Skip to main content

Full text of "Clementis ... epistulae [to the Corinthians] ed., Mosis assumptionis quae supersunt addidit A ..."

See other formats 


Google 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world’s books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover. 


Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 


Usage guidelines 
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 


public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 


We also ask that you: 


+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual 
personal, non-commercial purposes. 


and we request that you use these files for 


+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 


+ Maintain attribution The Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 


+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 


About Google Book Search 


Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 
ai[http: //books . google. com/| 


Ru 


600101798W 


oy 


CLEMENTIS ROMANI 


EPISTULAE. 


EDIDIT, COMMENTARIO CRITICO ET ADNOTATIONIBUS 


INSTRUXIT, 


MOSIS ASSUMPTIONIS 
QUAE SUPERSUNT 
COLLECTA ET ILLUSTRATA 


ADDIDIT, 
~ 


OMNIA EMENDATA ITERUM EDIDIT 


ADOLPHUS HILGENFELD. 


LIPSIAE, 
T. 0. WEIGEL. 


MDCCCLXXVI. 


1l0. om. 403. 


(Ct 


eS ' 


PROLEGOMENA 
AD NOVUM, TESTAMENTUM 


EXTRA CANONEM RECEPTUM. 


N ovi Testamenti canonem »per varios casus, per tot dis- 
crimina rerum“ tandem ad finem pervenisse constat.*) itaque in 
Novi Testamenti sacrum codicem etiam libri recepti sunt in an- 
tiquissima ecclesia valde addubitati et a plerisque reprobati. alii 
extra hunc canonem relicti sunt, qui primitus in plerisque eccle- 
᾿ 5118 maxima fruebantur auctoritate. huius rei testes sunt ipsi Bi- . 
bliorum codices antiquissimi. nam codex Alexandrinus canonicis 
Novi Tegtamenti libris addidit Clementis Romani epistulam utram- 
que; codex Sinaiticus Barnabae epistulam integram, Petri apo- | 
calypsin, quam sex folia sequentia non conservata continuisse 
videntur, denique Hermae Pastorem adiecit. hi libri inter Patrum 
apostolicorum scripta edi solent. qui titulus non tantum propter 
horum librorum veram originem, sed etiam propter ipsam notio- 
nem fluctuantem neque certis terminis circumscriptam .displicet. 
alii libri, qui et ipsi ad christiani canonis historiam pertinuerunt, 
deperditi sunt. fragmenta I. A. Fabricius?) et J. E. Grabius ὃ) 


1) cf. libros meos: Der Kanon und die Kritik des Neuen Testaments in 
ihrer geschichtlichen Ausbildung und Gestaltung, nebst Herstellung und Be- 
leuchtung des Muratorischen Bruchstiicks, Hal. 1863. Historisch-kritische Ein- | 
leitung in das Neue Testament. Lips. 1875 p. 29 sq. 

2) Codex apocryphus Novi Testamenti, collectus, castigatus testimoniisque 
censuris et animadversioribus illustratus, Tom. I. Il. Hamburgi 1703. editio 
secunda, emendatior et tertio etiam tomo aucta. Hamburg. 1719. 

8) Spicilegium ss. Patrum ut et hacreticorum, seculi post Christum natum 
L. II et ILI. Tom. 1. sive seculum I, ed. II. Oxoniae 1700. cf. etiam Credneri 
, * 


IV » PROLEGOMENA AD NOV. TESTAM. 


ediderunt, sed haec iam valde aucta et emendata denuo edenda 
sunt, et in hac collectione plurima comprehenduntur, quae ad 
ipsam codicis sacri originem non pertinent, plane apocrypha se- 
riorisque aetatis. omnibus igitur omissis, quae in Patrum apo- 
stolicorum scriptis et in Novi Testamenti codice apocrypho ad 
ipsas canonis origines non pertinent, ceteris quae huc pertinent 
collectis, efficitur Novwm Testamentum extra canonem receptum, 
quod colligere et edere ausus sum, in hoc opere eam secutus 
legem, ut omnia scripta, quaecunque in Novi Testamenti colle- 
ctionibus antiquioribus locum quemdam habuerunt, sive integra 
sive ex parte conservata, undique conquirerem. 

Sacri autem codicis varietas antiquissima revocanda est ad 
ipsius Christianismi principale discrimen, Iudaismum aut defen- 
dentis aut impugnantis. qui ex Hebraeis Christi fidem recepe- 
runt, praeter Veteris Testamenti codicem unico utebantur evan- 
gelio secundum Matthaeum, et eo primitus hebraico (cf. huius 
operis fascic. IV). unico huic evangelio neque epistulas Pauli, 
quem tamquam apostatam legis recusabant, ') neque Acta apo- 
stolorum canonica addebant, XII apostolorum et Pauli discordiam 
potius quam concordiam praedicantes. alia quidem Acta aposto- 
lorum recipiebant, quibus Paulus impugnabatur, famososque illos 
libros Clementi Romano suppositos, qui Petri veri gentilium apo- 
stoli et Pauli falsi gentilium apostoli, per Simonem magum re- 
praesentati, certamina enarrant, lectitabant.?) etiam alii libri XII 


librum: Beitriige zur Einleitung in die biblischen Schriften. Vol. I: Die Evan- 
gelion der Petriner oder Judenchristen. Hal. 1832. 

1) cf. Irenae. adv. haer. I, 26, 2, Origen. ὁ. Cels. V, 65 (Opp. ed. Ruae. 1» 
628) εἰσὶ γάρ τινες αἱρέσεις τὰς Παύλου ἐπιστολὰς μὴ προσιέμεναι, ὥσπερ 
Ἐβιωναῖοι ἀμφότεροι χαὶ οἱ καλούμενοι Ἐγχρατηταί. Eusebius HE. III, 27, 
4: οὗτοι δὲ (Ebionaei) τοῦ μὲν ἀποστόλου πάσας τὰς ἐπιστολὰς ἀρνητέας 
ἡγοῦντο εἶναι δεῖν, ἀποστάτην ἀποχαλοῦντες αὐτὸν τοῦ νόμου. 

2) Epiphanius Haer. XXX, 15 de Ebionacis: χρῶνται δὲ καὶ ἄλλαις τισὶ 
βίβλοις, δῆϑεν ταῖς Περιόδοις χαλουμέναις Πέτρου, ταῖς διὰ Κλήμεντος 
γραφείσαις, νοϑητεύσαντες μὲν τὰ ἐν αὐταῖς, ὀλίγα δὲ ἀληϑινὰ ἐάσαντες. 
6. 16: Πράξεις δὲ ἄλλας χαλοῦσιν ἀποστόλων εἶναι, ἐν αἷς πολλὰ τῆς 
ἀσεβείας αὐτῶν ἔμπλεα, ἔνϑεν οὐ παρέργως κατὰ τῆς ἀληϑείας ἑαυτοὺς 
ὥπλισαν. ἀναβαϑμοὺς δέ τινας καὶ ὑφηγήσεις δῆϑεν ἐν τοῖς ἀναβαϑμοῖς 
ἸΙακώβου ὑποτίϑενται, ὡς ἐξηγουμένου χατά τε τοῦ ναοῦ χαὶ τῶν ϑυσι- 
Gy, κατά τε τοῦ πυρὸς τοῦ ἐν τῷ ϑυσιαστηρίῳ, καὶ ἄλλα πολλὰ χενοφω- 


EXTRA CANONEM RECEPTUM. Vv 
ἵ 


apostolorum nominibus ab Ebionaeis supponebantur. 2) omnino 
Ebion, πολύμορφον τεράστιον ab Epiphanio (Haer. XXX, 1) ap- 
pellatus, varios libros produxit, Elxaei quoque librum propheti- 
cum et Hermae Pastorem (cf. huius operis fascic. III). id solum 
inter Ebionaeos constabat, ut Matthaei aliquo evangelio usi Pauli 
epistulas et Acta apostolorum respuerent. sed in ipsum catholicum 
Novi Testamenti canonem, qui Petri ceterorumque apostolorum 
et Pauli concordiam supposuit, Iacobi epistula transiit, quae 
Pauli doctrinam impugnavit. non mirum, etiam Hermae Pasto- 
rem, quamvis iudaizantem, in antiqua ecclesia valde aestumatum, 
ne Hebraecorum quidem evangelium contemptum esse. 

Tudaismi acerrimi adversarii erant Gnostici, quorum turbu- 
lentos impetus quodam modo incohavit Barnabae epistula, et ipsa 
ab antiquissimis ecclesiae scriptoribus magni aestumata. qui se- 
cuti sunt Gnostici proprium sibi quisque Novi Testamenti codi- 
cem constituerunt, ita tantum consentientes, ut, post Cerinthum 
quidem, Paulum apostolum eiusque epistulas magni aestumave- 
rint. Marcion eo progressus est, ut solum Paulum verum Christi 
apostolum agnoverit, XII apostolos tamquam protectores Iudaismi 
a christiano codice arcere voluerit. ita famosus Marcionis codex 
Novi Testamenti constitutus et castigatus est. etiam novi libri 
apostolis eorumque discipulis supponebantur a Gnosticis, qui ne- 
que statim neque ubique ab antiqua ecclesia reprobati sunt. evan- 
gelium secundum Aegyptios, Matthiac traditiones, quibus catho- 
lici quoque scriptores usi sunt, propius certe accessisse ad Gno- 
sticorum sententias constat. 81 Ipsum canonis nostri quartum 
evangelium a Gnosticorum doctrina non procul abest, etiam ex- 
tra Novi Testimenti canonem receptum cognatos libros antiquis- 
simae ecclesiae hic illic nonnibil placuisse nemo mirabitur. 

Inter Iudaismum et Gnosticismum christianum mediam fere 
viam catholica ecclesia ingressa est. iam Clementis Romani quae 


vlag ἔμπλεα, ὡς καὶ τοῦ Παύλον ἐνταῦϑα χατηγοροῦντες οὐχ αἰσχύνον- 
ται xvA. 

1) Epiphanius Haer. XXX, 23: τῶν δὲ ἀποστόλων τὰ ὀνόματα εἰς τὴν 
τῶν ἠπατημένων ὑπ᾿ αὐτῶν πειϑὼ προσποιήτως δέχονται, δῆϑεν ἀπὸ προσ- 
ὥπου Ἰακώβου καὶ Ματϑαίον χαὶ ἄλλων μαϑητῶν᾽ ἐν οἷς ὀνόμασι καὶ τὸ 
ὄνομα ᾿Ιωάννου τοῦ ἀποστόλου ἐγχαταλέγουσιν, ἵνα πανταχόϑεν φωρατὴ 

γένηται ἡ αὐτῶν ἄνοια. 


VI PROLEGOMENA AD NOV. TESTAM. 


dicitur epistula prior ad Corinthios Petrum et Paulum simul ce- — 
lebravit' Paulique doctrinam ita mitigavit, ut iudaizantes Chri- 
stiani non offenderentur. ad hune cursum catholica classis eo ma- 
gis dirigebatur, quo magis procellis Gnosticis iactabantur. itaque 
ad Petri ceterorumque apostolorum et Pauli gentilium apostoli 
‘pacem concordiamque Novi Testamenti canon redigebatur. sed 
illa classis diu iactata tandem tutum portum assecuta est. neque 
omnia vero navigia ,quibus veteres Catholici vehebantur, in portum 
pervenerunt, neque occidentales et orientales naves plane eundem 
cursum tenuerunt. 

In occsdente Irenaeus adv. haer. LV, 20, 2 Hermae Pastorem 
tamquam sacram scripturam laudavit. aequalis ille, cuius frag- 
mentum L. A. Muratorius primus edidit, scripturae sacrae cano- 
nem a Romana ecclesia receptum descripsit. barbaram latinitatem 
emendavi et graeco sermoni reddidi:(Einl. in ἃ. N. T. p. 93 sq.) 
ibi praeter Ioannis Apocalypsin etiam Petri apocalypsis quam- 
vis a nonnullis iam reprobata et Hermae Pastor, publico quidem 
usu vetito, recensentur (1. 71—80). id quod non temere factum 
esse ,,versus scripturarum sanctarum“ codici Claromontano ad- 
diti, inde in codicem Sangermanensem transcripti docent, quos 
Crednerus Africanae ecclesiae saeculi 1Π|. canonem continere cen- 
suit. nam ibi post Barnabae epistulam (i.e. epistulam ad Hebracos), 
Ioannis revelationem, Actus apostolorum ultimi recensentur: 

Pastoris versi TO (MMMM). 
Actus Pauli ver. INDLX ([MMMDLX]. 
Revelatio Petri. ver. CCLXXX. 

In ortente Clemens Alexandrinus Barnabae epistulam et Petri 
apocalypsin tanti aestumavit, ut in Hypotyposeon libris deper- 
ditis, quibus in utrumque Testamentum commentatus est, ne hacc 
quidem scripta praetermiserit (cf. Euseb. HE. VI, 14, 1). magnam 
omnino auctoritatem tribuit Barnabae ,,apostoli“ epistulae, Cle- 
mentis Romani epistulae priori ad Corinthios, Hermae Pastori; 
etiam evangeliis secundum Hebraeos, secundum Aegyptios, Petri 
praedicatione, Matthiae traditionibus usus est. Origenes, qui 
Novi Testamenti τὰ ὁμολογούμενα et τὰ ἀμφιβαλλόμενα iam ac- 
curatius distinguere voluit, praeter quatuor evangelia canonica a 
tota ecclesia recepta non contempsit evangelium secundum He- 


EXTRA CANONEM RECEPTUM. Vil 


braeos, etiam evangelio secundum Petrum usus, Barnabae epistu- 
lam et Clementis Romani priorem magni fecit, Hermae Pastorem 
scripturam valde utilem et divinitus inspiratam appellavit, quam- 
vis a nonnullis iam contemptam. Petri.autem apocalypsin Ori- 
genes primus seposuisse videtur. sed de Petri Paulique praedi- 
catione semel quidem certum iudicium pronuntiare ausus non est. 

In portum ipsum canonis christiani Eusebius Caesariensis 
illius classis primam aciem induxit, τὰ ὁμολογούμενα: quatuor 
evangelia, Acta apostolorum, Pauli epistulas XIII, Petri priorem 
et Ioannis primam epistulam.‘) secundam aciem σῶν ἀντιλεγομένων 
vel νόϑων melioris-notae ante portum ancoris iactis reliquit: Ia- 
cobi et Iudae epistulam, Petri alteram, Ioannis secundam et tertiam 
cpistulam, etiam epistulam ad Hebraeos et Ioannis apocalypsin, 
tum: Pauli actus, Hermae Pastorem, Petri apocalypsin, Barnabae 
epistulam, Clementis epistulam priorem, Doctrinas apostolorum, 
etiam Evangelium secundum Hebraeos.?) reliqua navigia Euse- 
bius iam a portw arcuit, tamquam haeretica fraude constructa et 
veteribus testimoniis destituta. quo iudicio Petri quidem evange- 
lium et Matthiae traditiones iniuste damnavit.°) secundi ordinis 


1) ef. librum meum:: Ein]. in d. N. T. p. 115 sq. . 

2) ΗΕ. Ill, 25, 3—5: τῶν δ᾽ ἀντιλεγομένων, γνωρίμων δ᾽ οὖν ὅμως 
τοῖς πολλοῖς ἡ λεγομένη ᾿Ιακώβου φέρεται xal ἡ ᾿Ιούδα, 7 τε Πέτρου δευ- 
τέρα ἐπιστολὴ καὶ ἡ ὀνομαζομένη δευτέρα καὶ τρίτη ᾿Ιωάννου, εἴτε tov 
εὐαγγελιστοῦ τυγχάνουσαι, εἴτε χαὶ ἑτέρου ὁμωνύμου ἐχείνῳ. ἐν τοῖς νό- 
ϑοις χατατετάχϑω χαὶ τῶν Παὐύλουπραάξεων ἡ γραφή, ὅ τε λεγόμενος 
Ποιμὴν χαὶ ἡ ἀποχάλυψις Πέτρου, καὶ πρὸς τούτοις ἡ φερομένη Βαρ- 
γάβα ἐπιστολὴ καὶ τῶν ἀποστόλων αἱ λεγόμεναι Διδαχαί, ἔτι τε, 
ὡς ἔφην, ἡ Iwavvov ἀποκαλύψις, ἣν τινες, ὡς ἔφην, ἀϑετοῦσιν, ἕτεροι δὲ 
ἐγχρίνουσι τοῖς ὁμολογουμένοις. ἤδη δ᾽ ἐν τούτοις τινὲς χαὶ τὸ καϑ' 
Ἑβραίους εὐαγγέλιον κατέλεξαν, ᾧ μάλιστα “Ἑβραίων οἱ τὸν Χριστὸν 
παραδεξάμενοι χαίρουσι. ταῦτα μὲν πάντα τῶν ἀντιλεγομένων ἂν εἴη. 
VI, 13, 6: χέχρηται δ᾽ ἐν αὐτοῖς (Clemens Alexandrinus in Stromatis) χαὶ ταῖς 
ἀπὸ τῶν ἀντιλεγομένων γραφῶν μαρτυρίαις, τῆς τε λεγομένης Σολο- 
μῶντος σοφίας καὶ τῆς ᾿Ιησοῦ τοῦ Σιρὰχ xad πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολῆς, τῆς 
te Bao va Bo καὶ Κλήμεντος καὶ ᾿Ιούδα. VI, 14,1. 2: ἐν δὲ ταῖς ὝὙποτυ- 
πώσεσι ξυνελόντα εἰπεῖν, πάσης τῆς ἐνδιαϑήχου γραφῆς ἐπιτετμημένας πε- 
ποίηται διηγήσεις, μηδὲ τὰς ἀντιλεγομένας παρελϑών, τὴν ᾿Ιούδα λέγω καὶ 
τὰς λοιπὰς χαϑολικὰς ἐπιστολάς, τήν τε Βαρνάβα χαὶ τὴν Πέτρου λεγο- 
μένην ἀποχάλυψεν. xal τὴν πρὸς Ἑβραίους δὲ ἐπιστολὴν Παύλου μὲν 
εἶναί φησι χτλ. 

3) HE. ΠῚ, 25, 6. 1: xal τὰς ὀνόματε τῶν ἀποστόλων πρὸς τῶν αἷρε- 
τικῶν προφερομένας (sc. γραφάς), ἤτοι ὡς Πέτρου χαὶ Θωμᾶ xal Mat- 


VIL PROLEGOMENA AD NOV. TESTAM. 


pars Eusebio superstite neque plane experte in portum admissa 
est: quinque illae catholicae epistulae, et epistula ad Hebraeos 
apud orientales, Ioannis apocalypsis apud occidentales ecclesias. 
utroque libro admisso Athanasius primus eum, qui ad nos per- 
venit, Novi Testamenti canonem agnovit. sed periculosae navi- 
gationis, qua ecclesia christiana sacrae scripturae portum tutio- 
rem tandem assecuta est, memoriam quandam etiam Athanasius 
servavit, qui inter canonicos et apocryphos libros καὶ ἕτερα βι- 
βλία τούτων tater, ov κανονιζόμενα μέν, τετυπωμένα δὲ παρὰ 
τῶν πατέρων ἀναγινώσχκεσϑαι τοῖς ἄρτι προσερχομένοις καὶ βου- 
λομένοις κατηχεῖσϑαι τὸν τῆς εὐσεβείας λόγον agnovit, Novi qui- 
dem Testamenti Doctrinam apostolorum οὐ Hermae Pastorem 
(Epi. fest. 39: Διδαχὴ καλουμένη τῶν ἀποστόλων καὶ ὁ Ποιμήν). 
ita fere. Rufinus Aquileiensis (Expositionis in symb. apost. 
c. 38) inter canonicos et apocryphos libros posuit ecclesiasticos, 
Novi Testamenti: Pastorem Hermae et librum ,,qui appellatur 
Duae viae vel Iudicium Petri“. neque portus ipse iam ita clau- 
sus erat, quin saeculo VI. Clementis Romani utraque epistula ad 
Corinthios (in codice Alexandrino), etiam Constitutiones aposto- 
licae (in canone apost. 85) in ipsum Novi Testamenti canonem 
admitterentur. eodem fere sacculo codex Sinaiticus Barnabae epi- 
stulam, Petri apocalypsin (ut videtur), Hermae Pastorem Novi 
Testamenti libris canonicis addidit. 

Omnia igitur illius ecclesiasticae navigationis monumenta mihi 
colligenda erant. ea navigia, quae fere integra servata sunt, sc- 
cundum temporis ordinem ita praemisi, ut primo fasciculo Cle- 
mentis Romani epistulae catholicam totius canonis rationem 
praeeant, secundo fasciculo Barnabae epistula Paulinismum pro- 
vectiorem, tertio fasciculo Hermae Pastor Iudaismum mitigatum 


Gla ἢ καί τινων παρὰ τούτους ἄλλων εὐαγγέλια περιεχούσας, ἢ ὡς Ἂν- 
δρέου καὶ ᾿Ιωάννου xal τῶν ἄλλων ἀποστόλων πράξεις, ὧν οὐδὲν οὐδαμῶς 
ὃν συγγράμματι τῶν κατὰ τὰς διαδοχὰς ἐκκλησιαστικῶν τις ἀνὴρ εἰς μνή- 
μην ἀγαγεῖν. ἠξίωσεν. πόρρω δέ που καὶ ὃ τῆς. φράσεως παρὰ τὸ ἦϑος τὸ 
ἀποστολικὸν ἐναλλάττει χαραχτήρ, ἥ τε γνώμη καὶ ἡ τῶν ἐν αὐτοῖς φερο- 
μένων προαίρεσις, πλεῖστον ὅσον τῆς ἀληθοῦς ὀρϑοδοξίας ἀπάδουσα, ὅτι 
δὴ αἱρετικῶν ἀνδρῶν ἀναπλάσματα τυγχάνει, σαφῶς παρίστησιν" ὁϑεν ovd 
ἐν γόϑοις αὐτὰ καταταχχέον, GAN ὡς ἄτοπα πάντη καὶ δυσσεβῆ παραι- 
τητέον. : 


Με 
EXTRA CANONEM RECEPTUM. Ix 


repraesentent, quarto fasciculo deperditorum librorum fragmenta 
addenda sunt: A. evangeliorum 1) secundum Hebraeos a) Naza- 
raeorum, Ὁ) Ebionaeorum, 2) secundum Petrum, 3) secundum 
Aegyptios, 4) secundum Matthiam (Matthiae traditiones). B. 
Actuum. apostolorum 5) Petri et Pauli praedicationis, 6) Petri et 
Pauli actuum. C. Apocalypseos unicae 7) Petri; denique D. Do- 
ctrinae apostolorum sive 8) Constitutionum ‘apostolicarum anti- 
quiorum, quibus addam 9) Petri iudicium. | 

Integros libros iam. editos licet mihi etiam magis emendare. 
in Barnabae eprstula, quam primam emisi, recte quidem illius 
graeci textus, quem latinus interpres vertit, praestantiam defen- 
disse mihi videor. sed vir doctissimus Franc. Overbeckius for- 
tasse recte monuit, c. IL p. 6, 4 Sinaiticam lectionem μὴ ὁμοίως 
praeferendam esse. latinus interpres etiam p. 4, 27 voc. μὴ prae- 
termisit. e contrario c. III. p. 8, 4 Sinaitica lectio ἕνα μὴ προσ- 
ρησσώμεϑα ὡς ἐπήλυτοί (επιλυτοι), defendi vix potest, quippe 
quae sensu apto careat. ceterum c. V. p. 14, 24 in notis legen- 
dum est: "τὰς δὲ S. et Volkm.“ rectissime Overbeckius errorem 
correxit, quem confiteri me non poenitet. nam veteris interpre- 
tationis lacunae, quas Gallandius asteriscis designavit, equidem 
punctis, plerumque ipsius versionis, non codicis defectum signi- 
ficant ἢ. itaque in mea editione haec corrigenda sunt: c. V. p. 14, 
7 voce. εἰς μετάνοιαν secundum cod. Sin. et vet. interpretem con- 
sentientem delenda sunt (cf. Clem. Rom. epi. Π, 2 p. 71, 3. 4), 
etiam c. VL p. 20, 4 ἐν μέσῳ, c. XI. p. 36, 12 μεγάλα (cf. LXX). 
iisdem testibus consentientibus c. XJ. p. 36, 21. 22 scribendum 
est: καὶ (non cum vulg.: εἶτα τί λέγει ἐν τῷ υἱῷ;) τὸ ὕδωρ at- 
τοῦ πιστόν (cf. LXX). o: XIV. p. 46, 22 voc. γάρ delendum est, 
‘a veteri interprete non confirmatum. quibus locis non solius co- 
dicis Sinaitici, sed etiam illius graeci codicis, quem latinus inter- 
pres valde abbreviatum reddidit, praestantia confirmatur. c. X. 
p- 32; 1 voc. ὡς etiam sine veteris interpretis testimonio retinen- 
dum est. c. VI. p. 20, 7 τὸ ante μέλι cum cod. Sin. legendum 


1) ex unico codice olim Corbeiensi accuratius edidi Barnabae epistulae in- 
terpretationem veterem latinam in: Zeitschrift f. wiss. Theologie 1871. I. 
p. 262 sq. post me edidit Oscar de Gebhardt (Patrum apostoliorum opera, ed. 
Ο. de Gebhardt, Ado. Harnack, Th, Zahn, fasc. L, Lips. 1875 p. 56 sq.) 


x PROLEGOMENA. 


videtur, etiam c. X. p. 34, 7 βρώσεως, quod vocabulum vetus in- | 
terpres otiam |. 15 ,,de escis“ vertit. denique c. XIV. p. 48, 4 
aut codices gracei secundum veterem interpretem (servorum suo- 
rum) emendandi sunt: λαοῦ vel λαοῦ ἁγίου, unde λόγῳ nasci po- 
tuit, aut vctus interpres secundum graecos codices: ,sermonum 
suorum’. tum Christus non tabulis (πλαξὶ), sed verbo testamen- 
tum divinum tradidisse videtur. 

Ad Hermae Pastorem haec addenda habco: Vis. IL, 7 p. 21, 
21, 22 in notis; iam S.*,* correxit evgyeoarto. Vis. III, 9 p. 25, 
13 ἀσυγκρασία, 1. ἀκρασία (lat. intemperantia). Vis. IV, 1 p. 30, 3 
in textu ἀποκαλύψεις (non ἀποκαλύψες) scribendum est, Sim. I, 
p. 79, 2 ἐπαναχκάμψαι (non ἐπηνακάμψαι). Sim. V, 7 p. 91, 18 
ὃ παντοκράτωρ, cf. Vis. IL, 3 p. 17, 16 (non παντοδύναμος). Sim. 
VIII, 5 p. 107, 4 vocabulum illud obscurum in codice Lipsiensi 
(μενείς vel μενεῖς) reyocandum videtur ad 70 Pets, itaque legendum: 
ἡσϑεὶς ὅτε οὕτως εὑρέϑησαν. Sim. VIL, 7 p. 109, 3 adde τάχα 
(lat. cito) ante wetavevonxact. nonnullas gracci textus lacunas sup- 
plevi in Hermae Pastoris veteris latinae interpretationis editione, 
Lips. 1873. p. IX sq. 

Prolegomenis ad Hermae Pastorem p. X. addo, ante librum 
pontificalem vel Romanorum episcoporum catalogum Felicianum 
(sec. VI) antiquiorem catalogum Liberianum (anni 354) Her- 
mae Pastorem ita memorasse: ,Pius ann. XX. m. III], d. XXI. 
fuit temporibus Antonini Pii, a cons. Clari et Severi (146) 
usque duobus Augustis (161). sub huius episcopatu frater 
eius Ermes librum scripsit, in quo mandatur contineturque, quod 
ei praecepit angelus, cum venit ad illum habitu pastoris“, haec 
omnia bene congruunt Visioni V, mandatis praemissae (p. 34 8q.). 
Felicianus demum catalogus addidit: ,,ut sanctum Pascha die do- 
minica celebraretur“. | 

Faxit Deus O. M., ut etiam hoc meo labore regnum illud spi- 
ritus et veritatis, quod est Christi, nonnihil promoveatur! 


scribebam Icnae ἃ. XXII. m. April. a. MDCCCLXVI. 
nonnulla mutavi, delevi aut addidi Ienae d. V. m. Maii. 


a. MDCCCLXXVI. 


-PROLEGOMENA 


ad Clementis Romani epistulas 


Clementis Romani quae feruntur epistulae diu unico Bibliorum codice con- 
servatae erant, cuius librorum sacrorum indici arabice additum est, eum »Manu 
Theelae nobilis feminae Aegyptiae paulo pest concilium Nicaenum“ scriptum 
esse. quae traditio id solim docet, codicem e celebri 8S. Theclae coenobio 
Seleucensi, quod iam Gregorii Nazianzeni tempore floruit, prodisse.!) hune 
codicem anno 1098 cubiculo patriarchali Alexandrino dono datum Cyrillus 
Lucaris, Patriarcha Alexandrinus, postea Constantinopolitanus, a. 1628 Carolo I. 
Angliae regi misit, itaque codex Alexandrinus (A) in Museo Britannico con- 
servatur. Tischendorfius eum medio fere seculo V. scriptum esse censuit, sed 
secundum Montefalconianae Palaeographiae regulas vix ante sec. VI. scriptus 
esse potest.2) utrumque Testamentum fere integram praebet, Novo autem 
Testamento Clementis Romani epistulas tamquam ipsius sacri: codicis libros 
ultimos addidit. catalogus codici praemissus in Novo Testamento post Evan- 
gelia, Acta apostolorum, catholicas et Paulinas epistulas, Apocalypsin Loannis 
ita exit: 

Κλημεντος [ἐπιστοἸλη α΄. 
Κλημεντος ε[πιστο͵λη β΄. ΄ 

ὁμου βιβλια.᾽:. - (numerus evanuit), 
ψαλμοὶ σολομωντος ιη΄. 

cum Salomonis Psalmis etiam. alterius Clementis epistulae omnia, quae 
post c. 12 p. 80, 2 sequebantur, perierunt. prioris quoque epistulae folium 
dcest (ὁ. 57—63 p. 63, 10—p. 67, 21). quanta harum epistularum pars deperdita 
sit, inde computari non potest, quod Nicephori stichemetria®) Clementis epi- 
stulis eundem versuum numerum (MMDC) tribuit, qui apud Lucae evangelium 
memoratur. nam versus (στίχοι) non in omnibus libris aequales sunt. cete- 
rum etiam in illis, quae codex etiam -nunc praebet, permultae litterae et voces 


1) cf. Tischendorfi Prolegomena ad Vetus Test. graece. ed. III. Lips. 
1860. p. LXV. 

. 2) ef. quae hac de re disserui in commentatione: Noch ein Wort tber 
den codex Sinaiticus, Zeitschrift fir wissonschaftliche Theologie. 1864. Il. 
p- 214 sq. et in libro» ΕἾ]. in ἃ. N. T. p. ᾿ς 

3) ef. Credneri libros: Zur Geschichte "es anons, Hal. 1847, Ῥ. 122. 
Geschichte des NTlichen Kanon, ed. G. Volkmar. Berol. 1860. p. 244, meum 
librum: ΕΠ]. in ἃ. N. Τὶ p. 141. 


ΧΙ PROLEGOMENA. 


deperditae ct vetustato exesac sunt. ipsius scripturae mendae non paucae 
sunt. in edendis igitur his epistulis primum requirebatur, ut codex accurate 
ederetur, tum ut textus ipse restitueretur. 

etiam alterum Clementis Romani epistularum codicem inventum iri spe- 
ravit quidem Constantinus Tischendorf, sed spes fefellit. ipse haec retulit ‘): 
»Quum anno 1843 Venetiae in bibliotheca S. Marci codicibus excutiendis ope- 
ram dabam, unus e bibliothecariis Ferrarensibus obiter mecum cummunicavit, 
esse Ferrarae codicem palimpsestum antiquiore scriptura epistulam Clementis 
priorem continentem; se ipsum cum Angelo Maio examinasse, sed scripturam 
tantum non cum Londinensi consentire. magno ex illo tempore desiderio the- 
sauri Ferrarensis tenebar. quod enim bibliothecarius nuntiaverat, confirmabat 
quodimmodo Fridericus Blume in Itinere Italico, cuius vol. 2 pag. 179 a 
Maiero antiquiorem illam codicis Ferrarensis scripturam detectam, et vol. 4. 
pag. 239 Carolo Witte auctore cum aliquot Gregoriorum et Chrysostomi scri- 
ptis Clementinum opus ibi contineri dicit. augebat spem celeberrimus Pro- 
fessor Halensis, qui accuratiora roganti mihi rescripsit, non tam priorem quam 
alteram Clementis epistulam Ferrarae ante 40 annos se invenisse, nonnihil 
etiam descripsisse, descripta postquam Thiloni tradidisset quo devenerint la- 
tere. hinc nuper Romam quum proficiscebar nihil antiquius habui quam ut 
Ferraram me conferrem. librum exspectatissimum iam manu tenenti oblata 
est Angeli Maii quaedam de libris Mss. Ferrarensibus dissertatio, qua Cle- 
mentinac epistulae a se inventae mentionem facit. denique ipse ille biblio- 
thecarius anni 1843, nunc canonicus, ex aede eius urbis cathedrali arcessitus 
est, qui cum Maio olim folia rescripta perscrutantem certe inscriptionem epi- 
stulae xAnuevtocg tov ρωμῆς suis se oculis vidisse asserebat. hunc quem lau- 
dabat titulum feliciter mox inveni. at usura falsi gaudii fruebar. revera 
illud quidem ibi scriptum est: xAnuevrog exioxoxov (unde tov apud Maium 
fluxerat) ρώμῆης, sed praecedunt: Bog tov ay.ov μαρτυρος, et sequuntur tov 
μαρτυρήσαντος etc. huic vitae Clementis, in quam passim in actis sancto- 
rum manu scriptis incidere me memini, cum epistulis eiusdem viri apostolici 
nihil commune esse, inter eruditos constat.‘ 

praeter exspectationem igitur anno praeterlapso Clementis Romani epi- 
stulae iam fore integrae innotuerunt. edidit eas vir clarissimus Philotheus 
Bryennius, Serrarum metropolita, e codice Hierosolymitano2), de quo σελ. η 
ipse haec retulit: τὸ χειρόγραφον τοῦτο ἐν τῷ κατὰ Φανάριον Κωνσταντι- 
γουπόλεως βιβλιοϑήχῃ τοῦ πατριαρχιχοῦ τῶν ᾿Ιεροσολύμων Μετοχίου ἀπο- 
κείμενον, ὑπ᾿ ἀριϑμὸν 456, μεγέϑους μέν ἐστε τοῦ μιχροῦ 8ου (μήχοὺς 
0,19 χαὶ πλάτους 0,15 γαλλ. μέτρου), τῶν ἡμερῶν δὲ τῆς IA. ἑχατοντα- 
ετηρίδος, ἐν ἔτει σωτηρίῳ 1056 τελειωϑέν, ὡς ἐν τῇ πρὸς τῷ τέλει ἰδιο- 
χείρῳ χρονολογιχῇ σημειώσει τοῦ ἀντιγραφέως δεδήλωται. ἐχ φύλλων δὲ 
μεμβράνης εἴκοσι πρὸς τοῖς ἑχατὸν συγχείμενον περιλαμβάνει τάδε χτλ. 
insunt: 1. Ioannis Chrysostomi Σύνοψις τῆς παλαιᾶς καὶ καινῆς διαϑήχης, 
ἐν τάξει ὑπομνηστικχοῦ, fol. 1—32 (solum Vetus Testamentum continens), 2. 


_ . 1) Appendix codicum celeberrimorum Sinaitici Vaticani Alexandrini. cum 
Imitatione ipsorum antiqua manu scriptorum nunc primum edidit Aenoth. Frid. 
Constantin Tischondorf. Lipsiae 1867. prolegg. p. tv. 

2) Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Kanuevtog ἐπισχόπον “Ῥώμης ai δύο 
πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολαί, ἐκ χειρογράφου τῆς ἐν Φαναρίῳ Κωνπόλεως 
Βιβλιοϑήχης τοῦ Παναγίου τάφου νῦν πρῶτον ἐχδιδόμεναι πλήρεις μετὰ 
προλεγομένων χαὶ σημειώσεων ὑπὸ Φιλοθέου Βρυεννίου μητροπολίτου 

ερρῶν, ἂν Κωνσταντινουπόλει 1875. . 


CLEM. ROM. EPISTULAE EDITAE ET EDENDAE. xiii 


Βαρῤνάβα ἐπιστολή (fol. 33—51"). 3. Κλήμεντος πρὸς Κορινϑίους a’ (fol. 51° 
usque ad 70*-med.). 4. KAnuevrocg πρὸς Κορινϑίους β΄ (fol. 10" med. usque 
ad 76" med.). 5. Διδαχὴ τῶν δώδεχα ἀποστόλων (fol. 16" med. usque ad 80), 
fortasse ille libellus, quem Nicephori stichometria inter Novi Testamenti apo- 
crypha quinto loco recensuit: 4Διδαχὴ ἀποστόλων στίχοι ς΄ []. σ᾽, i. ©. CC], 
quem iam edidisse mihi videor in huius operis fasciculo IV. p. 93—106. 6. 7. 
Ignatiana. in fine codicis haec scripta sunt: 

᾿ΒΕτελειώϑη μηνὶ ‘lovely. εἰς τὰς ea. ἡμέραν I”. νδ. ¥. ἔτους «φξδ΄. 
(anno mundi 6564, mundus autem creatus esse ferebatur ἃ, I. m. Sept. 5508 
ante Chr. n.). zee? Δέοντος νοταρίου καὶ ἀλείτου. 

Clementis epistulas in codice Hierosolymitano Bryennius primo legit cum 
Dorotheo Enelpide, Corytzensi metropolita, tum magno protosyncello Christi 
magnae ecclesiae, ipse egregie edidit. codicem vero Hierosolymitanum (1), 
quamvis optimum, Bryennius ipse non ubique secutus est, saepe praelatis co- 
dicis Alexandrini (A) lectionibus. itaque Clementis Romani epistulae iam non 
tantum ex illo codice supplendae, sed etiam ex utroque codice edendae sunt. 


1. DE CLEMENTIS ROMANI EPISTULIS EDITIS ET EDENDIS. 


Clementis Romani epistulas primus edidit Patricius Iunius'), qui codicem 
ipsum fidelissime, quantum fieri possit, exprimere, lacunas autem, spatiis et 
interstitiis accuratissime dimensis, litteris minio rubro impressis supplere stu- 
duit. editorem principem neque omnia recte edidisse neque recte supplevisse 
mirum non est. sed haud immerito R. A. Lipsius?) singularem Patricii Iunii 
sagacitatem laudavit, a cuius coniecturis sequentes editores non nisi paucis- 
simis locis discesserint. Iunii editionem repetiit Ioachim Ioannes Maderus®), 
secutus est Ioannes Fellius.“) editionem principem etiam Philippus Labbeus et 
Gabriel Cossartius repetierunt.5) cum in editione tum in interpretatione rem 
promovit Ioan. Bapt. Cotelerius, qui primus textum in capita divisit. idem 
insigni doctrina plenas adnotationes addidit.*) accessit Pauli Colomesii editio 1), 
quem secutus est Thomas Ittigius.*) Coteleri autem editionem iteravit Ioan- 
nes Clericus (Antverpiae 1698. 1724. fol.). 


1) Clementis ad Corinthios epistola prior. ex laceris reliquiis yetustissimi 
exemplaris Bibliothecae Regias eruit, lacunas explevit, Latine vertit, οἱ 
notis brevioribus illustravit Patricius Iunius. Oxonii 1633. 4. (additum est 
Fragmentum oepistolae secundae, ex eodem MS., sine versione et notis). 
iterata est editio 4. 1637. " 

185 2) De Clementis Romani epistola ad Corinthios priore disquisitio. Lips. 

Φ p- . ᾿ 

3) Clementis ad Corinthios epistola prior, -hoc primum seculo ex laceris 
reliquis vetastissimi exemplaris Bibliothecae Regiae Anglicanae eruta, notisque 
illustrata a Patricio Iunio, nunc denuo edita et asserta a Ioachimo Iohanne 
Madero Hannoverano. Helmestadi 1654. 4. codicis lacunae suppletae mino- 
ribus literis notatae sunt. 

4) Ioan. Fell. priorem epistulam edidit 1669 (12), utramque accuratius 
ibid. 1677 (12). lacunae suppletae iam uncinis inclusae, capita Coteleriana 
recepta sunt. 

5) in SS. Concilioram Tomo I. Paris 1671. fol. 

1672 ee” qui temporibus Apostolorum floruerunt, opera, Tom. I. Paris. 

. fo 

7) Londini 1687. 1694. 8 min. 

8) Bibliotheca patrum graeco-latina. Lips. 1699. 8. 


XIV PROLEGOMENA. 


Patricium Iunium codicis lectiones non ubique accurate reddidisse iam 
Millius et Grabius ipsum codicem cum editione principe conferentes animad- 
verterunt. itaque novam, eamque accuratissimam, codicis collationcm instituit 
Henricus Wottonus, cuius editio!) summa laude digna est. ipse praefatus est 
p. CCVII sq.: ,,quum primum decrevissém novam editionem Sancti Clementis 
in me suscipere, Grabii Milliique codd., quorum uterque Iunii editionem cum 
msto cod. quam accurate contulerat, mihi comparavi eorumque collationes et 
emendationes ad oram libri mei diligenter adnotavi. quod cum egissem, mstum 
cod. quanta fleri potuit diligentia plus quam semel de novo contuli. quem, 
quum unicus sit mstus codex, usque ad literam secutus sum, praeterquam in 
abbreviationibns.2) — ubi vero cod. mstus discedit a vulgari scribendi ratione, 
vel parum recte se habet, veram ac usitatiorem scribendi rationem, ut et 
lectiones, emendationes et coniecturas Iunii, Boisii, Cotelerii, Felli, Colomesii 
ac Clerici inter variantes lectiones posui. plurimis etiam in locis textum 
emendavi et integritati suae restitui, ubi parum recte a Iunio describebatur. 
— notas etiam Iunii, Cotelerii ac Iohannis Boisii non antehac editas ad finem 
adieci. quod si qua in re Boisii notae minus satisfaciant, id omne debetur 
apographo non satis emendato nimiaeque temporis augustiae; fere tamen ἡ 
ubique referunt virum magnum ac vere criticum.*) quae me ad hanc editionem 
suscipiendam praecipue impulerunt, haec fuerunt: ne deesset emendatior 
gracci textus editio; et ut adnotationes Cotelerii, quae inter Patres apostolicos 
pene latebant, nec quantivis pretii erant emendae, omnibus praesto adessent; 
neque amplius celarentur viri doctissimi IJohannis Boisii adnotationes, cui quam 
multum Iunius acceptum retulit, facile est videre; ne denique prorsus inob- 
servatae practermitterentur notae, quas in editione sua ubique interspersit 
Tohannes Clericus, quarum author id unum agit, ut epistolae authoritatem, 
quantum possit, elevet.“ 

egregia Wottoni editio debitam laudem non - statim assecuta est. nam 
Coteleri recensionem presse secutus est Petrus Coustantius‘), et L. J. Frey 
non ante Clementis epistulam priorem ex editione Ittigiana (collatis Iuniana 


1) Sancti Clementis Romani ad Corinthios epistulae duae, expresse ad 
fidem msti codicis Alexandrini collati cum editione Iunii a Millio et Grabio, 
illustratae notis Iunii et Cotelerii, nec non Iohannis Boisii olim Canonici 
Eliensis non antehac editis, cum msto codice accurate de novo contulit, notis- 
que eas illustravit, et textum plurimis in locis illustravit etc. Henricus Wot- 
ton. Cantabrigiae 1718. 8. 


__ 2) Wottonus haec enumeravit: ὃς pro Dede, ας pro κύριος, 1¢ pro Ἰησοῦς, 
ς pro Χριστός, πνὰ οἱ RYE pro πνεῦμα οἱ πνεύματος, δυνὸς pro οὐρανός, 


αρος pro ἄνϑρωπος, ισλ et end pro Ἰσραήλ, cau pro Ἱερουσαλήμ, oa pro 
πατέρα. 

3) Ioannem Boisium, septua enarig 4 nt i rofitetur, iam proximum 
Tacobsonius (Patr. apost. ed. Levu not.) dixit iussu loannis 
Williams, episcopi incolnensis, notis ΔῈ apographum quoddam epi- 
stularum Clementinarum vitiis refertum. nam non tantum eas mendas, quae 
a Iunio praeter msti fidem exhibentur, eum conatum esse emendare, sed et 
multas alias, quae recte se habent in editione Iuniana. selectiores Boisii 
adnotationes a Wottono primum editas Ioannes Clericus tacite in suam editio- 
nem alteram recepit. 

4) Epistolae Romanorum Pontificum et quae ad 008 5 aeriptae sunt. Tom. I. 
Paris. 1721. fol. Coustantii librum denuo edidit C. G. Schoenemann, Got- 


ting, 1796. 8. 


~ CLEM. ROM. EPISTULAE EDITAE ET EDENDAE. KV 


et aliis) iam typis expressam .Wottoni editionem nactus est, quam in altera 
epistula adhibuit.') talem huius editionis defectum supplere studuit Antonius 
Birrius in ,,publico specimine“ Basileae a. 1744 edito, quod specimen con- 
iecturis-haud poenitendis ad textum Clementinum editionis Wottonianae ulte- 
rius adhuc detergendum refertum appellavit Gallandius. primus Ricardus 
Russel Wottoni editionem prae ceteris secutus est?), qui etiam Milli adno 
tationes a Wottono praetermissas addidit. Wottoni editionem tamquam om- 
nium emendatissimam fere ubique secutus est Andreas Gallandius3); ita tamen, 
ut nonnulla in notis addiderit, praesertim e Milli apographo, et in medium 
protulerit aliquot virorum eruditorum coniecturas, in primis Birrjanas.. ita- 
que Gallandius affirmare ausus est: ,Clementis epistulas ad Corinthios nunc 
demum prodire multo castigatiores, quam hactenus fuere in vulgus emissae.‘ 4) 

nostro seculo Cl. Fr. Hornemannum ,,non sine dedecore ipsius et typo- 
graphi sui‘ priorem Clementis epistulam 5) edidisse Iacobsonius iudicavit. 
ipse Iacobsonius Patricii, Milli, Wottoni labores continuavit et ad finem 
quemdam produxit.6) huic viro clarissimo codicis Alexandrini collationem 
accuratissimam, adnotationum amplissimam collectionem debemus. ipse prae- 
fatus est: ,in Clementem notulas quasdam Sanerofftii, -archiepiscopi olim 
Cantuariensis, inveni e Reverendissimi patris libro in bibliotheca Coll. Em- 
manuel. Cantab. descriptas in marginem exempli editionis alterius Fellianae 
nunc in Bibl. Bodleiana adservati (87°. Rawlinson 441). Millii animadversiones, 
quarum partem tantum dederat Russelius, integras suppeditavit editionis . 
Iunianae exemplar (Auct. 8. 2. 12). ceterum Iacobsonius, cui plurimum me 
debere confiteor, non tantum obsoletas codicis scripturas correxit, sed passim 
etiam tales, quae ferri possunt, in levissimis quidem rebus, mutavit.7) idem 


1). Epistolae patrum apostolicorum, Clementis, Ignatii et Polycarpi ete. 
c. varr. annott. et praefatione Ioh. Ludov. Frey. Basil. 1742. 8. 

2) Patrum apostohicorum, Barnabae, Hermae, Clementis, Ignatii opera 
genuina, una cum Ignatii et Polycarpi martyriis — selectisque variorum 
notis illustrata curavit Rich. Russel. Lond. 1746. Vol. I. II. 8. huius editionis 
censuram in Act. nov. Erud. Lips. a. 1749. mens. Oct. Iacobsonius notavit. 

3) Bibliotheca veterum Patrum antiquorumque scriptorum ecclesiastico- 
rum. Tom. I. Venet. 1765. fol. 

4) Iacobsonius in indico editionum hic addidit: ,,1788. Fuldae. 8. Con- 
radus Eberth priorem epistolam edidit, cuius libram quum ipsi mihi inspicere 
non licuerit, statim pergo.‘* equidem latinam tantum Cotelerii versionem cum 
Coustantii emendationibus. inveni in libro: ,,Epistola prima S. -Clementis 
episcopi Romani ad Corinthios, una cum disquisitione critico-polemica in 
ἜΤ quam -publica luce donavit Conradus Eberth.“ Fuldae 1780. (non 
1788). δ." 

5) Scripta genuine graecorum patrum apostolicorum, graece et latine 
edidit Cl. Fres Hornemann. Hafnidae 1828. Vol. I. II. 4. cf. Rettigii censuram, 
theo]. Studien ἃ. Kritiken 1830. p. 920 sq. 

6) S. Clementis Romani, S. Ignatii, S. Polycarpi, Patrum apostolicorum 
quae supersunt, accedunt S. Ignatii-et S. Polycarpi martyria. ad fidem co- 
dicum recensuit, annotationibus variorum et suig illustravit, indicibus instruxit 
Guil. Iacobson. Tom. 1. Oxonii 1838. ed. IT. 1840. ed. II]. 1847. ed. IV. (qua 
equidem usus stim) 1863. in hac editione quamvis accuratissima p. 121 (ad 
epi. I, 33) Ioannis Damasceni verba nonnulla omissa sunt, quae iam Wottonus 
praetermisit ét in epi. 1, 55 p. 60, 9 mendose éxitedAéoayto impressum est. 

7) epi. I, 4 p. 8, 10 εἶπε (A. εἰπε»). p.8, 6 nvayxace (A. nvayxacer). 
ὁ. 6 p. 10, 5 ζῆλον (A. secundum Wottonum ζηλος). ὁ. 12 p. 17, 1 ἐλά- 
Anoe (A. ελαλησεν). c. 15 p. 19, 6 μεγαλορρήμονα (A. μεγαλορημονα). 
ὁ, 16 p. 19, 16 ἐπίστευσε (A. επιστευσεν). ὁ. 18 p. 23, 8 ἐστί (A. Eater). 
p. 23, 11 ἐχίσσησεν (A. εχισσησε). 6. 19 p. 24, 24 ὄμμασι (A. ομμασιν). 


XVI PROLEGOMENA. Κ΄ 


vir clarissimus etiam in maioribus rebus codicis A. perversas lectiones non emen- 
datas reddidit: epi. I, 2 p. 6, 9 ἀναμνησίχαχοι. p. 6,10 τοῖς πλησίον. c. 4 
p. 8, 4 ἔπιδεν. ο. 8 p. 12, 8 διελεχϑῶμεν. c. 15 p. 19, 5. 6 ipsius codicis 
lacuna non suppleta est. c. 19 p. 24, 16 τὸ taxesvdgeovoy. _c. 20 p. 25, 11 
κρίματα. ὁ. 30 p. 35, 16 ayvovg. c. 32 p. 87, 3 ἐξ αὐτῶν. p. 37, 14 
τοῦ ἀπ᾽ αἰῶνος. ὁ. 35 p. 40, 12 πίστεως. c. 38 p. 43, 9 τμμελείτω. c. 45 
p. 50, 7.8 ἕπαφροι. epi. Il, 7 p. 74, 7 αἰών. c. 9 p. 76,11 αἰώνιον. c. 11 
p. 19, 5 Wey. itaque etiam Iacobsonius summa in re codicem potius edidit 
quam librum. praeter eum laudandus est C. 1. Hefele, cuius editionit) nope 
‘nulla bene emendata debemus. accesserunt 6 catholicis theologis Fr. X. Relély - 
mayr2), 6 protestantibus A. R. M. Dresselius. 3) uf 

quid per hos Iunii, Coteleri, Wottoni, Gallandi, Iacobsoni labores omni 
laude dignos iam effectum, quid etiam tunc reliquum fuerit, I. C. M. Laurent 9 
ita pronuntiavit: ,,Durch Junius’, Wotton’s und Iacobson’s treueifrige Be- 
mfihungen ist jetzt so viel fir den Clemens von Rom geschehen, dass eine 
den Anforderungen deutscher Kritik ontsprechende Ausgabe nunmehr mdglich 
und den dazu Berufenen zur Pfilicht geworden ist. Der Text der (bekanntlich 
einzigen) Handschrift ist festgestellt, und was im Codex steht, weiss maa 
jetzt ziemlich gewiss, was aber der Schriftsteller selbst in jedem Falle ge- 
schrieben hat, keineswegs. hunc laborem ipse a. 1866 aggressus sum eademqua. 
ratione, qua iam Barnabae epistulam et Hermae Pastorem edidi, veterum scri- 
ptorum ecclesiasticorum excerpta undique collecta ipsi textui subieci. ommnino 
summo opere studui, ut ipsius codicis A. vitia quam plurima emenglarem. 

quo in labore a Mauricio Schmidt amicissime adiutus non poteram non 
laudare codicis Alexandrini praestantiam, qui etiam in corruptis saepe sanari 
possit et genuinae lectionis vestigia raro prorsus deseruerit. sanasse mihi 
videor epi. I, 2 p. 5, 4.5 εἐστερνισμενοι. o. 19 p. 24, 17 τους te. c. 35 p. 
40, 12 πιστεως. ὁ. 37 p. 43, 4 ta de. 0. 43 p..47, 9.10. woavrag χαι 
(quae M. Schmidt feliciter correxit). c. 44 p. 49, 1 αποβαλεσϑαι. Ὁ. 45 
p. 50, 7. 8 ἔπαφροι (a Laurentio optime correctum). nonnumquam codicis &:: 
lectionem e Clemente Alexandrino emendavi, epi. 1, 6. 15 p. 19, 9 cmrngee, 
c. 18 p. 23, 3 εν Edaces αιωνιω, 0. 21 p. 28, 5 δια τῆς φωνῆς, c. 48 p. 59, 


6. 21 p. 28, 6 πᾶσι (A. πασιν). 6. 27 p. 34, 5 εἰσὶ (A. εἰσιν). 6. 30 
36, 1. 2 δίδωσι ῳ διδωσι»). c. 84 p. 38, 8 πᾶσι (A. πασιν). co. 37 p. 42, 
16 ἐπιτελοῦσι (A. επιτελουσιν). p. 43, 2 πᾶσι (A. πασιν). c. 46 p. 50, 10 
ὑποδείγμασι (A. υποδειγμασι»). . 

1) Patrum apostolicorum opera. textum ex editionibus praestantissimis 
repetitum recognovit, annotationibus illustravit, versionem latinam emen- 
datiorem , prolegomena et indices addidit Carolus Josephus Hefele. Tubing. 
1939. 8. ed. IL 1842, ed. ΠῚ. 1847. ed. IV. 1855. in hac editione quamvis 
accurata epi. I, 13 p. 17,6 mendose impressum est στερίξωμεν, ο. 41 p. 46, 6 
τοσαύτῳ. c. 57 p. 62, 18 desunt voce. ἐκ τῆς. 

2) Patrum apostolicorum epistolae ad optimarum editionum fidem recen- 
suit Fr. X. Reithmayr. Monachii 1844. 12. 

3) Patrum apostolicorum opera. textum ad fidem codicum et graecorum 
et latinorum, ineditorum copia insignium, adhibitis praestantissimis editio- 
nibus, recensuit atque emendavit, notis illustravit, versione latina passim 
correcta, prolegomenis, indicibus instruxit Albertus Rud. Max. Dressel ete. 
Lips. 1857. 8v9- editio altera (Tischendorfi praefatione et codicis Sinaitici in 
Barnabae et Hermae scriptis collatione parum accurata aucta, ceterum non 
mutata) 1863. | | 

4) Zur Kritik des Clemens von Rom, Zeitschrift fir luther. Theologie u. 
Kirche. 1863. III. p. 416—425. ΝΝ 


CLEM. ROM. EPISTULAE EDITAE ET EDENDAE. XVII 


9, ubi desunt ἤτω γοργὸς ὃν ἔργοις. ὁ LXX intt. epi. I, c. 22 p. 29,4 post 
χείλη recepi voc. σου. interpunetione difficultatem tollere studui epi. I, ο. 21 
p. 27, 6. etiam maiorem illum defectum epi. I, c. 57-63 p. 63, 10—67, 21 ex 
parte supplere ausus sum, de Basilio M. non falsus. ceterum me non omnia fe- 
liciter correxisse ingenue fateor. 

Clementis Romani epistulas edens nesciebam, codicis Alexandrini existere 
photographicum exemplum: Photographic Facsimiles of the remains of the epistles 
of Clement of Rome. Made from the unique copy preserved in the Codex 
Alexandrinus, London, - published by: order of the trustees of the British Mu- 
geum. 1856. 4°. praefatus est F. Madden. sed hoc exemplum ad cognoscendas 

# lectiones raro sufficit. muito accuratiorem codicis Alexandrini notitiam debe- 
* mus clarissimo Aenotheo Friderico Constantino Tischendorf, qui elus XI 
- folia 1867 edidit in libro iam laudato p. XII, not. 1. vir indefessus non frustra. 
laborasse sibi visus est neque frustra laboravit. ipse praefatus est p. XIII sq.: 
»hec enim pauca magnam legendi difficultatem habent sibique oculos exercita- 
tisgimos poscunt; rursus vitiositas ipsius antiquae scripturae praesumentem 
‘ cogitatione id quod scribi debebat facile in errorem ducit. unde videntur ex- 
cusationem habere, si qui legendo falsi sunt. falsi autem passim sunt omnes, 
ubi iam nihil dubii relictum est; alia quae prout sunt dubitationem habent, 
nanc demum probabili coniectura constitui poterunt. ita ut ex vitiis per duo 
haec saecula repetitis aliquid exemplorum afferamus, hucusque editum est 
prioris epistulae capite 49 ineunte: to μεγαλδεον της χαλλονῆης αὐτου τις 
aexer ὡς ἔδει εἰπεῖν. in quibus quis non videt, parum concinne scriptum 
esse τις ἀρχει ὡς edee εἰπεινῦ scilicet hanc lectionem finxit Iunius, nec ve- 
rum substituernnt qui posterioribus curis toties eum correxerunt. in codice | 
vero scriptum est: τεῦ ἀρχετος ἐξειπεῖν, quae verba nihil dubii habent, licet 
mediae litterae in membranam laceram incidant. eodem capite ineunte omnes 
editiones habent τηρησατω, ipse vero codex ποιησατω. rursus capite 50 ineunte 
male ex codice eruerant avy anagiwon pro ary supra scripto)xatagiwon. — 
similiter vitium inventum est, ubi revera non est, 1, 2 exoounuevor. omnino™ 
enim χεχοσμήμενοι est (contra 1, 44 εδωχάσιν legitur). etiam peius est, 
quod. 1, 51 Aeye: yg πουν detectum est, quo loco punctum post mov fefellit. 
huc trahi potest etiam 1, 2 ubi αναμνησιχαχοι ex codice protulerunt varieque 
commentati sunt. at est αμαμνησιχκαχοι, syllaba priore inepte repetita. con- 
stanter 1, 26 editum est anavtwy et 1, 54 ev χῶ pro παντων et, quod satis 
obscuro loco legitur, ev χῶ. 1, 15 nemo vidit χατηρουντο pro xatyewrro 
scriptum esse [Ὁ], aut 1, 8 μετα ogxov pro ued ogxov, nec magis 2, 6, quod 
miror quum planissimum sit, tow χοσμὸν odov pro τὸν odov χοσμον. item 
in ordine verborum errarunt qui 1, 20 ev εερηνὴ χαι ομονοιὰ ποιουνται edi- 
derunt —; hoc enim loco εν ομονγοιὰ χαι εἰρηνη legitur. ad 1, 30 male re- 
fertur in codice esse ayoy notatis ov litteris super co. at scriptum est aysovy, 
ut recte iam Jacobsonus indicavit. additis igitur litteris ev manu haud dubie 
et ipsa antiqua manifesto ay:ov ovy scriptum est. earum porro lectionum, 
ad quas in editionibus corrigendas accuratior spatii ratio valeat, exempla haec 
sunt: 1, 13 exvrovg προς, cui lectioni eavtoug ecg praestat; 1, 24 ubi potius 
ανισταται ἢ ἡμερὰ quam ἀνίσταται ἡμέρα restituendum est; 1, 33 ubi non 
τη eavtov προσταξει a spatio commendationem habet, sed τῇ eavrov συν»- 
tagec [rectius διαταξει]. his unum tantum locum addamus, ubi intellectu 
difficile est quomodo potuerit errari. locum dico 1, 53, ad quem apud Jacob- 
sonum ex eoqué apud plures editores haec leguntur: ,avafalyroc]. editores 


qui lineam sinistram tov N censebant esse I, exhibent ava Parvo vtos, at 
_HILGEMFELD, Nov. TESTAM. EXTRA CANONEM. -FASC, IL. ED. II. 


XVII . PROLEGOMENA. 


lacuna non nisi sex litteras admittit; et tempus aoristi melius cum contextu 
congruit. haec falsa sunt propterea quod avafa: exeunte versu positum est 
absque ulla lacuna; lacuna vero ineunte versu proximo est. quo tandem modo 
I exeunte versu eoque salvo nec obscuro pro priore parte litterae N haberi 
potest‘? [ceterum cod. I. exhibet ἀναβάντος. 

etiam Tischendorfium in codicis A. lectionibus reddendis nonnunquam 
errasse docuit I. B. Lightfoot Cantabrigiensis, qui ab A. A. Vansittart adiutus 
e codice Alezandrino accuratissime collato Clementis epistulas egregie edidit '). 
vir clarissimus in Tischendorfi editione correxit epi. L, 35 p. 40, 6 διαχονιαν 
pro d:avosay, ib. p. 41, 4 στοματος σον pro στόματος μου. c. 38 p. 44, 11 
σητος TEOROG pro σῆτον τροπος. c. 57 p. 63, 7 neoodalyro] pro sge- 
ecdav[ge}. aeterum in paucis etiam Lightfootius falsus esse videtur: epi. I, 6 
p. 10, 6. 7 δαηειδες pro δαναιδες, c. 11 p. 14, 12 χριϑεισῆς pro χριϑησῆς, ©. 8 
p. 30, 14 ανισταται nulega] pro avotata: ἡ η[μερα], c. 36 p. 42, 4 οσῶ 
(i. 6. ὅσω») pro cow, ὁ. 50 p. 56, 1 paxagioe pro μαμακχαριοι. sed hae 
minutiae sunt. inter optimas Clementis Romani epistularum editiones Light- 
footiana censenda est. codicem A. non tantum quam accuratissime red- 
didit, sed etiam meas emendationes e Clemente Alexandrino haustas nonnun- 


quam recepit (epi. I, c. 21 p. 28,5 διὰ τῆς σιγῆς, c. 48 p. ὅλ, 9 ἤτω - 
γοργὸς ἐν ἔργοις). eundem codicem nonnunquam quidem seeutus est ubi ἢ 


corrigendus est (epi. I, c. 2 p. 6, 10 τοῖς πλησίον. c. 20. p. 26, 6.7 προς Co- 
ης, 6. 40 p. 45, 9. 10 τή unegtarw avtov BovdAnoer), nonnunquam correrit, 
ubi retinendus est (epi. I, c. 6 p. 10, 6.7 Δαναΐδες καὶ Aioxec. opi. I, c. 9 
p. 76, 4. sig), neque semper bene correxit. sed quis tandem nunquam erravit? 
contigit Lightfootio essc tam felici, ut primus recte ediderit opt. I, 45 p. 49, 
8 περὶ [τῶν] ἀνηκόντων, p. 49, 14 μιαρὸν ete. . 

. modo non eodem tempore etiam I. C. M. Laurent: Tischendorflum secutus 
bene edidit Clementis Romani epistulas?), vir doctissimus, qui iam in com- 
mentatione laudata (cf. p. XVI, not. 4) nonnulla feliciter emendavit » priorem 
certe epistulam accurate neque sine fructu edidit. quid novi protulerit, ipap 
in prolegomenis p. XXV sq. enumeravit. veram lectionem in his certe levis 
dedit: epi. I, ὁ. 7 p. 10, 18 [wad τί προσ]δεχτὸν (secundum Tischdf.). ὁ. 18 p. 
17, 6. 7 ἑξαυ[τοὺς εἰς) τὸ πορεύεσϑαι ὑπηχόους [ὄντ]ας (secundum Tisehdf.). 
c. 14 p. 18, 5 εἶδον τὸν ἀσεβῆ. c. 16 p. 21, 4 χαὶ ἐν τοῖς ἀνόμοις (ut 
ipse iam edideram). 6. 45 p. 49, 11 [οὐχ εἸὐρήσετε. p. ὅ0, 1. 8 ἔγγραφοι (iam 
a me eta Lightf. receptum). c. 56, p. 62, 10 παιδε[νει] εἰς. non feliciter epi. 
I, 6, 17 p. 22,5 post αὐτοῦ addidit ἐπὶ τῆς γῆς, 6. 22 p. 29, 11 post χυχλώ- 
oe addidit ἀμήν, c. 32 p. 37, 14 edidit πάντας τοὺς πιστοὺς ἀπ᾽ αἰῶνος. 

Lightfooti et Laurentii editiones equidem percensens ipsam meam editio- 


‘nem emendare studui%). denique Oscar de Gebhardt et Adolfus Harnack dili- 


1) S. Clement of Rome. the two epistles to the Corinthians. a revised 

text with introduction and notes. London and Cambridge 1869. 
2) Clementis Romani ad Corinthios epistula. Constantini Tischendorfii ex 
a otypomate consultata photographica codicis Alexandrini effigie non neglecta 
itorum AYTOHT2N auctoritate funditus recensuit commentarium maxime 


) criticum interpretationem Iunii et Cotelerii latinam emendatiorem prolego- 


mena indices nominum verborum locorum addidit I. C. M. Laurent. insunt 
et altera quam ferunt epistula et fragmenta. Lipsiae 1870. ed. altera immu- 
tata ibid. 1873. 

3) Die beiden Briefe des Clemens von Rom und ihre neuesten Bearbeitun- 
gen, Zeitschrift fir wiss. Theologie 1870. IV. p. 394—419. epi. I, 6. 12 p. 15 
commendavi πρὸς σὲ εἰσῆλθον, quae codice I confirmantur. 


CLEM. ROM. EPISTULAE EDITAE ET EDENDAE. ΧΙΧ 


gentissime Clementis epistulas ediderunt!). textum Gebhardt constituit, Har- 
nack commentario illustravit. Gebhardt codicem A. fideliter secutus est, saepe 
recte, nonnungqiam etiam ubi corrigendus est, nam epi. I, 6. 21 p. 28, 5 non 
debebat edere dia τῆς φωνῆς, neque c. 40 p. 45, 9 tH ὑπερτάτῳ. verum 
vidit, quum epi. I, c. 35 p. 40, 18 Lipsii emendationem ἀφελοξενίαν recepit, 
neque desunt, quae feliciter suppleverit. falsus est Lightfootium secutus epi. I, 
e. 9 p. 76, 4, ubi et ipse eZ scripsit pro εἷς. hi igitur viri eorum editoram 
agmen clauserunt,; quibus solus codex A. innotuit. . 
omnia iam mutata ‘sunt codicis Hierosolymitani (I) notitia, quam Philo- 
_paheo Bryennio debemus. minutias solas vir clarissimus omisisse videtur. nam 
¥ a pi. 1, c. 8 Ῥ. 7, 4.5 Bpaye καὶ ἔπιε admotavit: to A. ἔφαγεν “αὶ ἔπιεν 
¢ — οὕτω. δὲ πανταχοῦ τὸ A. φέρει τὸ εὐφωνιχὸν ν καὶ ned συμφώνου. 
- ennius ipse ante consonantes τὸ ν ἐφελχυστικὸν semper omisit, etiam 
ὦ scripsit, non οὕτως. semel tamen etiam in eodice I. τὸ » ἐφελχυστι- 
χον ante consonantem memoravit (epi. I, c. 33 p. 38, 3 etiam cod. I. prae- 
bere ἐστήρισεν χαὶ xt1.), et epi. I, 6. 43 p. 47, 7 scriptum esse videtur xa 
ἐσφράγεσεν ἔν. codex I. in hac re fortasse sibi non constat. Bryennius 
_ ad epi. Il, 6. 12 p. 79, 9 etiam adnotavit, in codice I semper scriptum esse 
“© ὅτ᾽ ἂν (ΒΕ Psalm. Salom. XV, 7 cod. Vindob.), semel tamen (epi. I, c. 21 p. 
28, 12) ὅταν. ceterum cod. I. iam litteris minusculis scriptus est cum accen- 
tibus οὐ punetis, eiusque interpunctionem Bryennius nonnunquam indicavit. 
idem vir 6]. p. 147 adnotavit, τὸ ἰῶτα τῆς δοτικῆς in codice 1, semel tantum 
scriptum esse (epi: II, 1 p. 70, 10 rye ϑελήσει αὐτοῦ). ipse codicis .scriba 
quae scripsit etiam correxit: epi. II, 14. p. 81, 20. 21 ἀπολήψεται in μετα- 
λήψεται. c. 19 p. 84, 15 φιλοσοφεῖν, confirmatum sequentibus voce. of ἄσοφοι, 
in φιλοπονεῖν, utroges loco non felix. | 
Hierosolymitano codice Alexandrini codicis lacunae et folia deperdita sup- 
plentur. in priore epistula unum codicis A. folium (6. 57—63 p. 63, 10—67, 21) 
. oxéidisse iavt tmui. singula autem folia IV columnis, singulae columnae 51 lineis 
in tc Clementis Romani editione codicis A. fol. I (arabico numero 
126) complectitur epi. I, 6. 1 p. 3, 1—c. 7 p. 10, 17 σεμνὸν τῆς (108 lineas) 
fol EL c. 7 p. 10% παραδόσεως usque ad c¢. 13 p. 17, 4 οὕτω χριϑήσεσϑε 
(105 Tineas), fol. III c. 13 p. 17, 4.5 ὡς χρηστεύεσϑε usque ad 6. 18 p. 24,5 
ἀπὸ τοῦ προσώπου σου (10614 lineas), fol. IV 6. 18 p. 24, 5. 22. χαὶ τὸ 
πνεῦμα usque ad 6. 24 p. 30, 14 νὺξ ἐπέρχεται (104 lineas), fol. V c. 24 p. 
30, 14 λάβωμεν τοὺς χαρποὺς usque ad 6. 33 p. 38, 4 αὐτοῦ συνέσει (105 
lineas), fol. VI. ὁ. 33 p. 38, 4 διεχόσμησεν αὐτούς usque ad c. 38 p. 44, 11 
γινώσχων (104 lineas), fol. VII 6. 38 p. 43, 1 ὅτι ἕτερος usque ad e. 
45 p. 49, 9 εἰς σωτηρίαν. éyxe- (105 lineas), fol. VIL c. 45 p. 49, 9 
-xvgate εἰς usque ad ὁ. 51 p. 57, 2 χαὶ ϑάνατος (107 lineas), fol. IX c. 51 
p. 57, 2 ποιμανεῖ αὐτούς usque ad c. 57 p. 63, 10 πληϑήσονται (105 lineas), 
fol. X (deperditum) c. 57 p. 63,10 ἀνθ᾽ ὧν usque ad ο. 63 p. 67, 21 εἰρηνεῦ- 
σαε (104 lineas), in folio XI(X).prima columna continet epi. I, 64 p. 67, 22 λοιπὸν 
usque ad finem epistulae, secunda columna epi. II, 1 usque ad ὁ. 2 p. 70, 21 


“κι 


1) Patrum apostolicorum opera textum ad fidem codicum et graecorum et 
latinorum adhibitis praestantissimis editionibus recensuerunt commentario 
exegetico et historico illustraverunt apparatu critico versione latina passim 
correcta prolegomenis indicibus instruxerunt Oscar de Gebhardt Adolfus Har- 
nack Theodorus Zahn edttio post Dresselianam alteram tertia. Fasciculus I. 
Barnabae epistula graece et latine Clementis epistulae recensuerunt et illustra- 
verunt — Qsear de Gebhardt Estonus Adolfus Harnack Livonus. Lipsiae 1875. 


** 


f 
"" 
-ν ia 
a 


xx PROLEGOMENA. 


éxxax@uev (27 lineas), tertia columna ὁ. 2 p. 70, 21 usque ad 6. 4 p. 72,6 
χαὶ συμ- (25% lineas), quarta columna 6. 4. p. 72, 6 -xdoyecy usque ad c. 6 
p. 73, 11 xat ϑεῷ dov- (26 lineas). fol. XII(XI) continet c, 6 p. 73, 11 
-Aevary xal μαμωνᾷ usque ad ¢, 12 p. 80, 2 τοῦτο (100 lineas). itaque iam 
concludere licet, secundae Clementis epistulae quot folia, quot colamnae in co- 
dice A. exciderint. Lightfoot (p. 210 84.) decem folia excidisse opinatus est. 
nam Nicephori stichometria retulit: Ἀλήμεντος α΄. β΄. στίχοι By [2600]. 
eundem versuum numerum etiam evangelio secundum Lucam tribuit. Lucae 
evangelium vero in codice A. scriptum est XXII foliié. Clementis epistulae, 
addito illo folio, quod in epistula priore excidit, usque ad epi. Il, 12 p. 80, 2 
τοῦτο XII, tantum folia explent. itaque Lightfoot huius epistulae X folia 
deesse putavit. contra Ado. Harnack (Patr. apost. I, p. 176) unum tantum fo- 
lium, nee quidem completam ex epistula posteriore desiderari contendit. sed 
in Bryennianae editionis censura (Theol. Literaturzeitung 1876, no. 4. p. 101 84.) 
sententiam suam ita correxit, ut secundae epistulae in codice A. 54 columnas | 
vel c. 6320 litteras deesse censeat. qui in nostra editione singulorum eodicis 
foliorum et singularum columnarum lineas computaverit, sex fere columnas 
deesse censebit. 

Hierosolymitano vero codex Alexandrinus non tantnm suppletur, aed etiam 
emendatur. exempla sunt epi. I, c. 2 p. 5, 3 τοῦ Χριστοῦ (τοῦ Seow A). 
p. 5, 4.5 ἐνεστερνισμένοι (ut iam ipse edidi, ἐστερνισμενοι A.) p. 6,7 μετὰ 
δέους (μετ ελαιους A). c. 8. p. 12, 8 χύριος (om. A). 6. 12 p. 15, 13 oré- 
γος (toeyog A). c. 21 p. 28, 5 σιγῆς (φωνῆς A). 6. 29 p. 35, 7 ἐκλογῆς 
μέρος ἡμᾶς ἐποίησεν ἑαυτῷ (voc. ἡμᾶς deest in A, iam a Iunio coniectatum). 
c. 30 p. 35, 14 ἅγια οὖν μέρη (aytov ovy μερυς A.). p. 35, 16 ἀνάγνους (ut 
iam Iun. coniecerat, ayvovg A). ὁ. 32 p. 37, 14 ἅπαντας τοὺς(παντας tov A) ἀπ᾿ 
αἰῶνος (ut iam Jun. coniecit). c. 33 p. 39, 1 ὅτι (zo add. A.) ἐν ἔργοις 
ἀγαϑοῖς (ut iam Lightf. et Gebh. emendaverunt). p. 39, 1.2 ἀγαθοῖς (om A.). 
6. 84 p. 39, 11.12 προτρέπεται οὖν ἡμᾶς πιστεύοντας (πιστεύοντας om. A.) 
ἐξ ὅλης τῆς καρδίας ἐπ᾽ αὐτῷ (ubi ἐπ᾽ αὐτῷ iam intellegitur). c. 35 p. 40, 
12 πιστῶς (ut iam ipse edidi, πιστεως A). c.37 p. 42, 16 ὀχτικῶς (ενεικτω. 
eorr. ex fvextw.? A.). ¢.38 p. 43, 9 τημελεέτω (μητμμελείτω A.). p. 43, 15 
ὃν τῷ σαρχὶ μὴ ἀλαζονευέσϑω (εν τη σαρκι ... καὶ μη αλαζονευεσϑὼ A). 
6. 41 p. 45, 17 εὐαρεστείτω (ευχαριστειτω A.). 6. 43 p. 47, 6 αὐτὸς (αυ- 
τας Α.). 6. 44 p. 49, I ἀποβάλλεσϑαι (ut ipse iam edidi, αἀποβαλεσϑαι Α.). 6. 45 
Ρ. 49, 9. 10 τὰς ἱερὰς γραφάς, τὰς ἀληϑεῖς τὰς διὰ τοῦ πνεύματος τοῦ ἁγίου 
(τας γραφας tas αληϑεις [τὰς δια) tov πνευματος tov αγιου A.). c.45 p. ὅ0, 1.8 
ἔγγραφοι (ut iam Laur. emendavit, ἐπαφροι A.). epi. Il, 1 p. 69, 7 ὡς περὶ 
(ut iam Iun. coniecit, woweo A.). 6. 2 p. 70, 21 ἐχχαχῶμεν (ut iam Cotel. 
coniecit, ἐγκαχωμὲν A). 6. 3 p. ΤΊ, 12 ἡ γνῶσις τῆς ἀληϑείας (η γνωσις 
ἡ προς avtoy A). ὁ. 6 p. 13, 16 χρῆσϑαι (χρασϑαι Α.). 6. 7 p. 14, 1 ἀγὼν 
(ut iam Fell. coniecit, acw» A.). p, 74, 16 wedoetac (ut ipse iam conieceram, 
παϑειται A.). 6. 8 p. 75, 4. 5. ποιήσῃ σχεῦος ταῖς χερσὶν αὐτοῦ καὶ δια- 
στραφῇ (MOL σχεῦυος χαι EY ταις χερσιν αὐτου διαστραφὴ A.). ὁ. 9 p. 16,11 
᾿ς αἶνον (ut iam Fell. coniecit, αεωνεον A.). 6. 11 p. 78, 8 διὰ τὸ (του A) μὴ 
πιστεύειν. p. 79, 4 οὖς οὐχ (ουχ Α.). ceterum viri docti utrumque textum 
ipsi conferant. 

Hierosolymitanum quoque codicem Alexandrino emendari non nego, quam- 
vis illi in universum palmam dans. exempla sunt epi. I, 4 p. 9, 1 ἀπὸ τοῦ 
Σαοὺλ (rectius A: ὑπὸ Σαοὺλ βασιλέως Ἰσραὴλλ 6. 8 p. 11, 14 τοῦ λαοῦ 
μου (cf. 1, 15, υμων Α.). ὁ. 12 p. 14, 21 “Ῥαὰβ ἥ ἐπιλεγομένη πόρνη (ρααβ 


CLEMENTIS EPP. USUS ET AUCTORITAS. ΧΧΙ 


ῃ πορνη A.). 6. 21 p. 27,4 εἰς χρίματα σὺν ἡμῖν (εἰς χριμα πασιν ημιν A.), 
ΟΡ. 28, 12 ἀναιρεῖ (ἀνελεῖ 1 et Clem. Al). c. 81 p. 36, 16 διὰ πίστεως 
om. I (quamyis necessaria). c. 34 p. 40, 2 τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν I (cf. 1 Cor. 
II, 9), sed A τοις vxouevovery avroy, cf. c. 35 p. 40, 7. 9.10). ὁ. 41 p. 45, 20 
σιροσευχῶν (ευχων A.) p. 46, 1 πλημμελημάτων (πλημμελιας A.) c. 51 
p. ὅθ, 18 sq. πρὸς τὸν ἄνθρωπον τοῦ Feot Μωῦσῆν (προς τον ϑεραποντα 
του ϑὺ μωυσην Α.). ὁ. 53 p. 59, 6 δεσπότης πρὸς χύριον (ϑεραπων προς 
χύυριον Α.). epi. Π, c. 9 p. 76, 15 ὧν μὲν τὸ πρῶτον. λόγος (nVa, i. 6. 
πνεῦμα A.) ἐγένετο σάρξ. Raabae meretricis, Mosi famuli praedicata non con- 
venire videbantur. Christus ante carnem spiritus scribam offendit. codex Ale- 
xandrinus Monophysitarum vel saltem Alexandrmorum theologiam redolere vi- 
detur, Hierosolymitanus orthodoxam theologiam redolet. 

Hierosolymitanum codicem etiam scriptores ecclesiastici Clementis Romani 
scripta laudantes saepius confirmaverunt: epi. I, 1 p. 4, 10 ἐν I, Clem. Al., 
om. A. 6. 2 p. 5, 3 τοῦ Χριστοῦ I, Photius, tov Hv (Prov) A. ὁ. 12 p. 15, ? 
γῆν 1, Origen., [πο]λιν A. 6. 14 p. 17, 14 αἱρέσεις I, Nicon., ἐριν A. p. 18, 
τὸν I, Clem. Al, om. A. ὁ. 15 p. 19, 4 διὰ τοῦτο I, Clem. AL, om. A, p. 19, : 
- μεγαλυνοῦμεν I, μέγαλυνωμεν A. p. 19, 8 xa? τοῦ I, Clem. Al., xae ἀπὸ του 
A. 6.20 p. 26, 1 ἀπέραντος ἀνϑρώποις I, Clem. Al., Orig., a¥org anegavtoc 
A. 6. 21 p. 27, 19 τοὺς πρεσβυτέρους I, Clem. Al, tovg πρεσβυτερους ἡμων 
A. p. 28, 5 σιγῆς I, Clem. AL, φωνῆς A. 6. 28 p. 35, 1 σὺ ἐχεῖ εἶ I, Clom. AL, 
συ εἰ exec A. ὁ. 33 p. 38, 2. 5 ἀγάλλεται 1, Ioan. Dam., αγαλλιαται A. ὁ. 36 
p. 42, 1 φῶς I, Clem. AL, αὐτου φως A. ὁ. 38 p. 43, 15 ὁ ἁγνὸς ἐν τῷ 
σαρχὶ μὴ ἀλαζονευέσθω I, Clem. Al., α ayvog ty caper... χαι μη αλαζο- 
νευεσϑω A. c. 46 p. 51, 13 μὴ I, Clem. Α]., ove A. 6. 53 p. ὅθ, 1 eore I, 
Clem. AL, λαος A. epi. Il, 1 p. 69,7 ὡς weg? I, Sever. et Timoth., woneg A. 

Alexandrini quoque codicis lectiones a scriptoribus ecclesiasticis non raro 
confirmari bene scio. exempla sunt: epi. 1, 6. 8 p. 12, 2 χαρδιας A., Clem. AL, 
ψυχῆς I,.c. 12 p. 14, 21 “ῬΡαὰβ ἡ πόρνη A, Clom. Al, Pad ἡ ἐπιλεγομένη πόρνη 
I, p. 15, 8 ὑμῶν A, Origen. om. I. 6. 15 p. 18, 11 τοῖς χείλεσιν A, Clem. AL 
(fortasse secundum Marc. VII, 6). p. 18, 12 ἄπεστεν A, Clem. Al., ἀπέχει I 
(cf. Marc. VII, 6). p. 19, 3 ἐψεύσαντο A, Clem. Al, ἔψεξαν I. p. 19, 6 γλῶσσαν 
μεγαλορήμονα A, Clem. AL, γλῶσσα μεγαλορήμων I (iam correctura). p. 19, 7 
παρ ἡμῖν A, Clem. Al. παρ᾽ ἡμῶν I. c. 17 p. 22, 6 αὐτοῦ (prius) A, Clem. 
Al, om. I. ¢- 22 p. 29, 11 τοὺς δὲ ἐλπίζοντας A, Clem. Al., τὸν δὲ ἐλπί- 
ζοντα I (propter praecedentia τοῦ ἁμαρτωλοῦ). c. 28 p. 35, 12 ἐχεῖ ἡ δεξιά 
cov, A, Clem. Al., σὺ ἐχεῖ ei I. c. 33 p. 38, 4 τῷ A, Ioan. Dan. ἐν τῷ 1. c. 38 
p. 43, 14 15 ὑφ᾽ ἑτέρου ἑαυτὸν A, Clem. Al., éavréy ὑφ᾽ ἑτέρου I. ὁ. 50 
p. 55, 4 τοῦ Χριστοῦ A, Clem. Al., τοῦ ϑεοῦ 1. sed haec omnia mihi qdidem 
minoris esse momenti videntur. ipsa textus formatio, in codice I, quamvis non- 
nunquam ad‘arbitrium mutata, praestat. . 

Sacrae vero scripturae verba laudata codicis I. scriptor contrahere amat. 
nonnulla omisit, quae cod. A bene conservavit: epi. I, c. 18 p. 23, 5. 6 ἐπὲ πλεῖον 
πλῦνον — τ. 24, 13. 14 ὁ ϑεὸς οὐχ ἐξουϑενώσει. c. 22 p. 29, 2—10 τίς ἐστιν 
ἄνϑρωπος -- ἐρρύσατο αὐτόν (pro quibus εἶτα in codice I). ς. 21 p. 34, 3—5 
ἡ ἡμέρα τῷ ἡμέρᾳ --- οὐδὲ λαλιαί. c. 35 p. 41, 4—13 σὺ δὲ ἐμίσησας — 
καὶ μὴ ὦ ὁ ῥυόμενος (pro quibus xal ἐν τῷ τέλει in codice I). ο, 52 
p. 57, 14. 15 χαὶ ἐπικάλεσαί με --- καὶ δοξάσεις με. haec ipsius textus prac- 
stantiam non tollunt. 

paulo aliam sententiam defendit Ado. Harnack (Theol. Literaturzeitung 
1876, no. 4 p. 99 sq.): ,,Sieht man — von den offenbaren Nachlassigkeiten und. 


XXII PROLEGOMENA. 


' Kigenthtimlichkeiten des Schreibers von A ab, so kann dartiber kein Zweifel 


bestehen, dass zwar dem Werthe. nach beide Codd. — I ist vdllig unabhingig 
von A; die Zahl der gemeinsamen Fehler ist verschwindend gering — ziemlich 
gleich stehen, in den meisten zweifelhaften Fallen jedoch A den ursprtingliche- 
ren Text bewahrt hat. Es ist nimlich unverkennbar, dass der Text, wie ihn I 
reprisentirt — er ist eben von einem sehr kundigen Manne geschrieben — 
geglatteter erscheint: in den Temporibus, so wie in den Modis lisst sich dies 
deutlich beobachten, ebenso in der Wortstellung und Artikelsetzung. Auch die 
ATlichen Citate sind, allerdings mit ganz leiser Hand, aber doch nicht eben 
selten, dem LXX-Texte conformer -gestaltet (vg). auch das Citat in 34, 8 mit 
1 Kor. 2, 9). Zus&tze und Aenderungen wie in 12, 1 'Ραὰβ ἡ ἐπιλεγομένη 
πόρνη. 14, 2 αἱρέσεις (mit Nicon) fir ἔριν. 2,8 σεβασμιωτάτῃ fir σεβα- 
oul. 44, 2 ἐπιδομή far ἐπινομή. 33, 4 παμμεγεϑέστατον fir παμμεγεϑές 
Ὁ. 8. w. sind hier zu nennen. Dabei soll nicht verschwiegen werden, dass der 
Text einer betriichtlichen Anzahl von Stellen in I treuer und ursprtinglicher 
bewahrt sein kann als in A (sogar in einigen LXX-Citaten), nicht selten stimmt 
I mit Clemens Alex., Joh. Damascen. und Nicon gegen A, ja man darf sogar 
die Vermuthung wagen, dass der Text von I mindestens so gut, wo nicht bes- 
ser ist, wie die Texte der Briefe, welche den meisten KVV. vorlagen. Allein wigt 
man unter den nahezu 400 Varianten die wirklich werthvollen gegen. einander 
ab, so gebiihrt A zweifelsohne der Vorzug, und diese Einsicht, ganz abgesehen 
von dem um 5 bis 6 Jahrhunderte hdheren Alter von A, muss die Entschei- 
dung auch fir diejenigen, leider hiufigen Faille prijudiciren, wo innere Grinde 
die Wahl einer der beiden gebotenen Lesarten nicht stiitzen. — Stellen, in 
denen A. offenkundig und zweifellos durch I verbessert wird, sind, wenn man 
von den vielen kleinen Correcturen absieht, nicht eben hiufig. Als ein Beispiel 
sei das εὐαρεστείτω ὁ. 41, 1 erwahnt, wo A εὐχαριστείτω bietet: II, 1, 2 ὡς 
περὶ μικρῶν. ΤΊ, 7,1 ἀγὼν stand zu erwarten. Aehnliche Falle sind zwar 
nicht selten. Aber in A liegt dann meistens (8. 34, 4) nur ein Flichtigkeits- 
fehler vor. An der berihmten Stelle c. 2, 1 (παϑήματα «αὐτοῦ, wolches letz- 
tere Wort sich in A auf ein vorhergegangenes ϑεοῦ zuriickbezicht) ist die LA. 
von 1 gewiss nicht vorzuziehen, denn das τοῦ Χριστοῦ, welches 1 bietet, er- 
scheint (gegen Bryennios, der umgekehrt das τοῦ Scot fir eine monophysi- 
tische Correctur erklirt) viel eher als eine antimonophysitische Aenderung. — 
In Bezeichnung der Person Christi hat I dreimal die kirzere Formel (c. 21, 6 
τὸν χύρισν ‘Inootv, so auch 24, 1. ὁ. 38, 1 ἐν Χριστῷ). Hier wird ihm zu — 
folgen sein (der umgekehrte Fall c. 46, 7). An einigen Stellen bietet I Lesarten, 
die auf einen Majuskel-Codex weisen; so z. B. 6. 2, 3 @EIAZ statt ΟΣΊΑΣ. 
6. 21,1 EIZKPIMATAZYNOMIN statt EISKPIMANAZSINHMIN. «.23, 
4 METAAEOYS fir METEAEOYS (ελαιους A); allein ob die Vorlage von 
I selbst ein Majuskelcodex gewesen, ist damit nicht sicher entschieden“. 

codicem I, salva codicis A. laude, pluris aestumandum esse censui. genui- 
nam lectionem servavit epi. I, 2 p. 5, 3. 6, 3. 7. 6. 14 p.17, 14 (εἰς αἱρέσεις 
καὶ στάσεις, cf. c. 2 p. 6, 9. 10 πᾶσα στάσις χαὶ πᾶν σχίσμα. c. 46 p. 51, 
5. 6 ἔρεις χαὶ ϑυμοὶ χαὶ διχοστασιαί xal σχίσματα, πόλεμοι τε. ὁ. 54 p. ὅθ, 
9. 10 στάσις χαὶ ἔρις καὶ σχίσματα)... ὁ. 44 p. 48, 4 codicis I. lectio ἐπι- 
δομὴν saltem propius ad genuinam accedit quam codicis A lectio exivopny, 
.sed si illi codici palma deferenda est, hic tamen, qui proximos illi occupat 
honores, minime contemnendus, sed magni aestumandus est. hac fore ratione 
uterque codex ad Clementis epistulas adhibendus esse videtur. 

Ado. Harnack ipse codicem I, ubi codex A. deficit, valde laudavit (1. 1. 


CLEMENTIS. EPP. USUS ET AUCTORITAS. - XX0I 


p- 98): ,,Die Zahl der Schreibfehler ist auffallond gering; mit ganz verschwin- 
denden Ausnahmen ist der Text an allen Stellen lesbar und giebt einen guten 
Sinn. Man kann das am besten an den neuen Stiicken studiren. In ihnen ist, 
da A. fehlt, fast nichts zu corrigiren. Nur an 6 Stellen michte hier Ref. die 
von Bryennios ohne Bemerkung recipirte Lesart des Codex beanstanden“. ita- 
que nihil impedit, quominus hoc duce probato etiam ibi confidamus, ubi codex 
A. comparari potest. 

ceterum etiam antiquiores duces sunt scriptores ecclesiastici, inter quos Cle- 
mens Alexandrinus utrumque codicem corrigit. epi. I, c. 18 p. 23, 1 sq. ho- 
nori, quo David a Deo ornatus est, opponitur eius modestia, qua divinam mi- 
sericordiam exoravit. si igitur, ut in codibus A. I, antecederet: ἐν ἐλέει alw- 
slp ἔχρισα αὐτόν, mirum esset, Davidem orare: ἐλέησόν pe, ὃ ϑεός, χατὰ 
τὸ μέγα ἔλεός gov. sententiarum ordini sola convenit lectio Clementis Alexan- 
drini: ἐν ἐλαίῳ ἁγίῳ (cf. codd.x A. et Sirac. XLV, 15) ἔχρισα αὐτόν. ὁ. 48 
p. 53, 9 Clemens Alex., qui haec bis laudavit, procul dubio legit: ἤτω γοργὸς 
ἐν ἔργοις, ἥτω ἁγνός. post eum scribae vocabulo γοργὸς offendebantur. ita- 
que uterque codex: ἤτω ἁγνὸς ἐν ἔργοις. Clemens Alexandrinus etiam textus 
corrupti initium iam ostendit. nam epi. I, c. 15 p. 19, 4—6 et ipse propter 
homoeoteleuton omisit haec verba uncinis inclusa: “Adada γενηθήτω [τὰ χείλη 
τὰ δόλια" ἐξολοθρεύσει χύριος) πάντα ta χείλη ta δόλια. in nostris codicibus 
omissa sunt: ἐξολοθρεύσει κύριος πάντα τὰ χείλη τὰ δόλια. 

Hierosolymitano codici nunc accessit versio Syriaca, quam v. cl. Robertus 
L. Bensly Cantabrigiensis (Academy No. 215, [πὸ 17, 1876. p. 587) descripsit. 
Iulius Mohl Parisiis possedit codicem Syriacum, qui Novi. Testamenti versio- 
nem Heraclensem continet. catholicis epistulis addita est Clementis Romani 
utraque epistula ad Corinthios. ,,The MS. is dated 1170 & D.; the lacunae 
in the text of the Alexandrian Cod. are filled up in the same way as in the 
Greek Ms. (I) lately published by Bryennius. The version itself is attributed 
in the colophon to the Harklensian recension, and, on account of its extreme - 
accuracy, is well adapted in doubtful cases to decide the balance between 
Mss. A and I, while it will be especially welcome as an aid in correcting the 
text of the newly-recovered chapters. For instance, Epist. II, 19 (ed. Bryen. 
p. 140) τοῦτο yao ποιήσαντες κόπον πᾶσι τοῖς νέοις ϑήσομεν, for χόπον I 
suggested some weeks ago in a letter to Prof. Lightfoot σχοπόν [ut equidem 
iam eddidi], I now find my conjecture confirmed by our Ms. I have already 
begun the printing of the Syriac translation, and will do my best to bring it 
out shortly. sequentibus editoribus etiam hoc egregio auxilio, nunc Canta- 
brigiensi, uti licebit. 


II. DE CLEMENTIS ROMANI EPISTULARUM USU ET 
AUCTORITATE. 


Clementis Romani epistulas codex A ipsius Novi Testamenti libris inse- 
ruit. priorem epistulam tanti aestumatam esse non mirabimur, Ε si testium lon- 
gam seriem examinabimus: 

I. iam Barnabae epistula, quam a. 96 cxeunte ‘vel a. 97 ineunte conscri- 
ptam esse constat, Clementis epistulam priorem ita tangit, ut eius notitia vix 
negari possit, et in hac comparatione utriusque epistulae aetas indolesqué vere 
cognoscitur. 

Clementis epi. I, 1 p. 3, 7. 8 ita incipit: διὰ τὰς αἰφνιδίους καὶ énxad-- 


XXIV PROLEGOMENA. 


λήλους γενομένας xad ἡμῶν συμφορὰς καὶ περιστάσεις. Barnabae epistula 
etiam magis temporum iniquitatem queritur, ὁ. 2, p. 4, 9. 10 ἡμερῶν οὖν 
οὐσῶν πονηρῶν καὶ αὐτοῦ τοῦ ἀντενεργοῦντος ἔχοντος τὴν ἐξουσίαν. 6. 4 
Ρ. 8, 13. 14 τὸ τέλειον σχάνδαλον ἤγγιχεν, περὶ οὗ “έγραπται͵, ὡς ᾿'Ενὼχ 
λέγει. c. 8 p. 26, 13—15 ὅτι ἐν tH βασιλείᾳ αὐτοῦ ἡμέραι ἔσονται πονηραὶ 
χαὶ ῥυπαραί, ἐν αἷς ἡμεῖς σωϑησόμεϑα. 

Clementis epi. I, 2 p. 6, 2. 8 Corinthios laudat: πλήρης πνεύματος 
ἁγίου ἔχχυσις ἐπὶ πάντας ἐγίνετο. ὁ, 46 p. 49, 6. 1 ἕν πνεῦμα τῆς χάριτος 
τὸ ἐχχυϑὲν ἐφ᾽ ὑμᾶς. Barnab. epi. 6. 1 p. 2, 8.9 ὅτι ἀληϑῶς βλέπω ἐν ὑμῖν 
ἐχχεχυμένον ἀπὸ τοῦ πλουσίου τῆς ἀγάπης χυρίου πνεῦμα ἐφ᾽ ὑμᾶς. 

Clementis epi. I, 23 p. 30, 6—9: én? ἀληϑείας ταχὺ καὶ ἐξαίφνης τε- 
λειωϑήσεται τὸ βούλημα αὐτοῦ, συνεπιμαρτυρούαης καὶ τῆς γραφῆς, ὅτι 
ταχὺ ἥξει χαὶ οὐ χρονιεῖ, καὶ ἐξαίφνης ἥξει ὁ χύριος εἰς τὸν ναὸν αὐτοῦ, 
χαὶ ὁ ἅγιος, ὃν ὑμεῖς προσδοχᾶτε. Barnab. epi. c. 4 p. 8, 14—17: εἰς τοῦτο 
γὰρ ὁ δεσπότης συντέτμηχεν τοὺς καιροὺς xal τὰς ἡμέρας, ἵνα ταχύνῃ ὁ 
ἠγαπημένος αὐτοῦ καὶ ἐπὶ τὴν κληρονομίαν ἥξῷῳ. 

Clementis epi. I, 29 p. 35, 8 sq. deum bis sibi populum elegisse dixit, pri- 
mnm e Iudaeis (λαόν), tum per fidem christianam e gentibus (ἔϑνος). Barna- 
bas unum solum verum Dei populum (λαὸν) christianum agnovit, ὁ. 3 p. 8, 
23 ὁ λαὸς ὃν ἡτοίμασεν τῷ ἠγαπημένῳ αὐτοῦ. ¢. 5 p. 12, 33 τὸν λαὸν τὸν 
καινόν. 0. 18 p. 46, 2. 8 τὸν λαὸν τοῦτον εἶναι πρῶτον καὶ τῆς διαϑήκχης 
χληρονόμον. 

Clementis epi. 1, 30 p. 36,5 ἔργοις διχαιούμενοι, μὴ λόγοις. c. 46 p. 51, 
4. 5 χολληθῶμεν οὖν τοῖς ἀϑῴοις καὶ δικαίοις" εἰσὶν δὲ οὗτοι ἐχλεχτοὶ τοῦ 
ϑεοῦ. c. 48 p. 53, 8--[1 ἤτω τις πιστός, ἤτω δυνατὸς γνῶσιν ἐξειπεῖν, ἤτω 
σοφὸς ἐν διαχρίσει λόγων, ἤτω γοργὸς ἐν ἔργοις, ἤτω ἁγνός. τοσούτῳ γὰρ 
μᾶλλον ταπεινοφρονεῖν ὀφείλει, ὅσῳ δοχεῖ μᾶλλον μείζων εἶναι, καὶ ζητεῖν 
τὸ χοινωφελὲς πᾶσι χαὶ μὴ τὸ ἑαυτοῦ. Clementem secutus Barnabas 6. 4 
p. 10, 20---22: μὴ χαϑ᾽ ἑαυτοὺς ἐνδύνοντες μονάζετε ὡς ἤδη δεδιχαιωμένοι, 
GAN ἐπὶ τὸ αὐτὸ συνερχόμενοι συνζητεῖτε περὶ τοῦ κοινῇ συμφέροντος. 
quae Barnabas scripsit, nisi praeeunte Clemente, vix intelleguntur. | 

Clementis epi. I, 34 p. 39, 10 προλέγει γὰρ ἡμῖν ᾿Ιδοὺ κύριος χαὶ 6 
μισϑὸς αὐτοῦ πρὸ προσώπου αὐτοῦ (Tes. XL, 10). Barnab. epi. c. 21 p. 61, 
9. 10 ἐγγὺς ὁ χύριος χαὶ ὁ μισϑὸς αὐτοῦ. 

. Clementis epi. I, 36 p. 42, 1. 2 διὰ τούτου (per Christum) ἡϑέλησεν ὁ 
δεσπότης τῆς αἀϑανάτου γνώσεως ἡμᾶς γεύσασϑαι. 6. 40 p. 45, 1.2 ἐγχεχυ- 
φότες εἷς τὰ βάϑη τῆς ϑείας γνώσεως. 6. 41 p. 46, 5—7 ὁρᾶτε, ἀδελφοί, 
ὅσῳ πλείονος χατηξιώϑημεν γνώσεως, τοσούτῳ μᾶλλον ὑποχείμεϑα κιν»- 
_ duvy (οἷ. ο. 1 p.4, 8.9). Barnabas fidem et scientiam iam distinxit, 6. 1 p. 2, 
18. 19 ἕνα μετὰ τῆς πίστεως ὑμῶν τελείαν ἔχητε καὶ τὴν γνῶσιν. c.2 p. 4, 
12. 15. 6. 6 p. 18, 2. 6. 9 Ρ. 28, 24. 25. 6. 10 p. 84, 8. 

Clementis epi. I, 40 p. 45, 6. sq. 6 veteri lege ad Christianos transtulit 
oblationum et rerum sacrarum certum ordinem in tempore, loco et personis. 
contra Barnabas ὁ. 4 p. 4, 15—17: πεφανέρωχεν yao ἡμῖν διὰ πάντων τῶν 
προφητῶν, ὅτε οὔτε ϑυσιῶν οὔτε ὁλοχαυτωμάτων οὔτε προσφορῶν χρέξζει. 

Clementis epi. I, 41 p. 45, 19 sq. etiam templi Hierosolymitani privile- 
gium in christianam religionem transtulit, contra Barnabae epi.c. 4 p. 10, 23. 24. 
c. 6 p. 18, 28 sq. c. 16 p. 54, 3 sq. in solis cordibus Christianorum templum 
dei agnovit. 

Clementis epi. I, 45 p. 49, 8. 9 Corinthios contra magistratus ecclesia- 
sticos certasque sacrificioram et officiorum leges rebellantes ita compellat: φε- 


CLEMENTIS EPP. USUS ET AUCTORITAS. XXV 


λόνεικοί ἐστε, ἀδελφοί, καὶ ζηλωταὶ περὶ τῶν ἀνηκόντων εἰς σωτηρίαν (εἴ. 
6. 35 p. 40, 13. 14 τὰ ἀνήκοντα tH ἀμώμῳ βουλήσει αὐτοῦ). c. 62 p. 66, 22 
περὶ μὲν τῶν ἀνηχόντων τῷ ϑρησχείᾳ ἡμῶν. Barnabas, qui omnia sacrificia 
externa in Christianismo abrogata esse docuit, magistri autem auctoritatem 
ipse recusavit (6. 1 p. 4, 7. c. 4 p. 8, 26. 10, 14), primariam expositionis par- 
tem ita claudit c. 17 p. 54, 21-23: ἐλπίζει μου ὃ νοῦς xal ἡ ψυχὴ τῷ ἐπι- 
ϑυμία μου μὴ παραλελοιπέναι τι τῶν ἀνηχόντων εἰς σωτηρίαν. ipsam Cle- 
mentis locutionem secutus Barnabas de rebus omnibus ad salutem pertinenti- 
bus eertasse sibi visus est. Clementem praeivisse vix dubitandum est. 

Clementis epi. I, 51 p. 56, 7. 8 ὅσα οὖν παρεπέσαμεν xal παρέβημεν 
διά τινος τῶν τοῦ ἀντιχειμένου, ἀξιώσωμεν ἀφεϑῆναι ἡμῖν. Barnabas c. 2. 
p. 4, 9. 10 (v. supra p. XXIV) p. 6, 9-11 ἕνα μὴ ὃ πονηρὸς παρείσδυσιν πλά- 
yng ποιήσας ἐν ἡμῖν ἐχσφενδονήσῃ ἡμᾶς ἀπὸ τῆς ζωῆς ἡμῶν. c. 4 p. 12, 
i—4: ἵνα---καὶ ὁ πονηρὸς ἄρχων λαβὼν τὴν χαϑ᾽ ἡμῶν ἐξουσίαν ἀπώσηται 
ἡμᾶς ἀπὸ τῆς βασιλείας τοῦ χυρίου. 

Clementis epi. I, 53 Ρ. 58, 1—6: Mwivcéws γὰρ ἀναβάντος εἰς τὸ ὅρος 
χαὶ ποιήσαντος τεσσαράκοντα ἡμέρας καὶ τεσσαράχοντα νύχτας ἂν va 
στείᾳ καὶ ταπεινώσει, εἶπε πρὸς αὐτὸν ὁ ϑεός" Μωῦσῆ, ΜἭωῦσῆῇ, xata- 
Bot τὸ τάχος ἐντεῦϑεν, ὅτι ἠνόμησεν ὁ λαὸς σου, οὗς ἐξήγαγες ἐκ γῆς 
Αἰγύπτον᾽ παρέβησαν ταχὺ ἐχ τῆς ὁδοῦ ἧς ἐνετείλω αὐτοῖς, ἐποίησαν ἕαυ- 
τοῖς χωνεύματα. bis repetitum nomen Mosis (cf. Exod. II, 4), quod neque 
Exod. XXXII, 7 neque Deut. IX, 12 legitur, retinuit Barnabas ὁ. 4 p. 10, 1—8: 
καὶ ἦν Μωῦσῆς ἐν τῷ ὄρει νηστεύων ἡμέρας τεσσαράχοντα χαὶ νύχτας τεσ- 
σαράχοντα καὶ ἔλαβεν τὴν διαϑήχην ἀπὸ τοῦ χυρίου, πλάχας λιϑίνας γε- 
γραμμένας τῷ δαχτύλῳ τῆς χειρὸς τοῦ χυρίον. ἀλλὰ ἐπιστραφέντες ἐπὶ τὰ 
εἴδωλα ἀπώλεσαν αὐτήν. λέγει γὰρ οὕτως χύριος Μωϊσῆ, Μωῦσῆ, xata- 
βηϑι τὸ τάχος, ὅτι ἠνόμησεν ὁ λαός σον, οὗς ἐξήγαγες ἐκ γῆς Αἰγύπτου͵ 
6. 14 p. 46, 11--19: καὶ ἦν Mwions νηστεύων ἐν ἄρει Σινᾶ, τοῦ λαβεῖν τὴν 
διαϑήχην χυρίου πρὸς τὸν λαόν, ἡμέρας τεσσαράχοντα χαὶ νύχτας τεσσα- 
ράχοντα. χαὶ ἔλαβε παρὰ χυρίου τὰς δύο πλάκας τὰς γεγραμμένας τῷ δα- 
χτύλῳ τῆς χειρὸς χυρίου ἐν πνεύματι. καὶ λαβὼν Μωΐϊσῆς χατέφερεν πρὸς 
τὸν λαὸν δοῦναι. καὶ εἶπεν χύριος πρὸς Μωὺσῆν᾽ Μωὺσῇ, Μωῦσῇ, χατά- 
βηϑι τὸ τάχος" ὅτι ὁ λαός, σου ὃν ἐξήγαγες ἐκ γῆς Αἰγύπτου ἠνόμησεν. 
Mosen pro Israelitis deprecantem induxit Clemens, Israelitarum delictum, quo 
testamenti divini iacturam fecerunt, solum retinuit Barnabas. 

Clementis Romani epistula priorem iam Barnabae qui dicitur innotuisse 
sequentibus quidem editoribus non persuasi, sed utramque epistulam non fru- 
stra comparasse mihi videor, pracsortim ef. Clem. epi. I, 45 p. 49, 8. 9. 9. 53 
p. 58, 1—6. 

Loannis quoque epistula prima cum Clementina nonnunquam congruit, 
1 Ioan. I, 9 πιστός ἔστιν καὶ δίχαιος, ef. Clem. Rom. epi. I, 27 p. 33, 11 τῷ 
πιστῷ ἐν ταῖς ἐπαγγελίαις καὶ διχαίῳ ἐν τοῖς χρίμασιν. c. 60 p. 65, 20. 21 
ὁ πιστὸς ἐν πάσαις ταῖς γενεαῖς, δίχαιος ἐν τοῖς κρίμασι. etiam inter evan- 
gelium secundum Ioannem et hanc epistulam necessitas quaedam interesse vi- 
detur. cf. Ioan. XVII, 3 τὸν μόνον ἀληϑινὸν Seow et Clem. epi. I, c. 43 
p. 47, 19 τοῦ ἀληϑινοῦ χαὶ μόνου κυρίου. 

Clementi iam in Hermae Pastore (139—147) id officium tribuitur, ut ex- 
ternis civitatibus libros mittat'), quod eo melius illi tribui poterat, si iam 


1) Vis. II, 4 p. 12, 7—9: γράψεις οὖν δύο βιβλαρίδια xa πέμψεις ἕν 


XXVI PROLEGOMENA. 


priorem Romanae ecclesiae epistulam ad Corinthios miserat aut misisse crede- 
batur. sed etiam e contrario, illa licentia Clementi tamquam.ecclesiae Roma- 
nae ,,membro praecipuo~ concessa, cum Romanae ecclesiae epistalam ad Co- 
rinthios misisse, adeo scripsisse sensim tradi potuit. 

Polycarpum qui dicitur in sua epistula Clementis epistula priore saepius 
usum esse Gallandius et Hefelius monuerunt!). mihi quidem iam Ignatius ad 
Polycarp. c. 8. Clementis epi. I, 38 p. 43, 15 aq. nosse videtur?). priore Cle- 
mentis epistula alterius scriptorem iam usum esse?) non mirabimur. 

Adolphus Harnack (prolegg. p. LVII sq.) etiam in Clementis Romani epi- 
stula ad Iacobum e nostra epistula nonnulla tacite excerpta esse putavit. ma- 
gis placet quod idem vir doctissimus (p. LXIII) in Martyrio Polycarpi c. 21 
(Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα, τιμή, μεγαλοσύνη, ϑρόνος αἰώνιος ἀπὸ γενεᾶς 
εἰς γενεάν. ἀμήν) Clementis Rom. epi. I, 66 p. 68, 7—9 (δε οὗ αὐτῷ δόξα, τι- 
μή, κράτος xal μεγαλωσύνη, ϑρόνος αἰώνιος ἀπὸ τῶν αἰώνων καὶ εἰς τοὺς 
αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν) vestigium invenit. cf etiam Clem. Alex. Quis div. 
salv. ὃ. 42 p. 961. . 


II. inter omnes, qui Clementis epistulam priorem disertis verbis lauda- 
verunt, nemo antiquior est Dionysio Corinthio, qui eiusdem epistulae usum 
ecclesiasticum apad Corinthios testatus est. Dionysii πρὸς Ῥωμαίους͵ ἐπι- 
στολή, ἐπισχόπῳ τῷ τότε Σωτῆρι. (167—175) προσφωνοῦσα, teste Eusebio 
HE. IV, 23, 11, χαὶ τῆς Κλήμεντος πρὸς Κορινϑίους μέμνηται ἐπιστολῆς: 
scripsit enim Dionysius: τὴν σήμερον οὖν χυριαχὴν ἁγίαν ἡμέραν δεηγάγο- 
μεν, ἐν 9 ἀνέγνωμεν ὑμῶν τὴν ἐπιστολήν, nv ἕξομεν ἀεί ποτε ἀναγινώ- 
σχοντες νουϑετεῖσϑαι, ὡς χαὶ τὴν προτέραν ἡμῖν διὰ Κλήμεντος γραφεῖ- 
σαν. paulo post etiam Hegesippus non tantum Clemente vivente (vel episcopo?) 
Corinthiorum seditionem accidisse retulit (apud Euseb. HE. II, 16), sed etiam 
περὶ τῆς Κλήμεντος πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῆς locutus addidit, Corinthiam 
ecclesiam hac epistula accepta mansisse ἐν τῷ ὀρϑῷ λόγῳ μέχρι Πρίμου ἔπι- 
σχοπεύοντος ἐν Κορίνϑῳ (apud Euseb. HE. IV, 22, 1. 2, ef. quae ad epi. I, 
1 p. 3, 9 sq. notavimus). 

post hos antiquissimos testes Irenaeus adv. haer. III, 3, 3 (graece apud 
Euseb. HE. V, 6, 3 et Nicephorum HE. IV, 15) scripsit: ἐπὶ τούτου οὖν τοῦ 
Κλήμεντος στάσεως οὐχ ὀλίγης τοῖς ὃν Κορίνϑῳ γενομένης ἀδελφοῖς, ἐπέ- 
στειλεν ἡ ἐν Ῥώμῃ ἐχχλησία ἱκανωτάτην γραφὴν τοῖς Κορινϑίοις, εἰς εἰρή- 
γὴν συμβιβάξουσα αὐτοὺς χαὶ ἀνανεοῦσα τὴν πίστιν αὐτῶν, καὶ (annuntians) ἣν 
νεωστὶ ἀπὸ τῶν ἀποστόλων παράδοσιν εἰλήφει, annuntiantem unum deum 
omnipotentem (cf. epi. I inscript. p. 3, 6. c. 2 p. 6, ὅ. 6. 8 p. 12, 14. ©. 32 
p. 37, 14. c. 60, p. 66, 4. 6. 62 p. 67, 3), factorem caeli et terrae (cf. 6. 19. 
20 p. 24, 21. ὁ. 33 p. 38,3 sq. c. 59 p. 64, 14. c. 60 p. 65, 19. 20. ὁ. 62, p. 67, 


Κλήμεντι, καὶ ἕν Γραπτῇ. πέμψει οὖν Κλήμης εἰς τας ἔξω πόλεις" ἐκείνῳ 
γὰρ é ἐπιτέτραπται. 

1) cf. quae notavimus ad Clementis epi. I, 1 p. 4, 15 sq. ὁ. 9 p. 12, 18. 
ὁ. 13 p. 16, 13 8 aq. 6. 21 p. 27, 7. 8. p. 28, 1 2. 5—7. etiam plura notata aunt 
in Gebhardti et Harnacki prolegomenis p. LVI sq., et in Bryennii prolegg. σελ. 


ἢ τ. ἕ. 
13 2) Theodorus Zahn (ignatius v. Antiochien, Gothae 1873 2; 313. 618), et 
ipse Ignatium Clementis Romani epistulam iam “legisse contendit, dubitavit A. 
arnack. (Prolegg. p. LIX, not. 3). 
3) cf. Clem. epi. I, 23 p. 29, 17 sq. IL, 11 p. 78, 9 sq., quamvis secun- 
dae epistulae scriptor libro apocrypho ipse usus sit. jtaque oblocutus est A. 
Harnack, Prolegg. Ρ: LIX, not, 3. 


CLEMENTIS EPP. USUS ET AUCTORITAS. xXXVII 


6), plasmatorem hominis (cf. ὁ. 33 p. 38, 8 sq.), qui induxerit cataclysmum 
(cf. c. 7 p. 11, 6. 6. 9 p. 13, 3 sq.) ef advocaverit Abraham (cf. c. 10, p. 13, 
6 sq. c. 17 p. 21, 16 sq. c. δῖ p. 36, 14 8q.), qui eduxerit populum de terra 
Aegypti, qui collocutus sit Moysi (cf. ὁ. 17 p. 22, 5 sq. c. 43 p. 46, 23 sq. 6. 51 
p. 56, 15 sq. ὁ. 53 p. 58, 1 8q.), qui legem disposuerit (cf. 6. 40. 41 p. 45, 4 sq. 
c. 43 p. 46,23 sq.) et prophetas miserit (cf. c. 17 p. 21, 15 sq. 6. 43 p. 47, 1. 2), 
qui ignem praeparaverit diabolo et angelis eius. hunc patrem domini nostri 
Tesu Christi ab ecclesiis annuntiari, ex ipsa scriptura, qui velint, discere pos- 
sunt et apostolicam ecclesiae traditionem intellegere, quum sit vetustior epi- 
stola his, qui nunc falso docent et alterum deum super demiurgum et factorem 
horum omnium quae sunt commentiuntur‘. tacite Irenaeus adv. haer. II, 28, 
2. V, 1, 1 ad Clementis epi. I, 20 p. 25, 15 sq. c. 49 p. 54, 9—14 respicere 
videtur. idem adv. haer. II, 34, 3 mirum in modum congruit cum Clem. Rom. 
epi. II, ¢. 8 p. 75, 14—16. 

etiam saepius Clemens Alexandrinus Clementis Romani epistula usus ost, 
quam magni aestumavit et tamquam apostoli scripturam laudavit. Strom. I, 7, 38 
Ἵν. 339: αὐτίχα ὁ Κλήμης ἐν τῷ πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῇ xara λέξιν φησί, 
τὰς διαφορὰς ἐχτιϑέμενος τῶν χατὰ τὴν ἐχχλησίαν δοχίμων Ἤτω τις πι- 
στὸς χτλ. (cf. epi. I, 48 p. 53, 8 84.). ex hac ,,apostoli* Clementis epistula 
(cf. epi. I, 1 p. 4, 5 sq. c. 9—12 p. 12, 15 sq. 6. 17. 18 p. 21, 13 sq. c. 21. 22 - 
Ῥ. 27, 6 sq. 6. 30 p. 36, 1. 2.1) c 36 p. 41, 19 sq. c. 38 p. 43, 12 sq. 6. 40 
Ῥ. 45, 4 sq. c. 41 p. 46, 5—7. c. 48. 49 p. 53, 1 sq. 6. 50. 51 p. 54, 1 8q. 
p. 55, 1 sq. p, ὅθ, 7 sq. c. 52 p. 57, 10 sq. c. 53 p. 58, 6 sq. c. 55 p. 60, 9 sq.) 
, amplissima excerpta dedit Clemens Alex. Strom. IV, 17—19 §. 107—121 p. 610 
—617: χαὶ μὴν ἐν τῇ πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῇ ὃ ἀπόστολος Κλήμης καὶ 
αὐτὸς ἡμῖν τύπον τινὰ τοῦ γνωστιχοῦ ὑποφέρων λέγει Τίς γὰρ παρεπιδη- 
μήσας κτλ. — 8. 112 p. 613: ὅτε ἐν tH πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῇ γέγρα- 
πται Διὰ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ κτλ. --- c. 18, 113 p. 613: ἡ σεμνὴ οὖν τῆς φιλαν- 
ϑρωπίας ἡμῶν χαὶ ἁγνὴ ἀγωγὴ xata τὸν Κλήμεντα τὸ χοινωφελὲς ζητεῖ 
χτλ. Strom. VI, 8, 64 p, 772 per memoriae lapsum tamquam Barnabae lau- 
dantur, quae Clementis sunt (epi. I, 48 p. 53, 8 sq.). sed eadem verba iam 
8. 65 p. 773 recte Clementi tribuuntur; nam additur: ὁ Κλήμης ἐν τῇ πρὸς 
KogivSiovs φησί. etiam tacite Clemens Alex. IV, 6, 32. 33 p. 577 sq. ὁ. 22, 
137 p. 625. V, 8, 53 p. 677. Clementis Romani epi. I, 14 p. 18, 5 sq. c. 28 
p. 34, 11 sq. 6. 34 p. 39, 9 sq. c. 46 p. 51, 1 sq. usus est, fortasse etiam Strom. 
III, 18, 107 p. 561 cf. Clem. epi. I, 46 p. 51, 12 sq. ceterum Ado. Harnack 
(prolegg. p. LXII) monuit, Clementem Alex. in Hypotyposeon libris nostram 
epistulam cum ceteris antilegomenis non adumbrasse. 

Tertullianus de resurr. carn. c. 12. 13 Clementis Romani epi. I, 24 p. 30, 
13 sq. 6. 25 p. 31, 6 sq. tacite usus esse videtur. 

Origenes et ipse Clementis epistulam priorem magni acstumavit, de prince. 
II, 8, 6 (Opp. I, 82 sq.): ,,Meminit sane Clemens apostolorum discipulus etiam 
eorum, quos ἀνείχϑονας Graeci nominarunt“, cf. epi. I, 20 p. 25, 15 sq. ad 
eundem locum Origenes etiam Select. in Ezech. VIII, 3 (Opp. ΠῚ, 422) respe- 
xit: φησὶ δὲ xal ὁ Κλήμης Qxeavdcg ἀπέραντος xtd. Clementis epi. I, 55 
p- 60, 1 sq. Origenes in Ioan. Tom. VI, 36 (Opp. IV, 153) sic laudavit: οὐχ 
ἀλόγως πιστεύσας ταῖς ἱστορίαις ὁ πιστὸς Κλήμης, ὑπὸ Παύλου (Phil. IV, 3) 


1) eodem etiam Strom. III, 6, 49 p. 533 respicere videntur: λέγει δὲ͵ αὖ- 
τοῖς ἡ γραφή Ὑπερηφάνοις ὁ ϑεὸς ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν. 


Φ 


XXVIII PROLEGOMENA. 


μαρτυρούμενος. etiam tacite Clementis epi. I, 12 p. 16, 5. 6. c. 25 p. 31, 6 aq. 
Origenes usus esse videtur, cf. quae ibi notata sunt. — ex Origenis discipulis 
Dionysius Alexandrinus (apud Euseb. HE, VII, 21, 7) Clementis epi. I, 20 p. 2), 
15 sq. nosse videtur. etiam Petrus Alexandrinus (+ 311) de poenitentia c. 9 
Clementis Rom. epi. I, 5 p. 9, 6 sq. secutus est. 


ΠῚ. Eusebius Caesariensis iam duas illas Clementis Romani epistulas, 
quas codex Alexandrinus continet, memoravit, sed genuinam solam priorem in 
plerisqne ecclesiis publicatam, ubique acceptam, alteram spuriam esse censuit. 
HE. ΠῚ, 16: τούτου δὴ οὖν τοῦ Κλήμεντος ὁμολογουμένη μέα ἐπιστολὴ φέ- 
peta, μεγάλη τε καὶ ϑαυμασία, ἣν ὡς ἀπὸ τῆς “Ῥωμαίων ἐχχλησίας τῷ Κο- 
οινϑίων διετυπώσατο, στάσεως τηνιχάδε κατὰ τὴν Κόρινϑον γενομένης. 
ταύτην δὲ χαὶ ἐν πλείσταις ἐχχλησίαις ἐπὶ τοῦ κοινοῦ δεδημοσιευμένην πά- 
λαι τε xal χαϑ᾽ ἡμᾶς αὐτοὺς ἔγνωμεν, καὶ ὅτι γε χατὰ τὸν δηλούμενον τὰ 
τῆς Κορινϑίων κεκίνητο στάσεως, ἀξιόχρεως μάρτυς ὁ ᾿Ηγήσιππος. ΠῚ, 38: 
ὥσπερ οὖν ἀμέλει τοῦ ᾿Ιγνατίου ἐν αἷς κατελέξαμεν ἐπιστολαῖς, χαὶ τοῦ 
Κλήμεντος ἐν τῇ ὁμολογουμένῃ παρὰ πᾶσιν, ἣν ἐκ προσώπου τῆς 'ῬΡωμαί. 
ὧν ἐχχλησίας τῷ Κορινϑίων διετυπώσατο, ἐν ᾧ τῆς πρὸς ᾿Εβραίους πολλὰ 
νοήματα παραϑείς, ἤδη δὲ καὶ αὐτολεξεὶ ῥητοῖς τισὶν ἐξ αὐτῆς χρησάμε- 
voc'), σαφέστατα παρίστησιν ὅτι μὴ νέον ὑπάρχει τὸ σύγγραμμα. --- — 
ἰστέον δ᾽ ὡς καὶ δευτέρα τις εἶναι λέγεται τοῦ Κλήμεντος ἐπιστολή, οὗ μὴν 
ἔϑ᾽ ὁμοίως τῷ προτέρᾳ καὶ ταύτην γνώριμον ἐπιστάμεϑα, ὅτι μηδὲ καὶ τοὺς 
ἀρχαίους αὐτῇ κεχρημένους ἴσμεν. --- --- ἣ μὲν οὖν τοῦ Κλήμεντος ὁμολο- 
γουμένη γραφὴ πρόδηλος. priorem Clementis epistulam Eusebius HE. VI, 
13, 6, ubi de Clementis Stromatis disseruit, inter τὰ ἀντιλεγόμενα Novi Te- 
stamenti recensuit: χέχρηται δ᾽ ἐν αὐτοῖς (Stromatis) xai ταῖς ἀπὸ τῶν ἄν- 
τιλεγομένων γραφῶν μαρτυρίαις, τῆς τε λεγομένης Σολομῶντος Σοφίας καὶ 
τῆς ᾿Ιησοῦ τοῦ Σιρὰχ καὶ τῆς πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολῆς, τῆς τε Βαρνάβα 
καὶ Κλήμεντος χαὶ ᾿Ιούδα. 

priorem epistulam (c. 25 p. 31, 6 sq.) in phoenice describendo laudavit 
Cyrillus Hierosolymitanus (Cat. XVIII, 4 ὡς γράφει Κλήμης), secuti sunt 
Pseudo-Clemens Constitutionum apostolicarum (V, 7 p. 134, 9 sq.) et Ambro- 
sius (cf. quae ad h. 1. notavimus). etiam Basilins M. de spiritu sancto c. 29 
(Opp. III, 67 A) Clementis Romani epi. I, 58 p. 64, 2. 3 usus est. 


IV. Epiphansus practer priorem Clementis epistulam, qua usus Haer 
XXVH, 6 scripsit: λέγει γὰρ (Clemens) ὃν μεᾷ τῶν ἐπιστολῶν αὐτοῦ Ἄνα. 
χωρῶ, ἄπειμι, εὐσταϑείτω ὁ λαὸς τοῦ ϑεοῦ, τισὶ τοῦτο συμβουλεύων" ηϑρο- 
μὲν γὰρ ἔν τισιν ὑπομνηματισμοῖς τοῦτο éyxeluevoy (of. epi. 1, 54 p. ὅθ, 
9 sq.), et cuius descriptionem phoenicis avis (epi. I, 6. 25 p. 31, 6 sq.) secutus 
est Ancorat. c. 84, etiam plures epistulas memoravit. quamvis illa non ex 
ipsa Clementis Rom. epistula I, 54, sed 6 commentariis quibusdam hauserit, 
tamen nimium affirmaverunt Lightfoot (p. 16, cf. p. 10) et Harnack (prolegg. 
p. LXVII), saeculo quarto etiam excerpta ex epistulis in libris collectaneis ex- 
stitisse. Epiphanius plures Clementis epistulas praeter utramque Corinthiis 
inscriptam nosse videtur. nam Haer. XXX, 15 Itinerarium Petri per Clemen- 
tem scriptum ab Ebionaeis adulteratum esse ita demonstravit: ὡς αὐτὸς Κλή- 
ung αὐτοὺς χατὰ πάντα ἐλέγχει ἀφ᾽ ὧν ἔγραψεν ἐπιστολῶν ἐγχυχλίων τῶν 


1) cf. epi. 1, 9 p. 1 
p- 21, 13 sq. p. 22, 5 sq. 
6. 61 p. 66, 18 sq. ὁ 


3, 2. 3. 6. 10 p. 14, 9 sq. 6. 12 p. 14, 26 sq. 6. 17 
c. 27 p. 33, 3. c. 36 p. 41, 14 84. c. 43 p. 46, 23 sq. 
. 64 p. 67, 27 sq. 


% 


CLEMENTIS EPP. USUS ET AUCTORITAS. ΧΧΙΧ 


ὃν ταῖς ἁγίαις ἐχχλησίαις ἀναγινωσχομένων. ὅτι ἄλλον ἔχει χαραχτῆρα ἡ 
αὐτοῦ πίστις χαὶ ὁ λόγος παρὰ τὰ ὑπὸ τούτων εἰς ὄνομα αὐτοῦ ἐν ταῖς 
Περιόδοις νενοϑευμένα' αὐτὸς γὰρ παρϑενίαν διδάσχει, καὶ αὐτοὶ od δέ- 
χονται" αὐτὸς γὰρ ἐγχωμιάζει ᾿Ηλίαν καὶ Δαβὶδ καὶ Σαμψὼν καὶ πάντας 
τοὺς προφήτας, oc οὗτοι βδελύττονται. duae illae Clementis epistulae Co- 
rinthiig inscriptae non sunt éyxvdxAcoc. prior autem epistula Davidem quidem, 
Eliam et omnes prophetas laudavit (c. 4 p. 8, 20 sq. c. 17 p. 21, 15 sq. 6. 18 
p. 23, 1 sq. 6. 52 p. 57, 10), sed coniugalem potius docuit castitatem (6. 1 p. 4, 
12 sq. 6. 21 p. 28, 12 sq. c. 64 p. 67, 26. 27), quam virginitatem, et ne illi, qui 
continentiam exercebant, hac de re superbiant, cohortatur (c. 38 p. 43, 15 sq. 
ὁ. 48 p. 53, 8 sq.). quamvis virginitas commendata alteri epistulae magis con- 
veniat — nam continentia ita commendatur (6. 4 p. 72, 5.6. ¢. 8 p. 75, 12. ¢. 14 
Ρ. 81, 17 sq. c. δ p. 82, 2), ut generis masculini et feminini discrimen omnino 
tollendum sit (c. 12 p. 80, 1 sq.) —, tamen haec omnia suppeditant illae Cle- 
mentis de virginitate epistulae duae, quas et ipsas 6 codice msto Novi Testa- 
menti, syriaci quidem, primus edidit Ioan. Iac. Wetstenius (Lugd. Bat. 1752) 
accuratissime Ioannes Theodorus Beelen (Lovanii 1856, 4, cf. eiusdem prolego- 
mena p. XXIII). . 

etiam Hieronymo praeter Clementis epistulam utramque ad Corinthios epi- 
stulae de virginitate iam innotuerunt. illas quidem solas Eusebium (HE. ΤΠ, 
38) secutus recensuit de vir. illustr. 6. 15 (Opp. II, 853): ,,scripsit (Clemens) 
ex persona Romanae ecclesiae ad ecclesiam Corinthiorum valde utilem episto- 
lam, quae et in nonnullis locis publice legitur, quae mihi videtur characteri 
epistulae, quae sub Pauli nomine ad Hebraeos fertur, convenire: sed et multis 
de eadem epistola non solum sensibus, sed iuxta verborum quoquy ordinem 
abutitur. omnino grandis in utraque similitudo est. fertur et secunda eius no- 
mine epistola, quae a veteribus reprobatur“. ita Hieronymus in Ies. LI, 13 
(Opp. IV, 612): ,,Clemens vir apostolicus, qui post Petrum Romanam rexit 
ecclesiam“, scribit ad Corinthios: ,,Sceptruam Dei“ etc. (cf. epi. I, 16 p. 19, 
12 sq.), ad Eph. I, 2 (Opp. VU, 571): ,,Mundos alios, de quibus et Clemens 
in epistola sua scribit: Oceanus“ etc. (cf. epi. I, 20 p. 25, 15 sq.), ad Eph. 
IV, 1 (Opp. VII, 606): ,,cuius rei et Clemens ad Corinthios testis est scribens: 
,»Vinealum charitatis“ etc. (cf. epi. 49 p. 54, 1 sq.). nihilo minus Hieronymus 
adv. Iovinian. 1, 12 (Opp. I, 257 sq.): ,,ad hos (eunuchos) et Clemens succes- 
sor apostoli Petri, cuins Paulus apostolus meminit (Phil. IV, 3), scribit epi- 
stolas omnemque paene sermonem suum de virginitatis puritate contexit*, 
quae epistulis syriace conservatis optime congruunt. _ 

Rufinum quoque Aquileiensem practer illam Clementis Romani epistulam 
ad Iacobum, quam latine vertit, eiusdem priorem epistulam ad Corinthios nosse 
R. A. Lipsius (de Clementis Rom, epistola ad Cor. priore, Lips. 1855, p. 156) 
et A. Harnack (prolegg. p. LXVI) recte censuerant. nam Eusebii HE. V, 6, 3, 
ubi Irenaci verba redduntur (cf. 5. p. XXVI sq.), de industria matavit: ,,sub hoc 
ergo Clemente seditio non modica orta est apud Corinthum inter fratres, ita 
ut ex persona Romanae ecclesiae seriberet ipse Clemens ad Corinthios epistu- 
lam“ 1), 


1) Paulinum Nolanum Clementis Rom. epistulas latine vertisse I. B. Pitra 
Spicileg. Solesm. T. 1, p. 203) opinatus est. nam ex Joannis cuiusdam libris 
mentis Rom. epi. I, 43. 44 latina fragmenta hausit, et Clementis scripta 
Paulinus se latine vertisse epi. 46 confessus est. sed neque Clementis Romani, 
neque eins epistulas Corinthiis inscriptas Paulinus indicavit, cf. Lighfoot. p. 14, 


4 


XXVITI PROLEGOMENA. 


μαρτυρούμενος. etiam tacite Clementis epi. I, 12 p. 16, 5. 6. ὁ. 25 p. 31, 6 aq. 
Origenes usus esse videtur, cf. quae ibi notata sunt. — ex Origenis discipulis 
Dionysius Alexandrinus (apud Euseb. HE. VI, 21, 7) Clementis opi. I, 20 p. 26, 
15 sq. nosse videtur. etiam Petrus Alexandrinus (+ 311) de poenitentia c. 9 
Clementis Rom. epi. I, 5 p. 9, 6 sq. secutus eat. 


Ill. Eusebius Caesariensis iam duas illas Clementis Romani epistulas, 
quas codex Alexandrinus continet, memoravit, sed genuinam solam priorem in 
plerisqne ecclesiis publicatam, ubique acceptam, alteram spuriam esse censuit. 
HE. IU, 16: τούτου δὴ οὖν τοῦ Κλήμεντος ὁμολογουμένη μία ἐπιστολὴ φέ- 
ρεται, μεγάλη τε καὶ ϑαυμασία, ἣν ὡς ἀπὸ τῆς “Ῥωμαίων ἐχχλησίας τῷ Κο- 
ρινϑίων διεετυπώσατο, στάσεως τηνιχάδε κατὰ τὴν Κόρινϑον γενομένης. 
ταύτην δὲ χαὶ ἐν πλείσταις ἐκκλησίαις ἐπὶ τοῦ κοινοῦ δεδημοσιευμένην πά- 
λαι τε χαὶ χαϑ' ἡμᾶς αὐτοὺς ἔγνωμεν, καὶ ὅτι γε χατὰ τὸν δηλούμενον τὰ 
τῆς Κορινϑίων χεχίνητο στάσεως, ἀξιόχρεως μάρτυς ὁ ᾿Ηγήσιππος. ΠῚ, 38: 
ὥσπερ οὖν ἀμέλει τοῦ ᾿Ιγνατίου ἐν αἷς χατελέξαμεν ἐπιστολαῖς, χαὶ τοῦ 
Κλήμεντος ἐν τῷ ὁμολογουμένῃ παρὰ πᾶσιν, ἣν ἐκ προσώπου τῆς “Ρωμαί. 
wr ἐχχλησίας τῇ Κορινϑίων διετυπώσατο, ἐν ἣ τῆς πρὸς “EBpalove πολλὰ 
νοήματα παραϑείς, ἤδη δὲ χαὶ αὐτολεξεὶ ῥητοῖς τισὶν ἐξ αὐτῆς χρησάμε- 
γος), σαφέστατα παρίστησιν ὅτι μὴ νέον ὑπάρχει τὸ σύγγραμμα. --- — 
ἰστέον δ᾽ ὡς καὶ δευτέρα τις εἶναι λέγεται τοῦ Κλήμεντος ἐπιστολή, οὗ μὴν 
ἔϑ᾽ ὁμοίως τῷ προτέρα καὶ ταύτην γνώριμον ἐπιστάμεϑα, ὅτι μηδὲ καὶ τοὺς 
ἀρχαίους αὐτῷ χεχρημένους ἴσμεν. --- --- ἡ μὲν οὖν τοῦ Κλήμεντος ὅμολο- 
γουμένη γραφὴ πρόδηλος. priorem Clementis epistulam Eusebius HE. VI, 
13, 6, ubi de Clementis Stromatis disseruit, inter ta ἀντιλεγόμενα Novi Te- 
stamenti recensuit: χέχρηται δ᾽ ἐν αὐτοῖς (Stromatis) xa ταῖς and τῶν ay- 
τιλεγομένων γραφῶν μαρτυρίαις, τῆς τε λεγομένης Σολομῶντος Σοφίας xal 
. τῆς Ἰησοῦ τοῦ Σιρὰχ καὶ τῆς πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολῆς, τῆς τε Βαρνάβα 
καὶ Κλήμεντος καὶ ᾿Ισούδα. 

priorem epistulam (ec. 25 p. 31, 6 sq.) in phoenice describendo laudavit 
Cyrillus Hierosolymitanus (Cat. XVIII, 4 ὡς γράφει Κλήμης), secuti sunt 
Pseudo-Clemens Constitutionum apostolicarum (V, 7 p. 134, 9 sq.) et Ambro- 
sius (cf. quae ad h. 1. notavimus). etiam Basilins M. de spiritu sancto ὁ. 29 
(Opp. III, 67 A) Clementis Romani epi. I, 58 p. 64, 2. 3 usus est. 


IV. Epiphanius praeter priorem Clementis epistulam, qua usus Haer. 
XXVOi, 6 scripsit: λέγει γὰρ (Clemens) ὃν μιᾷ τῶν ἐπιστολῶν αὐτοῦ Ἄνα. 
χωρῶ, ἄπειμι, εὐσταϑείτω ὁ λαὸς τοῦ ϑεοῦ, τισὶ τοῦτσ᾽ συμβουλεύων" ηϑρο- 
μὲν γὰρ ἔν τισιν ὑπομνηματισμοῖς τοῦτο ἐγκείμενον (cf. epi. I, δά p. 59, 
9 84.), et cuius descriptionem phoenicis avis (epi. I, 6. 25 p. 31, 6 aq.) secutus 
est Ancorat. ὁ. 84, etiam plures epistulas memoravit. quamvis illa non ex 
ipsa Clementis Rom. epistula I, 54, sed e commentariis quibusdam hauserit, 
tamen nimium affirmaverunt Lightfoot (p. 16, cf. p. 10) et Harnack (prolegg. 
Ῥ. LXVII), saeculo quarto etiam excerpta ex epistulis in libris collectaneis ex- 
stitisse. Epiphanius plures Clementis epistulas praeter utramque Corinthiis 
inscriptam nosse videtur. nam Haer. XXX, 15 Itinerarium Petri per Clemen- 
tem scriptum ab Ebionaeis adulteratam esse ita demonstravit: ὡς αὐτὸς Κλή- 
ung αὐτοὺς χατὰ πάντα ἐλέγχει ἀφ᾽ ὧν ἔγραψεν ἐπιστολῶν ἐγχυχλίων τῶν 


1) cf. epi. 1, 9 p. 13, 2. 3. 6. 10 p. 14, 9 sq. 6. 12 p. 14, 26 sq. c. 17 
p. 21, 13 sq. p. 22, 5 sq. 6. 27 p. 33,3. 6. 36 p. 41, 14 sq. 6. 43 p. 46, 23 aq. 
ς. 61 p. 66, 15 ad. ὁ, δὲ Be 67, 27 sq. 


Ἂς 


CLEMENTIS EPP. USUS:- ET AUCTORITAS. ΧΧΙΧ 


ἕν ταῖς ἁγίαις ἐχχλησίαις ἀναγινωσχομένων. ὅτι ἄλλον ἔχει χαραχτῆρα ἡ 
αὐτοῦ πίστις χαὶ ὁ λόγος παρὰ τὰ ὑπὸ τούτων εἰς ὄνομα αὐτοῦ ἐν ταῖς 
Περιόδοις νενοϑευμένα᾽ αὐτὸς γὰρ παρϑενίαν διδάσκει, καὶ αὐτοὶ οὐ δέ- 
χονται" αὐτὸς γὰρ ἐγχωμιάζει ᾿Ηλίαν χαὶ Δαβὶδ καὶ Σαμψὼν καὶ πάντας 
τοὺς προφήτας, οὗς οὗτοι βδελύττονται. duae illae Clementis epistulae Co- 
rinthiig inscriptae non sunt ἐγχύχλεοι. prior autem epistula Davidem quidem, 
Eliam et omnes prophetas landavit (c. 4 p. 8, 20 sq. c. 17 p. 21, 15 sq. 6. 18. 
p. 23, 1 sq. ὁ. 52 p. 57, 10), sed coniugalem potius docuit eastitatem (c. 1 p. 4, © 
12 sq. 6. 21 p. 28, 12 sq. c. 64 p. 67, 26. 27), quam virginitatem, et ne illi, qui 
continentiam exercebant, hac de re superbiant, cohortatur (c. 38 p. 43, 15 sq. 
e. 48 p. 53, 8 sq.). quamvis virginitas commendata alteri epistulae magis con- 
veniat — nam continentia ita commendatur (c. 4 p. 72, 5.6. 6. 8 p. 75, 12. 6. 14 
p- 81, 17 sq. ὁ. 15 p. 82, 2), ut generis masculini et feminini discrimen omnino 
tollendum sit (c. 12 p. 80, 1 sq.) —, tamen haec omnia suppeditant illae Cle- 
mentis de virginitate epistulae duae, quas et ipsas ὁ codice msto Novi Testa- 
menti, syriaci quidem, primus edidit Ioan. Iac. Wetstenius (Lugd. Bat. 1752) 
accuratissime Ioannes Theodorus Beelen (Lovanii 1856, 4, cf. eiusdem prolego- 
mena p. XXIII). - 

etiam Hieronymo praeter Clementis epistulam utramque ad Corinthios epi- 
stulae de virginitate iam innotuerunt. illas quidem solas Eusebium (HE. III, 
38) secutus recensuit de vir. illustr. c. 15 (Opp. I, 853): ,,scripsit (Clemens) 
ex persona Romanae ecclesiae ad ecclesiam Corinthiorum valde utilem episto- 
lam, quae et in nonnullis locis publice legitur, quae mihi videtur characteri 
epistulae, quae sub Pauli nomine ad Hebraeos fertur, convenire. sed et multis 
de eadem epistola non solum sensibus, sed iuxta verborum quoquy ordinem 
abutitur. omnino grandis in utraque similitudo est. fertur et secunda eius no- 
mine epistola, quae a veteribus reprobatur“. ita Hieronymus in Ies. LI, 13 
(Opp. IV, 612): ,,Clemens vir apostolicus, qui post Petrum Romanam rexit 
ecclesiam“, scribit ad Corinthios: ,,Sceptrum Dei“ etc. (cf. opi. I, 16 p. 19, 
12 sq.), ad Eph. OU, 2 (Opp. VIL 571): ,,Mundos alios, de quibus et Clemens 
in epistola sua scribit: Oceanus“ ete. (cf. epi. I, 20 p. 25, 15 sq.), ad Eph. 
IV, 1 (Opp. VU, 606): ,cuius rei et Clemens ad Corinthios testis est scribens: 
»»Vineulum charitatis“ etc. (cf. epi. 49 p. 54, 1 sq.). nihilo minus Hieronymus 
adv. Iovinian. I, 12 (Opp. IL, 257 sq.): ,,ad hos (eunuchos) et Clemens succes- 
sor apostoli Petri, cuius Paulus apostolus meminit (Phil. IV, 3), scribit epi- 
stolas omnemque paene sermonem suum de virginitatis puritate contexit", 
quae epistulis syriace conservatis optime congruunt. . 

Rufinum quoque Aquileiensem praecter illam Clementis Romani epistulam 
ad Iacobum, quam latine vertit, eiusdem priorem epistulam ad Corinthios nosse 
R. A. Lipsius (de Clementis Rom, epistola ad Cor. priore, Lips. 1855, p. 156) 
et A. Harnack (prolegg. p. LXVI) recte censuerunt. nam Eusebii HE. V, 6, 3, 
ubi Irenaei verba redduntur (cf. 5. p. XXVI sq.), de industria matavit: ,,sub hoc 
ergo Clemente seditio non modica orta est apud Corinthum inter fratres, ita 
ut’ ex persona Romanae ecclesiae seriberet ipse Clemens ad Corinthios epistu- 
lam“ 1), 


1) Paulinum Nolanum Clementis Rom. epistulas latine vertisse I. B. Pitra 
Spicileg. Solesm. T. I, p. 203) opinatus est. nam ex Ioannis cuiusdam libris 
ementis Rom. epi. I, 43. 44 latina fragmenta hausit, et Clementis scripta 
Paulinus se latine vertisse epi. 46 confessus est. sed neque Clementis Romani, 
neque eins epistulas Corinthiis inscriptas Paulinus indicavit, cf. Lighfoot. p. 14, 


xxx PROLEGOMENA. 


eadem fere acetate Pseudo-Iustinus in Quaestionibus ad Orthodoxos (Resp. 
ad quaest. 74) alterius epistulae locum in codice deperditum (c. 10 p. ΤΊ, 9—11) 
nobis conservavit (χαϑώς φησιν ὁ μαχάριος Κλήμης ἐν τῷ πρὸς Κορινϑίους 
ἐπιστολῇ). 


V. Clementis prior epistula in codice A. ὁ. 2 p. 5, 3 ita commutata est, 
altera de Christo ita docuit, ut Monophysitis eam valde placuisse mirum esse 
nequeat. saec. VI. ineunte Severus patriarcha Antioehenus in libro contra Gram- 
maticum (Ioannem Caesariensem) edito Clementis epi. II, 1 p. 69, 3 sq. lauda- 
vit. idem etiam ὁ. 9 p. 75, 18 sq. laudasse videtur. Timotheus autem, Ale- 
xandriae episcopus in libro contra concilium Chalcedonense conscripto et ipse 
Clementis alteram epistulam (c. 1 p. 69, 3 sq. 6. 9 p. 76, 48q.), sed tamquam 
tertiam laudavit, fortasse quia etiam epistulas de virginitate bene novit, qua- 
rum priorem (6. 5. 6) in: eodem libro laudavit'). Clementis epistulae ad Co- 
rinthios etiam apud Orthodoxos aestumabantur. saeculo fere VI. canon aposto- 
rum 85 inter Novi Testamenti libros post epistulas catholicas, ante Constitu- 
tiones et Acta apostolorum Clementis utramque epistulam recensuit (λήμεν- 
tog ἐπιστολαὶ δύο). hac fere aetate etiam codex Alexandrinus Clementis epi- 
stulas ipsius Novi Testamenti libris addidit?). 

gaeculo VI. exeunte vel VII. ineunte Leontéis et loannis sacrarum rerum 
liber II nonae Clementis epistulae locum laudavit®) sec. VII. ineunte Doro- 


not. 1, Harnack prolegg. ᾿ ΠΧΧΤΠἔ. Lightfoot p. 11---21 et Harnack 1. 1. p. 
LXV. LXIX etiam contenderunt, latinos scriptores ecclesiasticos Clementis Ro- 
mani epistulas duas habuisse illam Iacobo inscriptam, quae anf Clementis Re- 
cognitiones et Homilias fertur, quam concilium Vasense a. 442 tamquam ge- 
nuinam laudavit, et alteram et ipsam Jacobo inscriptam, non antiquiorem sae- 
culo V. vel VJ, et ipsam receptam inter epistulas decretales. huc iam referen- 
dum esse, quod catalogus Romanorum episcoporum Felicianus in vita Clementis 
retulit: ,hic fecit duas epistolas“, et liber pontificalis, cuius prior pars prodiit 
saeculo VIII. ineunte: ,,hic fecit duas epistolas, quae catholicae (var. 1. canoni- 
cae) nominantur“. sed R. A. Lipsius (Academy, no. 10, 1870, p. 256) bene mo- 
nuit, iam a. 440, nondum composita Clementis Romani epistula altera ad Iaco- 
bum latina, Catalogum Leoninum continuisse videri: ,,et fecit (Clemens) duas 
epistolas‘.. saeculo demum X. Luitprandus in vitis Romanorum Pontificum.(apud 

igne Patrol. Lat. CXXIX. p. 1153): Hic (Clemens) scripsit duas epistulas fa- 
' cobo Hierosolymorum episcopo quae catholicae nomihantur. - 

1) cf. Curetoni Corpus Igoatianom, Berol. 1849 p. 212. 214. 

2) O. de Gebhardt ex bibliothecae S. Syn. Mosq. cod. CXLIX (sec. XY) 
fol. 160b. librorum ss. catalogum edidit (prolegg. p. LXXI sq.), ubi recensen- 
tur: τῆς δὲ χαινῆς διαϑήκης βιβλία δ΄ (ἢ. ἐπιστολαὶ Πέτρου β΄. ᾿Ιωάννου 
᾿ τρεῖς. ᾿Ιαχώβουν ᾿Ιούδα μία. Κλήμεντος a. Παύλου ἐπιστολαὶ ιδ΄. ,,0na cum 

catalogo Mosq. contestantur Alexius Aristenus (c. ann. 1160) et Matthaeus Mo- 
nachus sive Blastaris (saec. XIV) epistulam Clementis epistulis catholicis esse 
adnunmeratam, sed uterque addidit epistulam posteriorem, de qua Mosquensis 
Eusebium vel Photium secutus tacebat. Alex. Aristenus de can. Apost. 85 in 
Beverigii Synodico I. p. 53 Oxon., cf. Credner. 1. ὁ. [Gesch. d. ichen Ka- 
non) p. 252 haec scripsit: .... Παύλου ἐπιστολαὶ δεχατέσσαρες. Πέτρου 
ἐπιστολαὶ δύο. ᾿Ιωάννου τρεῖς. ᾿Ιαχώβου ula. Κλήμεντος αἱ énicto- 
λαὶ δύο. xal αἱ πράξεις τῶν ἀποστόλων. χαὶ αἱ διαταγαὶ αἱ διὰ τοῦ 
αὐτοῦ Κλήμεντος τοῖς ἐπισχόποις ἐν ὀχτὼ βιβλίοις προσπεφωνημέναι. Bla- 
staris Syntagm. in Beveregii Synodico Il. p. 56, cf. Credner p. 253 sq., habet: 
[ὁ τῶν ἁγίων ἀποστόλων χανων]. ... . ἃς [sic] δὲ (scil. Pauli epistolas XHI, 
catholicas VII) προστίϑησι διὰ τοῦ Κλήμεντος δύη ἐπιστολὰς, καὶ τὰς πονη- 
ϑείσας τούτῳ διατάξεις τ. ἀπαστ. ὕστερον ὁ τῆς ς΄ συνόδου δεύτερος κα- 

γνὼν διέγραψεν"" A. Harnack. 
8) cf. Fragmenta p. 85, 18 84.: τοῦ ἁγίου Κλήμεντος ἐκ τῆς 9' ἐπιστολῆς. 


+ 


CLEMENTIS EPP. USUS ET AUCTORITAS. Xxx! 


theus archimandrita (Doctrina 23) epi. II, 7. p. 74, 11—13 usus est (ὡς λέγει ὁ 
ἅγιος Κλήμης), Antiochus Palaestinensis Hom. XLII priorem Clementis epi. 
c. 13 p. 16, 11 sq. nosse videtur. eodem seculo Maximus confessor!) Eusebium 
multos antiquerum scriptorum libros praetermisisse monuit: xa μὴν οὔτε Παν- 
talvov τοὺς πόνους ἀνέγραψεν, οὔτε τοῦ Ῥωμαίου Κλήμεντος, πλὴν δύο 
χαὶ μόνων ἐπιστολῶν, quibus verbis etiam aliae Clementis epistulae, de vir- 
ginitate, indigitari videntur?). Maximus sermon. 49 Clementis epi: I, 48 p. 53, 
10. 11 excerpsit. ᾿ ΕΙΣ | 

saeculo VIII. loannes Damascenus ὁ Clementis epi. I, 33 p. 38, 1 sq. epi. 11 
6. 10 p. ΤΊ, 4—84. c. 20 p. 8, 26 sq. nonnulla elegit. eodem fere saeculo vel 
praecedente utraqué Clementis epistula ad Corinthios etiam syriace versa esse 
videtur (cf. p. XXIID. | | 

saeculo: IX. Georgius Syncellus, Eusebii HE. III, 16 secutus, Chronogr. I, 
p. 344 (651) priorem Clementis epistulam tamquam genuinam agnovit (cf. quae 
ad epi. I, c.1 p. 3, 9—4, 2 notata sunt). haec Anastasium Bibliothecarium saec: 
IX. exeunte (Hist. eccl. Paris. 1649 p. 17: huius epistola fertur ad Corinthios 
missa, quam tota recipit, ut Egesippus testatur, ecclesia) repetiisse monuit.A. 
Harnack (prolegg. p. LXIX). Nicephorus patriarcha Constantinopolitanus, qui 
mortuus est ἃ. 828, in Stichometria (v. supra p. XI not. 3) Clementis utram- 
que epistulam iam inter Novi Testamenti libros apocryphos reiecit: Κλήμεντος 
α΄. β΄. στίχοε By’ (MMDC}]. in collectaneis syriacis saeculi VIII. vel IX. lau- 
dantur 8. Clementis episcopi Romani epistulae ad Corinthios (I) ὁ. 54 p. 59, 8 sq. 
saeculo LX. Photius de utraque epistula hoc iudicium tulit: 

‘Bibl. cod. 118. οὗτός ἐστιν ὁ Κλήμης, περὶ οὗ φησιν ὁ ϑεσπέσιος Παῦ- 
hog ἐν 'τῷ πρὸς Φιλιππησίους ἐπιστολῇ (IV, 3) Meta χαὶ Κλήμεντος xat 
τῶν λοιπῶν συνεργῶν μου, ὧν τὰ ὀνόματα ἐν βίβλῳ ζωῆς. οὗτος καὶ ἐπε-᾿ 
στολὴν ἀξιόλογον πρὸς Κορινϑίους γράφει, ἥτις παρὰ πολλοῖς ἀποδοχῆς 
ἠξιώϑη, ὡς καὶ δημοσίᾳ ἀναγινώσχεσθϑαι. ἡ δὲ λεγομένη δευτέρα πρὸς 
τοὺς αὐτοὺς ὡς νόϑος ἀποδοχιμάζεται. 

Bibl. cod. 126. ἀνεγνώσϑη βιβλαρίδιον, ἐν ᾧ Κλήμεντος ἐπιστολαὶ πρὸς 
Κορινϑίους β' ἐνεφέροντο, ὧν ἡ πρώτη be αἰτίας αὐτοὺς ἄγει, στάσεσι καὶ 
ταραχαῖς xad σχίσμασι τὴν πρέπουσαν αὐτοῖς εἰρήνην καὶ ὁμόνοιαν ἐμπο- 
λιτεύεσϑαι λύσαντας, χαὶ παραινεῖ παύσασϑαι τοῦ χαχοῦ. ἁπλοῦς δὲ κατὰ 
τὴν φράσιν καὶ σαφής ἐστι χαὶ ἐγγὺς τοῦ ἐχχλησιαστικοῦ χαὶ ἀπεριέργονυ 
χαρακτῆρος. αἰτιάσαιτο δ᾽ ἄν τις αὐτὸν ἐν ταύταις, ὅτι τε τοῦ ὠχεανοῦ 
ἔξω χόσμους τινὰς ὑποτίϑεται εἶναι (cf. epi. I, 20 p. 25, 15 8q.), καὶ δεύτε- 
ρον ἔσως, ὅτι ὡς παναληθεστάτῳ τῷ xara τὸν φοίνικα τὸ ὄρνεον ὑποδείγ- 
ματι χέχρηται (cf. epi. I, 2ῦ p. 81, 6 84ᾳ.), χαὶ τρίτον ὅτι ἀρχιερέα χαὶ προ- 
στάτην τὸν χύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἐξονομάζων (epi. I, 36 p. 41, 15 sq. 
6, 61 p. 66, 18 sq. ὁ. 64 p.67, 22 sq.) οὐδὲ τὰς ϑεοπρεπεῖς καὶ ὑψηλοτέρας ἀφῆχε 
περὲ αὐτοῦ φωνάς"3) οὐ μὴν οὐδ᾽ ἀπαραχαλύπτως αὐτὸν οὐδαμῇ ἐν τού- 
τοις βλασφημεῖ. ἡ δὲ δευτέρα χαὶ αὐτὴ νουϑεσίαν καὶ παραίνεσιν χρείτ- 
τονος εἰσάγει βίου χαὶ ἐν ἀρχῷ (c. 1 p. 69, 4) ϑεὸν τὸν Χριστὸν κηρύσσει, 


3 in prologo in opera Dionysii Areop. Tom. 11. p. 12. 
2) ceterum Maximus serm. 53 de anima p. 656 etiam Clementis Hom. 
XVII, 10. XI, 11 excerpsit, qua in re egregie falsi sunt Potterus (Clementis 
Alex. Opp. II, 1020) et H. E.-F. Guerikius (de schola quae Alexandriae floruit 
eatechetica, Part. II. Hal. 1825. p. 461), hunc. locum inter Clementis Alexan- 
drini fragmenta recensentes. 

3) cf. quae ad epi. 1, 2 p. 5, 5 notata sunt. 


XXXII , PROLEGOMENA. 


πλὴν ὅτι ῥητά τινα ὡς ἀπὸ τῆς ϑείας γραφῆς ξενίζοντα παρεισάγει.). ὧν 
οὐδ᾽ ἡ πρώτη ἀπήλλαχτο παντελῶς. χαὶ ἑρμηνείας δὲ ῥητῶν τινῶν ἀλλο- 
κότους ἔχει (cf. ο. 12 p. 79, 11 ag. 6. 14 p. 81, 12 sq.). ἄλλως τε dt xal τὰ ἐν 
αὐταῖς νοήματα ἐρριμμένα πως καὶ οὐ συνεχῆ τὴν ἀχολουϑίαν ὑπῆρχε φυ- 
λάττοττα. 

post Photium Nicon monachus Rhaithensis circa ἃ. 1060 ex utraque epi- 
stula (I, 14 p. 17, 9 aq. c. 46 p. 51, 1 sq. IE, 3 p. 71, 13 sq.) excerpta dedit. 
Antonium vero (circa a. 1140) in Melissa edita Venet. 1680, p. 137 (part. IL 
serm. 73) tantummodo Maximi locorum commun. serm. 49 (v. supra p. XXXI) 
transscripsisse monuit Bryennius (σελ. edd). 

iam cognovimus, quanta Clementis epistulae prioris in ecclesia antiqua 
auctoritas fuerit, inter omnes huius generis libros maxima. ‘eam ante Nice 
phorum Constantinopolitanum nemo reprobavit, tamquam spostoli acripturam 
laudavit Clemens Alexandrinus, inter Novi Testamenti τὰ ἀντιλεγόμενα posuit 
Eusebius. alteram quidem epistulam Eusebius et Hieronymus nondum agno- 
verunt, Photius spuriam iudicavit sed non soli Monophysitae, Severus ct Ti- 
motheus, eam libenter receperunt, etiam Orthodoxi: Dorotheus archimandrita, 
Maximus confessor, Ioannes Damascenus eam agnoverunt. prioris epistulae 
usum publicum in ecclesia Corinthia testatus est Dionysius Corinthius, in ple- 
risque ecclesiis Eusebius et Photius, in nonnullis ecclesiis Hieronymus. utram- 
que vero epistulam in ipsius Novi Testamenti canonem receperunt canon apost. 
85 et codex Alexandrinus. etiam illas Clementis de virginitate epistulas tam- 
quam ἐπιστολὰς ἐγχυχλίους in ecclesiis publice legi retulit Epiphanius, cuius 
testimonium Syri testes confirmaverunt2). Novum Testamentnm non gracece 
tantum hic illic Clementis Romani epistulas ad Corinthios, sed etiam syriace 
utramque epistulam de virginitate continuit. 


I. .DE CLEMENTIS ROMANI EPISTULARUM ORIGINE ET INDOLE. 


I. Clemens Romanus, cuius nomine epistulae Corinthiis inscriptae ornatae 
sunt, et imperatoris Romani cognatus et apostolorum discipulus dicitur. Cle- 
mentem imperatoris cognatum Romana historia praebuit. nam T. Flavius Sa- 
binus, praefectus urbi, T. Flavii Vespasiani imperatoris frater maior natu erat. 
Sabinus autem filium reliquit minorem T. Flavium Clementem, cuius uxor Do- 
mitilla, Vespasiani filiae Domitillae filia’). hune Clementem propter fidem 
christianam. a. 96 ineunte ἃ. Domitiano interfectum esse constat. Suetonius 
Domit. c. 15: ,,denique Flavinm Clementem patruelem suum, contemptissimae 
inertiae {i. e. Christi fideom amplexum] — repente ex tenuissima suspicions 
tantum non in ipso consulatu (a. 95) interemit. quo maxime facto maturavit sibi 
exitam“. Dio Cassius LXVII, 14: χὰν τῷ αὐτῷ ἔτει (95 p. Chr.) ἄλλους ve 
πολλοὺς καὶ τὸν Φλάβιον Κλήμεντα ὑπατεύοντα, καίπερ ἀνεψιὸν ὄντα καὶ 
γυναῖχα καὶ αὐτὴν συγγενῆ ἑαυτοῦ Φλαβίαν Δομιτίλλαν ἔχοντα, κατέσφα- 
ξεν ὁ Δομιτιανός. ἐπηνέχϑη δὲ ἀμφοῖν ἔγχλημα ἀϑεότητος, ὑφ᾽ ἧς καὶ ἄλ- 
λοι ἐς τὰ τῶν ᾿Ιουδαίων ἔϑη ἐξοχέλλοντες πολλοὶ χατεδιχάσϑησαν, καὶ οἱ 


1) cf. 6. 4 p. 72, 10—12. ὁ. 8 p. 75, 14—16. 6. tip. 78, 9—16. oc, 12 
p. 79, 94 c. 13 p. ᾿δῦ, 12. 

2) cf. Ioan. Theodori Beelen prolegomena ad S. Clementis Romani epistu- 
las binas de yirginitate p. LIV sq. 

3) cf. Alb. Imhof, τὴ Flavius Domitianus. ΗΔ]. 1851. p. 15. 


Ν 


ὃς 


CLEMENTIS EPP. ORIGO ET INDOLES. XXXII 


μὲν ἀπέϑανον, οἱ δὲ τῶν γοῦν οὐσιῶν ἐστερήϑησαν᾽ ἡ δὲ Δομιτίλλα ὑπερ- 
ωὡρφίσϑη μόνον ὃς Πανδατερίαν. iudaici mores eodem. modo christianam reli- 
gionem significant, quo Christiani intelleguntur, ,,qui vel improfessi iudaicam 
vivereat vitam“., 1) 

nobilissimi martyris memoriam Christiani pie colebant, sed etiam fabulis 
excolebant. Clementem iam Tiberii Caesaris cognatum, Petri apostoli comitem 
et in Romano episcopatu successorem descripserunt Recognitiones et Homiliae 
illi suppositae (a. 140—180), quibus eiusdem epistula ad IJacobum praemissa 
est. sed per hunc caesareum Clomentem antiquissimorum episcoporum Roma- 
norum ordo turbatus est. eum a Petro ordinatum esse dixit Tertullianus (de 
praescr. haer. c. 32), eundem plerosque Latinorum ,,secundum post Petrum 
apostolum“ Romae episcopum habuisse testatur Hieronymus (de vir. illustr. 
¢. 15). sed practer Clementem Petri successorem etiam Linus Pauli successor 
agnoscebatur?), itaque.Clemens iam in secundum Petri suecessorum locum 
repositus est. antiquissimus Romanorum episcoporum catalogus, Liberianus®), 
post Petrum (30—55), Linum (56—67) tertio loco retulit: ,,Clemens ann. IX. 
m. XI. dies XII. fuit temporibus Galbe et Vespasiani, a cons. Tracali et Italici 
(68) usque Vespasiano VI. et Tito (76). eundem Clementi locum inter epi- 
scopos Romanos tribuerunt Optatus Milevitanus‘), Augustinus5), Severus An- 
tiochenus (cf. quae ad epi. II, 1 p. 69, 3 sq. notata sunt), Pseudo-Ignatius 
ad Mariam Cassabolitam c. 4. eosdem Clementis episcopi annos retinuerunt 
catalogus Felicianus et liber pontificalis®), quamvis Clementem quarto demum 
loco (post Petrum, Linum, Cletum) recenseant. Irenaeus adv. haer. III, 3, 3 
Clementem et ipse quarto loco, sed post Petrum, Linum, Anacletum recensuit. 
ubi notandum est, Irenasum, si quidem communem Latinorum traditionem se- 
cutus est’), Clementis episcopatum eodem anno incepisse, quo eum consulem 


1) Sueton. Domit. c. 12, procul dubio erravit H. Graetz (Geschichte der 
Juden vom Untergange des jiidischen Staates bis zum Abschluss des Talmud 
ed. 11. Lips. 1866. p. 112. 435 ἘΝ ui Clementem consularem ipsi iudaismo 
vindicare voluit. erravit etiam Theodorus Zahn (der Hirt des Hermas, Gothae 

.1866. p. 57 sq., Clemens von Rom. im Altesten Miartyrerverzeichniss der rém. 
Kirehe, Zeitschr. f. hist. Theol. 1869. IV. p. 627 sq.), qui Clementem consula- 
rem ne Christianum quidem fuisse contendit, cf. quae equidem contra eum 
disserui (Zeitschr. f. w. Th. 1869. II. p. 232 sq.) ᾿ 

2) Constitutt. apost. VII, 46 p. 228, 17 sq.: τῆς 'δὲ Ῥωμαίων ἐκχχλησίας ᾿ 
Δίνος μὲν ὁ Κλαυδίας πρῶτος ὑπὸ Παύλου, καὶ Κλήμη: δὲ μετὰ τὸν Λίνου 
ϑάνατον ὑπ᾽ ἐμοῦ Πέτρου δεύτερος χεχειροτόνηται. 

3) οὗ Emman. a Schelstrate, Antiquitatis eccles. Tom. I. Rom. 1692. p. 404, 
Theodori Mommsen commentationem: ,,Ueber den Chrono hen vom J. 354", 
Abhandlungen der philologisch-historischen Classe der kénigl. sichs. Gesell- 
schaft der Wissenschaften. Vol. I. Lips. 1850. p. 634 sq. R. A. Lipsii librum: 
Chronologie der rém. Bischéfe bis z. Mitte d. 4. Jahrh. Kilon. 1869 p. 265 sq. 

4) De schismate Donatistarum II, 2: cathedra una est. sedit prior Petrus, 
cui successit Linus, Lino Clemens, Clementi Anacletus. 

5) Epi. 53 ad Generosum (Opp. II, 120 ed. Benedict.): Petro successit Li- 
nus, Lino Clemens, Clementi Anacletus. 

6) apud Emman. a Schelstrate 1. 1. 

7) catalogus Liberianus post Cletum Clementis successorem quinto loco 
pereit : »Anaclitus ann. XII. m. X. d. III. fuit temporibus Domitiani, a cons. 

omitiano X. et Sabino (84) usque Domitiano XVII. et Clemente (95‘‘). eos- 
dem annos catalogus Felicianus et liber pontificalis retulorunt. Evaristum, 

uem Clementi successisse Irenaeus dixit, catalogi Romani a cons. Valentis et 

erl (96) usque Gallo et Bradua (108), Eusebius inde ab a. 100 episcopum 
fuisse tradiderunt. 


HILGENFELD, Nov. TESTAM. EXTRA CANONEM. FASC. I. ED. I. eet 


XXXIV PROLEGOMENA. 


fuisse constat (95), aut si sequente demum anno (96) Clementem successisse 
statuerit, eodem anno eum episcopum creatum censuisse, quo martyrio corona- 
tus est. Eusebius vero in Chronicis post Petrum (40—65), Linum (66—68), 
Anacletum (69—90) successisse Clementem (9!—100) retulit), itaque Clementem 
episcopum et Clementem consulem iam ita distinxit, ut ille. huius superstes 
fuisse videretur. in Hist. eccl. ΠῚ, 2. 13. 15. 34 Eusebius Clementem post Pe- 
trum, Linum, Anacletum (Ἀνέγχλητον) XII. Domitiani anno (92 vel 93) suc- 
cessisse, tertio autem Traiani anno (100 vel 101) Evaristum secutum esse tra- 
didit. sed quamvis etiam hic Clementem episcopum Clementis consularis su- 
perstitem tradiderit, tamen Eusebius ipse, ubi extraneos quoque scriptores Chri- 
stianorum martyria sub Domitiano memorasse dixit, Clementis consularis locum, 
quasi iam praecoccupatum a Clemente episcopo, vacuum reliquit. invitus 
igitur etiam Eusebius innuit, in Clemente episcopo Clementem consularem 
latitare. Clementem vero episcopum etiam martyrem fuisse primus Rufinus 
Aquileiensis tradidit (cf. p. XXXV, not. 1). 

Clemens episcopus primus, secundus, tertius Petri successor dicitur, per 
Neronis, Galbae, Vespasiani, Domitiani, Nervae aetates usque ad Traiani 
tempora pellitur. divergentes traditiones, primam certe et tertiam, iam Hie- 
ronymus sic memoravit de vir. illustr. c. 15: ,Clemens — quartus post Petrum 
Romae episcopus, siquidem secundus Linus fuit, tertius Anacletus, tametsi 
plerique Latinoruin secundum post Petrum apostolam putent fuisse Clemen- 
tem2), — obiit tertio Traiani anno’. perturbatum autem Romanorum episco- 
porum ordinem Epiphanius ita componere voluit, ut Clemens ab ipso Petro 


ordinatus episcopatum primo recusasse, tum morfuis Lino et Cleto suscepisse ἡ 


videretur?). Rutinus Aquileiensis Clementis Recognitionibus latine versis haec 


1) Eusebii Chron. (ed. A. Schoene, Berol. 1866. II. p. 160) ad a. 95 ar- 
men.: refert autem Bruttius, multos Christianorum sub Domitiano subiisse mar- 
tyrium: Flavia Dometila et Flavus Clementis consulis sororis filius in insulam 

ontiam fugit (fugerunt?), quia se Christianum (Christianos?) esse professus 
est (professi sunt?). e versione Hieronymi: ,,scribit Bruttius plurimos Christia- 
norum sub Domitiano fecisse martyrium, inter quos et Flaviam Domitillam 
Flavit Clementis consulis ex sorore neptem in insulam Pontianam relegatam, 
guia se christianam esse testata est‘. cf. etiam Epitomen syriam ib, p. 214. 

KE. III, 18, 4: εἰς τοσοῦτον δὲ ἄρα xara τοὺς δηλουμένους ἢ τῆς ἡμετέρας 
πίστεως διέλαμπε διδασχαλία, ὡς καὶ τοὺς ἄποθεν τοῦ χαϑ᾽ ἡμᾶς λόγον 
-. συγγραφεῖς μὴ ἀποχνῆσαι ταῖς αὐτῶν ἱστορίαις τόν τε διωγμὸν χαὶ τὰ ἐν 

αὐτῷ μαρτύρια παραδοῦναι, οἵ γε καὶ τὸν χαιρὸν ἐπ᾿ ἀχριβὲς ἐπεσημή 
ναντο, ἐν ἔτει πεντεχαιδεχάτῳ ομετιανοῦ {95 Vel 96) μετὰ πλειόνων pas 
ρων καὶ Φλαουίαν Δομιτίλλαν ἱστορήσαντες, ἐξ ἀδελφῆς (var. 1. ἐξαδελ- 


μης ὕπατων,. τῆς εἰς Χριστὸν μαρτυρίας ἕνεχεν εἰς νῆσον Ποντίαν χατὰ 
τιμωρίαν δεδοσϑαι. Flavia Domitilla christiana iam non uxor T..Flavii Cle- 
mentis consulis dicitur, quem Bruttius et alii scriptores non tamquam chri- 
stianum descripserunt. Clemens vero episcopus nondum martyr fuisse tradi- 
tur. solius Flaviae Domitillae exsulis christianae memoria colebatur. Hierony- 
mus epi. 108, 7 (Opp. I, 695) ad Eustochium de huius matre Paula haec retulit: 
Delata ad. insulam Pontiam, quam clarissimae quondam feminarum sub Domi- 
tiano principe pro confessione nominis christiani Flaviae Domitillae nobilitavit 
exilium, vidensque cellulas, in quibus illa longum martyridm duxerat, sumtis 
fidei alis, lerosolymam et sancta loca videre cupiebat. 

. 2) ita ipse Hieronymus adv. Iovinian. I, 12 (Opp. Il, 257 sq.): Clemens 
successor apostoli Petri, cuius Paulus apostolus meminit (Phil. ΠΥ, 3). Comm. 
in Jes. LIT, 13 (v. supra p. XXIX): Clemens vir apostolicus, qui post Petrum 
Romanam rexit ecclesiam. 

3) Haer. XXVII, 6,-ubi Petrus et Paulus XII. anno Neronis (64) martyrio 


Ἂ 


phy) γεγονυῖαν Φλαονυίου Κλήμεντος, ἑνὸς τῶν τηνιχάδε ἐπὶ ‘Po- 


CLEMENTIS EPP. ORIGO ET INDOLES. ΧΧΧΥ 


praefatus est ad Gaudentium: ,,Quidam enim requirunt, quomodo cum Linus’ 
et Cletus in urbe Roma ante Clementem hunc fuerint episcopi, ipse Clemens 
ad Iacobum scribens sibi dicat a Petro docendi cathedram traditam. cuius rei 
hane accepimus rationem, quod Linus et Cletus fuerunt quidem ante Clemen- 
tem episcopi in urbe Roma, sed superstite Petro, videlicet ut illi episcopatus 
curam gererent, ipse vero apostolatus impleret negotium, sicut invenitur etiam 
apud Caesaream fecisse, ὉΔῚ cum ipse esset praesens, Zachacum tamen a se 
ordinatum habebat episcopum, et hoc modo utramque verum videbitur, ut et 
ijli ante Clementem numerentur episcopi, et Clemens tamen post obitum Petri 
docendi susceperit sedem“. 1) 

per Clementem turbatus Romanorum episcoporum antiquissimorum ordo 
nobis non componendus, sed cognoscendus est. certum autem locum et quie- 
tum Clemens nunquam inveniet, nisi reductus ad Clementem consularem a. 96 
ineunte interemptum. hunc insignem viram, ἐς ta τῶν ᾿Ιουδαίων ἔϑη ἐξο- 
χέλλοντα, iudaizantes Christiani Romani tamquam. Petri apostoli discipulum, 
comitem et successorem celcbrabant: | 

iam Hermae Pastor Vis. II, 4 p. 12, 7.sq. Clementem, cui Romafae eccle- 
siae libros ad extraneas civitates mittere liceat, ante ipsos presbyteros ecclesiae 
praefectos nominavit. ita Clemens episcopus quodam modo ortus est. Cle- 
menti supposita epistula ad Iacobum ante Recognitiones et Homilias eum tam- 
quam Petri ipsius successorem iam summa episcopi auctoritate presbyteris 
praeposuit et gentilium per Petrum servatorum optimas primitias appellavit 
(6. 3). quod Clemens autem. etiam Pauli discipulus fertur,. ex hac demum 
epistula, quae Pauli doctrinam quamvis mitigatam profitetur, ortum esse vide- 
tur2), ita iam Irenaeus adv. haer. III, 3, 3: μετὰ τοῦτον (Anacletum) dé τρί- 
τῳ τόπῳ ἀπὸ τῶν ἀποστόλων τὴν ἐπισκοπὴν χληροῦται Κλήμης, ὁ καὶ ἑω- 
ραχὼς τοὺς μακαρίους ἀποστόλους χαὶ συμβεβληκὼς αὐτοῖς καὶ ἔτι Evar- 
λον τὸ χήρυγμα τῶν ἀποστόλων xal τὴν παράδοσιν πρὸ ὀφθαλμῶν ἔχων. 
Origenes (v. supra p. XXVII sq.) Clementem non tantum apostolorum discipu- 


coronati, Linus et Cletus per‘duodenos annos munere functi dicuntur, Clemens 
igitur fere a. 88 in cathedram Romanam escendisse putatur. a 

1) itaque Rufinus etiam in libro de adulteratione librorum Origenis (post 
Origenis Operum ed. Ruae, T. IV. p. 50, apud Hicronymum adv. Ruffinum 11, 
17, Opp. 11, 507): ,,Clemens apostolorum discipulus, qui Romanae ecclesiae post 
apostolos episcopus et martyr fuit*‘. oo 

2) quae hac de re iam disserui (apostol. Vater p. 95 5} impugnata qui- 
dem sunt a Lipsio 1. 1. p. 166 sq. et Volkmaro (theol. Jahrb. 1856. p. 297 8q.), 
sed non refutata, cf. quae respondi (Zeitschr. f. wiss. Theologie 1858. IV. p. 
589 sq.). Petropaulina de Clemente traditio facillime derivatur ex antiquiore 
Petrina, cui propter ipsam epistulam Clementi adscriptam Pauli schola adde- 
batur. ad hance opinionem confirmandam Phil. 1V,3 adhibebatur. itaque Jam 
Irenaeus adv. haer. ΠῚ, 3, 3: Κλήμης ὁ xal &weaxwg τοὺς μαχαρίους ano- 
στόλους καὶ συμβεβληκὼς αὐτοῖς καὶ ἔτι Evavdoy τὸ χήρυγμα τῶν ἀποστό- - 
λων καὶ τὴν παράδοσιν πρὸ ὀφϑαλμῶν ἔχων. Kusebius HE. V, 11, 1 Κλη- 
ung (Alexandrinus), ὁμώνυμος τῷ πάλαι.τῆς Ῥωμαίων ἐχχλησίας ηγησαμένῳ 
φοιτητῇ τῶν ἀποστόλων. contra Petrina traditio propriis pedibus stat neque 
nititur ipsius epistulae fundamento. cetérum minime nego, Clementem consu- 
larem etiam a Paulina ecclesia: Romana celebratum esse. Hefelius quidem 
utrumque. Clementem, Romanum et Philippensem, ita coniungere voluit, ut ile 
Philippis natus sit. guam sententiam defendit Phitothous Bryennius (prolegg. 
σελ. 4é x. τ. &). sed οἱ ἐπισχοφοβίαν πάσχοντες τῶν Διαμαρτυρομένων 
(σελ. ξς΄) non consentient. vir clarissimus post Linum et Anacletum Clemen- 


tem episcopum Romae fuisse asseruit a. 92—101 (σελ. et x. τ. &.). 
tee 


= 


XXXVI PROLEGOMENA. 


lum appellavit, sed etiam Pauli testimonium Philipp. IV, 3 ad eum retulit. 
quem secuti sunt Eusebius HE. Il, 15, Epiphanius Haer. XXVII, 6: εἶτα Kir- 
UNS; σύγχρονος ὧν Πέτρου καὶ Παύλου, οὗ ἐπιμνημονεύει Παῦλος ἐν τῇ 
πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολῇ (per memoriae lapsum), Hieronymus de vir. illustr. 
e. 15: Clemens, de quo apostolus Paulus ad Philippenses scribens ait; ,,Cum 
Clemente et ceteris cooperatoribus meis, quorum nomina scripta sunt in libro 
vitae“, quartus post Petrum Romae episcopus“, adv. Iovinian. I, 12: ,,Clemens 
successor Petri, cuius Paulus apostolus meminit’. etiam Petrus Constitutio- 
num apostolicarum VI, 8 p. 164, 22 sq.: Κλήμεντος τοῦ Ῥωμαίου ἐπισκόπου 
τε καὶ πολίτου, μαϑητευϑέντος (μαϑητεύσαντι Lagard.) δὲ χαὶ Παύλῳ τῷ 
συναποστόλῳ ἡμῶν xal συνεργῷ ἐν τῷ εὐαγγελίῳ. 


II. Clementis quae dicitur epistula prior ad Corinthios ipsa nullum prae- 
ter Romanam ecclesiam sibi vindicat certum auctorem. sensim autem illa tra- 
ditio orta est, quae Clementem hanc epistulam scripsisse ferebat. 

1. Hermae Pastor Vis. II, 4 p. 12, 7 sq. Clementi nondum inter presby- 
teros vel*episcopos, qui ecclesiae praeerant, reeepto id solum officium tribuit, ut 
Romanae ecclesiae libros aliis mitteret. erat enim huius ecclesiae membrum 
praecipuum. eundem iam scripsisse Romanae ecclesiae epistulam ad Corinthios 
retulerunt Dionysius Corinthius, Irenaeus, fortasse etiam Hegesippus. sed hanc 
epistulam inter omnes quos novimus primus Clemens Alexandrinus simpliciter 
Clementis Romani appellavit. quaeritur, num recte ita appelletur. nam talis 
traditionis quamvis antiquioris nulla est certitudo, si rei ipsius naturae adver- 
satur. epistulam per Cleinentem scriptam iam Dionysius Corinthius appella- 
_ vit, sed idem Dionysius etiam Corinthiam ecclesiam a solo Paulo plantatam 
᾿ (οὗ, 1 Cor. ΠῚ, 6) Petri et Pauli communem plantationem appellavit, quos Co- 
rinthiam ecclesiam plantasse et simul Romae martyrium passos esse dixit (apud 
Euseb. HE. II, 25, 8). Hegesippum autem multa fabulosa credidisse et scri- 
psisse constat. 

missa igitur traditione epistula ipsa exquirenda est. huius autem scri- 
ptorem 6 gentibus ortum esse iam dies nocti antepositus c. 2 p. 6, 6. 7. ὁ. 24 
p. 30, 13 sq. suadet, neque audiendus est E. Gundert'), qui eum etiam iudaicae 
nationi vindicare voluit. novo populo dei e gentibus collecto (c. 29 p. 35, 7 sq.) 
et scribentes et legentes adnamerantur (c. 30 Ρ. 35, 14 sq. οὗ c. 32 p. 37, 10 sq.). 
Romanum autem civem hance epistulam scripsisse concludere licet e. 6. 6 p. 10, 
6 (ἐν ἡμῖν) c. 55 p. 60, 5. 6 (ἐν ἡμῖν) c. 63 p. 67, 15 sq. (ἐν ἡμῖν---μεταξὺ ὑμῶν 
zal ἡμῶν), cf. ο. 37 p. 42, 15 τοῖς ἡγουμένοις ἡ ἡμῶν. c. 61 p. 66, ὅ τοῖς δὲ 
ἄρχουσι χαὶ ἡγουμένοις ἡμῶν. sed ipsius imperatoris patruelem, quamvis 
nondum consulem, ita locutum esse de illis, ,,qui nobis imperant‘', quasi ipse | 
imperii plane expers esset, valde dubito. ecclesiastici imperii scriptor non erat 
expers. scripsit enim ox persona ecclesiae, vel potius presbyterii Romani c. 39 
p. 44,-8—10 ἄφρονες xal ἀσύνετοι χαὶ μωροὶ καὶ ἀπαίδευτοι χλευάζουσιν 
ἡ μᾶς (presbyteros vel episcopos) καὶ μυχτηρίζουσιν, ἑαυτοὺς (laicos) βουλό- 
μενοι ἐπαίρεσϑαι ταῖς διανοίαις ἡμῶν. etiam c. 56 p. 61, 6 sq.: καὶ ἡμεῖς 
οὖν ἐντύχωμεν περὶ τῶν ἕν τινι παραπτώματι ὑπαρχόντων, ὅπως δοϑῇ 
αὐτοῖς ἐπιείχεια χαὶ ταπεινοφροσύνη, εἰς τὸ εἶξαι αὐτοὺς μὴ ἡμῖν (sammo 
ecclesiae magistratui), ἀλλὰ τῷ ϑελήματι τοῦ ϑεοῦ. itaque scriptorem qui- 


1) Der erste Brief des Clemens Romanus an die Corinther, Zeitschrift fir 
luther. Theologie 1853. 1V, 651. cf. quae ad ὁ. 32 p. 37, 4 adnotavimus p. 99. 


CLEMENTIS EPI. I. ORIGO ET INDOLES. XXXVIT 


dem e gentibus natum, Romanum civem, Romanae ecclesiae presbyterum vel 
episcopum agnosco, sed T. Flavio Clementi in hac epistula nihil relinquo, nisi 
quod eam Corinthiis mittere potuerit'). nam hoc certissime constat, Domitiano, 
qui paulo post Clementem occisus est, adhuc imperante epistulam conscri- 
ptam esse. 

2. Domitiané aetati iam Patricius Iunius et Cotelerius hanc Romanae 
ecclesiae epistulam recte vindicaverunt. idem post Bleekium, Tholuckium, Ne- 
andrum, Schliemannum, Gieselerum, Bunsenium, A. Ritschelium, C. R. Koest- 
linum, Reussium?) et ipse censui (apost. Vater p. 83 sq.). post me ita iudi- 
caverunt E. Gundert (1.1.), Ecco Ekker®), ΒΕ. A. Lipsius), I. C. M. Laurent (pro- 
legg. p. XXXV sq., sed paulo post mortem Domitiani), 1. B. Lighfoot (p. 4 sq.), 
146. Donaldson’), Ado. Harnack (prolegg. p. LXXXI sq.), Philotheus Bryennius 
(σελ. ἢβ' x. τ. &.), Eduardus Zeller*), alii. et haec sententia omni ex parte 
confirmatur. pauci etiam nunc Grotium, Dodwellum, Grabium, Wottonum, 
Gallandium secuti iam Neronis imperio exeunte (a. 68) hanc epistulam scri- 
ptam esse putant, inter catholicos theologos Hefelius, inter protestantes C. 
Wieselerus. sed horum sententiam ipsa epistula refellit, quippe quae 6. 1 p. 3, 
7 eq. crebro iteratas Christianorum calamitates, quales Domitiano, non Nerone 
imperante acciderunt, vix praeterlapsas dicat, c. 44 p. 48, 9. 10 presbyteros ab 
apostolis aliisque viris insignibus constitutos μεμαρτυρημένους τε πολλοῖς χρύ- 
vow. ὑπὸ πάντων, c. 47 p. 52, 14 Corinthiam ecclesiam a. 53 a Paulo condi- 
tam iam ἀρχαίαν appellet”). Romana ecclesia legatos misit ἄνδρας πιστοὺς 
καὶ σώφρονας, ἀπὸ νεότητος ἀναστραφέντας ἕως γήρους ἀμέμπτως ἐν ἡμῖν 
(c. 63 p. 67, 18 sq.). anno vero 68 inter Christianos Romanos nemo inde a iuven- 
tute usque ad senectutem conversatus est. alii Clementis dictam epistulam 
secundo demum saeculo vindicare voluerunt. Schwegleri®) vestigia secutus Volk- 
marus*) non Domitiano, sed Adriano imperante hanc epistulam conscriptam 
esse constanter asseverayit. quam sententiam a me statim impugnatam 10) ipsi 


/ 


) Ado. Harnack (prolegg. p. LXXXIX) et ipse pro certo affirmare no- 
luit, Clementem presbyterum epistulam Romanam scripsisse, quamvis eum a 
consule Clemento discernendum non esse dubitet. Philotheus Bryennius (σελ. 
ολζ΄ x. τ. &). Clementem Rom. episcopum huius epistulae auctorem constan- 
ter defendit. 

2) quorum scripta laudavi (apostol. Vater p. 84 not. 14). 

3) Disquisitio critica et historica de Clementis Romani priore ad Corin- 
thios epistola, Traiecti ad Rhen. 1854. p. 93 sq. . 

4) De Clementis Romani epistola ad Corinthios priore disquisitio. Lips. 
1855. p. 136 sq. 

5) The apostolical fathers, London 1874. p. 130 sq. 

6) Zur Petrusfrage (Zeitschrift f. wiss. Theologie 1876. I. p. 40). 

7) praeterea cf. quae hac de re monui in libro meo: apostol. Vater p. 83 sq.. 
et in huius editionis adnotationibus p. 88 sq. . 

8) Nachapostol. Zeitalter, Tubing. 1846. Vol. II. p. 125 sq. 

9) Ueber Clemens von Rom und die nichste Folgezeit, mit besonderer Be- 
ziehung auf den Philipper- und Barnabasbrief, so wie auf das Buch Judith, 
theol. Jahrb. 1856. p. 287—369. Die Religion Jesu und ihre erste Entwicke- 
lung etc. Lips. 1857. p. 391 sq. Der Ursprung unserer Evangelien nach den’ 
Urkunden, laut den neuern Entdeckungen, ici 1866. p. 64. 

10) Volkmar’s chronologische Entdeckungen tiber die Apokalypsen des Esra 
und das Buch Judith, die Briefe des rémischen Clemens und des Barnabas, 
Zeitschr. f. wiss. Theologie. 1858. 11. p. 282 sq. 


᾿ 


XXXVIII PROLEGOMENA. 


Baurio!) placuisse semper admiratus sum. nam auctoris fiduciae ipsa argu- 
menta parum conveniunt. post Domitiani vexationes, Traiani celeberrimum de 
Christianis puniendis rescriptum subitae certe et improvisae calamitates huius 
generis (c. 1 p. 3, 7 sq.) accidere non poterant. Petrum et Paulum a. 64 mar- 
tyres Domitiani quidem aequales τοὺς ἔγγιστα γενομένους ἀϑλητᾶς, τῆς γε- 
vedo ἡμῶν τὰ γενναῖα ὑποδείγματα (c. 5 p. 9, 2 84.) appellare poterant, sed 
Adriani aequales post LX fere annos ita locutos esse valde dubito. et quis 
tandem Volkmaro credet, presbyteros ecclesiarum ab ipsis apostolis constitu- 
tos, si post LXX fere annos superstites erant?), munere ecclesiastico fungi po- 
tuisse, Corinthios autem etiam tales seniores munere prwasse (c. 44 p. 48, 10 
sq.)? Tudithae vero librum, quo huius epistulae scriptor iam usus est (c. 55 
p- 60, 9 sq.), diu ante Adriani imperatoris primum annum (117 vel 118) com- 
positum esse certissimis constat argumentis’). Volkmari sententiam equidem 
tamquam omni dubitatione vacuam et chronographae artis insigne exemplum 
admirari non possum. placuit vero Theodoro Keim‘), Henrico Holtzmann‘) 
aliis. A. Hausrath®) étiam seriorem huius epistulae aetatem esse céntendit, 
tamquam eodem fere tempore, quo Hermae pastor, compositae. _ 

Domitiani aetati Romanam epistulam vindicantes vix errabimus, si eam 
post a. 93 scriptam esse censebimus. nam inde ab illo anno, devicta.L. An- 
tonii Saturnini rebellione, Domitianus in bonos quosque saevire et tyrannum 
- 86 aperte ostendere coepit’). idem imperator, quia. 93 exeunte philosophos per- 
secutus est, etiam Christianis tamquam philosophorum similibus non pepercisse 
videtur. itaque Romani Christiani c. 1 p. 3, 7. 8 τὰς αἰφνιδίους καὶ énad-. 
λήλους γενομένας xa¥ ἡμῶν: συμφορὰς καὶ περιστάσεις Memorare potuerunt, 
c. 59 p. 65, 11 sq. τοὺς ἐν ϑλίψει ἡμῶν — τοὺς πεπτωχότας — τοὺς δεσμίους 
ἡμῶν, ef. c. 60 p, 65, 32 sq. ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τῶν μισούντων ἡμᾶς adlxws. . 
iidem iam pacem cum orbis terrarum incolis exoptaverunt (c. 60 p. 66, 1 8q.). 


1) Lehrb. ἃ. christl. Dogmengeschichte, ed. II. Tubing. 1858. p. 82 not., 
Vorlesungen ρου Neutestamentl. Theologie, ed. F. F. Baur, Lips. 1864. p. 41 sq. 
' 2) Fortunatus quidem Corinthius, quem Paulus 1 Cor. XVI, 17 memora- 
vit, vix ille Romanae ecclesiae legatus, quem Clem. epi. 1, 65 p. 68, 2 apella- 
vit, habendus est. . . 

3) cf. quae Lipsius (das Buch Judith und sein neuester Dollmetscher, 
Zeitschr. f. wiss. Theologie 1859. 1. ὰ 39—121) et ego ipse exposuimus (Die 
Biicher Judith, Tobit und Baruch und die neue Ansicht von Hitzig und Volk- 
mar iiber die Apokryphen des Alten Testaments, ib. 1861. IV. p. 835—385). 

4) Gesehichte Jesu v. Nazara, Tom. I. Turici 1857, p. 147 sq. 

5) Kritik der Epheser- und Colosserbriefe, Lips. 1872, p. 277. 

6) Neutestamentl. Zeitgeschichte, Tom. ΠΠ (1874), p. 99 n. 5. 

7) Tacitus in vita Agricolae c. 44 gaudet, socerum suum, qui X. Kal. Sept. 
a. 93 mortuus est, ,,evasisse postremum illud tempus, quo Domitianus non iam 
per intervalla ac spiramenta temporum, sed continuo vel velut uno ictu rem- 

ublicam exhausit“. Plinius Panegyr. c. 95: ,,si cursn quodam proveectus ab 
illo odiosissimo principe antequam profiteretur odium bonorum, postquam pro- 
fessus est, substiti‘’. substitit autem Plinius post praeturam a. 93. de hoc 
tempore Imhofius in libro supra p. XXXII not. 2 laudato p. 112: ,,Das ist die 
Zeit, von welcher Tacitus zu Anfang seiner Historien redet, wo in Folge der 
Untersuchungen vom J. 93 das Meer mit Verbannten angefillt, die Klippen 
vom Blute Ermordeter getarbt waren, und in Rom Schrecken und Entsetzen 
herrschten. Geburt und Reichthum; das Ablehnen und das Verwalten obrig- 
keitlichor Aemter, alles ward Grund zur Anklage. Die Delatoren, deren Menge 
immer noch wuchs, prahlten mit Consulaten, Statthalterschaften und Priester- 
imtern wie mit der Beute tiberwundener Feinde, Sclaven wurden gegen ihre 
Herren gehetzt, Freigelassene gegen ihre Patrone. Hatte jemand keine Feinde, 


CLEMENTIS EPI. I ORIGO ET INDOLES. XXXIX 


3. Romana ecclesia per hanc epistulam Corinthiorum seditionem compo- 
nere studuit. .de qua seditione hanc fere sententiam proposui (apostol. Vater 
p. 78 sq.): in seditionis principibus omnia revocari ad superbam aliquam sa- 
pientiam. superbiam autem non tantum ἐν ἀλαζονείᾳ τοῦ λόγου (c. 21 
p. 27, 11), omnino in solis verbis (c. 88 p. 43, 13 cf. c. 30 p. 36, 5 ἔργοις δι- 
καιούμενοι, μὴ λόγοις), sed etiam in rebus ipsis conspici. ita moneri Ὁ. 38 
p. 43, 12 sq.: ὃ σοφὸς ἐνδειχνύσϑω τὴν σοφίαν αὐτοῦ μὴ ἐν λόγοις, ἀλλ᾽ 
ἔργοις ἀγαϑοῖς" ὁ ταπεινόφρων μὴ ἑδαυτῷ μαρτυρείτω, ἀλλ᾽ ξάτω ὑφ᾽ 
ἑτέρου ἑαυτὸν μαρτυρεῖσϑαι' ὁ ἁγνὸς ἐν τῇ σαρκὶ μὴ ἀλαζονευέσϑω, yt- 
γώσχων ὅτι ἕτερός ἐστιν ὃ ἐπιχορηγῶν αὐτῷ τὴν ἐγχράτειαν. eodem modo 
dici c. 48 p. 53, 8 84ᾳ.: ἤτω τις πιστός, ἤτω δυνατὸς γνῶσιν ἐξειπεῖν, ἤτω 
σοφὸς ἐν διαχρίσει λόγων, ἤτω γοργὸς ἐν ἔργοις, ἤτω ἁγνός"1) τοσούτῳ 
γὰρ μᾶλλων ταπεινοφρονεῖν ὀφείλει, ὅσῳ δοχεῖ μᾶλλον μείζων εἶναι, καὶ 
ζητεῖν τὸ χοινωφελὲς πᾶσι, καὶ μὴ τὸ δαυτοῦ. triplex igitur arrogantia vi- 
tuperari videbatur: 1) propter scientiae christianae sermones, quos e Pauli epi. 
I. ad Cor. VIII, 1 sq. XII, 8. XIV, 6 illustravi, 2) propter sermonum diiudi- 
cationem, quam ad illas διαχρίσεις πνευμάτων 1 Corr. XII, 10. XIV, 29 revo- 
cavi, 3) propter continentiam vel vitam caelibem, cuius nimiam aestumationem 
iam Paulus 1 Cor. VII reprimere debebat. eosdem. Corinthios, quorum vivida 
et turbulenta ingenia iam Paulum valde sollicitaverant, etiam ex hac Romanae 
ecclesiae epistula recognovi. sed haec omnia Ekkero 1. 1. p. 31 sq. acutius 
quam verius exposita esse neque epistulae simplicitati convenire videbantur; 
hypothesi de γλωσσολαλίᾳ et πνευματολογίᾳ me abusum esse ad omnia fere 
eo referenda, etiam ea quae non nisi coacta ratione ita explicari possint. ve- 
rum enimvero Ekkerus ipse sententiam proposuit trivialem neque epistulae 
gravitati convenientem. ita ὁ. 30 p. 36, 5 δικαιοῦσϑαι non Paulino sensu su- 
mendum esse, sed significare: ,,se bonum praebere coram Deo‘ opinatus est. 
et contra scriptorum veterum usum (cf. Ignat. ad Polyc. ὁ. 5) etiam a verbis 
illis ἁγνὸς ἐν τῇ oaoxl ascetismum cum coelibatu coniunctum arcere voluit; 
epistulam ipsam nihil docere praeter veritatem illam ubivis cognitam: animo 
elatos et superbos omnes homines duabus rebus gloriari, verbis et factis, ne- 
que quidquam inesse, quod ad pneumatologiam et ascetismum spectet. de hac 
sententia Lipsius suo libro p. VI sq. praefatus est: Ekkerum plebem Corin- 
thiam ad :tumultuandum instigatam cum ipsis tumultus auctoribus confudisse 
et seditionis imaginem adeo diluisse et decolorasse, ut omnia quasi nebulis ac 
tenebris obscuravisse videatur. ipse Lipsius (1.1. p. 108 sq.) meam sententiam 
summa in re probavit et ex parte promovit. . . 

aliam viam ingressus Εἰ. Gundert?) hance fere proposuit sententiam: sedi- 
tionis principes, contra quos Romana epistula scripta est, e gentilibus oriundi 
Pauli doctrinam ita exacuerant, ut Clemens eam mitigatam proponere debue- 


so mussten seine Freunde zu seinem Untergange dienen. Und mitten in die- 
sem Elende sah man erschiitternde Baispiele fast vergessener, altrémischer Tu- 
gend.- Miitter begleiteten ihre Séhne ins Exil, Gattinnen ihre Manner. Manche 
opferten sich freiwillig fir einen theuren Freund oder Verwandten, ja Sclaven 
ertrugen standhaft die Qualen der Folter, um nicht gegen ihre Herren auszu- 
sagen. Der Tod selbst ward mit einem Muth hingenommen, wiirdig der -ge- 
priesensten Muster der alten Zeit“. cf. Clem. epi. I, ὁ. 55 p. 60, 5 sq. 

1) tune codicem A. (ἤτω ἁγνὸς ἐν ἔργοις) nondum e Clemente Alexandrino 
correxeram. 

2) Der erste Brief des Clemens Romanus an die Corinther, partic. II. 
Zeitschrift fiir lutherische Theologie u. Kirche 1854. I. p. 25 sq. 


XL PROLEGOMENA. 


rit. Pauli autem doctrinam adversarii non acuissent, sed prorsus deseruis- 
sent, si eos de ipsa resurrectione futura dubitasse ὁ. 6. 11 p. 14, 18. 19. c. 23 
Ρ. 29, 15 sq. concluderemus. quod autem Gunderto seditienis principes Pauli 
doctrinam de fide iustificante ita pervertisse videntur, ut operibus omnino opus 
non esse existimaverint, et ipsum epistulae non congruit. adversarios non tam 
docendo quam agendo, modestia quidem deserta, bona opera contempsisse mo- 
nuit Lipsius 1. 1. p. 114. 124. 

ceterum et ipse aliquod doctrinae discrimen non nego neque priorem meam 
sententiam sine omni emendatione repeto. Romana ecclesia iam c. 1 p. 4, 1 sq. 
detestatur impiam illam seditionem a paucis hominibus temerariis et audaci- 
bus motam, qua obedientia magistratibus ecclesiasticis praestita (p. 4, 11. 12) 
omnino sublata est. plebis seditio c. 3 p. 7, 7—9 describitur: οὕτως ἐπη- 
γέρϑησαν οἱ ἄτιμοι ἐπὶ τοὺς ἀτίμους, ot ἄδοξοι ἐπὶ τοὺς ἐνδόξους, οἱ 
ἄφρονες ἐπὶ τοὺς φρονίμους, οἱ νέοι ἐπὶ τοὺς πρεσβυτέρους, quae aperte 
revocant ad 1 Cor. IV, 10: ἡμεῖς μωροὶ διὰ Χριστόν, ὑμεῖς δὲ φρόνιμοι ἐν 
Χριστῷ" ἡμεῖς ἀσϑενεῖς, ὑμεῖς δὲ ἰσχυροί" ὑμεῖς ἔνδοξοι, ἡμεῖς δὲ ἄτιμοι. 
seditionis autem causa primaria declaratur invidia vel obtrectatio (ζῆλος c. 3 
p. 7, 14 sq.), cuius exempla antiquiora et recentiora recensentur ὁ. 4—6. quam- ᾿ 
_ obrem Corinthii commonentur ad poenitentiam c. 7, 8. ante omnia iis propo- 
nuntur obedientiae vetera exempla ab Enocho et Abrahamo data et earitatis 
per hospitalitatem (φελοξενία») ab Abrahamo, Loto, Rahaba ostensae (c. 9—~12). 
cum obedientia praestanda coniungitur modestia commendata (c. 13—~15), abi 
seditionis principes tamquam arrogantes, invidiosi, pacem simulantes carpuntur 
(6. 14 p. 17, 11 sq. 6. 15 -p. 18, 10 sq.). summum modestiae exemplum addi- 
tur Christus ὁ. 16 cum veteribus prophetis et Veteris Testamenti viris illu- 
strissimis (c. 17. 18). tum Corinthii revocantur ad illam pacem, quam deus 
ipse in mundo creato ordinavit (c. 19.20). deo igitur dignam eique acceptam 
vitam exerceant morem non gerentes ἀνθρώποις ἄφροσι xal ἀνοήτοις xal 
ἐπαιρομένοις καὶ ἐγχαυχωμένοις ἐν ἀλαζονείᾳ τοῦ λόγου αὐτῶν (p. 21, 
10 sq.), sed Christi venerationem ostendentes in magistratuum ecclesiasticorum 
reverentia (p. 27, 13 sq.) et bonae conversationis ordine, quae omnia fides chri- 
- stiana confirmavit (c. 21. 22). denique Corinthiis mercedes poenaeque futurae 
proponuntur, quae a resurrectionis et Christi redituri spe pendent (c. 23—28). 

his praemissis Romana ecclesia Corinthiis iam in mentem revocat populi 
a deo electi dignitatem, quae etiam in modestia et concordia exercenda sit 
(c. 29. 30). quod operibus, non verbis iustificari, propriam laudem vitare iu- 
bentur (p. 36, 5 sq.), ad seditionis principes spectat, propter quos viae be. 
nedictionis accuratius exponuntur (c. 31—36). fidem quidem iustificantem Ro- 
mana ecclesia agnoscit (p. 37, 10 sq.), sed fidem non destitutam operibus. iam 
Abrahamus benedictus dicitur δικαιοσύνην xal ἀλήϑειαν διὰ πίστεως ποιή- 
σας (p. 36, 15. 16). itaque propter fidem iustificantem non negligamus oportet 
bona opera et caritatem (p. 37, 16 sq.). haec via salutis per Christum aperta 
est. Christi autem inimici sunt, qui dei voluntati adversantur (p. 42, 11. 12). 
iam ad ipsam Corinthiorum controversiam accedunt c. 37—39. dei praecepta 
eodem certo ordine sequamur oportet, quo Romanorum legiones militantur 
(ς, 37). ita totum corpus christianum per obedientiam contineatur. quam qui 
deseruerunt et deleverunt seditionis principes ipsi monentur ὁ. 38 p. 43, 12 sq., 
ut sapientia in bonis operibus, non verbis ostendatur, modestia vel humi- 
litas (ταπεινοφροσύνη) aliorum, non proprio testimonio commendetur, vitae 
caclibis continentia ad deum huius doni auctorem referatur. illi sunt insi- 
pientes, qui inflato animo etiam Romanae ecclesiae magistratus contem- 


CLEMENTIS EPI. I. ORIGO ET IMDOLES. XLI 


nunt!). bi autem iubent rerum sacrarum certum ordinem a seditionis ducibus 
perturbatum (c. 40. 41). certis temporibus, ministris locoque res sacrae cele- 
brandae sunt. Christo summo pontifice inter pontifices, qui sunt presbyteri 
vel episcopi, Levitas, i. 6. diaconos, laicos seu plebem christianam singula of- 
ficia distributa sunt. Corinthii autem docentur, non ubique, sed unico loco 
sancto sacrificia celebrandsa esse (c. 41 p. 45, 14.8q.). iidem monentur: οὗ οὖν 
παρὰ τὰ χαϑῆχον τῆς βουλήσεως αὐτοῦ ποιοῦντές τε ϑάνατον τὸ πρόστιμον᾽ 
ἔχουσιν. itaque Corinthios contra hanc legem deliquisse, eucharistiam extra 
locum, quo a presbyteris ordinariis administrabatur, celebrasse constat. bene 
Lipsius 1. 1. p. 117: ,,sicuti Pauli temporibus (1 Cor. XI, 19), ita etiam tum 
quum Clemens {vel: presbyterium Romanum] epistolam scripsit, magna inter 
Corinthios de coena domini dissidia orta sunt. — fuerunt igitur, qui ipsam 
coenam domini litibus altercationibusque profanare non erubescerent. quam 
ob rem magistratuum ecclesiasticorum auctoritatem Romani Corinthiis sollem- 
niter commendant (c. 42—45). deus Christum, Christus apostolos misit, qui 
quos primos ad fidem christianam converterunt, episcopos et diaconos creditu- 
rae plebis creaverunt’). apostoli contentionis de episcopatu futurae praescii 
illis iam constitutis episcopatus nomen non dederunt nisi probatis, ut aliqui- 
bus mortuis alii probati viri in munere ecclesiastico succederent (6. 44 p. 48, 
3 sq.). peccaverunt igitur Corinthii, qui presbyteros vel episcopos nonnullos 
munere demoverant (p. 48, 15 sq.), in rebus ad salutem pertinentibus conten- 
tiosi (6. 45 p. 49, 8. 9). ita plebs Corinthia contra patricios rebellaverat, 
schisma ortum etiam tunc durabat (c. 46 p. 52, 2—4). renovatae, adeo supe- 
ratae videbantur factiones illae Corinthiae, quas iam Paulus (1 Cor. I, 11 sq.) 
vituperavit. turpissima fama ferebatur, Corinthiorum antiquam ecclesiam δι᾽ 
ty ἢ δίο πρόσωπα στασιάζειν πρὸς τοὺς πρεσβυτέρους (c. 47 p. 52, 14. 15). 
qui seditionis auctores quales fuerint, docemur c. 48 p. 53, 8 sq., ubi Corinthii 
ut se convertant monentur: ἤτω τις πιστός, ἤτω δυνατὸς γνῶσιν ἐξειπεῖν, 
ἤτω σοφὸς ἐν διαχρίσει λόγων, ἤτω γοργὸς ἐν ἔργοις, ἤτω ἁγνός. τοσούτῳ yao 
μᾶλλον ταπεινοφρονεῖν ὀφείλει, ὅσῳ δοχεῖ μᾶλλον μείζων εἶναι, xal ζητεῖν 
τὸ χοινωφελὲς πᾶσιν, χαὶ μὴ τὸ ἑαυτοῦ. Βάοὶ igitur vi οὐ constantia, scien- 
tiae spiritualis luce, litium diiudicandarum sapientia*), agendi alacritate, νἱΐδθ 
caclibis castitate‘) ii gloriabantur, qui Corinthios impulerunt, ut nonnullis se- 
nioribus, quibus fortasse propter nimiam senectutem illae virtutes deesse vide- 
bantur, obedientiam denegarent. recentioribus viribus magistratus ecclesiastici - 
egere videbantur. itaque sub novis praesidibus eucharistia a maxima plebis parte 


1) 6, 39 p. 44, 8 sq.: Corinthiorum presbyterorum et Romanorum res com- 
munes sunt. quam ob rem prosbyteros quidem Corinthios, non ipsam plebem 
Romani presbyterii arbitrium quodam modo provocasse puto. 

2) c. 42 p. 46, 15 sq. clerus christianus praecedit plebem ipsam. 

3) hac in re priorem meam sententiam emendavi. nam sapientiam ἐν δια- 
χρέσει λόγων praestitam nunc ad praesidum ecclesiasticorum potius officia 
quam ad pneumaticorum hominum eloquia diiudicanda refero. de episcoporum 
vel presbyterorum foro cf. Clementis epi. ad Iacob. c, 10: οἱ πράγματα Ey ov- 
τες ἀδελφοὶ ἐπὶ τῶν ἐξουσιῶν μὴ κρινέσϑωσαν, ἀλλ᾽ ὑπὸ τῶν τῆς ἐχχλ 
σίας πρεσβυτέρων συμβιβαξέσθωσαν παντὶ τρόπφ, ἑτοίμως αὐτοῖς πειϑό- 
μενοι. Clem. Hom. 1Π, 67: of λοιποὶ πάντες ἀδελφοὶ τὸ ἀδικεῖσϑαι ἀνα- 
δεχέσϑωσαν᾽ εἰ δὲ χρίνεσϑαι ϑέλουσιν περὶ ὧν ἀδικοῦνται, ἐπὶ τῶν πρε- 
σβυτέρων συμβιβαξέσθωσαν᾽ τὸν δὲ συμβιβασμὸν οἱ πρεσβύτεροι τῷ ἐπι- 
σκόπῳ προσαναφερέτωσαν. Constitutt. app. II. 81 p. 64, 10 sq. 

aS vitae caelibis nimiae aestumationi vitae coniugalis commendatio oppo- 
nitur 6. 1 p. 4, 12 sq. 6. 21 p. 28, 2 sq. 


ΧΙ ἡ PROLEGOMENA. 


celebrabatur. his omnibus Corinthiorum dissidium perficiebatur. Corinthii igi- 
tur monentur, ut dissidium ipsi tollant et ad caritatem mutuam redeant. qua 
in cohortatione Romani presbyteri, qui hanc epistulam scripserunt, seditionis 
principum virtutes inviti quodam modo agnoverunt. nam eos hortantur, ut τὸ 
κοινὸν τῆς ἐλπίδος ipsi considerent (c. 51 p. 56, 9. 10), ut propter pacem 
ecclesiae sponte recedant (c. 54 p. 59, 9 sq.). moderatio et humilitas, quae 
sola iis deest, a deo impetranda est (6. 56 p. 58, 17 sq.). Romani presbyteri 
eosdem seditionis auctores, quos tam vehementer accusaverunt, cohortantur, ut 
ipsi poenitentes ad presbyterorum obedientiam redeant (c. 57 p. 61, 6 84.). 

Romanae ecclesiae praesides denique ipsi deum precantur, ut optima quae- 
que tribuat, Christianos afflictos servet, lapsos erigat, errantes in populo suo 
convertat, captivos liberet, demissos animos confirmet (c. 59 p. 65, 11 sq.), 
christianos defendat ab iniquis adversariis (c. 60 p. 65, 32 sq.), quae omnia Do- 
mitiani vexationes repraesentant, et ut principes civiles suae voluntati obtem- 
perantes reddat. (c. 61). Romani iam omnia quae ad religionem spectant 
absolverunt et sperant, Corinthios obsecuturos esse, legatus, quos miserunt. 
eisdem commendant (c. 62—65). haec epistula eventu non caruisse videtur. 
nam Hegesippus (apud Euseb. HE. IV, 22, 2) illis, quae de hac epistula retulit, 
etiam addidit: wal ἐπέμενεν ἡ ἐκχλησία ἡ Κορινϑίων ἐν τῷ ὀρϑῷ oye μέ- 
χρι Πρίμου ἐπισχοπεύοντος ἐν Κορίνϑῳ. 

sine ira et studio Corinthiae ecclesiae dissidium considerantes neque ma- 
gistratuum ecclesiasticorum neque plebis christianae defensores omnino da- 
mnabimus. illi merito quidem magistratuum auctoritatem tuebantur, sed etiam 
ita extollebant, ut plebis christianae iura laesa sint. sola obedientia prae- 
standa praedicabatur. illi non docebant, ubi duo vel tres in Christi nomine 
congregati sunt, ibi Christum medium adesse (Matth. XVIII, 20),.sed unicum 
sacrificiorum a presbyteris administrandorum locum praedicabant (6. 41 p. 45, 
19 sq.). illi Paulum, qui ecclesiarum praesides noluit Christianorum fidei do- 
minari, sed eorum gaudii adiutores esse voluit (2 Cor. I, 21), non secuti epi- 
scopos et diacones iam ante plebem christianam constitutos asserebant (c. 42 
p. 46, 15 sq.). hi fortasse proprias laudes nimium extollebant'), sed summo 
iure poscebant, ut plebs christiana virili potius virtute quam senectute iam fessa 
regeretur, vel potius regiminis ecclesiastici non plane expers essét. victoriam 
in hoc certamine reportavit cleri auctoritas. tota igitur epistula quamvis Cle- 
menti caesareo vix tribuenda nobis repraesentat cleri ecclesiastici siprematum 
nascentem, plebis christianae servitutem incipientem. 

4, Corinthiam ecclesiam, cui haec epistula inscripta est, Pauli doctrinam 
tunc omnino retinuisse nemo negavit. sed etiam Romana ecclesia in hac epi- 
stula Pauli doctrinam professa est quamvis mitigatam neque XII apostolorum — 
' auctoritati adversantem?). summis Pauli laudibus Petri commemoratio ante- 
ponitur c. 5 p. 9, 6 sq., omnes apostoli tamquam Christi ipsius legati agno- 
scuntur c. 42 p. 46, 8 sq. c. 44 p. 48, 1 sq. 6. 47 p. 52,10. fides iustificans 
operum iustitiae opponitur c. 32 p. 37, 11 sq., sed. fides operosa, cui neque bona 
opera neque caritas deesse possint (6. 33 p. 37, 16 sq.). illud διὰ πίστεως ἐρ- 
γάζεσϑαι δικαιοσύνην (Hebr. ΧΙ, 33) Clemens ita secutus est, ut ei Abraha- 
mus benedictus videretur διχαιοσύνην xal ἀλήϑειαν διὰ πίστεως ποιήσας (c. 31 


1) cf. ς..-14 p. 17, 11 sq. 6. 21 p. 27, 9 sq. 6. 30 p. 36, 8 sq. 6. 38 p. 43, 
12 sq. c. 48 p. 53, 8 ‘aq. c. 57 p. 61, 12 sq. 

2) cf. quae hac de re iam exposui in libro meo: Die apostol. Viter.p. 86 sq. 
et in ephemeridibus: Zeitschr. fiir wiss. Theologie 1858. ΓΥ͂, p. 572 sq. 


CLEMENTIS. EPI. I. ORIGO ET INDOLES. XLHI 


p. 36, 15. 16). ab eodem iustitia fide parta ἔργον δικαιοσύνης appellatur (ὁ. 33 
p. 39, 5. ef. c. 30 p. 36, 5 ἔργοις δικαιούμενοι, μὴ λόγοις). ita Romani 
presbyteri, quamvis nondum sublato utriusque partis, Paulinae et iudaizantis, 
discrimine, iam pacis studium ostenderunt et illa vitaverunt, quibus altera pars 
offenderetur. vetus dei populus novo, qui e gentibus collectus est, anteponi- 
tur (c. 29 p. 35, 8 sq. cf. 6. 50 p. ὅθ, 4 8q.), οὗ quod maximi momenti est, 
Veteris Testamenti leges ad Christianismum transferuntur (c. 40. 41). etiam 
Christianis observandae sunt leges illae de rerum sacrarum certis temporibus, 
ministris locoque sancto. etiam apud Christianos summus. pontifex, pontifices, 
Levitae et laici discernuntur, sacrificia offeruntur (cf. etiam c. 44 p. 49, 2. 3). 
translate quidem haec omnia dicyntur de Christo summo pontifice, episcopis 
vel presbyteris pontificibus, diaconis Levitis, eucharistiae sacrificio, et Clemens 
vice versa Christianorum episcopos et diaconos iam in Veteris Testamenti effata 
retulit (c. 42 p. 46, 19—21). nihilo minus Veteris Testamenti mandata et in- 
stituta apud Clementem conservantur potius quam abrogantur, quae apud Pau- 
lum-abrogantur potius quam conservantur. qua in re huius Paulinismi inge- 
nium vere Romanum animadvertimus. non tantum utriusque partis christianae 
concordia quam maxima appetitur, sed etiam omnia reducuntur ad certum or- 
dinem, qualis in ipsa rerum natura conspicitur (c. 20 p. 25, 2 sq.), in Romano 
imperio observatur (c. 37 p. 42, 13 sq.), dei populo mandatur (c. 40 p. 45, 4 8q.). 
omnia cum illo Romanae ecclesiae statu comparantes, quem Pauli epistnla 
ad Romanos repraesentat, iam multo magis ordinata cognoscimus, sed: nondum 
ad perfectam vereque catholicam unitatem perducta. Paulus praeter illain ee- 
clesiam Romanam coetus agentem in aedibus Priscae et Aquilae, quibus omnium 
ecclesiarum gentilinm salutem nuntiavit (Rom. XVI, 3—5), etiam alium coetum 
christianum, procul dubio iudaizantem, memoravit:’ σύγχριτον, Φλέγοντα, 
“Ἑρμῆν, Πατρόβαν, Ερμᾶν xa τοὺς σὺν αὐτοῖς ἀδελφούς (Rom. XVI, 14). 
praeterea salutavit Φιλόλογον χαὶ ᾿Ιουλίαν, Νηρέα καὶ τὴν ἀδελφὴν αὐτοῦ 
καὶ Ὀλυμπᾶν χαὶ τοὺς σὺν αὐτοῖς πάντας ἁγίους (Rom. XVI, 16). utrumque 
coetum plane diversas consuetudines secutum esse in sabbatis et diebus festis 
celebrandis aut non colebrdnhdis, m ciborum abstinentia aut licentia Paulina 
epistula ad Rom. c. XIV aperte docet. Clementis quam dicunt epistulam Ro- 
manae ecelesiae presbyterium ita conscripsit, ut Paulinae partis mentem ex- 
pregserit, alteram vero partem non offenderit. consuetudinis religiosae discre- 
pantia nondum sublata est. ne Sixto quidem, Telesphoro, Hygino, Pio, Aniceto 
episcopis Romanis per annos fere 117—167 utrumque coetum in perfectam uni- 
tatem’ coaluisse e controversiae paschalis historia cognovimus, quum hos epi- 
scopos omnes singularum parochiarum consuetudinem iudaizantem tolerasse 
dicat Irenaeus‘). neque ex eadem Romanae ecclesiae parte, unde Hermae Pa- 
stor, Clementis Recognitiones et Homiliae prodierunt, haec Clementis epistula 
profecta est. sed utriusque partis discrepantia nondum sublata iam valde mi- | 


1) apud Euseb. HE. V, 24, 14, cf. librum meum: Der Paschastreit der al-. 
ten Kirche p. 227 sq. etiam Iustinus martyr. Dial. ὁ, Tryph. Iud. ὁ. 47 p. 266 
Iudaeorum et gentilium fidelium discrimen ita descripsit, ut altera pars alteri 
~ecommunionem ecclesiasticam denegare potuerit. taceo de Caio Romano presby- 
tero, quem Victore et Zephyrino episcopis ἐθνῶν ἐπίσκοπον ordinatum esse 
Photius (Bibl. cod. 48) retulit. sed sententiam meam de Romanae ecclesiae 
originibus quamvis a Lipsio 1. 1. p. 178 dubitatam, a Volkmaro (theol. Jahrb. 
1856. p. 329) condemnatam constanter repeto. cf. librum meum: Einl. in d. 
N. T. p. 302 sq. . 


- 


XLIV PROLEGOMENA. 


tigata est'). Paulina pars recepit, translate quidem, Veteris Testamenti leges 
de solemnitatum sacrarum certis temporibus, quas Pauli aetate nondum agno- 
verat. et illam, quae inde a Sixto episcopo vel ab Adriano imperatore instituta 
est Romanae ecclesiae celebratio paschalis, ex hac epistula cognoscimus iam 
praeparatam. 7 


_ JU. Clementis quam dicunt alteram epistulam ad Corinthioe iam in libro 
meo de patribus apostolicis conscripto p. 115 sq. M. Aurelii imperatoris aetati 
(161—180) vindicavi, quum Christiani extrinsecus Romani imperii persecutioni- 
bus vexabantur, intrinsecus Gnosticorum variis doctrinis turbabantur. hanc 
scripturam epistulam esse negavit Grabius), Corinthiis inscriptam Hageman- 
nus3), neque est epistula Corinthiis inscripta, quamvis e. 7 p. 74, 6 sq. Co- 
rinthiis lectoribus bene conveniant. nam Grabii sententia recens edita huius 
scripti parte confirmatur (6. 17 p. 83, 9 sq. 6. 19 p. 84, 8 8q.). 

quamdiu haec scriptura ex parte tantum edita epistula existimabatur, a vi- 
ris doctis nodus non solvebatur. nam Romani presbyterii vel episcopi epistula 
ad Corinthios vix oblivione oblitterari poterat. nemo autem ante Eusebium hanc 
epistulam memorasse videtur. si igitur tam sero innotuit, quomodo tantam 
auctoritatem nacta est, ut et ipsa publice praelecta, adeo in sacrum codicem 
recepta sit? 

hanc difftcultatem Hagemannus |. 1. p. 519 sq. ita expedire conatus est: 
inter encyclicas Clementis epistulas, quas Epiphanius Haer. XXX, 15 (v. 8. p. 
XXVIII sq.) memoravit, etiam haec epistula ferebatur, sed parum aestumata, quia 
Hermae Pastoris appendix erat. hunc enim librum (cf. Vis. II, 4 p. 12, 7 sq.) 
comitabatur encyclica Clementis epistula postea separata, quae Christianos ad 
constantem nominis confessionem in fatura persecutione, ad mandata divina 
observanda, itaque dei promissa merenda commonuit. ab Hermae Pastore iam 
separata tamquam Clementis Romani epistula altera Eusebio demum innotuit 
et codice Alexandrino ex parte conservata est. ita Hagemannus argutius quam 
verius disseruit. nam Clementis altera epistula ab Hermae Pastore iudaizante 


1) G. V. Lechlerus (Das apostolische und das nachapostolische Zeitalter 
etc. ed. IT. Stuttgart. 1857. p. 481) neque antecedenti neque sequenti Romanae 
ecclesiae historiae satisfecit ex hac epistula ita ratiocinatus: ,,Eben damit aber 
ist, da derselbe ein Gemeindeschreiben ist, auch so viel gewiss, dass die rémi- 
sche Gemeinde am Schluss des ersten Jahrhunderts, weit entfernt dem Ebioni- 
tismus zu huldigen, im Gegentheil paulinisch gesinnt war. Die Spannung ZWi- 
schen Heiden- und Judenchristen war voriiber, dic judaistischen Bestrebungen 
waren verschollen, von einem Gegensatz zwischen Paulus und Petrus war keine 
Rede mehr, beide Apostel kannte man nur als ein harmonisches Paar (c. 5). 
Noch mehr: es kann auch nie friher jene Kluft zwischen Paulus und Petrus, 
Heiden- und Judenchristen befestigt gewesen sein, welche man voraussetzt*. 

2) Spicileg. Patrum et haereticorum ete. Tom. I. ed. II. Oxoniae 1700. 
P 264 sq. ibi p. 268: »Homiliae potius quum epistolae similem recte iudicavit 

endelinus (qui tamen minus recte ipsi Clementi eam adscripsit) post eum cl. 
Dodwellus Dissert. I. in Irenaeum §. 29. id quod facit, ut suspicer, istam 
vulgo dictam epistolam secundam Clementis fuisse unam ex homiliis eidem ad- 
scriptis, quales plures una fuisse patet ex Anastasii Antiocheni Quaest. 96, ubi 
aliqua ex sermone primo Clementis (Alexandrini, non Romani, cf. Hagemanni 
l. 1. p. 514 8q., Lightfoot. p. 179) de providentia et iusto iudicio dei citat. 
haec sententia placuit I. Adamo Moehler <Patrologie T. I. p. 65 sq.), Hefelio, 
Gerardo Uhlhorn (Clemens von Rom in Herzogii Real-Encyklopidie far prot. 
Theologie u. Kirche HI, p. 723) al. 

3) Ueber den zweiten Brief des Clemens von Rom, theolog. Quartalschrift 
1861. IV. p. 509—531. 


CLEMENTIS EPI. 11. ORIGO ET INDOLES. XLV 


procul abest, et ille liber, quem Hermas Clementi mittere iubetur extraneis 
eivitatibus communicandum, ab Hermae Pastore non est diversus ‘). 

eandem difficultatem equidem in priore editione sic expedire ausus sum. 
Romanam ecclesiam episcopo Sotere (157—175) alteram epistulam ad Corinthios 
scripsisse testatur Dionysius Corinthiorum episcopus, qui vigente Christianorum 
persecutione Romanis ita respondit: ἐξ ἀρχῆς γὰρ ὑμῖν ἔϑος ἐστὶ τοῦτο, 
πάντας μὲν ἀδελφοὺς ποικίλως εὐεργετεῖν, ἐχκλησίαις τε πολλαῖς ταῖς κατὰ 
πᾶσαν πόλιν ἐφόδια πέμπειν, ὧδε μὲν τὴν τῶν δεομένων πενίαν ἀναψύ- 
χοντας, ἐν μετάλλοις δὲ ἀδελφοῖς ὑπάρχουσιν ἐπιχορηγοῦντας δι’ ὧν πέμ- 
πετε ἀρχῆϑεν ἐφοδίων, πατροπαράδοτον ἔϑος Ῥωμαίων Ῥωμαῖοι διαφυ- 
λάττοντες, ὃ ob μόνον διατετήρηχεν ὁ μαχάριος ὑμῶν ἐπίσκοπος Σωτήρ3), 
ἀλλὰ χαὶ ἐπηύξηχεν, ἐπιχορηγῶν μὲν τὴν διαπεμπομένην δαψίλειαν τὴν εἰς 
τοὺς ἁγίους, λόγοις δὲ μαχαρίοις τοὺς ἀνιόντας ἀδελφοὺς ὡς τέχνα πατὴρ 
φιλόστοργος παραχαλῶν (apud Euseb. HE. IV, 23, 10). recentem Romanae 
ecclesiae epistulam iam die dominica publice praelectam Dionysius Corinthius 
( 1. 8. 11) eodem honore, ὡς χαὶ τὴν προτέραν ἡμῖν διὰ Κλήμεντος yoa- 
φεῖσαν, semper habendam esse dixit. altera igitur Romanorum epistula apud 
Corinthios priori, quam Clemens scripsisse ferebatur, iam addebatur. num 
mirum, si paulatim et ipsa Clementi adscripta Kusebio innotuit et in aliis quo- 
que ecclesiis tamquam Clementis altera epistula ad Corinthios publicabatur, 
ipsis Novi. Testamenti libris sacris addebatur? haec statuens illam difficul- 
tatem sustulisse mihi videbar. nam eadem fere acetate, qua Romanorum epi- 
scopus Soter Corinthiis scripsit, etiam Clementis qui dicitur alteram epistulam 
conscriptam esse constat. haec autem epistula c. 1 p. 69, 3 sq. iam Praxeae 
doctrinam redolere videbatur, qui ,,episcopum Romanum (Eleutherum 175— 
190) agnoscentem iam prophetias Montani, Priscae, Maximillae — — coegit — 
et litteras pacis revocare iam emissas et a proposito recipiendorum charis- 
matum concessare. ita duo negotia <diaboli Praxeas Romae procuravit, pro- 
phetiam expulit et haeresin intulit, paracletum fugavit et patrem crucifixit“ 
(Tertullian. adv. Prax. 6. 1). quid mirum, iam huius epistulae scriptorem evan- 


1) Hagemanni fere sententiam defendit Constantinus Skworzow (Patrolo- 
gische Untersuchungen, tiber Ursprung der problematischen Schriften der apo- 
stol. Vater, Lips. 1875, p. 44—55), locum difficillimum epi. IT, c. 10 p. 71, 18 sq. 
sie interpretatus: idcirco non oportet invenire (i. e. excogitare) hominem (i. e. 
Antichristum, cf. Iustin. M. Dial. 6. 32. 39. 110), quia nonnulli (οἵτινες) ho- 
minum metus inducunt, fructum, qui hic est, Practerentes futurae promissioni. 
— et si soli haec facerent, tolerabile esset, sed perseverant male docentes ani- 
mas, quae veniam assequi possent (τὰς ἀνετίους ψυχάς, quasi scripta essent 
τὰς ἀνετέους ψυχάς, quae et ipsa tolerari non possunt!).. fuisse qui Christia- 
nos terruerint docentes, peccantes in Antichristi potestate sempiterna futuros 
esse. haec illustrari Hermae pastore, quamvis non prorsus congruente. nam 1) 
Clementem qui dicitur Antichristi incarnati cogitationem arcere potius quam 
inculeare; 2) eundem parciorem esse in praemiis promittendis et solum sola- 
tium brevis peregrinationis terrenae exhibere; 3) Clementem qui dicitur alium 
poenitentiae finem non nosse nisi vitae exitum. hunc paulo antiquiorem esse 

ermae pastore, ubi illius epistula iam memorata sit (Vis. ΠῚ, 4), conscripta 
ad placandos animos Antichristi exspectatione turbatos. 

2) Soter etiam superstes beatus dici poterat, quemadmodnm Alexander 
Hierosolymitanus (apud Euseb. HE. VI, 11, 6) Antiochenis scripsit: ταῦτα δὲ 
ὑμῖν, χυρεοί mov ἀδελφοί, τὰ γράμματα ἐπέστειλα διὰ Κλήμεντος τοῦ μα- 
χαρίου πρεσβυτέρου, ἀνδρὸς ἐναρέτου χαὶ δοχίμον, ὃν ἴστε καὶ ὑμεῖς χαὶ 
ἐπιγνώσεσϑε. praeterea cf. Routhii adnotationem (reliqq. sacr. ed. II.p. 186). 
ceterum param refert, si modo mortuo Sotere Dionysius Corinthius Romanis 
rescripsit. | 


XLVI PROLEGOMENA. 


gelio secundum Aegyptios, quod Sabellianis placuit (ef. Epiphan. Haer. LXII, 
2), saepius usum esse. 

non obstare videbantur illa ῥητά τινὰ ὡς ἀπὸ τῆς ϑείας γραφῆς ξενί- 
ζοντα, quae Photius (Bibl. cod. 126) praecipue in altera Clementis epistula 
animadvertit. nam Sotere episcopo Novi Testamenti canon nondum ‘ita abso- 
lutus est, ut Romanus episcopus ipse evangelio secundum Aegyptios et huius 
modi scriptis publice usus esse nequeat. iam Dionysius Corinthius fortasse ad 
hune scripturae non canonicae usum respiciens addidisse videbatur, suas ipsius 
epistulas a diaboli apostolis delendo et addendo adulteratas esse, od Savua- 
στὸν ἄρα, εἰ xal τῶν χυριαχῶν ῥαδιοντργῆσαί τινες ἐπιβέβληνται γραφῶν, 
ὁπότε χαὶ ταῖς od τοιαύταις ἐπιβεβουλεύχασι (ἀραὰ Eub. HE. IV, 28, 12). 

hanc’meam coniecturam y. cl. Lightfoot (p. 181) ideo reprobavit, quia epi- 
stult a Dionysio Corinthio memorata non ab episcopo, sed ab ecclesia Romana 
scripta erat (ὑμῶν τὴν ἐπιστολὴν), Clementis vero quae dicitur epistula altera 


‘unicum auctorem profitetur. profecto, si non c. 7 p. 74, 6, c. 10 p. 76, 15, 


tamen iam ὁ. 11 p. 78,17 legimus: ἀδελφοί μου, non ἀδελφοὶ ἡμῶν. Lipsio 
vero Lightfooti editionem. percensenti (Academy 1. 1. p. 256) et Adolpho Har- | 
nack illa mea sententia placuit. hic etiam miratus est, neminem ante me verum 
invenisse, 

iam edita huius scripturae parte posteriore Grabius palmam accepit. ho- 
miliam agnoscimus, orationem a catechista aliquo vel ‘doctore christiano (cf. 
6, 17 p. 83, 7) praslectam post scripturae sacrae lectionem (cf. ὁ. 19 p. 84, 9 sq.) 
coram fratribus et sororibus christianis. hanc vero homiliam Philotheus Bryen- 


_nius (σελ. e&¢’) ipsi Clementi Romano vindicare studuit. eam fortasse Corinthi 


servatam paullatim inscriptam esse λημεντος προς Κορινϑιους β΄. homiliam 
esse concessit, sed Clementis Romani negavit Adolphus Harnack (Theol. Lite- 
raturzeitung 1876, no. 4 p. 103 sq.). Hagemanni vero vestigia secutus hanc 
homiliam Hermae Pastori proxime cognatam esse censuit. ,,Dieselben christo- 
logischen Idéen (Christus als Incarnation des πνεῦμα ϑεοῦ), wenn nicht alles 
triigt, dieselben Auffassungen ρου Wesen und Ursprung der Kirche (vgl. das 
Theologumenon von der prdexistenten Kirche, die als wahre Eva dem eigent- 
lichen Adam, Christus, als ,sein Fleisch‘ schon vor Erschaffung der Welt bei- . 


. gesellt war, c. 14 mit Herm. Vis. I, 4), dieselbe Mattigkeit der sittlichen Wer- 


thung neben forcirten sittlichen Forderungen {vgl. 6. 16), endlich dieselben Ge- 
fahren, vor. denen zu warnen ist (αὕτη ἡ σὰρξ οὐ χρίνεται οὐδὲ ἀνίσταται, 
Weltaucht, δεψυχέα, Kleinmuth)- Diese beiden Schriftstiicke sind sicherlich 
nicht nur aus derselben Gemeinde, sie sind aus demselben Kreise hervorgegan- 
gen, und der 2. Clemensbrief ist. nicht viel jiinger, als die nachgeborene Apo- 


τς kalypse. haec vir doctissimus mihi quidem non persuasit. Christum deum - 


Clem. epi. IT, ὁ. 1 ante omnia docuit, Hermas Mand. I. ante omnia unum deum 


᾿ omnium creatorem. quod Clemens epi. 11, 6. 9 dixit εἷς. Χριστὸς ὁ χύριος ὁ 


σώσας ἡμᾶς, ὧν μὲν τὸ πρῶτον πνεῦμα ἐγένετο σάρξ, convenire quidem 
videtur Hermae Sim. V; 5 p. 89,15 [ὁ δὲ υἱὸς ἅγιον πνεῦμα ἐστιν]. sed Chri- 
stus ante carnem spiritus vel incorporeus') omnino differt a spiritu sancto, 
quem Christiani iudaizantes, etiam Hermas, filium dei unigenitum appella- 
bant?). neque apud Hermam hic filius dei incarnatur, sed in carne conversa- 


1) ef. libros meos: Das Evg. ἃ. die Briefe Johannis p. 254 sq., Die Evan- 
gelien p, 241 not. 1. 

2) cf. libros meos: Die apostol. Vater p. 167, not. 16, Nov. Testam. extra 
can. rec. fasc. Til. p. XVI sq. 


CLEMENTIS EPI. II. ORIGO ET INDOLES. XLVII 


tur solus ille servus, qui filius dei adoptatur (ὁ δὲ δοῦλος ὃ υἱὸς τοῦ ϑεοῦ 
ἐστίν). Clementis vero epi. II, c. 14 p. 81, 28 non nisi translate posuit τὴν 
σάρχα τὴν ἐχχλησίαν, xal τὸ πνεῦμα τὸν Χριστόν. ecclesia quidem in Cle- 
mentis epi. II, c. 14 p. 8], 6. 7 spiritualis ante solem et lunam condita esse 
dicitur. etiam Hermas Vis. II, c. 4 p. 11, 20 sq. ecclesiam docuit omnium 
primam creatam, et propter eam mundum creatum esse (cf. Vis. I, 1 p. 4, 13. 
II, 3 p. 7, 18. Ill, 3°p. 17, 4. IV, 1 p. 30, 4, 6. 2 p. 31, 11. Sim. IX, 1 p. 112, 
17. c. 13 p. 126, 12. c. 18 p. 132, 18). sed Iudaeorum populo in Clementis 
epi. LI, c. 2 p. 70, 15 sq. vera ecclesia christiana opponitur, in Hermae Pastore 
coniungitur!). ad mores quidem Christo dignos et ad poenitentiam Clemens 
qui dicitur auditores summo studio cohortatur, sed minime, ut Hermas, poeni- 
tentiae certum terminum statuit. nullum poenitentiae terminum ante mortem — 
novit. vere communis sola est Gnosticorum doctrina ab utroque scriptore repro- 
bata, Clem. epi. II, 6. 9 p. 75, 18 sq. χαὶ μὴ λεγέτω τις ὑμῶν, ὅτι αὕτη ἡ σὰρξ 
οὐ χρίνεται οὐδὲ ἀνίσταται, Herm. Past. Sim. V, 7 p. 91, 9. 10 βλέπε, μή- 
ποτε ἀναβῇ ἐπὶ τὴν καρδίαν cov, τὴν σάρχα σου ταύτην φϑαρτὴν εἶναι. 

Adolphus Harnack Clementis qui dicitur homiliam Hermae Pastore non 
multo seriorem, iam ante medium seculum IJ. compositam esse censuit: ,,An- 
ders lisst es sich auch gar nicht erkléren, wie dieser Homilie 8010} hohes An- 
sehen zn Theil geworden ist. Nach dem Ablauf des 2. Drittels des 2. Jahrb. 
hatte man ein Schriftstiick, so versetzt mit apokryphen Evangeliencitaten, 89 
bedenklich mit seinem Aconenpaare Christus und Kirche (6. 14) an gnostische 
Speculationen erinnernd, nicht mehr gebilligt, geschweige so geehrt. Die Kirche 
hatte gegen Ende des 2. Jahrh. genug zu thun, um bei Behauptung der Pri- 
existenz des Christus als des Logos Gottes sich der Vorwiirfe des Gnosticis- 
mus, von Monarchianern zur Rechten und zur Linken erhoben, zu erwehren. 
Hinreichend aber waren damals solche Speculationen, wie sie unser Verfasser 
empfiehlt, in katholischen Kreisen discreditirt. Der ,2. Clemensbrief‘ ist ge- 
schichtlich nur verstandlich, wenn man seine Abfassung eher vor als nach der 
Mitte des 2. Jahrh. ansetzt. Er muss schon in Ansehen gestanden haben, als 
das dogmatische Bewusstsein der Kirche im letzten Viertel des 2. Jahrh. aus 
all’ den Erfahrungen der Jetzten 50 Jahre die Bilanz zog“. sed quis tandem 
. ante Eusebium hane ,epistulam‘ memoravit? quis tandem ante Pseudo-Lusti- 
num (c. 1 p. XXIV) ea usus est? haec homilia diu latuit, donec Clementis 
' Romani nomine commendata tamqnam altera eiusdem epistula innotuit: ne 
‘hoc quidem nomine ornata ab omnibus recepta est. 

indolem et originem ipsa homilia prodit. orator Christianorum utriusque 
sexus coetum a gentilibus vexatum, moribus iam ex parte depravatum, carnis 
voluptatibus et huius vitae iucunditatibus deditum enixe adhortatur, ut nomen. 
christianum constanter confiteantur et penitus poenitentiam agant. exorditur 
c. 1. 2 a.Christo deo eiusque beneficiis, quibus gentiles conversi iam Iudaeo- 
rum populum superaverunt. tantis igitur beneficiis respondere debent, Christum 
ot ore et tota vita confitentes (c. 3—9). eum, per quem ipsam veritatem cog- 
noverunt, negare nefas est, confiteri (c. 3) sine ullo hominum vel mortis metu 
(c. 4. 5), confiteri vero etiam ipsis operibus oportet (ὁ. 3. 4), hoc mundo 
contempto (c. 6). in certamen descendendum est, ut coronemur (c. 7). poe- 
nitentia agenda est, solis vivis permissa, caro casta servanda, quam ad iudi- 
cium resuscitatum iri quidam falso docent. ipsa poenitentia deo gratias agi- 
mus (c. 8. 9). — ab hac igitur poenitentia ne deterreantur auditores, orator 


1) cf. quae hac de re disserui in huius operis fasc. II. p. XVII sq. 


XLVOTI PROLEGOMENA. 


monet (c. 10—12). deterrentur vero huius vitae voluptatibus, quarum species 
externa fallit, quibus finem imponet iudicium de-,impiis faciendum'). male 
etiam illi agunt et docent, qui humanos timores seducunt et huius vitae quie- 
tem futuris promissis praeferunt (c. 10). intellegendi sunt qui Romani unperii 
legibus nimium obtemperantes a nominie christiani ingenua confessione dehor- 
tabantur. itaque iam dubitantibus nonnullis divinoram promissorum fides as- 
seritur (c. 11). regnum dei exspectandum est, non ventarum, nisi iam omni- 
bus ad perfectionem provectis (6. 12). — ad poenitentiam vero agendam audi- 
tores etiam idcirco monentur, ne nomen christianum a gentilibus blasphemetur 
(ς. 13). iidem docentur, quod dei voluntatem facientes et carnem castam ser 
vantes ad primam ecclesiam, quae spiritualis est, pertinebunt et maxima asse- 
quentur (c. 14). — his omnibus orator sibi non frustra ad continentiam adhor- 
tatus esse videtur. etiam diem iudicii futuri describit, ut animos ad poeni- 
tentiam sagendam commoveat (c. 15. 16). enixe rogat, ne auditores domi 
monita obliviscantur, eisque futurum iudicium iterum proponit (c. 17. 18). ipse 
hance solam mercedem postulat, ut auditores ad poenitentiam moveantur (c. 18. 
19). neque piorum adversis, neque iniustorum prosperis rebus offendj debent 
(c. 20). 

Christianos igitur a Romano imperio vehementer vexatos omnia re}: mesen- 
tant. Christum debent confiteri, non negare (c. 3 p. 73, 13 sq. c. 17 p. 83, 29 sq.). 
supplicii periculum imminet (c. 5 p. 72, 14. 15), homines a nonnullis metuuntar 
(c. 10 p. 77, 12). suditores monentur, ne sint ἀνϑρωπάρεσχοι (c. 13:p. 80, 8). 
omnino in adversis rebus versantur (6. 19 p. 84, 21. 22.. 6. 20 p. 85, 2). haec 
Marci Aurelii imperatoris temporibus optime convenire nemo negabit. Chri- 
stiani vero veteris disciplinae iam aliquantum remiserant. monendi erant, ut 
adulteria fugerent (c. 4 p. 72, 4 sq. c. 6 p. 73, 13 sq.), ut carnem castam servarent 
(c. 8 p. 75, 16. 17. ὁ. 18 p. 84, 3 sq.), continentiam exercerent (c. 4 p. 72, 5. 
6.10 p. 76, 15 8q.). omnino libidinibus dediti erant (c. 16 p. 82, 17 sq.), quae omnia, 
etiam comparato Hermae Pastore, Marci Aurelii imperatoris aetati optime con- 
veniunt. priora tempora non probantur c. 14 p. 81, 13 aq., ubi praeter βιβλία vel 
Vetus Testamentum memorantur of ἀπόστολοι vel apostolorum scripta. nam 
etiam Theophilus Antiochenus scripsit ad Autol. II, c. 21 (31) p. 100: ὅϑεν 
διδάσχουσιν ἡμᾶς ai ἅγιαι γραφαὶ (Vetus Testamentum) χαὶ πάντες of nvev- 
ματοφόροι, ἐξ ὧν ᾿Ιωάννης λέγει (Ioan. I, 1). Βυΐο fere aetati optime con- 
graunt c. 10 p. 11, 10. 11 αἱ γραφαὶ προφητῶν τε χαὶ ἀποστόλων, ἔτι δὲ καὶ 
τῆς Σιβύλλης (cf. quae ad h. 1. notata sunt). etiam evangelii non canonici 
usu maior antiquitas non comprobatur. nam evangelium secundum Aegyptios, 
quo orator usus esse videtur, vix ante gnosticam aetatem conscriptum est. eccle- 


1) Bryennius quidem (σελ. ρξά, onu., egy’, onu.) et Adolphus Harnack 
(Theol. Literaturzeitung 1876, no. 4 p. 162), iam integram Clementis Romani 
,epistulam‘ alteram inventam esse. opinati Ioannem Damascenum,. qui in sa- 
cris Parallelis p. 783 accurate reddidit τοῦ ἁγίου Κλήμεντος ἐκ τῆς B πρὸς 
Κορινϑίους (0. 20 p. 84, 26 sq.), aliunde hausisse putaverunt, quae ibidem p. 787 
laudavit: τοῦ ἁγίου Κλήμεντος éx τῆς πρὸς Κορινϑίους β' eodem modo Pseudo- 
Iustinum Quaest. ad Orthod. resp. 74 falsum esse in his, quae reddidit: xa- 
θϑώς φησιν ὁ μακάριος Κλήμης ἐν τῷ πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῇ. sed hi 
scriptores ecclesiastici vere testantur, Clementis Romani ,epistulam‘ alteram ne 
nunc quidem integram servatam esse, alia vero lacuna vix reperitur nisi c. 10 
p. 77, 3 sq., ubi editores textus continuitatem frustra defenderunt. aut folium 
excidisse videtur, aut propter Sibyllam laudatam de industria nonnulla de- 
eta sunt, : 


CLEMENTIS EPI. Il. ORIGO ET INDOLES.  XLIx 


siae vero praesides etiam postea appellatos esse πρεσβυτέρους (c. 17 p. 83, 11) 
inter omnes constat. : | 
- prior huius homiliae aetas prorsus interdicta est, si eam Clemens Alexan- 
drinus ipse composuit. iam Henricus Dodwell (Dissertt. in Irenaeum, Oxonii | 
1869 p. 54) fassus est, uonnulla ,,ita referre stylum Eclogarium Clementis Ale- 
xandrini in Hypotyposibus, ut praeterea suspicer immistos invicem duos illos 
‘Clementes!)“. profecto speciosa coniectura, quae multis rationibus commenda- 
tur. Clemens, ὅν φασί τινες Adegavdoéa, ἕτερφι δὲ ᾿Αϑηναῖον (Epiphan. 
Haer. XXXII, 6), si Athenis natus est, fortasse adolescens vel invenis etiam | 
Corinthi orationem sacra habuit, quae primo inscribebatur Κλήμεντος πρὸς 
Κορινϑίους, postea Clementis Romani epistulae tamquam altera epistula ad- 
dita est. evangelium secundum Aegyptios, quo orator sine ulla dubitatione 
usus esse videtur (epi. 17, c. 12 p. 79,8 sq.), Clemens Alexandrinus etiam po- 
stea saepius laudavit, quamvis a canonicis evangeliis distinctum, (cf. huius ope- 
ris fascic. IV. p. 48). homiliae scriptor catechistae munere fungebatur (c. 17 
p. 83, 6) et philosophiae christianae studiosus erat (c. 19 p. 84, 15). quae 
c. 14 p. 81, 5 sq. de ecclesia spirituali, de Christo et ecclesia disseruit, ne- 
‘mini magis conveniunt, qnam Clementi Alexandrini. coelibatus quidem nimium 
aestumatur (6. 12 p. 80, 1 sq.). sed hanc sententiam Clementem Alexandrinum 
iam ἐν τῷ περὶ ἐγχρατείας (Pacdag. Il, 10, 94 p. 226) mitigasse mirum non 
est. cui haec coniectura non placebit meliorem rationem indicere debebit, qua 

haec homilia Clementi Romano tamquam altera eius epistula adscripta sit. 

Clemoentis Alexandrini oratio sacra superest: τίς ὁ σωζόμενος πλούσιος; 
quam cum hac homilia comparare iuvat. certaminis (ἀγῶνος) imagine uterque 
Clemens usus est (Romanus qui dicitur in epi. II, c. 7 p. 74, 6 sq., Alexan- 
drinus 8. 3 p. 936 sq.). baptismum uterque orator appellavit τὴν σφραγῖδα 
(Clem. Rom. epi. Il, c. 7 p. 75, 1. 6. 8 p. 75,17. Clem. Al. § 39 p. 957, 8. 43 
ΟΡ. 959). ἐπίσχοποι et πρεσβύτεροι apud utrumque Clementem idem valent 
(Clem. Rom. epi. II, c. 17 p. 83, 11. 22, Clem. Alex. 8. 42 p. 959). etiam plura 
in utraque Clementis oratione sacra similia sunt. 


1) Clementem utrumeue permutatum esse iam monui p. XXXI, nof. 2. 

Anastasium Sinaitum in Hodego p. 22 Clementem Alexandrinum confudisse cum 

amano monuit I. A. Fabricius (Hippolyti opera, Hamburgi 1716, 
» p. 72*). . 7 


Prolegg. p. XXXVII, 1. 11 addendus est Otto Pfleiderer in libro: Der Pat- 
linismus, Lips. p. 405 aq. 


Addendis et corrigendis in fine huius fasciculi etiam addo, in Mosis assun- 
ptionis IV, 11 p. 118, 9 mo 0, F. Fritzschium secutum edidisse: die so. codex 
et ceteri edd. praebent: io die. 


CLEMENTIS ROMANI 


~  EPISTULAE. 


HILGENFELD, Noy. TESTAM. EXTRA CANONEM. FASC. 1. ED, I. 1 


K AHMENTOQZ 


ΠΡΟΣ KOPINGIOYS 1’. 


Ἢ ἐκκλησία τοῦ ϑεοῦ 7 παροικοῦσα “Ῥώμην τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ 
ϑεοῦ τῇ παροικούσῃ Κόρινϑον, κλητοῖς ἡγιασμένοις ἐν ϑελήματι 
ὅ ϑεοῦ διὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη 


ἀπὸ τοῦ παντοκράτορος ϑεοῦ διὰ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ πληϑυνϑείῃ. 


I. Διὰ τὰς αἰφνιδίους καὶ ἐπαλλήλους γενομένας καϑ' ἡμῶν 
συμφορὰςκαϊπεριστάσεις βράδιον νομίζομεν ἐπιστροφὴνπεποιῆσϑαι 
περὲ τῶν ἐπιζητουμένων πραγμάτων παρ᾽ ὑμῖν, ἀγαπητοί, τῆς τε 


Inscr. KAHMENTOS ΠΡΟΣ 
ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ͂Σ A’ 1, [ΠΡΟΣῚ KO- 


PINOIOYS. 4A A (cf. etiam Lighttf.), 
[ΚΛΉΜΕΝΤΟΣ ΠΡΟΣ] KOPINGI- 


OYZ A A (secundum Tischdf., Lau- 
rent., Gebhardt). in fine huius epistu- 
lae A: xAnusvtog προς χοριγϑιους 
ἐπιστολὴ ἃ. catalogus librorumcodici et 
praepositus recensuit: 


ΚΙΔΗΊΜΕΝΤΟΣ [ENIZTO|AHA. 


[KAHMJENTOS E{QISTOAH\B. 
3. [9 εχκλη]σια A. — [ρωμη»] A. 
4. τη nalgotxovjon A. \(ty om. edd. 
ante Wottonum.) — ηγεζασμεν]οις A. 5. 
dia tov [xv nuwy| iw xv A. — [χαρὲς 
vjuew A. 6. and τοῦ παντοχράτορος 
L, azo παντοίχρατο]ρος A. 

7. [dea τας] αιφνηδιους A. 
1—9. γενομένας xad ἡμῶν ovugo- 
ρὰς xal περιστάσεις βράδιον voulto- 
μεν ἐπιστροφὴν πεποιῆσϑαι περὶ τῶν 
ἐπιζητουμένων πραγμάτων παρ ὑμῖν 
I, [yevoulevag ἡμῖν συμφορᾶς και 
ἱπεριπτωσεις αδελφοι βραδειον [vo- 
μ]ίζομεν επιστροφην πεποιηϊσϑΊἽ]αι 
περε τῶν επιζητουμενων [πα]ρ vey 
πραγματῶν A. I. χαϑ ἡμῶν I, 
ἡμῖν A et edd. (etiam Bryen.). 8. πε- 
ρίστασεις I et Bryen., περιπτώσεις 
αἀδελφοι A et ceteri edd. — [νομ]έ- 
Comey plerique edd., [δυσο]έζομεν Iun., 
ἰγνωρ]ίζομεν Frey., Wettat., Birr., Gall., 


΄ 


Schoenem., [οἰχτ]ίζομεν Laurent (Zeit- - 
schrift fir luther. Theologio u. Kirche 
1863. III. p. 418), sed revocavit in ipsa 
editione. _ 9—p. 4, 2. περὲ τῶν ὅπι- 
ξητουμένων — στάσεως. ius 
. Il, 16: τούτου δὴ οὖν Κλήμεν»- 
τος ὁμολογουμένη μία ἐπιστολὴ φέ- 
ρεται μεγάλη τε καὶ ϑαυμασία, ἣν 
ὡς ἀπὸ Ῥωμαίων ἐχχλησίας τῷ Κο- 
ρινϑίων διετυπώσατο, στάσεως τη- 
γιχάδε χατὰ τὴν Κόρινϑον γενομὲ 
νης. ταύτην δὲ χαὶ ἐν πλείσταις ἐχ- 
κλησίαις ἐπὶ τοῦ χοινοῦ δεδημοσιευ- 
ἕνην πάλαι τε καὶ xa ἡμᾶς αὐτοὺς 
γνωμεν. καὶ ὅτι γε κατὰ τὸν δηλού- 
μενον τὰ τῆς Κορινϑίων xexivyto 
στάσεως, ἀξιόχρεως μάρτυς ὁ Ηγή» 
σιππος. , 22, 1. 2: ἀχοῦσαί γέ τοι 
πάρεστι μετά τινα περὶ τῆς Κλήμεν- 
τος πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῆς αὐτῷ 
(ab Hogesippe) εἰρημένα ἐπιλέγοντος 
ταῦτα Καὶ énéuevev ἡ ἐχχλησία ἡἧ 
Κορινϑίων ἐν τῷ ὀρϑῷ λόγφ μέχρι 
Πρίμου ἐπισχοπεύοντος ἐν Κορίνϑῳ. 
Georgius Syncellus Chronogr. p. 344 
ed. Paris.: τούτου (Clementis) éni- 
στολὴ ἡ ule γνησία Κορινϑίοις φέ- 
Geta, ὡς ἀπὸ τῆς Ῥωμαίων ἐκχχλη- 
σίας γραφεῖσα, στάσεως ἐν Κορίνϑ 
συμβάσης τότε, ὡς μαρτυρεῖ Hy 
σιππος, ἥτις χαὶ ἐχχλησιάξεται. Pho- 
tius Bibl. cod. 126 de priore Clementis 
epistula: ὧν ἡ πρώτη de αἰτίας av- 
15. ΄ 


4 .  CLEMENTIS ROMANI 


ay) l 4 rd ~ >. λ - - 9 -“- - . } , 
ἀλλοτρίας καὶ ξένης τοῖς ἐχλεκτοῖς τοῦ ϑεοῦ, μιαρᾶς καὶ ἀνοσίου 
στάσεως, ἣν ὀλίγα πρόσωπα προπετῆ καὶ αὐθάδη ὑπάρχοντα εἰς 
τοσοῦτον ἁπονοίας ἐξέκαυσαν,. ὥστε τὸ σεμνὸν καὶ περιβόητον καὶ 
πᾶσιν ἀνθρώποις ἀξιαγάπητον ὄνομα ὑμῶν μεγάλως βλασφημεῖ- 
σϑαι. τίς γὰρ παρεπιδημήσας πρὸς ὑμῶς τὴν πανάρετον καὶ βε-- 5 
βαίαν ὑμῶν πίστιν οὐκ ἐδοκίμασε, τήν τε σώφρονα καὶ ἐπιεικῆ 
ἐν Χριστῷ εὐσέβε De ἐϑαύμασ ὶ τὸ λ ἐς τῆς φι- 
Χριστῷ εὐσέβειαν οὐκ ἐθαύμασε, καὶ τὸ μεγαλοπρεπὲς τῆς φ 
λοξενίας ὑμῶν ἦϑος οὐκ ἐκήρυξε, καὶ τὴν τελείαν καὶ ἀσφαλῆ 
γνῶσιν οὐκ ἐμακάρισεν; ἀπροσωπολήπτως γὰρ πάντα ἐποιεῖτε καὶ 
ἐν τοῖς νόμοις τοῦ ϑεοῦ ἐπορεύεσϑε, ὑποτᾳσσόμενοι τοῖς ἡγουμέ- 10 
γοις καὶ τιμὴν τὴν καϑήκουσαν ἀπονέμοντες τοῖς παρ᾽ ὑμῖν πρε- 
σβυτέροις" νέοις τε μέτρια καὶ σεμνὰ νοεῖν ἐπετρέπετε᾽ γυναιξί 
τε ἐν ἀμώμῳ καὶ σεμνῇ καὶ ἁγνῇ συνειδήσει πάντα ἐπιτελεῖν πια- 
, , r "ow ἧς .« -»᾿ a 
ρηγγέλλετε, Otegyovons καϑηκόντως τοὺς ἀνδρας ξαυτῶν ἕν τὸ τῷ 
- - - - 
κανόνι τῆς ὑποταγῆς ὑπαρχούσας τὰ κατὰ τὸν οἶκον σεμνῶς οἰκουρ- 45 


τοὺς (Corinthios) ἄγει, στάσεσι καὶ 
ταραχαῖς xal σχίσμασι τὴν πρέπου- 
σαν αὐτοῖς εἰρήνην χαὶ ὁμόνοιαν λύ- 
σαντας, χαὶ παραινεῖ παύσασϑαι τοῦ 
κακοῦ. 8. πεποιῆσϑαι I et Bryen., 
πεποιη[κέν]αι priores edd. ὁ 9. 
πραγμάτων nao vuly I, παρ vue 
πραγμάτων A. et priores edd., et ipse 
Bryen. 

I. 1. ξένης I, eoniecit Iun., rocepe- 
runt Bois., Coteler., Wotton., Iacobs., 
Dress., Hg'., Laur., Lightf., Gebh., ξέ- 
ψοις A, Mill., Gall., Schoenem., Hefel. 
4.5. βλασφημεῖσϑαι I, Bryen., βλασφη- 
βηϑηναι A. et ceteri edd. 5—10. 
tig yao — ἐπορεύεσϑε. Clemens Ale- 
xandrinus Strom. IV, 17, 107 p. 610: 
ναὶ μὴν ἕν τῇ πρὸς Κορινϑίους ἐπι- 
στολῇ ὁ ἀπόστολος Κλήμης καὶ αὐτὸς 
ἡμῖν τύπον τινὰ τοῦ yuwotixod υπο- 
γράφων λέγει Τίς γὰρ παρεπιδημή- 
σας πρὸς ὑμᾶς τὴν πανάρετον καὶ 
βεβαίαν πίστιν ὑμῶν οὐχ ἐδοκίμασεν, 
τήν τε σώφρονα καὶ ἐπιεικῆ ἐν Χρι- 
στῷ εὐσέβειαν οὐχ ἐϑαύμασεν, xat 
το. μεγαλοπρεπὲς τῆς φιλοξενίας 
ὑμῶν ἦϑος οὐχ ἐχήρυξεν, καὶ τὴν τε- 
λείαν καὶ ἀσφαλῆ γνῶσιν οὐχ ἐμα- 
κάρισεν; ἀπροσωπολήπτωςγὰρ πάντα 


ἐποιεῖτε xal ἐν τοῖς νομίμοις τοῦ ϑεοῦ. 


ἐπορεύεσϑε χαὶ τὰ ἑξῆς. 6. ὑμῶν 
πίστιν A Tet edd. plerique, πίστιν ὑμῶν 
Clem. Al., Hg'. — edoxiuacev A, 6.7. 
ἐπιεικῆ ἐν χριστῷ 1, Clem. Al. et edd., 
Emcecxnvyyw (ἐπιειχῆν ἐν χριστῷ) A. 
1. ἐεϑαυμασεν A. 8. exnovgev 1 -- 


ἀσφαλῆ I, Clem. ΑἸ. οἱ edd., ασφαλην A. 
θιἀπροσωπολήπτως I, Clem. Al. οἱ edd. 

lerique, axpoownodAnuatog A., Laur., 

ebh. — emoretac A. 10. ἐν τοῖς 
νόμοις I. Laur., τοις vouow A. οἱ 
R. A. Lipsius (de Clementis Romani 
epi. ad Cor. priore commentatio, Lips. 
1855. p. 33), ἐν τοῖς νομίμοις Clem. 
Al., Colomes., Wott., Iac., Hg'., Gebh., 
τοῖς νομίμοις Lightf. — énogevecd-elet 
edd., πορευεσϑαι A. 10.11. τοῖς ηγου- 
μένοις I, τοις ηγουμενοις υμῶων A. οἱ 
priores edd., etiam Bryen. 11. χαϑι- 
χουσαν A, — vucy A ect omnes edd. (etiam 
Bryen.), ἡμῖν 1. 12. νεοις etiam A (cf. 
Iacobs.), vacorg A secundum Wotton. 
éxetoénete A. 1 οἱ edd., προὐτρέπετε 
vel ἐπετρέφετε, ant potius ἐξετρέφετε 
coniecit lunius, ἐπεσχήπτετε Bois. ver- 
bum ἐπειτρέφειν iubendi, iniungendi 
vim habere (ef. Xenoph. Anab. VI, 3, 
11), monuit Iacobson. 15—p. 5, 1. 

υναιξίν te — πάνυ σωφρονούσας. 
Polycarpi epi. ad Philipp. 6. 4:; ἔπειτα 
καὶ τὰς γυναῖχας ὑμῶν ἐν τῷ δοϑείσῃ © 
αὐταῖς πίστει χαὶ ἀγάπῳ καὶ ἁγνείᾳ 
στεργούσας τοὺς ἑχυτῶν ἄνδρας ἐν 
πάσῃ ἀληϑεία χαὶ ἀγαπώσας πάντας 
ἐξ ov ἐν πάσῃ ἐγκχρατείᾳ, καὶ τὰ 
τέχνα παιδεύειν τὴν παιδείαν τοῦ φύ- 

ov τοῦ ϑεοῦ. 15. οἰχουργεῖν A. I, 
acobs., Dress., Gebh., Bryen., al. (etiam 
Tit. II, 5 A osxoveyovs pro o:xoveovrs), 
οἰχουρεῖν Bois., Hg'., Laur., Lightt., 
αὐτουργεῖν (cf.Clem. Al. Paedag. III, 11, 
67 p. 292) coniecit Jun., vrovey ety Davis. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 1. 2.- Ὁ 


γεῖν ἐδιδάσκετε πάνυ σωφρονούσας. 


Il. πάντερ τε ἐταπεινο- 


- φρονεῖτε μηδὲν ἀλαζονευόμενοι, ὑποτασσόμενοι μᾶλλον ἢ ὑποτασ- 


σοντες, ἥδιον διδόντες ἢ λαμβάνοντες, τοῖς ἐφοδίοις τοῦ Χριστοῦ 


? ~ ~ 
ἀρκούμενοι καὶ προσέχοντες, τοὺς λόγους aitod ἐπιμελῶς ἐνεστερ- 
Ἁ 


’ 3 - ᾽’ ᾿ ‘ ‘A , ΠῚ ~ 93 
VIOMEVOL FTE τοῖς onhayyvots, καὶ τὰ παϑήματα αὑτοῦ ἣν 76Q0 


Il. 3. ἥδιον Α.1, Grab., Wott., 
Gall., Schoenem., Iacobs., Hef., Reithm., 
Dress., Hgi., Laur., Lightf., μᾶλλαν 
Iun. et ceteri edd., cf. Act. XX, 35: 
μνημονεύειν τε τῶν λόγων τοῦ xv- 
ρίου ᾿Ιησοῦ, τι αὐτὸς εἶπεν Μαχα- 
ody ἐστιν μᾶλλον διδόναι ἢ λαμβά- 
γειν. -- τοῦ Χριστοῦ | et Bryen., 
tov $0 (τοῦ ϑεοῦ) A οὐ priores edd. 
4. 5. praeunte Clerico Hef., Iacobs., 
Dress., Lightf:, Gebh. post aoxovueve: 
comma vel colon posuerunt, Hef,, Iac., 
‘Dress. etiam post ἐπιμελῶς. sed προ- 
σέχειν τι raro reperitur (Exod. XXXIV, 
11. Num. IX, 34. Ies. I, 10 LXX). 4. 5. 
ἐνεστερνισμένοι 1., He" Lightf., 
. Gebh. ἐστερνισμενοι A., ἐστερεωμένοε 
Laur. legendum esse ἐνεστερνισμένοι 
docentClemensA lex.Paedag.1,6,43, p.123 
tov σωτῆρα ἐνστερνίσασϑαι, Consti- 
‘tutt. apostol. prooem. p. 1, 9. 10 ed. 

ard. ἐνεστερνισμένοι τὸν φόβον 
αὐτοῦ (Iesu). V, 14 Ὁ. 142, 3 évoteg- 
νισάμενος αὐτόν, Eusebius de martyr. 
Palaest. 8, 6 μείζονα τοῦ σώματος 
τὸν λογισμὸν ἐνεστερνισμένη. 11, 4 
τοσαυτὰς γέτοι μνήμας αὐτῶν éeve- 
στέρνιστο. Formula Antioch. uaxgo- 
στιχος 9: ὅλον μὲν τοῦ πατρὸς ἐν(ε)- 
στερνισμένον τὸν υἱόν, quae pleraque 
iam Wotton. et Iacobson. laudaverunt. 
_tad.defendendam codicis A. lectionem 
editores temere Snidam et Hesychium 
_ laudare solent. 5. παϑήματα A. 1. 
et pleriqne edd., μαϑήματα coniecerunt 


Iun., Fleury (Hist. 666]. VI, 334 Hg!.,: 


Lipsius in: Academy No. 10, Iuly 9, 
1870 p.255 sq. agnoverunt quidem ϑεοῦ 
παϑήματα Ignatius ad Ephes. 1 (ἐν 
αἵματι ϑεοῦ), ad Rom. 6 (τοῦ πάϑους 
τοῦ ϑεοῦ μου), Melito Sardensis (apud 
Anastas. Sinait. Hodeg. ς. 12: 6 ϑεὸς 
πέπονθεν ὑπὸ δεξιᾶς ἰσραηλίτιδος, 
οἵ, Ottonis notas in Corp. Apologg. 
chr. 866. II, Vol. IX, p. 444 sq.), Ta- 
tianus (c. Graec. 13 τοῦ πεπονθότος 
ϑεοῦ). Iacobs. contulit fragmentum il- 
lud apud Euseb. HE. V, 28, 11, ubi de 
Natalio confessore dicitur: ὁ γὰρ εὖ- 
σπλαγχνος ϑεὸς καὶ κύριος ἡμῶν In- 
σοῦς Χριστὸς οὐχ ἐβούλετο ἔξω éx- 
χλησίας ἀπολέσϑαι μάρτυρα τῶν ἰδί- 
ov παϑῶὼν (quae minus probant), ita- 


que et ipse (apostol. Vater p. 55. not. 4. 
p- 87) non dubitaveram, iam Clemen- 
tem Rom. passionem dei docuisse. sed 
in priore huius epistulae editione ani- 
madverti, Photium in Biblioth. cod. 126 
alteram epistulam ἐν ἀρχῷ (c. 1) ϑεὸν 
τὸν χριστὸν χηρύσσειν retulisse, prio- 
rem vero vituperasse, ὅτε ἀρχιερέα καὶ 
προστάτην τὸν χύριον ἡμῶν ᾿Ιησοῦν 
Χριστὸν ἐξονομάζων (c. 36. 61. 64) 
οὐδὲ τὰς ϑεοτίρεπεῖς χαὶ ὑψηλοτέρας 
ἀφῆχε περὶ αὐτοῦ φωνάς" οὐ μὴν οὐδ 
ἀπαραχαλύπτως αὐτὸν οὐδαμοῦ ἐν. 
τουτοις βλασφημεῖ. haec Photius non 
scripsisset, si $208 — παϑήματα in hac 
epistula logisset. Laur., ut codicis A. le- 
ctionem defenderet, adLutheranorum do- 
ctrinam de communicatione idiomatum 
provocavit. Lightfoot illa verba Photium 
ugisse suspicatus frustra ad Labyrin- 
thum parvum (apud Euseb. HE. V, 28 . 
4) revocavit: λέγω δὲ ᾿Ιοιστίνου καὶ 
Μιλτιάδου χαὶ. Τατιανοῦ καὶ [(λήμεν- 
τος (Alexandrini, non Romani) zat 
ἑτέρων πλειόνων (γράμματα), ἐν οἷς 
ἅπασι ϑεολογεῖται ὁ Χριστός. Ado. 
Harnack non negavit, Clementem no- 
strum alteram de Christi persona sen- 
tentiam protulisse c. 64 (58), sed Cle- 
mentis theologiam moddlismum quen- 
dam redolere censuit (cf. Lipsii 1. 1. 
p- 90 sq., Nitzsch, Dogmengeschichte 
p- 188, Zahn, Ignatius p. 461 -- 490). 
rem decrevit cod. I, ubi Xgcorov, non 
Seov nadjuata leguntur. haee bene 
conveniunt toti ‘epistulae, in qua sem- 
per Χριστοῦ αἷμα legimus (6. 7 By 
1. c. 12 p. 16, 3. 6. 49) et Gal. IL, 1. 
codicis A. textum a Monophysitis vel 
saltem Alexandrinis theologis indu- 
ctum esse censuit Bryennius. Adol- 
phus Harnack quidem oblocutus est 
Theolog. Literaturzeitung ed. ab Aem. ᾿" 
chuerer, Lips. 1876, No. 4 p. 99 sq.), 
codicis I textum a Monophysitarum ad- 
versariis ortum esse arbitratus: sed 
tales theologos Christi Dei testimonia 
in hac epistula desiderasse potius quam 
removisse docet Photius, neque eos of- 
fendit Christus Deus passus. A. Har- 
nack τὰ ἐφόδια 1. 4 tamquam omnia 
bona Christianis peregrinatoribus im- 
pertita interpretatus a deo ipso, nona 


6 CLEMENTIS ROMANI 


ὀφθαλμῶν ὑμῶν. οὕτως εἰρήνη Basia καὶ λιπαρὰ ἐδέδοτο πᾶσι 
καὶ ἀκόρεστος πόϑος εἰς ἀγαϑοποιΐαν, καὶ πλήρης πνεύματος 


ἁγίου ἔκχυσις ἐπὶ πάντας ἐγίνετο. μεστοί te ϑείας βουλῆς ἔν 


ἀγαϑῇ προϑυμίᾳ μετ᾽ εὐσεβοῦς πεποιϑήσεως ἐξετείνετε τὰς χεῖ- 
ρας ὑμῶν πρὸς τὸν πανεοχράτορα ϑεόν, ἱκετεύοντες αὐτὸν ἵλεων 
γενέσθαι, εἴ τι ἄκοντες ἡμάρτετε. ἀγὼν ἦν ὑμῖν ἡμέρας τε καὶ 
γυχτὸς ὑπὲρ πάσης τῆς ἀδελφότητος εἰς τὸ σώζεσθαι μετὰ δέους 


καὶ συνειδήσεως τὸν ἀριϑμὸν τῶν ἐκλεκτῶν αὐτοῦ. εἰλικρινεῖς καὶ 


ἀκέραιοι ἦτε καὶ ἀμνησίκακοι εἰς ἀλλήλους. πᾶσα στάσις καὶ πᾶν 


5 


σχίσμα βδελυχτὸν ἦν ὑμῖν. ἐπὶ τοῖς παραπεώμασι τῶν πλησίον 10 
ἐπεενϑεῖτε, τὰ ὑστερήματα αὐτῶν ἴδια exgivets. ἀμεταμέλητοι ἦτε 
ἐπὶ πάσῃ ἀγαϑοποιΐᾳ, ἕτοιμοι εἰς πᾶν ἔργον ἀγαϑόν. τῇ πανα- 


Christo data esse censuit. sed haec 
ἐφόδια apud Clementem Rom. respon- 
dent τοῖς λόγοις αὑτοῦ. iam Iunius 
bene contulit Basilii epi. 56 ad Mele- 
tium: ὠφέλιμα διδάγματα ἢ ἐφόδια 
πρός τε τὸν ἐνεστῶτα αἰῶνα καὶ τὸν 
μέλλοντα, Cyrilli Hierosol. Catech. V, 
7 ἔχειν τε ταύτην (fidem symboli) épo- 
διον ἐν παντὶ τῷ χρόνῳ τῆς ζωῆς. 
Jacobson. contulit etiam Trennei adv. 
haer. Prooem. 6. 3 p. 4, qui ad refu- 
tandos Gnosticos ἐφόδια δοῦναι voluit. 
equidem eonfero Clem. Hom. XVI, 14 
P. 156, 2 ἔτι δὲ καὶ ἐκ πατέρων ἔφο- 
ιαζόμενοι τῶν γραφῶν τὰ ἀληϑῆ. 
denique A. Harnaek etiam hic, αὖ 6. 
46. 58, regulae fidei tres hypostases, 
Patrem, Filium, Spiritum sanctum in- 
venisse sibi visus est, cuius opinionis 
nulla est ratio. plane sufficiunt Christi 
ἐφόδια, λόγοι, παϑήματα. 
Ill. 1. λιπαρὰ I, et οἀἀ.,λειπαρα A. 
— ἐδέδοτο I et edd. plerique, ἐδίδετο 
Laur.,édédero Gebh.—zaorvA. 3.ϑείας 
I. et Bryen., οσιας A. et priores edd. voc. 
@ETADevoc.OZIAZ ortum esse censuit 
A. Harnack 1.1. p. 100 (cf. c. 6, 10, 3), 
sed etiam contrarium statuere licet. voc. 
ϑείας melius congruit sequenti voc. 
εὐσεβοῦς 1. 10, nisi repetitionem quan- 
dam praeferre velis. 4. πεποιηϑη- 
σεως Α. --- ἐξετείνετε 1., Bryen., εξε- 
τεινατε A. et priores edd. 5. ἕλεων 
I., Iun.,Fell., Cotel.,Colom., Ittig., Coust., 
Bryen. al., εἐλεὼως A., Wott., Gall., Iac., 
Dress., Hg!., Laur., Lightf., al. Dress. 
contulit 2 Macc. VII. 37. Hebr. VIII, 
12, equidem confero Herm. Past. Sim. 
IV, 23 p. 186, 15 ἵλεως γίνεται. 1. 8. 
μετὰ δέους καὶ συνειδήσεως I. Bryen. 
(qui bene contulit Phil. I, 12 μετὰ φό- 


βου χαὶ τρόμου), μετ ελάιους (ἐλέ- 
ους) και συνειδησεως A. et plerique 
edd. codicis A. lectionem Harnack in- 
terpretatus est: ,,yobis miserantibus 
piamque recolentibus fratrum memo- 
riam“ (?). certum electorum numerum 
iam 4 ἔτι. IV, 36 et Ioan. Apocal. VIL, 
4 sq. XIV, 1 statuerunt, eundem docuit 
Clemens Rom. epi. I. ¢.58 τὸν ἀριϑμὸν 
τῶν φωζομένων διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ, 59 
τὸν ἀριϑμὸν τὸν κατηριϑμημένον τῶν 
ἐχλεχτῶν αὐτοῦ ὃν ὅλῳ τῷ χόσμω. 
hune certum electorum numerum cum 
timore (cf. 6, 19 τὸ ὑποδεές) et divi- 
nao gratiae conscientia salvanduin esse 
docet. non tentanda est igitur vox συ»- 
εἰδήσεως, quam mutare voluerunt Iun. 
in συνδέσεως (concordiae), m σύυνει- 
δήσεως ἀγαθῆς Bois., in svvevdoxn- 
σεως Davis., in συναισϑήσεως (com- 
miserationis) vel συναιτήσεως (com- 
munis orationis) Rhode, in συναινέσεως 

1, (cf. Plutarch. de mulierum virtu- 
tibus 20 p. 258 B.), in συνείξεως Laur., 
in εὐδοχήσεως Lightf., in συνδεήσεως 
Lipsius (Academy 1. 1). 8. 9, ecdee- 
χρινεις xae axeosor A. 9. ἀμνησί- 
xaxoe I et edd. plerique, ἁἀμαμνησιχα- 
κοι (non αναμνησιχαχοε, utante Tischdf. 


legebatur) A., παναμνησίχακοι malue- 


runt Birr., Gall., Laur. (Zeitsch. f. luth. 
Th. ἃ. K. 6. 1, non in editione ipsa). 
10. ην I, Bryen., om. A. et priores edd. 
— παραπτωμασιν A. — τῶν πλη- 
olwy I, Iun., Fell., Dress., Hg!., Laur., 
Gebh., τοις πλησιον A., Lightf. (tam- 
quam brachylogice scriptum), τῶν vel 
πλησίων coniecorunt Gotel. et Colo- 
mes., τοῖς τῶν πλησίον Bois., Iacobs. 
12. αἰτοιμοι A. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 2. 3. 7 


eet καὶ σεβασμιωτάτῃ πολιτείᾳ κεκοσμημένοι πάντα ἐν τῷ φόβῳ 
αὐτοῦ ἐπετελεῖτε᾽ τὰ προστάγματα καὶ τὰ δικαιώματα τοῦ κυρίου 
ΠῚ. πᾶσα δόξα 
καὶ πελατυσμὸς ἐδόϑη ὑμῖν, καὶ ἐπετελέσϑη τὸ γεγραμμένον" , Epaye 
. 2» \ , . 2? , . 2 , c 3 
5 καὶ ἔπιε καὶ ἐπλατύνϑη καὶ ἐπαχύνϑη καὶ ἀπελάκτισεν 6 Hyann- 
μένος“. ἐκ τούτου ξῆλος καὶ φϑόνος, ἔρις καὶ στάσις, διωγμὸς καὶ 

2 ’ a ἢ 3 ’ ¢ 3 ‘4 Cc sv 
ἀκαταστασία, πόλεμος καὶ αἰχμαλωσία. οὕτως ἐπηγέρϑησαν ot ἄτι- 

> ‘ ‘ Ἵ ’.- € ” > ‘ ‘ > , c ἡ») 
μοι ἐπὶ τοὺς ἐντίμους, ot ἄδοξοι ἐπὶ τοὺς ἐνδόξους, ot ἄφρονες 
ἐπὲ τοὺς φρονίμους, οἵ νέοι éni τοὺς πρεσβυτέρους. διὰ τοῦτο 
τθπόρρω ἀπέστη ἡ δικαιοσύνη καὶ εἰρήνη ἐν τῷ ἀπολιπεῖν ἕκαστον 
4 ’ ~ ~ . 3 ~ ’ >) ~ > ~ iY 
tov φόβον tov ϑεοῦ καὶ ἕν τῇ πίστει αὐτοῦ ἀμβλυωπῆσαι μηδὲ 
ἐν τοῖς νομίμοις τῶν προσταγμάτων αὐτοῦ πορεύΐεσϑαι μηδὲ πο-- 
λιτεύεσϑαι κατὰ τὸ καϑῆκον τῷ Χριστῷ, ἀλλ᾽ ἕκαστον βαδίζειν 
κατὰ τὰς ἐπιϑυμίας τῆς καρδίας αὐτοῦ τῆς πονηρᾶς, ζῆλον 
- τ ~r06 

ἰιδάδικον καὶ ἀσεβῆ ἀνειληφότας, δὲ ov καὶ ϑάνατος εἰσῆλϑεν εἰς sop. 11, | 


ἐπὶ τὰ πλάτη τῆς καρδίας ὑμῶν ἐγέγραπτο. 


Deut. 
XXXII, 1: 


τὸν κόσμον. 


IL 1. σεβασμιωτάτη I, Bryen., 
cefaourw A ct priores edd. xexo- 
σμημενοι (non εχοσμήμενοι) etiam 
A. ot Tischdf. et Lightf.) 2. αὐτοῦ 
A. 1, et plerique edd., τοῦ χυρίου (et 
αὐτοῦ pro τοῦ xvolov) conierit Bois., 
τοῦ Seov Hg!.— emetedectar A. — xal 
τὰ δικαιώματα, a primis edd. omissa, ex 
A. restitut Wotton. ἃ. τὰ πλάτη (cf. 
LXX Proverb. VII, 3 et quae Wotton. 
notavit) A. I., tac πλαχὰς maluerunt 
Iun., Bois., Fell. 

ΠΙ. 4. ἐδόϑη I, et edd., δοϑη A. 
4.5. epayev χαι emtev A, 5. ἄπε- 
λάκτισεν 1 οἱ edd., απεγαλαχτισεν A. 
6. χαὶ φϑόνος ex A. primus restituit 
Wotton. — ἔρις I, Bryen., χαι ἔρις A. 
et priores edd. 10. ἀπέστη I, Bryen., 
aneotiy A et priores edd. — ano- 
λιπεῖν I, Bryen., απολειπὶ A., ἀπολεί- 
méey priores edd. 11. πίστει I et 
edd.,mz:oreA. 13. τῷ Χριστῷ A. L, 
Χριστιανῷ maluit Iun., ἐν Χριστῷ 
Dav., sed cf. Jacobson. 2 Cor. I, 21. 
Ezech. IV, 20 laudantem. — ada’ I et 
Bryen., adda A et priores edd. 14. 
τῆς καρδίας I et Bryen., om. A et prio- 
res edd. — τῆς πονηρᾶς A. I Bryen., 
τὰς πονηρὰς edd. priores. ζῆλον ἄδι- 
xov χαὶ ἀσεβῆ. voc. ζῆλος masculi- 
num in codd. Α. 1. 6. 5 p. 9, 6. 9, 
8. 9. ὁ. 43, 45: in cod. I etiam. ec. 4 
p. 8, 14. 20. 23. c. 6 p. 10, 5. c. 14 p. 17, 
11, 12. neutrum in utroque codice c. 9 


p-13, 1. in I. 0.68, in A. 0.4 p. 8, 14. 20. 
23. ¢.6 p. 10, 5. ¢.14 p.17, 11. 12. etiam 
in Psalmis Salomonis voc. ζῆλος modo 
masculinum (V, 14. VI, 9. VIII, 34. IX, 
16. XIV, 6. XVII, 3. ΧΥ͂ΠΙ, 3. 6. 10), 
modo neutrum αἰ, 81. 40. V, 17. ὙΠ], 
83. Χ, 4. ΧΙ, 9. ΧΠΙ, 11. ΧΥ͂Ι, 3. 6. 
XVII, 17. 51. XVUE, 1). Ignat. ad 
Trall. 4 ζῆλος neutrum. 15. 16.60 οὗ 
καὶ ϑάνατος εἰσῆλϑεν εἰς τὸν χόσμον. 


cf. Sap. Sal. II, 24 φϑόνῳ δὲ διαβό- ἡ 


λου ϑάνατος εἰσῆλϑεν εἰς τὸν χόσμον. 
Millius ad hunc Clementis locum Gno- 
sticos respexisse opinatus est apud Ire- 
nacum adv. haer. I, 30, 9, ubi de Caino 
haec praedicantur: ,dum fratrem suum 
Abel occideret, primus zelum et mor- 
tem ostendit. etiam Irenaeum ipsum 
adv. haer. 111,28, 4. IV. 18, 3 secundum 
Clementem Caini nequitiam zelum ap- 
pellare. Otto in Theophili Antiocheni 
editione ad Autol. IT, 22 (39) p. 40, 
ubi a Caini invidia mors derivatur (xa 
οὕτως αρχὴ ϑανάτου ἐγένετο εἰς τόνδε 
τὸν χόσμον ὁδοιπορεῖν ἕως τοῦ δεῦρο 
ἐπὶ πᾶν γένος ἀνϑρώὠπων), hunc Cle- 
mentis locum bene. contulit. sed inde 
illa hausta esse minime constat. Pseudo- 
Clemens Romanus Hom. III, 25 de Eva 
haec tradidit: διὸ τῷ πρωτοτόχῳ av- 
τῆς ἀμφοτερίζον ἐπέϑηχεν ὄνομα, xa- 
λέσασα Κάϊν, ὃ διχῆ ἔχει τῆς δρμη- 
velag τὴν ἐχδοχήν᾽ ἐρμηνεύεται γὰ 

χαὶ χτῆσις (ita losephus Ant. I, 2,1 


8 CLEMENTIS ROMANI 


Gea.tv,s—-8. IV. Γέγραπται γὰρ οὕτω" ,Kai ἐγένετο ue? ἡμέρας ἤνεγκε 


Gen. XXVII, 
41 aq. 


Καὶϊν ἀπὸ τῶν καρπῶν τῆς γῆς ϑυσίαν τῷ κυρίῳ, καὶ "4βελ, ἤνεγκε 
καὶ αὐτὸς ἀπὸ τῶν πρωτοτόκων τῶν προβάτων καὶ ἀπὸ τῶν στεά- 
τῶν αὐτῶν. καὶ ἐπεῖδεν 6 ϑεὸς ἐπὶ “ABA καὶ ἐπὶ τοῖς δώροις 
αὐτοῦ, ἐπὶ δὲ Κάϊν καὶ ἐπὶ ταῖς ϑυσίαις αὐτοῦ οὐ προσέσχε. καὶ 5 
ἐλυπήϑη Kaiv λίαν, καὶ συνέπεσε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ. καὶ εἶπεν 
ὁ ϑεὸς πρὸς Kaiv ‘Ivati περίλυπος ἐγένου, καὶ ἱνατί συνέπεσε 
τὸ πρόσωπον σου; οὐκ ἐὰν ὀρϑῶς προσενέγκῃς,. ὀρθῶς δὲ μὴ διέ- 
Ans, ἥμαρτες; ἡσύχασον᾽ πρὸς σὲ ἢ ἀποστροφὴ αὐτοῦ, καὶ σὺ 
αὐτοῦ ἄρξεις. καὶ εἶπε Kaiv πρὸς “ABed τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ Aéd-10 
ϑωμεν εἰς τὸ πεδίον. καὶ ἐγένετο ἐν τῷ εἶναι αὐτοὺς ἐν τῷ πεδίῳ 
ἀνέστη Kaiv ἐπὶ "4βελ τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καὶ ἀπέκτεινεν αὐτόν'.. 
ὁρᾶτε, ἀδελφοί, ζῆλος καὶ φϑόνος ἀδελφοκτονίαν κατειργάσαντο. 
διὰ ζῆλον ὃ πατὴρ ἡμῶν ᾿Ιαχὼβ ἀπέδρα ἀπὸ προσώπου Ἠσαῦ 


Gen. χαχγη τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ. ζῆλος ἐποίησεν Ἰωσὴφ μέχρι ϑανάτου διω- 15. 


Ex. 11, 14. 


χϑῆναι καὶ μέχρι δουλείας ἐλϑεῖν. ζῆλος φυγεῖν ἠνάγκασε Mwvony 
> A ’ ᾿ ‘ , o>. 29 2 -.}) ~ >A 
ἀπὸ προσώπου Dagaw βασιλέως Alyvntov ἐν τῷ ἀκχοῦσαι αὐτὸν 
ἀπὸ τοῦ ὁμοφύλου", Τίς σε κατέστησεν ἄρχοντα καὶ δικαστὴν ἐφ᾽ 
ς ~ A 9 -ὦ A 4 «aA , > ~ 8 5) 
ἡμῶν; μὴ ἀνελεῖν μὲ ov ϑέλεις, ὃν τρόπον avetheg χϑὲς τὸν 


Num.XII, 15. Δἐγύπτιον“"; διὰ ζῆλον -dagwv καὶ Μαριὰμ ἔξω τῆς παρεμβολῆς rn 


ηὐλίσϑησαν. ζῆλος Δαϑὰν καὶ *ABeroov ζῶντας κατήγαγεν εἰς ὕδου 
διὰ τὸ στασιάσαι αὐτοὺς πρὸς τὸν ϑεράποντα τοῦ ϑεοῦ ἸΠωύσῆν. 
διὰ ζῆλον “αβὶδ φϑόνον ἔσχεν, οὐ μόνον ὑπὸ τῶν ἀλλοφύλων, 


καὶ ζῆλος, ὡς ζηλοῦν αὐτοῦ μέλλον- 
τος ἔν τοῖς ἐσομένοις ἢ γυναῖχα ἢ 
κτήματα ἢ τὴν τῶν γονέων πρὸς αὖ- 


Bryen., ἄν1. 10. αὐτοῦ ἄρξεις I, αρ- 
ξεις avtov A et edd., etiam Bryen. 11. 
παιδιον Α.---παιδίὼ Α. 13. χατειργα- 


τὸν στοργή». nomen pp ἃ το οὗ ἃ xp 
derivabatur. Tertullianus de patientia 
5: nam statim illa (Eva) semine dia- 
boli concepta malitiae fecunditate tram 
filium procreavit. 

IV..1. ovtwo A et edd., ovtw 
Bryen., om. A., sed οὗ c. 13. 17 οὕτω 
γέγραπται. Cc. 22. 29 (οὕτω γὰρ γέ- 
yountat): 33 (οὕτω γάρ φησιν ὁ ε- 
és), — nveyxey A. 
elm I (cf. LXX) et Bryen., tw Fu (ϑεῷ) 
A et priores edd. aid NVEYXHEY re 1 
επιδὲ A (hic et Gen. IV, 4), ἐπῖ- 
‘Sev Iacobs.: Ἐ. συνέπεσε τὸ πρό- 


᾿ ownov αὐτοῦ I οἱ Bryen. (cf. 1. 8 et 


LXX), συνέπεσεν tw προσωπω av- 
tov A et prioresedd. 7. συνέπεσεν 
A. 8. εαν (cf. LXX) A et edd., etiam 


2. τῶ χυ- 


σαντοῖ, Wott., Gall., χατειργασατο A 
et ceteri edd., etiam Bryen. 14. ζῆλον 
I etBryen., ζηλος A et priores edd. 16. 
ἐλϑεῖν Tet Bryen., εεσελϑειν A ot priores 
edd. — φυγεῖν Α.]. et meliores edd. post 
Wottonum, φεύγειν ceterl. — ηναγχα- 
σεν A.. Wott. al. 18. ἄρχοντα καὶ I 
(cf. LXX) et Bryen., χρίτὴν ἢ A et 
priores edd. 19. a I et Bryen., 
ἔχϑες A et priores e 20. διὰ ζῆλον 
I, Iun. al., Bryen., ζηλος A, διὰ ζῆλος 
Tac. et seqq. edd. 21. ηυλησϑησαν A. 
— ζῆλος Lun. et seqq. edd., dea ζηλος A, 
διὰ ζῆλον. 23. ζῆλον I. et Bryen., 
Cydog A et priores edd. — Δαβὶδ] 
(secundum Bryen.) et plerique edd., 
dad A (semper), unde Δαυεὶδ Lightf., 
Aavid Gebh. — υπο A. ct edd., ἀπὸ I. 


AD CORINTHIOS EPI, I, 4. 5. 9 


ἀλλὰ καὶ ὑπὸ Σαοὺλ βασιλέως ᾿Ισραὴλ ἐδιώχϑη. 


V. ἀλλ᾿ ἕνα 


, τῶν ἀρχαίων ὑποδειγμάτων παυσώμεϑα, ἔλϑωμεν Eni τοὺς ἔγγιστα 

γενομένους ἀϑλητάς" λάβωμεν τῆς γενεᾶς ἡμῶν τὰ γενναῖα ὑπο- 
, ~ ) 

δείγματα. διὰ ζῆλον καὶ ἔριν οἱ μέγιστοι καὶ δικαιότατοι στύλοι 


ἐδιώχϑησαν καὶ ἕως ϑανάτου ἤϑλησαν. λάβωμεν πρὸ ὀφθαλμῶν 
ἡμῶν τοὺς ἀγαθοὺς ἀποσεόλους" Πέτρον, ὃς διὰ ζῆλον ἄδικον 
οὐχ ἕνα οὐδὲ δύο, ἀλλὰ πλείονας ὑπήνεγκε πόνους, καὶ οὕτω μὰρ-- 
τυρήσας ἐπορεύϑη εἰς τὸν ὀφειλόμενον τόπον τῆς δόξης. διὰ Cae. - 
λον καὶ ἔριν Παῦλος ὑπομονῆς βραβεῖον ἔδειξεν, ἑπτάκις δεσμὰ 
10 φορέσας, φυχαδευϑείς, λιϑασϑείς. κήρυξ γενόμενος ἔν τε τῇ ἀνα- - 


τολῇ καὶ ἐν τῇ δύσει, τὸ γενναῖον τῆς πίστεως αὐτοῦ κλέος ἔλαβε, 


δικαιοσύνην διδάξας ὅλον τὸν κόσμον, χαὶ ἐπὶ τὸ τέρμα τῆς δύ- 


IV. 1. υπο σαουλ βασιλεὼως tod 

(Ἰσραήλ) A et edd., etiam Bryen., recte; 

uia haec praecedentibus τῶν ἀλλοφύ- 
λὼν opponuntur, ἀπὸ τοῦ Σαοὺλ I. 

. 2. υποδιγματων A. 3. γεν- 
γεα A. 4—11. διὰ ζηλον και 
φϑονοῖν ot μεγιΐστοι χαι δικαιοτατοι 
στυλ[οι ἐδιω]χϑησαν. xac ews ϑανα- 
τοῖυ ηϑλησαν) λαβωμεν neo οφϑαλ- 
μων ἡμω»] τους ἀαγαϑους αποστο- 
λους πετρου])ος δια ζηλον αδιχον. ουχ 
[eva ov]de dvo. αλλα πλειονὰας νπ[η- 
VEYHE| πονους. XAL ουτω μαρτυ[ρησας] 
ἐπορευϑὴ εἰς tov οφειλ[ομενον) το- 
πον τῆς δοξης. dia ζηλοίν. χαι ερι»] 
παυλος υπομονὴης βραβιον [υπεδειἾξεν 
ἐπταχις δεσμὰ φορεσας [pvyaldev- 
ϑεις. λιϑασϑεις. χηρυξ. γ[ενο]μενος. 
Ev TE τη avatodn χαι εἰν ty] δυσει A., 
quae omnia non tantum certius sup- 
plentur, sed etiam emendantur codice I. 
4. ἔριν I, pSovor A. — οἱ μέγιστοιϊ, 


Jacobs., Hef., Dress., Hg'., [éxxAnolag 


σει]στοὶ Iunius, quem ante Hef. edd. se- 
quebantur, ἄριστοι vel μέγιστοι aut 
κράτιστοι iam Birr. coniecit, of ἄρι- 
'στοι Laur., of κάλλιστοι Lightf., of 
κράτιστοι equidem (Zeitschr. f. w. Theol. 
1870. p. 401), Gebh. - 5. ἕως ϑανά- 
tov ἤϑλησαν I, ἕως Gavarolv δεινοῦ 
Tunius et alii, ἕως ϑανατοῖνυ ἦλϑον 
Wott., Gall., Iac., Dress ; Hg1., Lightf,, 
- Gebh., ἕως ϑανάτοίν ἔπαϑον] Laur. 
6. ἀγαϑοὺς A. I. Wott., Iac., Dress., 
Hg". Laur., Lightf., Gebh. al., ἁγίους 
vel aovs, i. 6. πρώτους aut χορυφαί- 
ove Jun., Fell., Colomes., ἀγαύους vel 
ἀγαστοὺς Davis., ϑείους Wettst. — ἀπο- 
στόλους" Πέτρον, ὃς 1 et Bryen., ἀπο- 
στολουΐς. Πετρ]ος lun. et alii, ἀπο- 
στόλουΐς. ὁ Πέτρ]ος Iacobs., Hg'., Laur., 


“στόλων Πέτρος πολλάχις συλληφϑεὶς 


Lightf., Gebh, 6—p. 10, 3. Hé- 
τρον, ὃς — ὑυπογραμμός. Petrus Ale- 
xandrinus de poenitentia can. 9 (in Rou- 
thii reliqq. sacris ed. 11. Vol. IV, p. 34, 
in A. P. de Lagarde Reliquiis iuris 
eccles. antiquissimis, Lips. 1856,.p, 68. 
13—17): οὕτως 0 πρόχριτος τῶν ἀπο- 
καὶ ἀποχλεισϑεὶς καὶ ἀτιμασϑ εὶς ὕστε- 
ρον ἐν “Ρώμῃ ἐσταυρώϑη. ὁμοίως χαὶ 

περιβόητος Παῦλος πλεονάχις πα- 
ραδοϑεὶς χαὶ ἕως ϑανάτου χινδυνεύ- 
σας, πολλὰ τε ἀϑλήσας χαὶ χαυχησά- 
μενος ἐν πολλοῖς διωγμοῖς καὶ ϑλί- 
φεσιν ἂν τῷ αὐτῷ πόλει χαὶ αὐτὸς 
μαχαίρᾳ τὴν χεφαλὴν ἀπεχείρατο. 1. 
ὑπήνεγχε 1, ὑπή[νεγχεν] Mill. et Wott., 
ὑπίήνεγχεν) Gall, Iac., Dress., Hg',, 
Laur., Lightf., Gebh., da[guecver] Tun. 
al., ὑπήϊντλησεν) Laurent. (Zeitschr. f. 
luth. K. u. Th. 1.1.) suaserat. 8. 
εἰς τὸν ὀφειλόμενον τόπον τῆς δόξης 
Polycarp. epi. ad Philipp. c: 9 ὅτι εἰ 
τὸν ὀφειλόμενον αὐτοῖς τόπον εἰσί. 
2. διὰ ζῆλον χαὶ ἔριν Παῦλος I οἱ 
Bryen., δια ζῆλον [6] Παῦλος Iun. et - 
sequentes edd., dead ζῆλον [καὶ ὁ) Παῦ- 
λος Iac. et sequentes edd. 9. ἔδειξεν 
I et Bryen., [ἀπέσχ]εν Lun. al., ὑ[πέ- 
σχεν] Mill., Wott., Gall. Iac., Dress., 
ὑ[πήνεγχεν] Laurent. (Zeitschr. f. lath. 

60]. ἃ. K. 1. 1. p. 419), ὑ{πεῖχεν} Ηρ!., 
ἐὑπέδειϊξεν secundum .Tischdf. Laur., 

ightf., Gebh. 10. φ υγαδ)ευϑεῖς 
Wott.,Gall., lac., pv[yaldevdelcTischdf., 
Laur., Lightf., Gebh., [παι]δενϑείς Iun., 
Fell., Colomes., [δαβδ)]ευϑείς (cf. 2 Cor. 
XI, 28), Cotel. 11. πισταιως A. 11. 
αὑτοῦ suadente M. Schmidt Hg!. — 
ελαβεν A. 12. καὶ ἐπὶ Α.1,, om. Iun., 
restituit Wotton., καὶ ὑπὸ coniecit C. 


10 CLEMENTIS ROMANI 


σεως ἐλϑὼν καὶ μαρτυρήσας ἐπὶ τῶν ἡγουμένων, οὕτως ἀπηλλάγη 
τοῦ κόσμου καὶ εἰς τὸν ἅγιον τόπον ἐπορεύϑη, ἱπομονῆς γενό- 
μᾶνος μέγιστος ὑπογραμμός. VI. τούτοις τοῖς ἀνδράσιν oolws 
πολιτευσαμένοις συνηϑροίσϑη πολὺ πλῆϑος ἐκλεχτῶν, οἵτινες πολ- 
λαῖς αἰκίαις καὶ βασάνοις διὰ ζῆλον παϑόντες ὑπόδειγμα κάλ-- 5 
λιστον ἐγένοντο ἐν ἡμῖν. διὰ ξῆλον διωχϑεῖσαι. γυναῖκες Ζαναΐδες 
χαὶ Δίρκαι αἰκίσματα δεινὰ καὶ ἀνόσια παϑοῦσαι ἐπὶ τὸν τῆς 
πίστεως βέβαιον δρόμον κατήντησαν καὶ ἔλαβον γέρας γενναῖον 
ai ἀσϑενεῖς τῷ σώματι. ζῆλος ἀπηλλοτρίωσε γαμετὰς ἀνδρῶν καὶ 

Gen. Π, 38. ἢλλοίωσε τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἡμῶν -Adau; ,Toito νῦν ὀστοῦν 10 
ἐχ τῶν ὀστέων μου καὶ σὰρξ ἐχ τῆς σαρκός pov’. ξῆλος καὶ ἔρις 
πόλεις μεγάλας κατέσκαψε καὶ ἔϑνη μεγάλα ἐξερρίζωσε. 

VII. Ταῦτα, ἀγαπητοί, οὐ μόνον ὑμᾶς νουϑετοῦντες ἐπιστέλ- 
λομεν, ἀλλὰ καὶ ξαυτοὺς ὑπομιμνήσκοντες, καὶ γὰρ ἐν τῷ αὐτῷ 
ἐσμὲν σχάμματι, καὶ ὃ αὐτὸς ἀγὼν ἡμῖν ἐπίκειται. διὸ ἀπολίπωμεν 5 
τὰς κενὰς καὶ ματαίας φροντίδας καὶ ἔλϑωμεν ἐπὶ τὸν εὐκλεῆ 
καὶ σεμνὸν τῆς παραδόσεως ἡμῶν κανόνα καὶ ἴδωμεν τί καλόν, 
καὶ τί τερπνὸν καὶ τί προσδεκτὸν ἐνώπιον τοῦ ποιήσαντος ἡμᾶς. 
Wieseler (Chronol. d. 


apost. Zeit. χατέστρεψεν A et priores edd: — 


p. 355). ᾿ 
VI. 3. ὁσίως A. 1., Gelwe Iun. οἱ 
seqq., restituit Wott. et sqq. 4.5. πολ- 
λαῖς αἰχίαις χαὶ βασάνοις A. 1, Ηρ". 
p. XIX, Lightf., Gebh., πολλὰς αἰχίας 
καὶ βασάνους edd. plerique, etiam Laur. 
5. ζῆλον I et edd. plerique, ζηλος A, 
Hg!'., Laur., Lightf., Gebh. — παϑόν- 
τες absolute, cf. Herm. Past, Vis. III, 
5 p. 19, 7 οὗτοί εἰσιν οἱ παϑόντες 
ἕνεχεν τοῦ ὀνόματος tov κυρίου. Sim. 
ΙΧ, 28 p. 139 ὅτι ἔπαϑον διὰ τὸ ὄνο- 
μα τοῦ υἱοῦ τοῦ ϑεοῦ 6. ζῆλον 
I et Bryen., CyAoc A et edd. priores. 
— διωχϑισαι A. 6. 1. Δαναΐδες καὶ 
Δίρχαι uncinis inclausa ed. Iun., glos- 
gema esse censuerant Jacobs. et Laur. 
(Zeitschr. f. luth. Theol. u. K. L 1. p. 420 
86.) δαναιδες και διρχαι A (cf. Tischdf.), 
αναΐδες χαὶ Δεὶρ χαὶ I, νεανΐδες, 
παιδίσχαι coniecerunt Wordsworth 
(Theocritus p. XXVI, 1) et Lightf. (in 
ipso textu). nihil mutandum est. 7. 
πὶ Iun. delere aut in εἰς mutare vo- 
luit, contra quem cf. Wotton. — τῆς 
perperam om. Wott., Gall. 8. χα- 
τήντησα»} A., Iun. maluit χατήνυ- 
σαν. 9. απηλλοτριωσεν A. 10. 
ηλλοιωσεν A. 11. οσταιων A. — 
ερεις A. 12. χατέσχαψε I et Bryen., 


ἐξερρίξωσε I et Bryen., εξερεζωσεν 
A, Wott., Hg1., Laur., Lightf., Gebh., 
ἐξερρίζωσεν ceteri edd. 

VIL. 14. ὑπομιμνήσχοντες I, Co- 
lomes., Dress., Bryen. al, υπομνησκον- 
[τες] A, Iun., Fell., Cotel., Wott., Schoe- 
nem.. Hefel. (qui contulit Orph. Hymn. 
LXXVI, 6 p. 345 ed. Herm.), Iac., Hg'., 
Laur., Lightf., Gebh., ὑπομνήσοντες 
Clericus. — xal γὰρ ἐν 1, Bryen., 
ev yao A et priores edd. 15. oxap- 
μα[τι] A. — ἀγὼν ἡμῖν I et Bryen., 
nu aywy A et prioresedd. 15, ent- 
τε ται A. — απολίπωμεν I et Bryen., 
απολειπωμενὰ et prioresedd. 16. [χαι] 
A. — ευχλαιη A. 11. τῆς παραδό- 
σεως I, της παραδο]σεως A, τ[ῆς ayl- 
ας χλή]σεως Tun, et plerique edd., t[e- 
λειὠ]σεως Mill., τίῆς χλησεως Laur. 
(Zeitschr. f. luth. Th. u. K. 1.1. p. 421), 
τῆς τοῦ ϑεοῦ xd Ἴσεως Laur. (in ed.), 
τῆς adAnicews Hg'., τ[ῆς στεφανώ]- 
σεως Hg. (Ζ. f. w. Th. 1870, Ρ' 402) 
τῆς τελειώ]σεως Tischdf., Lightf, 

ebh. — καὶ ἴδωμεν I et Bryen., [xae 
idwluey A, [βλέπω]μεν Iun. et ple- 
rique edd., [χατανοήσ]ωμεν Laur., 
[yywoxw|uer Lightf., Gebh. 18. χαὶ 
tl προσδεχτὸν 1 et Bryen., [xae te 
προ͵]σδεχτον A, quem recte suppleve- 


AD CORINTHIOS EPI. I, 5—8. 1 


ἀτενίσωβεν εἰς τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ καὶ γνῶμεν ὡς ἔστε τίμιον 
- ~ 2 ~ c bY \ ς ’ woes ὲ ϑὲ 
τῷ ϑεῷ πατρὶ αὑτοῦ, ore διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν ἐχχυϑὲν 


παντὶ τῷ κόσμῳ μετανοίας χάριεν ἐτεήνεγκε. διέλϑωμεν τὰς «γενεὰς. 


~ ~ , ’ 

πάσας καὶ καταμάϑωμεν, ὅτι ἐν γενεᾷ καὶ γενεᾷ μετανοίας τόπον 
a» ς ’ - ’ - ὲ 2 > 4 
ἔδωκεν ὃ δεσπότης τοῖς βουλομένοις ἐπιστραφῆναι ὅπ αὑτον. 

~ 3 ~ 
Νῶε ἐκήρυξε μετάνοιαν, καὶ οἱ ὑπακούσαντες ἐσώϑησαν. ᾿Ιωνᾶς 
Νινευΐταις καταστροφὴν ἐκήρυξεν, ot δὲ μετανοήσαντες ἐπὲ τοῖς 
ἁμαρτήμασιν αὐτῶν ἐξιλάσαντο τὸν ϑεὸν ἱκετεύοντες καὶ slaBov 


, , > , ~ ~ WY 
σωτηρίαν, καίπερ. ἀλλότριοι τοῦ ϑεοῦ ὄντες. 


VIM, οὗ λειτουργοὶ 


10THS χάριτος τοῦ aod διὰ πνεύματος ἁγίου περὲ μετανοίας ἐλά- 


λησαν. καὶ αὐτὸς δὲ ὃ δεσπότης τῶν ἁπάντων περὶ μετανοίας 
ἐλάλησε μεεὰ ὅρκου".,Ζῶ sya, λέγει κύριος, οὐ βούλομαι τὸν ϑά- 
γατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ ὡς τὴν μετάνοιαν', προστιϑεὶς καὶ γνώμῃν 
ἀγαϑήν" ο,ἸΜετανοήσατε, οἶκος. Ἰσραήλ, ἀπὸ τῆς ἀνομίας ὑμῶν. 
15 εἶπον τοῖς υἱοῖς τοῦ λαοῦ μον, ἐὰν ὦσιν αἷ ἁμαρτίαι ὑμῶν ἀπο 


rant Tischdf. et Laurent., [χαὲ προ]σδε- 
κτὸν Iun. et plerique edd., [xed εὐ- 
προ]σδεχτὸν Lightt., Gebh. — ποι[η- 
σαντῖος A. 

. 1. ἀτενίσωμεν I et Bryen., 
[ατενήσωμεν A., Tun. et seqq. edd., qui 
recte suppleverunt, [apoe|@uev suspi- 
catus est Gall. —xai γνῶμεν Tet Bryen., 
[xa γν]ωμεν A, [xa2 ἴδ]ωμεν lun. et 
Bead. edd. — εστιν A. 2. πατρὶ I 
οἱ Bryen., [πατρὶ] A, quem recte sup- 

leverunt Bleek apud Iacobs., Dress,, 
1,, Tischdf.,Laur., (xa? πατρὶ) Lightf., 
Gebh., [αἱμα] Iun. et plerique edd. — 
ὦ, te Laur. — [gwrljocew A. 3. χο- 
[σμ]ω A. — ἐπήνεγχε I et Bryen., 
vanveyxev A et priores edd. — διέλ- 
ϑωμεν I οἱ Bryon.» jareddlouey εις 
A, Wott., Gall., Hef., Iac., Dress., Ηρ!., 
Lightt, (érevlolwper εἰς Lun. et seqq. 
edd., [ἀναβ)ὥμεν εις Davis.,'Gebh., (duit. 
μον eccLaur. 4. [xae χαϊταμαϑωμεν 
A. — yevea [xa] γένεα A. 7. Exn- 
evéer A. 8. ἱχετεύοντες I et Bryen., 
ἐκετευσαντες A et priores edd. 

VII. 9. λιτουργοὲ A. 12. ελα- 
λησεν A. — μετὰ 1 et Bryen, ued A 
et priores edd. — ζῶ ἐγὼ I (cf. LXX), 

w yae eyw A et priores edd., etiam 
ryen. 13. προστηϑεις A. 14—p. 12, 
3. Meravonoate — λαοῦ ἁγίου. haec 
in scriptura sacra non reperiuntur. con- 
tulerunt quidem Ezech. XVIII, 30. LXX 
secundum cod. Alex.: διὰ τοῦτο ἕχα- 
στον χατὰ thy ὁδὸν ὑμῶν χρινῶ. 
Υμεῖς, οἶχος ᾿Ισραήλ, λέγει ἀδωναὶ 


κύριος, ἐπιστράφῃτε καὶ ἀποστρέψατε 
&x πασῶν τῶν ἀσεβειῶν ὑμῶν. Ps. 


CII, 10. 11: οὐ κατὰ τὰς ἁμαρτίας᾽ 


ἡμῶν ἐποίησεν ἡμῖν, οὐδὲ κατὰ τὰς 
ἀνομίας ἡμῶν ἀνταπέδωκεν ἡμῖν" ὅτι 
χατὰ τὸ ὕψος τοῦ οὐρανοῦ ἀπὸ τῆς 
γῆς ἐκραταίωσεν χύριος τὸ ἔλεος av- 
τοῦ ἐπὶ τοὺς φοβουμένους αὗτον. 198. 
1; 18: χαὶ ἐὰν ὦσιν al ἁμαρτίαι ὑμῶν 
ὡς φονικοῦν, ὡς yrova λευχανῶ, ἐὰν 
δὲ ὦσιν ὡς χόχχινον,. ὡς ἔριον λευ- 
κανῶ (Υ. infra p. 11, 15—12, 1). Ierem. 
TI, 19: wad εἰ πατέρα χαλέσετέ με 


καὶ an’ ἐμοῦ οὖκ ἀποστραφήσεσϑε. 


22: ἐπιστράφητε, υἱοὶ ἐπιστρέφοντες, 


καὶ ἰάσομαι τὰ συντρίμματα ὑμῶν, 
sed haec omnia neque sufficiunt neque 
prorsus conveniunt. bene igitur Wo 
nus contulit Clementem Alex. Quis 
div. salv. 8. 39 p. 957: did xal χέχρα- 
γεν Ἔλεον ϑέλω xad οὐ ϑυσίαν" od 
βούλομαι τὸν ϑάνατον τοῦ ἁμαρτω- 
λοῦ, ἀλλὰ τὴν μετάνοιαν" χἂν ὦσιν 
αἱ ἁμαρτίαι ὑμῶν ὡς φοινικοῦν ἔρι- 
ον, ὡς χιόνα λευχανῶ, κἂν μελάᾶντε- 
ρον τοῦ σχότους, ὡς ἔριον λευχὸν ἐχ- 
γνίψας ποιήσω. Paedag. I, 10, 91 p.151: 
φησὶ yao διὰ Ἰεζεκιὴλ Ἐὰν ἐπιστρα- 
price ἐξ ὅλης τῆς xagdiag καὶ εἴπητε 
ἄτερ, ἀχούσομαι ὑμῶν ὥσπερ λαοῦ 
ἁγίου. inde coniicere licet, haec ex Eze- 
chielis apocrypho aliquo libro hausta 
esse. hunc autem apocryphum librum 
invenit Colomesius apud losephum (Ant. 
X, 5, 1). Iosephus enim Ezechielem pro- 


phetam de Hierosolymorum excidio ἔμ" 


Bzech. 
XXXII ’ 


12 CLEMENTIS ROMANI 


τῆς γῆς ἕως τοῦ οὐρανοῦ, καὶ ἐὰν ὦσι πυρρότεραι κόκκου καὶ με- 
᾿λανώτεραι σάκκου, καὶ ἐπιστραφῆτε πρὸς μὲ ἐξ ὅλης τῆς καρδίας 
καὶ εἴπητε Πάτερ, ἐπακούσομαι ὑμῶν ὡς λαοῦ ἁγίου".. καὶ ἐν 
ἑτέρῳ τόπῳ οὕτω λέγει ,Aovocote, καϑαροὶ γένεσϑε, ἀφέλετε, 
tas πονηρίας ἀπὸ τῶν ψυχῶν ὑμῶν ἀπέναντι τῶν ὀφθαλμῶν mov: 5 


ea, I, 16—930. 


παύσασϑε ἀπὸ τῶν πονηριῶν ὑμῶν, μάϑετε καλὸν ποιεῖν, ἐκζη- 
τήσατε κρίσιν, δύσασϑε ἀδικούμενον, κρίνατε ὀρφανῷ καὶ δικαι- 

‘ , A ~ 4 ~ ld é A 4 
woate χήραν καὶ δεῦτε καὶ διελεγχϑῶμεν, λέγει κύριος" καὶ ἐὰν 
ὦσιν αἵ ἁμαρτίαι ὑμῶν ὡς φοινικοῦν, ὡς χιόνα λευχανῶ, ἐὰν δὲ 

γ ς ’ ς 2) ὧν ‘ bm) ’ ἝΝ > 
ὦσιν ὡς κόκκινον, ὡς ἔριον λευκανώ". xai ἐὰν ϑέλητε καὶ - εἰσα- 10 

~ ~ 4 4 
χούσητέ μου, τὰ ἀγαϑὰ τῆς γῆς φάγεσϑε, ἐὰν δὲ μὴ ϑέλητε μηδὲ 
'. sloexovonté μου, μάχαιρα ὑμᾶς κατέδεται" τὸ yao σκόμᾳ κυρίου 
ἐλάλησε ταῦτα“. πάντας οὖν τοὺς ἀγαπητοὺς αὐτοῦ βουλόμενος με- 
ταγοίας μετασχεῖν ἐστήριξε τῷ παντοχρατορικῷ βουλήματι αὐτοῦ. 
IX. 46 ὑπακούσωμεν τῇ μεγαλοπρεπεῖ καὶ ἐνδόξῳ βουλήσει ti 

5 ~ ~ ~ ~ 
αὐτοῦ χαὲ ἱκέται ψενόμενοι τοῦ ἐλέους καὶ τῆς χρηστότητος αὐτοῦ 
προσπέσωμεν nai ἐπιστρέψωμεν ἐπὶ τοὺς οἰκτιρμοὺς αὐτοῦ ἀπο-" 
λιπόντες τὴν ματαιοπονίαν, τήν τε ἔριν καὶ τὸ εἰς “ϑάνατον ἄγον 


, turo duos libros scripsisse retulit (ὃς 


πρῶτος περὲ τούτων δύο βιβλία γρά- 
waco κατέλιπεν), idem etiam revocavit 
ad Synopsin ser. s. Athanasianam, quae 
inter Veteris Testamenti apocrypha 
etiam Ἐζεχεὴλ ψευδεπίγραφα memo- 
ravit (apud Crednerum, Zur Geschichte 
des Kanons p. 145). equidem, quum 
Clemens Romanus illa ex Ezechiele lau- 
daverit (προστιϑεὶς χαὶ γνώμην aya- 
ϑήν), Clemens autem Alexandrinus haec 
apud Ezechielem invenerit, nallus du- 
bito, scriptorem nostrum haec aut ex 
Ezechielis libri additamentis (cf. quae 


. hac de re iam disserui, theol. Jahrbb. 


.chielis libro reddi 


1850. p. 388 sq.), aut ex apocrypho Eze- 
1, idisse. jam Photius 
(Bibl. cod. 126) observavit, Clementem 


onnulla laudasse, quae in sacra scri- 


ptura non reperiuntur. cf. etiamAdnotatt. 
VIII. 1.2. μελανώτεραι Α. 1 et edd., 


-@ quibus Iac. L.XX interpretes et Stra- 


bon. XVI, 12 contulit, μελάντερον 
Clem.Al. 2. σάχκου A. I. et edd. prae- 
ter Hg!., qui Adxxov edidit (cf. ὁ. 45 
Adxxov λεόντων). sed Laurent. bene 
coutulit ApocaL Ioan. VI, 12 χαὲὶ ὁ 
ἡλιὸς μέλας ἐγένετο ὡς σάκχος tel- 
χενος. equidem-addo Jes, L, 3. — χαρ- 


diag A (cf. Clem. Al.) et priores edd., 
etiam Bryen., ψυχῆς 1. 3. λαοῦ ἁγίου 
I et edd. (cf. Clem. Al.), Aaw ἀγεω A. 
4. οὕτῳ λέγει I ot Bryen., Aeyes ov- 
τως A et priores edd. — λούσασϑε, 
χαϑαροὶ γένεσθε, ἀφέλετε I (οἵ. 
1.ΧΧ), λουσασϑαι. xar χαϑαροι yeve 
σϑαι ἀφελεσϑαι A., λούσασϑε καὶ χα- 
ϑαροὶ γένεσϑε, ἀφέλεσϑε edd. 6. 
παυσασϑαι A. 71. ρυσασϑαι A. 8. 
χήραν I (cf. LXX) et Bryen., χηρα (χήῆ- 
oa) A et edd. priores — διελεγχϑῶμεν 
otton. et seqq. edd. (cf. LXX cod. Al.), 
[δ]ιελεχϑωμεν A, διαλεχϑῶμεν I. — 
κύριος I (cf. LXX) et Bryen., iam Co- . 
lom. et Frey in contextu, Fell. et Gall 
ad oram, om. A. 9. [αἰ] A. — [ως] 
A. — δὲ A. I et edd., xa? solus 
11. φαγεσϑαι A. — ϑεληται A. 
ελαλησεν A. 14. εστηριξεν A. 
IX. 15. ὑπαχούσωμεν A., I et edd. 
post Wottqn., éxaxotcwuer lun. 16. 
elacovgA. 17T.ourecouovcA. 18.μα- 
ταιοπονίαν A. I. et edd. plerique, μα- 
tacodoyiay correxerunt Wotton. οὐ 
Hg'. secundum Polycarp. epi. ad Phi- 
lipp. 2: ἀπολιπόντες τὴν χενὴν μα- 
ταιολογίαν. 


18. 


ott. " 


AD CORINTHIOS EPI I, 8—10. 13 


ζῆλος. atevidwper εἰς τοὺς τελείως λειτουργήσαντας τῇ peyado- 
πρεπεῖ, δόξῃ αὐτοῦ. λάβωμεν ᾿Ενώχ, ὃς ἐν ὑπακοῇ δίκαιος εὗρε- Gen. V2 
ϑεὶς μετετέϑη, καὶ οὐχ eveéIn αὐτοῦ 6 ϑάνατος. Νῶε πιστὸς Gen.vi,8: 
εὑρεϑεὶς ἐν ti λειτουργίᾳ αὐτοῦ παλιγγενεσίαν κόσμῳ ἐκήρυξε" pete τ 
5 xa διέσωσε de αὐτοῦ 6 δεσπότης τὰ εἰσελϑόντα ἐν ὁμονοίᾳ ζῶα 
sig τὴν κιβωτόν. . X. ᾿Αβραὰμ ὃ φίλος προσαγορευϑεὶς πιστὸς © 
εὑρέϑη ἐν τῷ αὐτὸν ὑπήκοον γενέσθαι τοῖς δήμασι τοῦ ϑεοῦ. 
ovtosg δὲ ὑπακοῆς ἐξῆλϑεν ἐκ τῆς γῆς αὐτοῦ καὶ ἐκ τῆς συγγ8-- 
γείας αὐτοῦ καὶ ἐκ τοῦ οἴκου τοῦ πατρὸς αὐτὸῦ, ὅπως γῆν ὀλέγην 
το καὶ συγγένειαν ἀσϑενῇ καὶ οἶκον μικρὸν καταλιπὼν κληρονομήσῃ 
tag ἐπαγγελίας τοῦ ϑεοῦ. λέγει γὰρ αὐτῷ" ,;4Ἵπελϑε ἐκ τῆς γῆς 
σου καὶ ἐκ τῆς συγγενείας σοὺ καὶ ἐκ τοῦ οἴκου τοῦ πατρός σου 
2 zm ~ OO , \ , ΟΣ ΚΞ ot A 
δὲς τὴν γῆν Tv ἂν σοι δείξω" καὶ ποιήσω σε εἰς ἔϑνος μέγα xat 
9 ’ ‘ ~ A » , , DW > 4 
_ δὐλογήσω o8 καὶ μεγαλυνῶ τὸ Ovoue σου, καὶ ἔσῃ εὐλογημένος" 
15 καὶ εὐλογήσω τοὺς εὐλογοῦντας σε καὶ καταράσομαι τοὺς καταρω- 
μένους σε, καὶ εὐλογηϑήσονταιν ἐν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τὴς γῆς". 
\ ’ 2 ~ -" ) "ν 3 Qa. ‘ ΒῚ >  ,ὦἦ«΄ ¢ 
καὶ πάλιν ἐν τῷ διαχωρισϑῆναι αὐτὸν and Awt εἶπεν αὐτῷ ὃ 


| “ ᾿ : ° 
ϑεός" ,-Avaphéwag τοῖς ὀφθαλμοῖς σου ide ἀπὸ τοῦ τόπου, οὐ SH iB" 


Gen. XII 
1—8. 


IX—XII. 1—p. 16,6. ἀτενέσωμεν 
— τῷ γυναιχὶ ἐγενήϑη. Clemens Alex. 
-Strom. IV, 17,107 p. 610 hance epistu- 
lam laudans (cf. 6: 1 p. 4, 5 sq.). ita 
pergit:. εἶτ᾽ ἐμφανέστερον ᾿Ατενίσω- 
μεν οὖν εἰς τοὺς τελείως λειτουργή- 
σαντας αὐτοῦ τῷ μεγαλοπρεπεῖ δόξῃ. 
λάβωμεν Evwby, ὃς ἐν dnaxoy δίκαιος 
εὑρεϑεὶς μετετέϑη, χαὶ Νῶε, ὃς πι- 
στεῦσας διεσώϑη, χαὶ Αβραάμ, ὃς διὰ 
πίστιν xal φιλοξενίαν φίλος ϑεοῦ, πα- 
τὴρ δὲ τοῦ Ισαὰχ προσηγορεύϑη. διὰ 
φιλοξενίαν χαὶ εὐσέβειαν Awt ἐσώϑη 
éx Σοδόμων. διὰ πίστιν καὶ φιλοξε- 
νίαν ἐσώϑη ‘Pach ἡ πόρνη. .1. λι- 
τουργησαντὰας A. 3. 6 Gavarog I et 
Bryen., Savatog A et prioresedd. 4. 
ἐν τῷ λειτουργίᾳ I et Bryen. δια τῆς 
λιτουργιας A et priores edd. 4.5. ex7- 
ρυξεν. χαι διεσωσεν A, 

X. 6. ὁ φίλος προσαγορευϑείς 
(ef. c. 17). Iac. II, 23 de Abraamo: xe? 
Ῥίλος ϑεοῦ ἐκλήϑη. itaque Davis. et 
‘Bleekius (apud Iacobs.) etiam apud Cle- 
mentem ϑεοῦ φίλος neooay. legere 
suaserunt. possis e Clemente Alexan- 
drino coniicere, 6 φέλος ϑεοῦ προσαγ. 
legendum: esse. sed amici cognomen 


Abraamo datum iam longe antiquius et - 


pervulgatum erat. originem duxit ex 


168. ΧΙ, 8. LI, 2. 2 Paralip. XX, 7. for- 
tasse iam Sap. Sal. VIL, 27 (φίλους Geod | 
καὶ προφήτας xatacxevacer), procul 
dubio Molon vel Apollonius Rhodius 
laudatus ab Alexandro Polyhistore (apud 
Euseb. praepar. ev. IX, 19, 2: Afoadu 
γενέσϑαι, Ov δὴ μεϑερμηνεύεσϑαι πα- 
τρὸς (00). hoc Abraami cognomen no- 
vit, cf.lib. Lubil. 19. Philo (de sobrietate 
8. 11 p. 401) Gen. XVIII, 17 (ov μὴ 
κρύψω ἐγὼ ἀπὸ Ἀβραὰμ tov παιδός. 
μου ἃ ἐγὼ ποιῶ) ita landavit My ἐπε- 
χαλύψω ἐγὼ ἀπὸ Αβραὰμ τοῦ φίλου 
μου; Clem. Recogn. I, 32 de Abraamo: 
pro amicitiis, quibus erat ei familiari- 
tas cum Deo, cui bene placuerat, uni- 
versum mundum ne pariter periret eri- 
puit. Hom. XVII, 13 Afead ὁ gl- 
Aoc. cf. etiam H. Roensch, Abraham der 
Freund Gottes, Zeitschr. f. wiss. Theol. 


. 1873, Β 583 sq. et meum librum: Einl. 


in d. T. p. 542, π. 1. — πιστὸς I 
et edd., πεστες A. 7. ρημασι I, Iun. et 
plerique edd., ρημασιν A, Hg'., Laur., 

ightf., Gebh. 8. 9. συγγενιας A. 
11. ewayyederag A. 15. χαταραδομαι 
A et edd., xatagaccoua: 1. 16. xa 
ante ευλογηϑήσονταιε male om. Cotel., 
Clericus, Coustant. 17. ἀπὺ ante dwt 
male om, Clericus. 


14 CLEMENTIS ROMANI 


viv σὺ εἶ, πρὸς βορρᾶν καὶ λίβα καὶ ἀνατολὰς καὶ ϑάλασσαν᾽" ὅτι 
πᾶσαν τὴν γῆν, ἣν OD ὁρᾶς, Toi δώσω αὐτὴν καὶ τῷ σπέρματί σου 
, Sag τοῦ aldvog- καὶ ποιήσω τὸ σπέρμα σου ὡς τὴν ἄμμον τῆς 
γῆς" εἰ δύναταί τις ἐξαριϑμῆσαι τὴν ἄμμον τῆς γῆς, καὶ τὸ 
σπέρμα σου ἐξαριθμηϑήσεται.. καὶ πάλιν λέγει. ᾿Ἐξήγαγε δὲ ὁ 5 
Gen. ΧΥ͂, δ. ϑεὸς τὸν ᾿“βραὰμ καὶ εἶπεν αὐτῷ *AvaBlepor εἰς τὸν οὐρανὸν 
καὶ ἀρίϑμησον τοὺς ἀστέρας, εἰ δυνήσῃ ἐξαριϑμῆσαι αὐτοὺς, οὕτως 
fon iy’ ὁ. ἔσται τὸ σπέρμα σου. ἐπέστευσε δὲ ᾿Αβραὰμ τῷ ϑεῷ, καὶ ἐλογίσθη 
Gen. XXL αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην:, διὰ πίστιν καὶ φιλοξενίαν ἐδόϑη αὐτῷ υἱὸς 
Hebr. χι, 17, ἐν γήρει, καὶ δὲ ὑπακοῆς προσήνεγκεν αὐτὸν ϑυσίαν τῷ ϑεῷ εἰς 10 
Gen. rx. ἕν τῶν ὀρέων ὦν ἔδειξεν αὐτῷ XI. διὰ φιλοξενίαν καὶ εὑσέ- 
βειαν Aart ἐσώϑη ἐκ Σοδόμων, τῆς περιχώρου πάσης κρυϑείσης 
διὰ πυρὸς καὶ ϑείου" πρόδηλον ποιήσας ὁ δεσπότης, ὅτε τοὺς ἐλπί- 
ζοντας εἰς αὐτὸν οὐκ ἐγκαταλείπει, τοὺς δὲ ἑτεροκλινεῖς ὑπάρχον- 
τας εἰς κόλασιν καὶ αἰκισμὸν τίϑησι. συνεξελϑούσης γὰρ αὐτῷ τῆς 15 
γυναικὸς ἑτερογνώμονος ὑπαρχούσης καὶ οὐκ ἐν ὁμονοίᾳ, εἰς ση- 
μεῖον ἐτέϑη, ὥστε γενέσϑαι αὐτὴν στήλην ἁλὸς ξως τῆς ἡμέρας 
ταύτης, εἰς τὸ γνωστὸν εἶναι πᾶσιν, ὅτι, oF δίψυχοι καὶ οἱ διστά- 
Cortes περὶ τῆς τοῦ ϑεοῦ δυνάμεως εἰς κρίμα καὶ εἰς σημείωσιν 
Hote xi a1, πάσαις ταῖς γενεαῖς γίνονται. ΧΠ. διὰ πίστιν καὶ φιλοξενίαν 2 
lac, 11, 36, ἐσώϑη “Ῥαὰβ ἡ πόρνη. ἐκπεμφϑέντων γὰρ ὑπὸ ᾿Ιησοῦ τοῦ Ναυὴ 
καταὐχόπων εἰς ᾿Ιεριχώ, ἔγνω ὁ βασιλεὺς τῆς γῆς ὅτι ἥκασι 
κατασκοπεῦσαι τὴν χώραν αὐτῶν καὶ ἐξέπεμψεν ἄνδρας τοὺς 


X. 2. ἣν (ἣν) A et edd., om. I. seqq. edd., παρ᾽ (in margine ἔσ. γὰρ) 
3. tov I, om. A. et edd., etiam Iun. et seqq. edd. 16. ἑτερογνῶ. 
Bryen. 5. ἐξαριϑμηϑήσεται. men- μονος 1 et edd., ετερογνωμος A (se- 


10. γήρει I (cf. 
6. 63 γήρους), ynoa (γήρα) A et edd., 
étiam Bryen.— tw Ow (ϑεῷ) A et odd., 
om. I. — εἰς I ot Bryen., προς Α οἱ 
edd. priores. 11. oga:wy 

12. χριϑείσης A (secundum 
Lightf.) I et edd. meliores, χρεϑησης 
A (secundam Tischdf.), χαυϑεισὴῆς ma- 
luit Iun., χαταχαυϑείσης Fell., idem 
vel potius e Gen. XIX, 25 χαταστρα- 
φείσης Boisius. 13. Sov A. — πρόδη- 
λον ποιήσας A. I et edd. plerique, καὲ 
praemittere voluit Bois., προδηλον ποι- 
yoavtog tov xvelov corrigere Wott. 
14, εἰς I, ex A et edd., etiam Bryen. 
15. τειϑησιν A. — γὰρ A. 1, Wott. et 


cundum Iac. et Tischdf.), ετερογνωμου 
A (secundum Vansittart.), eregoyrw- 
μος, fort. corr. in ετερογνωμοῦυ A (se- 
cundum Lightf.). 16. 17. εἰς σημεῖον, 
δις tovto σημειον A et edd., etiam 
Bryen. 19. χρῖμα I. — σημιω- 
7 Si οι B A et edd. 
. ρααβ ἡ πορνὴ A ete 
(cf. Clem. Al.), Ῥαὰβ ἡ ἐκιλεγομένη 
πόρνη 1. 21. εχπεμφϑέντων I et 
edd., εχπεφϑεντων A. — Ἰησοῦ τοῦ 
Nav; I, Iun. 8]., Bryen., εησου του του 
vaun A, Wott. et seqq. edd; quia LXX 
Ios. VI, 6 secundum cod. Vat. ]ησοῦς 6 
tov Navy, secundum cod. AL ]ησοῦς 
υἱὸς Ναυὴ praebent, 186. coniecit ᾽1η- 
σοῦ υἱοῦ τοῦ Νανῇ. 22. εἰς let Bryen., 
εις τήν A ot edd. priores. — ἥχασι, 
ef. Marc, VIII, 3. 23. αὐτῶν A.L οἱ 


AD CORINTHIOS EPI. I, 10—12. 


15 


συλληψομένους αὐτούς, ὅπως συλληφϑέντες ϑανατωϑῶσιν. ἣ οὖν φυ- 
λόξενος Ῥαὰβ εἰσδεξαμένη αὐτοὺς ἔκρυψεν εἰς τὸ ὑπερῷον ὑπὸ τὴν 


λινοκάλάμην. ἐπισταϑέντων δὲ τῶν τιαρὰ τοῦ βασιλέως καὶ λεγόντων" 


Πρὸς σὲ εἰσῆλϑον οἱ κατάσχοποι τῆς γῆς ἡμῶν, ἐξάγαγε αὐτούς" 


6 γὰρ βασιλεὺς οὕτω 


nehever’, ἣδε ἀπεκρίϑη᾽ 


Εἰσῆλϑον μὲν οἱ ἄν- 


ὅρες οὖς ζητεῖτε πρὸς μέ, ἀλλ᾽ εὐθέως ἐξῆλθον καὶ πορεύονται 


τῇ 6d‘, ὑποδειχνύουσα αὐτοῖς ἐναλλάξ, καὶ εἶπε πρὸς τοὺς ἄνδρας" 


νΓινώσκουσα γινώσκω ἐγὼ ὅτι κύριος 6 ϑεὸς ὑμῶν παραδίδωσιν ὑμῖν 


τὴν γῆν ταύτην" 6 γὰρ φόβος καὶ ὃ τρόμος ὑμῶν ἐπέπεσε τοῖς 
10 κατοικοῦσιν αὐτήν" ὡσὰν οὖν γένηται λαβεῖν avery ὑμᾶς, διασώ- 


σατέ με καὶ τὸν οἶκον τοῦ πατρός μουί. καὶ εἶπαν αὐτῇ ,Ἔσται 
οὕτως, ὡς λελάληκας ἡμῖν᾽ ὡσὰν οὖν γνῷς παραγενομένους ἡμᾶς, 
συνάξεις πάντας τοὺς σοὺς ὑπὸ τὸ στέγος, καὶ διασωϑήσον- 


edd. post Wott., αὐτοῦ Iun. (per edi- 
tionis vitium, quod Colom., Coust., Rus- 
sel secuti sunt). 

XID. 1. συλληψομένους I οἱ edd. 


erique μψομένους A, Laur. 
ρα * ᾿συϊληρϑέντες I et edd. 


plonque, ς συλλημφ EVTEC = Pee Hef., 

Hg?. Laur., Li ‘Gebh. 
4, Hl, ρὸς σ εἰσῆλθον I, ἌΣ 
fw. Th. 1870. . 403), Gebh., Bryen., 


[προσ σε εισηλ Sor , [ἄνδρες πρὸ 
4) Go» Tun. et edd. _ rtees [é ? 


oa So» Lightf, 4. τῆς γῆς ἡμῶν I, 
ης Ἵμῳ»} Ἢ Iun. et phen ne edd., 
aE od οὖν | Light. τῆς ς ἰγῆς γυ- 
hr. Th. 1870 
ny o γαρ βεϊσιλεὺς ουτως) 
ἜΝ Davis., Gall. (in notis), Schoo 
nem., Hef, Ηρ", Gebh., ἡ δὲ I 
teri edd. ον ‘etiam Bryen. -- elos “Adon 
μὲν οἱ ἄνδρες I, Gebh., , Bryon ἐσ λ- 
ev οἱ αν]δρες A, σῆλθον [οἱ 
do, ο, ἄνηδ φες Tun. οὗ plerique edd. 
ϑέως I οἱ Bryen., [αλλ ευϑε)- 
on av [adda tay elas Iun. et priores 
edd. — ἐξῆλθον I et Bryen., απηλ- 
90» A et priores edd. 6. 7. πο- 
eevorta: ty ὁδῷ, ὑποδειχνύουσα αὖ- 
τοῖς ἐναλλάξ I et Bryen., (contra Ios. 
Il, 5), πορενόϊνται τὴ oda] υποδει- 
κνυουσα ανυτοι og εἰναλλαβ ξ] A, πορεύ- 
οίνται" ὁδὸν) οδειχνύουσα αὐτοῖς 
γαντίαν] Iun., Lightf., πορεύοῖνται, 
οὐχ) ὁποδειανύουσα αὐτοῖς Size! vous]. 
Οὐαὶ. » He" Laur., 
8. 7. cone AL 8. [γενώ]σκουσα 
A. — eyw A et edd, priores, etiam 
Bryen., om. I. 8. vuwy A et edd. 
etiam Bryen., om. I. 9. τὴν γὴν Ϊ 


et Bryen., [τὴν πολιν A et edd. prio- 
res. — 6 ᾿τρόμος I οἱ Bryen., o [τῥρο]- 
og A (secundum Tischdf,, ante quem 
[πρόμος tradebatur), ἰτρόϊμος Lun. 
edd. sequentes. — ἐπέπεσεν A. 
δ 10. toe χατοιχοῦσιν αὐτήν 1, 
τοις χίατοιίχουσιν αὐτὴν A et edd. 
,lectum ergo Clementi comma. versiculi 
9 (Ios. Il, 9] guod a multis editioni- 
bus abest, in Complutensi vero ita ef- 
fertur: xal κατόπτησσον πάντες εὲ 
χατοιχοῦντε ἥν ap ὑμῶν, a 
codice 720 ξεῖνοι ecae Regiae ἢ 
modo: xa τετήχασι πάντες οἱ κατοι. 
XOUYTES τῇ γῆν ἀπὸ προσώπου ὑμῶν" 
Coteler. ,,Habentur haec ipsa verba a 
Theodotione. Aquila vero et Symma- 
chus paullo aliter vorterunt, verbum 
verbo reddentes: ore ἐχτετήκασι wey 
τες οἱ χατοιχοῦντες τὴν ΠΡ» 
σώπου ὑμῶν. quae in LXX desiran- 
tur agnoscit Vulg. et caeterae versio- 
nes omnes, si Clemens illa legerit, quod 
uidem _verisimillimum est, procul du- 
io LXX (nondum enim alia fuit ver. 
sio) haec ab initio «aout nescio quo 
modo lapsa ex codici quibus Orige- 
nes est usus in contexendis Horatio 
suis.“ Wotton. 10. ὡς ἄν L, ὡς say 
A et edd., etiam Bryen. — γεῖνητα Α. 
— διασώσαϊτε] Α, 12. λελάληχας 
I οὐ Bryen., ελαλησὰς A et priores Cad. 
παραγενομένους I et Bryen., πα- 
φαγιν ομενους A et priores edd.. 13. 
πὸ τὸ στέγος I et Bryen., ὑπὸ to 
toeyog σοῦ (non ov) A, ὑπὸ τὸ τέγος 
σου plerique edd. etiam Lightf, Laur.), 
ὑπὸ τὸ στέγος cov lun.al. (etiam 'Gebh. ) 
ὑπὸ τὸ τέγος, οὗ Ηρ". al., ὑπὸ τοῦτο τὸ 


Ios. IT, 8. 


ἀπὸ προ- ᾿ 


Jor. 1X,28.%4. τὸ γεγραμμένον — λέγει γὰρ τὸ πνεῦμα TO ἅγιον" 


1 Cor. I, 31. 
2 Cor. X, 17. 


τ edd. 


16 


CLEMENTIS ROMANI 


ται" ὅσοι γὰρ ἂν eteeIaouy ἔξω τῆς οἰχίας, ἀπολοῦνται", καὶ προσ- 


~ ~ - ἂν 2 ~ 
έϑεντο αὐτῇ δοῦναι σημεῖον, ὅπως ἐκκρεμάσῃ ἐκ τοῦ otxov avrys 


~ 4 - =~ U . 
κόκκινον, πρόδηλον ποιοῦντες, ὅτι διὰ τοῦ αἵματος τοῦ κυρίου 


λύτρωσις ἔσται πᾶσι τοῖς πιστεύουσι καὶ ἐλπίζουσιν ἐπὶ τὸν ϑεόν. 
ὁρᾶτε, ἀγαπητοί, ὅτε οὐ μόνον πίστις, ἀλλὰ καὶ προφητεία ἐν τῇ 5 


γυναικὶ ἐγενήθη. 


XIII. Ταπεινοφρονήσωμεν οὖν, ἀδελφοί, ἀποϑέμενοι πᾶσαν 


ἀλαζονείαν καὶ τῦφον καὶ ἀφροσύνην καὶ ὀργὰς καὶ ποιήσωμεν 


» Mi καυχάσϑω 


ς \ ~ ἢ > κ“ , ς ? ἢ ? ~ 5», pe > w 
ὁ σοφὸς ἐν τῇ σοφίᾳ αὑτοῦ, μηδὲ ὁ ἰσχυρὸς ἐν τῇ ἰσχύϊ αὐτοῦ, 10 


μηδὲ ὃ πλούσιος ἐν τῷ πλούτῳ αὐτοῦ" ἀλλ᾽ ὁ καυχώμενος ἐν κυ- 


id U 9 ~ é ~ > A A ~ id A ὃ - 
θίῳ XAVYACVW, TOV κζητεῖν QUTOV XAL TTOLELY HOLMA AXAL CGClLKALO 


σύνην: 


τό ος σου Laur. coniecerat i in: Zeitschr. 
, luth. Theol. ἃ. L 1. p. 421. 
XII. 1. ἂν I ot Bryon, ., ξανὰ et prio- 
2. ἐκχρεμάσ qi et Bryen., 
κρεέμαση A et priores ed 3. πρό- 
δηλόν ποιοῦντες — τὸν Gedy. Tustin. 
vse. c. Tryph. Iud. ὁ. 111 
ὰρ τὸ σύμβολον τοῦ κοχκίνου σπαρ- 
Σιν οὗ δ δωχαν οἱ ἀπὸ Inood τοῖ 
Ναυὴ πεμφϑέντες χατάσχοποι Ραὰβ 
τῇ πόρν εἰπόντες προσδῆσαι αὐτὸ 
ϑυρί ι, δι ἧς αὐτοὺς ἐχάλασαν, 
ὅπως, άϑωσι τοὺς πολεμίους, ὁμοίως 
τὸ σύμ ὁλον tov a Tuatog tov Xou- 
στοῦ ἣ ἥλου, δι’ οὗ οἱ πάλαι πόρνοι 
καὶ ἄδικοι &x πάντων τῶν ἐϑνῶν σώ- 
ζονται, ἄφεσιν ἁμαρτιῶν λαβόντες 
χαὶ μηχέτι ἁμαρτάνοντες. Irenaeus 
adv. haer. IV, 20, 12: Raab fornicaria 
conservata ost cum universa domo sua, 
fide signi coccini. Origenes Hom. III, 
᾿ὅ. VI, 4 in 1. Tesu Nave (Opp. H, 404. 
411), in Matth. XX VII; 28 (Opp. I, 919). 
praeterea cf. Coteler. at Tacobe. ad h. 1. 
4, πασιν τοις πιστευουσιν A. ὅ. ὅτι 
I et Bryen,, om, A. et priores edd. xal 
I et Bryen., om. A et priores edd. Ἂ 
6, προφητεία ἐν τῷ γυναικὶ ἐγενή 
Origenes Hom. IJ, 4 in 1. lesu ave 
(Opp. VI, 403): sed et ista meretrix, 
quae eos ‘succepit, ex meretrice effici- 
tur iam propheta. dicit enim: Scio, quia 
dominus deus vester tradidit vobis ter- 
ram hanc (cf. p. 15, 8.9). 6. éye- 
γήϑη I et Bryen., yeyover A et prio- 
res edd. 


XIII. 8. αλαζονιαν A. — τῦφον 
(vel. τύφον Ὁ.) I et edd. ante Iac., τυ- 


. 338: χαὲὶ - 


μνημονεύετε δὲ ὧν εἶπεν 


—, μάλιστα μεμνημένοι τῶν λόγων τοῦ κυρίου ᾿Ιησοῦ, οὗς 


1. Laur. 


gos A, Iac., Hef., Dress., 
es. cal 


htf’, Gebh. Iac. contulit 
τ Routh scriptt. eccles. opuse. 
p. 395 ξουσίας. κῦφος κοσμικῆς. 
12. ἀλλ᾽ ὁ χαυχώμενος ἐν χυρίῳ Suge 
o$qm secundum Paulum 1 Cor. I, 81. 
2 Cor. X, 17. nam LXX: ἀλλ᾽ ἢ ἐν 
τούτῳ χκαυχάσϑω ὁ καυχώμενος" συν- 
lew καὶ γινασχειν, ὅτι ἐγώ εἶμι κύ- ᾿ 
ριος 0 ποιῶν ἔλεος χαὶ κρίμα χαὶ δι- 
χαιοσύνην ἐπὶ τῆς γῆς. 11. ἀλλ᾽], 
Iun. et seqq. edd., Bryen., αλλ ἡ Α, 
Wott. et seqq. edd. 12. 13. τοῦ &xtn- 
τεῖν αὐτὸν xal ποιεῖν χρίμα καὶ δι- 
καιοσύνην. etiam haee a LXX intt. re- 
cedunt. sed Cotelerius et Luciferum (1. 
II pro 8. Athanasio paullo post initium) 
ἐχζητεῖν legisse, inquirere-vertisse mo- 
nuit et contulit Antiochi Palaestin. Hom, 
XLII (Bibliothecae vett. Patrum ete. 
Tom. 1. Paris. 1624 f. 1197): ft xav- 
χάσϑω ὁ φρόνιμος ἐν τῷ φρονήσει 
αὐτοῦ, καὶ ὁ δυνατὸς ἐν τῷ δυνάμει 
αὐτοῦ, καὶ 0 πλούσιος ἐν τῷ πλούτφ 
αὐτοῦ, ἀλλ᾽ ἂν τῷ συνιέναι καὶ ποι- 
εῖν κρίμα καὶ δικαιοσύνην. 13— 
p. 17, 4. μάλιστα μεμνημένοις — με- 
τρηϑήσεται ὑμῖν. olycarp. epi. ὁ. 2:. 
κύριος δι- 
δάσχων My κρίνετε, ἵνα μὴ κριϑῆτε 
(Matth. VIT, 1): ἀφίετε καὶ ἀφεϑή 
σεται ὑμῖν, ᾿ἐλεεῖτε ¢ ἵνα ἐλεηϑῆτε" ἐν 
ᾧ μέτρῳ μετρεῖτε, ἀντιμετρηϑήσεται 
υμῖν κτλ. Constitutt. app. II, 21 p. 40, 
20 54.: «Τησοῦς ὁ Χριστός, ὃς xg 2 ἐδί- 
δαξεν ἡμᾶς λέγων Ἄφετε, xal ἀφεϑή; 
σεται ὑμῖν’ δίδοτε, καὶ δοϑήσεται 
ὑμῖν. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 13. 14. 


17 


: 3, , . . 
ἐλάλησε διδάσκων ἐπιείκειαν καὶ μακροϑυμίαν" οἴτω γὰρ εἶπεν" 


2 - rm) 2 “πος 2 , 2 ~ tar? of 7. Ἢ Mt. VI, 14. 

» Elecive ἕνα ἐλεηϑῆτε ἄφετε ἵνα ἀφεϑῇ υμῖν" ὡς ποιεῖτε, OUT γῇ 1. 2. 
~ . 4 f Cc ~ e “ , L . 4 8 

ποιηϑήσεται ὑμῖν" ὡς δίδοτε, οὕτω δοϑήσεται ὑμῖν" ᾧ μέτρῳ με- ἴπς VW; 


. ὦ f- ~ 
τρεῖτε, οὕτω μετρηϑήσεται ὑμῖν" ὡς κρίνετε, οὕτω κριϑήσεσϑε" ὡς 
’ ᾿ - w » ~ ~ 
3 χρηστεύεσϑε, οὕτω χρηστευϑήσεται ὑμῖν“; ταύτῃ τῇ ἐντολῇ καὶ τοῖς 
4 ’ δ 
παραγγέλμασι τούτοις στηρέζωμεν ἑαυτοὺς εἰς τὸ πορεύεσϑαι ὑπη- 


‘4 2 ~ ς ~ ~ 
χόους ὄντας τοῖς ἁγιοπρεπέσι λόγοις αὐτοῦ, ταπεενοφρονοῦντες" 


A Cc ἐε . 
φησὶ γὰρ ὃ ἅγιος λόγος" , Eni τίνα ἐπιβλέψω, ἀλλ᾽ ἢ ἐπὶ τὸν Ics. LXVI, 
πρᾶον καὶ ἡσύχιον καὶ Ἰρέμοντά μου τοὺς λόγους“; ᾿ 


XIV. ᾿δί- 


3 « ~ ~ 
10xaLov οὖν καὶ ὅσιον, ἄνδρες ἀδελφοί, ὑπηκόους ἡμᾶς μᾶλλον τῷ 


~ , W -οὦὦ ~ 
ϑεῷ γενέσϑαι ἢ τοῖς dv ἀλαζονείᾳ καὶ ἀκαταστασίᾳ μυσεροῦ ζή- 
2 - ~. ΩΝ ~ 
Aov ἀρχηγοῖς ἐξακολουϑεῖν. βλάβην γὰρ ov τὴν τυχοῦσαν, μᾶλλον 
‘ , “ΠΕ ς ~ ᾿ 4 
δὲ κίνδυνον ὑποίσομεν μέγαν, ἐάν ῥδεψοκινδύνως ἐπιδῶμεν ξαυτοὺς ᾿ 


~ 4 . - . 
τοῖς Jedi aor τῶν ἀνθρώπων, οἵτινες ἐξακοντίζουσιν εἰς αἱρέσεις 


XIII. 1. ελαλησεν A. --- επιει- 


κιαν A. — [ou]twe A. 2. ἐλεεῖτε 
I, edd. plerique, etiam Bryen., ede- 


are A, Lightf., Gebh. 2. ἄφετε I, 
agcete A et edd., etiam Bryen. 3. 
ovtws δοϑησεται [ver] A. 3 —5. ᾧ 


~~ 


 pétom μετρεῖτε, οὕτω μετρηϑήσεται 


wiv’ ὡς xplvete, οὕτω χριϑήσεσϑε' 
ὡς χρηστεύεσϑε, οὕτω χρηστευϑήσε- 
ται ὑμῖν I, ὡς χρινεται ovtws χρι- 
ϑησεῖσϑαι" ὡς χρ]ηστενεσϑαι ovtws 
χρη[στευϑη σεται vty’ ὦ μετρω με- 
τρειτε Ev avty μετρηϑησεται υμιν A, 
ὡς χρίνετε οὕτω χριϑήσεται [ὑμῖν], 
ὡς χρηστεύεσϑε οὕτως χρηίστευϑη) 
σεται ὑμῖν, ᾧ μέτρῳ μεϊτρεῖτε) ἐν 
αὐτῷ μετρηϑήσεται ὑμῖν Tun. et seqq. 
edd., etiam Bryen. (tamen οὕτω χρι- 
ϑήσεσϑε). — ἰταυτη τῇη evtody A., 
iam ab Iunio recte suppletus. 6. 
παραγγελίμασινὴ τούτοις A, τούτοις 
om. edd. ante Wott. — στηρίζωμεν 
I et Bryen., στηρίξωμεν (cf. c..18. 19), 
A, Iun., Iac., Hef., Dress., Hg'., Lightf., 
Gebh., στηρίσωμεν Wott., Gall. 
Schoenem., Laur. 6. ἑαυτοὺς εἰς I, 
Tischdf., Laur., Lightf., Hg'. (Zeitschr. 
f. w. Th. 1870 p. 403), Gebh., Bryen., 
εαυΐτους εἰἸ)ς A, ἑαὐ[τοὺς] Tun. et seqq. 
edd., ἑαυ[τοὺς πρὸϊς Iac., Hef., Dress., 
Hg!. 6. πορεύεσϑε I. — ὄντας τοῖς 
I, Dav., Laur., Hg. (Zeitschr. ἔν. Th. 
1870. p. 403), Bryen., [ovtlac τοις A., 
[ἀεὶ] τοῖς Iun. et seqq. edd., [σεβ]α- 
στοῖς Mill, [ἡμᾶ]ς τοῖς Wott., lac., 
Hef., Dress., Hg1., Lightf., Gebh. 1. 
av[tov] A. —: ταπεινοφρονοῦντες A. 
I et edd., ταπεινοφροψνοῦντας conie- 


HILGENFELD, Nov. TESTAM. EXTRA CANONEM. 


eerunt Iun.,Colom.,Fell. 8. [φησ]ιν A. 
9. πρᾶον 1 et Bryen.; xoavy A et edd. 
riores. LXX ἐπὶ ταπεινόν. sed praeter 
1109 scriptores, quos Clementinae le- 
ctioni faventes recensuerunt Cotel. et Iac. . 
(Chrysost. Hom. IX in Gen, XV. LXVI 
in Matth., Opp. IV, 10. vil, 186. 652 
et saepius), cf. Constitt. app. 11, 1p. 14, 
22 ed. Lagard. (πρᾶον, aliter VII, 2 
. 236, 3. 4. 9. τοὺς λόγους I et 
ryen. (cf. LXX), ta λογία A et edd. 
priores. Ε 
XIV. 9—p. 18. 1. δέκαιον οὖν xal 
ὅσιον---τοῦ χαλῶς ἔχοντες. Nicon Mo- 
nachus a Cotelerio laudatus in Pandecte 
λόγῳ ιή (cod. reg. 2418. 2423. 2424) 
ex Epi. I haec retulit: Κλήμεντος Pw- 
uns: Δίχαιον οὖν xal ὅσιον ..... Eig 
αἱρέσεις xal στάσεις τοῦ ἀπαλλοτρι- 
ὥσαι ἡμᾶςτοῦ καλῶς ἔχοντος, 10.11. 
τῷ ϑεῷ γενέσϑαι I et Bryen., -yeve- 
σϑαι tw I@ (Fe) A et priores edd. 
11. αλαζονιὰ A.—uvoegod A.I., Laur., 
Lightf., Gebh., Bryen., μυσαροῦ (cf. c. 
29 uvoceay) Tun. et ceteriedd. 11. 12. 
ζήλου t et Bryen., ζηλους A et priores 
edd. (Wott. iam legerevoluitGyAov). 12. 
τὴν ex A restituit Wott., a prioribus edd. 
omissum. 14: ϑελημασιν A. — ξαχον- 
τίζουσιν non mutandum (cf. Barn. epi. 
II, p. 6, 10 ἐχσφενδονᾶν), ἐξαχοντί- 
Cova λόγους vel ῥήματα legere vo- 
luit Bois., ἐξαχοντίζουσιν seu potius 
ἐξαχονῶσιν τὰς γλώσσας vel ταῖς 
γλώσσαις Iun. — αἱρέσεις I (ef. Ni- 
con.), ¢gev A etedd., etiam Bryen. — 
στασις A. 


FASC. I.. ED. M1. 2. 


Prov. ν᾽ 4]. 
XXXVIT, 9. 


2 , , , 
los. XXIX,18, LONVYY. λέγει γὰρ που" 


18 


CLEMENTIS ROMANI 


καὶ στάσεις, δὶς τὸ ἀπαλλοτριῶσαι ἡμᾶς τοῦ καλῶς ἔχοντος. χρη-- 
στευσώμεϑα ξαυτοῖς κατὰ τὴν εὐστιλαγχνίαν καὶ γλυκύτητα τοῦ 
ποιήσαντος ἡμᾶς. γέγραπται γὰρ »Χρηστοὶ ἔσονται οἰκήτορες γῆς, 


Pad 


ἄχαχοε δὲ ὑπολειφϑύ σονται ἐπ᾽ αὐτῆς" 
ῬΑ ἐξολοϑρευϑήσονται an αὐτῆς". καὶ πάλιν λέγει" 


οἱ δὲ παρανομοῦντες 
Εἶδον τὸν ἀσεβῆ 


ς , \ 3 a € A » ~ , a 
ὑπερυψούμενον καὶ ἐπαιρόμενον ὡς τὰς χέδρους TOU ALBavov: καὶ 
- 4 9 δ 2 3 sy , A , > ~ A 
παρῆλϑον, καὶ ἰδοὺ οὐκ ἦν, καὶ ἐξεζήτησα tov τόπον αὐτοῖ, καὶ 
> ὃ , > ’ 4 wv ) , a . > , 
οὐχ εὕρον. φύλασσε ἀκακίαν χαὶ ἰδὲ εὐϑύτητα, ὅτι ἐστὶν ἐγκατά- 


λειμμα ἀνϑρώπῳ εἰρηνικῷ“. 


XV. τοίνυν καλληθῶμεν τοῖς μετ᾽ 


εὐσεβείας εἰρηνεύουσι, καὶ μὴ τοῖς EF ὑποκρίσεως βουλομένοις 10 


"Ὁ λαὸς οὗτος τῷ στόματί με τιμᾷ, 7 δὲ 


’ > ~ , .. ’ > 33 ~¢ 8 ’ . ~ , - > ~ 
Ps, LXII, 5, Χαρδια αὐτῶν πόρρω ἀπέχει an ἐμοῦ“. καὶ παλιν, Τῷ στόματι αὑτῶν 


Laur., Lightf., 'Gebh. 


XIV. 2. ἑαυτοῖς I et Bryen., av- 
τοις A., αὑτοῖς (vel ἑαυτοῖς) Hg!., av- 
τοῖς ceteri edd., ἀλλήλοις maluerunt 
Iun., Fell., Colom. — xal ante γλυ- 
κύτητα om. Wotton. 3. X, ρηστοὶ — 
an αὐτῆς. Prov. I, 21 sec.cod. Alex. (cf. 

: αὶ ρηστοὶ ἔ ἔσονται οἱ οἱχήτορες γῆς, 

χαχοι δὲ ὑπολειφϑήσονται, ἐν αὐτῷ 
(haec om. @od. Vat.)- ot: εὐϑεῖς xa- 
τασχηνώσουσι γῆν, καὶ ὁσιοι τπολει- 
φϑήσονται ἐν αὐτῇ, duplex eiusdem 
commatis versio. priorem Clemens se- 
cutus est. 5. ἐξολοθρευθήσονταεϊ, 
Iun. et seqq. edd., εξολεϑρευϑησονται 
A, Wott., Gall, Tac., Hef., Dress., Hg'., 
5—XVI, p. 18, 
10. Εἶδον tov ἀσεβῆ — ποίμνιον αὖ- 
tov. Clemens Alex., Clemente Romano 
non nominato, Strom. IV, 6, 32. 33. 
p, 577. 578: Ἐἶδον γάρ, φησί, τὸν 
ἀσεβῆ ὑπερυψούμενον καὶ ἐπαιρόμε- 
γον ὡς τὰς κέδρους τοῦ Διβάνου καὶ 
παρῆλθον, λέγει ἡ γραφή, καὶ ἰδοὺ 
οὐχ ἦν, καὶ ἐζήτησα αὐτόν, καὶ οὐχ 
εὑρέϑη ὁ τόπος αὐτοῦ, φύλασσε axa- 
κέαν καὶ ἴδε εὐθύτητα, ὅτι ἔστιν ἐγκα- 
τάλειμμα ἀνϑρώπῳ εἰρηνικῷ, οὗτος 
δ᾽ ἂν εἴη ὃ ἀνυποκχρίτως ἐξ ὕλης χαρ- 
δίας πιστενων καὶ mao Ὦ τ ψυχῷ γα- 
Anuav: Ὁ γὰρ 9 λαὸς ὁ ἕτερος τοῖς 
χείλεσι τιμᾷ, δὲ χαρδία αὐτοῦ 
πόρρω ἄπεστιν δὲ χυρίου. Τῷ στό- 
ματι αὐτῶν εὐλογοῦσι, tH δὲ χα δίᾳ 
αὐτῶν καταρῶνται. ἠγάπησαν αὐτὸν 
ἐν τῷ στόματι αὐτῶν καὶ τῇ γλώσσῃ 
αὐτῶν “ἐψεύσαντο αὐτόν" ἡ δὲ χαρ- 
δία αὐτῶν οὐχ εὐϑεῖα μετ᾽ αὐτρῦ, 
οὐδὲ ἐπιστώϑησαν ἐν TH διαϑήχῃ αὖ- 
τοῦ. διὰ τοῖτο Ἄλαλα γενηϑήτω πάν- 
τα τὰ χείλη ta δολια xai' Γλῶσσαν 


μεγαλορήμονα, τοὺς εἰπόντας Τὴν 
γλῶσσαν ἡμῶν μεγαλυνοῦμεν, τὰ χείλη 
ἡμῶν παρ᾽ ἡμῖν ἐστί, τίς ἡμῶν κχύ- 
ριός ἐστιν; ἀπὸ ταλαιπωρίας τῶν 
πτωχῶν καὶ τοῦ στεναγμοῦ τῶν πε- 
νήτων νῦν ἀναστήσομαι, λέγει χύ- 
ριος, ϑή σομαι ἐν σωτηρίῳ, παρρησιά- 
Goma ἐν αὐτῷ. ταπεινοφρονούντων 
γάρ ἐστιν ὁ Χριστός, οὐχ ἐπαιρομέ- 
γων ἐπὶ τὸ ποίμνιον αὐτοῦ. ὅ. εἷ- 
δον τὸν ἀσεβῆ I (cf. ΤΙΧΧ et Clem. Al.), 
Laur., Bryen., ἐδον ασεβην Α, εἶδον 
ασε i To. et seqq. edd. 6. ἐπαιρόμε- 
γον I, Wott. ct 8044. edd., a:keoous- 
γον A, αἰρόμενον lun. et seqq. edd. 

1., ἐξεζήτησα τὸν τύπον αὐτοῦ καὶ 
οὐχ εὗρον A. I et edd., ἐζήτησα. av- 
τόν, χαὶ οὐχ εὐρέϑη ὁ ᾿τόπος αὐτοῦ 
ΩΣ et Clem. Al. 8.9. εἐνχαταλιμμα 

came I. 

9—12. τοίνυν χολληϑῶμεν — 
ἄπεστιν an’ ἐμοῦ... Nicon (cf. quae ad 
ὁ. 14 p. 16, 8 86. notata sunt) pe 
τοίνυν ἀκολουϑήσωμεν τοῖς μετ εὖσε. 
βείας ..... πόρρω ἀπέχει ἀπ᾿ ἐμοῦ 
10. ειρηνενουσιν Α. βουλομένοις 
A et edd., λαλουμένοις avis., βου- 
λευομένοις Clericus coniecerunt. 11. 
ὁ λαὸς οὗτος τῷ στόματί μὲ τιμᾷ 1 
(I.XX cod. Vat. ᾿ἐγγίζει μοι ὃ λαὸς 
οὗτος ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ χαὶ ἐν 
τοῖς χείλεσιν αὐτῶν τιμῶσί με, Matth. 
XV,8 ὁ λαὸς οὗτος τοῖς χείλεσίν με τι- 
μᾷ), ovtog ο λαος τοις χειλεσιν μὲ 
τιμαὰ A (Mare. VII, 6 οὗτος ὁ λαὸς 
τοῖς χείλεσίν με τιμᾷ) et edd. non ex- 
cepto Bryennio (χειλέσ) sed cf. 1. 12. 
P. 19,2 τῷ στόματι αὐτῶν. 12. ἀπέχει 

cf. Nicon., LXX, Matth. XV, 8. Mare. 
, 6), απεστιν A et edd., etiam Bryen. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 14—16. 


19 


εὐλόγουν, τῇ δὲ καρδίᾳ αὐτῶν xatnewrto’. καὶ πάλιν λέγει 
,Ηγάπησαν αὐτὸν τῷ στόματι αὐτῶν καὶ τῇ γλώσσῃ αὐτῶν 
ἐψεύσαντο αὐτόν, i) δὲ καρδία αὐτῶν οὐκ εὐθεῖα pet αὐτοῦ, 
οὐδὲ ἐπισεώϑησαν ἐν τῇ διαϑήκῃ αὐτοῦ. διὰ τοῦτο ἄλαλα γενη- 
ϑήτω τὰ χείλη τὰ δόλια΄. ἐἐξολοϑρεύσαι κύριος πάντα τὰ χείλη 
τὰ. δόλια, γλῶσσαν μεγαλορήμονα, τοὺς εἰπόντας Τὴν γλῶσσαν 
ἡμῶν μεγαλυνοῦμεν, τὰ χείλη ἡμῶν παρ᾽ ἡμῖν ἐστί, τίς ἡμῶν κύ- 
grog ἐστιν: ἀπὸ τῆς ταλαιπωρίας τῶν πτωχῶν «καὶ τοῦ στεναγμοῦ 


τῶν πενήτων νῦν ἀναστήσομαι, λέγει κύριος, ϑήσομαι ἐν σωτηρίῳ, 


10 παρρησιάσομαι ἐν αὐτῷ“. 


XVI. Ταπεινοφρονούντων γάρ ἐστιν 6 Χριστός, οὐκ ἐπαιρο-- 


μένων ἐπὶ τὸ ποίμνιον αὐτοῦ. τὸ σκῆπτρον τῆς μεγαλωσύνης τοῦ 
ϑεοῦ, 6 κύριος ᾿Ιησοῦς Χοιστὸς οὐκ ἤλϑεν ἐν χόμπῳ ἀλαζονείας ΄ 
οὐδὲ ὑπερηφανίας, καίπερ δυνάμενος, ἀλλὰ ταπεινοφρονῶν, κα- 
‘\ ‘ ~ A c Υ ) - 3 , Μ Ἁ ’ . , 

15 ϑὼς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον περὶ αὐτοῦ edadnoe’ φησὶ yao’ ,Κύριε, 


ld ~ 3) ~ ~ ’ > 
tig ἐπίστευσε τῇ ἀκοῇ ἡμῶν; καὶ ὃ βραχίων κυρίου tive ἀπεκα- 


XV. 1. εὐλόγουν (εἴ, LXX) I, Iun. 
et seqq. edd., Bryen., evdoyovoay A, 
Wott. (qui coniecit εὐλόγησαν) et seqq. 
edd., ευλογοῦσι Clem. Al. — αὐτῶν 
A. I, Wott. et seqq. edd., om. Iun. — 
κατηρῶντο A (secundum Lightf.) I et 
edd., χατηρουντο A (secundum Tischdf.) 
2. "“Hyanynoav A. I, Clem. Al. et edd., 
maryoay LXX. 3. ἐψεύσαντο (cf. 
ἸΧΧ et Clem. Al.) A et edd., ἔψεξαν 
I. 4. διὰ τοῦτο 1 (ef. Clem. Al.) et 
Bryen., om. A. et edd. priores. — ἄλα- 
λα A. 1, Clem. ΑἹ, Wott. et seqq. edd., 
ἀλλὰ Lun. et seqq. edd. 4.5. γενηϑήτω A 
(cf. LXX), Clem. Al. et edd. priores, 
γενηϑείη 1 et Bryen. 5. 6. τὰ yeldn 
τὰ δόλια. wai ἐξολοϑρεύσαι χύριος 
πάντα τὰ χείλη τὰ δόλια καὶ γλῶσ- 
σαν μεγαλορήμονα, τοὺς εἰπόντας 
Wott. (sed edidit μεγαλορρημοναὶ), 
Fell., Cotom., Coust., Gebh., Het., Dress., 
Hg'. (ἐξολεϑοεύσει), Laur. (ἐξολε- 
Soevoa), Lightf. (om. zai utrumque 
— ἐξολεϑρεύσαι), Gebh. (ut Lightf.), 
Bryen. ta χείλη τὰ δόλια, ἐξολοϑρεύ- 
Gat κύριος om. Clem. Al. (propter ho- 
moeoteleuton), ἐξολοϑρευσαιε κυριος 
πάντα τα χείλη τὰ δόλια om. A. I (qui 
iam emendare studuit: τὰ χείλη τὰ ὁό- 
hia’ γλῶσσα μεγαλορήμων. καὶ. πα- 
λιν τοὺς εἰπόντας). utrumque χαὲ 
recte deleverunt Lghf., Gebh., alterum 
Clem. Al. ipse addidisse videtur. etiam 
apud Clem. Al. Potterus et alii omissa 


verba restituenda esse censuerunt. 6. 
μεγαλορήμονα A (ef. I), Hg'., Laur., 
Lightf., Gebh., μεγαλορρήμονα ceteri 
edd., etiam Bryen. 17. μεγαλυνοῦμεν 
I (cf. LXX et Clem. AL), Davis., Hg'., 
Laur., Gebh., Bryen., μεγαλυνῶμεν 
ceteri edd — yucy A, Clem. Al. et edd., 
ημῶν 1 (cf. LXX).— ἐστιν A. 8. tov 
στεναγμοῦ I (cf. Clem. Al.) et Bryen., 
απὸ tov στεναγμου A (cf. LXX) et 
ceteri edd. 9. ἀναστήσομαι 1, Clem. 
Al., lun. et plerique edd, ava- 
στησομεν A. (ut vidit Mill.), avacty- 
coue in textu Wott.). — σωτηρίῳ 1 
(cf. LXX), Clem. Al., Hg1., Bryen., ow- 
τηρια (σωτηρίῳ Α, lun. et plerique edd, 

XVI. 11—15. τὸ σχῆπτρον — ἀλλὰ 
ταπεινοφρονῶν. Hieronymus in Ies. 
LIT, 13 (Oop. IV, 612 ed. Vallars.): ,Cle- 
mens vir apostolicus, qui post Petrum 
Romanam rexit ecclesiam, scribit ad 
Corinthios: Sceptrum Dei, dominus Ie- 
sus Christus, non venit in iactantia 
superbiae, quum possit omnia, sed in 
humilitate’. Hieronymum 1. 14. xal- 
περ δυνάμενος πάντα legisse Guil. 
Burton censuit, ego dubito. 12. 13. 
τὸ σχῆπτρον τῆς μεγαλωσύνης TOU 
ϑεοῦ. οἵ. Ps, XLV, 6. Hebr. I, 8. VIII, 1. 
13. ὁ κύριος ]Ιησοῦς Χριστὸς I (cf. 
Hieron.) et Bryen., ο ἂς ἡμῶν χς ἰς (ὁ 
κύριος ἡμῶν Χριστὸς ᾿Ιησοῦς) A. et 
edd. priores. 18. ἀλαζογνιας ἃ. 15. 
ἐλάλησεν φησιν A. .1θ. ἐπιστευσεν A. 


2* 


Tes. 1111]. 


40 


CLEMENTIS ROMANI 


λύφϑη; ἀνηγγείλαμεν ἐναντίον αὐτοῦ ὡς παιδίον, ὡς pila ἐν γῇ 


. «1 . 
. διψώσῃ" οὐκ ἔστιν αὐτῷ εἶδος οὐδὲ δόξα, καὶ εἴδομεν αὐτόν, καὶ 


Ύ z 3 - wv 
οὐκ εἶχεν εἶδος οὐδὲ κάλλος, ἀλλὰ τὸ εἶδος αὐτοῦ ἄτιμον, ἐκλεῖ- 


πον παρὰ τὸ εἶδος τῶν ἀνθρώπων" ἄνθρωπος ἐν πληγῇ ὧν καὶ 


πόνῳ καὶ εἰδὼς φέρειν. μαλακίαν, ὅτι ἀπέστραπται τὸ πρόσωπον 5 
αὐτοῦ, ἠτιμάσϑη καὶ οὐκ ἐλογίσϑη. οὗτος τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν 
φέρει καὶ περὶ ἡμῶν ὀδυνᾶται. καὶ ἡμεῖς ἐλογισάμεθα αὐτὸν εἶναι 


ἐν πόνῳ καὶ ἐν τιληγῇ καὶ ἐν κακώσει" αὐτὸς δὲ ἐτραυματίσϑη 


διὰ τὰς ἀνομίας ἡμῶν nai μεμαλάκισται διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν" 


- .3 “ ’ ~ ~ ~ 
'παιδεία εἰρήνης ἡμῶν ἐπ᾽ αὐτόν, τῷ μωώλωπε αὐτοῦ ἡμεῖς LaDy-10 


μεν, πάντες ὡς πρόβατα ἐπλανήϑημεν. ἄνϑρωπος τῇ ὁδῷ αὐτοῦ 


é λ ’ὔ 4 4 , 2) ν΄’ ς a ~ ς ~ 
πλανηϑη, καὶ χύριος παρέδωκεν αὑτὸν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν 


ς - ᾿ > A v λ΄ - 2 > Y , ς 
ἡμῶν, καὶ αὐτὸς διὰ τὸ κεχακῶσϑαι οὐκ ἀνοίγει τὸ στόμα" ὡς 
, + ‘ >Y] , ς ) \ ἢ ~ ’ 
πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχϑη, καὶ we ἀμνὸς ἐναντίον τοῦ κείραντος 
9 ~ ~ 
. ἄφωνος, οὕτως οὐκ ἀνοίγει τὸ σεόμα αὐτοῦ. ἐν τῇ ταπεινώσει ἢ 1 


κρίσις αὐτοῦ ἤρϑη: τὴν γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγήσεται; ; ὅτι αἴρεται 


ἀπὸ τῖς γῆς ἡ ζωὴ αὐτοῦ, ἀπὸ τῶν ἀνομιῶν τοῦ λαοῦ μου ἥκει 


εἰς ϑάνατον. καὶ δώσω τοὺς Ἰτονηροὺς ἀντὶ τῆς ταφῆς αὐτοῦ, καὶ 


‘ ’ ) ‘ ~ U > ~ ¢ > ’ ) , 
τοὺς πλουσίους ἀντὶ tov ϑανάτου αὐτοῦ" ὅτε ἀνομίαν οὐκ ἐποίη- 


σεν, οὐδὲ εὑρέϑη δόλος ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ" καὶ κύριος βούλε- Ὁ 


ται καϑαρίσαι αὐτὸν τῆς πληγῆς. ἐὰν δῶτε περὶ ἁμαρτίας, 


ἡ ψυχὴ 


ς ~ »" ’ , a , , > ~ 2 4 
ὑμῶν ὄψεται σπέρμα μακρόβιον. καὶ κύριος βούλεται ἀφελεῖν ἀπὸ 


τοῦ πόνου τῆς ψυχῆς αὐτοῦ, δεῖξαι αὐτῷ φῶς καὶ πλάσαι τῇ συ»- 


ΧΥ͂].1. ἀνηγγιλαμεν Α.--- ἐναντίον 
αὐτοῦ ὡς παιδίον LXX. cod. Al., ὡς 


παιδίον ἐναντίον αὐτοῦ LXX.cod. Vat. 


—nediovA. 2. ove ἔστιν (cf. LXX) A. 
I, Iac., Hef. et seqq. edd., ὅτε οὐχ ἔστιν 
Tun. et seqq. edd. 
Bryen., εἰδος avrw A et priores edd. 
3. 4. exdinov A. 4. παρὰ τὸ εἶδος 
τῶν ἀνϑρώπω». LXX cod. x Al. παρὰ 
πάντας ἀνϑρώπους, cod. Vat. παρὰ 
τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνϑρώπων. 4. ὕ. xal 
πόνῳ non exstant apud LXX, sed cf.1.8. 
9. ἀνομίας (cf. LXX A) I et Bryen., 
αμαρτιας A (cf. LXX B) et priores edd. 
eodem ordine ἀνομίας et ἁμαρτίας 
etiam apud Barnab. epi. 6. ὃ p. 12, 14, 
Tustin. Apol. I, 50 p. 83. — ἁμαρτίας 
I et Bryen., αἀνόμιας A, et priores edd. 
10. παίδια A. 12. 13. ὑπὲρ τῶν ἅἁμαρ- 
τιῶν ἡμῶν. LXX ταῖς ἁμαρτίαις ἡμῶν. 


"13. τὸ στόμα Α.1 οἱ LXX. cod. Al, 


στόμα αὐτοῦ cod. Vat. 14. τοῦ χεί- 


— αὐτῷ εἶδος I et 


θαντος LXX cod, Vat., αὐτόν add. Al. 
15. τὸ στόμα αὐτοῦ LXX. cod. AL, τὸ 
στόμα cod. Vat. 10. χρίσεις A. 1. 
ἥχει. LXX ἤχϑη. sed ἥχει etiam que 
stinus Apol. I, 51 p. 86 et C 
stomus adv. Iud. et gent. quod hr. 
sit Deus 4 (Opp. I, 563 ed. Be- 
ned.). 20. οὐδὲ εὑρέϑη δόλος ἐν τῷ 
στόματι αὐτοῦ LXX. cod. Al, 1. Petr. 
II, 22. Iustin. Apol. I, 51 p. 86, οὐδὲ 
δόλον ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ codd. xB 
21. τῆς πληγῆς A. I., LXX. xB, Tustin. 
Wott. ,51 p.86, Dial. c. 13 p. 230, Mill., 
tt., Gall., Tacobs. ., Hef., Dress., ἀπὸ 
τῆς πληγῆς c. LXX. cod. Al. ceteri edd. 
δῶτε (cf. LXX) A. I et plerique 
edd., δῶται (tamquam e cod.) Wott.,. 
Gall. 22, ὄψεται. (cf. LXX) et edd., 
ewetae A. 23. πλάσαι (ef. LXX) A 
I et edd. Grabius (de vitiis LXX in- 


terpp. p- 39) a Iacobs. et Hefelio lau- 
datus ho 


ὁ voc. ad πλῆσαε revocavit. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 16. 17. 


ἔσει, δικαιῶσαι δίκαιον ev δουλεύοντα πολλοῖς, καὶ tag ἁμαρ-" 


21 


’ ) ὦ ) 4 2 , \ ~ >. , yA 
τιας αὑτῶν αὑτὸς ἀνοίσει. διὰ τοῦτο αὑτὸς κληρονομήσει πολλοὺς 


καὶ τῶν ἰσχυρῶν μεριεῖ σκῦλα" ἀνϑ᾽ ὧν παρεδόϑη εἰς ϑάνατον 7. 
A > ~ s 3 ~ > »,ὔ , " 2 A ζ ’ ᾿ 
ψυχὴ αὐτοῦ, καὶ ἐν τοῖς ἀνόμοις ἐλογίσϑη. καὶ αὐτὸς ἁμαρτίας 


πολλῶν" aviveyne καὶ διὰ τὰς ἁμαρτίας ἀὐτῶν παρεδόϑη“. καὶ 


πάλιν αὐτός φησιν , Eyed εἰμι σκώληξ καὶ οὐκ ἄνϑρωπος, ὄνειδος 


ἀνθρώπων καὶ ἐξουϑένημα λαοῦ. πάντες οἱ ϑεωροῦντές pe ἐξε-- 


μυχτήρισαάν με, ἐλάλησαν ἐν χείλεσιν, ἐκίνησαν κεφαλήν ἤλπισεν 


>A , ’ > + J > 7 c , > 2 
é7t xveloyv, ῥδυσασϑω αὑτόν, σωσατω avtorv, ote ϑέλει αὑτὸν“. 


10 ὁρᾶτε, ἄνδρες ἀγαπητοί, τίς ὃ ὑπογραμμὸς ὃ δεδομένος ἡμῖν" εἰ 


γὰρ ὃ κύριος οὕτως ἐταπεινοφρόνησε, τί ποιήσομεν ἡμεῖς οἵ ὑπὸ 


δ A ~ 4 3 ~ > > ~ ) , ᾿ 
τὸν ζυγὸν τῆς χάριτος αὑτοῦ δὲ αὑτοῦ ἀπελϑόντες; . 
XVIL Mipnrai γενώμεϑα κἀχείνων, οἵτινες ἐν δέρμασιν πουτ. χι, 
αἰγείοις καὶ μηλωταῖς περιεπάτησαν, κηρύσσοντες τὴν ἔλευσιν τοῦ 


15 Χριστοῦ" λέγομεν δὲ ᾿Ηλίαν καὶ ᾿Ελισσαιὲ καὶ “Ιεζεχιὴλ τοὺς προ-- 
φήτας, πρὸς τούτοις καὶ τοὺς μεμαρτυρημένους. ἐμαρτυρήϑη δὲ 
μεγάλως ᾿Αβραὰμ καὶ φίλος προσηγορεύϑη τοῦ ϑεοῦ καὶ λέγειαοιχγιπ, 


XVI. 4. ἐν (cf. LXX) I, Laurent. 
(Zeitschr. f. luth. Th. u, K. 1863, p. 421) 
et in editione, Hg!., Gebh., Bryen., om. 
A et ceteriedd. 5. avnveyxevy A. — 
ἁμαρτίας cf. LXX cod. Al., ἀνομίας ΤΧΧ 
cod. Vat. 6. ἐγώ εἶμι.1 et Bryen., 
eym de eye A et priores edd. 6. 7. 
xa οὐκ ἄνϑρωπος, ὄνειδος ἀνϑρώ- 
πων, cf. LXX cod. Vat., zal οὐχὶ 
ἄνϑρ., ὃν. ἀνθρώπου cod. Al. 8. exer- 


νησαν A. 10. post ἡμῖν signuin in- 
terrogationis in I. 11. εταπεινοφρο- 
γησεν A. 11. té A. I et edd, τί οὖν 


coniecit Wott. — ποιήσομεν I, Co- 
tel.,-Coust., Russ., Iac., Hef., Dress., 
Laur., ποιησωμεν A,, Tun. et ceteri edd. 
12. δι αὐτοῦ A. I, Wott. et seqq. edd., 
om. Iun. et seqq. edd. — ἀπελϑόν- 
τες (ef. ο. 28 ποῦ οὖν τις ἀπέλϑῃ, ο. 20 
p. 26, 10. 11 ημᾶς τοὺς προσφεύγον- 
τας τοῖς οἰχτιρμοῖς αὐτοῦ) I, ελϑον- 
τος A, ὑπελθϑόντες Bryen., ἐλθόντες 
in marg. Jun., in textu fere omnes edd. 

XVII. 13—16. μιμηταὶ — τοὺς 
προφήτας. Clemens Alex. Strom. IV, 
17, 107 p. 610 (v. supra ad ὁ. 9 p. 13, 
1 sq.) ita pergit: δὲ ὑπομονὴν καὶ πί- 
στιν ἐν δέρμασιν αἰγείοις καὶ μηλω- 
ταῖς καὶ τριχῶν χαμηλείων πλέγμα- 
σιν περιεπάτησαν χηρύσσοντες τὴν 
βασιλείαν τοῦ Χριστοῦ, λέγομεν δὲ 
Hilav καὶ ᾿Βλισσαῖον, ᾿Ιεζεκιήλ τε 


καὶ ᾿Ιωάννην τοὺς προφήτας. Epipha- 
nius Haer.. XXX, 15: αὐτὸς KAjuns 
αὐτοὺς (Ebionaeos) xata πάντα ἐλέγχει 
ἀφ᾽ ὧν ἔγραψεν ἐπιστολῶν ἐγκυχλίων 
τῶν ἐν ταῖς ἁγίαις ἐχχλησίαις ἀναγι- 
νωσχομένων, ὅτε ἄλλον ἔχει χαρα- 
κτῆρα ἡ αὐτοῦ πίστις καὶ ὁ λόγος 
παρὰ τὰ ὑπὸ τούτων εἰς ὄνομα αὐτοῦ 
ἐν ταῖς Περιόδοις νενοϑευμένα. --- — 
αὐτὸς γὰρ᾿ ἐγχωμιάζει Ἠλίαν καὶ Δα- 
Bid (cf. c. 18 Ρ. 22,°1) χαὶ Σαμψὼν 
χαὶ πᾶντας τοὺς προφήτας, OE οὗτοι 
βδελύττονται. 13. xaxelvwvI. 1. 
Ἐλισσαιὲ I, Bryen., ελισαιε A, Iac., 
Lightf., Gebh., Ἐλεσσαῖον Clem. Αἰ, Tun. 
et plerique edd. — xai [εζεχιὴλ I, 
Bryen., eve de και (cf. p. 22, 2) ceCexind 
A et edd. pridres. Clem. Al., qui iam 
1, 14. addiderat xal τριχῶν χαμηλείων 
πλέγμασιν (cf. Matth. TIL 8. Mare. I, 
6), hic addidit loannem baptistam. 
16—19. ἐμαρτυρήϑη — σποδός. Cle- 
mens Alex. Strom. i 

(v. 8. ad 1.13—16.) ita pergit: 6 γάρ τοι 
φίλος ϑεοῦ διὰ πίστιν ἐλευϑέραν xAy- 
ϑεὶς Ἀβραὰμ οὐχ ἐπῴρϑη τῇ δόξῃ, 
μετριοπαϑῶν δὲ ἔλεγεν ᾿Εγὼ δέ εἰμι 
γῆ καὶ σποδός. 10. δὲ 1, Bryen., om. 
A et priores edd. 17. ABoaau I 
(semper) — φίλος προσηγορεύϑη τοῦ 
ϑεοῦ cf. quae adc. 10 p. 13. 6. no- 
tavimus. mo 


V, 17, 108 p. 611. 


Matth. X 
29. 30. 


22 CLEMENTIS ROMANL 


3 Ld 4 ~ ~ ~ ‘ - 

en. ΧΥ͂ΠΙ, ἀτενίσας εἰς τὴν δόξαν τοῦ ϑεοῦ καπεινοφρονῶν ,Eyw δέ εἰμι γῇ 

' , a ‘ ’ 

lob. 1, 1. “καὶ σποδός". ἔτι δὲ καὶ περὶ ᾿Ιὼβ οὕτω γέγραπται" ,Ιὼβ δὲ ἦν δί- 

καιος καὶ ἄμεμπτος, ἀληϑινός͵ ϑεοσεβής, ἀπεχόμενος ἀπὸ σταν- 

p. ΧΙΥ͂, 4.6. τὸς κακοῦ", GAN αὐτὸς ἑαυτοῦ κατηγορεῖ λέγων ,Οὐδεὶς καϑαρὸς 
m, XU, 1. ἀπὸ ῥύπου, οὐδ᾽ ἂν μιᾶς ἡμέρας ἡ ζωὴ αὐτοῦ". Mwiiong πιστὸς 5 

br. 1,3. ἐν ὅλῳ τῷ οἴκῳ αὐτοῦ ἐκλήϑη, καὶ διὰ τῆς ὑπηρεσίας αὐτοῦ 

2» ς ‘ » AY ~ , 4 ~ 4 
ἔχρινδν ὁ ϑεὸς Avyvmtoy διὰ τῶν μαστίγων καὶ τῶν αἰκεισματων 
> ~ » δ 2 - N ’ > ’ 

avtwr ἀλλὰ κἀχεῖνος δοξασϑεὶς μεγάλως οὐκ ἐμεγαλορημόνησεν͵ 

ἀλλ᾽ εἶπεν, ἐπὶ τῆς βάτου χρηματισμοῦ αὐτῷ διδομένου, ,Τίς εἶμι 

ει id > Ἁ 4 3 2 [ 4 ’ { 
ἐγώ, ὅτι μὲ πέμπεις; ἐγὼ δέ εἰμι ἰσχνόφωνος καὶ βραδυγλωσσοςς 10 


od. ISI, 11. 


καὶ πάλιν λέγει Ey δέ ste ἀτμὶς ἀπὸ κύϑρας". 


XVI. 1. ατενίσας I Bryen., ατε- 
νιζων A et priores edd. — ταπεερο- 
ρονῶν I, Iac., Hg'., Laur., Lightf, 
Gsbh., Bryen. ταπεινοφρώνων A. 
2—5. Bre δὲ χαὶ περὶ Ἰὼβ — ἡ ζωὴ 
αὐτοῦ. Clemens Alex. 1.1. pergit: περί 
τε τοῦ ᾿Ιὼβ οὕτως γέγραπται ᾿Ιὼβ 
δὲ ἦν δίχαιος καὶ ἄμεμπτος, ἀληϑι- 
νὸς καὶ ϑεοσεβής, ἀπεχόμενος ἀπὸ 
παντὸς χαχοῦ. οὗτος ὁ νικήσας de 
ὑπομονῆς τὸν πειράσαντα καὶ μαρ- 
τυρήῆσας ἅμα καὶ μαρτυρηϑεὶς ὑπὸ τοῦ 
ϑεοῦ, ὃς ταπεινοφροσύνης ἀντέχεται 
καὶ λέγει Οὐδεὶς καϑαρὸς ἀπὸ ῥύπου, 
οὐδ᾽ εἰ μιᾶς ἡμέρας ἡ ζωὴ αὐτοῦ. 
1. δὲ εἰμ 1. 2. ovtwe A. -- δὲ ἦν 1, 
Bryen. (cf. Clem. Al.), ἦν A et priores 
ed 3. αἀληϑεινος A. 4. xatnyoost 
λέγων I et Bryen., χατηγίορει Aeywr 
A, Lightf., Gebh., χατηϊγορῶν λέγει 
Jun. et seqq. edd., xatnyloodr] εἶπεν 
Wott., Russ., Gall., Iac., Hef., Dress., 
Hg!.,Laur. ὅ. ῥύπου, οὐδ᾽ &rI et Bryen,, 
ᾧὑνπίου ovd av] A, ῥύϊπους οὐδὲ εἰ 
un. al., ῥύϊπου ἐὰν καὶ] Wott,, Iac., 
Hef., Dress., Laur., dv[xov, οὐδὲ εἴ] 
Hg'., ῥύπου, οὐδ᾽ εἴ Lightf., Gebh., 
ύϊπους εἰ καὶ] Mill., ουδὲ εἰ, vel ovd 
ἄν, vel ἐὰν xal, vel denique κἂν legere 
permisit Cotel., ρυπους ουδὲ in apo- 
apho suo legit Bois., οὐδεὶς χαϑαρὸς 
ἀπὸ ῥύπου, οὐδ᾽ ἂν μία ἡμέρα ἡ ζωὴ 
αὐτοῦ Constt. app. II, 18 p. 33, 15. 16. 
LXX autem secundum cod. Al.: τές ya 
ἔσται χαϑαρὸς (Vat. χαϑαρὸς στα 
ἀπὸ ῥύπου; οὐδὲ εἷς (γαΐ. ἀλλ οὐϑ εἰς), 
ἐὰν χαὶ μιᾶς ἡμέρας γένηται (Vat. 
μία ἡμέρα) ἡ ζωὴ αὐτοῦ. Origenem 
haud semel legisse οὐδὲ εἰ monuit 
Wott. 5—11. Mwiche πιστὸς --- ἀπὸ 
xvGeac. Clemens Al. |. 1. pergit: Mw- 
ὑσῆς ὁ πιστὸς ϑεράπων ἐν oly τῷ 


οἴχῳ αὐτοῦ πρὸς τὸν χρηματίζοντα 
ἐχ tae βάτου εἶπεν Τίς εἰμι ἐγώ, ὅτι 
με πέμπεις; ἐγὼ δέ εἰμε ἰσχνόφωνος 
καὶ βραδύγλωσσος, φωνὴν κυρίου διὰ 
γλώσαης ἀνθρωπίνης διαχονῆσαι. καὶ 
πάλιν ᾿Εγὼ δέ εἰμι ἀτμὶς ἀπὸ χύ- 
teac’ ϑεὸς γὰρ ὑπερηφάνοις ἄντι- 
τάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν 
(cf. infra c. 80). 6 [τῷ otx@] A. 
avtov A (cf. Clem. ALS et edd., 
etiam Bryen., om. 1. — ὑπηρεσίας I et 
Bryen., [υπηρε]σιας A, Colom., Frey, 

oust. (qui ita ad oram dederunt), 
Wott., Hef., Dress., Laur. in edd., 
Lightf., Gebh., [προστα]σίας Iun. et 
ceteri edd., [ϑεραπευ]σίας (cf.c. 51. 53) 
snasit Laur. in: Zeitschr. f. luth. Theol. 
u. K. 1863. p.421. 1. Αἴγυπτον διὰ 
I et Bryen., α[εγυπτον] διὰ A, Wott., 
Hef., Dress., Hg!., Laur. (in ed.) Lightf.,, 
Gebh., [ρῦσαι τὸν ἰσραὴλ)] ἀπὸ Iun., 
[τον ισλ (Ἰσραὴλ) λυσαι Davis., λῦσαι 
τὸν ισλ διὰ Gall., [λαὸν αὐτοῦ cod] διὰ 
Tac., [τοὺς υἱοὺς ισλ) διὰ Laur. in 
Zeitschr. f. luth. Th. 1863. 1.1. --- [αἱ- 
χήσματων A. 8. xaxelivog)A., xaxsi- 
γος 1. — ἐμεγαλορρημόνησεν I, edd. 
me priores et Bryen. εμ[εγα]λορημο- 
νησεν A., Ηρ!., Laur., Lightf., Gebh. 
9. διδομένου I et edd. plerique, δι- 
δο[μέϊνου A, δεδο[μέ)νον perperam 
Wott.,Gall.—tlo εἰμὶ 1. 10. πεμπίεις] 
A. 11. ᾿Εγὼ δέ εἰμι ἀτμὶς ἀπὸ xv- 
ϑρας, haec Mosis verba in sacro codice 
frustra quaeruntur. quae enim Hos. 
XIII, 3 apud LXX cod. Al. ct Theo- 
dotionem leguntur: ὡς ἀτμὶς xanvo- 
δόχης (Vat. xanvodoyns ὡς ἀτμὶς and 
δακρύων, var. lect. ἀκρίδων), neque 
Mosis sunt neque ea quae quaeruntur. 
etiam in libro Iubilacorum, qui λεπτὴ 


AD CORINTHIOS EPI. I, 17. 18. 


XVIII. τί dé εἴπωμεν ἐπὶ τῷ μεμαρτυρημένῳ Δαβίδ, πρὸς ὃν 


[4 ᾿ ~ 
εἶπεν ὃ ϑεός" ,Evgov ἄνδρα κατὰ τὴν καρδίαν μου, 4αβὶὲδ τὸν tod 


Ἰεσσαί, ἐν ἐλαίῳ ἁγίῳ ἔχρισα αὐτόν’; ἀλλὰ καὶ αὐτὸς λέγει πρὸς τον 


ϑεόν (Ἐλέησόν με, ὃ ϑεός, κατὰ τὸ μέγα ἔλεός σου, καὶ κατὰ τὸ 


ὅ πλῆϑος τῶν οἰχτερμῶν σου ἐξάλειψον τὸ ἀνόμημα μου. ἐπὲὶ πλεῖον 


πλῦνόν μὲ ἀπὸ τῆς ἀνομίας μου, καὶ ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας μου κα- 


, 4 . τὶ δ 2 , > AN , "᾽ς € , 
ϑαρίσον με' OFt ΤῊ» αγομιαὰν μου ὅγω γινωσχῶν xXaL 7 αμαρτία 


μου ἐνώπιόν μού ἔστι διαπαντός. σοὶ μόνῳ ἥμαρτον, καὶ τὸ πο- 


γηρὸν ἐνώπιόν σου ἐποίησα᾽ ὅπως ἂν δικαιωθῆς ἐν τοῖς λόγοις 


10G0v καὶ νικήσῃς ἐν τῷ χρίνεσϑαί σε. ἰδοὺ γὰρ ἐν ἀνομίαις συνε- 
λήφϑην, καὶ ἐν ἁμαρτίαις ἐκίσσησέ μὲ ἡ μήτηρ μου. ἰδοὺ γὰρ 
ἀλήϑειαν ἠγάπησας, τὰ ἄδηλα καὶ τὰ χρύφια τῆς «σοφίας σου 


ἐδήλωσάς μοι. ῥαντιεῖς με ὑσσώπῳ, καὶ καϑαρισϑήσομαι" πλυνεῖς 


, « A Ld 4 > ~ 2 λλί \ 
με, καὶ ὑπὲρ χιόνα AevxavInoopat, axovtteig μὲ ἀγαλλίασιν καὶ 


γένεσις appellatur, neque acthiopico . 


(vernacule edito a Dillmanno in Ewaldi 
Jahrbb. ἃ. bibl. Wiss. II, 231 sq. II, 
1 sq.) neque latino (in Monumontis sa- 
cris et profanis ex codicibus praeser- 
tim bibliothecae Ambrosianae, Tom. I, 
fasc: 1. ed. Anton. Maria Ceriani, Me- 
diolani 1861 p. 8—54 et in Hermanni 


Roenschi libro: Das Buch der Jubilien | 


oder die kleine Genesis, Lips. 1874), 
neque in veterum scriptorum excerptis 
(cf. Fabricii cod. pseudepigr. V.. T. I, 
849 sq. IIT, 120 sq.) illa reperiuntur. 
itaque cum Cotelerio et Hefelio et ipse 
(apost. Vater p. 101) hic animadverti 
ητόν τι ὡς ἀπὸ τῆς ϑείας γραφῆς 
ενίζον (Phot. Bibl. cod. 126). quum 
autem Mosis effatum laudetur, e Mo- 
sis Assumptione haustum esse videtur, 
cuius fragmenta conservata huic Cle- 
mentis Romani editioni adieci. — dé 
slut I — χύϑρας A. I.. Wott., Iac., 
Hef., Dress., Hg!., Laur., Lightf., Gebh., 
χύτρας Clem. Al. et ceteri edd, 

VIII. 1—9. τί δὲ εἴπωμεν --- 
ἐποίησα. Clem. ΑἸ. 1.1. 8. 109 pergit: 
Ναὶ μὴν χαὶ Δαβίδ, ἐφ οὗ μαρτυ- 
ρῶν ὁ κύριος λέγει Εὗρον ἄνδρα 
κατὰ τὴν χαρδίαν μου, Δαβὶδ τὸν τοῦ 
Ἰεσσαί, ἐν ἐλαίῳ ἁγίῳ ἔχρισα αὐτόν, 
ἀλλὰ χαὶ αὐτὸς λέγει πρὸς τὸν ϑεόν 
᾿Ελέησόν με, ὃ ϑεός, χατὰ τὸ μέγα 
ἔλεός σου καὶ xatd τὸ πλῆϑος τῶν 
οἰχτιρμῶν σου ἐξάλειψον τὸ avo- 
μημα μου" ἐπὶ πλεῖον πλῦνόν με ἀπὸ 
τῆς ἀνομίας μου καὶ ἀπὸ τῆς ἁμαρ- 
τίας μου χαϑαρισόν με" ὁτι τὴν ἄνο- 


μίαν μου ἐγὼ γινωσχω, καὶ ἡ ἅμαρ- 
tia μου ἐνώπιόν μου ἐστὶ διαπαν- 
τός. ἔπειτα τὴν οὐχ ὑποπίπτουσαν 
νόμῳ αἰνιττόμενος ἁμαρτίαν γνωστι- 
κῶς μετριοπαϑῶν ἐπιφέρει Σοὶ Lov 
ἥμαρτον καὶ τὸν (]. τὸ πονηρὸν ἐνω- 
πιόν σου ἐποίησα. Epiphan. Haer. 
XXX, 15(v. supra δα c.17 p.21, 13—16.). 
1. εἰπωμεν A et omnes edd., εἴποι- 
μεν I. — ἐπὶ τῷ μεμαρτυρημένῳ 
Δαβίδ A. I et edd. (cf. c. 36 ἐπὶ 
δὲ τῷ vid αὐτοῦ), ἐπὶ τοῦ μεμαρ- 
τυρημένου AaBid coniecit Bois. 2, 
ὁ ὃς (0 ϑεὸς) A et omnes edd., ὁ xv- 
ρίος Clem. Al., om. I. 3. “Ieaoa? I. 
— ἐν ἐλαίῳ ἁγίῳ Clem. Al. (cf. LXX 
Ps. LXXXIX, 21 cod. Al. ἐν ἐλαίῳ 
ἁγέῳ μου, Sirac. XLV, 15 χαὶ ἔχρισεν 
αὐτὸν ἐν ἐλαίῳ ἁγίῳ), ἐν ἐλέει αιω- 
vim A (ελαιει) I, Wott., Iac., Laur., 
Lightf., Gebh. al., ἐν ἐλαίῳ αἰωνίῳ 


Jun. al, etiam Bryen., ἐν ἐλέει ἁγίῳ 


LXX cod.Vat. retinuiClementis Al.lectio- 
nem etiam propter sequentia (ἀλλὰ xtA.). 
David quamvis a deo oleo sancto unctus, 
tamen misericordiam divinam imploravit. 
4. ελαιος A. ὅ. οιἰχτείρμων ἃ. 5—p. 
24,14 ἐπὶ πλεῖον --- έρυϑενώσει A: 
servavit, om. 1. ὅδ. πλιον A. 8. στιν 

10. νικήσῃς (cf. LXX) edd., νε- 


χησεις A. 10. 11. συνελήφϑην (ut I. 
exhibere solet) edd. ante Laur. (Zeitschr. 
422), συνε- 


f. luth. Th. ἃ. K. 1863. p. 
λημφϑην A, Laur., Hg'., Lightf., Gebh. 
11. εχισσησεν A 13. πλυνεῖς (cf. 
LXX) edd., πλυνιεις A. 


23 | 


Pg. LXXXI 
21, 


Ps, LI, 1—1 


24 CLEMENTI ROMANI 


3 , 2 , 2 ~ ’ > ᾽ 
εὐφροσύνην, ἀγαλλιάσονται ὀστᾶ τεταπεινωμένα. ἀποστρεῖψον τὸ 
πρόσωπόν σου ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν μου, καὶ πάσας τὰς ἀνομίας 
μου ἐξάλειψον] καρδίαν καϑαρὰν κτίσον ἐν ἐμο[], 6 ϑεός, καὶ 

~ 3 A ἢ ~ 9 ’ Α 3 
πνεῦμα εὐϑὲς ἐγκαίνισον ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου. μὴ ἀποίρψῃς με 
ἀπὸ τοῦ προσώπου σου, [καὶ τὸ π]νεῦμα τὸ ἅγιόν σου μὴ ἀντα- ὃ 
“4 > 2 ~ 2 ’ Α 2 ~ , 
vé[Ang an ἐϊμοῦ. ἀπόδος μοι τὴν ἀγαλίλίασιν τ]οῦ σωτηρίου σου, 

4 ’ € ~ ’ > # ‘ 4 € , 
καὶ πνεύματι [ἡγεμο]νεκῷ στήρισον με. διδαίξω avoluovg τὰς ὁδοὺς 
σου, καὶ α[σεβεὶ)ς ἐπισερέψουσιν ἐπὶ σέ. [δῦσα] με ἐξ αἱμάτων, 
ὁ ϑεός, 6 ϑεὸς τῆς ἰσωτ]ηρίας pov’ [ἀγαλ]λιάσεται ἡ γλῶσσά μου 

᾿ , ’ 4 , 2 A ‘A U 10 
τὴν [δικ]αιοσύίνην σου. xvete, τὸ στόμα μου [ἀν)οίξεις, καὶ τὰ χείλη 
μου ἀναγ[γ]ελεῖ τὴν αἴνεσίν σου. ὅτε εἰ ἠ[ϑ]έλησας ϑυσίαν, ἔδωκα 
»” ς ’ 2 > 4 , ~ ~ ~ 
av? ὁλοκαυτώματα οὐχ εὐδοκήσεις. ϑυσία τῷ ϑεῷ πνεῖμα συντε- 
τριμμένον, καρδίαν συντετριμμένην καὶ τεταπεινωμένην ὁ ϑεὸς 
᾿ 2 Pp , 
οὐκ ἐξουϑενωσει". 

XIX. Τῶν τοιούτων οὖν καὶ τοσούτων μεμαρτυρημένων τὸ 1ὅ 
ταπεινόφρον καὶ τὸ ὑποδεὲς διὰ τῆς ὑπακοῆς οὐ μόνον ἡμᾶς, 
3 A ‘ A A ig ~ , 2 “ 4 
ἀλλὰ καὶ τοὺς πρὸ ἡμῶν βελτίους ἐποίησδ, τοὺς ye καταδεξαμέ- 
voug τὰ λόγια αὐτοῦ ἐν φόβῳ καὶ ἀληϑείᾳ. πολλῶν οὖν nai με-' 

“ A / , ’ 3 μ“ > \ 
γάλων καὶ ἐνδόξων μετειληφοτες τιράξεων ἐπαναδράμωμεν ἐπὶ. 
Η͂ > ) ~ Cc » «~ > ‘ δ Α 2 ’ 
τὸν ἐξ ἀρχῆς παραδεδομένον ἡμῖν τῆς εἰρήνης σκοπὸν καὶ ἀτενί- 
ὅωμεν εἰς τὸν πατέρα καὶ κτίστην τοῦ σύμπαντος κόσμου καὶ Taig 
μεγαλογρεπέσι καὶ ὑπερβαλλούσαις αὐτοῦ δωρεαῖς τῆς εἰρήνης 

? ~ » )"ν. ‘ Ul ° 4 3 
εὐεργεσίαις te κολληϑῶμεν. ἐδωμεν αὐτὸν κατὰ διάνοιαν καὶ ἐμ- 
βλέψωμεν τοῖς ὄμμασι τῆς ψυχῆς εἰς τὸ μαχρόϑυμον αὐτοῦ βοί-᾿ 


XVIII. 4. ευϑες (cf.2 Regg. vel Sam. 
XIX, 18. Sap. Sal. 1X, 9) A (cf. LXX), 
Wott., Gall., Iac., Hef., Dress., Hg1., 
Laur., Lightf.,Gebh., εὐϑὺ Iun. ct ceteri 
edd. — ἐνχατοις A. — ἀπο[ρίψης A., 
Tac. et sega. edd., azole ‘Iwas edd. 
priores et Bryen. 5. του A., Wott. et 
seqq. edd., om. Iun. et seqq. edd. 1. 
στηρισον με A, Wott., Iac., Gall., Hef., 
Dress., Laur., Lightf., Gebh., στήριξόν 
ue Tun. et ceteri edd., etiam Hg'. et 
Bryen. 10. τὸ στόμα et ta yeild 
mutato ordine, cf. LXX. tali lectioni 
Ambrosium (Epi. XLII, 4 ed. Ben.) fa- 
vere opinatus estGallandius. 14. ἐξου- 
ϑενώσει. LXX ἐξουδενώσει. 


XIX. 15. τῶν τοιούτων οὖν χαὶ. 


- τοσούτων μεμαρτυρημένων (οἷ. 6.68), 
των τοσουτων ουν χαι τοιουτων ου- 
τως μεμαρτυρημένων A οὗ priores edd. 
saepetamen οὔτω), etiam Bryen. 16. 


ταπεινόφρον I, lun. et plerique edd., 
tanecvopeovoy A, lac., ταπεινοφρο- 
γοῦν Laur., Lightf. 11. ἀλλὰ I et. 
edd., αλλας A. -- τοὺς πρὸ ἡμῶν I, 
τας προ ἡμῶν γενεὰς A et edd. omnes. 
— enotnoev A.—tovg ye emend. Ηρ... 
Bryen., τούς te A. I ect ceteri edd. no- 
strae emendationi favet textus codicis 
I. 17. 18. xatadsEapuévovg A. I, 
καταδεξομένους coniecit Davis., quasi 
post superiores et praesentes etiam pc 

steri memorarentur. sed optime addi- 
tur, quales tunc et iam antea meliores 
redditi sint. 19. πραξαιων A, naga- 
δειγμάτων maluerunt Lun., Fell., Co- 

lom., Wott. — ἐπαναδράμωμεν. of. : 
Herm. Past. Sim. 1X, 20 p. 134, 14 
νῦν ἀναδράμωσιν ἐν ταῖς ἡμέραις. 
lustin. de monarch. 6 p. 109 (ἐπαναδρα- 


'“μεῖν ἐπὶ τὴν τῆς συζυγίας χοινωνίαν). 


24. τοῖς ὄμμασι τῆς ψυχῆς cf. c. 86 


AD CORINTHIOS EPI. 1, 18—20. 


25 


λημα". νοήσωμεν πῶς ἀόργητος ὑπάρχει πρὸς πᾶσαν τὴν κτίσιν 


> ~ 
avtor. 


XX. οἱ οὐρανοὶ τῇ διοικήσει avtot σαλευόμενοι ἐν 


> @¢ € U > ~ ς ’ \ ‘ LY , ς » 
ξέρηνῃ ὑποτασσονται αὐτῷ. ἡμέρα τὸ καὶ νὺξ τὸν τεταγμένον Um 


αὐτοῦ δρόμον διανύίουσι͵ μηδὲν ἀλλήλοις ἐμποδίζοντα. ἥλιος καὶ 


’ 2 , 4 8 4 A > ~ 3 ς , 
ὅ σελήνη ἀστέρων τε yooot χατὰ τὴν διαταγὴν αὐτοῦ ἔν ὁμονοίᾳ 


diya πάσης παρεκβάσεως ἐξελίσσουσι τοὺς ἐπιτεταγμένους αὐτοῖς 


[4 ‘ ~ ~ δ δ , 3 ~ ~ >o? 
OQLALLOVSG. γῆ κυοφοροῦσα κατὰ τὸ ϑέλημα avtot τοῖς ἐδιοις xat- 


goic τὴν παμπληϑῆ ἀνϑρώποις τε καὶ ϑηρσὶν καὶ πᾶσι τοῖς οὖσιν 


ἐπὶ αὐτῆς ζώοις ἀνατέλλει τροφήν, μὴ διχοστατοῦσα μηδὲ ἀλλοι- 


- ᾽ ~ ’ ς >) > ~ 2 ’ 2 , 
10otoa τι τῶν δεδογματισμένων ὑπ αὐτοῦ. aBioowy τὸ ἀνεξιχνίαστα 


καὶ νερτέρων ἀνεχδιήγητα κλίματα τοῖς αὐτοῖς συνέχεται προσταγ- 


μασι. τὰ κύτος τῆς ἀπείρου ϑαλάσσης κατὰ τὴν δημιουργίαν αὐτοῦ 


> ‘ ‘ 2 ι Ἁ ᾿ 
συσταϑὲν εἰς τας συναγωγὰς οὐ παρέχβαινει τὰ περιτεϑειμξνα 


>} » ~ > δ Ν ’ ) ~ er ~, τ' , 
αὐτῇ κλεῖϑρα, ἀλλὰ καϑῶς διέταξεν αὐτῇ, οὕτω ποιεῖ" eine yao 


᾿ z 
15 “Ἕως woe ἥξεις, καὶ τὰ κύματά σου ἐν σοὶ συντριβήσονται“. ὠκεανὸς 


οἱ ὀφθαλμοὶ τῆς καρδίας. Tacobs. con- 
tulit c. 57 τὰ γόνατα τῆς καρδίας. 
Origen. c. Cels. IT, 14 (Opp. I, 456) 
τοῖς ἔχουσιν ὀφθαλμοὺς ψυχῆς ὀξυ- 
δερχεστάτους. EKuseb. HE. 1, 2, 4 χα- 
ϑαροῖς διανοίας ὄμμασι. addo Clem. 
Hom. IIL, 18 ἀπείρῳ ψυχῆς ὀφθαλμῷ 
πάντα χατοπτεύων. --- ομμασιν A. 
XX. 2. σαλευόμενοι A. I et edd. 
plerique, μὴ σαλευόμενοι coniccit Iun., 
collato Chrysostomo (Comm. ad Ps. 
CXLVIII, 8. 2. οὐχ οὐρανὸς παρεσα- 
λεύϑη). hanc emendationem a Colome- 
sio probatam Iacobs. vidit confirmari 
etiam Matth. XXIV, 29 (αἱ δυναμεις 
τοῦ οὐρανοῦ σαλευϑήσονται, i. 6. con- 
tra ordinem). Marc. XIII, 25 Luc. ΧΧΙ, 
26. Hebr. XII, 26.27: ob ἡ φωνὴ τὴν γῆν 
ἐσάλευσιν τότε, viv δὲ ἐπήγγελται 
λέγων Ἔτι ὅπαξ ἐγὼ σείσω οὐ μό- 
ψον τὴν γῆν, ἀλλὰ χαὶ τὸν οὐρανόν 
(Hagg. II, 6). τὸ δέ Ἔτι ἅπαξ δηλοῖ 
τῶν σαλευομένων τὴν μετάϑεσιν ὡς 
πεποιημένων, ἵνα μείνῃ τὰ μὴ σαλευ- 
όμενα. --- οὐ σαλευόμενοι He". (cf. 
Zeitschr. f. w. Th. 1870 p. 4035), sed 
codicis utriusque testimonium agnosco. 
4. διανυουσιν A. — μὴ δὲν 1. — ἀλ- 
λήλοις ἐμποδίζοντα Α. 1 et edd., ἀλ- 
λήλαις ἐμποδίζουσαι mallent LIun., 
Fell., Colom. 4—7. ἥλιος---ὁρισμούς. 
Testam. XII. Patri. Naphth. 3: ἥλιος 
καὶ σελήνη καὶ ἀστέρες οὐχ ἀλλοιοῦσι 
τάξιν αὐτῶν. 4. χαὶ I et Bryen., te 
καὶ A et-edd. priores. 6. [π]αρεχβα- 
σεως A et edd., etiam Bryen., παρα- 


βάσεως I. — ἐξελισσουσεν A. 8. 
παμπληϑῆ I, edd. me priores et Bryen., 
πανπληϑη A, Hg'., Laur.., Lightf.,Gebh. 
—nacwA. 9 én αὐτῆς 1 οἱ Βτγοη,, 
ἐπ avtnvy A, Wott., Gall., Iac., Hef., 
Dress., Hg!., Laur., Lightt., Gebh., ἐν 
αὐτῷ lun. et ceteri edd. — μὴ δὲ 1. 
10. τὲ I. 11. χλέματα emend. Wott., 
Hg. (apost. Vater p. 60, not. 11), Ecco 

kker 1. 1. p. 8, not. 2, Lipsius 1. 1. 
p. 155 not. (qui codicis lectionem e Rom. 
XI, 33 ortam esse censuit), Dress., Hg'., 
Laur., Gebh., χρίματα A.I, Hef., Bryen. 
al., xvuata lun, Fell., Colom., χρύμ- 
ματα Birr. — τοῖς αὐτοῦ suasit Nol- 
tius. 11. 12. προσταγμασιν A. 12. 
κῦτος 1. — δημιουργειαν A. 13. av- 
σταϑὲν sic τὰς ovvaywyac, ef. Gen. 
I, 9 LXX: χαὶ συνήχϑη τὸ ὕδωρ τὸ 
ὑποχάτω οὐρανοῦ εἰς τὰς συναγωγὰς 
αὐτῶν. 14. ουτως A. --- εἰπεν A. 
15. χύματα (cf. LXX) I, Iun. et 8664. 
edd., xovuata A. — συντριβήσον- 
tae 1 et Bryon., συντριβησεται (LXX) 
A ot priores edd. 15—p. 26, 
2. ὠχεανὸς---διευϑύνονται. Clemens 
Alox. Strom. V, 12. 81 p. 693 sq.: ὁλ- 
λα κἂν τῇ πρὸς Κορινϑίους Ῥωμαί- 
ων ἐπιστολῇ ὠκεανὸς ἀπέραντος ἀν- 
ϑρώποις γέγραπται καὶ οἱ μετ᾽ αὐτὸν 
χόσμοι. Origenes de prince. II, 3, 6 
(Opp. I, 82 sq.): Meminit sane Clemens 
apostolorum discipulus etiam eorum, 
quos ἀντίχϑονας Graeci nominarunt, 
atque alias partes orbis terrae, ad quas 
neque nostrorum quisquam accedere 


Iob. 
XXXVIII, 


26 


CLEMENTIS ROMANT 


> ? ’ A « 2 > A , ~ 2 - 
ἀπέραντος ανϑρώποις καὶ οἱ mer αὐτὸν κόσμοι ταῖς αὐταῖς 


ταγαῖς τοῦ δεσπότου διευϑύνονται. καιροὶ eagivol καὶ ϑερινοὶ καὶ 


μεκοπωρινοὶ καὶ χειμερινοὶ ἐν εἰρήνῃ μεταπαραδιδόασιν ἀλλήλοις. 


> 9 ‘ LY A 2 δ 4 ’ > “- 
ἀνέμων TE σταϑμοὶ κατὰ τὸν LOLOY καιρὸν τὴν λειτουργίαν αὑτῶν 


% 4 ~ >? , , A 2 , ‘ 
ἀπροσκόπως ἐπιτελοῦσιν. aévvaot te πηγαί, πρὸς ἀπόλαυσιν xai 
ὑγίειαν δημιουργηϑεῖσαι, δίχα ἐλλείψεως παρέχονται τοὺς πρὸς 

Ὶ 3 a , [4 U ~ 4 LY 4 
ζωὴν ἀνϑρώποις μαξοὺς. ta te ἐλάχιστα τῶν ζώων τὰς συνελεύ- 


σεις αὐτῶν ἐν ὁμονοίᾳ καὶ εἰρήνῃ ποιοῦνται. ταῦτα πάντα ὃ μέ- 


γας δημιουργὸς καὶ δεσπότης τῶν ἁπάντων ἐν εἰρήνῃ καὶ ὁμονοίᾳ 


Or 


προσέταξεν εἶναι, εὐεργετῶν τὰ πάντα, ὑπερεκπερισσῶς δὲ ἡμᾶς 1 


τοὺς προσφεύγοντας τοῖς οἰχτιρμοῖς αὐτοῦ διὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν 


- potest, neque ex illis qui ibi sunt quis- 
quam transire ad nos, quos et ipsos 
mundos appellavit, quum aif: ,,Ocea- 
nus intransmeabilis est hominibus et 
hi qui trans ipsum sunt mundi, qui 
his eisdem dominatoris dei dispositio- 
nibus gubernantur“. — — ex his ta- 
men, quae Clemens visus est indicare 
quum dicit: ,,Qceanus intransmeabilis 
est hominibus et hi mundi, qui post 
ipsum sunt. Selecta in Ezech. VIII 
3 (Opp. IIL, 422): φησὲ δὲ χαὶ o Κλη- 
μης ὠκεανὸς ἀπέραντος ἀνϑρώποις 
καὶ οἱ μετ᾽ αὐτὸν χόσμοι τοσαύταις 
διαταγαῖς τοῦ δεσπότου διοικοῦνται. 
Hieronymus ad. Eph. Π, 2 (Opp. VII, 
571): Mundos alios, de quibus et Cle- 
mens in epistola sua scribit: ,,Oceanus 
et mundi qui trans ipsum sunt‘. Pho- 
tius Bibl. cod. 126: αἰτιάσαιτο δ᾽ ἄν 
τις αὐτὸν (Clementem) ἐν ταύταις" ὅτι 
τε τοῦ ὠχεανοῦ ἔξω κόσμους τινὰς 
ὑποτίϑεται εἶναι. conferre iuvat etiam 
alios scriptores ecclesiasticos.  Ire- 
naeus adv. haer. II, 28, 2: Quid autem 
possumus exponere de Oceani accessu 
et recessu, quum constet esse certam 
causam? quidve de his quae ultra eum 
sunt enuntiare qualia sint? Diony- 
sius Alex. apud Eusebium HE. VII, 
21, 7: πῶς ἂν ὁ πολὺς xal ἀπέραν- 
τος ἀνθρώποις ὠχεανὸς ἐπιχυϑεὶς 
τὴν πιχρὰν ταύτην anoounka ϑά- 
λασσαν; Augustinus de civ. Dei XVI, 
9: Nimis absurdum est, ut dicatur ali- 
quos homines ex hac in illam partem, 
oceani immensitate traiecta, navigare 
ac pervenire potuisse. — de re ipsa iam 
disserui (apost. Vater p. 60 not. 12). 
Lipsius p. 9. 151 sq. 188. ea addidit, 
quae Josephus bell. iud. I, 8, 8 de Ks- 
genorum opinionibus tradidit, rumores- 


quo per Phoenices, Carthaginienses, Ga- 
itanos ad Graecos perlatos de terris 
trans oceanum sitis, cf. Diodor. V, 16. 
Pseudo-Aristotel. Mirab. auscult. p. 84. 
equidem nunc addo Plutarchum (de 
def. orac. 24 sq.) plures mundos sta- 
tuentem, cf. Guil. Méller, Geschichte 
der Kosmologie in der griech. Kirche 
bis auf Origenes, Hal. 1860. p. 59 84. 
XX. 1. ἀπέραντος ἀνθρώποις ἢ 
(cf. Clem. AL, Origen., Dionys. Alex.) 
et Bryen., avosg (ἀνϑρώποις) anegar 
τος A et priores, ἀνθρώποις anéga- 
tog coniecerunt Iun., Fell., edidit Lightf. 
2. ταγαῖς A. I, Laur., Lightf., Gebh., 
Bryen., ἐπιταγαῖς vel διαταγαῖς con- 
iecit Iun., ἐπιταγαῖς Fell., dcatayats 
Orig., Bois., Hg’. 3. μετοπωρινοὶ I, 
Iun. et plerique edd., Laur., Lightf., 
Gebh., Bryen., μεϑοπωρινοι A, i, 
— μεταπαραδιδοασιν A et omnes edd., 
μεταδιδόασιν I, 4. te I et Bryen, 
om, A et priores edd. — λεειτουργειαν 
A. 5. ἀένναοε I, Tun. et plerique edd., 
αεναοι A, Wott., Gall. Iac., Hof., Dress., 
Hg'., Laur., Lightf., Gebh. 6. dyi- 
ecav I, Iun. et plerique edd., vyeray 
A, Hg!., Lightf., Gebh. 71. ζωὴν I, 
Tun. et seqq. edd., Hg'., Bryen., ζωης Α, 
Wott. et seqq. edd., qui contulerunt 
Act. XXVIIL, 34. τοῦτο γὰρ πρὸς τῆς 
ἡμετέρας ζωῆς ὑπάρχει. cf. potius Orac. 
ibyll. IV, 16 χτέσματα πρὸς ζωήν. 
8. ἐν ὁμονοίᾳ xat εἰρήνη A. I, Iun., 
Wott., Gall., Tischdf., Laur., Lightf., 
Gebh., ἐν εἰρήνῃ καὶ ομονοίᾳ tam- 
quam codicis A lectionem exhibuit Iac., 
quem Ηρ, secutus est. 11. προσ- 
φευγοντας I et Bryen., noooneqer- 
yotag A et priores edd. (προσπεφυ- 
yotag Russel). — οεχτείρμοις A. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 20. 21. 


27 


Ιησοῦ Χρισταῦ, w ἡ δόξα. καὶ ἡ μεγαλωσύνη εἰς τοὺς. αἰῶνας τῶν 


»», > " 
αἰώνων. aAUNY. 


XXI. Ὁρᾶτε, ἀγαπητοί, μὴ at εὐεργεσίαι αὐτοῦ at πολλαὶ 


~ “Μ δ ~ , 
γένωνται εἰς κρίμα πᾶσιν ἡμῖν, ἐὰν μὴ ἀξίως αὐτοῦ πολιτευόμε- 


‘ A) 4 3 ἢ , > ~ ~ 3 ¢ ’ 
vot τὰ καλὰ καὶ Evageota ἐνώπιον αὑτοῦ ποιῶμεν μεϑ' ὁμονοίας. 


λέγει γάρ που πνεῦμα κυρίου , “ύχνος ἐρευνῶν τὰ ταμιεῖα τῆς Prov. XX, 51. 


γαστρός". ἴδωμεν πῶς ἐγγύς ἐστι, καὶ ὅτι οὐδὲν λέληθεν αὐτὸν᾽ 


«» ~~ ~~ ~ 7 ὃ 
τῶν ἐννοιῶν ἡμῶν οὐδὲ τῶν διαλογισμῶν ὧν ποιούίμεϑα. δίκαιον 


οὖν ἐστὲ μὴ λειποτακχκτεῖν ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ ϑελήματος αὐτοῦ. μᾶλλον 


10 ἀνθρώποις ἄφροσι καὶ ἀνοήτοις καὶ ἐπαιρομένοις καὶ ἐγκαυχω- 


μένοις ἐν ἀλαζονείᾳ τοῦ λόγου αὐτῶν προσκόψωμεν ἢ τῷ ϑεῷ. 


ow) ὲ - ~ 
τὸν κύριον Ἰησοῦν, οὗ τὸ αἷμα ὑπὲρ ἡμῶν ἐδόϑη, ἐντραπῶμεν, 


τοὺς προηγουμένους ἡμῶν αἰδεσϑῶμεν, τοὺς πρεσβυτέρους τιμήη- 


ΧΧΙ. 4. εἰς χριμα πασιν ἡμῖν A 
et edd. omnes, εἰς χρίματα σὺν ἡμῖν 
I. 6—12. λέγει γὰρ που---ἐντραπῶ- 
μεν. Clemens. Alex. Strom. IV, 7, 109 
p. 611 pergit: λέγει γάρ που ἡ γραφή 
Πνεῦμα χυρίου λύχνος ἐρευνῶν τὰ 
ταμεῖα τῆς γαστρός χαὶ ὅσῳ τις δι- 
καιοπραγῶν γνωστιχωτερος γίνετα 
προσεχέστερον τούτῳ τὸ πνεῦμα τὸ 
φωτεινόν. οὕτως ἐγγίζει τοῖς δικαί- 
Org ὁ χύριος, καὶ οὐδὲν λέληϑεν av- 
τὸν τῶν ἐννοιῶν καὶ τῶν διαλογι- 
σμῶν ὧν ποιούμεϑα᾽ τὸν χύριον Tn. 
σοῦν λέγω τὸν τῷ παντοχρατοριχῷ 
ϑεληματιἐπίσχοπον τῆς καρδίας ἡμῶν, 
οὗ τὸ αἷμα ὑπὲρ ἡμῶν ηγιάσϑη. 
6. λέγει γάρ που πνεῦμα κυρίου Av- 
χνος ἐρευνῶν τὰ ταμιεῖα τῆς γαστρός 
scribendum est. Clemens Alex., qui 
πνεῦμα xvolov perperam ad 8. scri- 
pturae locum retulit et to πνεῦμα τὸ 
φωτεινὸν interpretatus est, erroris 
omnibus editoribus communis auctor 
fait. tota re desperata Laurent. (Zeitschr. 
f. luth. Th. u. K. 1863. p. 420 sq.) 9 
Clemente Alexandrino infeliciter con- 
iectavit, Clementem Romanum, post- 
quam totum c. XXI conscripsit, in mar- 

ine addidisse: ἐρευνητῆς yao ἔστιν 
ἐννοιῶν χαὶ ἐνθυμήσεων. λέγει yao 
nov Πνεῦμα χυρίου λύχνος 
τὰ ταμιεῖα τῆς γαστρός. οὗ ἡ πνοὴ 
αὐτοῦ ἐν ἡμῖν ἐστίν, καὶ ὅταν ϑέλῃ 
ἀνέλει (Ὦ αὐτήν. librarium autem 8. 
scripturae locum [8180 inseruisse. haec 
Laur. ipse in editione sua omisit. omnia 
sana sunt, modo recte interpungas. λέ- 
yee γάρ που πνεῦμα xvelov congrua 
sunt Clementis consuectudini (c. 13 p. 16, 


θευνῶν 


9. c. 16 p. 19, 15. ὁ. 22, p. 29, 1). 
Prov. xX, 21 LXX cod. AL: φῶς 
κυρίου πνοὴ ἀνθρώπων ἢ λύχνος 
(ἢ λύχνος om. cod. Vat.), ὃς δρεῦ- 
ve ταμιεῖα κοιλίας. nostram quidem 
interpunctionem neque Laur. neque 
Lightf. neque Gebh. neque Bryen. se- 
cuti sunt. 6. ov etiam A, non ποὺυν 
(cf. Tischdf.). — λύχνος I et edd., 
Avyvoy A. 1. 8. ἰδωμεν---ποιοῦυ- 
Heda. Laurent 1], 1. Clementem Alexan- 
drinum ita legisse opinatus est: τὸν 
κύριον Ἰησοῦν Χριατόν, οὗ τὸ αἷμα 
ὑπὲρ ἡμῶν ἐδόϑη, ἐντραπῶμεν, ἴδω- 
μεν, πῶς ἐγγύς ἐστεν, καὶ ὅτι oddity 
λέληϑεν αὐτὸν τῶν ἐννοιῶν ἡμῶν οὐδὲ 
τῶν διαλογισμῶν ὧν ποιούμεϑα. sed 
Polycarpl epi. c. IV: xad λέληθεν av- 
τὸν οὐδέν, οὔτε λογισμῶν, οὔτε ἐν- 
νοιῶν, οὔτε τι τῶν χρυπτῶν τῆς καρ- 
δίας. ipse Laur. in editione illa non 
repetiit. 17. εστιν A. 9. ἐστιν A. 
— λειποταχτεῖν I et edd. me priores, 
etiam Bryen., λιποταχτειν A, Ηρ 
Lightf., Gebh. 10. 11. ἐγχαυχωμέ- 
vow I et edd., eyxavywuevosA. 11. ἐν 
ἀλαζονείᾳ A (αλαζονιαὶ I et edd., ple- 
rique, ἀλαζονίᾳ Wott., Gall., Schoenem. 
— προσχόψωμεν A I et edd., fort. 
προσχρούσωμεν legendum censuit Iun. 
12. Ἰησοῦν I, τν χν (Ἰησοῦν Χριστόν) 
A et edd., etiam Bryen. — ἐδόϑη Α.1 
et edd., ἐξεχύϑη mallet Iun. 13—p. 
28, 12. τοὺς προηγουμένους---ἀνελεῖ 
αὐτήν. Clemens AY 1. 1. § 110 p. 612 
pergit: ἐντραπῶμεν οὖν τοὺς προη- 
γουμένους ημῶν χαὶ αἰδεσϑῶμεν, 
τοὺς πρεσβυτέρους τιμήσωμεν, τοὺς 
νέους παιδεύσωμεν τὴν παιδείαν τοῦ 


28 


sSLEMENTIS ROMANTI 


σωμεν, τοὺς νέοις παιδείσωμεν THY παιδείαν τοῦ φόβου τοῦ ϑεοῦ, 


8 ~ [4 ~ 4 4 2 LY 4 Νὴ 2 ’ 
τὰς γυναῖκας ἡμῶν ἐπὶ τὸ ἀγαθὸν διορϑωσώμεϑα" τὸ ἀξιαγάπη- 
τον τῆς ἁγνείας ἦϑος ἐνδειξάσϑωσαν, τὸ ἀκέραιον τῆς πραὕτητος 
αὐτῶν βούλημα ἀποδειξάτωσαν, τὸ ἐπιεικὲς tig γλώσσης αὐτῶν 


διὰ τῆς σιγῆς ψανερὸν ποιησάτωσαν, τὴν ἀγάπην αὐτῶν μὴ κατὰ 
MS OLYNS Φανὲρ ἢ » τῇ πῇ μη 
προσχλίσεις, ἀλλὰ πᾶσι τοῖς φοβουμένοις τὸν ϑεὸν ὁσίως ἴσην 
᾿παρεχέτωσαν, τὰ τέκνα ἡμῶν τῆς ἐν Χριστῷ παιδείας μεταλαμ- 
βανέτωσαν, μαϑέτωσαν τί ταπεινοφροσύνη παρὰ ϑεῷ ἰσχύει, ti 
2 ’ € LY Q ~ Ul ~ ς ’ 3 ~ Α a 
ayann ayy παρὰ dep δύναται, πῶς ὁ φόβος αὑτοῦ καλὸς καὶ 
μέγας καὶ σώζων πάντας τοὺς ἐν αὐτῷ ὁσίως ἀναστρεφομένους ἐν 10 
καϑαρᾷ διανοίᾳ. ἐρευνητὴς γάρ ἐστιν ἐννοιῶν καὶ ἐνθυμήσεων, 
δ ε ‘ > ~ C ww 3 , , oc 2 - > » 
οὗ ἢ πνοὴ αὑτοῦ ἐν ἡμῖν ἐστί, καὶ ὅταν ϑέλῃ ἀνελεῖ avery. 
~ A ’ ~~ € »9 > ~ ’ . Q y 
XXII. ταῦτα δὲ πάντα βεβαιοῖ ἡ ἐν Χριστῷ πίστις" καὶ yao 


ϑεοῦ, μακάριος γάρ, ὃς ἂν Siddoxy 
καὶ ποιῇ τὰ τοῦ χυρίου xat ἀξίαν' 
μεγαλόφρονος δὲ ἐννοίας ἐστὶν χαὶ 
ϑεωρητιχῆς τῆς ἀληϑείας. τὰς γυναῖ- 
χας ἡμῶν ἐπὶ τὸ ἀγαϑὸν διορθϑωσώ- 
μεϑα, τὸ ἀξιαγάπητον ὖϑος τῆς ayvel- 
ac, φησίν, ἐνδειξάσϑωσαν, τὸ axé- 

αιον τῆς πραὕΐτητος αὐτῶν βούλημα 
ἀποδειξάτωσαν, τὸ ἐπιεικὲς τῆς γλώσ- 
ong αὐτῶν διὰ τῆς σιγῆς εἰ ανερὸν 
ποιησάτωσαν, τὴν ἄγαπην αὐτῶν μὴ 
κατὰ προσχλίσεις, ἀλλὰ πᾶσι τοῖς φο- 
βουμένοις τὸν ϑεὸν ὁσίως ἔσην παρε- 
χέτωσαν. τὰ τέχνα ἡμῶν τῆς ἐν Χρι- 
στῷ παιδείας μεταλαβέτωσαν, μαϑέ- 
τωσαν τί ταπεινοφροσύνη παρὰ ϑεῷ 
ἰσχύει, tl ἀγάπη ἁγνὴ παρὰ ϑεῷ δύ- 
ναται, πῶς ὁ φόβος τοῦ χυρίου xa- 


λὸς χαὶ μέγας, σώζων πάντας τοὺς. 


ἕν αὐτῷ ὁσίως ἀναστρεφομένους ἐν 
χαϑαρᾷ καρδία' ἐρευνητὴς γὰρ ἐν- 
γοιῷν χαὶ ἐνθυμημάτων, οὐ ἡ πνοὴ 
ἐν ἡμῖν ἐστί, καὶ ὅταν ϑέλῃ, ἀνελεῖ 
αὐτήν. 13. τοὺς πρεσβυτέρους I (cf. 
Clem. AL) et Bryen., τοὺς πρεσβύυτε- 
θους nuwy A et edd. priores. 

XXI. 1. 2. rove νέους---τοῦ χυρίου. 
Polycarp. epi. ad Philipp. c. IV: τὰ 
τέχνα παιδεύειν τὴν παιδείαν τοῦ Po- 
βου τοῦ ϑεοῦ. 1. ναιους Α. --- παι- 
διαν A. 3. αγνιας Α. --- ἐνδειξάσϑω- 
σαν A. I et edd. praeter Hg’., ubi per 
errorem évydeceatwoay editum est. 4. 
ἀποδειξάτωσαν A. I et edd. praeter 
Laur., qui dedit ἀποδειξάσϑωσαν. 5. 
σιγῆς I, Clem. Al., Hg. (apost. Vater 
). 62, not. 13) et in editione, Lightf., 

ryen., φωνῆς A et ceteri edd., δίχα 
τῆς φωνῆς coniecit M. Schmidt. ad rem 


ipsam cf. 1 Cor. XIV. 34 sq. 1 Tim. 11, 
11 sq. 5—T7. τὴν ἀγάπην--παρεχέ- 
τωσαν. Polycarp. ad Philipp. c. IV: 
ἀγαπώσας πάντας ἐξ ἴσου ἐν πάσῃ 
ἐγχρατείᾳ. 5. 6. μὴ κατὰ προσκλί- 
σεις. Cotelerius contulit 1 Tim. V, 21 
μηδὲν ποιῶν xara πρόσχλισιν. 6. 
προσχλήσεις Α.1. ---πασινΑ. 1. ἡμῶν 
Clom. Al., Davis., Lightf., ὑμῶν A. I et 
edd. fere omnes. 8. soyve A. — 9. 
Se I et Bryen., tw ϑὼ (ϑεῷ) A οἱ 
edd. priores. 11. ev9vunona@y A. 
12. avedec A, Clem. Al., Wott. et 8644. 
edd., ἀναιρεῖ I et Bryen., ἀνέλοι Lun. 
et . edd. ceterum Wott. avédec. 
13—p. 29, 11. ταῦτα δὲ 
πάντα---κυχλώσει. Clem. Al. 1.1. §.111. 
112: ταῦτα δὲ πάντα βεβαιοῖ ἡ ἐν 
Χριστῷ πίστις" Δεῦτε, τέχνα, ὁ κύ- 
ριος λέγει, ἀχούσατέ μου" φόβον χυ- 
ρίου διδάξω ὑμᾶς" τίς ἐστιν ἄνϑρω- 
πος 0 ϑέλων ζωήν, ἀγαπῶν ἡμέρας 
ἰδεῖν ἀγαϑάς; εἶτα ἑβδομάδος καὶ ὃγ- 
δοάδος μυστήριον γνωστιχὸν ἐπιφέ- 
ρει Παῦσον τὴν γλῶσσάν σον ἀπὸ 
καχοῦ χαὶ pen σου tov μὴ λαλῆσαι 
δόλον, ἔχχλινον ἀπὸ καχοῦ xal ποίη- 
σον ἀγαϑόν, ζήτησον εἰρήνην καὶ δί- 
ὠξον αὐτήν. γνῶσιν γὰρ αἰνίττεται 
διὰ τούτων μετά τε ἀποχῆς καχῶν, 
μετά τε ἐνεργείας ἀγαθῶν, ἔργῳ τε 
καὶ λόγῳ τελειοῦσϑαι διδάσχων᾽ Ὀ- 
φϑαλμοὶ κυρίου ἐπὶ δικαίους, καὶ ὦτα 
αὐτοῦ εἰς δέησιν αὐτῶν, πρόσωπον 
δὲ χυρίον ἐπὶ ποιοῦντας xaxa τοῦ 
ἐξολοθρεῦσαι ἐχ γῆς τὸ μνημόσυνον 
αὐτῶν" ἐχέχραξεν δὲ ὁ χύριος (ἢ) καὶ 
εἰσήκουσε καὶ ἐκ πασῶν τῶν ϑλίψεων 
ἐρῤύσατο αὐτόν" πολλαὶ μὲν γὰρ μᾶ- 


AD CORINTHIOS EPI. 1, 21—23. 


29 


> A X , ~ ς 9 ci ᾿ . - ς ~ 
αὐτὸς διὰ τοῦ πνεύματος tov ἁγίου οὕτω προσχαλεῖται ἡμᾶς" 


»ΖΦεῦτε τέκνα, ᾿ἀκούσατέ μου,. φόβον κυρίου διδάξω ὑμᾶς. τίς ἐστιν 


ἄνθρωπος 6 ϑέλων ζωήν, ἀγαπῶν ἡμέρας ἰδεῖν ἀγαθάς; παῖσον 


τὴν γλῶσσάν σου ἀπὸ κακοῦ, καὶ χείλη σου τοῦ μὴ λαλῆσαι δό- 


- 2 > ἢ ~ 4 ’ b) ¥ fe. ’ > , 
λον" ἔχχλινον ἀπὸ καχοῦ καὶ ποίησον ἀγαϑόν". ζήτησον εἰρηνην 


᾿ x 
nai δίωξον αὐτήν. ὀφθαλμοὶ κυρίου ἐπὶ δικαίους, καὶ ὦτα avtot 


‘ 4 ¥ - / A , A ~ o- 
πρὸς δέησιν αὐτῶν" πρίόσωπον dé] κυρίου ἐπὶ ποιοῖντας κακα, 


[τοῦ ἐξολο)ϑρεῦσαι ἐκ γῆς τὸ μνημ[όσυνον)] αὐτῶν, ἐκέκραξεν ὁ 


, vc 4 2 ’ d ~ \ 3 ~ ~ ἢ 
᾿ δίέκαεος), καὶ ὁ κύριος εἰσήκουσεν αὐτ[οὔ καὶ ἐχ] πασῶν τῶν ϑλι- 


> ~ » ’ > 9 A € Uy ~ C¢ - 
10 Pew alvtod ἐρρύ]σατο αὑτὸν. πολλαὶ αἱ μάστιγες τοῦ ἁμαρτωλοῦ, 
τοὺς δὲ ἐλπίζοντας ἐπὶ κύριον ἔλεος κυκλώσει". 


XXIII. Ὁ οἰκτίρμων κατὰ πάντα καὶ εὐεργετικὸς πατὴρ ἔχει 


σπλάγχνα ἐπὶ φοβουμένους αὐτόν, ἠπίως τε καὶ προσηνῶς τὰς. 
χάριτας αὐτοῦ ἀποδιδοῖ τοῖς προσερχομένοις αὐτῷ ἁπλῇ διανοίᾳ.. 


ι5 διὸ μὴ διψυχῶμεν, μηδὲ ἰνδαλλέσϑω. ἡ ψυχὴ ἡμῶν ἐπὶ ταῖς ὑπερ- 
βαλλούσαις καὶ ἐνδόξοις δωρεαῖς αὐτοῦ. πόρρω γενέσϑω ἀφ᾽ ἡμῶν 
« aN 2 ~ qc 4 , ’ 2 « , « 
ἡ γραφὴ αὐτοῦ͵, ὅπου λέγει, Ταλαίπωροί εἰσιν. οἱ δίψυχοι, οἱ 
διστάζοντες τῇ ψυχῇ, οἱ λέγοντες Ταῦτα ἠκοίσαμεν καὶ ἐπὶ τῶν 


στιγες τῶν ἁμαρτωλῶν, τοὺς δὲ ἐλ- 
πίζοντας ἐπὶ χύριον ἔλεος κυχλώσει: 
XXII. 1. ουτως A. 2—10. τίς 
ἐστιν ἄνθρωπος -- [ἐρρί]σατο αὐτόν 
εἶτα 1. 4. χείλη σου LXX, Clem. 
: Gall. (in margine Cotel. et Colom.), 
Laur., Gebh., yecdy A et Lightf. 8. 9. 
éxéxoatev—avt[ov]. LXX ἐχέχραξαν 
of δίκαιοι, χαὶ ὁ χύριος εἰσήχουσεν 
αὐτῶν. Clemens Al. non accurate red- 
didit. 9. 10. ϑλιψαέων afvrov]-A, 
“Wott. et seqq. edd., ϑλίψεων (sine 
αὑτοῦ) Iun. et seqq.edd. 10. ai μά- 
ores A (μα[στιγες]), I, Ion et seqq. 
edd., μάστιγες Wott.; Ruas., Gall., Schoe- 
nem., μὲν γὰρ μάστιγες Clem. Al. 
τους δὲ ελπιζον]τας A,Clem.Al.,etedd. 
priores, τὸν δὲ ἐλπίζοντα I et Bryen. 
— ελαιὸς A. — χυχλώσει A. 1 et edd. 
praeter Laur., qui addidit ἀμήν. 
XXIII. 12. οιχτειρμων A. — x[ae 
eveg|yetixog A. 13. ἐπὶ I et plerique 
edd., e[me}] A, ε[ἐς] Laur., Gebh. — 
two [te] Α. 14. αὐτου ΔΑ. 15. 
. ἐνδαλλέσϑω Α.1 et edd., ἐνδοιάσϑω 
‘ vel potius ἐλεγγεάσϑω coniecit Iun., 
ἐνδοιάσϑω Fell. et Colom., ad oram. 
sed nihil mutandum, de verbi signifi- 
catione cf. Hefelium et Jacobs. ad ἢ. ]., 
meum librum: apost. Vater p.63, not. 17, 
Lipsium 1. 1. p. 123, Laur. ad ἢ. 1, 


11. 


Lightf. ad h. 1., Gebh. ad h. 1., Bryen. 
ad ἢ. 1. 11. 80, 5. ἡ γραφὴ αὐτοῦ 
-- τοῦ ξύλου. haec verba, quae etiam 
altera epistula c. 11 praebet, Wott. et 
Ekkerus 1. 1. p. 63 sq. male e Iacob. 
I, 8 et 2 Petr. IL, 3. 4 petita esse cen- 
suerunt. iterum ῥητόν τι ὡς ἀπὸ τῆς 
ϑείας γραφῆς ξενίζον (Phot. Bibl. cod. 
126). ita Coteler., Grabius (Spicileg. I, 
268), equidem (apostol. Vater p. 102 sq.) 
iudicavimus. etiam hie illius Assum- 
ptionis Mosis (cf. quae adc. 17 p. 22, 11 
notata sunt) vestigium invenisse mihi 
videor. Lightf. suspicatus est librnm 
Eldad et Modad ab Herm. Past. Vis. 
II, 3 p. 11, 23 laudatum. ad rem ipsam 
Coteler. et Wotton. iam contulerunt 


_ Barn. epi. XIX p. 56, 26. Herm. Past. 
-Vis. ‘IT, 4 P. 18, 13 sq. 
et edd., πορρω yEeyEeve- . 


16. πόρρω 
γενέσθω, ᾿ 
a9w I, cf. c. 33 ἐφ᾽ ἡμῖν (γε add. A.) 

ενηϑῆναι. 17. αὐτοῦ , avtn A, αὕτη 
Davis.. Frey., Schoenem., Hef., Dress., 


‘Hg!., Laur., Gebh.. Bryen., αὐτή Iun. et 


reliqui edd. — λέγει to. λέγεται Tun. 
18. τῇ ψυχῇ I et Bryen., την ψυχὴν A et 
edd. priores, ty χαρδίᾳ 
ορὶ. 11,11. — Ταῦτα A.lLet edd., Ταῦτα 
πάλαι Epi. I, 11. — ἐπὶ A. I, Wott. 
et seqq. edd., ἀπὸ Tun. et seqq. edd. 


em. Rom. - 


Pa. XXXIV 
12—-19. 


Habac 


Mal. 


Il, 3 
ΠΙ, 1 


Ἀσυνεπιμαρτυρούσης καὶ τῆς γραφῆς, δτε «ταχὺ ἥξει καὶ οὐ χρονιεῖ, 


90 


ROMANI CLEMENTIS 


πατέρων ἡμῶν, καὶ ἰδοὺ γεγηράκαμεν, καὶ οὐδὲν ἡμῖν τούτων 
συμβέβηκεν. ὦ ἀνόητοι, συμβάλετε ἑαυτοὺς ξύλῳ, λάβετε ἄμπελον᾽ 
πρῶτον μὲν φυλλοροεῖ, εἶτα βλαστὸς γίνεται, εἶτα φύλλον, εἶτα 
ἄνϑος, καὶ μετὰ ταῦτα ὄμφαξ, εἶτα σταφυλὴ παρεστηκυῖα" ὁρᾶτε 


ὅτι ἐν χαιρῷ ὀλίγῳ εἰς πέπειρον καταντᾷ ὃ καρπὸς τοῦ ξύλου". 
ἐπ ἀληϑείας ταχὺ, καὶ ἐξαίφνης τελειωϑήσεται τὸ βούλημα αὐτοῦ, 


AY ἢ c ς , > δ Q > ~ λ΄ ¢ οε ζ 
χαι ἐξαίφνης ngee O χυριος δὲς TOY ναῶν αὕτου καὶ O ἀγίος OV 


ὑμεῖς προσδοχᾶτε. 


XXIV. καετανοήσωμεν, ἀγαπητοί, πῶς ὁ 


ὃ 


δεσπότης διηνεκῶς ἡμῖν ἐπιδείκνισι τὴν μέλλουσαν ἀνάστασιν ἔσε-ἴ0 


[4 , Q 4 ~ ~ 
1Cor.XV,% OFaL, ἧς τὴν ἀπαρχὴν ἐποιήσατο τὸν κύριον Ἰησοῦν ἐκ νεχρῶν 


> ‘ 
ἀναστήσας. ἴδωμεν, ἀγαπητοί, thy κατὰ καιρὸν γινομένην ἀνά- 


ς , x AY 2 ’ Cc ωυ ~ ~ € , 
στασιν. ἡμέρα καὶ νὺξ avactacw ἡμῖν δηλοῦσι" κοιμᾶται ἢ ws, 


, € 4 c ς 4 » Ά , / Ny) 
ανίσταται ἡμέρα, ἢ ἡμέρα ἄπεισι, νὺξ ἐπέρχεται. λάβωμεν τοὺς 


XXIII. 2. συνέεβηκεν A. --- συμ- 
βάλετε A. I, Wott., Iac. et seqq., 
συμβάλλετε Lun. et seqq. edd. ὃ. 
πρωτον μεν φυλλοροει A (cf. Epi. 11, 
11) et edd., om. I. --- φυλλοροει A, 
Hgt., Laur., Lightf., Gebh. φυλλορροεῖ 
reliqui edd., etiamBryen. 3.4. εἶτα φύλ- 
λον, εἶτα ἄνϑος xai A, I et edd., om. 
Epi. I, 11 A. 1, 5. wencgovA. 6. 
ἐξέφνης A. I—9. Ste ταχὺ ἥξει--- 
προσδοχᾶτε. Habac. LI, 3. dre ἐρχό- 
μενος ἥξει xal ob μὴ χρονίσῃ. Ma- 
leach. LIL, 1. xa2 ἐξι νης ἥξει εἰς 
τὸν ναὸν αὐτοῦ (Vat. ἑαυτοῦ) κύριος 

ν ὑμεῖς ζητεῖτε, καὶ ὁ ἄγγελος τῆς 
διαϑήκης ὃν ὑμεῖς ϑέλετε, ἰδοὺ ἔρ- 


χεται. Hebr. X, 81. ἔτι γὰρ μικρὸν 
ὕσον ὅσον ὁ ἐρχόμενος ἥξει καὶ ov 
χρονιεῖ. 71. 8. χαὶ ob χρονιεῖ, καὶ 


ἐξαίφνης ἥξει A (εξαιχνης) 1, Wott. οὐ 

seqq. edd., om. Iun. et seqq. edd. 8. 

ὁ ἅγιος A, I et edd. fere omnes, ὁ ay- 

yedog (LXX) coniecit Coteler., sed Li- 

psius 1. 1. p. 101 bene monuit, Clemen- 

tem noluisse Christum angelum appel- 
are. 

XXIV. 10. διηνεχῶς ἡμῖν ἐπιδεί- 
xvvoe I et Bryen., ἐπιδικνυται διηνε- 
κῶς ἡμῖν A et priores edd. 
σοῦν 1, ty χν (Ἰησοῦν Χριστὸν) A et 
edd. omnes, etiam Bryen. 12. χαερὸν 
I et edd. fere omnes, xac[ gow] A, χαι- 
[οοὺς] Lightf. 13. 14. ἡμέρα---ἐπέρ- 
χεται. Theophilus ad Autol. I, 13 (18) 
p- ΤΊ: el γὰρ βούλει, κατανοησον τὴν 
τῶν χαιρῶν χαὶ ἡμερῶν χαὶ νυχτῶν 


11. 1η-᾿ 


τελευτήν, πῶς χαὶ αὐτὰ τελευτᾷ καὶ 
ἀνίσταται (cf. Otto ad h. 1.). Tertul- 
lian. de resurr. c. 12: Aspice nunc ad 
ipsa quoque exempla divinae potesta- 
tis. dies moritur in noctem et tenebris 
usquequaque sepelitur. funestatur mundi 
honor, omnis substantia denigratur. 
sordent, silent, stupent cuncta, ubique 
institium est, quies rerum, ita lux 
amissa lugetur. et tamon rursus cum 
suo cultu, cum dote, cum sole eadem 
et integra et tota universo orbi revi- 
viscit, interficiens mortem suam, no- 
ctem, rescindens sepulturam suam, te- 
nebras, haeres sibimet existens, donec 
et nox reviviscat cum suo et illa sug- 
gostu. Minuc. Felix Octavian. c. 34. 
ipiphanius Ancorat. 6. 83: καὶ ἡ xti- 
σις πᾶσα διαρρήδην αὐτοὺς ἐλέγχει, 
ὑποφαίνουσα χαϑ' ἑκάστην ἡμέραν 
ἀναστάσεως τὸ εἶδος. δύνει γὰρ ἢ 
ἡμέρα, καὶ νεχρῶν αἰνιττόμεϑα τὸν 
τρόπον, χοιμισμὸν αἰνιττομένης" ava- 
τέλλει ἡ ἡμέρα ἡμᾶς διυπνίζουσα καὶ 
ἀναστάσεως ὑποδειχνύουσα tO σ 
μεῖον. 13. δηλουσί,»] A. 14.η ἡμέ. 
ea I, Laur., Bryen., η [ημερα] A (86- 
cundum Tischdt.), ἡμέρα] reliqui edd. 
— ἀπεισιν A. — νὺξ A. 1 οὔ fere omnes, 
ἡ νὺξ solus Laur. — ἐπέρχεται. λά- 
θωμεν 1 et Bryen., ἐπερίχεται λάβω! 
μεν A, ἐπέρ[χεται. ἔδω]μεν Iun., Wott. 
al., ἐπέρχεται. βλέπωμεν Mill., Gall., 
Iac. et seqq. edd. pro ἐπέρχεται Co- 
lom. coniecit ἔσειεσιν. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 23—25. 


sg ~ ~ Matth. XII 
καρποὺς" ὃ σπόρος πῶς καὶ τίνα τρόπον γίνεται; ἐξῆλϑεν ὃ σπεί- Inc, VIII, 


91 


» > ~ * ~ 
ρων καὶ ἔβαλεν εἰς τὴν γῇν Exactoy τῶν σπερμάτων, ἅτινα πε- 


σόντα εἰς τὴν γῆν ξηρὰ nai γυμνὰ διαλύεται" εἶτ᾽ ἐκ τῆς διαλύ- 


c ~ ~ 
σεως ἡ μεγαλειότης τῆς προνοίας τοῦ δεσπότου ἀνίστησιν αὐτά, 


\ 3? --- C 4 , 2) \ ’ ᾽ὔ 
καὶ EX τοῦ ἑνὸς πλείονα αὔξει καὶ ἐκφέρει καρστόν. 
2) Ν -Ῥ -᾿Ἦ 
ΧΧΥ. ἴδωμεν τὸ παράδοξον σημεῖον, τὸ γινόμενον ἐν τοῖς 


XXIV. 1. πῶς χαὶ I οἱ Bryen., 
[πως και] A., [πᾶσι δῆλον] Iun., [γυ- 
μνός}] vel [νεχρὸς] Mill., [χόχχου] 
Wott., Iac., Hgt. 4]., [σίτου] Laur. 
(cf. 1 Cor. XV, 37), [tov σίτου] Hg. 
(Zeitschr. f. w. Th. 1870. p. 405), [τῆς 
γῆς] Lightf., Gebh, 1. 2. εξηλίϑεν 
ὁ σπειθρων A. 2. ἕχαστον τῶν I et 
Bryen.., [sxaavo]y tov A, [xal βλη- 
$éy]twy Iun. et fere omnes edd., [wat 
πάντων Gebh. 2. 3. πεσόντα 1 et 
Bryen,, mel govra] A, πέϊπτωχεν] Ian. 
et seqq. edd. 3. διαλύεται I, Mill., 
Wott., Gall., Schoenem., Iac., Hef., 
Reithm., Dress,, Hg!., Laur., Lightf., 
Gebh., difadAverac] A, δι[αλύει χρόνος 
Iun. et seqq. edd. cf. Theophil. Ant. a 
Autol. I, 13 (18) p. 77: εἰ γὰρ τύχοι 
εἰπεῖν χόχχους σίτου ἢ τῶν λοιπῶν 
σπερμάτων, ἐπὰν βληϑῇ εἰς τὴν γῆν, 
πρῶτον ἀποϑνησχει χαὶ λύεται. 4. 
μεγαϊ[λειοτ]ης A. — [ανιστησιν A. 

XXV. 6—>p. 33,2. ἔδωμεν τὸ πα- 
ράδοξον---ἐληλυϑέναι. Tertullianus de 
resurr. carn. c. 13: illum dico alitem 
orientis peculiarem, de singularitate fa- 
mosum, de posteritate monstruosum, 
qui semet ipsum libenter funerans re- 
novat natali fine decedens atque suc- 
cedens, iteruam phoenix ubi iam nemo, 
iterum ipse qui non iam, alius idem. 
Origenes ὁ. Cels. 1V, 98 (Opp. 1. 576): 
ἔτι δὲ ὡς ὑπὲρ εὐσεβείας τῶν ἀλό- 
yor ζώων μαχόμενος ὃ Κέλσος πα- 
ραλαμβάνει τὸ Ἀράβιον ζῶον, τὸν 
φοίνικα, διὰ πολλῶν ἐτῶν ἐπιδημοῦν 
Αἰγύπτῳ καὶ φέρον ἀποϑανόντα τὸν 
πατέρα καὶ ταφέντα ἐν σφαίρᾳ σμυρ- 
yng χαὶ ἐπιτιϑέν, ὕπου τὸ tov ἡλίου 
τέμενος, χαὶ τοῦτο ἱστόρηται μέν, 
δύναται dé, ἐάν περ ᾧ ἀληϑές, καὶ 
αὐτὸ φυσιχὸν τυγχάνειν, ἐπιδαψιλευ- 
σαμένης τῆς ϑείας προνοίας χαὶ ἐν 
ταῖς διαφοραῖς τῶν ζώων παραστῆ- 
σαι τοῖς ἀνϑρώποις τὸ ποικίλον τῆς 
τῶν ἐν τῷ χόσμῳ χατασχευῆς, φϑά- 
γον xal énl τὰ ὄρνεα’ καὶ ζῶόν τι 
μονογενὲς ὑπέστησεν, ἵνα xav τούτῳ 
ποιήσῃ ϑαυμασϑῆναι οὐ τὸ ζῶον, αἀλ- 
Aa τὸν πεποιηχύτα αὐτό. Commo- 


diani Carmen apologet. v. 139: sicut 
avis Phoenix meditatur a morte renasci 
Cyrillus Hierosolym. Catech. XVIII, 4 
p- 262 sq. ed. Milles. Oxon. 1703: τοῦτο 
(τὸ ὄρνεον), ὡς γράφει Κλήμης, καὶ 
στοροῦσι πλείονες, μονογενὲς ὑπάρ- 
χον κατὰ τὴν Αἰγυπτίων χώραν ἐν 
περιόδοις πενταχοσίων ἐτῶν ἔρχο- 
μενον δείχνυσι τὴν ἀνάστασιν" οὐκ 
ἐν ἐρήμοις τόποις, ἵνα μὴ ἀγνοηθῇ 
τὸ μυστήριον γινόμενον, ἀλλ᾽ ἐν φα- 
νερᾷ πόλει παραγενόμενον, ἵνα ψη- 
λαφηϑῇ τὸ ἀπιστούμενον. σηχὸν γὰρ 
ἑαυτῷ ποιῆσαν ἐκ λιβάνου καὶ σμυρ- 
νης καὶ λοιπῶν ἀρωμάτων χαὶ ἐν τῷ 
συμπληρώσει τῶν ἐτῶν εἰς τοῦτον 
εἰσελϑὸν τελευτᾷ φανερῶς καὶ σήπε- 
ται. εἶτα ἔχ τῆς γενομένης σαρχὸς 
τοῦ τελευτήσαντος σχωληξ τις γεν- 
νᾶται, καὶ οὗτος αὐξηϑεὶς εἰς ὄρνεον 
μορφοῦται. --- --- εἶτα πτεροφνήσας 
καὶ ὁ προειρημένος φοίνιξ καὶ τέλειος | 
οἷος ἦν ὁ πρότερος φοίνιξ γενόμενος 

ἀνίπταται τοιοῦτος εἰς aéea, οἷος - 
καὶ τετελευτήχει, σαφεστάτην νεχρῶν 
ἀνάστασιν ἀνϑρώποις ἐπιδείξας. Con- 
stitutt. app. V, 7 p. 134, 6 sq.: φασὶ 

4 U ᾿ 

γὰρ ὄρνεόν te μονογενὲς ὑπάρχειν, 
πλουσίαν τῆς αναστασεως παρέχον 
τὴν ἀπόδειξιν, ὃ λέγουσιν ἄξζυγον 
ὑπάρχειν χαὶ μῴνον ἐν δημιουργίᾳ 
(φοίνικα δέ αὑτὸ προσαγορευουσιν), 
ὃ xal ἱστοροῦσι κατὰ πεντακόσια 
ἔτη ἔρχεσθαι εἰς Αἴγυπτον ἐπὶ τὸν 
λεγόμενον ηλίου βωμόν, φέροντα 
πλῆϑος κινναμκώμου, χασσίας τε χαὶ 
ξυλοβαλσάμου καὶ στὰν κατὰ ἄνα- 
τολάς, ὡς αὐτοί φασι, τῷ ηλίφ 
προσευξάμενον αὐτομάτως φλεχϑῆναι 
καὶ γενέσϑαι χόνιν, ἐχ δὲ τῆς σπο- 
δοῦ σχωληχα αναφυῆναι, xal τοῦτον 
ϑερμανϑέντα μορφωϑῆναι εἷς ἀρτι- 
γενῆ φοίνικα καὶ πτηνὸν γενόμενον 
ἐπ᾿ AoaBlav στέλλεσϑαι, ἥπερ ἐστὶ 
περαιτέρω τοῦ Αἰγυπτιαχοῦ νομοῦ. 
Epiphanius Ancorat. ὁ. 84: περὶ δὲ τοῦ 
φοίνικος τοῦ 2 φαβικοῦ ὀρνέου πε- 
θισσόν μοι τὸ λέγειν. ἤδη γὰρ εἰς 
ἀκοὴν ἀφῖχται πολλῶν πιστῶν τε καὶ 
ἀπίστων. ἡ δὲ κατ᾽ αὐτὸν ὑπόστασις 


32 


CLEMENTIS ROMANI 


ἀνατολικοῖς τόποις, τουτέστι τοῖς περὶ τὶν “ραβίαν. ὄρνεον yay 


Ὶ «a , ᾿ ~ Ὰ ς , ~ ow 
ἐστιν, ὁ προσονομαζεται φοίνιξ' τοῦτο μονογενὲς ὕπαρχον ζῇ ἕτη 


’ ‘9 , 5.» A ) , ζὠ,μ᾿ῃε - > A 
πενταχύσια, γενόμενον δὲ ἢδη πρὸς ἀπόλυσιν τοῦ ἀποϑανεῖν αὐτὸ 


Q € - - , A , A ~ ~ ? 
σηκὸν ξαυτῷ ποιεῖ ἐκ λιβάνου καὶ σμύρνης καὶ τῶν λοιπῶν ἀαρω- 


> 3 λ SE ~ , , pad \ λευτᾶ 
ματων», εἰς OV πιβμηρωσξντος TOV χρόνου ELOEOYETAL χαϊ TENELTC. 


σηπομένης τε τῆς σαρκός, σχώληξ τις ἐγγεννᾶται, ὃς ἐκ τῆς ixpa- 


~ » t 
dog tod τελευτήσαντος ζώου ἀνατρεφόμενος πτεροφυεῖ᾽ εἶτα yev- 


γαῖος γενόμενος αἴρει τὸν σηχὸν ἐκεῖνον, ὅπου τὰ ὀστᾶ τοῦ προ- 


γεγονότος ἐστί͵, καὶ ταῦια βαστάζων davies and τῆς ““ραβικῆς 


χώρας ἕως τῆς «Αἰγύπτου εἰς τὴν λεγομένην “Ηλιούπολιν καὶ ἡμέ-. 


ρας, βλεπόντων ἁπάντων, ἐπιπτὰς ἐπὶ τὸν τοῦ ἡλίου βωμὸν τι- 


> A ‘ ce > ) , 2 ~ € 3 «ς - / 
ϑησιν αὐτὰ καὲ οἵτως εἰς τοὐπίσω ἀφορμῷ. οἱ οὖν ἱερεῖς ἐπισκέ- 


τοιάδε φαίνεται" πεντακοσιοστὸν ἔτος 
διατελῶν, ἐπὰν γνοίη τὸν χαιρὸν τῆς 


4 


αὐτοῦ τελευτῆς ἐνστάντα, σηχὸν ue 
φ 


ἐργάζεται ἀρωμάτων καὶ φέρων ἔρ- 
χεται εἰς πόλιν τῶν Αἰγυπτίων Ηλι- 
ουπολιν οὕτω χαλουμένην, Ὧν δὲ ἕρ- 
μηνευομένην ἀπὸ τῆς Αἰγυπτιαχῆς 
᾿διαλέχτου χαὶ ἑβραΐδος. χαὶ ταρσοῖς 
ἰδίοις τὰ στήϑη τὰ ἑαυτοῦ μαστίξας 
πολλά, πῦρ ἀπὸ τοῦ σώματος αὐτοῦ 
προφερόμενος ἐμπίπρησι τὴν ὑπο- 
χειμένην ὕλην τῷ τόπῳ, καὶ οὕτως 
ἑαυτὸν ὁλοκαυτοῖ καὶ πάσας τὰς σάρ- 
χας αὐτοῦ σὺν ὀστέοις. &x ϑεοῦ dé 
οἰχονομίας νέφος ἀποστέλλεται καὶ 
ὑετίζει καὶ χατασβεννύει τὴν τὸ σῶ- 
μα τοῦ ὀρνέου  καταδαπανήσασαν 
φλό a, νεχροῦ μὲν ἤδη ὄντος τοῦ 
evéov καὶ ὀπτιηϑέντος ἀχρύότατα, 
σβεσϑείσης δὲ τῆς φλογός, λείψανα 
τῆς σαρχὸς αὐτοῦ ἔτι ὠμὰ περιλεί- 
πεται xal πρὸς μίαν ἡμέραν ἀφανι- 
σϑέντα σχώληχα γεννᾶ" ὁ σχώλ 
πτεροφνεῖ νεοττὸς γενόμενος, τῷ δὲ 
τρίτῃ ἡμέρᾳ ἁδρύνεται χαὶ ἁδρυν- 
ϑεὶς τοῖς τῷ τόπῳ ἐξυπηρετουμένοις 
ἑαυτὸν ἐμφανίζει χαὶ αὖϑις ἀνατρέ- 
χει εἰς τὴν ἰδίαν πατρίδα χαὶ ava- 
παύεται. Ambrosius Hexaém. V, 23 
ΘΡΡ. ed. Colon. Agripp. 1617, p. 40): 
Phoenix quoque avis in locis Arabiae 
perhibetur degere atque ea usque ad 
annos quingentos longaevitate~ praece- 
dere. quae cum sibi finem vitae adesse 
adverterit, facit sibi thecam de thure 
et myrrha et caeteris odoribus, in quam 
impleto vitae suae tempore intrat et 

moritur. de cuius humore carnis. ver- 
᾿ mnis exsurgit paulatimque adolescit ac 
processu statuti temporis induit alarum 


remigia atque in superioris avis spe-: 


ξ΄ νογενῆς A. 


ciem formamque reparatur. doceat igi- 
tur nos haec avis vel exemplo sui re- 
surrectionem credere, quae et sine exem- 
plo et sine rationis perceptione ipsa 
sibi insignia resurrectionis instaurat. 
Enarratio in Ps. CX VIII David. Octon. 
XIX p. 494: Phoenix coitus corporeos 
ignorat, libidinis nhescit illecebras, sed 
e suo surgit rogo sibi avis superstes, 
ipsa et sui haeres corporis et cineris 
sui foetus. de fide resurr. c. 59 (Opp. 
IV, 156). Photium Bibl. cod. 126 in Cle-. 
mentis epistula offendit, ὅτε ὥς xava- 
ληϑεστάτῳ τῷ χατὰ τὸν φοίνικα τὸ 
ὄρνεον παραδείγματι χέχρηται. cf. 
etiam Physiologi ὁ. IX in Ditrae Spi- 
rilegii Solesmensis Tom. ITI, p. 345 sq.) 
et Physiologi Syri, ed. O. G. Tychsen, . 
Rostoch. 1795, cap. 16. 
XXY. p. 31, 6. δω]μεν ἃ. p. 32, 
1. tovteotey A. — oovacov A. 2 
φοῖνιξ I. — μονογενὲς I et edd., μο- 
3. δὲ I et Bryen., te A 
et edd. priores. — πρὸς ἀπόλυσιν τοῦ 
ἀποθανεῖν αὐτὸ. Bois. legere suasit: 
πρὸς ἀπόλυσιν καὶ καιρὸν τοῦ ano: 
ϑανεῖν αὐτό, Davis. τοῦ ἀποϑανεῖν 
αὐτὸ glossema censuit. 6. te I οἱ 
Bryen., δὲ A et priores edd. — éyyer- 
vatae | et Bryen., γενναται A et prio- 
res edd. 7. τελευτήσαντος I, τελευ- 
tyxotoc A, τελελευτηχότος omnes edd. 
9. ἐστιν A. — βαστάζων I et edd., 
βασταζον A. — διανυει 1, Cler,, Hef, 
Dress., Hg'., Laur.,Lightf.,Gebh., Bryen., 
deavevec A, Tun. et seqq. edd. 10. 11. 
καὶ ἡμέρας A. I et edd., de’ ἡμέρας 
coniecit Clericus. 11. ἁπάντων 1, παν- 
τῶν A et edd., etiam Bryen. — ἐπι- 
ntac A et edd. omnes, om. I. “ 


, 


AD CORINTHIOS EPI. I, 25—27. 33 


TETOVERE Tag ἀναγραφὰς τῶν χρόνων καὶ εὑρίσκουσιν αὐτὸν στεντα- 
κοσιοστοῦ ἔτους πληρουμένου ἐληλυϑέναι. XXVI. μέγα. καὶ 
ϑαυμαστὸν οὖν νομίζομεν εἶναι, et ὃ δημιουργὸς τῶν ἁπάντων 
ἀνάστασιν ποιήσεται τῶν ὁσίως αὐτῷ δουλευσάντων ἐν πεποι- 
5 ϑήσει πίστεως ἀγαϑῆς, ὅπου καὶ δι’ ὀρνέου δείκνυσιν ἡμῖν “τὸ 
μεγαλεῖον τῆς ἐπαγγελίας αὐτοῦ; λέγεε γάρ που, Καὶ ἐξαναστή-. 
σεις με, καὶ ἐξομολογήσομαί cor, καί ,Ἐκοιμήϑην καὶ ὕπνωσα, ‘x's, 
καὶ ἐξηγέρϑην, ὅτι σὺ μετ ἐμοῦ εἶς. Lai πάλιν Ἰὼβ λέγει. Καὶ tov. x1, 5 
ἀναστήσεις τὴν σάρκα μου ταύτην τὴν ἀναντλήσασαν ταῦτα πάντα', 
XXVI. Ταύτῃ οὖν τῇ ἐλπίδι προσδεδέσϑωσαν at ψυχαὶ 
ἡμῶν τῷ πιστῷ ἐν ταῖς ἐπαγγελίαις καὶ δικαίῳ ἐν τοῖς κρίμασιν. 
ὃ παραγγείλας μὴ ψεύδεσθαι πολλῷ μᾶλλον αὐτὸς οὐ ψεύσεται. 


10 


οὐδὲν γὰρ ἀδύνατον παρὰ ϑεῷ, εἰ μὴ ψεύσασϑαι. ᾿ἀναζωπυρη-- πΒοῦτ. Vi 1 
σάτω οὖν ἡ πίστις αὐτοῦ ἐν ἡμῖν, καὶ νοήσωμεν δτι πάντα ἐγγὺς, 
1b αὐτῷ ἐστίν. ἐν λόγῳ τῆς μεγαλωσύνης αὐτοῦ συνεστήσατο πάντα," 
καὶ ἐν λόγῳ δύναται αὐτὰ καταστρέψαι. τίς ἐρεῖ αὐτῷ Τί ἐποίη- 59X03 


W 


σας; ἢ 


, 2 , ~ , ~ dF > ~. ἢ τ: ae 
τις ἀντιστήσεται τῷ κράτει. τῆς ἰσχυος αὑτοῦ; ὁτὲ ϑέλει 


καὶ ὡς ϑέλει, ποιήσει πάντα, καὶ οὐδὲν μὴ παρέλϑῃ τῶν δεδογ- 


ΧΧΥ. 2. πληρουμένου I et Bryen., 
πεπληρωμενου A. 

ΥἹ. 8. ἁπάντων A. I, Wott. et 
seqq. edd., wavtwy Tun. et seqq.. edd. 
5. ορμαιου διχνυσιν A. 6.6. τὸ με- 
γαλεον τῆς ἐπαγγελειας A. 6.7. χαὶ 
ἐξαναστήσεις με καὶ ἐξομολογήσομαι 
σοι. haec Cotelerius frustra repetiit e 
Ps. XXVIII, 7 LXX (χαὶ ἀνέϑαλεν ἡ 
σάρξ μου, καὶ ἐκ ϑελήματός μου ἐξο- 
μολογήσρμαι αὐτῷ), Wotton. rectius 
e hbro apocrypho, cf. c. 17 φ: 22, 11. 
c. 23 p. 29, 186. Psalm. alom. VI, 
6 ἐξᾳνέστη ἐξ ὕπνου xal εὐλόγησε τὸ 
ὄνομα xvolov. 7.8. ἐχοιμήϑην»---μετ 
ἐμοῦ εἶ. Ps. ΠΙ, 6 LXX: ἐγὼ (δὲ) 
δχοιμήϑην καὶ ὕπνωσα' ἐξηγέρϑην, 

τι χύριος ἀντιλήψεταί μου. ,.4 
ὅτι σὺ μετ᾽ ἐμοῦ si. 8. χαὶ ἐξηγέρ- 
ϑην I οἱ Bryen., εξη[γ]εἐρϑην A et edd. 
priores. — καὶ παλὲν A. 8. 9. χαὶ 
ἀναστήσεις-- ταῦτα πάντα. Το}. XIX, 
26 LXX cod. Al. ἀναστήσει δέ μου τὸ 
σῶμα τὸ ἀναντλοῦν μοι ταῦτα, cod. 
Vat. ἀναστῆσαι τὸ δέρμα μου τὸ ἀναν- 
τλοῦν ταῦτα. 9. σαρχα I et edd., σας: 
καν A. — αναντλησασαν A (cf. LXX) 
et edd., ἀντλήσασαν I. 
XXVII.. 10. προσδεδεσθϑωσαν A et 


edd., προσδεχέσθωσαν 1. 11. τῷ πι- 


στῷ ἐν ταῖς ἐπαγγελίαις χαὶ dixaig 


ἐν τοῖς χρίμασιν. cf. ο. 60: ὁ πιστὸς ᾿ 


ν πάσαις ταῖς. γενεαῖς καὶ ὁ δίκαιος 
ἐν τοῖς χρίμασι. 1 Ioan. I, 9 πιστός 


ἐστιν χαὶ δίχαιος. --- ἐν A οὐ edd, |. 


om. I. — xai I et Bryen., xae tw A 
et edd. priores. 18. dep 1, tw Go 
(Gem) A et edd., etiam Bryen. — ψεύ- 


σασϑαι I, to ψευσασϑαι A et edd., - 
etiam Bryen. οὗ, Hebr. VI, 18 ἔν οἷς. 


ἀδύνατον ψεύσασϑαι τὸν ϑεόν. 


Bryen. 16.17. τές ἐρεῖ αὐτῷ---ἰσχίος 
αὐτοῦ; Lipsio 1.1. p. 103 Clemens con- 
fudisse videtur Sap. Sal. ΧΙ, 12 τίς 
γὰρ ἐρεῖ Τί ἐποίησας; ἢ τίς ᾿ἀντιστή- 
σεται τῷ χρίματί σου; XI, 22 τὸ γὰρ 
μεγάλως ἰσχύειν πάρεστί σοι πάν- 


tote, χαὶ χράτει βραχίονός σου τίς 
ἐντισ .18, ποιησει A (Wott.), ° 


ἀντιστήσεται; 
Gall., Iac., Hef., Dress., Hg’, Laur., 
Lightf., Gebh., Bryen., ποιῆσαι I, 


ἐποίησεν Tun. et seqq. edd. etiam Wott.: 


putavit legendum esse ἐποίησεν et 
παρῆλϑε pro παρέλϑῃ, nisi forte ὥστε 


ante zal οὐδὲν inserendum, et παρελ- 


ϑεῖν mutandum sit. 


"HILGENFELD, Nov. TESTAM. EXTRA CANONEM, FASO. L ED. 11. 3 


18. 
πάντα I, ta παντα A οὐ edd., etiam. 


34 


CLEMENTIS ROMANI 


4 ¢ 3 2 ~ ’ , 3 -τ͵ > »£ 4 ὑδὲ λέ 
ματισμένων ὑπ᾽ αὐτοῦ. πάντα ἐνώπιον αὑτοῦ εἰσί, καὶ οὐδὲν Aé- 


ῬΕΧΙΣ,1--δι,ληϑὲ τὴν βουλὴν αὐτοῦ, εἰ ,Οἱ οὐρανοὶ διηγοῦνται δόξαν ϑεοῦ͵ 


ποίησιν δὲ χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλει τὸ στερέωμα ἡ ἡμέρα τῇ 
ἡμέρᾳ ἐρεύγεται ῥῆμα, καὶ νὺξ νυχεὶ ἀναγγέλλει γνῶσιν᾽ καὶ οὐκ 
εἰσὶ λόγοι οὐδὲ λαλιαί, ὧν οὐχὶ ἀκούονται al φωναὶ αὐτῶν'. 
XXVIII. Πάντων οὖν βλεπομένων καὶ ἀκουομένων, φοβη- 
ϑῶμεν αὐτὸν καὶ ἀπολίπωμεν φαύλων ἔργων βλαβερὰς ἐπιϑυμίας, 
ἵνα τῷ ἐλέει αὐτοῦ σκεπασϑῶμεν ἀπὸ τῶν μελλόντων κριμάτων. 
ποῦ γάρ τις ἡμῶν δύναται φυγεῖν ἀπὸ τῆς κραταιᾶς χειρὸς αὐτοῦ; 
ποῖος δὲ κόσμος δέξεταί τινα τῶν αὐτομολούντων ἀπ᾽ αὐτοῦ; 


ΧΧΥ͂ΙΙ. 1. εἰσιν A. 1. 2. λελη- 
Sev A. 2. ec oc A, ef I et Bryen., 
Ki οἱ Iun. et seqq. edd., ef Οἱ Lightt., 
Gebh., χαὶ of maluit Davis., οἱ (cf. I, 
7 A. os μη pro εἰ μὴ). et supposita 
διττογραφίᾳ) Hg'., Laur., of etiam 
Colom. et Cotel., voc. δὲ transposito in 
1, 8 ante ἡ ἡμέρα. 8. ποιήσειν A. 
— χειρων A et edd, om. 1 3—5. 
ἢ ἥμερα ty ἡμέρα ερευγεται ρημαὰ 
xae νυξ νυχτι ἀναγγέλλει γνωσιν" 
καὶ οὐχ εἰσιν λογοι" οὐδὲ λαλιαι wy 
ουχε A οἱ edd., etiam Bryen. (εισε), 
καὶ solum I. 3. 9 ἡμέρα A οἵ edd., 
εἰ ἡ ἡμέρα suaserunt Colom. et Cotel. 
οὗ quae ad 1. 2 notata sunt), εἰ ἡμέρα 

ryon. 4. ἀναγγέλλεταε mendose Hg'., 
en. 4. 5. χαι ovx εἰσιν λογοι ουδὲ 
λαλεαι A οὐ edd., οὐχ εἰσὲν λαλιαὶ οὐδὲ 
λόγοι LXX. ὅ, αὐτῶν A et edd., om. I. 

XXVIII. 6. ov» A et edd., om. I. 
7. ἀπολίπωμεν I et Bryen., axode- 
nouev A et priores edd. — βλαβερὰς 
I et Bryen. (βλαβερᾶς), usagac A et 
riores edd. 8. σχεπασϑῶμεν A. I. 

ott. et seqq. edd., σχεπάσωμεν (io. 
σχεπασϑῶμεν) Lun. et seqq. edd., oxe- 
πάωμεν mendose Clerici ed. II. Amst. 
1724. 9. ποῦ A I et edd. plerique, 
ποῖ (cf. p. 35,3) maluerunt Iun., Fell., 
Colom., edidit 1, — φυγεῖν A I, 
Wott. et seqq. edd., φεύγειν Iun. et 
seqq. edd. 11. τὸ γραφεῖον, sine 
causa nonnullis suspectum, aut Psalmos 
solos (Coteler.), aut libros hagiogra- 
phos, Veteris Testamenti tertiam par- 
tem, significat, Epiphanius Haer. XOIX, 
7 de Nazaraeis: παρ᾽ αὐτοῖς γὰρ πᾶς 
ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται καὶ τὰ γρα- 
φεῖα λεγόμενα, φημὶ δὲ τὰ στιχηρά, 
καὶ at Βασιλεῖαι χαὶ Παραλειπόμενα 
καὶ Ἐσϑὴρ χαὶ τἄλλα πάντα ἑβραϊ- 
κῶς ἀναγινώσχεται, ὥσπερ ἀμέλει 


Pa, ΟΥΧΧΙΧ, Δ ένε, γάρ που τὸ γραφεῖον (Ποῦ ἀφήξω, καὶ ποῦ κρυβήσομαι ἀπὸ 


καὶ παρὰ ᾿Ιουδαίοις. ipse Epiphanius 
de mensuris et ponderibus 6. 4: οὕτως 
ovr σύγχεινται αἱ βίβλοι ὃν πεντα- 
τεύχοις τέτταρσι, χαὶ μένουσιν ἄλλαι 
δύο ὑστεροῦσαι, ὡς εἶναι τὰς ἔνϑδια- 
ϑέτους βίβλους οὕτως" πέντε μὲν 
γομικάς" Τένεσιν, Ἔξοδον, Δευιτιχόν, 
Αριϑμούς, Δευτερονόμιον: αὖτ 
πεντάτευχος χἀὶ ἣ νομοϑεσία᾽ πέντε 
yao στιχήρεις" ἣ τοῦ ]Ιὼβ βίβλος, 
εἶτα τὸ Ψαλτήριον, Παροιμία Σολο- 
μῶντος, Ἐχχλησιαστής, Ἄισμα ἀσμά- 
των" εἶτα ἄλλη πεντάτευχος" τὰ χα- 
λούμενα γραφεῖα, παρά τισι δὲ ἅγιό- 
γραφα λεγόμενα, ἅτινά ἐστιν οὕτως" 
Ἰησοῦ τοῦ Νανὴ βίβλος, Κριτῶν με- 
τὰ τῆς Ρούϑ, Παραλειπομένων πρώ- 
τη μετὰ τῆς δευτέρας, Βασιλειῶν 
τρίτη μετὰ τῆς τετάρτης. αὕτη τρίτ 
πεντάτευχος. πεντάτευχος" τ 
δωδεχαπρόφητον “Ησαΐας, Ιερεμίας, 
Ιεζεκιήλ, Δανιήλ. χαὶ αὕτη in οφητι- 
xi πεντάτευχος. ἔμειναν δὲ hes dvo, 
αἵτινές εἰσι tov Ἐσδρᾶ, ula καὶ αὕτη 
λογιζομένη, χαὶ ἄλλη βίβλος, ἢ τῆς 
Ἐσϑὴρ καλεῖται.Ός 11—p. 35,3. ποῦ 
ἀφήξω. -ἐκεῖτὸ πνεῦμά σου. LXX.cod. 
- ποῦ πορευϑῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός 
σου; καὶ ἀπὸ τοῦ προσώπου Gov ποῦ 
φύγω; ἐὰν ἀναβῶ εἰς τὸν . ὑρανόν, 
σὺ εἶ ἐχεῖ (Vat. ἐχεῖ εἶ)" ἐὰν καταβῶ 
εἷς τὸν ἄδην, πάρει. ἐὰν ἀναλάβω 
τὰς πτέρυγας μου κατ᾽ ὄρϑρον (Vat. 
ὀρϑὸν) xal χατασχηνώσω εἷς τὰ 
ἔσχατα τῆς ϑαλάσσης, χαὶ γὰρ ἐκεῖ 
ἢ χεῖρ σου δδηγήσει με, καὶ καϑέξει 
με ἡ δεξιὰ σου χτλ. cum Clemente Ro- 
mano potius quam cum LXX intt. con- 
venit Clemens Al. Strom. IV, 22, 137 
p. 625: γέγραπται γάρ Ποῦ φύγω 
καὶ ποῦ χρυβήσομαι ἀπὸ προσώπου 
σου; ἐὰν ἀναβῶ εἰς τὸν οὐρανόν, σὺ 
ἐχεῖ εἶ, ἐὰν ἀπέλθω εἰς τὰ ἔσχατα 


5 


AD CORINTHIOS EPI. I, 27—30. 35 


τοῦ προσώπου σου; ἐὰν ἀναβῶ sic τὸν οὐρανόν, σὺ ἐκεῖ εἶ" ἐὰν 
ἀπέλθω εἰς τὰ ἔσχατα τῆς γῆς, ἐκεῖ ἡ δεξιά σου" ἐὰν καταστρώσω 
εἰς τὰς ἀβύσσους, ἐκεῖ τὸ πνεῦμά σου. ποῦ οὖν τις ἀπέλθῃ, ἢ 
ποῦ τις ἀποδράσῃ ἀπὸ τοῦ πάντα ἐμπεριέχοντος"; 

5 XXIX. Προσέλθωμεν οὖν αὐτῷ ἐν ὁσιότητι ψυχῆς, ἁγνὰς 
καὶ ἀμιάντους χεῖρας αἴροντες πρὸς αὐτόν, ἀγαπῶντες τὸν ἐπιεικῆ 
καὶ εὐσπλαγχνον πατέρα ἡμῶν, ὃς ἐκλογῆς μέρος ἡμᾶς ἐποίησεν 
ἑαυτῷ. οὕτω γὰρ yéyoantae ; Ore διεμέριζεν ὃ ὕψιστος ἔϑνη, ὡς 
διέσπειρεν υἱοὺς ᾿Αδάμ, ἔστησεν ὅρια ἐθνῶν κατὰ ἀριϑμὸν ἀγγέ- 

10 λων ϑεοῦ, ἐγενήϑη μερὶς κυρίου. λαὸς αὐτοῦ ᾿Ιαχώβ, σχοίνισμα. mt. TV, 
κληρονομίας αὐτοῦ ᾿Ισραήλ'. καὶ ἐν ἑτέρῳ τόπῳ λέγει ,.Ἰδοὺ κύριος X™, XV. 
λαμβάνει ἑαυτῷ ἔϑνος ἐκ μέσου ἐθνῶν, ὥσπερ λαμβάνει ἄνϑρω- ὅπ ™ 
πος τὴν ἀπαρχὴν αὐτοῦ τῆς ἅλω" καὶ ἐξελεύσεται ἐκ τοῦ ἔϑνους 
ἐκείνου ἅγια ἁγίων". 


Deut. 
XXXH, 8 


XXX. ἅγια οὖν μέρη ὑπάρχοντες ποιή- 
1b σωμὲν τὰ τοῦ ἁγιασμοῦ πάντα, φεύγοντες καταλαλιὰς μιαρὰς καὶ 
ἀνάγνους συμπλοκάς, μέϑας τε καὶ νεωτερισμοὺς καὶ βδελυκτὰς 
ἐπιϑυμίας, μυσαρᾶν τε μοιχείαν, καὶ βδελυκτὴν ὑπερηφανίαν. 


LXX), σὺ ἐχεῖ εἶ I. 3. ποῦ I et 
Bryen. (etiam Clericus in ed. Il), ποι 
A et edd. priores (excepto Clerico in 
ed. IL). 4. ποῦ A. I et edd. fere 
omnes, ποῖ Hg'., Laur. — τις 1, Bryen., 
om. A et edd. priores. — πάντα I, 


ta navta A et edd., etiam Bryen. 
XXIX. 6. ἐπιειχῇ I et edd., ee- 
ειἰκὴν A. 7. 8. ος ἐχλογῆς μέρος 
ἡμᾶς ἐποίησεν ἑαυτῷ I οἱ Bryen., ος 
exhoyns μεροὸς ἐποιῆσεν εαυτω A et 
edd. plerique, ὃς ἡμᾶς ἐχλογῆς κτλ. 
coniecerunt Iun., Fell., Colomes., Co- 
tel., ὃς ἡμᾶς (vel τὰ ἔϑνη) xtA. Bois., 
Wott., οὖς ἐχλογῆς Davis., Schoenem., 


Laur. 8. διεμέριζεν (cf. LXX) A. I, 
Wott. et seqq. edd,, διεμέρεσεν Tun. 
et seqq. edd. 9. διέσπειρεν A. I, 


Wott. et seqq. edd., δὲ ἔσπειρεν Tun. 
et seqq. edd. 9. 10. xara ἀριϑμὸν 
ἀγγέλων ϑεοῦ. ita LXX. cod. Al. (se- 
cunda manu) et Vat. verterunt po 
bavi: «22. hanc versionem testantur 
Philo de poster. Caini §. 25 p. 241, de 
plantat. Noé 8. 14 p. 338, Clem. Re- 
cogn. II, 39. 42, Irenaeus adv. haer. 

12, 8, Hieronymus in Mich. I, 6 
(Opp. VIL, 500). eandem interpretatio- 


nem (xara ἀριϑμοὺς υἱῶν logan, cf. 
Clem. Hom. XVIII, 4) defendit L[usti- 
nus Martyr Dial. ὁ. Tr. Iud. c. 131. 
p. 360. cf. quae hac de re iam dis- 
serui (apostol. Vater p. 64. not. 9). 
αριϑον A. 11—14. ᾿1δοὺ--ἅγια ayl- 
wy. cf. Deut. IV, 34 LXX: εἰ ἐπείρα- 
σεν ὁ ϑεὸς εἰσελθὼν λαβεῖν δαυτῷ 
ἔϑνος ἐκ μέσου ἔϑνους ἐν πειρασμῷ 
καὶ ἐν σημείοις xal ἐν τέρασι καὶ ἐν 
πολέμῳ χτλ. Num. XVIII, 27 LXX. 
cod. Al.: xa2 λογισϑήσεται ὑμῖν τὰ 
ἀφαιρέματα ὑμῶν ὡς σῖτος ἀφ᾽ ἅλωνος 
χαὶ ὡς (ὡς om. Vat.) ἀφαίρεμα ἀπὸ λη- 
νοῦ. Il Paralip. XXXI, 14: δοῦναι 
τὰς ἀπαρχὰς κυρίον xal τὰ ἅγια τῶν 
ἁγέων. etiam Dan. IX, 24. LXX: δὖ- 
φρᾶναι ἅγιον ἁγίων. 

XXX. 14. ἅγια οὖν μέρη I οἱ 


Bryen., αγίουν (ἁγίου οὖν) μερις A, 
Tun, Wott. (in notis), Iac., Laur., 
Lightf., Gebh. al., ἁγίων μερὶς Hg',, 
ἅγιον μέρος coniecit M. Schmidt. 
15. μιαρὰς xal I, μιαρας τε και A et 
edd.,etiamBryen. 16. ἀἄνάγνους I, Tun. 
(ad oram) et seqq. edd., Bryen., αγνους 
A., λαγνους (ct. Clem. Al. Paedag. 

10, 85 p. 222) Colomes., Laur., fig! 
Lightf., Gebh. 17. μυσαράν te 1 
et Bryen., uvoegay A et priores edd. 


(etiam μυσαραν). --- wosytay A, — xal 


et Bryen.. om. A et priores edd. 
3 * 


Gen. XXII. 


Gen. XXVIII. 
XXXL 


36 


CLEMENTIS ROMANI 


8. Ὁ ϑεὸς γάρ, φησίν, ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δι- 


δωσε χάριν. κολληθῶμεν οὖν ἐκείνοις, οἷς ἡ χάρις τοῦ ϑεοῦ δέ- 
dota’ ἐνδυσώμεϑα τὴν ὁμονοίαν ταπεινοφρονοῦντες, ἐγκρατευό- 
μενοι, ἀπὸ παντὸς ψιϑυρισμοῦ καὶ καταλαλιᾶς πόρρω ξαυτοὺς 
Τοῦ» ΧΙ, 8. 8. ποιοῦντες, ἔργοις δικαιούμενοι, μὴ λόγοις. λέγει γάρ (Ὁ τὰ πολλὰ 
λέγων καὶ ἀντακούσεται" ἢ ὃ εὔλαλος οἴεται εἰναι δίκαιος; εὐλὸ- 
γημένος γεννητὸς γυναικὸς ὀλιγόβιος. μὴ πολὺς ἐν δήμασε γίνου“. 
ὃ ἔπαινος ὑμῶν ἔστω ἐν τῷ ϑεῷ, καὶ μὴ ἐξ αὐτῶν" αὐτεπαινέ- 
τους γὰρ μισεῖ 6 ϑεός. ἡ μαρτυρία τῆς πράξεως ὑμῶν διδόσϑω 
ὑπ᾽ ἄλλων, καϑὼς ἐδόϑη τοῖς πατράσιν ἡμῶν τοῖς δικαίοις. ϑρά- 10 
σος καὶ αἰϑάδεια καὶ τόλμα τοῖς κατηραμένοις, ἐπιείκεια καὶ 
ταπεινοφροσύνη καὶ πραότης παρὰ τοῖς ηὐ λογημένοις ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ. 

ΧΧΧΙ, Κολληϑῶμεν οὖν τῇ εὐλογίᾳ αὐτοῦ καὶ ἴδωμεν, τίνες 
at odoi τῆς εὐλογίας" ἀνατυλίξωμεν τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς γενόμενα. τίνος 
χάριν ηὐλογήϑη ὃ πατὴρ ἡμῶν “ABoadu; οὐχὲ δικαιοσύνην καὶ 1 
ἀλήϑειαν διὰ πίστεως ποιήσας; ᾿Ισαὰκ μετὰ πεποιϑήσεως γενώ- 
σκων τὸ μέλλον ἡδέως προσήγετο ϑυσία. Ἰακὼβ μετὰ ταπεινοφρο- 
σύνης ἐξεχώρησε τῆς γῆς αὐτοῦ dv ἀδελφὸν καὶ ἐπορεύϑη πρὸς 
Aapav καὶ ἐδούλευσε, καὶ ἐδόϑη αὐτῷ τὸ δωδεχάσκηπερον 


XXX. 1. 2. Ὁ ϑεὸς--χάριν. Prov. 
III, 34. χύριος ὑπερη Somos xe ἀντιτασ- 
σεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν (οἵ. 
XXIX, 23). Inc. IV, 6. διὸ yee 
ϑεὸς ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, τα- 
πεινοῖς δὲ δίδωσιν χάριν. 1 Petr. V, 
5. ὅτι ὃ ϑεὸς ὑπερηφάνοις ἀντιτάσ- 
σεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσιν χάριν. 
Clemens Alex. Strom. IV, 11,108. p. 611 
(v. su ra ad ὁ. 17 p. 22, 511) ϑεὸς 
γὰρ ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, τα- 
ἀεινοῖς b δίδωσι χάριν. 1. Ὃ ϑε- 
ὃς I οἱ Bryen., ὃς (ϑεὸς) A et priores 
edd. 1. 3.didwow A. 2. τοῦ ϑεοῦ 
I 1 et Bryen., ano tov $v (ϑεοῦ) A et 

seriq ue, ὑπὸ tov ϑεοῦ gua- 
dente τ 


chmidt He" 3. 4. éyxoa- 
tevouevor A. 1 οὗ 6 


d., καὶ éyxe. mal- 

lent Iun. et Fell. 5. μὴ I » και on A 
et edd., etiam Bryen. η (ἢ A et 
edd., etiam B en., εἶ]. 7 . ξυλο- 
γημένος (cf. XX) ‘A οὗ edd. omnes, 
etiam Bryen., om. 7. “γεννητὸς Ἂς I 
ot epee edd. . γενητὸς Colom. 
Russ. — ρημασιν A. μὸν 
i ior A eto 4 omnes, stiam ‘Bryen. 
Se@ I et Bryen., εν Pa (FED) 

A et edd., ex ϑεοῦ maluerunt Tun. ω 
Wott., “Gall. -- αὐτῶν I, Gebh., αὑτῶν 


plerique edd., etiam Bryen., 9. τῆς 
πράξεως I, της ΄ἀγαϑης πραξεως iN 
et edd. omnes, € Bryen. — ὑμῶν 
Ι, ἡμῶν A et omnes edd., etiam 1 Bryen. 
10. "26697 I et edd., edenon A 
τοῖς χατηραμένοις I οἱ ryen., τος 
κατηραάμενοις ὑπὸ tov FV (ϑεοῦ) Α 
et edd. priores, παρὰ praemittere vo- 
luerunt Iun. et Bois. 12. πραότης 
I, πραυτῆης A et edd. omnes, etiam 
Bryen. — ηὐλογημένοις A I, Ηρ". et 
seqq. edd., εὐλογημένοις edd. priores. 
ΧΧΧΙ 1 ηὐλογήϑη ΑΙ, Wott, 
Tac., Hg}. et soa edd., εὐλογήϑη cett 
edd. 16. dea πίστεως A et omnes 
edd., etiam Bryen., om. 1. sed cf. p. 37, 
13. 16. 17. πεποιϑήσίεως ινω]σχων 
A. 11, ἡδέως προσήγετο I et Bryen., 
ηἡδείως προσήηγεἾτο A, ἡδέως ἐγένετο 
edd. priores. 17.18. ταπεινοφρίοσυνης 
εξεχωρησεν A. 18. τῆς γῆς αὐτοῦ δι 
ἀδελφόν I et Bryen., τῆς γῆς tet, 
ds adedlpoy A, lac., Hef., Dress., 
Laur., Lightf., Gebh., τῆς γῆς αὐτοῦ 
φεύγων ἀδελφόν Tun. et seqq. 
etiam Wott. 18. 19. προς 
A., iam ab Iunio recte suppletus. 
εδουλευσεν A. -- ἐδόθη αυτω] A. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 30—33. 97 


τοῦ Ἰσραήλ. XXXII. ὃ ἂν τις nak ἕν ἕκαστον εἰλικρινῶς κατα- 
γοήσῃ; ἐπιγνώσεται μεγαλεῖα τῶν ὑπ᾽ αὐτοῦ δεδομένων δωρεῶν. 
ἐξ αὐτοῦ γὰρ οἱ ἱερεῖς καὶ “4ευῖται πάντες οἱ λειτουργοῦντες τῷ 
ϑυσιαστηρίῳ τοῦ ϑεοῦ" ἐξ αὐτοῦ 6 κύριος ᾿Ιησοῦς τὸ κατὰ σάρκα" Rom. 1, 
5 ἐξ αὐτοῦ βασιλεῖς καὶ ἄρχοντες καὶ ἡγούμενοι κατὰ τὸν ᾿Ιούδαν. 
τά τε λοιπὰ σκῆπτρα οὐκ ἐν μικρᾷ τάξει ὕπαρχουσιν, ὡς ἐπαγ- 
γειλαμένου ϑεοῦ ὅτι (ἔσται τὸ σπέρμα Gov ὡς ot ἀστέρες τοῦβει ΧχΠ,: 
ovearod’. πάντες οὖν ἐδοξάσϑησαν καὶ ἐμεγαλύνθησαν, ov de 
~ Cd ~ ~ [4 
5 αὐτῶν ἢ τῶν ἔργων αὐτῶν ἢ τῆς δικαιοπραγίας ἧς κατειργάσάντο, 
ιο ἀλλὰ διὰ τοῦ ϑελήματος αὐτοῦ. καὶ ἡμεῖς οὖν διὰ ϑελήματος 
αὐτοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ κληϑέντες οὐ δι᾽ ξαυτῶν δικαιούμεϑα, 
> 4 A “ὖ ς , nN , >) > , ὯΝ 5) 
οὐδὲ διὰ τῆς ἡμετέρας σοφίας ἢ συνέσεως ἢ εὐσεβείας 7 ἔργων 
t ’ ς , , ? ‘ \ ~ , 
ὧν κατειργασαμεϑα ἐν ὁσιότητι καρδίας, ἀλλὰ διὰ τῆς πίστεως, 
δι᾽ ἧς ἅπαντας τοὺς ἀπ᾽ αἰῶνος ὃ παντοχράτωρ ϑεὸς ἐδικαίωσεν" 
ξς» ς , 2 \ Iw ~ >? ) «s 
15@ ἔστω ἡ δοξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμὴν. 
, 3 “- 2 , . 2 , > A ~ 
XXXII. Ti οὖν ἐροῦμεν, ἀγαπητοί; aeyrowpsy ἀπὸ τῆς 
ἀγαϑοποιΐας, καταλίπωμεν τὴν ἀγάπην; μηϑαμῶς τοῦτο ἐάσαι 


ὃ δεσπότης ἐφ᾽ ἡμῖν γενηϑῆναι' 


XXXI. 1. του [cod] A. 

XXXII. 1. ὃ ἄν τις I et Bryen., 

[o α»Ἶτις A, [et]tc¢ Iun. et seqq. edd., 
i ott., Iac. Hg" Laur., [ἐάν] 
τις Lightf,, Tischdf., ebh. — ἐλεκρι- 
voc A. 2 μεγαλεῖα I, [με]γαλια A, 
[ra με]γαλεῖα Tun. et omnes edd., τὰ 
μεγαλεῖα etiam Bryen. — dedoue(vwr] 
δωραιων A. 3. αὐτοῦ (cf. 1. 4. 5) 
emend. Iun., Wott., Hef., Dress., Ηρ. 
Laur.. Lightf. Gebh., Bryen., αὐτῶν A. 
I, Iac. al. — of ἱερεῖς I et Bryen., 
ἐερεις]} A et edd. priores, ἱερεῖς τε] 
Tischdf., Lightf, Gebh. — λιτουρ- 
γίουν)]τες A. 6, ta te I et Bryen., 
ta dé A et priores edd. — oxjntoa I, 
σχηπτρα αντοῦ A et edd. omnes, etiam 
Bryen. — τάξει 1 et Bryen., δοξη A et 
priores edd. 
A et edd. omnes, etiam Bryen. 8. 9. 
δι αὑτῶν Hg. 10. 11. χαι veg 
ουν διὰ του ϑεληματος avtov A, om. 


I (propter homoeoteleuton). 12. ἡμε- 
τέρας 1 et edd., ἡμερας A. 14. 


ἅπαντας τοὺς I, παντας TOV A et non- 
ulli edd., πάντας τοὺς Iun., Colom., 


n 
Lightf., Bryen., πάντας τοὺς πιστοὺς. 


Laur. (in: Zeitschr. f. luth. Th. ἃ. K. 
1863 p. 423) yoc. tov glossema esse su- 
spicatus ad an’ αἰῶνος, i.e. ἀπὸ τοῦ 
αἰῶνος, navrag που M.Schmidt, He'., 


1. Heod I, tov ϑὺυ (ϑεοῦ) 


ἀλλὰ σπεύσωμεν μετὰ 


15. ἡ δόξα Α. 1, Wott. et seqq. 


Gebh. 
edd. — τῶν αἰώνων A et edd. omnes, 
om. I, 


XXXII. 16. Iacobs.: ,,In codice 
uodam bibliothecae Vaticanae, 6 quo 
eontii et Ioannis sacrarnm rerum li- 

brum edidit, Maius huius capitis par- 
tem exstare testatur, Scriptt. vett. nov. 
collect. Tom. VII. p: 84. equidem satis 
mirari non possum, quid causae fuerit, 
quare vir ille doctissimus totum non 
exscripserit nobis locum, praesertim 
quum lectione a textu Cotelerii nec 
non a Damasceni parall. variare fassus 
sit. hunc codicem Dresselius non po- 
terat reperire“. Ado. Harnack: ,,Virum 
summe severendum Vercellone (-+-), qui 
rogatu Dresselii schedulas Angeli Mali 
summa cum diligentia perquisivit, ni- 
hil de hoc capite invenisse, Dresselius 
mecum Romae mens. April. ann. 1874 
communicavit“. — ἐροῦμεν, ἀγαπητοί 
I, ποιησωμεν αδελφοι A et edd. omnes, 
etiam Bryen. (ic. ποιήσομεν ad oram 
Tun.). — ἀργήσωμεν A, coniecit Cotel., 
ed. Wotton. et seqq. edd., ἀργήσομεν I, 
ἀργασωμεν(ἴσιἀργήσομεν) un. et seqq. 
edd. 17. καταλιπομεν 1, και eyxata- 
Aecnwuev A et omnes edd., etiam Bryen. 
μηϑαμῶς ΑἹ, Iac. et seqq. edd., μη- 


δαμῶς͵ edd. priores, 18. γεγνηϑῆ-" 


Gen. I. 36. 


38 


CLEMENTIS ROMANI 


exteveiac καὶ προϑυμίας πᾶν ἔργον ἀγαϑὸν ἐπιτελεῖν. αὐτὸς γὰρ ὃ 
δημιουργὸς καὶ δεσπότης τῶν ἁπάντων ἐπὶ τοῖς ἔργοις αὐτοῦ ἀγάλ- 
Astor, τῷ γὰρ παμμεγεϑεστάτῳ αὐτοῦ κράτει οὐρανοὺς ἐστήρισε 
καὶ τῇ ἀκαταλήπτῳ αὐτοῦ συνέσει διεκόσμησεν αὐτούς" γῆν τε 


διεχώρισεν ἀπὸ τοῦ περιέχοντος αὐτὴν ὕδατος καὶ ἥδρασεν ἐπὸὶ 
τὸν ἀσφαλῆ τοῦ ἰδίου βουλήματος ϑεμέλιον" τά τὸ ἐν αὐτῇ ζῶα 
. φοιτῶντα τῇ ἑαυτοῦ διατάξει ἐκέλευσεν εἶναι" ϑάλασσαν καὶ τὰ ἐν 


αὐτῇ ζῶα προετοιμάσας ἐνέκλεισε τῇ ξαυτοῦ δυνάμει. ἐπὶ πᾶσι 


τὸ ἐξοχώτατον καὶ παμμεγεϑέστατον κατὰ διάνοιαν, ἄνϑρωπον 
ταῖς ἱεραῖς καὶ ἀμώμοις χερσὶν ἔπλασε, τῆς ἑαυτοῦ εἰκόνος χαρα- 10 
κεῆρα. οὕτω γάρ φησιν ὃ ϑεός , Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾽ εἰκόνα 
καὶ καϑ᾽ ὁμοίωσιν ἡμετέραν' καὶ ἐποίησεν ὁ ϑεὸς τὸν ἄνϑρωστον, 
» \ ~ λ ὲ , > tC ~ 3 , λ 

ἄρσεν καὶ ϑῆλυ ἐποίησεν avtoic’. ταῦτα οὖν πάντα τελειώσας 


γαι I, Schoenem., Laur., γε γενηϑηναι 
A (cf. I c. 23 p. 29, 16) et edd. reliqui, 
etiam Bryen. 


1. εχτενιαϊς) <A. 

1—15. αὐτὸς---πλη- 
ϑυνεσϑες. Toannes Damasc. 8801. 
arall. 1. I. a. ὃ, 8 (Opp. ed. Le 
Quien, Paris. 1712. II, 310): Kajuer- 


ayaS[orv] A. 


τος Ῥώμης" αὐτὸς ᾿ὃ δημιουργὸς xal 


δεσπότης τῶν ἁπάντων ἐπὶ τοῖς ἔρ- 
you αὐτοῦ ἀγάλλεται" τῷ γὰρ παμ- 
μεγεστάτῳ αὐτοῦ χρατει οὐρανοὺς 
ἐστήριξεν καὶ τῷ ἀχαταλήπτῳ αὐτοῦ 
συνέσει διεχοσμησεν αὕτους (xal τ. 
dx, a. σ. διεχ. αὐτούς om. Wotton. 
et Incobs.), γῆν δὲ ἐχώρισεν ἀπὸ τοῦ 
περιέχοντος αὐτὴν ὕδατος χαὶ ἥδρα- 
σεν ἐπὶ τὸν ασφαλῇ τοῦ ἰδίου ϑελή- 
ματος ϑεμέλιον. ἐπὶ τούτοις τὸν ἐξο- 
χώτατον καὶ παμμεγέϑη ἄνϑρωπον 
ταῖς ἰδίαις αὐτοῦ καὶ ἁμώμοις χερ- 
σὶν ἔπλασεν, τῆς δαυτοῦ εἰκόνος χα- 
αχτῆρα. οὕτως yao φησιν 6 ϑεός 
Ποιήσωμεν ἄνθρωπον xar εἰκόνα 
μετέραν χαὶ χαϑ ὁμοίωσιν" χαὶ 
ποίησεν ὃ ϑεὸς τὸν ἄνϑρωπον, ἄρ- 
σεν καὶ ϑῆλυ ἐποίησεν αὐτούς. ταῦτα 
οὖν πάντα τελειώσας ἐποίησεν αὐτὰ 
χαὶ ηὐλόγησε χαὶ εἶπεν Αὐξάνεσϑε 
καὶ πληϑύνεσϑε. 2. δίεσπο͵της A. 
— ερίγοις A. 2.3. αἀγαλλεται I (cf. 
Ioan. Dam.) et Bryen., αγαλλιαται A 
et edd. priores. 3. ἐστήρισεν A I 
(cf. c. 13 p. 17, 6. 6. 18 p. 24, 7), 
Wott., Gall. Iac., Hef., Dress., Laur., 
Lightf., Gebh., ἐστήρεξεν Ioan. Dam., 
Hg'., Bryen. 4. χαὶ τῷ A, loan. Dam. 


g e 
. ἔπήνεσεν αὐτὰ καὶ ηὐλόγησε καὶ εἶπεν, Αὐξάνεσϑε καὶ πληϑύ- 


et edd. priores, χαὶ ἐν τῷ I et Bryen. 
— συνέσει διεχοσμησεν I (cf. Ioan. 
Dam), Mill., Wott., Coust., -» Lat., 
Hef., Dress., Hg'., Laur., Lightf., Gebh., 
Bryen., συΐνεσει διεχοσμησεν A, o[o- 
gig ἐχό]σμησεν Tun. et seqqg. edd. 5. 
διεχώρισεν (cf. Gen. I, 4. 6. 1. 14. 18) 
Wott. et soqd. edd., [δεεχω]ρισεν A, 
[Seeuélosoev lun. et seqq. odd., [ἐχώ)]- 
ρθισεν ὁ. Ioan. Dam. Coust. — wegee- 
yor[tog αὐτὴν A. 5. 6. ἐπὶ τὸν 


Lightf., Gebh., Bryen., [διαΐταξει A, 
[συν]τάξει Lun. [προστα]ξει Wott. 
seqq. edd., [συντά]ξεε Tischdf., 
Laur. — εἶναι A. I et edd., ἐνεῖναι 
vel ἐέναι coniecerat M. Schmidt. — 
ϑάλασσαν xai I, Tischdf., Laur., Gebh., 
ϑαλασίσαν xjac A, ϑαλασίσᾶν τε χ]αὶ 
Iun. οὗ plerique edd., etiam Bryen. 8. 
προετοιμάσας I, προδημι[ουργη]σας 
A, Iun. et omnes edd., etiam Bryen. 
— ενεχλισεν A, — [δυ]να e A. -- 
maow A. 9. παμμεγεϑέστατον I, 
παμμεγεϑὲες A et edd., etiam Bryen. 
10. ἱεραῖς AI et edd., ἐδέαις αὐτοῦ 
loan. Dam. — ἐπδασεν A. 11. ov 
τως A, Wott. οὐ seqq. edd., οὕτω (I?) 
Iun. et seqq. edd. 14. éxgvecer A. 
I et edd., ἐποίησεν Ioan. ‘Dam. — 
nvdoynoev A. I (ηὐλογησεὶὴ et plerique 
edd., εὐλογησεν Fell. et Colom. 14—>p. 
39, 1. αυξανεσϑαι χαι πληθυνεσϑαι 


AD CORINTHIOS EPI. I, 33. 34. 39 


veode. ἴδωμεν ὅτι ἐν ἔργοις ἀγαϑοῖς πάντες ἐκοσμήϑησαν οἱ di- 
καιοι. καὶ αὐτὸς δὲ ὁ κύριος ἔργοις ἀγαϑοῖς Eavtdy κοσμήσας 
ἐχάρη. ἔχοντες οὖν τοῦτον τὸν ὑπογραμμὸν ἀόκνως προσέλϑωμεν 
τῷ ϑελήματι αὐτοῦ καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος ἡμῶν ἐργασώμεϑα 

5 ἔργον δικαιοσύνης. 

XXXIV. ὋὉ ἀγαϑὸς ἐργάτης μετὰ παρρησίας λαμβάνδε τὸν 
ἄρτον τοῦ ἔργου αὐτοῦ" ὁ νωϑρὸς καὶ παρειμένος οὐκ ἀντοφϑαλ- 
ust τῷ ἐργοπαρέκτῃ αὐτοῦ. δέον οὖν ἐστὶ προϑύμους ἡμᾶς εἶναι 
εἰς ἀγαϑοποιίαν, ἐξ αὐτοῦ γάρ ἐστι τὰ πάντα. προλέγει γὰρ ἡμῖν 

(0 Ιδοὺ κύριος καὶ 6 μισϑὸς αὐτοῦ πρὸ προσώπου αὐτοῦ, ἀπο- τω. XL, 1 
δοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὸ ἔργον αὐτοῦ". προτρέπεται οὖν ἡμᾶς πι- — 
στεύοντας ἐξ ὅλης τῆς καρδίας én αὐτῷ μὴ ἀργοὺς μηδὲ πα- 
θρεεμένους εἶναι ἐπὶ πᾶν ἔργον ἀγαθόν. τὸ καύχημα ἡμῶν καὶ ἡ 
παρρησία ἔστω ἐν αὐτῷ' ὑποτασσώμεϑα τῷ ϑελήματι αὐτοῦ" 

16 χατανοήσωμεν τὸ πᾶν πλῆϑος τῶν ἀγγέλων αὐτοῦ, πῶς τῷ Fe- 
λήματι αὐτοῦ λειτουργοῦσι παρεστῶτες. λέγει γὰρ ἡ γραφή ,Mv- pan. vu, 
ροίαε μυριάδες παρειστήκεισαν αὐτῷ, καὶ χίλιαι χιλιάδες ἐλειτούρ- 
γουν αὐτῷ καὶ ἐκέκραγον “ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος κύριος Σαβαώϑ, ἴω. VI, 3 
πλήρης πᾶσα ἡ γῇ τῆς δόξης αὐτοῦ“. καὶ ἡμεῖς οὖν ἐν ὁμονοίᾳ 

20 ἐπὶ τὸ αὐτὸ συναχϑέντες τῇ συνειδήσει ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος βοή- 
σωμὲν πρὸς αὐτὸν ἐκτενῶς εἰς τὸ μετόχους ἡμᾶς γενέσϑαι τῶν 
μεγάλων χαὶ ἐνδόξων ἐπαγγελιῶν αὐτοῦ. λέγει γάρ ᾿Ὀφϑαλμὸς 1 Cor. I, 


_ XXXIIL 1. ἴδωμεν A, I et edd. Vat.), ἔχων τὸν ἑαυτοῦ μισϑὸν μετ᾽ 


αὐτοῦ, χαὶ τὸ ἔργον (αὐτοῦ add. Vat.) 


riores, εἴδομεν coniecerunt Iun., Fell., 
Golom., ed. Lightf., Gebh., Bryen. — 
ὅτι ὄν I, Lightf., Gebh., Bryen., ore 
to ev A, ote fot coniecerunt Iun., 
Fell., Colom., ore te ἐν Birr., Hef. 
Dress., Lipsius 1. L p. 60, τί τὸ δέον 
Davis., ὅτι τὸ λεγόμενον ἐν Μ. Schmidt, 
Hg!. -- ἔργοις I οὐ edd. omnes, sy- 
yor; A. 2. δὲ I οὐ Bryen., ov» A et 
priores edd. — ἀγαϑοῖς I et Bryen., 
om. A et priores edd. 4, χαὶ I- et 
Bryen., iam coniecit Bois., non impro- 
bante Wottono, om. A et priores edd. 
— τῆς I et Bryen., om. A et priores edd. 
.8. ἐστιν A. 9. ἐστιν A. 

10. 11. 1δοὺ--χατὰ τὸ ἔργον αὐτοῦ. 
Tes. XL, 10. LXX. cod, Α].: ἑδοὺ χυριος 
(Vat.add.xvgso¢) μετὰ ἰσχύος ἔρχεται, 
καὶ ὁ βραχίων αὐτοῦ (αὑτοῦ om. Vat.) 
μετὰ χυρίας" ἰδοὺ ὁ μισϑὸς αὐτοῦ μετ᾽ 
αὐτοῦ, καὶ τὸ ἔργον ἐναντίον αὐτοῦ, 
, 11: ἐδου σοι (coe om. Vat.) ὁ 
σωτὴρ παραγίνεται. (παραγέγονεν 


πρὸ προσώπου αὐτοῦ. Apocal. Joan. 
XX, 12: ἰδοὺ ἔρχομαι ταχύ, καὶ ὁ 
μισϑός μου μετ ἐμοῦ, ἀποδοῦναι 
ἑχάστῳ, ὡς τὸ ὄργον ἐστὶν αὐτοῦ. 
οἵ, etiam Barnab. epi. ὁ. ΧΧΙ. p. 61, 
9. 10. et Clementem Alex. Strom. IV, 
22, 137 p.625, qui Clementem Rom. sequi- 
tur. 10. χύριος I et Bryen., o x¢ (xv- 

cog) A et edd. priores. 11. προτρεπετε 
Ἢ 11. 12, πιστεύοντας I et Bryen., . 
om. A et priores edd. 12, ἐπ᾿ αὐτῷ A. 
L et pleriqueedd., deficiente VOC. πεστευ- 
ovtag coniecerunt éx αὐτὸ Iun., Fell., 
Colom., ἐπὶ τὸ Davis., ἐπ᾿ αὐτὸ τὸ M. 
Schmidt, Hg!. — μηδὲ I et Bryen. (iam 
coniecerat Lightf.), μητε A et priores 
ed 16. τουργουσιν A. 17. πα- 
ρειστήχεισαν I et Bryen., παρεστη- 
χεισαν A et priores edd. 19. γῇ (cf. 
LXX) I, χτισις A ot edd. omnes, etiam 
Bryen. 22, οφϑαλμος A οὐ edd., etiam 
Bryen., ἃ ὀφϑαλμὸς (cf. 1 Cor. I, 9) L 


40 


CLEMENTIS ROMANI 


2 J Η by 2 ae ‘ ‘ , > ? y ‘> 
οὐκ εἶδε, καὶ οὖς οὐκ ἤκουσε, καὶ ἐπὶ καρδίαν ανϑρώπον οὐκ 


2 ε! ε , ," » ς , >to 
. ἀνέβη, ὅσα ἡτοίμασε κύριος τοῖς ὑπομένουσιν αὑτόν". 


ΧΧΧΥ͂. Ὡς μακαάρια. καὶ ϑαυμαστὰ τὰ δῶρα τοῦ “ϑεοῦ, ἀγα- 


“πητοί, ζωὴ tv ἀϑανασίᾳ, λαμπρότης ἐν δικαιοσύνῃ; ἀλήϑεια ἐν 


, , , "3 , . > € ~ \ ~ 
παρρήησιᾳ, πίστις ἐν πεποιϑήσει, ἐγκρατειὰ ἐν ἁγιασμῷ" καὶ ταῦτα 


~ x: 4 
broninter πάντα ὑπὸ τὴν διάνοιαν ἡμῶν. τίνα οὖν aga ἐστὶ τὰ 


« & ~ ς ἢ Η 
ἑτοιμαζομενὰ τοῖς ὑπομένουσιν; 


ὁ δημιουργὸς τῶν αἰώνων καὶ 


πατὴρ πανάγιος, αὐτὸς γινώσχει τὴν ποσότητα καὶ τὴν καλλονὴν 


αὐτῶν. ἡμεῖς οὖν ἀγωνισώμεϑα εὑρεϑῆναι ἐν τῷ ἀριϑμῷ τῶν ὗπο- 


. μενόντων αὐτόν, ὅπως μεταλάβωμεν τῶν δωρεῶν τῶν ἐπηγγελμέ- Ὁ 


- ἷ - $ ‘ 3 
mov. πῶς δὲ ἔσται τοῦτο, ἀγαπητοί; ἐὰν ἐστηριγμένη ἡ, ἣ δεάνοια 


᾿ ἡμῶν πιστῶς πρὸς τὸν ϑεόν, ἐὰν ἐκχζητήσωμεν τὰ ἀγαϑὰ καὶ 


2) ἢ > ~ ‘ > . ἢ . Pm) > ’ A 2 Li 
εὐάρεστα αὐτῷ καὶ εὐπῤόαδεχτα, ἐὰν ἐπιτελέσωμεν τὰ ἀνήκοντα 


- τῇ ἀμώμῳ βουλήσει αὐτοῦ καὶ ᾿ἀκολουϑήσωμεν τῇ ὁδῷ τῆς ἀλη- 


. ἢ > 6. 2 2 ς ~ ~ 2 , Vc: , . 
ϑείας, ἀπορρίψαντες ἀφ ξαιτῶν πᾶσαν ἀδικίαν καὶ πονηρίαν, 


_mdeovekiav, ἔρεις, κακοηϑείας τε καὶ δόλους, ψιϑυρισμούς τε καὶ 


Rom. I, 85, 


καταλαλιάς, ϑεοστυγίαν, ὑπερηφανίαν te καὶ ἀλαζονείαν, xevodo- 


lay te καὶ ἀφιλοξενίαν: ταῦτα γὰρ οἱ πράσσοντες στυγητοὶ τῷ 
' 0 


> XXXIV. 1. εἰδὲν A. — ηχουσεν A. 


(2. Atoluace 1,Bryen., ητοιμασεν,Ὑ οὐδ. 


et seqq. edd., ἑτοίμασεν Tun. et seqq. 
edd. — χύριος I et Bryen., om. A et 
priores edd. — υπομενουσιν A ot edd. 
omnes, etiam Bryen. propter c.35.1. 7. 9. 
10., cf. Martyr. Polye. ¢. 2, ἀγαπῶσιν 
(cf. 1 Cor. II, 9) I. Paulum δος ex Eliae 

ocalypsi desumpsisse retulit Origenes 


. ad Matth. XXVII, 9 (Opp. III, 916), Hie- 


_ daeorum, Lips. 1869, -p. LXV sq. 


- priores edd. — εστιν A. 


ronymus (Epi. 57 ad Pammachium, Opp. 
1,314, ad Ies. LXIV, 4.5, Opp. IV, 750 sq.) 
Θ᾽ Tes. LXIV, 4. ipsum fortem invenisse 
mihi videor in 4 Ezr. X, 35. 38, quae 
aece restitui: ὅτε εἶδον ἃ οὐχ 
εἰν, καὶ ἀχούω ἃ οὐχ οἶδα. ἢ ἄρα 
ψοῦς μοῃ ἀπατᾶται, καὶ ἡ ψυχή 
μου ἐνυπνιάζεται, 55. 56 (ἴδε) ὅσον 
ἐγχωρεῖ σοι tH ὁράσει τῶν ὀφϑαλ- 
ὧν ἰδεῖν, χαὶ μετὰ ταῦτα ἀχούσῃ, 
σον χωρεῖ ἡ ἀχοὴ τῶν ὥτων σου 
ἀχούειν. cf. libruam meum. Messias Iu- 


XXXV. 5. eyxeatia A. 6. ὑπο- 
πίπτει I et Bryen., vvencntev A et 
1. 8. 6 δη- 
μιουργος τῶν αἰώνων χαὶ πατὴρ πα- 
γνάγιος I et Bryen., 0 δημιουργος και 
πατὴρ τῶν αιωνων ὁ παναγιος A et 
edd, priores. 10. αντον (cf. 6. 34 p. 40, 


. 2) A et edd. omnes, etiam Bryen., om. 1, 


10. 11. τῶν δωρεῶν τῶν ἐπηγγελμέ- 
νῶν i, των ἐπηγγελμένων δωραιων 
A et-edd. omnes weeor) etiam Bryen. ° 
11. η (2) Aet edd. om]. — ἡ διάνοια 
A I, Wott. et seqq. edd., δεάνοεα Iun. et 
seqq.edd. 12. πιστῶς I, Hg". Bryen., 
πίστεως A, Dress., Lipsius 1. 1. p. 65, dea 
πίστεως coniecerunt Iun., Fell., Cotel., 
Colom., Wott. (vel πίστει), Coust., Schoe- 
nem., Hornem., Laur., Lightf., Gebh. — 
ἐχζητήσωμεν I et Bryen., ἐχζητωμεν A 
et priores edd. | 12. 13. τὰ ἀγαϑὰ 
xat εὐάρεστα αὐτῷ καὶ εὐπρόσ- 
dexta I et Bryen., ta evagecta 
και ευπροσδεχτα avtw A. et priores 
edd. 13. ἐπιτελέσωμὲεν A. I et me- 
liores edd.,° ἀποτελέσωμεν nonnulli 
edd. 15. πονηρίαν I, ανομιαν A et 
edd. omnes, etiam Bryen. 16. πλεο- 
vetcav A et omnes edd. (etiam Bryen.), 
om. 1. 17. χαταλιλιας A. — αλαζο- 
wma A. 17. 18. χενοδοξίαν (cf. Phi- 
lipp. II, 3, Ignat. ad Magnes. 1, ad 
Philad. 1) A. 1 οὐ edd. plerique, xacvo- 
δοξίαν coniecerunt Birr., Gall. 18. 


, ἀφιλοξενίαν A, Mill. (ad Rom. I, 31), 


Colom. (vel φιλοχενίαν), Cotel. (ut Co- 
lom.), Wott., Iac., Lightf., Gebh., Li- 
psius 1. 1. p. 87, Bryen., φελοξενιαν A, 
ἐλοτιμίαν coniecerunt Iun.,. Fell., pe- 
οδοξίαν Birr., φιλοχενίαν Hornem. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 34—36. 41 


ϑεῷ ὑπάρχουσιν" οὐ μόνον δὲ οἱ πράσσοντες αὐτά, ἀλλὰ. καὶ ot 
συνὲυδοχοῦντες αὐτοῖς. λέγει γὰρ ἡ γραφή ,Τῷ δὲ ἁμαρτωλῷ εἶπεν 
¢ ἢ) ς en > - Α é 3 . 2 , . 
ὁ ϑεός Ἱνατί σὺ ἐχδιηγῇ τὰ δικαιώματά μου καὶ ἀναλαμβάνεις νῬε.1,16-- 
A , N , . ὃ N A > ‘ , 
τὴν dtadnuny μου διὰ στόματος σου; ov δὲ ἐμίσησας παιδείαν 
δ καὶ ἐξέβαλες τοὺς λόγους μου εἰς τὰ ὀπίσω" εἰ ἐϑεώῤεις κλέπτην, 
συνέτρεχες αὐτῷ καὶ μετὰ μοιχῶν τὴν μερίδα σου ἐτίϑεις" τὸ 
σεόμα σου ἐπλεόνασε κακίαν, καὶ ἣ γλῶσσά σου περιέπλεκε δο-- 
λειότητα καϑήμενος κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ σου κατελάλεις καὶ κατὰ 
τοῦ υἱοῦ τῆς μητρὸς σου ἐτίϑεις σκάνδαλον. ταῦτα ἐποίησας, καὶ 
10 ἐσίγησα" ὑπέλαβες, ἄνομε, ὅτι ἔσομαί σοι ὅμοιος. ἐλέγξω σε καὶ 
παραστήσω κατὰ πρόσωπόν σου. σύνετε δὴ. ταῦτα OF ἐπιλανϑα-- 
4 ~ 9 ~ , ς ‘ ς λ / ‘ , FT ¢ , 
νόμενοι τοῦ ϑεοῦ, μήποτε ἁρπάσῃ ὡς λέων, καὶ μὴ ἡ ὃ δυόμε- 
γος. ϑυσία αἰνέσεως δοξάσει με, καὶ ἐκεῖ ὁδὸς ἣν δείξω αὐτῷ τὸ 
, ’ ἕ . 
σωτήριόν μου. XXXVI. αὕτη ἡ ὁδός, ἀγαπητοί, av 1 εὕρομεν 
δεὸ σωτήριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν ἀρχιερέα τῶν προσφορῶν Wt. VD 
1 ριον nu n ἄριστον, OXLEO προσφοθῶν irs "rv, 
ς - > , . Ν \ ~ > , ς ~ \ ’ 
ἡμῶν, τὸν προστάτην καὶ βοηϑὸν τῆς ἀσϑενείας ἡμῶν. διὰ του- 
2 3 A c ῳ > --ς \ , > ’ 
του ἀτενίζομεν εἰς τὰ ὕψη τῶν οὐρανῶν᾽ διὰ τούτου ἐνοπτριζό- 
Ὁ κ᾿“) . ς , »” > κ \ , > ἢ 
μεϑα τὴν ἄμωμον καὶ ὑπερτάτην ὄψιν αὐτοῦ" διὰ τούτου ἡνδῴ- 
€ ~ ς«Ἡ 3 ‘ ~ , “ , ς > , 
χϑησαν ἡμῶν ot ὀφϑαλμοὶ τῆς καρδίας" διὰ τούτου ἡ ἀσύνετος 


(in textu), φιλονεικίαν (οἷ, ο. 45) Hg", 
φιλοφϑονίαν Laur. ἢ 
XXXV. 1. μόνον I et edd., μὸν A. 

3. ἐχδιηγῷ (cf. LXX. cod. Al.) I et 
Bryen., δεηγη (cf. LXX. cod. Vat.) A 
et edd. priores. 4. διὰ (cf. LXX) I 
et Bryen., ἐπι A et edd. priores. — gov 
Tet edd., μου A (cov perperam Tischdf.). 
4—13. σὺ δὲ ἐμίσησας.- “αὶ μὴ καὶ δνό- 
μενος Α οὐ odd., xal ἐν τῷ τέλει I. 
5. ἐξέβαλες (cf. LXX) I, Iun. et ple- 
rique edd., εξαβαλλες A, ἐξέβαλλες 
Wott., Gall., Reithm., Laur., Lightf. 
6. αὐτῷ (cf. LXX) A, Gall., Hornem., 
186. et seqq. edd., om. Iun., Wott. al. 
7. ἐπλεόνασεν A. — περιέπλεχεν A. 
7. 8. δολιότητα (cf. LXX) A, Wotton 
et seqq. edd., dodcotytac lun. et seqq. 
edd. 8. ἀδελφοῦ (cf. LXX) edd., 
, αδελφους A. 10. ἄνομε (cf. Clem. Al. 
Strom. IV, 24, 155 p. 634) A (avouae), 
Wott., Iac. et 8044. edd., ἀνομέαν (cf. 
LXX et Clem. Al. Strom. VI, -14, 144 
Ρ: 198) Iun. οὐ seqq. edd., ἀνρομὲε etiam 
XX. cod. x*. 11. παραστήσω (cf. 
LXX) emendavi, xagactyow σε A et 
edd. 12. ὡς λέων (cf. Ps. VII, 3) A, 
desunt apud LXX. 13. » (etiam in 
45 codd. LXX) A. I et pleriqne edd., 


ἡ (cf. LXX et Lustin. Dial. ὁ. Tr. 22 
p. 240) Lightf., fortasse recte. 14. μου 
(cf. Tustin. 1. 1.) I et Bryen., tov ὃν 
(τοῦ ϑεοῦ) A et edd. priores. , 
XXXVI. 15. 16. ᾿Ιησοῦν Χριστόν, 
τὸν ἀρχιερέα THY προσφορῶν ἡμῶν, 
τὸν προστάτην καὶ βοηϑὸν τῆς ἀσϑε- 
velag ἡμῶν. cf. c. 61 διὰ TOU ἀρχιε- 
ἕως wal προστάτου τῶν ψυχῶν 
ημῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. c. 64 (58) διὰ 
τοῦ ἀρχιερέως xal προστάτον ἡμῶν 
Ἰησοῦ Χριστοῦ. Photius Bibl. cod. 
126: αἰτιάσαιτο δ᾽ ἂν τις αὐτὸν (Cle 
mentem) ἐν ταῦταις -- --- καὶ τρίτον᾽ 
ὅτι ἀρχιερέα χαὶ προστάτην τὸν χύ- 
ριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἐξονο- 
μάζων οὐδὲ τὰς ϑεοπρεπεῖς καὶ ὕψη- 
λοτέρας ἀφῆχε περὶ αὐτοῦ φωνάς. 
16. ασϑενιας A. 11. ἀτενίζομεν I, 
Iun., Wott., Iac., Laur., Gebh., Bryen. 
al, ατενισωμεν A, Bois., Cotel., Coust., 
Russ., Hornem., Light ἠτενίσαμεν 
(suadente M. Schmidt), Hg’. 17. 18. 
ἐνοπτριζόμεϑα A, 1, Wott. et 8094, 
edd., ἐνοπτρεσώμεϑα (ic. svonteite- 
μεϑα) Tun. et seqq. edd. 18—p. 42, 
4. διὰ τούτου ἡ ἀσύνετος---γ εύσασϑαι. 
Clemens Alex. Strom. IV, 17, 112 p.613: 
ὃ ἐν τῷ πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῷ 


Ps. UH, 7. 
Hebr. I, 5. 


Ps. CX, 1, 
Hebr. 1, 18. 


42 


CLEMENTIS ROMANI 


καὶ ἐσκοτωμένη διάνοια ἡμῶν ἀναϑάλλει sig τὸ ϑαυμαστὸν φῶς" 
διὰ τούτου ἠϑέλησεν ὁ δεσπότης τῆς ἀϑανάτου γνώσεως ἡμᾶς 
Rebr. 1,8. 4. γεύσασθαι" ὃς wy ἀπαύγασμα τῆς μεγαλωσύνης αὐτοῦ, τοσούτῳ 
μείζων ἐστὶν ἀγγέλων, ὅσῳ διαφορώτερον κεκληρονόμηκεν ὄνομα. 
Thee tf γέγραπται γὰρ οὕτως ,O ποιῶν τοὺς ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα, ὅ 
καὶ τοὺς λειτουργοὺς αὐτοῦ φλόγα πυρός". ἐπὶ δὲ τῷ υἱῷ αὐτοῦ 
οὕτως εἶπεν 6 δεαπότης, ο,Υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά 
Ge αἴτησαι παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονομίαν σου 


καὶ τὴν κατασχεσίν σου τὰ πέρατα τῆς γῆς. 


καὶ πάλεν λέγει 


πρὸς αὐτόν͵, Κάθου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου 10 
ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου“. tives οὖν οἱ ἐχϑροί; οἱ φαῦλοι καὶ 
ἀντιτασσόμενοι τῷ ϑελήμαει αὐτοῦ. 

XXXVII. Σερατευσώμεϑα οὖν, ἄνδρες ἀδελφοί, μετὰ eons 
ἐχτενείας ἐν τοῖς ἀμώμοις προστάγμασιν αὐτοῦ" κατανοήσωμεν 
τοὺς στρατευομένους τοῖς ἡγουμένοις ἡμῶν, πῶς εὐτάκτως, πῶς ι΄ 
ἑκτιχῶς, πῶς ὑποτεταγμένως τελοῦσι τὰ διατασσόμενα. οὐ πά»- 
τες δἰσὶν ἔπαρχοι, οὐδὲ χιλίαρχοι, οὐδὲ ἑχατόνταρχοι, οὐδὲ πεντη- 
κόνταρχοι, οὐδὲ τὸ καϑεξῆς᾽ ἀλλ᾽ ἕκαστος ἐν τῷ ἰδίῳ τάγματι 
τὰ ἐπιτασσόμενα ὑπὸ τοῦ βασιλέως καὶ τῶν ἡγουμένων ἐπιτελεῖ, 


. γέγραπται Διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡ ἀσύν- 


ἔτος xal ἐσχοτισμένη διάνοια ἡμῶν 
ἀναϑάλλει εἷς τ φῶς. διὰ τοῦτου 
ἠθέλησεν ὅ δεσπότης τῆς ἀϑανάτου 
γνώσεως ἡμᾶς γεύσασϑαι. -- an 
χϑησαν A et edd., ἀνεώχϑησαν 
ἐσκοτωμένη 
Wott., Iac., Leur 9 Lightf., Gebh. i an 
al, ἐσχοτισμένη Clem. AL, Tun., af 
al. — ϑαυμαστὸν pag I (cf. Clem. ) 
ϑαυμαστον αντον φως͵ A et 
omnes, etiam Bryen. 4: dog I et sia 
οσῶ ἰδέ A. — χεχληρονόμηκεν 
ὄνομα I et Bryon., ovoun ex κεκχλήρονο- 
μηχὲν A οὐ priores ed 6. φλόγα 
πυρός I, πυρος φλογα A et edd. omnes, 
etiam Bryen. — τῷ υἱῷ (cf. ὁ. 18 p. 23, 
A. I et edd., τοῦ υἱοῦ Bois. 9, 
ν αε την κατα͵σχεσιν A. --- σου A I, 
ott. et seqq. edd., om. Tun. ot βθαᾷ. 
edd., ad oram Cotel. et Coust. — τίης 
yas) A. 10. προς αυίτον xafov] A. 
— ewo ay (Pw τους] A. 11. υπο- 
ποδιοῖν τῶν πο]δων σου A. — οὖν 
Ι οἱ plerique edd., om. Cotel. et 
Cleriont. Heol I, Iac. et seqq. 
edd., εἶχϑο oe] fiat αὐτοῦ] Iun. 


et 86 lex οι xv], ἐχϑροὶ xv- 
lov ag al ᾿ ἐνεακοσόμ το τῷ 
ελήματι αὐτοῦ I, Lightf. 


Bryen., αντιτασσϊομενοιεω ϑεληματι 
τω ϑελημαζτι avtov] A., αντικασσίό- 
μενοι τοῦ εοῦ] τῷ ϑελήματι τὸ 
λημα [ἴδιον Tun. ef seqq. edd., ἄντι- 
τάσσοντες αὐτῶν τὰ ελήματα τῷ 
ϑελήματι τοῦ ϑεοῦ coniecit Davis., 
ἀντιτασσόμενοι αὐτῶν τῷ ϑελήματι 
τῷ ϑελήματι τοῦ ϑεοῦ Birr., ἄντι- 
τασσ[ομενοὶ ἐφ ᾧ ϑελήματι [τοῦ] Seo ϑεοῖ 
RXVIL 1 13. ανόϊρες αδελίφοι "A. 
14 ἐν τοῖς I, Iun. et omnes » [εν 
τοις A., [ὑπὸ τοῖς] coniecerat Laur. 
eitschr. f. luth. Th. u. XK. 1863. 
Ῥ. 423. — [αὐτοῦ] A. 15. ἡμῶν 1 et 
δά. η[μω»] A, αὐτῶν mallent Fell: 
et Colom., sed Lipsius LL p. 155 mo- 
nuit, epistulae auctorem tamquam ci- 
vem Romanum locutum esse. 16. éx- 


τικῶς I οὐ Bryen., ευέχε. (evexti- 
κῶς corr. in edeixtarc? As, εὐεχτίε- 
κῶς] Iun. et seqq. edd., εὐείκεως] 
Tun. Fell., Colom. in mar iL, 
» Hef., "Reithm., Dress, 
Goth. εὐεικτιχ[ ὥς] Τάρ — τελοῦσι 
I, επιτελ[ου]σιν A οὗ edd., ἐπιτελοῦσι 
etiam Bryen. 19. enctagcoueve A ot 
edd., etiam Bryon ὑποτασσόμενα I. 


ot La 


AD CORINTHIOS EPI. I, 36—38. 


43 


οἱ μεγάλοι δίχα τῶν μικρῶν οὐ δύνανται εἶναι, οὐδὲ οἱ μικροὶ 
δίχα τῶν μεγάλων" σύγκρασίς τίς ἐστιν ἐν πᾶσι, καὶ ἐν τούτοις 
χρῆσις. λάβωμεν τὸ σῶμα ἡμῶν" ἡ κεφαλὴ δίχα τῶν ποδῶν ἔστιν 
οὐδέν, οὕτως οὐδὲ ot πόδες δίχα τῆς κεφαλῆς" ta τε ἐλάχιστα 
5 μέλη τοῦ σώματος ἡμῶν ἀναγκαῖα καὶ εὔχρηστά εἶσιν ὅλῳ τῷ σώ- 
ματι. ἀλλὰ πάντα συμπνεῖ καὶ ὑποταγῇ μιᾷ χρῆται εἰς τὸ σώζε- 


όσϑαι ὅλον τὸ σῶμα. 


ΧΧΧΥΠΠ. σωζέσϑω οὖν ἡμῶν ὅλον τὸ 


σῶμα ἐν Χριστῷ, καὶ ὑποτασσέσϑω ἕκαστος τῷ πλησίον αὐτοῦ, ᾿ 
χαϑὼς ἐτέϑη ἐν τῷ χαρίσματι αὐτοῦ. ὃ ἐσχυρὸς τημεδλείτω τὸν 


10 ἀσθενῆ, ὃ δὲ ἀσϑενὴς ἐντρεπέσϑω τὸν ἰσχυρόν" 


6 


ὁ πλούσιος ἐπι- 


χορηγείτω τῷ πτωχῷ" ὃ δὲ πτωχὸς εὐχαριστείτω τῷ Pep, ὅτι ἔδω- 
κεν αὐτῷ, Ov οὗ ἀναπληρωθϑῇ αὐτοῦ τὸ ὑστέρημα" 6 σοφὸς ἔνδειε 


πνύσϑω τὴν σοφίαν αὐτοῦ μὴ ἐν λόγοις, ἀλλ᾽ 
, τατιδινόφρων μὴ éavt@m μαρτυρείτω, ἀλλ᾽ 
1 ξαυτὸν μαρτυρεῖσϑαι' 6 ἁγνὸς ἐν τῇ σαρκὶ 


ΧΧΧΎΤΙ. 1. οὐδὲ (cf. c. 84 p. 39, 
12 μηδὲ) Tun. et seqq. edd., οὔτε A. I, 
Wott. et edd. plerique, etiam Bryen. 
2. πασιν A. 3. 4. ἔστιν οὐδὲν I, 
ovder εστι» A et edd. omnes, etiam 
Bryon. — τά te Hg!'., Laor., Bryen. 
(cf. 6. 20 p. 26, 7. 6. 33 p. 38, 6. c. 40 


p. 45, 6. ὁ. 51), τὰ δὲ A. I et ceteri . 


edd. 6. ἀλλα, iam emendato praece- 
denti δὲ 1. 4, non mutandum est, ἅμα 
legendum esse censuit Davis., xal οὐκ 
ἔστε oxyloua’ ἀλλὰ Birrius. — ovp- 
πνεῖ I et Plerique edd., συνῆνει (cf. 
c. 20 p. 27, 8) A, Wott., Iac., Hg’. et 
seqq. edd. — χρηται A et edd., χρᾶται 
I. 1. τὸ σῶμα A. 1., Wott. et seqq. 
edd., om. Inn. et seqq. edd. 
XXXVI. 8. Χριστῷ 1, yo ww 
(Χριστῷ ᾿Ιησοῦ) A et omnes edd., non 
excepto Bryennio. 9. χαϑὼς ἐτέϑη 
I, χαϑω[ς] και ετεϑη A et edd. omnes 
iam Bryen.), χαϑὼς χαϑήκει con- 
iecit Boisius, qui in pravo apographo 
legebat χαϑὼς χατετέϑη. — τημε- 
λείτω I et Bryen., μη τμμελειτω A, 
μὴ ἀτημελείτω (Iun., Wott.), Russ., 
ornem., Hef., Dress. Hg1., Laur., 
Lightf., μὴ πλημμελείτω vel μὴ ἀτη- 
μελείτω Cotel.. Colom., Schoenem., μὴ 
πλημμελείτω Laur. (Zeitschr. f. luth. 
Th. u. K. 1863 p. 423), μὴ ἀμελείτω 
Mill, Gall., Lipsius 1. 1. p. 110. 10, 
ἐντρεπέσϑω 1 οἱ Bryen., ἐντρεπέτω 


κνύσϑω thy σοφίαν 


ἔργοις ἀγαϑοῖς" ὁ 
gitw ὑφ᾽ ἑτέρου 
μὴ ἀλαζονευέσϑω, 


A. et priores edd. 12—16. 6 σοφὸς 
--δγχράτειαν. Clemens Alex. Strom. 
IV, 17, 112 p. 613 e Clemente Romano 
haec reddidit: ὁ σοφὸς τοίνυν ἔνδει- 
; τοῦ μὴ λογοες 

μόνον, ἀλλ ἐν ἔργοις ἀγαϑοῖς" 6 τα- 
πεινόφρων μαρτυρείτω͵ μὴ ἑαυτῷ, 
ἀλλ᾽ ἐν τῷ (1. ἐάτω) ὑφ᾽ ἑτέρου av- 
τὸν μαρτυρεῖσϑαι" ὁ ἁγνὸς τῇ σαρκὶ 
μὴ ἀλαζονεύεσϑω, γινώσχων ὅτι ἕτε- 
ς ἔστιν ὁ ἐπιχορηγῶν αὐτῷ τὴν 
γχράτειαν. 12. 18, ἐνδικνυσϑω A. 
13. ἀλλ᾽ I, αλλ εν A et omnes edd., 
etiam Bryen. 14. ταπεινοφρων I (ef. 
Clem. Al.) et Bryen.. ταπεινοφρόνων 
A et priores edd. — δάτω A. I et edd., 
ἐν τῷ cum Clem. Al. (corrigendo) Rus- 
sel, 14. 15. v erepov εαυτον μίαν 
τυρεισϑαε A Ct. Clem. AL) et edd. 
omnes etiam Bryen., ἑαυτὸν dy’ éré- 
gov μαρτυρεῖσϑαι 1. 15. sq. 6 ἁγνὸς 
--ἔγχράτειαν. Ignatius ad Polycarp. 
c.5: εἴ τις δύναται ἐν ἁγνείᾳ μένειν 
εἰς τιμὴν τοῦ χυρίον τῆς σαρχός, ἐν 
ἀχαυχησίᾳ μενέτω" ἐὰν χαυχὴσ ται, 
ἀπώλετο. 15. μὴ ἀλαζονενέσϑθω I 
(cf. Clem. Al.), Iun., Mill., Colom., 
ott., Bryen., [..,.} wae μη αλαζο- 
νευεσϑω A., [σιγάτω] καὶ μὴ ἀλαξ. 
Noltius, [ἔστω] χαὶ μὴ ἀλαΐζ. Laur. 


(Zeitsehr. f luth. Th. u. K. 1863. p 423 
a4. et in ed.), Lightf,, Gebh., xed [av- 
τὸς] μὴ ἀλαζ. Hg!. : 


Prov. 
XXVII, 3. 


Iob. IV, 
16—18. 


44 


CLEMENTIS ROMANI 


γινώσκων ὅτι ἕτερος ἐστιν ὁ ἐπιχορηγῶν αὐτῷ τὴν ἐγχράτειαν. ava- 
λογισώμεϑα οὖν, ἀδελφοί, ἐκ ποίας ὕλης ἐγενήϑημεν, ποῖοι καὶ τίνες 


εἰσήλθομεν εἰς τὸν κόσμον, &x ποίου τάφου καὶ σχότους ὃ πλά- 
σας ἡμᾶς καὶ δημιουργήσας εἰσήγαγεν sic. τὸν κόσμον αὐτοῦ, προ- 
ἑτοιμάσας τὰς εὐεργεσίας αὐτοῦ, πρὶν ἡμᾶς γεννηθῆναι. ταῦτα 
οὖν πάντα ἐξ αὐτοῦ ἔχοντες ὀφείλομεν κατὰ πάντα εὐχαριστεῖν 


> ~, ὃ ς , ? Α Pw ~ 2, > » 
αὐτῷ" ᾧ ἣ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν. 
XXXIX. “Appoves καὶ ἀσύνετοι καὶ μωροὶ καὶ ἀπαίδευτοι 


χλευάζουσιν ἡμᾶς καὶ μυχτηρίζουσιν, ἑαυτοὺς βουλόμενοι ἐπαΐίρε- 


σϑαι ταῖς διανοίαις αὐτῶν" ti γὰρ δύναται ϑνητός; ἢ τίς ἰσχυς 1 
γηγενοῦς; γέγραπται γάρ ,Οὐκ ἦν μορφὴ πρὸ ὀφθαλμῶν μου, 


> W 9 


ἀλ 


ἢ αὔραν καὶ φωνὴν ἤκουον. ti γάρ; μὴ καϑαρὸς ἔσται βρο- 


‘ ’ w 63 ‘ ~ »” > ~ » 9 4 3 

τὸς ἐναντίον κυρίου; ἢ ἀπὸ τῶν ἔργων αὑτοῦ ἄμεμπτος ἀνήρ; εἰ 
~ > ~ 

κατὰ παίδων αὐτοῦ οὐ πιστεύει, κατὰ δὲ ἀγγέλων αὐτοῦ σκολιόν. 


te ἐπενόησεν, οὐρανὸς δὲ οὐ καϑαρὸς ἐνώπιον αὐτοῦ" ἔα δέ, οἱ ιῦ 


-“ 5», , > Σ \ > A ~ 2 ~ 
KATOLKOLYTES οἰκίας πηλίνας, ἐξ wy καὶ αὐτοὶ ἐκ τοῦ αὑτοῦ πη- 


~ 5 4 2) 2 ‘ S ’ \ > A of [τ 
λοῦ ἐσμέν. ἔπαισεν αὑτοὺς σητὸς τρόπον, καὶ ἀπὸ πρωΐϑεν ἕως 


« J » 29) 2 , \ A ‘ , 9 A « we 
ἑσπέρας οὐκ ETL ELOL’ παρὰ TO μὴ. δύνασϑαι αὑτοὺς ξαυτοῖς βοη- 


ϑῆσαι ἀπώλοντο" ἐνεφύσησεν αὐτοῖς καὶ ἐτελεύτησαν παρὰ τὸ μὴ 


» > 4 po 79) δέ ΨΥ; , rr 
EXELV αὑτοὺυς σοφίαν" δπιχαῖξσαι GE, EL τις σου VNAKOVGETAL, 7) 20 


3). Cc », 2 , » \ LY a” > ~ >» ae) 
εἴ, τινα ἁγίων ἀγγέλων ower’ xai γὰρ ἄφρονα AvAlQEl ὀργὴ; πε- 


πλανημένον δὲ ϑανατοῖ ζῆλος. ἐγὼ δὲ ἑώρακα ἄφρονας ῥίζας βαλ- 


λοντας, ἀλλ᾽ εὐθὺς ἐβρώϑη αὐτῶν ἡ δίαιτα. πόρρω γένοιντο οἱ 


ρος A. — [αυτω] την ἐγχραάτιαν A. 
1. 2. αναλογι[σωμ͵]εϑαὰ A. 2. [υλης] 
A. — εγενηϑημὲεν Α.1, Wott. οἱ seq. 
edd., ἐγεννήϑημεν Iun. et seqq. edd. 
fort. recte (cf. 1. 5). 8. εἰσήλθομεν 
I, Iun., Wott., Iac. al., Bryen., ledona- 
Sauev A., Hg'., Laur., Lightf., Gebh. 
—"éx ποίου 1 et Bryen., [ex ποιΊον 
A, [ὡς ἐκ τ]οῦ Iun. et priores edd. ᾿ 3. 
4. ὁ πλάσας I et Bryen., [0 πλα͵ῖσας 
A., [ὁ ποιή]σας Iun. 6 priores edd. 4. 


ΧΧΧΎΠΙ. 1. {τῆν γα ote ετ]ε- 


εἰση]γαγεν A. 4.5. [ἱπρο]ετοιμασας 
: ὅ. [avtjov Α. --- [ταυ]τὰα A. 6. [o]- 
φιλομὲεν A. 6.7. evyaguott [αυ͵]τω A. 


XXXIX. 8. apooves χαι aovvetor 
καὶ μωροι χαι απαιδευτοι A et edd. 
omnes, etiam Bryen., ἄφρονες καὶ 
ἀπαίδευτοι xnl μωροὶ 1. 9. uvxtnol- 
ζουσιν I(ubi colon post ἑαυτοὺς) etedd., 
μυχτηριζουσιν A. 13. ἐναντίον (cf, 


LXX cod. Vat.) I et Bryen., evavre A et 
edd. priores. 14. παιδων avtov(cf.LXX) 
A et edd. omnes, etiam Bryen., παίδων. 
ἑαυτοῦ. 15. ἔα dé (cf. Lxx cod. AL) 
A,I et edd., om. codd. καὶ et Vat. 16. ἐξ 
ὧν cod. Vat., ἐξ οὗ cod. Α]. 17. exe- 
σεν avrove A. — σητὸς τρόπον I et 
edd., σητον toonog A (ef. Lightf.). — 
ἕως A.I c. LXX. cod. AI, μέχρε cod. 


Vat. 18. exo A. 20. σον (LXX. 
cod. Al.) I et Bryen., coe (cod. Vat.) 
A et edd. priores.’ 21. ὄψει I, Tun. 


et seqq. edd, Bryen., own (LXX) A, 
Wott. et Bead. edd. 22. 23. βάλλον- 
τος (cf. LXX) 1, Tun. et seqq. edd., 
Bryen., βαλοντας A, Wott. et seqg. 
edd. 23. ἀλλ᾽ εὐϑὺς I et Bryen., αλλ 
evdews (LXX) A, Wott. et plerique 
edd., ἀλλὰ εὐθέως Iun., Fell., Colo- 
mes.  23—p. 45, 1. ἐβρώϑη αὐτῶν 
ἢ δίαιτα" πόρρω γένοιντο οἱ υἱοὶ αὖ: 


AD CORINTHIOS EPI. I, 38—41. 45 


υἱοὶ αὐτῶν ἀπὸ σωτηρίας" κολαβρισϑείησαν ἐπὶ ϑύραις Ἰσσόνων, 

καὶ οὐκ ἔσται 6 ἐξαιρούμενος" ἃ γὰρ ἐκείνοις ἡτοίμασται, δίκαιοι 
>» 2 \ \ 2 ~ > , 2» ‘ 
ἔδονται, αὐτοὶ δὲ ἐκ κακῶν οὐκ ἐξαίρετοι ἔσονται". 

XL. Προδήλων οὖν ἡμῖν ὄντων τούτων, καὶ ἐγκεκυφότες εἰς 

5 τὰ βάϑη τῆς ϑείας γνώσεως πάντα τάξει ποιεῖν ὀφείλομεν, ὅσα 

6 δεσπότης ἐπιτελεῖν ἐκέλευσε κατὰ καιροὺς τεταγμένους. τάς τε 

προσφορὰς καὶ λειτουργίας ἐπιτελεῖσθαι καὶ οὐκ εἰκῆ, ἢ ἀτάκτως 

ἐκέλευσε γίνεσϑαι, ἀλλὰ ὡρισμένοις καιροῖς καὶ ὥραις" ποῦ τὲ 

a \ ? > . ~ , > A c ~ ς , > “ 

χαὶ διὰ τίνων ἐπιτελεῖσθαι ϑέλει,. αὐτὸς Welds τῇ ὑπερταάτῃ αὑτοῦ 

10 βουλήσει, ἵν᾿ ὁσίως τὰ πάντα γινόμενα ἐν εὐδοκήσει εὐπρόσδεκτα 

εἴη πάντα τῷ “ϑελήματι αὐτοῦ. οἵ οὖν τοῖς προσταγεῖσι καιροῖς 

ποιοῦντες τὰς προσφορὰς αὐτῶν εὐπρόσδεχτοί τε καὶ μακάριοι" 

τοῖς γὰρ νομίμοις τοῦ δεσπότου ἀκολουϑοῦντες οὐ διαμαρτανουσι. 

τῷ γὰρ ἀρχιερεῖ ἴδιαι λειτουργίαι δεδομέναι εἰσί, καὶ τοῖς Leged- 

"ἢ, , 4 Ν ᾽ ww , > 
15 av ἴδιος τόπος προστέτακται, καὶ “ευίταις ἴδιαι διακονίαι ἐπί- 
ee A 2 ~ ee ~ , ’ 

κδινται" ὃ λαϊκὸς ἄνϑρωπος τοῖς λαϊχοῖς προστάγμασι δέδεται. 

XLI. ἕκαστος ἡμῶν, ἀδελφοί, ἐν τῷ ἰδίῳ τάγματι εὐαρεστείτω 

Isp, ἐν ἀγαϑῇ συνειδήσει ὑπάρχων, μὴ παρεχβαίνων τὸν ὡρισμέ- 

νον τῆς λειτουργίας αὐτοῦ κανόνα, ἐν σεμνότητι. οὐ πανταχοῦ, 


20 ἀδελφοί, προσφέρονται ϑυσίαι ἐνδελεχισμοῦ ἢ εὐχῶν ἢ περὶ ἅμαρ-- 


τῶν ΤΙΧΧ cod. Vat., ἡ δίαιτα αὐτῶν 
ἐβρώϑη" πόρρω ἐγένοντο cod. Al. 

XXXIX. 8. ἐξερετοι A. 

XL. 3—6. προδήλων---τεταγμέ- 
γους. Clemens Alex. Strom. IV, 17, 
112 p. 613: ῥητότερον xal τὸ τῆς 
γνώσεως ἰδίωμα ἐμφαίνων (Clemens) 
ἐπήγαγεν" Προδήλων οὖν ὄντων ημῖν 
τούτων, χαὶ ἐχχεχυφότες εἰς τὰ βά- 
ϑη τῆς ϑείας γνώσεως πάντα τάξει 
ποιεῖν ὀφείλομεν, ooa ὁ δεσπότης 
ἐπιτελεῖν ἐχέλευσεν χατὰ καιροὺς 
τεταγμένους. 4. ἐγχεχυφότες (ef. 
0.45 1 Petr. I, 12 παραχύψαι) A. I et 
edd., éxxexvporeg Clem. Al. 5. 
ὑφιλομεν A. 6. e[xedlev[ce]y A. — 
τεταγμένους. post hoc voc. Laur., 
Lightf., Gebh. et Bryen. recte colon vel 
punctum posuerunt. 6—8. τάς τε 
προσφορὰς--γίνεσϑαι. haec Davis. ita 
emendare voluit: τάς te προσφορὰς 
καὶ λειτουργίας οὐχ εἰχῆ καὶ ἀτάχτως 
ἐχέλευσεν ἐπιτελεῖσϑαι καὶ γένεσϑαι. 
Ἴ. λειτουργειας A. 8. adda I, αλλ 
‘A οὗ edd, etiam Bryen. 9. ἐπιτε- 
jAgioGac A. I et edd. plerique, ἐπεμε- 
je ἐπιτελεῖσϑαι Lightf., sed ἔπιτε- 


λεῖσϑαι sufficit, cf..c. 1 p, 4, 13. 6. 20 
p. 26, 5. 6. 33 p. 38, 1. (6. 37 p. 42, 16 
A. 1. 19). — woecev A. — ὑπερτάτ 
I et fere omnes edd., ὑπερτάτω 
(cf. c. 43 p. 47, 4. 5), Gebh. 10. 
τὰ πάντα emendavi, πάντα ta A. I, 
Wott. et seqq. edd., etiam Bryen., πᾶν- 
ta lun. et seqq. edd., Lightf., Gebh. 
— γινόμενα I et Bryen,, yevoueve A 
et priores edd. 11. πάντα I, om. A 
et omnes edd., etiam Bryen. — προσ- 
taysio. I,- προστεταγμεένοις A et 
omnes edd., etiam Bryen. 13. δια- 
μαρτανουσιν A. 14. ἰδίαι 1. — εἰσιν 
A. 15. τόπος 1 et Bryen., ὁ roxoc A 
et priores edd. — ἐδέαι 1 15. 16. 
ἐεπιχινται 1. 16. xeootayuace I. — 
δεδεται A ot omnes edd., etiam Bryen., 
δέδοται I. . 

- ΧΙ, 17. ημῶν 1 et Bryen., vuwy 
A et priores edd. — εὐαρεστείτω I et 
Bryen., evyaororectw A et priores edd. 
18. συνειδήσεε I, Iun. et omnes edd., 
συνειδησιν A. — παραιχβαίινων A. 
19. λετουργιας A. 20. evywy A et 
omnes edd., etiam Bryen., προσευχῶν I, 
lo. ευχαριστηριῶν lun. : 


46 ROMANI CLEMENTIS 


x WN 


τείας καὶ πλημμελείας, ἀλλ᾽ ἢ 
παντὶ τόπῳ προσφέρεται, ἀλλ᾽ 
σιαστήριον, μωμοσκοπηϑὲν τὸ προσφερόμενον διὰ τοῦ ἀρχιξδρέως 
καὶ τῶν προειρημένων λειτουργῶν. οἱ οὖν παρὰ τὸ καϑῆκον τῆς 
βουλῆς αὐτοῦ ποιοῦντές τε ϑάνατον τὸ πρόστιμον ἔχουσιν. ὁρᾶτε, b 
ἀδελφοί, ὅσῳ πλείονος κατηξιώϑημεν γνώσεως, τοσούτῳ μᾶλλον 
ὑποκείμεϑα κινδύνῳ. 

XLIL. Οἱ ἀπόστολοι ἡμῖν εὐηγγελίσϑησαν ἀπὸ 
Ἰησοῦ Χριστοῦ, Ἰησοῦς Χριστὸς ἀπὸ τοῦ ϑεοῦ ἐξεπέμφϑη" ὁ 
Χριστὸς οὖν ἀπὸ τοῦ ϑεοῦ, καὶ οἱ ἀπόστολοι ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ." 
ἐγένοντο οὖν ἀμφότερα εὐτάχτως ἐκ ϑελήματος ϑεοῦ. παραγγε- 
λίας οὖν λαβόντες καὶ πληροφορηϑέντες διὰ τῆς ἀναστάσεως τοῦ 
κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ πιστωθέντες ἐν τῷ λόγῳ τοῦ ϑεοῦ 
μετὰ πληροφορίας πνεύματος ἁγίου ἐξῆλϑον εὐαγγελιξόμενοι τὴν 
βασιλείαν τοῦ ϑεοῦ μέλλειν ἔρχεσϑαι. κατὰ χώρας οὖν καὶ πό- "Ὁ 
λεις κηρύσσοντες καϑίστανον τὰς ἀπαρχὰς αὐτῶν δοχιμάσαντες 


ἐν ‘Iegovocdnu: κἀκεῖ δὲ οὐκ ἐν 
5» 


ἔμπροσϑεν τοῦ ναοῦ πρὸς τὸ 90υ- 


τοῦ κυρίου 


τῷ πνεύματι εἰς ἐπισκόπους καὶ διακόνους τῶν μελλόντων πι- 
στεύειν. καὶ τοῦτο οὐ καινῶς᾽ ἐκ γὰρ δὴ πολλῶν χρόνων ἐγέγρα- 
πτὸ περὲ ἐπισκόπων καὶ διακόνων" οὕτω γάρ που λέγδε ἣ γραφή 
γΚαταστήσω τοὺς ἐπισκόπους αὐτῶν ὃν δικαιοσύνῃ, καὶ τοὺς δια- Ὁ 
κόνους αὐτῶν ἐν πίστει". XLII. κχαὲ τέ θαυμαστόν, εἰ οἱ ἐν 
Χριστῷ πιστεουϑέντες παρὰ ϑεοῦ ἔργον τοιοῦτο κατέστησαν 
φοὺς προειρημένους, ὕπου καὶ ὃ μακάριος πιστὸς ϑεράπων 
ἐν ὅλῳ τῷ οἴκῳ ἸΠωΐσῆς τὰ διατεταγμένα αὐτῷ πάντα ἐσημειώσατο 


Tes. LX, 17. 


Χριστὸς) A et edd 


XLI. 1. πλημμελιας A, πλημμε- 
Anuatwy I, πλημμελείας edd. omnes, 
etiam Bryen. — ἀλλ ἢ A I, Wott. et 
seqq. edd., add lun. οὐ seqg. edd. — 
ἐν '᾿Ιερουσαλήμ I, ev nn (egovaa- 
Aju) μονὴ A et omnes edd., etiam 
Bryen. 4. Acrovoeywy A. 5. βουλῆς 
I, BovaAnoews A et omnes edd., etiam 
Bryen. 5—7. δρᾶτε---κινδύνῳ. Cle- 
mens Alex. Strom. IV, 17, 112 p. 613 
e nostra epistula haec reddidit: ὁρᾶτε, 
ἀδελφοί, ὅσῳ πλείονες (1. πλείονος) 
κατηξιώϑημεν γνώσεως, τοσούτῳ 
ὑποχείμεϑα μᾶλλον κινδύνῳ. 6. χα- 
τηξιώϑημεν 1 et omnes edd., χατα- 
ξεώϑημεν A (cf. Tischdf.). 

. 8. εὐηγγελίσϑησαν A. I, 
ευαγγελίσϑησαν perperam Coteler., 
Coustant.,.Hornem. 9. ᾿]Ιησοῦς Χρι- 
στὸς I et Bryen., 16 0 Z6 (Ἰησοῦς ὁ 
. priores. post ἀπὸ 


τοῦ ϑεοῦ Ραπούσι oor 3 oe 
quod recte po μῳ po- 
suerunt Lightf., Gebh. — ἐξεπόμῳϑη 
ὁ ἃς ουν ano tov Seov A et edd. 


- omnes, om. I (propter homoeoteleuton). 


12. 13. tov xve.ov I, του Xv (κυρίου) 
ἡμῶν A et omnes edd., etiam Bryen. 
16. χαϑίστανον Tun. et plerique edd., 
xaSeoravov A, Wott., Gall.,Schoenem., 
lac., χαϑιστᾶν 1. 19. 0vrme A. 20. 
21. Καταστήσω---ὃν πίστει. Tes. LX, 
17. LXX: xad δώσω τοὺς ἄρχοντάς 
σου ἐν εἰρήνῃ, xal τοὺς ἐπισχόπους 
σου ἐν δικαιοσύνῳ. ita fere etiam Ire- 
naeus adv. haer. IV, 26, 5. 

XLIII. 22. πιστευϑέντες A. I, 
Wott. et seqq. edd., πιστεύοντες (is. 
πιστευϑέντες) lun. et seqq. edd. 24. 
τὰ διατεταγμένα. ante has voces Co- 
teler., Colomes., Coustant. voc. ὃς in- 
serere voluerunt. — ἐσημιωσατο A. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 41—43. 


47 


‘ 


ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις, ᾧ καὶ ἠκολούϑησαν οἱ λοιποὶ προ- 
| φῆται, συνεπιμαρτυροῦντες τοῖς ὑπ᾽ αὐτοῦ νενομοϑετημένοις. ἐκεῖ 
γος γάρ, ζήλου ἐμπεσόντος περὶ τῆς ἱερωσύνης, καὶ στασιαζου- 
σῶν τῶν φυλῶν, ὁποία αὐτῶν εἴη τῷ ἐνδόξῳ ὀνόματι κεκοσμη- 
μένη, ἐκέλευσε τοὺς δώδεκα φυλάρχους προσενεγκεῖν αὐτῷ δά- 
βδους ἐπιγεγραμμένας ἑκάστης φυλῆς κατ᾽ ὄνομα" κἀὲὶ λαβὼν αὐτὸς 
ἔδησε καὶ ἐσῳφράγισεν ἐν τοῖς δακευλίοις τῶν φυλάρχων καὶ ἀπέ- 
Seto αὐτὰς εἰς τὴν σκηνὴν τοῦ μαρτυρίου ἐπὶ τὴν τράπεζαν τοῦ 
ϑεοῦ" καὶ κλείσας τὴν σκηνὴν ἐσφράγχιάε τὰς κλεῖδὸς ὡσαύτως, 
10 ὡς καὶ τὰς ῥάβδους, καὶ εἶπεν αὐτοῖς" »Ανδρες ἀδελφοί, ἧς ἂν 
φυλῆς ἡ ῥάβδος βλαστήσῃ, ταύτην ἐκλέλεκται ὃ ϑεὸς εἰς τὸ ἱερα-- 
τεύδιν καὶ λειτουργεῖν αὐτῷ. πρωΐας δὲ γενομένης συνεκάλεσε 
στάντα Ἰσραήλ, τὰς ἑξακοσίας χιλιάδας τῶν ἀνδρῶν͵ καὶ ἐπέδειξε 
τοῖς φυλάρχοις τὰς σφραγῖδας καὶ ἤνοιξε τὴν σκηνὴν τοῦ μαρτυ- 
1δ ρέου καὶ προεῖλε τὰς ῥάβδους" καὶ οὑρέϑη ἣ ῥάβδος "haga οὗ 
μόνον βεβλαστηκυῖα, ἀλλὰ καὶ καρπὸν ἔχουσα. τὲ δοκεῖτε, ἀγα- 
πητοί; οὐ προήδει Muiais τοῦτο μέλλειν ἔσεσθαι; μάλιστα ἤδει" 
ἀλλ᾽ ἵνὰ μὴ ἀκαταστασία γένηται ἐν τῷ Ἰσραήλ, οὕτως ἐποίησεν, 
ὥστε δοξασϑῆναι τὸ ὄνομα τοῦ ἀληϑινοῦ καὶ μόνου κυρίου, ᾧ ἡ 
20 δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν. ᾿ 


XLII. 1. ἠχκολούϑησαν I, ἐπηχο- 
λουϑησαν A et edd. omnes, etiam Bryen. 
4. 5, χεχοσμημένη I et edd., χεχοσ- 
μημενῳ | (cf. c. 40 p. 45,9) A. — exe- 


6. ἐπιγεγραμμένας. Da- 


vis. emailst ἐπιγεγρα μένης. — χατ 
ὄνομα A. 1 ot ὄνομα coniecit 
Bois. — αὐτὸς I ot Bryen,, αὑτὰς A et 
priores edd. 7. ἐδησεν A. — εσφρά- 
γισεν ἐν I, ἐσφραγισεν A et edd. 
omnes, etiam B 9. κλισας A. — 
ἐσξραγισεν Α. 10. ὡς add. 
Hg1., Laur., Gebh., om. A. I 
et ceteriedd. 12—20. πρωΐας.-- ἀμήν. 
veteris latinae interpretationis en- 
tum I. B. Pitra (Spicileg. Solesm. Tom. I. 
Ῥ. 203) edidit, huius versionis aucto- 
rem Paulinum Nolanum opinatus (Pro- 
legom. p. LVIL): ,,In epistola sancti 
ementis ad Corinthios: Sciebat Moy- 
BeB , virga Aaron floritura esset, 
ood’ ides convocavit populum, ut ho- 
oor abil Aaron inveniretur, et deus 
glorificetur a populis, ipse autem ca- 
reret invidia‘. 12. συνεχαλεσεν A. 


13. πάντα 1, xavra tov A et edd. 
omnes, etiam Bryen. — ἀνδρῶν καὶ 
ἐπέδειξε I et Bryen., αγνδρωΐν και 
ἐπε]δειξατο A et priores edd. 14. 
[ras σ θαϊγιδας A. — ηνοιξεν τηΐν 

eavny| A. 5. προεῖλε τὰς 1 et 
Bryon, προείιλεν τας] Α, προσ ve 
yxer] fun, et  pleri rique edd., προ 


ev τὰς] Light?. Gebh. — ἘΣ 
Slerique οὐδ, eee A., id, 
τοῦ] Lightf., Ge 16. βεβλα (orn. 
via] A. — doxectar Α. 17. oy 
dec I et Bryen., προηδει Α, προς 
εγνὼ) Tun. et priores edd. — [εσξ- 


σϑαι) A. 18. αχ[αταστα]σια A. — ov- 
taco ἐποίησεν I, Tun. et seqq. edd., 
Bryen., ovtal¢ ἐποι]ησεν Α, οὕτωϊίς 
ἐνόησεν Cote lomes., Coust.- ad 
marginem, quam coniecturam Pitra 
fragmento latino confirmari asseruit. 
19. ὥστε I et Bryen., εἰς to A et prio- 
res edd. — τίο ovo |uc A. — κυρίον 
I et Bryen., [xv] i. 9. χυρίου A, [9] 
i. o. Geod Tun. et priores edd. 


48 


XLIV. Kai oi 


ἀπόστολοι ἡμῶν 


-CLEMENTIS ROMANI 


2 ~ 
ἔγνωσαν δια τοῦ 


, ς ~ > ~ ν ~ c 2» 2 A ~ > » ~ 
κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, OTL ἔρις ἔσται περὶ τοῦ ὀνόματος τῆς 


~ ‘ ’ 3 ‘ > 7 , 2 , se: 
ἐπισχοπῆς. διὰ ταύτην οὖν τὴν αἰτίαν πρόγνωσιν εἰληφότες τελείαν 


κατέστησαν τοὺς προειρημένους καὶ μεταξὺ ἐπὶ δοχιμῇ ἔδωκαν, 


.. ὅπως, dav τινες κοιμηϑῶσι, διαδέξωνται ἕτεροι δεδοχεμασμένοι ἂν-- 


ὄρες τὴν λειτουργίαν αὐτῶν. τοὺς οὖν κατασταϑέντας ὑπ ἐκείνων 
ἢ μεταξὺ ὑφ᾽ ἑτέρων ἐλλογίμων ἀνδρῶν, συνευδοκησάσης τῆς ἐκ- 
κλησίας πάσης, καὶ λειτουργήσαντας ἀμέμπτως τῷ ποιμνίῳ τοῦ 
Χριστοῦ μετὰ ταπεινοφροσύνης, ἡσύχως καὶ ἀβαναύσως, μεμαρ- 


᾿ τυρημένους te πολλοῖς χρόνοις ὑπὸ πάντων, τούτους οὐ δικαίως 


XLIV.1—p. 49,7. καὶ οἱ ἀπόστολοι 
--λειτουργίαν αὐτῶν. enti la- 
tini illius (cf. quae ad c.43 p.47, 12—20 
notata sunt) altera pars: ,,Hanc formam 
tenentes apostoli (vel successores eius) 
quos eligebant cum consensu totius ec- 


clesiae ordinabant propositos“. 1. xa? 
οἱ ἀπόστολοι ἡμῶν ἔγνωσαν. cf. 2 


Petr. ΠΙ,2 τῆς τῶν ἁποστόλων ὑμῶν 
(text. rec. ημῶν) ἐντολῆς. voc. ἡμῶν 
vel in εὖ μέν mutandum vel prorsus 
delendum Davis. putavit. xal ὁ ἀπό- 
στολος xal nusic (i. ὁ. Petrus elusqne 
primi successores, Linus, Cletus, Cle- 
mens) interpretem latinum legisse Pitra 
suspicatur. nihil mutandum est. 2. 
xvolov I, Iun. et omnes edd., etiam 
Bryen., χὺ (. 6. Χριστοῦ) A. — ἐρεις 
A. — περὲ I et Bryen, ἐπε A et prio- 
res edd. 4. μεταξὺ I et omnes edd., 
etiam Bryen., werogv A. — ἐπὶ δοχι- 
wy edidi, quum voc. ἐπιδοχιμὴν nus- 
quam repererim, excvouny A, énido- 
μὴν I, ἐπινομὴν (to. ἀπονομὴν») Iun., 
ἐπιλογὴν vel ἐπιλογὴν ἑτέροις con- 
iecit Boisius, ἐπιμονὴν Turnerius (apud 
Usserium de epistolis s. tii 8. 18), 
Bunsen (Ignatius u. seine Zeit p.98 sq.), 
Lightf., ἐπιστολὴν A. Ritschl (altka- 
thol. Kirche ed. I. p. 371, revocatum 
in ed. 11. p. 359 sa), ἔτι νόμον Nol- 
tius, ἐπιτροπὴν Hg". et Lipsius (Aca- 
demy no. 10), ἐπιδοχὴν Bryen., ἐπι- 
νομὴν defenderunt Laur. et Gebh. no- 
tionem alicuius δοχιμῆς hic requiri 
docent praecedentia. (c. 42 p. 46, 16. 17 
δοχιμάσαντες τῷ πνεύματι) et sequen- 
tia (1. 5 ἕτεροι δεδοχιμασμένοι). in 
hac epistula, quae nonnulla vocabula 
inusitata praebet (c. 1 p. 4, 15 olxove- 
γεῖν, c. 20 p. 26,2 ταγαῖς, ὁ. 42 p. 46, 
8 εὐηγγελίσϑησαν passive), possis eti- 
am ἐπιδοχιμὴν agnoscere (cf ἔπιδο- 
χιμάξω, insuper exploro). sed haec con- 


iectura audacior esse videtur. omnes 
vero concedent, lectionem EMI4OKI- 
MHN oriri potuisse ex EIIAOKIMHI, 
ut c. 23 p. 29, 18 in codice A THN 
ΨΥΧῊΝ ex THIVYXHI (cf. cod. ἢ 
adc. 35 p.41, 13 Lightf, qui ΗΝ (#») 
in HI (%) mutavit, haec notavit: -,,For 
similar corruptions in the MS. see §. 15 
.19,9] αναστησομεν (not.) 8. 36 pp. 42, 
4] oo@, 8. 41 [p. 45, 18] ovves naw 
’ 6 αἰχμαλωσίαν [pro ALXYMA- 
AQZIAI). si igitur pracferas éx2 
δοχιμῷ corruptum in enidoxeuny, seri- 
bas primum exidouny, tum exivouny 
dedisse, non miraberis. nam saepius- 
syllabae omissae sunt in codice A: c. 30 
p. 35, 4 aycovy primo pro ay.ov ovr , 
35, 16 ayvove pro avayvoug, 6. 32 p. 37; ' 
12 ἡμερας pro ἡμετερὰς c. 35 p. 40, 18 
φιλοξενίαν pro αφελοξενιαν, p. 47, 1 
μον pro μόνον, ὁ. δ εξηρισαν pro 
εξηρεϑισαν. Epi. Ll, 1 ποιουν pro 
ποιὸν ουν, ὁ. 9 πουντὲὸς pro ποιοῦυν- 
τες. vocabulo autem ἐπιδοχιμηὴν offen- 
debantur librarii. sententia sana 
est, apostolos non tantum praedictos 
illos (τὰς ἀπαρχὰς αὐτῶν c. 42) con- 
stituisse episcopos, sed etiam deinceps 
sub conditione examinis vel non sine 
probatione contulisse τὸ ὄνομα τῆς 
ἐπισχοπῆς, ut episcopis mortuis alii 
probati viri succedere possent. Apollos, 
quamvis non episcopus, tamen erat vir 
probatus apud apostolos (c. 47). — 
ἔδωχαν I, Iacobs. (coniecit), Bryen., 
εἐδωχασιν A, δεδώχασιν edd. priores. 
5. τινες I et Bryen., qm. A et priores 
edd. — χοιμηϑωσιν A. — ανὄρες A 
et edd. omnes, etiam Bryen., om. 1: 
7. μεταξὺ I et omnes edd, uerogy A. 
8. λιτουργησαντας A. 9. αβαναυσως 
A et edd., ἀβανάσως 1. 9. 10. με- 


μαρτυρημένους I et edd., μεμαρτυρη- 
evo A. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 44. 45. 49 


voulfouer ἀποβάλλεσϑαι τῆς λειτουργίας. ἁμαρτία γὰρ ov μικρὰ 
ἡμῖν ἐστίν, ἐὰν τοὺς ἀμέμπτως καὶ ὁσίως προσενεγκόντας τὰ 
δῶρα τῆς ἐπισχοπῆς ἀποβάλωμεν. μακάριοι οἱ προοδοιπορήσαν--: 
τες πρεσβύτεροι, οἵτινες ἔγκαρπον καὶ τελείαν ἔσχον τὴν ἀνάλυσιν᾽ 

Sov γὰρ εὐλαβοῦνται, μή τις αὐτοὺς μεταστήσῃ ἀπὸ τοῦ ἱδρυμένου 
αὐτοῖς τόπου. δρῶμεν γάρ, Ste ἐνίους ὑμεῖς μετηγάγετε καλῶς πο- 
λιτευσαμένους ἐκ τῆς ἀμέμπτως αὐτοῖς τοτιμημένης λειτουργίας. 
XLV. φιλόνεικοί ἐστε, ἀδελφοί, καὶ ζηλωταὶ περὲ τῶν ἀνηκόντων 
εἷς σωτηρίαν. ἐγκεκύφατε εἰς τὰς ἱερὰς γραφάς, τὰς ἀληϑεῖς, τὰς 

10 διὰ τοῦ πνεύματος τοῦ ἁγίου. ἐπίστασϑε ὅτι οὐδὲν ἄδικον οὐδὲ 
παραπεποιημένον γέγραπται ἔν αὐταῖς. οὐχ εὑρήσετε δικαίους 
ἀποβεβλημένους ἀπὸ ὁσίων ἀνδρῶν. ἐδιώχϑησαν δίκαιοι, ἀλλ᾽ 
ὑπὸ ἀνόμων" ἐφυλακίσϑησαν, ἀλλ᾽ ὑπὸ ἀνοσίων' ἐλιϑάσϑησαν 
ὑπὸ παρανόμων" ἀπεχτάνϑησαν ὑπὸ τῶν μιαρὸν καὶ ἄδικον ζῆ- 

15 λὸν ἀνειληφότων. ταῦτα πάσχοντες εὐκλεῶς ἤνεγκαν. τί γὰρ εἴπω- 
μεν, ἀδελφοί; Ζανιὴλ ὑπὸ τῶν φοβουμένων τὸν ϑεὸν ἐβλήϑη εἰς Dar. γι, 1 
λάκχον λεόντων; ἢ “Avaviag καὶ ᾿4“ζαρίας καὶ Μισαὴλ ὑπὸ τῶνρναι. Πι,19. 
᾿ϑρησκευόντων τὴν μεγαλοπρεπῆ καὶ ἔνδοξον ϑρησκείαν τοῦ ὑψί- 
στου κατείρχϑησαν εἰς κάμινον πυρός; μηϑαμῶς τοῦτο γένοιτο. 


XLIV. 1. ἀποβάλλεσϑθαι I, Hg’, 
Gebh., Bryen., ἀποβαλεσϑαε A et co- 
teri edd. — λιτουργιας A. 2. ἐστὶν 
I, εσται A et edd. omnes, etiam Bryen. 
6. μετηγάγετε I et edd. plerique, με- 
teyayete A, Iac. 0. 1. πολιτευσα- 
μένους 1, πολιτευομεν[ους) A et omnes 
edd., etiam Bryen. 17. τετιμημένης 
A. I et edd., τετηρημένης coniecerunt 
Lightf., Gebh., cf. 1 Thess. V, 23 ἀμέμ- 
πτως--τηρηϑείη. fort. recte. 

XLV. 9. gidovex[oe] eotar A. — 
ἔστε, i. 6. estote, Lightf., Gebh. — 
περὶ τῶν ἀνηκόντων I, Lightf., Gebh., 
Bryen,, περι [twy] ἀνηχοντων A, περὲ 
[ud] ἀνηχόντων Tun. et ceteri edd. 9. 
éyxexvpate I et Bryen., ev[xexvpalre 
A, &yxinrer]e Iun. et plerique edd, 
ἐν[χυπτεῖτε Lightf., Gebh. — ἱερὰς 
I et Bryen., om. A et priores edd. 9. 
10. τὰς διὰ τοῦ I et Bryen., [τας διὰ 
του] A, ἰὀῤρος Iun. et plerique edd., 
[τὰς rod] Lightf.,Gebh. 10. excota- 
σϑαι [ore ovdlev A. 11. παραπε- 
[ποιηἱμενον A. — γεγραπται A et 
edd. omnes, etiam Bryen., γέγραπτο I. 
— οὐχ εὑρήσετε I, Laur., Ηρ". (Zeit- 
schr. f. w. Th. 1870. p. 412), Bryen., 
[οὐχ εἸνρησεται A, [οὐ γὰρ εἸὐρήσετε 


ἰ[ραν]ομων A. — ἀπὸ τῶν ἊΝ 


Iun. et plerique odd., [πότε εἸὑρήσετε 
vel [ποῦ εἸὑρήσετε Lightf., | ie 12. 
αποβείβλημ ἐνους A, — ἀπὸ A. I et 
edd. plerique, ὑπὸ Hg!. — [εδιω]χϑη- 
σαν A. 13. avo[uwy] A. — ἔφυλα- 
κἰσϑησαν A I, Iac. et seqq. edd., ἐφυ- 
λάχϑησαν Tun. et seqq. edd., ἐνεφυ- 
λαχίσϑησαν Wott. οὗ seqq. edd. — 
ἰανο]σιὼν A. - 18. 14. ἐλιϑάσϑησαν 
πὸ A. I et edd., δλιϑασϑησαν, αλλ 
ὑπὸ coniecerunt fun. et alii. 14. rar 
ov 


ill., Wott., Tac. et seqq- 


— εὐχλαιὼς A. — [te] yao A. 
εἴπωμεν Tun. et plerique edd., εἰπο- 
ev A, εἴποιμεν et Bryen. [1. ἥ 
; gt Gall. Bett Tne. a 
Dress., 2. Laur., Li .» Gobh., [7 
A, [xa2] Mill, [ὁ] Wott., om. Iun. "u 
seqq. edd. 19. χατειρχϑησαν A et 
edd, omnes, χαϑείρχϑησαν I. — μη- 
Sauws (cf. 33 p. 37, 17) A. I; Iac., 
Dress., 1, et seq: edd., μηδαμῶς 
Iun, et plerique edd. 


HILGENFELD, Noy. TESTAM. EXTRA CANONEM. FASC, I. ED. LI. 4 


50 


CLEMENTIS ROMANI 


τίνες οὖν οἱ ταῦτα δράσαντες; οἱ στυγητοὲ καὶ πάσης κακίας πλή- 
ρεις εἰς τοσοῦτο ἐξηρέϑισαν ϑυμοῦ, wots τοὺς ἐν ὁσίᾳ καὶ ἀμώμῳ 
προϑέσει δουλεύοντας τῷ ϑεῷ εἰς αἰκίαν παραβαλεῖν, μὴ εἰδότες 


ς ὦ 


cr 
Ott 


ὁ ὕψιστος ὑπέρμαχος καὶ “περασπιστής ἐστι τῶν ἐν καϑαρᾷ 


συνειδήσει λατρευόντων τῷ παναρέτῳ ὀνόματι αὐτοῦ, ᾧ ἡ δόξα 
εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν. οἱ δὲ ὑπομένοντες ἐν πεποι- 
— Phos δόξαν καὶ τιμὴν ἐκληρονόμησαν, ἐπήρϑησαν te καὶ ἔγγρα- 
gor ἐγένοντο ἀπὸ τοῦ ϑεοῦ ἐν τῷ μνημοσύνῳ αὐτῶν εἰς τοὺς 


αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἁμήν. 


XLVI. Τοιούτοις οὖν ὑποδείγμασι κολληϑῆ 


KLV. 1. στυγητοὶ I οἱ edd., στυ- 
nto. A. 2. εἰς A et edd. omnes, eti- 
am Bryen., om. [ (post praecedens voc. 
πλήρεις). — ἐξηρέϑισαν emend. Hg. 


. (Zeitschr. f. w, Th. 1870. p. 412), cf. 
2 Cor. IX, 2 ὁ ἐξ ὑμῶν ζῆλος 


ρέ- 
ϑισεν τοὺς πλείονας, ἐξήρισαν ἣν Ι 
et plerique edd. sed iam editori prin- 
cipi illud vocabulum suspectum erat. 
ἐξέχαυσαν (cf. c. 1 p. 4, 3) vel ἐξέρ- 
giyar, sc. ἑαυτούς, conjecit Iun., ἐξήρ- 

σαν (idque mallet Birrius), vel ἐξη- 
γριώϑησαν, vel ἐξηρίσϑησαν, vel ἐπλή- 
σϑησαν conieccit Boisius, ἐξήλασαν vel 
ἐξρεσαν Davis., ἐξήρησαν Cotel., ἐξήρ- 
ϑησαν cum Birrio ἀμ. codicum To 
ctionem defenderunt Wott.,Iac., Lightf., 
. Gebh. sed bene Laur.: ,,é&e@(Secv — 
Passowio auctore nihil est nisi ὄρεν 
continuare s. in pugna ad finem usque 
_ perseverare, neque erat quod Wottonus 
verteret: ,,in tantum furorem conten- 
tionis studio incitati sunt‘‘, et Iacob- 
sonus: ,,eo furoris contentionis studio 
proruperunt". nec prodest .Hefelii in- 
terpretatio: ,,eo furore rixati sunt‘, 
cum non ἔρες improborum, sed ϑυμός 
furor ϑεοστυγίας h. 1. tractetur“. 


᾿ς ρεϑίέσαντες concitarunt, non ἐξερέσαν- 


τες. cf. etiam c. 14 p. 17, 14 οἵτινες 
ἐξαχοντίζουσιν εἰς αἱρέσεις καὶ ord- 
σεις. 8, εἰς αἰχίαν nagaBadeivemend. 
Lightf., Hg. (Zeitschr. f. w. Th. 1870. 
p. 412), Gebh., εἰς χαμενον ἐμβαλεῖν 
maluerunt lun., Fell., Colomes. et ita 
interpretati sunt Guil. Burton et Herzog.. 
εἰς alxiay προβαλεῖν Davis., εἰς αἰχί- 


αν πυρὶ περιβαλεῖν Birr. οὔ Gall. sed 


cf. ὁ. 55 p. 61, 1 χενδύνῳ ἑαυτὴν πα- 
ἔβαλεν. 4. ἐστιν. 5. παναρ τῷ Α. 
, Wott., Russ., Gall., Hornem., 180. 
Hef., Reithm.,. Dress., Hg!., Laur., 
Lightf., Gebh.. Bryen., [wa]yagermw A, 
ἐναρέτῳ. Tun. et seqq. edd. 5. 6. w 


ἢ δοξία εἰς] τους αἰωνας τῶν αἰ[ω- 
νων αἸμὴν A et priores edd., ᾧ ἡ do- 
Ea εἰς τοὺς αἰῶνας. ἀμὴν I et Bryen. 
7. 8. ἔγγραφοι I, Laur. (Zeitschr. f. 
luth. Th. u. K.p. 424 et in editione), 
Hg'., Lightf., Gebh., Bryen. (cf. Herm. 
Past. Vis. I, 3 p. 7, 4 θᾳ. Mand. VIII. 
p. 58, 1. Sim. Il, p. 82, 13. Sim. V, 3 
p. 86, 26. 88, 6. , 24 p. 137, 10), 
ἐπαφροι A, ἐλαφριζόμενοι coniecit 
Iun., ἐλαφροὶ vel ἀνέπαφοι Bois., ἐλα- 
goo? vel ἔπαυροι Cotel., ἔπαρχοι (εἴ 
ἃ. 37), vel certe ἔφοροι (cf. Dan. HI, 
30) Birr., ἐπαιϑέριοι Davis. (qui ita 
restituere voluit: ἐπήρϑησαν δὲ καὶ 
ἐπαιϑέριοι ἐγένόντο ἀπὸ τοῦ ϑεοῦ. 


ἔστω μνημόσυνον αὐτῶν κτλ.) ἐπα- 


ρόδιτοι Hef. et Dress. 8. ἀπὸ A 
{et edd. fere omnes, ὑπὸ Hg'. — av- 
τῶν A et priores edd., αὐτοῦ I et Bryen. 

XLVI. 10. υποδειγμασεν A. p.5i, 
1. 2. γέγραπται γὰρ---ἁγιασϑήσονται. 
haec verba in sacra scriptara 
quaesiverunt viri docti. quae enim con- 
tulerunt (Sirac. VII, 35. 36: πᾶσαν δεή- 
γησιν ϑείαν ϑέλει axovery, xal πα- 
θοιμίαι συνέσεως μὴ ἐχφευγέτωσάαν 
σε, ἐὰν ἴδῃς συνετόν, ὄρϑριζε πρὸς 
αὐτόν, χαὶ βαϑμοὺς ϑυμῶν αὐτοῦ 
ἐχτριβέτω ὁ ποὺς σου. 1 Cor. VII, 14 
ἡγίασται yao ὁ ἀνὴρ ὁ ἄπιστος ἐν 
τῷ γυναικί, καὶ ἡγίασται ἡ γυνὴ ἡ 
ἄπιστος ἐν τῷ ἀδελφῷ" ἐπεὶ ἄρα τὰ 
τέχνα ὑμῶν ἀκάϑαρτα ἐστιν, νῦν δὲ 
αγεά ἐστιν), ab hoe loco procul absunt. 
conferre iuvat Herm. Past. Vis. III, ῥ 
p. 20, 13 μηδὲ χολλώμενοι τοῖς ἁγί- 
οις. Sim. Vi, 8 p. 109, 24. 25. ΚΙ 
μὴ κολλώμενοι τοῖς ἁγίοις. sed hu- 
ius effati fons primarius extra canonem 
sanctae scripturae quaerendus est, ef. 
quae ad c.17 p. 22, 11 ¢. 23 p. 29, 12 sq. 
6. 26 p. 33, 6. 7 notata sunt. 


qn 


var καὶ ἡμᾶς δεῖ, 10 


AD. CORINTHIOS EPI. I, 45. 46. 


51 


ἀδελφοί. γέγραπται γάρ ,Κολλᾶσϑε τοῖς ἁγίοις», ὅτι οἱ κολλώ- 
μενοι αὐτοῖς ἁγιασϑήσονταις. καὶ πάλεν ἔν ἑτέρῳ τόπῳ λέγει 
Μετὰ ἀνδρὸς ἀϑῴου ἀϑῷος ἔσῃ καὶ μετὰ ἐκλεκτοῦ ἐκλεκτὸς ἔσῃ 
καὶ μετὰ στρεβλοῦ διαστρέψεις". κολληϑῶμεν οὖν τοῖς ἀϑῴοις καὶ 
δικαέοις" εἰσὶ δὲ οὗτοι ἐκλεχτοὶ τοῦ ϑεοῦ. ἱνατί ἔρεις καὶ ϑυμοὶ 
καὶ διχοστασίαι καὶ σχίσματα, πόλεμός τὸ ἐν ὑμῖν; ἢ οὐχὶ ἕνα 
ϑεὸν ἔχομεν καὶ ἕνα Χριστὸν καὶ ὃν πνεῦμα τῆς χάριτος τὸ 
ἐκχυϑὲν ἐφ᾽ ὑμᾶς; καὶ μία κλῆσις ἐν Χριστῷ. worl διέλκομεν καὶ 
διασπῶμεν τὰ μέλη τοῦ Χριστοῦ καὶ στασιάζομεν πρὸς. τὸ. σῶμα 


” 


10 τὸ ἴδιον καὶ εἰς τοσαύτην ἀπόνοιαν ἐρχόμεϑα, ὥστε ἐπιλαϑέσϑαι 
ἡμᾶς ὅτι μέλη ἐσμὲν ἀλλήλων; μνήσϑητε τῶν λόγων τοῦ xveiov 
ἡμῶν Ἰησοῦ. tine γάρ Οὐαὶ τῷ ἀνθρώπῳ ἐκείνῳ" καλὸν ἦν αὐτῷ ὦ 
εἰ μὴ ἐγεννήϑη ἢ ἕνα τῶν ἐχλεχτῶν μου σκανδαλίσαι" κρεῖττον 


XLVI. 1. χολλασϑαι Α. 1i—6. γέ- | 


γραπται γάρ--τοῦ ϑεοῦ. haec Clemens 

ex. Strom. V, 8, 53 p. 677 illis, quae 
e Barnabae ΤῊΝ eX 3 30, 8 sq. lauda- 
vit, tacite addidit: γέγραπται δέ Μετὰ 
ἀνδρὸς ἀϑῴου αϑῷος Roy καὶ μετὰ 
ἐχλεχτοῦ ἔχλεχτὸς ἔσῃ καὶ μετὰ στρε- 
βλοῦ διαστρέψεις. χολλᾶσϑαι οὐντοῖς 
ἀχίοις προσήχει, ὅτι οἱ κολλώμενοι 
αὐτοῖς ἁγιασϑήσονται. Nicon (cf. quae 
ad ὁ. 14. p. 17, 9 sq. notavimus) ita 
pergit: χολληθῶμεν οὖν τοῖς ἀϑῴοις 
war διχαίοις" εἰσὶ δὲ οὗτοι ἐκλεχτοὶ 
τοῦ ϑεοῦ' γέγραπται γαρ' χολλᾶσϑαι 
(. χκολλᾶσϑε) τοῖς ἁγίοις, ore οἱ κολ- 
Awuevor αὐτοῖς ἁγιασϑήσονται. 83. 
καὶ μετὰ ἐκλεχτοῦ ἐχλεχτὸς ἔσῃ A. 


(μετ) I, Wott. (μετ et seqq. edd., om. . 
Ὁ . 


n. οἱ seqq. edd. 4.5. χολληθῶμεν--- 
tov ϑεοῦ. Nicon (cf. quae ad 1. i—6 nota- 
vimus) in excerptis suis ita pergit: χολ- 


ληϑῶμεν οὖν τοῖς ἀϑῴοις καὶ δικαίοις. 


5. ecoww A. 1. 8. χαὶ ἕν--κμία χλῆσις 
A. I et edd., μέαν χλῆσιν vel οὐχὶ χαὶ 

ἐστι nveiua—xai μία χλῆσις te- 
mere suasit Boisius. 8. δεελκομὲεν 
ΚΑ et edd. omnes, διέξλκωμεν 1. 411. 
12. τοῦ κύριου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ! οὐ Bryen., 
ἐν tov xv ἡμῶν (Ἰησοῦ τοῦ χυρίου 
ἡμῶν) A et priores edd. 12. ειπεν A. 
12. 52, 3.. Oval — — σχανδαλίσαι. 
Matth. XXVI, 24: οὐαὶ δὲ τῷ ἀνθρώπῳ 
ἐχείνῳ, δι οὗ 0 υἱὸς τοῦ ἀνϑρώπου 
παραδίδοται: καλὸν ἦν αὐτῷ, εἰ οὐχ 
ἐγεννηϑη ὁ ἄνϑρωπος ἐχεῖνος. XVIII, 
6: ὃς δ᾽ ἂν σχανδαλίσῃ ἕνα τῶν μι- 
χρῶν τουτων τῶν πιστευόντων εἰς 
ἐμέ, συμφέρει αὐτῷ ἵνα χρεμασϑῇ 


μύλος ὀνικὸς εἰς τὸν τράχηλον αὐτοῦ 


“καὶ χαταποντισϑῇ ἐν τῷ πελάγει 


τ 
ϑαλάσσης. Marc. IX, 42: χαὶ ὃς ἦν 
σχανδαλίσῃ ἕνα τῶν μιχρῶν τῶν πί- 
στιν ἐχόντων, καλόν ἐστιν αὐτῷ μᾶλ- 
λον εἰ περίχειται μύλος ὀνικὸς περὶ 
τὸν τράχηλον αὐτοῦ χαὶ γβέβληται 
εἰς τὴν ϑάλασσαν. Luc. XVU, 


Mt. XXVI, 


Lue. XVII 


2: Av- — 


σιτελεῖ αὐτῷ, εἰ λίϑος μυλιχκὸς περί- . 


χαὶ 
οὁριπται εἰς τὴν ϑάλασσαν ἢ Iva 
σχανδαλίσῃ τῶν μικρῶν τούτων ἕνα. 
etiam Clemens Alex. Strom, III, 18, 
107. p. 561: oval τῷ ἀνθρώπῳ éxel- 
νῳ, φησὶν ὁ χύριος, καλὸν ἦν αὐτῷ 
εἰ μὴ ἐγεννήϑη, ἢ ἕνα τῶν ἐχλεχτῶν 
μου σχανδαλίσαι (Mt. XXVI, 24). 
κρεῖττον HY αὐτῷ περιτεϑῆναι μύλον 
καὶ χαταποντισϑῆναι εἰς ϑάλασσαν 
ἢ ἕνα τῶν ἐκλεχτῶν μου διαστρέψαι 
(Mt. XVIII, 6 sq., voc. διαστρέψαι 9 
sqq., p. 52, 3, petito). Clementem Ro- 
manum in his laudandis etiam non 
multum absimilem esse a Tertulliano 
(adv. Marcion. IV, 35), Origene (Hom. 
in Num. XXV, 1, Opp. II, 365) et aliis 
monuit Cotelerius. equidem (apost. γᾶ- 
ter p. 106) monui, etiam Marcionem 
Luc. XVII, 2 ita legisse: λυσιτελεῖ 
αὐτῷ, εἰ οὐκ ἐγεννήϑη ἢ λίϑος μυ- 
λικὸς περίκειται χτά. 12. ἐχείνῳ A. 
I, Clem. AL et edd., δι᾿ οὗ τὰ σχά»- 
dada ἔρχεται ex ev. Matthaci addere 
voluerunt Junius, Bois,, Fellus.. — 
αὐτῷ A. 1, Clem. ΑἹ], et edd., μᾶλλον 
temere addere voluerunt Iun., Fell, 
Colomes. 13. μῇ I, Clem. Al., Bryen., 
ovx A et priores edd, ΕΣ 


4* 


χειται περὶ τὸν τράχηλον αὐτοῦ 


1 Cor. I, 12. 


52 


CLEMENTIS ROMANI 


ἦν αὐτῷ περιτεϑῆναι μύλον καὶ καταποντισϑῆναι εἰς τὴν ϑάλασ- 
σαν ἢ ἕνα τῶν μιχρῶν μου σκανδαλίσαι(. τὸ σχίσμα ὑμῶν πολ- 
λοὺς διέσερεψε, πολλοὺς εἰς ἀϑυμίαν ἔβαλε, πολλοὺς εἰς δισταγ- 
μόν, τοὺς πάντας ὑμᾶς εἰς λύπην" καὶ ἐπίμονος ὑμῶν ἐστὲν ἡ στάσις. 

XLVI. ᾿ἀναλάβετε τὴν ἐπιστολὴν τοῦ μακαρίου Παύλου 5 
τοῦ ἀποστόλου, εἰ πρῶτον ὑμῖν ἐν ἀρχῇ τοῦ εὐαγγελίου ἔγραψεν; 
ἐπ ἀληϑείας πνευματικῶς ἐπέστειλεν ὑμῖν περὶ ἑαυτοῦ καὶ “Anod- 
Awd καὶ Κηφᾶ, διὰ τὸ καὶ τότε προσκχλίσεις ὑμᾶς πεποιῆσϑαι. 
ἀλλ᾽ ἣ πρόσκλισις ἐκείνη ἥττονα ἁμαρτίαν ὑμῖν ἐπήνεγκε᾽ προσ- 
εκλίϑητε. γὰρ ἀποστόλοις μεμαρτυρημένοις καὶ ἀνδρὶ δεδοκεμα- 10 
σμένῳ παρ᾽ αὐτοῖς. νυνὶ δὲ κατανοήσατε τίνες ὑμᾶς διέστρεψαν 
καὲ τὸ σεμνὸν τῆς περιβοήτου φιλαδελφίας ὑμῶν ἐμείωσαν. αἰσχρά, 
ἀγαπητοί, καὶ λίαν αἰσχρὰ καὶ ἀνάξια τῆς ἐν Χριστῷ ἀγάπης 
ἀκούεσθαι, τὴν βεβαιοτάτην καὶ ἀρχαίαν Κορινϑίων ἐκκλησίαν 
δ ἕν ἢ δύο πρόσωπα στασιάζειν πρὸς τοὺς πρεσβυτέρους. καὶ 16 
αὕτη ἢ ἀκοὴ οὐ μόνον εἷς ἡμᾶς ἐχώρησεν, ἀλλὰ καὶ εἰς τοὺς ἕτε- 
ροκλινεῖς ὑπάρχοντας ἀφ᾿ ἡμῶν, wore καὶ βλασφημίας ἐπεφέρε- 
σϑαι τῷ ὀνόματι κυρίου διὰ τὴν ὑμετέραν ἀφροσύνην, ἑαυτοῖς τε 


κίνδυνον ἐπεξεργάζεσϑαι. 


XLVIII. ἐξάρωμεν οὖν τοῦτο 


ἐν τάχει καὶ προσπέσωμεν τῷ δεσπότῃ καὶ κλαύσωμεν ἱκδ- 20 
τεύοντες αὐτόν, ὅπως γενόμενος ἵλεως ἐπικαταλλαγῇ ὑμῖν καὶ 


XLVI. 3. διεστρεψεν Α. --- εβα- 
λεν A. 4. ὑμᾶς I, ημας A et edd. 
omnes, etiam Bryen. 

XLVII. 7. 8. ἑαυτοῦ καὶ Anodaw 
καὶ Knp& I et Bryen., αὐτου τε χαι 
Κηφα τε (voc. te om. Iun., restituit 
Wott.) xae ἀπολλω A οὐ priores edd. 
8. προσκλήσεις AI. 9. προφχλισις 
A, πρόσχλησις I, πρόσκχλισις ἡ invito 
codice Wott., Russ., Gall., Schoenem. 
— ἥττονα I, Davis., Hef., Dress., pro- 
bante Iacobsono, Hg!., Laur., Gebh., 
Bryen., ytto» A secundum Lightf. qui 


ἧττον edidit. — énnveyxe I et Bryen., 


προσήνεγκεν A et edd. priores. 9. 
10. προσεχλιϑητε A, προσεχλήϑητε I. 
10. 11. αποστολοις μεμαρτυρημενοις 
καιανόρι δεδοχιμασμενὼ παρ avtoicA 
et omnes edd., etiam Bryen., ἀποστό- 
λοις δοδοκομασμένοις χαὶ ἀνδρὶ με- 
μαρτυρημένῳ παρ αὐτῶν I, apostoli 
μεμαρτυρημένοι dicuntur, ut c. 17—19 
Abraham, Iob, Moses, David, apud 
Ignat. ad Ephes. 12 Paulus, ad Magnes. 
5 prophetae ὑπὸ "Inoot Χριστοῦ με- 


μαρτυρημένοι. vir autem probatus apud 
apostolos non Timotheus, ut Laur. opi- 
natus est,sed Apollos dicitur. 12. ess- 
σαν Α. 13. ἀγάπης (cf. 0.49 p.53, 12) I, 
αγώγης A et omnes edd., etiam ell. 
14. dxovecPa: A. I οἱ edd. plerique, 
ἀχούεται coniecerunt Iun., Bois., Fell., 
Colom., Dress., Hg1. sed αἰσχρὰ --- καὶ 
λίαν αἰσχρὰ χαὶ ἀνάξια em sensu 
quo αἰσχρὸν κτλ. dici docet etiam c.58: 
καὶ ἔσται ἀμεταμέλητα ὑμῖν. Bryen- 
nius contulit Herodot. I, 91 τὴν πε- 


᾿ πρωμένην μοῖραν advvata ἐστιν απο- 


φυγέειν καὶ ϑεῷ. IX, 2 χαλεπὰ εἶναι 
περιγίνεσϑαι καὶ ἅπασιν ἀνϑρώποισι. 
Thucyd. I, 126 ἀδύνατα ἐφαένετο εἶναι 
πολεμεῖν. Kurip. Hec. 1241. Med. 384. 
385. 117. ἡμῶν A et omnes edd., eti- 
am Bryen., ὑμῶν I. 18. τε I οἱ 
Bryen., δὲ A et priores edd. 

XLVIII. 21. γενόμενος ἵλεως I, 
ἐλεως γενόμενος A et omnes edd.. 
etiam Bryen. — υμῖν I et Bryen., npev 
A ot priores edd. 


AD CORINTHIOS EPI. 1, 46—49. 


33 


Eni τὴν σεμγὴν τῆς φιλαδελφίας ὑμῶν ἁγνὴν ἀγωγὴν ἀστοκαταστίσῃ 
ὑμᾶς. πύλη γὰρ δικαιοσύνης εἰς ζωὴν ἀνεῳγυῖα ἐστιν αὕτη, καϑὼς 


3 


γέγραπται“ 


᾿Ανοίξατέ μοι πύλας δικαιοσύνης, εἰσελϑὼν ἐν αὐταῖς 


ἐξομολογήσομαι τῷ κυρίῳ. αὕτη ἡ πύλῃ τοῦ κυρίου" δίκαιοι εἶσε-- 
λεύσονται ἐν αὐτῇ. πολλῶν οὖν πυλῶν ἀνεῳγυιῶν, ἡ ἐν δικαιοσύνῃ 
αὕτη ἐσεὶν 4 ἐν Χριστῷ, ἐν 7 μακάριοι πάντες οἱ εἰσελϑόντες καὶ 
κατευϑύνοντες τὴν πορείαν αὐτῶν ἐν ὁσιότητι καὶ δικαιοσύνῃ, ata. 
ράχως πάντὰ ἐπιτελοῦντες. ἤτω τις πιστός, ἥτω δυνατὸς γνῶσιν ἐξει-- 
πεῖν, ἤτω σοφὸς ἐν διακρίσει λόγων, ἤτω γοργὸς ἐν ἔργοις, ἤτω ὄγνός. 
10 τοσούτῳ γὰρ μᾶλλον ταπϑινοφρονεῖν ὀφείλει, ὅσῳ δοκεῖ μᾶλλον μεί- 
ζων εἶναι, καὶ ζητεῖν τὸ κοινωφελὲς πᾶσι, καὶ μὴ τὸ ἑαυτοῦ. XLIX. 
ὃ ἔχων ἀγάπην ἐν Χριστῷ ποιησάτω τὰ τοῦ Χριστοῦ παραγγέλματα, 


, XLVI 1—11. ἐπὶ τὴν) σεμνὴν---χαὶ 
μὴ τὸ ἑαυτοῦ. Clemens Alex. Strom.IV, 
18, 113 p: 613. 7 σεμνὴ οὖν τῆς φιλαν- 
ϑρωπίας ἡμῶν καὶ ἁγνὴ ἀγωγὴ κατὰ 
τὸν Κληήμεντα το κοινωφελὲς ζητεῖ. I, 
7,38 p, 338, 339, Ἀνοίξατε οὖν, φησὶν ἣ 
γραφή, πύλας δικαιοσύνης, ἵνα ἐν αὖ- 
ταῖς εἰσελθὼν δξομολογήσωμαιτῷ χυ- 
οἰφ. ἀλλ᾽ αἱ μὲν εἰς δικαιοσύνην ὁδοί, 
πολυτρόπως σώωζοντοςτοὔϑεοῦ--ἀγα- 
ϑὸς γὰρ —, πολλαί τε χαὶ ποικίλαι 
καὶ φέρουσαι. εἰς τὴν χυρίαν ὅδόν τε 
καὶ πύλην. ἐὰν δὲ τὴν βασιλικήν τε 
χαὶ αὐϑεντιχὴν εἴσοδον ζητῇς, ἀκού- 
oy" Αὕτη ἡ πίλη τοῦ χυρίου, δίχαιοι 
εἰσελεύσονται ἐν αὐτῷ. πολλῶν τοί- 
γυν ἀνεῳγμένων πυλῶν ἐν διχαιο- 
σύνῃ, αὕτη ἦν ἐν Χριστῷ, ἐν ἢ μαχά- 
ριοε πάντες οἱ εἰσελθόντες χαὶ xa- 
τευϑύνοντες τὴν πορείαν αὐτῶν ἐν 
ὁσιότητι γνωστικῇ. αὐτίχα ὁ Κλήμης 
ἂν ty πρὸς Κορινϑίους ἐπιστολῇ κατὰ 
λέξιν φησὶ τὰς διαφορὰς ἐχτιϑέμενος 
τῶν χατὰ τὴν͵ ἐχχλησίαν δοχίμων 
Ἤτω τις πιστός, ἤτω δυνατός τις 
γνῶσιν ἐξειπεῖν, ἤτω σοφὸς ἔν δια- 
κρίσει λόγων, ἤτω γοργὸς ἐν ἔργοις. 

, 8, 64 p. 112. ἐξηγούμενος δὲ τὸ 

ητὸν τοῦ προφήτου (Ps. ΟΧΎΤΗ, 19. 
20 Βαρνάβας (error memoriae) ἐπίι- 

ρει Πολλῶν πυλῶν ανεῳγνιῶν, ἡ 
ἕν διχαιοσυνῃ αὕτη ἐστὶν ἡ ἐν Χρι- 


στῷ, ὃν 9 μακάριοι πάντες οἱ εἰσελ- 
ϑόντες. ‘ 65. p. 112 sq.: ἔστω τοίνυν 
πιστὸς ὃ τοιοῦτος, ἔστω δυνατὸς 


γνῶσιν ἐξειπεῖν, ἤτω σοφὸς ἐν δια- 
χρίσες λόγων, ἤτω γοργὸς ἐν ἔργοις, 
ἥτω αγνός. τοσούτῳ γὰρ μᾶλλον τα- 
πεινοφρονεῖν ὀφείλει, ὅσῳ δοκεῖ μᾶλ- 
λον μείζων εἶναι, ὁ Κλήμης ἐν τῷ 
πρὸς Κορινϑίους φησί. Maximus lo- 


corum communium serm. 40: λήμεν- 
τος" Τοσοῦτόν τις μᾶλλον ὀφείλει ta- 
πεινοφρονεῖν, ὁσὸν δοχεῖ μᾶλλον 
εἶναι. Antonii Melissae Part. I. Serm. 
13: Κλήμεντος"... τοσοῦτον τις μᾶλ- 
λον ὀφείλει ταπειροφρονεῖν, ὁσον δο- 
κεῖ μᾶλλον εἶναι. 1. ὑμῶν I etBryen., 
pov A, Wott.etseqq. edd., om. Iun. — 
Sewn A. I, Iun. et q. edd., Iac., 
Lightf., xa2 ἄγνην ex Clem. Al. Cotel., 
Colom., Wott., Hef., Dress., Hg'., Laur., 
Gebh. sed ἁγνὴν ἀγωγὴν una notione 
coniungere licet,Clem.Al. vero non verbo 
tenus reddidit quae legit. 2. ὑμᾶς 1 et 
Bryen., yuac A et priores edd. — εἰς ζωὴν 
ἀνεφγυῖά ἐστιν αὕτη LetBryen., avew- 
γυιὰ εἰς ζωὴν αὐτὴ A et priores edd. 
3. εἰσελϑὼν A.I (cf. LXX) Iun. et fere 
omnes edd., etiam Bryen., ἵνα εἰσελ- 
ϑὼν Clem. Al., Hg!. 4. ἐξομολογή- 
σομαε I, Iun. et plerique edd., etiam 
Bryen,, δξομολογησωμαι A, Clem. Al, 
Wott., Russ., Hg!. (praemisso voc. va) 
Lightf., Gebh. 1. 8. atagazywes A. I οἱ 
edd., καὶ ἀταράχως Bois. 9. διαχρίσει 
I, Clem. Al., Wott. et seqq. edd., δεα- 
κριαχρίσει A (secundum Tischdf., dca- 
χρεέσιν secundum Wott.), δικαίᾳ xoloe, 
Iun. et seqq. edd. cf. 1 Cor. , 10. 
XIV, 29 Rom. XIV, 1. — ἤτω" yo 
γὸς ἐν ἔργοις, rw ayvog Clem. Al. 
bis), Iun. (coniecit), Cotel. (coniecit), 
otter (ad Clem. Al. p. 772), Grabius 
(Spicileg. I, 263), Hg!., Lightf. ,* ἤτω 
ἁγνὸς ἐν ἔργοις A. I et ceteri edd., 
etiam Bryen. 10. γὰρ A, Clem. Al., 
Wott. et seqq. edd., om. I, Lun. et sed. 
edd., etiam Bryen. 10.11. μείζων A. 1, 
Clem. Al. et edd., om. Maximus et 
Anton. 11. mwaow A. . 
᾿ XLIX. 12. ποιησάτω A (secundum 


Ps. CXVIII, 
19. 20. 


4 Cor, XIII,7 


54 CLEMENTIS ROMANI 


τὸν δεσμὸν τῆς ἀγάπης tov ϑεοῦ tig δύναται ἐξηγήσασϑαι; τὸ μεγα- 
λεῖον τῆς καλλονῆς αὐτοῦ τίς ἀρχετὸς ἐξειπεῖν; τὸ ὕψος, εἰς ὃ 
ἀνάγει ἡ ἀγάπη, ἀνεκδιήγητόν ἐστιν. ἀγάπη κολλᾷ ἡμᾶς τῷ ϑεῷ, 


Petr IV. δ. ἀγάπη καλύπτει πλῆϑος ἁμαρτιῶν, ἀγάπη πάντα ἀνέχεται, τεάντα 
᾿“μακροϑυμεῖ᾽ οὐδὲν βάναυσον ἐν ἀγάπῃ, οὐδὲν ὑπερήφανον ἀγάπη 


σχίσμα οὐκ ἔχει, ἀγάπη οὐ στασιάζει, ἀγάπη πάντα ποιεῖ, ἐν ὅμο- 
voig’ ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐτελδιώϑησαν πάντες οἱ ἐχλεκτοὶ τοῦ ϑεοῦ 
δίχα ἀγάπης οὐδὲν εὐάρεστόν ἐστι τῷ ϑεῷ. ἐν ἀγάπῃ προσελάβετο 
“μᾶς ὁ δεσπότης. διὰ τὴν ἀγάπην, ἣν ἔσχε πρὸς ἡμᾶς, τὸ αἷμα 
αὐτοῦ δέδωκεν Ἰησοῦς Χριστὸς ὑπὲρ ἡμῶν ὃ κύριος ἡμῶν ἐν Fe-10 
λήματι ϑεοῦ καὶ τὴν σάρκα ὑπὲρ τῆς σαρχὸς ἡμῶν καὶ τὴν ψυ- 


χὴν ὑπὲῤ τῆς ψυχῆς ἡμῶν. 


L. ὁρᾶτε, ἀγαπητοί, πῶς μέγα καὶ 


ϑαυμαστόν ἐστιν ἀγάπη, καὶ τῆς τελειότητος αὐτῆς οὐκ ἔστιν ἐξή- 
γησις. τίς ἱκανὸς ἐν αὐτῇ εὑρεϑῆναι, εἰ μὴ οὗς ἂν καταξιώσῃ ὃ 
ϑεός; δεόμεϑα οὖν καὶ αἰτοίμεϑα ἀπὸ τοῦ ἐλέους αὐτοῦ, ἵνα 1 
ἐν ἀγάπῃ εὑρεϑῶμεν δίχα προσχλίσεως ἀνθρωπίνης ἄμωμοι, 


Tischdf.), I, Laur., Ligthf., Gebh., τη- 
ρησάτω Tun. et ceteri edd., etiam Bryon. 
XLIX. 1. τὸν δεσμὸν- -ἐξηγήσα. 
σϑαι. Hieronymus ad ¥ph. IV, » 1 Ope. 
VII, 606): cuius rei et Clemens ad 
rinthios testis est scribens: Vinculum 
charitatis dei quis poterit enarrare? 
2—15. τὸ ὑψος---χαταξιώσῳῃ ὁ ϑεός. 
Clemens Alex. Strom. IV, 18, 113. p.613: 
αὕτη ἐστὶν ἡ ἀγάπη" τὸ ἀγαπᾶν τὸν 
ϑεὸν χαὶ τὸν πλησίον, αὕτη εἰς τὸ 
ἀνεχδιήγητον ὕψος ἀνάγει; ἀγάπη 
καλύπτει πλῆϑος ἀμαρτιῶν, ἀγάπη 
χολλᾷ ἡμᾶς τῷ ϑεῷ, πάντα ποιεῖ ἐν 
ὁμονοίᾳ" ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐτελειώϑησαν 
πάντες οἱ éxdextol τοῦ ϑεοῦ" δίχα 
ἀγάπης ουδὲν εἰάρεστον τῷ ϑεῷ 
τέλει τητος “τῆς οὐχ ἔστιν etre γῃ- 
σις, φησί. τίς ἱκανὸς ἐν αὐτῷ oboe 
ϑῆναι, εἰ μὴ ov ay αὐτὸς καταξιώσ 
ὃ ϑεός; 2. τίς ἀρχετὸς ἐξειπεῖν k 
(secundum Tischdf.) I (om. ἀρχετὸς), 
Laur., Lightf., Gebh., Bryen., τίς ἀρκεῖ 
ὡς ἔδει ε πεῖν; lun. at seqq. edd. omnes, 
ἔδεε] in δεῖ mutare voluit M. Schmidt. 
4, ἀγάπη καλύπτει A I, Tun. et seqq. 
edd., Iac. et seqq. edd., ἡ ἀγάπη xa- 
λύπτει (tamquam ex χ᾽ fortasse 
Millii nomine capti Coust., Wott. Gall. 
8. ἐστιν. 
omnes. edd., ὑμᾶς I, 9—12. διὰ τὴν 
ἀγάπην-. ὑπὲρ τῆς ψυχῆς ἡμῶν. Ire- 
naeus adv. haer. , 1 (graece apud 
Theodoretum Dial. in p. 155. IL. p.87): 
tHidie οὖν αἵματελυτρωσαμένουή ἡμᾶς 


9. ἐσχεν A. -- ἡμὰς A οὐ. 


τοῦ χυρίου καὶ δόντος τὴν ψυχὴν 
ὑπὲρ τῶν ἡμετέρων ψυχῶν καὶ τὴν 
σάρχα τὴν ἑαυτοῦ ἀντὶ τῶν “μετέ- 

ὧν σαρχῶν. 10. δέδωχεν Ἰησοῦς 

ριστὸς ὑπὲρ ἡμῶν I, edwxer ὑπερ 
nuwy το 7X6 (1 ησοῦς Χριστὸ Wott. 
et seqg. edd., etiam δωκεν 
ὑπὲρ ἡμῶν ὁ Χριστὸς Lun. et seqg. 
edd. 12. τῆς ψυχῆς 1, των ψυχων 
A οὐ omnes edd., etiam Bryen. 

L. 13. ἀγάπη I, ἡ αγαπὴ A et 
omnes edd., etiam Bryen. — αὑτῆς A 
et omnes edd., αὐτοῦ 1. 13. 14. εξη- 
γησεις A. 14. ευρ[εἐϑήηναι] + oh — wa 
xatagiwon A (secundum af.), 
Clem. Al., Tun. et omnes aad, ἂν ἄν χα- 
ταδιωξη Ἰ, αν απαξιωση codicis A. 
lectio secundum Wott., unde Laur. 
(Zeitschr. f. luth. Theol. u. K. 1863 p. 
424) suasit: οὐχ ἀπαξιώσῳ. 14, 15. 
ὁ ϑεὸς; δεόμεϑα οὖν καὶ αἰτούμεϑα 


᾿ [ο ὃς δεωμεῖϑα ουν χαι αἰτωμεϑα 
Lightf., Gebh. et Bryen., [ὁ ϑεός: 
thy χώμε]ϑα ov οὖν χαὶ αἰτώμεϑα Tun. et 
ceteri e 15. ἀπὸ τοῦ ἐλέους αὖ αὐ- 
τοῦ I, Mill., Wott. (sine τοῦ), Gall. 
Tac., "Hef. ’Reithm., Hg1., Tischdf,, 
Laur., Lightf., Gebh. , an[o tov ελε]- 
ους avrov A, [εἷναι ἀξ ους Tun. et 
seqq. edd., αἰτώμεϑα ἁγιασμοὺς Da- 
vis, 16. ᾿εὑρεϑῶμεν I οὐ Bryen., [ev- 
ρεϑωμεν) A, [ζῶμεν] Lun. et priores 
edd. omnes. — προσχλισεῶς A et edd., 
προσχλήσεως 1. — ανϑρωίπινὴης] A. 


a 


AD CORINTHIOS: EPI.: I, 49. 50." 


at γενεαὶ πᾶσαι ἀπὸ Addu ἕως τῆς ἡμέρας τῇσδε παρῆλϑον᾽ ἀλλ᾽ 

οἵ ἐν ἀγάπῃ τελειωθέντες κατὰ τὴν τοῦ ϑεοῦ χάριν ἔχουσι χῶρον 
2 - «a , ᾿ > ~ 4 ~ w , 

εὐσεβῶν". οὐ φανερωϑήσονται ἐν τῇ ἐπισκοπῇ τῆς βασιλείας 
~ ~ ’ ’ > 27 > ‘ ~ a ec 

tov Χριστοῦ. γέγραπται γάρ Εἰσέλϑετᾳ εἰς τὲ ταμιεῖα μικρὸν ὅσον les, BXVI,' 


55. 


Ezech. 


ὅσον, ἕως οὗ παρέλϑῃ ἡ ὀργὴ καὶ ὃ ϑυμός μου" καὶ μνησϑήσο-- -xxxvI 
μαι ἡμέρας ἀγαϑῆς, καὶ ἀναστήσω ὑμᾶς ἐκ τῶν ϑηκῶν ὑμῶν'. 
μακάριοι ἦμεν, ἀχαπητοί, εἰ τὰ προστάγματα τοῦ ϑεοῦ ἐποιοῦμεν 
ἐν ὁμονοίᾳ ἀγάπης, εἰς τὸ ἀφεϑῆναι ἡμῖν de ἀγάπης τὰς ἁμαρτίας. 


L. 1—4. αἱ γενεαὶ πᾶσαι---κοῦ 
ϑεοῦ. Clemens Alex. Strom. IV, 18, 
114 p. 614: αἱ γενεαὶ δὲ πᾶσαι and 

δὰμ ἕως τῆσδε τῆς ἡμέρας παρῆλ- 
ϑον" add οἱ ἐν ἀγάπῃ τελειωϑέντες 
κατὰ τὴν του ϑεοῦ χάριν ἔχουσι χώραν 
εὐσεβῶν, οἱ φανερωϑήσονται ἐν τῷ 
ἐπισχοπῷ τῆς βασιλείας τοῦ Χριστοῖ. 
1. ἀπὸ Adau I, Clem. Al., Cotel., Frey, 
Idc., Hef., Reithm., Dress., Hg!., Laur., 
Gebh., Bryen., [ἀπο adau] A, om. Iun., 
Wott. et seqq.edd., Lightf.— rio ημέρας 
τῆσδε I, tyode nuegac A, lun. et edd. 
plerique, etiam Lightf., τῆσδε τῆς ημέ- 
ρας Clem. Al., Hg1., Laur., Gebh., Bryen. 
2. ϑεοῦ AI, Tun. (in margine), Wott. et 
seqq. edd., Χριστοῦ Iun. (in textn) et: 
seqq. edd. — χῶρον A. I, Wott. et 
seqq. edd., χώραν Clem. Al., Iun. et 
seqq. edd., cf. Enoch. XX, 1 sq. ver- 
sionis Dillmann.: ,,Und er Zeige mir 
im Westen ein grosses hohes Gebirge, 
harte Felsen und vier schéne Plidize. 
— — Diese schénen Pldize sind dazu 
bestimmt, dass auf ihnen die Geister, 
die Seelen der Todten, sich sammeln; 
fiir sie sind dieselben geschaffen, um 
hier alle Seelen der Menschenkinder 
zu versammeln“. fIrenae. adv. haer. 
V, 31, 2 (graece in Ioannis Damase. 
parallelis): at ψυχαὶ ἀπέρχονται εἷς 
.: τὸν τόπον τὸν ὡρισμένον 
αὐτοῖς ἀπὸ τοῦ ϑεοῦ, χαχεῖ μέχρι 
τῆς ἀναστάσεως φοιτῶσι περιμένου- 
Cae τὴν ἀναστασιν᾽ ἔπειτα avada-. 
βοῦσαι τὰ σώματα xal ὁλοχλήρως. 
ἀναστᾶσαι, τουτέστι σωματικῶς, xa- 
ϑὼς χαὶ ὁ χύριος ἀνέστη, οὕτως 
ἐλεύσονται εἰς τὴν ὄψιν τοῦ ϑεοῦ. 3. 
οἱε (ot) A (cf. Clem. Al.) et omnes 

d., etiam Bryen., of δὲ 1. — φα- 
νερωϑήσονται I, Clem. Al., Iun. et 
alii, He!.., Laur., Gebh., gaveo[w- 
Synoor|tac A, φανερ[οὔνἾται Wott., 
Russ., Schoenem., Iac., Hef it 
Dress., φανερίοὶ ἔσονἾται Lightt. -- 


βασιλ[ειαςῚ A. 4. τοῦ xv (Χριστοῦ) 
A (secundum Tischdf.) et priores edd. (οὗ, 
Clem. Al.) τοῦ ϑεοῦ! et Bryen. 4—6. 
Εἰσέλϑετε.--ϑηκῶν buoy. les.XXV1,19. 
20. LXX. cod. Al.: ἀναστήσονται γὰρ 


(γαρ om. Vat.) of vexpol, καὶ éyeg- 


ϑήσονται οἱ ἐν τοῖς μνημείοις, xar 
εὐφρανϑήσονται ot ἐν τῷ γῷ -- —. 
βάδιζε o (6 om. Vat.) λαός μου, εἴσ- 
ele εἰς τὰ ταμιεῖά (ταμεῖά Vat.) 
σου, ἀπόχλεισον τὴν ϑύραν σον, ἀπο- 


κρύβηϑι μιχρὸν ὅσον ὅσον, ἕως ἂν 


παρέλϑ ὀργὴ χυρίου. Ezech. 
KXXVIL 13. ἘΚ ἡ Cod. Al.: ἐδοὺ 
ἐγὼ ἀνοίγω ὑμῶν τὰ μνήματα (τὰ 
μνήματα ὑμῶν Vat.) χαὶ ἀνάξω ὑμᾶς 
ἐκ τῶν μνημάτων ὑμῶν χαὶ εἰσάξω 
ὑμᾶς εἰς τὴν γῆν τοῦ Ἰσραήλ, καὶ 
γνώσεσϑε ὅτι ἐγώ εἶμε κύριος, ἐν τῷ 


ἀνοῖξαί με τοὺς τάφους ὑμῶν τοῦ. 


ἀναγαγεῖν με ὑμᾶς (ὑμᾶς om. Vat.) 
ὄχ τῶν τάφων ὑμῶν (ὑμῶν om. Vat.), 
τὸν λαόν μου. conferre iuvat, quam- 
vis Clementi nostro nondum notum, 4. 
librum Esr. II, 16: et resuscitabo mor- 
tuos de locis suis et de monumentis 
educam. illos, quoniam cognovi nomen 
metim in illis (in Israel vulg.)- 4. εἰσ- 
ἔλθετε I et Bryen., eco f ete] A, 
elaea[9e] Iun. et priores edd. — τα- 
peta I, Clem. AL, Wott., Russ., Gall., 
Bryen., taysa A, tausta Jun. et ceteri 
edd. 4.5. ὅσον ὅσον (cf. Hebr. X, 
37. Aristoph. Vesp. 213) AI, Iun., Co- 
tel., Iac., Hef., Dress., Hg!., Laur., 
Gebh., Lightf., Bryen,, ὅσον] Wott., 
Russ., Gall. 5. ὁ ϑυμός I et Bryen., 
S[vuoc[ A et priores edd. 6. [ex] A. 
— ϑηχῶν A. I, Wott., Iac. et seqq. 
edd., σηχῶν Tun. et seqq. edd. 7. 
ἦμεν I et Bryen., ἐφμὲν A et priores 
edd. — τὰ A. I, Wott. et seqq. edd., 
om. lun. et seqq. edd. — [προσ]ταγ- 
ματα A. 8. [εν οἸμονοια A. — age- 
Sylva] A. 
(secundum Wott., Tischdf., Lightf.) 1, 


8. τὰς ἁμαρτίας A 


12, 13. 


58 


CLEMENTIS ROMANI 


Ex ΧΥΣΙ, 18 οὖν ταῦτα γράφομεν. Μωσέως γὰρ ἀναβάντος εἰς τὸ ὄρος καὶ ποιή- 
σαντος τεσσαράκοντα ἡμέρας καὶ τεσσαράκοντα νύχτας ἐν νηστείᾳ 
καὶ ταπεινώσει, εἶπε πρὸς αὐτὸν ὁ ϑεός" (Μωσῆ, Μωῦσῆ, κατά- 
βηϑὲ τὸ τάχος ἐντεῦϑεν, ὅτε ἠνόμησεν ὃ λαός σου, οὗς ἐξήγαγες 
ἐκ γῆς Αἰγύπτου" παρέβησαν ταχὺ ἐκ τῆς ὁδοῦ ἧς ἐνδεείλω 
αὐτοῖς, ἐποίησαν ἑαυτοῖς χωνεύματα“. καὶ εἶπε κύριος πρὸς αὐτόν" 
Aslalnua πρὸς σὲ ἅπαξ καὶ δὶς λέγων ,Ewoaxe τὸν λαὸν τοῦ- 


LUI. 1. γράφομεν I et Bryon., 
ἱγρα ous ἃ ᾿ [λάβετε] Tun., 9 
[ε opera i.e. ἐλάβετε Mill., [λα- 
Berar] Wott., [εἴρητα]ει Hg'., [yé- 
γραπτα]ι Hy. (Zeitschr. f. w. Th. 
1870. p. 413), εἴληπται] Laur. (Zeit- 
schr. luth. Th. u. K. 1863 p. 425), 


ἀγάγετε) Laur. in ed. ἰδέχεσϑε Lightt 


val λέλεχται), Gebh. A—p. 
ωὐσέως-- ἐκ βίβλου ζώντων. ἡ ΤᾺ 
ΧΧΧΙ, 18.1, . cod. : καὶ ἔδωκε 


Mwiiog, ηνίχα χατέπαυσε λαλῶν πρὸς 
αὐτὸν (αὐτῷ Vat.) ἐν τῷ ὄρει τῷ Σι- 
va, τὰς δύο πλάχας τοῦ μαρτυρίου, 


.'πλάχας λιϑίνας γεγραμμένας τῷ δα- 


κτύλῳ τοῦ ϑεοῦ. 28: χαὶ ἦν 
ἐχεῖ Μωῦσῆς ἔναντι (ἐναντίον Vat.) 
κυρίου τεσσεράκοντα (τεσσαράχοντα 
Vat.) νύχτας, ἄρτον οὐχ ἔφαγε χαὶ 
ὕδωρ οὐχ ἔπιε καὶ ἔγραψεν ἐπὶ τῶν 
δύο (δύο « om. Vat.) πλαχῶν τὰ ἡματα 
ταῦτα τῆς διαϑήκχης, τοὺς δέχα λό- 
γους. , 1. 8: καὶ ἐλάλησε κύ- 
ριος πρὸς Maton “λέγων Βάδιζε, κα- 
τάβηϑι τὸ τάχος (to τάχος κατάβηϑι 
Vat.) ἐγτεῦϑεν- ἠνόμησε γὰρ ὃ λαός 
σου, οἣὃς (ὃν Vat.) ἐξήγαγες ἐκ γῆς 
Αἰγύπτον. παρέβησαν ταχὺ ἐχ τῆς 
ὁδοῦ ἧς ἐνετείλω αὐτοῖς" ἐποίησαν 
ἑαυτοῖς μόσχον χαὶ προσχεχυνήχασιν 
αὐτῷ καὶ εἶπαν. Deut. IX, 12—14: 
καὶ εἶπε χύριος πρός με ἈἈνάστηϑι 
καὶ (χαὶ om. Vat.) χατάβηϑι ταχὺ ἐκ 
τῆς ὁδοῦ gs ἐνετείλω αὐτοῖς, (καὶ 
add. Vat.) ἐποίησαν ἑαυτοῖς χωνευτά 
(χώνευμα Vat.), καὶ εἶπε κύριος πρὸς 
μὲ (λέγων add. ’ Vat.) “Δελάληχα πρὸς 
σὲ ἅπαξ χαὶ δὶς λέγων “Ἑώρακα τὸν 
λαὸν ,τοῦτον, χαὶ ἰδοὺ λαὸς σχλη- 
ροτράχηλός ἐστιν. (xal νῦν add. Vat.) 
ἔασόν με ἐξολεϑρεῦσαι αὐτούς, χαὶ 
ἐξαλείψω τὸ ὄνομα αὐτῶν ὑποχάτω- 
ϑεν τοῦ οὐρανοῦ καὶ ποιήσω σε εἷς 
ἔϑνος μέγα καὶ πολὺ χαὶ ἰσχυρὸν καὶ 
πολὺ μᾶλλον ἢ τοῦτο. Ex. ΚΧΧΙ 91 
82: ἐπέστρεψεν (ὑπέστρεψε Vat.) Ἢ 
Μοωΐῦσῆς πρὸς κύριον καὶ εἶπε Δέο- 
μαι, κύριε" ἡμάρτηκεν ὁ λαὸς οὗτος 


ἁμαρτίαν μεγάλην καὶ ἑποί σαν éav- 
τοῖς ϑεοὺς χρυσοῦς: καὶ ν εἰ μὲν 
εἴς αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν (αὐτῶν 


a ἃ. Vat.), & Pes, εἰ δὲ μή," ἐξάλειψον 
χαμὲ (με Vat) ἐκ τῆς Bi βλου σου ἧς 
ἔγραψας. ΩΝ Barnabae epi. IV, p. 


10, 6—8: Aéyer γὰρ, οὕτως͵ χύριος 
Μωῦσῆ Matar κατάβηϑι τὸ, τάχος, 
ὅτι ἠνόμησεν a λαός σου, ons ξή- 
γαγες ἐχ γῆς Αἰγύπτου. . 46, 
op καὶ εἶπεν χύριος πρὸς! οὖς 
᾿ Meron, Mwvo7, χατά Pie τὸ 
τάχος, ὃ "dads, gov ov ayes 
&x γῆς Αἰγύπτου ἠνόμησεν. 
bam autem Clementem Romanum, qui 
totum illum ambitum composuit, se- 
cutum esse non dubito, etiam Clemens 
Alex. Strom. IV, 19, 120 p. 617 Cle. 
mentem Rom. secutus: αὐτίκα οὐχ ὁ 
Μωσῆς μόνος ἀχούσας παρὰ τοῦ 
ϑεοῦ Δελάληχα πρὸς σὲ ἅπαξ καὶ 
δὶς λέγων «Ἑώρακα τὸν λαὸν τοῦτον, 
καὶ ἰδοὺ ἔστι ισχληροτράχηλος, ξασόν 
με εξολοϑρεῦσαι αὐτοὺς καὶ δξαλεί- 
yo τὸ ὄνομα αὐτῶν ὑποχάτωϑεν 
τοῦ οὐρανοῦ χαὶ ποιήσω σε εἰς 
νος μέγα χαὶ ϑαυμαστὸν καὶ πολὺ 
μᾶλλον ἢ τοῦτο" ᾿ἀποχρίνεται δεόμε- 
γος μὴ τὸ Eavtod σχοπῶν, αλλὰ τὴν 
κοινὴν iy ἀμ τί Μηδαμῶς, κύριε, 
Peg τὴν ἁμαρτίαν τῷ λα τούτῳ, 
ἢ χἀμὲ ἐξάλειψον ἐκ A Biv ζώντων. 
1. ἀναβάντος εἷς τὸ ὄρος I, Iac., Hg'., 
αναβαιζνοντος &t]g το ορος A (se- 
cundum Tischdf. et Lightf.), "Tan. Wott, 
Laur., Lightf., Gebh. al. 1. 2. ποιη- 
cav[to¢ teacup laxovte A. 2. τεσ- 
[σαραχκοντ]α A. 3. [wae ταπειν)ωώσει 
A. — euvev A. — ὃ ϑεὸς Μωσῆ" 
Μωσῆ 1, Wott., Russ., Lightf., Bryen. 
(Μωῦσῆ, Μωῦσῇ), [ο ὃς μων]ση μωυ- 
on A, [ϑεὸς, ᾿Ἀνάστηϑ] Mwvo7 Tun. 
et 5044. .edd., κύριος" Avactyloy 
Mill., [ὁ κύριος ωὺ]σῆ, Μωύσῇ lace 
Hef., Dress., Hg!., Laur., Gebh. 
το Tazo] A. — [o λαος ajov A. 
oe eerely A. — [τῆς one. A. 
ἐποιησαὶν A. — [wae εἰπεὶν A, 


5. 
6. 
7. 
λελαληΐχα προς] σε A. — [ewoaxa) A. 


σι 


AD CORINTHIOS EPI. I, 53—55. 


59 


τον, καὶ ἰδοὺ ἐστι σκληροτράχηλος" ξασόν με ἐξολοθρεῦσαι αὐτούς, 
καὶ ἐξαλείψω τὸ ὄνομα αὐτῶν ὑποκάτωθεν τοῦ οὐρανοῦ καὶ ποι- 
ἥσω σε εἰς ἔϑνος μέγα καὶ ϑαυμαστόν, καὶ πολὺ μᾶλλον ἢ τοῦτο. 


καὶ εἶπε ἸΠωὐσῆς ,Μηϑαμῶς, κύριε' ἄφες τὴν ἁμαρτίαν τῷ λαῷ Ἐχχχχι, 


τούτῳ, ἢ κἀμὲ ἐξάλειψον ἐκ βίβλου ζώντων“, ὦ μεγάλης ἀγάπης, 
ὦ τελειότητος ἀνυπερβλήτου. παρρησιάζεται ϑεράπων πρὸς κύριον, 
αἰτεῖται. ἄφεσιν τῷ πλήϑει ἢ καὶ ἑαυτὸν ἐξαλειφϑῆναι μετ αὐτῶν 


ἀξιοῖ. 


LIV. τίς οὖν ἐν ὑμῖν γενναῖος; τίς εὔσπλαγχνος; τίς πε- 


πληροφορημένος ἀγάπης; εἰπάτω Et de ἐμὲ στάσις καὶ ἔρις καὶ 
10 σχίσματα, ἐκχωρῶ, ἄπειμι, οὗ ἐὰν βούλησϑε, καὶ ποιῶ τὰ προσ- 
τασσόμενα ὑπὸ τοῦ πλήϑους" μόνον τὸ ποίμνιον τοῦ Χριστοῦ 
εἰρηνδυέτω μετὰ τῶν καϑεσταμένων πρεσβυτέρων. τοῦτο ὁ ποιή- 
σας ἑαυτῷ μέγα κλέος ἐν Χριστῷ περιποιήσεται, καὶ πᾶς τόπος 


, > / ~ A) ’ ς ~ VA , >» ~ 
δέξεταν αὑτὸν" tov γὰρ κυρίου 1 γῇ καὶ TO πληῤωμα αὑτῆς. ταῦτα Ps, XXIV, 


« é A ’ ~ ~ , » [ 
1508 πολιτευόμενοι τὴν ἀμεταμέλητον τοῦ ϑεοῦ πολιτείαν ἐποίησαν 


LIL. 1. ἐστε I, Clom. AL, Fell., 
Bryen., [ἐστι] A, [λαὸς] Iun., Wott. 
quam in codice servatum), Iac. 
eodem modo), Hg. (eodem modo), 
ur., htf,, Gebh. — με εξολο- 
ϑρεῦσαι I, L[un., Bryon. [ue εξολ]ε- 
Soevoa A, Wott. et seqq. edd. 2. 
εξα[λειίψω tio ovoua A. — υποχα- 
[rmder}] A. 3. [σε εἰς εἶϑνος A. -- 
4. χαὶ ε a Movoje 

war εἰπὲν μ)]ωυσης A, 
[εἶπε δὲ ἱ rio- 
res edd. — 


την alucotiay A. (L 
Al), A I. Clem. Al. Wott., Iac., Ηρ. 


et seqq. edd: 5—8. ὦ μεγάλης-- 
αξιοῖ. Clemens Al. 1. 1. pergit: ὅση 
τελειότης τοῦ συναποϑανεῖν ἐϑελή- 
σαντος τῷ λαῷ ἢ σωζεσϑαι μόνος. 
5. ὦ A οὗ omnes edd., etiam Bryen., 
om. 1. 6. ϑεράπων A et edd. priores, 
δεσπότης I οἱ Bryen. | 

LIV. 8—12. τίς οὖν ἐν ὑμῖν γεν- 
ναῖος--χαϑεσταμένων πρεσβυτέρων. 
haec laudantur in Msto Syriaco seculi 
ὙΠ]. vel IX., quod W. Wright cum 
Lightf. communicavit, Add. 14, 533, 
fol. 172, in sectione, quae inscripta 


amé, patriarch of 
.]|,; with replies to them, and 
chapters against them“ fol. 176b. (trans- 
lated in Cowper’s Syriac. Miscell. p. 56): 


»,Docet enim sanctus Clemens episco- 

us Romae et discipulus apostoloruin 
in epistola ad Corinthios sic: Quis 
igitur inter vos potens (nobilis)? quis 
misericors et plenus caritate? dicat: 
Si propter me est lis et controversia 
et schisma, abibo ego, proficiscar, quo 
vos vultis, et faciam ego quaecunque 
praecipiuntur a multitudine, tantum- 
modo grex Christi pacem habeat cum 
presbyteris qui ei praestant“. 8. ὑμὲν 
A et omnes edd., etiam Bryen., ἡμῖν. 
I. 8. 9. πεπληροφορημένος A I, 
Wott. -et seqg. edd., πεπληρωμένος 
mallent lun., Bois., Fell., Colom. 10— 
12. ἐκχωρῶ---πρεσβυτέρων. Epipha- 
nius Haer. XXVII, 6: 2éyee γὰρ (Cle- 
mens Rom.) ἐν μιᾷ τῶν ἐπιστολῶν 
αὐτοῦ Αναχωρῶ, ἄπειμι, εὐσταϑείτω 
0 λαὸς τοῦ ϑεοῦ, τισὶ τοῦτο συμβου- 
λεύων᾽ εὕρομεν γὰρ ἕν τισιν ὑπο- 
μνηματισμοῖς τοῦτο ἐγχείμενον. Chry- 
sostomus Hom. ΧΙ ad Ephes. (Opp. XI, 
89 ed. Bened.): εἰ μὲν οὖν περὶ ἡμῶν 
ταῦτα ὑποπτεύετε, ἕτοιμοι παραχω- 
ρθῆσαι ἀπ᾿ ἀρχῆς, ὅτῳ περ ἂν βού- 
λοισϑε᾿ μονον ἐχχλησία στω ula. 
10. βουλησϑαε A. 13. χλαιός A. — 
Χριστῷ A (y@ secundum Tischdf. et 
Lightf.) I, Lightf., Gebh., Bryen., xv- 
oe (tamquam x@ in A) Iun. et seqq. 
edd., etiam Laur. — τόπος I et edd., 
τοπως A. 15. tov ϑεοῦ πολιτείαν 
I et Bryen., πολιτειαν tov 90 A et 
priores edd. 


66 


καὶ ποιήσουσιν. 


CLEMENTIS ROMANI 


LV. ἵνα dé καὶ ὑποδείγματα ἐϑνῶν ἐνέγκωμεν. 


πολλοὶ βασιλεῖς καὶ ἡγούμενοι, λοιμικοῦ τινὸς ἐνστάντος καιροῦ, 
χρησμοδοτηϑέντες παρέδωκαν ἑαυτοὺς εἰς ϑάνατον, ἵνα ῥύσωνται 
διὰ τοῦ ἑαυτῶν αἵματος τοὺς πολίτας" πολλοὶ ἐξεχώρησαν ἰδίων 
πόλεων, ἵνα μὴ στασιάζωσιν ἐπὶ πλεῖον. ἐπιστάμεϑα πολλοὺς ἐν 
ἡμῖν παραδεδωκότας ξαυτοὺς εἰς δεσμά, ὅπως ἑτέρους λυτρώσον- 
tar’ πολλοὶ ἑαυτοὺς ἐξέδωκαν εἰς δουλείαν καὶ λαβόντες τὰς τεμὰς 
αὐτῶν ἑτέρους ἐψώμισαν. πολλαὶ γυναῖκες ἐνδυναμωϑεῖσαι διὰ 
τῆς χάριτος τοῦ ϑεοῦ ἐπετελέσαντο πολλὰ ἀνδρεῖα. Ἰουδὶϑ' 7 μα- 


χαρία, ἐν συγκλεισμῷ οὔσης τῆς πόλεως, ἤτήσατο παρὰ τῶν πρε-1} 
σβυτέρων ἐαϑῆναι αὐτὴν ἐξελϑεῖν εἰς την παρεμβολὴν τῶν ἀλλο- 
φύλων. παραδοῦσα οὖν ἑαυτὴν τῷ κινδύνῳ ἐξῆλϑε δι’ ἀγάπην τῆς 
πατρίδος καὶ τοῦ λαοῦ τοῦ ὄντος ἐν συγκλεισμῷ, καὶ παρέδωκε 
χύυριος “Ολοφέρνην ἐν χειρὶ ϑηλείας. οὐχ ἥττονι καὶ 7 τελεία κατὰ 


LY. 1—8. ἵνα δὲ χαὶ--ὁτέρους 
ἐψώμισαν. Origenes in Ioan. Tom. VI, 
36 (Opp. IV, 1 ὃ) μεμαρτύρηται δὲ 
καὶ παρὰ τοῖς ἔθνεσιν, ὅτι πολλοί 
τινες, λοιμικῶν ἐνσχηψάντων ἂν ταῖς 
ἑαντῶν πατρίσιν νοσημάτων, ἑαυτοὺς 
σφαγια ὑπὲρ τοῦ κοινοῦ παραδεδώ- 
κασι. καὶ πᾳραδέχεται ταῦϑ᾽ οὕτως 

ἐγονέναι οὐχ ἀλόγως πιστεῦφας ταῖς 
ἱστορίαις ὁ πιστὸς Κλήμης, ὑπὸ Παύ- 
λου μαρτυρούμενος. Tom. XXVIII, 
14 ( Pp. IV, 393): περὶ δὲ τοῦ πολ- 
λάκις ἐπικρατουντων τινῶν χαλεπῶν 
ἐν τῷ τῶν ἀνϑρωώπων γένει, οἷον 
λοιμῶν ἢ ἐπιβλαβῶν νηνεμιῶν ἢ λι- 
μῶν λύεσϑαι τὰ τοιαῦτα, οἱονεὶ χα- 
ταργουμένου τοῦ ἔνε γοῦντος αὐτὸ 
πονηροῦ πνεύματος διὰ τὸ ξαυτόν 
τινα ὑπὲρ τοῦ χοινοῦ διδόναι πολλαὶ 
ἐρονταε Ἑλλήνων χαὶ βαρβάρων 
στορίαι. in epi. ad Rom. lib. IV, 11 
(Opp. IV, 541): adhibuimus et ea quae 
in saecularibus historiis feruntur, quod 
etiam apud ipsos nonnnlli pestilentias 
vel turbines aliaque his similia per- 
hibentur morti se obiiciendo repulisse 
et patriam vel gentem suam imminen- 
tis cladis excidio liberasse ὁ. Cels. I, 
31 (Opp. I, 349): ἀνάλογον τοῖς ἀπο- 
ϑανοῦσιν ὑπὲρ πατρίδων ἐπὶ τῷ σβέ- 
σαι λοιμικὰ χρατήσαντα χαταστήμαᾶτα 
ἢ ἀφορίας ἢ δυσπλοίας. -- --- λεγέ- 
τωσαν οὖν οἱ βουλόμενοι ἀπιστεῖν 
τῷ Ἰησοῦν ὑπὲρ ἀνϑρώπων ἀποτε- 
ϑνηχέναε τροπῳ σταυροῦ, πότερον 
οὐδὲ τὰς δλληνικὰς παραδέξονται καὶ 


αρικὰς πολλὰς ἱστορίας περὶ τοῦ 
βαρβ ὑπὲρ τοῦ δ ποινοῦ τεϑυκκέναι 
χκαϑαιρετιχῶς τῶν προχαταλαβοντῶν 
τὰς πόλεις xal τὰ ἔϑνη καχῶν. 1. 
υποδειγματα A et edd. omnes, etiam 
Bryen., ὑπομνήματα 1, 6. 7. Avree- 
σονται A. I et edd. fere omnes, Avtead- 
σωνται Schoenem., Bryen. 1. ἐξέδω- 
κανῈ οὐ Bryen., παρεδωχαν Α οἷ priores 
edd. --- εἰς δουλείαν χαὶ A I et edd., 
εἰς δουλείαν, [ἵνα ἑτέρους ἐλευϑερω- 
σωσι πολλοὶ ἐπώλησαν τὰ ὑπάρχον- 
ταὶ χαὶ couiecit Boisius. 8. αὐτῶν 
Hg'. 8. ἐπετελέσαντο AI et edd. 
fere omnes, ἐπιτελέσαντο Tac. 9— 
14. ]ουδὶϑ---ϑηλείας. Clemens Alex. 
Strom. IV, 19, 120. P- 617: ἀλλὰ χαὶ 
᾿Ιουδ)ϑ' ἡ ἐν γυναιξὶ τελειωϑεῖσα, ἐν 
συγχλεισμῷ τῆς πόλεως γενομένης, 
δεηϑεῖσα τῶν πρεσβυτέρων εἴς μ 
τὴν παρεμβολὴν τῶν ἀλλοφύλων ἐξέρ- 
χεται τοῦ παντὸς χαταφρονήσασα χιν- 
δύνου ὑπὲρ τῆς πατρίδος, ἑαυτὴν. ὅπε- 
δοῦσα τοῖς πολεμίοις ἐν πίστει ϑεοῦ" 
λαμβάνει δ᾽ εὐϑὺς τἀπίχειρα τῆς πί- 
στεως ἀριστεύσασα γυνὴ κατὰ Tot 
πολεμίον τῆς πίστεως, κυρία τῆς Odo- 
φέρνου γενομένη χεφαλῆς. 9. ιου- 
ed A. ο 10. συγχλισμω A. 12. 
ἐξηλϑεν A. 13. παρεδωχεν. 14. 


ϑηλείας. οὐχ ἥττονι I, Iac. ed. IL et 
sqq., Hef. ed. ITT et sqq., Reithm., Dress., 
Het, Laur., Light£, 


ι ebh., Bryen., or 
λείας. οὐχ ἧττον ad Tun. et seqq. edd., 
ϑηλίας οὐχ ἧττον εἰ Wott. et seqq. 


AD CORINTHIOS EPI. I, 55. 56. | 61 


πίστιν ᾿Εσϑὴρ κινδύνῳ ἑαυτὴν παρέβαλεν, ἵνα τὸ δωδεκάφυλον Eats, VIL 
τοῦ Ἰσραήλ, μέλλον ἀπολέσθαι, δύσηται᾽ διὰ γὰρ τῆς νηστείας 
καὶ ταπεινώσεως αὐτῆς ἠξίωσε τὸν παντεπόπτην ϑεὸν τῶν αἰώ- Beth. IV, 1 
γῶν, ὃς ἰδὼν τὸ ταπεινὸν τῆς ψυχῆς αὐτῆς ἐρρύσατο τι τὸν λαὸν ὧν 
5 x ey ἐχινδύνευσε. : 
LVI. Kai ἡμεῖς οὖν ἐντύχωμεν περὶ τῶν ἔν τινι παραπτώ. 
pate ὑπαρχόντων, ὅπως δοϑῇ αὐτοῖς ἐπιδίκεια καὶ ταπέινοφρο- 
σύνη, εἷς τὸ εἶξαι αὐτοὺς μὴ ἡμῖν, ἀλλὰ τῷ ϑελήματι τοῦ ϑεοῦ᾽ 
οὕτω γὰρ ἔσται αὐτοῖς ἔγκαρπος καὶ τελεία ἦ πρὸς ϑεὸν καὶ 
10s00G ἁγίους μετ᾽ οἰκτιρμῶν μνεία. ἀναλάβωμεν παιδείαν, ἐφ᾽ ἢ 
οὐδεὶς ὀφείλει ἀγανακτεῖν, ἀγαπητοί, ἡ νουϑέτησις ἣν ποιούμεϑα 
εἷς ἀλλήλους καλή ἐστι καὶ ὑπεράγαν ὠφέλιμος: κολλᾷ γὰρ ἡμᾶς 
τῷ Ξϑελήματι τοῦ ϑεοῦ. οὕτω γάρ φησιν o ἅγιος λόγος »ΠΙαιδεύωνει ΠῚ 1 
ἐπαίδευσέ με 6 κύριος καὶ τῷ ϑανάτῳ οὐ παρέδωκέ με. ὃν γὰρ ποιε. XII, 
15 ἀγαπᾷ κύριος παιδεύει, μαστιγοῖ δὲ πάντα υἱὸν ὃν παραδέχεται". 
»Παιδεύσει με yao‘, φησί, ,δίκαιος ἐν ἐλέει καὶ ἐλέγξει με, ἔλαιον Ps, σχτα,. 
δὲ ἁμαρτωλοῦ μὴ λιπανάτω τὴν κεφαλήν pov‘. καὶ πάλιν λέγει" 
» Μακάριος ἄνϑρωπος ὃν ἤλεγξεν. ὃ κύριος, νουϑέτημα δὲ πταντο- τον.γ,11.-- 
κράτορος μὴ ἀπαναίνου" αὐτὸς γὰρ ἀλγεῖν ποιεῖ καὶ πάλιν ἀπο- 
20 καϑίστησιν᾽ ἔπαισε, καὶ αἱ χεῖρες αὐτοῦ ἰάσαντο" ἑξάκις ἐξ ἀναγ- 
κῶν ἐξελεῖταί σε, ἐν δὲ τῷ ἑβδόμῳ οὐ μὴ ἅψηταί σου κακόν. ἐν 
λιμῷ δυσεταί σε ἐκ ϑανάτου, ἐν πολέμῳ δὲ ἐκ χειρὸς σιδήρου 


LV. 8. ταπεινώσεως I, τῆς τα- devoev Α. --- παρεδωχεν A. 15. παι- 
πεινωσεὼῶς A et edd. omnes, etiam deves A. I et edd. (cf. LXX cod. Al, 
Brye en. — ηξεωσεν A. once oneyy Clem. Al. Paedag. I, 9, 78 p. 145 al.), 
(cf. 6. 64)/A 1, Wott. et seqq. ed ἐλέγχει LXX co Vat. 16. φησιν A. 
παντοποιητ τὴν (tamquam mavtenton- — dixacog (cf. LXX) A et edd. prio- 


τὴν in cod. A. exstaret) Iun., Mill. — res, χύριος 1 et Bryen. — ἔλαιον (cf. 
ϑεὸν I, δεσποτην ὃν (ϑεὸν) Act omnes LXX) I, Tun., Wott. (in notis), Iac., 
edd., etiam Bryon 4. ἐρρυσατο } Tan. Hes. Low. ; Gebhs B Bryon. ἕν, ἕλαιος 
et plerique edd., Bryen., egveato ἔλεος ἁμαρτω" 
et ᾿ ἡ edd. δ. exevduvevaey A. λοῦ (cf. LXX) I et Bryen., apagro- 


. 6. 1. παραπτώματι of. Gal λων A et priores edd. 18. ov (dr) 
VI, 1) A I, Wott. et seq A et omnes edd., etiam Bryen., “3 ὃ ἄν 
IE πτώματι in margine tue ha I. 20. ἔπαισε of LXX co . Vat. πα- 
Colomes. 7. ἐπεικια A. 9. ουτως τάξεε cod. Al.) 1 ot Bryen., exaoev A 
A. — ϑεὸν I, tov 9ν (ϑεὸν) A et et fere omnes edd., ἔπαιξεν Clerici 
edd. omnes, etiam Bryen. 10 sqq. utraque editio. — ἰάσαντο (cf. LXx 
οικτειρμὼν pad. — καιδιαν A. 11. cod. Vat., ἑἐάσονται cod. Al.) A I et 
εἰλει A (οφιλεὼ 1, Wott. et seqg. edd. 21. ov μὴ ἅψηται Ci LXX cod. 
ofa. ἐφίλει (ad marginem ὀφείλει) Vat., οὐχ ἅψηται cod. Al) Let Bryen., 
Tun. et seqq. edd. — νουϑετησεις A. ovxopetac A, οὐχ ἅψεται Tun. et 
12. ceorev A. 13. ovtwg A. 14. exat-  priores edd., οὐκ ὄψεται Mill. 


62 CLEMENTI ROMANI 


λύσει o8° καὶ ἀπὸ μάστιγος γλώσσης σε κρύψει, καὶ οὐ μὴ φοβη- 
ϑήσῃ κακῶν ἐπερχομένων" ἀδίχων καὶ ἀνόμων καταγελάσῃ, ἀπὸ 
δὲ ϑηρίων ἀγρίων σὺ φοβηϑήσῃ" ϑῆρες γὰρ ἄγριοι εἰρηνεύσουσί 
σοι. εἶτα γνώσῃ ὅτι εἰρηνεύσει σου ὃ οἶκος, ἡ δὲ δίαιτα τῆς σχη- 
γῆς σου οὐ μὴ ἁμάρτῃ" γνώσῃ δὲ ὅτι πολὺ τὸ σπέρμα σου, τὰ δὲ ὃ 
τέκνα σου ὥσπερ τὸ παμβότανον τοῦ ἀγροῦ. ἐλεύσῃ δὲ ἐν τάφῳ 
ὥσπερ σῖτος ὥριμος. κατὰ καιρὸν ϑεριζόμενος, ἢ ὥσπερ ϑημωνιὰ 
ἅλωνος xa¥ ὥραν συγχομισϑεῖσα'. βλέπετε, ἀγαπητοί, πόσος ὕπερ- 
αὐπισμός ἐστι τοῖς παιδευομένοις ὑπὸ τοῦ δεσπότου" πατὴρ γὰρ 
ἀγαθὸς ὧν παιδεύει εἰς τὸ ἐλεηϑῆναι ἡμᾶς διὰ τῆς ὁσίας 
παιδείας αὐτοῦ. | 
LVII. Ὑμεῖς οὖν οἱ τὴν καταβολὴν τῆς στάσεως ποιήσαντες 
ὑποτάγητε τοῖς πρεσβυτέροις καὶ παιδεύϑητε εἰς μετάνοιαν κάμ- 
ψαντες τὰ γόνατα τῆς καρδίας ὑμῶν. μάϑετε ὑποτάσσεσϑαι ἀπο- 
ϑέμενοι τὴν ἀλαζόνα καὶ ὑπερήφανον τῆς γλώσσης ὑμῶν αὐϑά- ιυὐ 
devav' ἄμεινον γάρ ἐστιν ὑμῖν ἐν τῷ ποιμνίῳ τοῦ Χριστοῦ 
μικροὺς καὶ ἐλλογίμους ὑμᾶς εὑρεϑῆναι, ἢ xaF¥ ὑπεροχὴν δοκοῦν- 
τας ἐχρειφῆναι ἐκ τῆς ἐλπίδος αὐτοῦ. οὕτω γὰρ λέγει ἡ πανάρετος 
Ῥιον.1,38.-88. Σοφία" ,Ἰδοὺ προήσομαι ὑμῖν ἐμῆς πνοῆς ῥῆσιν, διδάξω δὲ ὑμᾶς 
τον ἐμὸν λόγον. ἐπειδὴ ἐκάλουν καὶ οὐχ ὑπηκούσατε, nai ἐξέτει- Ὁ 
γον λόγους καὶ οὐ προσείχετς, ἀλλὰ ἀκχύρους ἐποιεῖτε τὰς ἐμὰς 


LVI. 3. οὐ φοβηϑήσῃ (cf. ΤΙΧΧ probavit Clericus, ὑπὸ τοῦ [δεσπό- 
cod. Al.) I et Bryen., ov μη φοβηϑῆηῆς του" χαὶ yao] ἀγαθὸς ὧν παιδείύει 
(cf. LXX cod. Vat.) A et priores edd. ὁ ϑεὸς] εἰς tld νουϑετ]ηϑῆναι ἡμᾶς 
— εειρηνευσουσιν A. 4.5. τῆς σχη- Wott., Gall., Schoenem., 9. Hef,, 
νης gov (cf: LXX) A et edd. omnes, Reithm., Dress., Hg'., eadem, sine voce. 
non excepto Bryen., τῆς σχηνῆς 1. 5. o Hedc, dederunt Tischdf., Laur., Gebh., 
[to σπερμα cov] A. 6. to παμβή- sine articulo o Lightf. 11. π[αε)δεας A. 
tavoy I, [to παμβο͵τανον A et edd.. — LVI. 12. [ryg] A. 15. γλωσσης 
ἐλεύσει δὲ ἐν τάφῳ 1 et Bryen., edevon A et omnes edd., etiam Bryen., γλώτ- 
[δε ev ταϊφω A et edd. priores. 1. τῆς 1. 16. [ev] A. 17. ὑμᾶς I οἱ 
ὠριμοίς χατα καιΐρον A. — ὡσΐπερ Bryen., om. A et priores edd. — xa 
ϑημω]νια A. 8. συϊνχομιίσϑεισα A. ὑπεροχὴν A I et edd., χαϑυπερέχειν 
— ἀγαπητοί, πόσος I et Bryen., mallent Iun., Fell, Colomes. 18. ἐχ 
αγαπηϊτοι ποσος] A, ἀγαπηϊτοί, ὅτι) τῆς ἐλπίδος A. I, Iun. (in textu), Co- 
edd. priores. 9. ἐστιν τίοις παι- tel., Wott., Iac., Dress., Hg'., Laur., 
Sevjouevors A. 4.10. ὑπὸ τοῦ de- Lightf., Gebh., ἐλπέδος Hef. ed. IIL 
σπότον" πατὴρ γὰρ ἀγαϑὸς ὧν παι- ΤΥ͂., ἔξω τῆς κιγχλίδος vel potius éxav- 
devec εἰς to ἐλεηϑῆναι ἡμᾶς I et λίδος (ita Colomes.) Iun. legendum esse 
Bryen., ὑπὸ που δεοτοίσον: πατὴρ censuit.— ουτῶς A. 19. ποιησομαε 
γα0} ἀγαϑος ὧν παιδεῖίνει) εἰς τίο veel» A. — διδάξω A et. omnes edd., 
ελεηϑηναι yuac A, ὑπὸ τοῦ déeond- etiam Bryen., διδάξεε 1. --- [δὲ υμαὶς 
[tov χαὶ γὰρ] ἀγαθὸς wy, παιόζευ- A. 20. επίειδη. exadovy] A. 20. 21. 
τὴς ϑέλει νουϑετ[ηϑῆναε ἡμᾶς Tun. vuanxovoalte xae séetecjyvow A. 21. 
et sedg. edd., ὑπὸ tod δεσπότου" ϑε- [προσειχετε) A. — ἀλλα 1, αλλ A οἱ 
ὃς γὰρ ἀγαϑὸς ὧν παιδεύει, ἀλλ᾽ εἰς omnes edd., etiam Bryen. . 21i—p. 63, 


A) 


τὸ νουϑετηϑῆναι ἡμᾶς coniecit Davis., 1. ἐποιεῖτε τὰς ἐμὰς βουλάς I, Tisehdf,, 


AD CORINTHIOS EPI. I, 57. 58. 63 


βουλάς, τοῖς δὲ ἐμοῖς ἐλέγχοις ἠπτειϑήσατε" τοιγαροῦν κἀγὼ τῇ 

ς. 4 3 v ’ ~ δ ς W Py 
ὑμετέρᾳ ἀπωλείᾳ ἐπιγελάσομαι" καταχαροῦμαι δὲ ἡνίκα ἂν ἔρχη- 
ται ὑμῖν ὄλεϑρος, καὶ ὡσὰν ἀφίκηται ὑμῖν ἄφνω ϑόρυβος, ἡ δὲ 
aie , ᾽ ~ FW εἰ w ς » - Α 
καταστροφὴ ὁμοία καταιγίδι πεαρῇ, ἢ ὅταν ἔρχηται ὑμῖν ϑλῖψις καὶ 
δ πολιορχία. ἔσται γὰρ ὅταν ἐπικαλέσησϑέ με, ἐγὼ δὲ οὐκ εἰσακού- 
σομαι ὑμῶν, ζητήσουσέ μὲ κακοὶ καὶ οὐχ "εὑρήσουσιν. ἐμέσησαν 

4 , 4 A ’ , > U Jor. ἡ) 

yao σοφίαν, tov δὲ φόβον κυρίου ov προείλαντο, οὐδὲ ηϑελον 
ἐμαῖς προσέχειν βουλαῖς" ἐμυκτήριζον δὲ ἐμοὺς ἐλέγχους. τοιγαρ- 
οὖν ἔδονται τῆς ἑαυτῶν “dod τοὺς καρποὺς καὶ τῆς ἑαυτῶν ἀσε-, 
10 βείας πλησϑήσονται. ἀνϑ᾽ ὧν γὰρ ἠδίκουν νηπείους φονευϑήσονται, 
Q A > ~ 2 “ ς A ~ > a ’ 3 
καὶ ἐξετασμὸς ἀσεβεῖς ὀλεῖ" ὁ “δὲ ἐμοῦ ἀκούων κατασχηνώσει ἐπὶ 
ΠΥΠΙ. ὑπα- 
κούσωμεν οὖν τῷ παναγίῳ καὶ ἐνδόξῳ ὀνόματι αὐτοῦ φυγόντες 
τὰς προειρημένας διὰ τῆς σοφίας τοῖς ἀπειϑοῦσιν ἀπειλάς, iva 
10 κατασχηνώσωμεν πεποιϑύότες ἐπὶ τὸ ὁσιώτατον τῆς μεγαλωσύνης 


ἐλπίδι καὶ ἡσυχάσει ἀφόβως ἀπὸ παντὸς κακοῦ“. 


“- 


I, πληϑησονίται) A, ubi nunc desunt se- 
quentia p. 63, 10—c.63 p. 67,21. Iacobso- 
nius haec fere notavit: ,,[unius, cui forte 


Bryen., ἐποίζειτε τας ἐμας] βουλὰς A, 
ἐποιεῖτε ἐμὰς Bovdac} ‘Tun. et ceteri 
edd. (exocectac in cod. A. Lightf.). 


. 1. εμίοις ελεγχοις] A. — 


‘LVI 
Ἰπειϑήσατε Al et edd., ita LXX cod. ' 


at., ov προσείχετε cod. Al. — τοι- 
γαρίουν κα of . 2 απωλείᾳ ἔπι- 
γελασομαι i ott. et seqq. edd., axw- 
λεία επιγελασο]μαι A, απολεί[α ἐπι- 
γελάσο]μαι Iun. et seqq.edd. 4. x[a- 
ταιγιδι πα͵ρη A. — ὅταν edd., ὅτ᾽ ἂν 
I, orag A. — υμιν Paap) A. 4. 5. 
καὶ πολιορχιὰα (cf. LXX) A et edd. 
priores, xal στενοχωρία xal πολιορ- 
xia 1 et Bryen., καὶ ὅταν ἔρχηται ὑμῖν 
ὄλεθρος LXX codd. Al. et Vat. ad- 
dunt, quae in hebraeo textu desunt. 
5. ἔσται γὰρ ὅτ᾽ ἂν ἐπικαλέσησϑε με 
I οἱ edd., εσται γίαρ οταν επι]χαλε- 
anoSac we A. 5. 6. [(ουχ esoajxov- 
σομαι A. 6. Cnt[yoovorr| A. — ευρη- 
[σουσει»]͵ A. 71. σοφίαν A I et edd., 
ita LXX cod. Vat., παιδείαν cod. Al. 
— τὸν δὲ φόβον A ([τον δὲ φο]βον) 
I et edd. ita textus hebr. et LXX. cod. 
C (hebr. rescr.), tov δὲ λόγον LXX. 
— χυρίου (cf. LXX cod. C) I et Bryen., 
Tov xv (xvelov) Act prioresedd. — προ- 
εἰλαίντο οὐδὲ] Iun., Wott., Iac., Hg'., 
Lightf., Gebh., προείλοντο οὐδὲ I et 
Bryen., προεελαίντο ουδὲ] A (cf. Lightf.), 
non προσελαΐντο ovde|, ut Tischdf. re- 
tulit. 8. προσέχειν ουλας] A. -- 
εμου[ς ἐλέγχου . 9. εαυτων) A.— 
ἱχαι τῆς εαὐυτω»] A. 10. πληϑησονται 


codicem conferre contigit prius quam ἃ 
bibliopego Anglico praescissus fuerat 
et in corio compactus, diserte statuit 
folium integrum hoc loco excidisse. ho- 
die cod. ms. post πληϑησον teste Ia- 
cobsonio ad ecalcem paginae exhibet 
undecim aut duodecim, ut Bunsenio 
(Ignatius und seine Zeit p. 101) visum 
est, quindecim literarum spatium“. Li- 
psius 1. 1. p. 14 statuit, paginas cir- 
citer tres (librorum impressorum?) de- 
siderari. contra Boisius ex asteriscis 
in apographo quo utebatur lacunam 
haud maiorem statuit quam ita sup- 
pletam: φοβερὰ τὰ ῥήματα ταῦτα, 
ἀλλ᾽ ὁ πονηρῶν ἀνϑρώπων ἐπόπτης 
ϑεὸς κτλ. ottonus rectissime Cle- 
mentem sequentia e Proverbiis dedisse 
censuit av? ὧν yao ἠδίχουν νηπίους 
φονευϑήσονται, xal ἐξετασμὸς ace- 
Bets ὀλεῖ. equidem iam in priore edi- 
tione ad p. 62, 3 notavi, unum codicis 
folium deperditum esse. hanc opinionem 
confirmavit Const. Tischendorf in Pro- 


legom. p. XIV sq., qui codicis A bi- 


bliopegum Londinensem omni culpa 
absolvit et lacunae spatium accurate 
definivit: ,,.Fuit enim, media ut puto 
acetate, qui singula folia numero nota- 
ret signis arabicis adhibitis. horum 
signorum exteriore margine etiamnum 
plura cernuntur. — quum igitur hi fo- 


64 CLEMENTIROMANI 


αὐτοῦ ὄνομα. δέξασϑε τὴν συμβουλὴν ἡμῶν, καὶ ἔσται ἀμδεταμέλητα 
ὑμῖν. ζῇ γὰρ ὁ ϑεός, καὶ ζῇ ὃ κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστὸς καὶ τὸ πνεῖμα 
τὸ ἅγιον, 7 te πίστις καὶ ἡ ἐλπὶς τῶν ἐκλεκτῶν" ὅτι ὃ ποιήσας 
ἐν ταπεινοφροσύνῃ past ἐχτενοῦς ἐπιεικείας ἀμεεαμελήτως τὰ ὑπὸ 
τοῦ ϑεοῦ δεδομένα δικαιώματα καὶ προστάγματα, οὗτος ἐντεταγ- 5 
μένος καὶ ἐλλόγιμος ἔσται εἰς τὸν ἀριϑμὸν τῶν σωζομένων διὰ 
Ἰησοῦ Χριστοῦ, dv οὗ ἐστὶν αὐτῷ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν 
᾿ αἰώνων. ἀμήν. , ΄ 
LIX. "Edy δέ τινες ἀπειϑήσωσι τοῖς ix αὐτοῦ de ἡμῶν εἰρη- 
μένοις, γινωσκέτωσαν Ott παραπτώσειε καὶ κινδύνῳ οὐ μικρῷ! 
ἑαυτοὺς ἐνδήσουσιν. ἡμεῖς δὲ ἀϑῷοι ἐσόμεϑα Gnd ταύτης τῆς 
ἁμαρτίας καὶ αἰτησόμεϑα, ἐκτενῆ τὴν δέησιν καὶ ἱκεσίαν ποιοῦ- 
μενοι, ὅπως τὸν ἀριϑμὸν τὸν κατηριϑμημένον τῶν ἐκλεχτῶν αὐτοῦ 
ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ διαφυλάξῃ ἄϑραυστον ὃ δημιουργὸς τῶν anay- 
τῶν διὰ τοῦ ἠγαπημένου παιδὸς αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, δὲ ᾿οὗ᾽ 
ἐχάλεσεν ἡμᾶς ἀπὸ σκότους εἰς φῶς, ἀπὸ ἀγνωσίας δὲς ἐπίγνωσιν 
δόξης ὀνόματος αὐτοῦ, ἐλπίζειν ἐπὶ τὸ ἀρχέγονον πάσης κτίσεως 
ὄνομα σου. ἄνοίξον τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς καρδίας ἡμῶν εἰς τὸ γι- 
γώσκειν σὲ τὸν μόνον ὕψιστον ἐν ὑψίστοις, ἅγιον ἐν ἁγίοις ave- 


Num. V, 31. 


lioram numeri ponebantur, pluribus 


monuit, locutionem ipsam peropportune 
certe abhinc sacculis, inter fol. 9 (pagg. i odari 


huic loco convenire et accomm 


47 et 48) [in nostra editione c. 51 p. 57, 
2 usque ad c.57 p.63, 10 xn ono ....} 
134, fol. vero 10 (pag. 49. 50) vel fol. 130, 
{in nostra editione c. 64 p. 67,22... 
πον χτλ.)] folium numero 136 notatum 
erat; hoc unum periit; nec enim caussa 
est cur codicem tunc quum numeris 
arabicis signabatur ipso eo loco non 
in putemus fuisse. codicis A 
unum folium periit, vel duae paginae, 
vel quatuor columnae, idem fere ver- 
borum ambitas, qui in nostra editione 
¢.-1 p. 3, 1 usque ad 6. 7 p. 10, 7 τῆς 
expletur. haec codice I integro prorsus 
confirmantur. . 

LVI. 1. ἀμεταμέλητα cf. quae 
ad c. 47 p. 52, 14 sq. notata sunt. 2. 
ὃ. oF ζὰς ὁ ϑεὸς--τὸ πνεῦμα τὸ 
ἅγιον asilius M. de spir. sancto ς. 29 
(Opp. HI, p. 61 A ed. Bened.): ἀλλὰ 
χαὶ Κλήμης ἀρχαϊχώτερον (ὁ. mstis, 
ed. prima Basil’ ot Gallandio, ἀρχαΐ- 
κῶώτερος ceteri edd.) Ζῷ, φησίν, o 
ϑεὸς καὶ ὃ κύριος Ιησοῦς Χριστὸς 
καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. haec Wotto- 
nus hic excidisse putavit. Freyius etiam 


posse in epistula ad finem vergente, 
cf. c. 46 p. 51, 6 sq. post me etiam 
Lightf. hoc fragmentum inseruit, A. 
Harnack. vero non ausus est inserere, 
quum multa spuria sub Clementis ‘no- 
mine a patribus allegata esse constet. 

LIX. 15. διὰ τοῦ ἠγαπημένου 
παιδὸς αὐτοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, Bryen. 
contulit Eph. I, 6 ἐν τῷ ηγαπημένφ, 
Act. IT, 13. 26. IV, 27. 30. equidem 
confero Martyr. Polyc. 14 ]7ησοῦ Xor 
στοῦ tov ἀγαπητοῦ σου παιδός. 16. 
ἐχάλεσεν ἡμᾶς ἀπὸ σκότους εἰς φῶς 
(cf. c. 36 p. 42, 1 sq.). Bryen. contu-’ 
lit 1 Petr. Il, 9 τοῦ éx σχότους ὑμᾶς 
καλέσαντος sig τὸ ϑαυμαστὸν αὐτοῦ 
φῶς. 11. ἐλπίζειν. Bryen. praemit- 
tere voluit: δός, δέσποτα, vel similia 
sed punctum ante ἐλπέζεεν delendum 
est. etiam A. Harnack (Theol. Litera- 
turzeitung 1876, no.4 p. 101) sine causa 
hic nonnulla desideravit. 18. ἄνοιξον 
emendavi, ἀνοίξας I et Bryen. — τοὺς 
ὀφϑαλμοὺς τῆς καρδίας, cf. c. 36 p. 41, 
19, etiam c. 19 p. 24, 24 τοῖς ὄμμασι 
τῆς Ψυχῆς. 


AD. CORINTHIOS EPI. I, 58—60. 65 


παυόμενον, TOY ταπεινοῦντα ὕβριν ὑπερηιράνων, τὸν διαλύοντα ἴω LT 
es, XII, 1 

λογισμοὺς ἐθνῶν, τὸν ποιοῦντα ταπεινοὺς εἰς ὕψος καὶ τοὺς ὕψη- Be maar 

dove ταπεινοῦντα, tov πλουτίζοντα καὶ πτωχίζοντα, τὸν ἀποκτεί- Ref (Sau 

Deut. XXX 
39. 


vorta καὶ ζῆν ποιοῦντα, μόνον εὐδργέτην πνευμάτων καὶ ϑεὸν 
δ 


πάσης σαρκός, τὸν ἐτιιβλέποντα ἐν ταῖς ἀβύσσοις, τὸν ἐπόπτην 
> ’ . 2») Α ~ , U δ ἣν 2 
ἀνϑρωπίνων ἔργων, τὸν τῶν κινδυνευόντων βοηϑὸν, τὸν τῶν ἀπηλ- 
πισμένων σωτῆρα, τὸν παντὸς πνεύματος κτίστην καὶ ἐπίσχοπον, 
τὸν πληϑύνοντα ἔϑνη ἐπὶ γῆς καὶ ἐκ πάντων ἐκλεξάμενον τοὺς 
ἀγαπῶντας σε διὰ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ τοῦ ἠγαπημένου παιδός σου, 

> δ.» ἢ ς >? 2 ~ ὔ aw, 

ι0 δι ov ἡμᾶς ἐπαίδευσας, ἡγίασας, ἐτίμησας. ἀξεοῦμέν σε, δέσποτα, 
βοηϑὸν γενέσϑαι καὶ ἀντιλήπτορα ἡμῶν. τοὺς ἐν ϑλίψει ἡμῶν ow- 
σον, τοὺς ταπεινοὺς ἐλέησον, τοὺς πεπτωχότας ἔγειρον, τοῖς δεο- 
μένοις ἐπιφάνηϑι, τοὺς ἀσεβεῖς ἴασαι, τοὺς πλανωμένους τοῦ 
λαοῦ σου ἐπίστρεψον, χόρτασον τοὺς πεινῶντας, λύτρωσαι τοὺς 

15 δεσμίους ἡμῶν, ἐξανάστησον τοὺς ἀσϑενοῦντας, παραχάλεσον τοὺς 
ὀλιγοψυχοῦντας. γνώτωσαν ἅπαντα τὰ ἔϑνη, ὅτι σὺ εἶ ὁ ϑεὸς 


μόνος, καὶ Ἰησοῦς Χριστὸς ὃ παῖς σου, καὶ ἡμεῖς λαός σου καὶ pret, 1: 
LX. ov τὴν 


i. ~ 3 , 3 , , 
στασιν διὰ τῶν ἐνεργουμένων ἐφανεροποίησας. σὺ, 


πρόβατα τῆς νομῆς σου. ἀένναον τοῦ κόσμου σύ- 


κύριδ, THY 
> 4 2) ς A U _~ ~ , > 
20 οἰκουμένην ἔκτισας, ὃ πιστὸς ἐν πάσαις ταῖς γενεαῖς, δίκαιος ἐν 
τοῖς κρίμασι, ϑαυμαστὸς ἐν ἰσχύϊ καὶ μεγαλοπρεπείᾳ, 6 σοφὸς év 
~ “ \ δ 2 - A ’ [4 U ς 6) νὴ 2 
τῷ κτίζειν καὶ συνετὸς ἐν τῷ τὰ γενόμενα ἑἕδράσαι, 6 ἀγαϑὸς ἐν 
τοῖς ἐρωμένοις καὶ πιστὸς ἐν τοῖς πεποιϑόσιν ἐπὶ σέ, ἐλεῆμον 
καὶ οἰχτίρμον, ἄφες ἡμῖν τὰς ἀνομίας ἡμῶν καὶ τὰς ἀδικίας καὶ 
Ἃ 4 A , Ἁ , ~ Cc J 
2ὅτ᾽ nmapantwpata xai πλημμελείας. μὴ Aoyion πᾶσαν ἁμαρτίαν 
δούλων σου καὶ παιδισκῶν, ἀλλὰ καϑαρεῖς ἡμᾶς τὸν καϑαρισμὸν 
τῆς σῆς ἀληϑείας καὶ κατεύϑυνον τὰ διαβήματα ἡμῶν ἐν ὅσιό- 
tnt καρδίας πορεύεσϑαι χαὶ ποιεῖν τὰ καλὰ καὶ εὐάρεστα ἐνώ- 
’ ~ ~ 
σπτιὸν σου καὶ ἐνωπιον τῶν ἀρχόντων ἡμῶν. vai, δέσποτα, ἐπιφα-- 
‘ 4 , > ) «ς« ~ 2 > A > 4 2 A 
30 γον TO πρόσωπόν σου ἐφ᾽ ἡμᾶς εἰς ἀγαϑὰ ἐν εἰρήνῃ, εἰς TO σκε- 
πασϑῆναι ἡμᾶς τῇ χειρί σου τῇ κραταιᾷ καὶ ῥυσθῆναι ἀπὸ πά- 
σης ἁμαρτίας τῷ βραχίονί σου τῷ ὑψηλῷ, καὶ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τῶν 


LIX. 8. τὸν ἐπιβλέποντα ἐν ταῖς 
ἀβύσσοις, cf. Matth. AL: 6 6 βλέπων 
ἐν τῷ χρυπτῷ. 18 ὃ λέπων ἐν τῷ 
κρυφαίῳ. 9. σε addidi, om. I et 
Bryen. 

LX. 18. ἀένναον, “ἀέναον Bryen. 
18. 19. τοῦ χόσμου σύστασιν Bryen. 


contulit Salom. Sap. VIL, 17 σύστασιν 
χόσμον. 23. ἐρωμένοις emendavi (cf. 
ς. 8 p. 12, 13 τοὺς ἀγαπητοὺς αὐτοῦ), 
ὁρωμένοις I et Bryen. 27. xal xa- 
τεύϑυνον τὰ δια Wine μῶν Bryen. 
contulit Ps. τὰ ἡμὰ 133. ta 
διαβήματά μου naredduvon 


HILGENFELD, NOV. TESTAM. EXTRA CANONEM. FASC. I. ED II. 5 


66 CLEMENTIS ROMANI 


μισούντων ἡμᾶς ἀδίχως. δὸς ὁμόνοιαν καὶ εἰρήνην ἡμῖν te καὶ 
πᾶσι τοῖς κατοικοῦσι τὴν γῆν, καϑὼς ἔδωκας τοῖς πατράσιν ἡμῶν, 
(ἡμῶν) ἐπικαλουμένων σε ἐν πίστει καὶ ἀληϑείᾳ, αὐτῶν ὑπηκόων 
γινομένων τῷ παντοχρατορικῷ καὶ παγναρέτῳ ὀνόματι σου. 

LXI. Τοῖς δὲ ἄρχουσι καὶ ἡγουμένοις ἡμῶν ἐπὶ τῆς γῆς ov, 
δέσποτα, ἔδωκας τὴν ἐξουσίαν τῆς βασιλείας αὐτοῖς διὰ τοῦ με- 
γαλοπρεποῦς καὶ ἀνεχδιηγήτου χράτους σου, εἰς τὸ γινώσκοντας 
ἡμᾶς τὴν ὑπὸ σοῦ αὐτοῖς δεδομένην δόξαν καὶ τιμὴν ὑποτάσσε- 
σϑαι αὐτοῖς, μηδὲν ἐναντιουμένους τῷ ϑελήματέ σου" οἷς δός, κύ- 


ar 


ole, ὑγίξιαν, εἰρήνην, ὁμόνοιαν, εὐστάϑειαν, εἰς τὸ διέπειν αὐτοὺς 10 


τὴν ὑπὸ σοῦ δεδομένην αὐτοῖς ἡγεμονίαν ἀπροσκόπως. σὺ γάρ, 
δέσποτα, ἐπουράνις βασιλεῦ τῶν αἰώνων, δίδως τοῖς υἱοῖς τῶν 
2 ᾽ὔ ’ὔ Α ‘ A , ~ > ‘ ~ ~ ς 

ἀνθρώπων δόξαν καὶ τιμὴν καὶ ἐξουσίαν τῶν éni τῆς γῆς ὑπαρ- 
χόντων᾽ σύ, κύριε, διεύϑυνον τὴν βουλὴν αὐτῶν κατὰ τὸ καλὸν 


Α 7 , , ra 3 > » ‘ oh 
καὶ εὐάρεστον ἐνώπιόν σου, ὅπως διέποντες ἐν εἰρήνῃ καὶ πραῦ- 15 


THTL εὐσεβῶς τὴν ὑπὸ σοῦ αὐτοῖς δεδομένην ἐξουσίαν ἵλξδω σου 
τυγχάνωσιν. ὃ μόνος δυνατὸς ποιῇσαε ταῦτα καὶ περισσότερα 
ἀγαϑὰ μεϑ᾽ ἡμῶν, σοὶ ἐξομολογούμεϑα διὰ τοῦ ἀρχιερέως καὶ 
᾿ προστάτου τῶν ψυχῶν ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δὲ οὗ σοὶ ἡ δόξα 


καὶ ἡ μεγαλωσύνη καὶ νῦν καὶ εἰς γενεὰς γενεῶν καὶ sig τοὺς Ὁ 


αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν. 

1{Χ11. Περὶ μὲν τῶν ἀνηκόντων τῇ ϑρησκείᾳ ἡμῶν τῶν ὠφε- 
λειμωτάτων εἰς ἐνάρετον βίον τοῖς ϑέλουσιν εὐσεβῶς καὶ δικαίως 
διευϑύνειν (....) ἱκανῶς ἐπεστείλαμεν ὑμῖν, ἄνδρες ἀδελφοί, regi 


γὰρ πίστεως καὶ μετανοίας καὶ γνησίας ἀγάπης καὶ ἐγκρατείας καὶ % 


LX. 2. (ἡμῶν) ἐπικαλουμένων σε 
ἐν πίστει xal ἀληϑείᾳ, αὐτῶν ὑπη- 
xowy γινομένων τῷ -- — ὀνοματί 


χαὶ προστάτου τῶν ψυχῶν ἡμῶν Ἴη- 
σοῦ Χριστοῦ. cf. quae ad ὁ. 36 p. 41, 15 
sq. nothta sunt. 20. 21. εἰς γενεὰῤ 


σου emendavi, ἐπικαλουμένων oe av- 
τῶν ἐν πίστει καὶ ἀληϑεία, ὑπηχόους 
γινομένους τῷ --- --- ὀνόματί σου 
et Bryen. (qui ante ὑπηχόους omissa 
esse putavit: χαὶ σῶσον ἡμᾶς vel si- 
milia). propter repetitionem primo voc. 
ἡμῶν omissum, tum sequentia sensim 
corrupta esse suspicor. voc. αὐτῶν re- 
ctum locum non obtinere apertum est. 
4. παντοχρατοριχῷ emendavi (cf. c. 8 
p. 13, 14), παντρχράτοριε I et Bryen. 
— παναρέτῳ ovouate, οἵ. c.45, p.50, 5. 

LXI. 5. δὲ emendavi (cf. ¢.25 p.32, 
3.6), celetBryen. 6.post δέσποτα com- 
ma posui. 18. 19. δια τοῦ ἀρχιερέως 


γενεῶν (cf. Jes. LI, 8. LVIII, 12. LX, 

15. Ioel IT, 2. ΠΙ, 20. Sirac. XXXIX, 

12) emendavi, εἰς γενεὰν γενεῶν I et 
ryen. 

LXII. 24. post διευϑύνειν Bryen. 
recte desideravit τὴν βουλὴν αὐτῶν 
(cf. 1. 14) vel similia, fortasse τὴν πο- 
ρείαν αὐτῶν (cf. 6. 48 p. 53, 7). in 
codice nulla lacuna. — ixav@¢ Bryen. 
contulit Irenaei adv. haer. III, 3, ὃ: 
ἐπὶ τούτου τοῦ Κλήμεντος στάσεως 
οὐχ φλίγης τοῖς ἐν Κορίνϑῳ 
yng ἀδελφοῖς, ἐπέστειλεν ἡ 
ἐχχλησία ἱχανωτάτην γραφὴν τοῖς 
Κορινϑίοις χτλ. 


γξνο 
ν» uy 


AD. CORINTHIOS EPI. I, 60—64. 67 
/ 


σωφροσύνης καὶ ὑπομονῆς πάντα τόπον ἐψηλαφήσαμεν, ὑὕπομι- 
μνήσκοντες δεῖν ὑμᾶς ἐν δικαιοσύνῃ καὶ ἀληϑείᾳ καὶ μακροϑυμίᾳ 
τῷ παντοχράτορι ϑεῷ ὁσίως εὐαρεστεῖν ὁμονοοῦντας ἀμνησικά- 
κως ἐν ἀγάπῃ καὶ εἰρήνῃ μετὰ ἐχτενοῦς ἐπιεικείας, καϑὼς καὶ οἵ 
6 προδεδηλωμένοι πατέρες ἡμῶν εὐηρέστησαν ταπεινοφρονοῦντες τὰ 
πρὸς τὸν πατέρα καὶ ϑεὸν καὶ κτίστην καὶ πάντας ἀνϑρώπους" 
καὶ ταῦτα τοσούτῳ ἥδιον ὑπεμνήσαμεν, ἐπειδὴ σαφῶς ἤδειμεν 
γράφειν ἡμᾶς ἀνδράσι πιστοῖς καὶ ἐλλογιμωτάτοις καὶ ἐγκεκυ- 
φόσιν εἰς τὰ λόγια τῆς παιδείας τοῦ ϑεοῦ. ΤΠ Χ1ῚΠ. ϑεμιτὸν 
1900» ἐστὲ τοῖς τοιούτοις καὶ τοσούτοις ὑποδείγμασι προσελϑόντας 
ς “« A U A A ~ ς ~ , 3 ~ 
ὑποϑεῖναι tov τράχηλον καὶ τὸν τῆς ὑπακοῆς τόπον ἀναπληρῶσαι, 
ὅπως ἡσυχάσαντες τῆς ματαίας στάσεως ἐπὶ τὸν προκείμενον ἡμῖν 
ἐν ἀληϑείᾳ σκοπὸν δίχα παντὸς μώμου καταντήσωμεν. χαρὰν γὰρ 
. 2 λέ Cw , 9 cs ’ ~ ¢.9 
καὶ ἀγαλλίασιν ἡμῖν παρέξετε, ἐὰν ὑπήκοοι γενόμενοι τοῖς ὑφ 
¢€ ~ ᾿ Q aw C ’ ὔ td A 2 
τι ἡμῶν γεγραμμένοις διὰ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐχκόψητε τὴν ἀϑέ- 
μιτον τοῦ ζήλους ὑμῶν ὀργὴν κατὰ τὴν ἔντευξιν, ἣν ἐποιησάμεϑα 
1. 9 2 ᾿ς , > “κυ + 3 ‘~ 2d ww 
megt εἰρήνης καὶ ὁμονοίας ἐν τῇδε τῇ ἐπιστολῇ. ἐπέμψαμεν δὲ 
ἄνδρας πιστοὺς καὶ σώφρονας, ἀπὸ νεότητος ἀναστραφέντας ἕως 
γήρους ἀμέμπτως ἐν ἡμῖν, οὕτίνες μάρτυρες ἔσονται μεταξὺ ὑμῶν 
20 καὶ ἡμῶν" τοῦτο δὲ ἐποιήσαμεν, ἵνα εἰδῆτε ὅτι πᾶσα ἡμῖν φροντὶς 
καὶ γέγονε καὶ ἔστιν sic τὸ ἐν τάχει ὑμᾶς εἰρηνεῦσαι. 
LXIV. «““οιπὸν 6 παντεπόπτης Beds καὶ δεσπότης τῶν πνευ- 
μάτων καὶ κύριος πάσης σαρχὸς,. ὃ ἐκλεξάμενος τὸν κύριον Ἴη- 
~ Q ry ς ΄- ) > w« 2 A , . 4 , 
σοῦν Χριστὸν καὶ ἡμᾶς δὲ αὑτοῦ εἰς λαὸν περιούσιον, δῴῃ πασῃ 
95 ψυχῇ ἐπικεκλημένῃ τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ ἅγιον ὄνομα αὐτοῦ πί- 
στιν, φόβον, εἰρήνην, ὑπομονὴν καὶ μαχροϑυμίαν, ἐγκράτειαν, 
ἁγνείαν, σωφροσύνην εἰς εὐαρέστησιν τῷ ὀνόματι αὐτοῦ διὰ τοῦ 
> , 4 é i¢ ~ 3 ~ ~ 3 vd 3 w ’ὔ b II 
ἀρχιερέως καὶ προστάτου ἡμῶν Inoov Χριστοῦ, de οὐ αὐτῷ δόξα, Hebe. Vu, 
᾿μεγαλωσύνη, κράτος καὶ τιμὴ καὶ viv, καὶ εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας 
80 τῶν αἰώνων. ἀμήν». | 


LXI. 3. εὐαρεστεῖν (cf. 1. ὅ οὐ 6.ἁ 27. αγνιαν A. — σωφροσύνην, καὶ σω- 
41 Ρ' 45, 17) emendavi, εὐχαριστεῖν! φροσῦνην Α οἷ edd. priores, etiam Bryen. 
et en. 27. 28. δια tov ἀρχιερέως καὶ προστα- 
V. 22. λοιπὸν I, c. Vansittart tov ημῶν Inoot Χριστοῦ, οἴ, αυδο ad c. 
Lightf., Gebh., ae A,...ntov 36 p. 41, 15 sq. et adc. 61 p. 66, 18. 19 
Iun. et seqq. edd., [εἶπον vel [ἔλεῖπον notata sunt. 29. μεγαλωσύνη I 
Wott. — [χα] A. 23. [walong A.— et Bryen., xae ueyadwovry A et prio- 
[το]. A. 24. nuag A et omnesedd., resedd. 29. χαὲ τιμὴ 1 et Bryen., 
etiam Bryen., ἡμεῖς I. —[ec]o A. 26. τεμη A et priores edd. 
καὶ I et Bryen., om. A et priores edd. 
5* 


68 


CLEMENTIS ROMANI AD CORINTHIOS EPI. I, 65. 


LXV. Τοὺς δὲ ἀπεσταλμένοις ag ἡμῶν Κλαύδιον Ἔφηβον 
καὶ Οὐαλέριον Βίτωνα σὺν καὶ Φορτουνάτῳ ἐν εἰρήνῃ μετὰ χαρᾶς 
᾿ἐν τάχει ἀναπέμψατε πρὸς ἡμᾶς, ὅπως ϑᾶττον τὴν εὐχταίαν καὶ 
ἐπιπόϑητον ἡμῖν εἰρήνην καὶ ὁμόνοιαν ἀπαγγείλωσιν, εἰς τὸ τά- 
χιον καὶ ἡμᾶς χαρῆναι περὶ τῆς εὐσταϑείας ὑμῶν. 

Ἢ χάρις τοῦ κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησσῦ Χριστοῦ. pe ὑμῶν καὶ 
μετὰ πάντων πανταχῆ τῶν κεκλημένων ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ δι αὐτοῦ, 
δὲ οὗ αὐτῷ δόξα, τιμή, κράτος καὶ μεγαλωσύνη, ϑρόνος αἰώνιος 
ἀπὸ τῶν αἰώνων καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν. 


. LXV. 1... Κλαύδιον Ἔφηβον καὶ 
Οὐαλέριον Βίτωνα συν xal τῷ Φορ- 
τουνάτῳ Wakius, Wott., Frey., Schoe- 
nem., Iac., Hef., Reithm., Dress., Hg'., 
Laur., Lightf., Gebh., Bryen., KAav- 
διον" Ἔφηβον' καὶ Οναλέριον' Βίτωνα 
σὺν χαὶ τῷ Φορτουνάτφῳ I, Κλαύδιον, 
Ἔφηβον καὶ Ovadéguov, Βίτωνα σὺν 
Φορτουνάτῳ Lun. al. tres tantum lega- 
tos fuisse, non quinque, interiectum xa 
docet. 2. σὺν καὶ Φορτυνάτῳ A. 
I, Wott. et seqq. edd., σὺν Γαΐῳ Φορ- 
τυνάτῳ Davis. emendare voluit. sed 
Laurent. (Zeitschr. f. luth. Th. u. K. 
1863. p. 425) bene contulit Philipp. IV, 
3 μετὰ καὶ Κλήμεντος, Euseb. .1, 
1 σὺν χαὶ τοῖς --- --- χρόνοις. equi- 
dem addo assumptionem Mosis apud 
Clem. Al. Strom. VI, 15, 132 p. 806 
σὺν χαὶ τῷ Χαλέβ, Hegesippum apud 
EKuseb. . I, 23, 12 μετὰ καὶ τῶν 


. VILL, 8 μετὰ καὶ τοῦ νόμου. 


ἐθνῶν, Tustin. Dial. 6. 14 p. 213 E. 


. Clem. Al. Protrept. I. 2 p. 3 σὺν χαὶ 


τῷ ἄλλῳ δαιμόνων χορῷ. IV, 53 p. 47 
τὸν χαὶ τῇ ἱερείᾳ. Rtrom. VI, 11, 88 
. 184 σὺν xal τῷ εὐαγγελίῳ, Euseb. 
. II, 15, 1. 25, 2, Epiphan. Haer. 
2. ava- 
πέμψατε 1 et edd., aveneuwatre A (ef. 
Wott. et seqq. edd.). 3. ἐπιπόϑητον 
I, Bois., ., Bryen. al, ἐπειπεοϑήτην 
(cf. Barnab. epi. I, p. 1, 10) Wott., Iac., 
Laur., Lightf., Gebh. — ἀπαγγείλωσιν 
I et Bryen., ,“ἀπαχγέλλωσιν (corr. ex 
απαγγελωσινὴ A, Wott. et seqq. edd, 
ἁπαγέλωσιν Iun.al, 3.4. ταχειὸ A. 
4, evotaSiac A. 6. de αὐτοῦ οἱ 


‘ Bryen., xaz δι αὐτου A et priores edd. 


7. xa? I et Bryen., om. A et priores 
edd. 8. ἀμήν. in codice A subscri- 
pta sunt KAnuevtog προς Κορινϑιους. 
a. haec Wott. et seqq. edd. reddiderunt. 


KAHMENTOSZ 


ΠΡΟΣ KOPINGOIOYS Β΄. 


1. ᾿᾿“δελφοί, οὕτω δεῖ ἡμᾶς φρονεῖν περὶ Ἰησοῦ Χριστοῦ ᾿ 
ὡς περὲ ϑεοῦ,. ὡς περὲ κριτοῦ ζώντων χαὶ νεκρῶν" καὶ οὐ δεῖ 
ἡμᾶς μικρὰ φρονεῖν περὶ τῆς σωτηρίας ἡμῶν. ἐν τῷ γὰρ φρονεῖν 
ἡμᾶς μικρὰ περὶ αὐτοῦ μικρὰ καὶ ἐλπίζομεν ἀπολαβεῖν" καὶ ot 

> , « Α ~ ς / 3 io , 29. ὲ λ ᾽ 

ἀκούοντες ὡς περὶ μικρῶν ἁμαρτάνομεν, οὐκ δἰδότες πόϑεν ἐχλή- 
a c¢ Α , \ 2 «a , . ὦ ς > 

Inusv, καὶ ὑπὸ tivoc, καὶ Eig ὃν τόπον, καὶ ὅσα ὑπέμεινεν “In- 


1.2. KAHMENTOS ΠΡΟΣ ΚΟο- 
PINOIOYS B' I et Bryen., nihil su- 
perest in A, [ΠΡῸΣ KOPINOIOYS 
B] Hg!. (cf. epi. I. titulum), Lightf., 
Gebh., KAHMENTOS ENIZSTOAH 
B Wott., Iac., Laur. al- 

I. 3. AdeAgol,—goovetv. prima co- 
dicis A linea literis miniatis exhibetur. 
—ovtwcA. 3—9. Ἀδελφοί,--παϑεῖν 
ἕνεχα ἡμῶν. SeverusAntiochenus against 
the wicked Grammaticus (apud Cure- 
ton. Corpus Ignatian. Berlin 1840. 
p. 246): Of Clement the third Bishop 
of Rome after the Apostles, from the 
second Epistle to the Corinthians: My 
brethren, thus is it right for us to 
think concerning Iesus Christ as con- 
cerning God, as concerning the Iudge 
of the living and the dead, and it is 
not right for us’ to think small thinks 
concerning our salvation: for if we 
think, small things concerning it, we 
hope also to receive small things. And 
when we hear as concerning small 
things, we sin, because we do not know 
from whence we are called, and by 
whom, and to what place, and how 
much Iesus Christ: endured to suffer 
for us. — Timotheus Alexandrinus 
contra concilium Chalcedonense (ibid. 
p. 244): of the same (Clement) from 
the beginning of the third Epistle: M 
brethren, thus it behovet us to thin 
concerning Jesu Christ as concerning 
God, as concerning the Iudge of the 


living and the dead. And it is not. 
right for us to think small things con- 
cerning our salvation; ‘for by our thin- 
king small things concerning it, we 
also exspect to receive small things. - 
And when we hear as concerning small 
things, we sin, in that we do not know 
from whence we are called, and by 
whom, and to what place, and all those 
things which Iesus Christ endured to 
suffer for our sakes. Monophysitarum 
excerpta e Patribus syriace in , libris 
demonstrationum“ e codicibus inde a 
VII. vel VIII. seculo usque ad X. se- 
culum conscriptis huius epistulae ini- 
tium dederunt. v.cl. Wright apud Lightf. 
edidit e libro msto seculi VII, ut vide- 
tur, Add. 17, 214, fol. 77a: ,,Ex epistula 
Il. ad Corinthios (Severus) — cuius ini- | 
tium: Fratres mei, sie oportet nos sen- 
tire de Jesu Christo ut de Deo et ut 
de iudice vivorum et mortuorum’. 8. 
nuag (cf. Sever., Timoth.) A et omnes 
edd., etiam Bryen., ὑμᾶς 1. 4. ὡς 
περὶ ϑεοῦ. Photius Bibl. cod. 126: 


_ ἡ δὲ δευτέρα (Clementis epistula) xa2 


αὐτὴ νουϑεσίαν καὶ παραίνεσιν χρείτ- 
tovog εἰσάγει βίου καὶ ἐν ἀρχῇ ϑεὸν 
τὸν Χριστὸν χηρύσσει.ι 5. ἡμας A 
et edd., ὑμᾶς 1. 6. ἀπολαβεῖν I, λα- 
Bew A et omnes edd., etiam Bryen. 
6. 1. οἱ ἀχούοντες (of ὁ. 10 p. 78, 6. ὁ. 
15 p82, 6) ὡς weet μιχρῶν I, Sever. 
et Timoth. (quos Lightf. quidem arti- 
culum οὗ non testari opinatur), Hg’., 
Lightf., Gebh., Bryen., xae oe axov- 


70 


CLEMENTIS ROMANI 


~ > 4 ~ Ω ς ~ U 3 € - 2 ~ ’ 
σοῦς Χριστὸς παϑεῖν Evexa ἡμῶν. tive οὖν ἡμεῖς αὐτῷ δώσομεν 


2 dn ’ ‘ 2) δ Cw >A 2» , 

ἀντιμισϑίαν, ἢ τίνα καρπὸν ἄξιον ov ἡμῖν αὐτὸς ἔδωκε; πόσα 
αὐτῷ ὀφείλομεν ὅσια. τὸ φῶς γὰρ ἡμῖν ἐχαρίσατο, ὡς πατὴρ 
υἱοὺς ἡμᾶς προσηγόρευσεν. ἀπολλυμένους ἡμᾶς ἔσωσε. ποῖον οὖν 


αἶνον δώσομεν αὐτῷ ἢ μισϑὸν ἀντιμισϑίας ὧν ἐλάβομεν; πηροὶ 


» “ ’ ~ , Α , A A 
ὄντες τῇ διανοίᾳ, προσχυνοῦντες λίϑους καὶ ξύλα, χρυσὸν καὶ 


ΡΝ \ , ” > ΄ ac ’ ς ~ εἰ Yer 
ἄργυρον καὶ χαλκὸν, ἔργα ἀνθρώπων --- καὶ ὃ βιος ἡμῶν ὅλος οὐδὲν 


nN Σ 2 A U 2 ’ BI ’ ‘ 
ἄλλο ἣν εἰ μὴ ϑάνατος, — ἀμαύρωσιν οὖν περικείμενοι καὶ τοι- 


é > , , > ~ ς ᾽ὔ 2 4 > ’ 
αὕτης ἀχλύος γέμοντες ἐν τῇ Ogace ἀνεβλέψαμεν, ἀἁποϑέμενοι 
ἐχεῖνο O περιεκείμεϑα νέφος, τῇ ϑελήσει αὐτοῦ. ἡλέησε γὰρ ἡμᾶς 1) 
καὶ σπλαγχνισϑεὶς ἔσωσε, ϑεασάμενος ἐν ἡμῖν πολλὴν πλάνην καὶ 


3 ’ , 2 , 2) , 2 4 ‘ 2 
ἀπώλειαν, καὶ μηδεμίαν ἐλπίδα ἔχοντας σωτηρίας, εὖ μὴ τὴν παρ 


3 ~ > , ᾿ ig ~ > Pld , 3 , > ~ 4 » 
αὐτοῦ. ἐχάλεσε γὰρ ἡμᾶς ovx Ὄντας καὶ ἡϑέλησεν ἔκ τοῦ μὴ Ov- 


τος εἶναι ἡμᾶς. 


Il. ,Εὐφράνϑητι στεῖρα 7 οὐ τίχτουσα, δῆξον καὶ βόησον 715 

> 2 go? εἰ Ν Ἁ , ~ > 7 ~ WN ~ 
οὐκ ὠδίνουσα, ort πολλὰ τὰ τέχνα τῆς δρήμου, μᾶλλον ἢ τῆς 
ἐχούσης τὸν ἄνδρα" ὃ εἶπεν Εὐφράνϑητι στεῖρα ἡ οὐ τίκτουσα, 
ἡμᾶς size’ στεῖρα γὰρ ἦν 1) ἐκκλησία ἡμῶν πρὸ τοῦ δοϑῆναι αὐτῇ 


τέκνα. 0 δὲ εἶπε ,(Βόησον ἡ οὐκ ὠδίνουσα“, τοῦτο λέγει" τὰς προσ- 


" Cc ~ Cc ~ 2 , A δ , ‘ «ς « I os 
ευχὰς ἡμῶν ἁπλῶς ἀναφέρειν πρὸς τὸν ϑεὸν, μὴ ὡς αἱ ὠδίνουσαι 3) 


~ τ - ~ 
ἐκκαχῶμεν. ὃ δὲ εἶπεν , Ore πολλὰ ta τέχνα τῆς ἐρήμου, μᾶλλον 


οντες woneg μιχρὼν A, Iun., Wott., 
Iac.. Laur. al., χαίτοι axovortes ὡς 
περὶ μικρῶν coniecerunt Iun., Colom., 
Schoenom., xa2 εἰ ἀχούομεν τῶν περὶ 
Χριστοῦ ὥσπερ μικρῶν Bois., καὶ 
ἡμεῖς οἱ ἀχούοντες τούτων ὥσπερ 
μικρῶν Wott., Frey., χαὶ οἱ παρα- 
κούοντες ὥσπερ. μικρῶν Birr., Hef. 
in versione, xal ὧν ἀκούοντες ὥσπερ 
μιχρῶν Noltius, χαὶ toit ἀχούοντες 
ὡς περὶ μιχρῶν Lightt. 

I. 1. παϑεῖν A, I οὐ edd., παϑὼν 
mallet Birrius. 2. edwxev A. — πό- 
oa I, xooa de A et omnes edd., etiam 
Bryen. 3. opidouev A. — ooue. cf. 
Tes. LV, 3 χαὲ διαϑήσομαι ὑμῖν δια- 
ϑήχην αἰώνιον, τὰ ὅσια Δαυ)δ τὰ πι- 
στά (2 Paralip. VI, 42). Act. XIII, 84. 
Deut. XXIX, 19 (λέγων Οσιά μοι yé- 
voto), etiam Constitt. app. IT, 24. p. 47, 
20. 4. eowoev A. — ποῖον οὖν I, 
Iun. (coniectura), Wott. (coniectura), 
Tac., Laur., Lightt., Bryen. al., ποιουν 
A (cf, epi. I, 30 p. 35, 14), ποῖον Hg'. 
5, δώσομεν αὐτῷ 1, avtw δωσωμεν 


A, Wott., Lightf., Gebh., αὐτῷ δώσο- 
μὲν lun., Iac., Hg'., Laur., Bryen. al. — 
μισϑὸν αντιμισϑίας A I et edd., με- 
σϑῶν ἀντιμισϑίαν coniecit Iunius. — 
πήροι A ot edd. omnes, etiam Bryen., 
πονηροὶ I, πηροὶ ἐτυγχάνομεν mal- 
let Birr. 6. χρυσὸν I et Bryen., χαι 
zovoor A et pricres edd. 7. 8. οὐδὲν 
ἄλλο I et Bryen., αλλο οὐδὲν A et 
riores edd. 10. περιεχείμδϑα emen- 

avi, περιχείμεϑα A, I et edd. — τῇ 
ϑελήσει adbtovlet Bryen., ty αὐτου ϑε- 
Anoet A et priores edd. — ηλεησεν A. 
11. εσωσεν A. 12. μὴ δὲ μίαν 1. — 
ἐλπίδα ἔχοντας σωτηρίας I, Iun. (con- 
iectura), Wott. (eodem modo) 6.» 
Hg!'., Laur., Lightf., Gebh., Bryen., ελ- 
πιδαν eyovtes σωτηριας A, ἐλπίδα 
σωτηρίας ἔχωμεν coniecit Bois, 18. 
εχαάλεσεν A. — τοῦ 1 et Bryen., om. A 
et edd. priores. 

Il. 17. 18 στεῖρα 1 18. 19. 
euzev A. 21. ἐχχαχῶμεν I, Cotel, 
Hef., Dress. al., Bryen., ἐγχακωμεν A, 
Jun. et reliqui edd, 


AD CORINTHIOS EPI. Il, 1—3. 71 


ἢ τῆς ἐχούσης τὸν ἄνδρας" ἐπεὶ ἔρημος ἐδόκει εἶναι ἀπὸ ϑεοῦ ὃ 
λαὸς ἡμῶν, νυνὶ δὲ πιστεύσαντες πλείονες ἐγενόμεϑα τῶν do- 
χούντων ἔχειν ϑεόν. καὶ ἑτέρα γραφὴ λέγει :Ότι οὐκ ἦλϑον κα- ἘΝ τὸ τ 
λέσαι δικαίους, ἀλλὰ ἁμαρτωλούς". τοῦτο λέγει Ste δεῖ τοὺς ἀπολ- 
5 λυμένους σώζειν, ἐκεῖνο γάρ ἔστι μέγα καὶ ϑαυμαστόν" οὐ τὰ 
ἑστῶτα στηρίζειν, ἀλλὰ τὰ πίπτοντα. οὕτω καὶ ὃ κύριος ἡϑέλησε 
σῶσαι τὰ ἀπολλύμενα καὶ ἔσωσε πολλοὺς ἐλϑὼν καὶ καλέσας 
ἡμᾶς ἤδη ἀπολλυμένους. 
III. Τοσοῦτον οὖν ἔλεος ποιήσαντος αὐτοῦ εἰς ἡμᾶς, (... 
~ ‘ εἰ ς ~ « ~ ~ - ~~ ) Ul A 
10 πρῶτον μὲν ὅτι ὑμεῖς οἱ ζῶντες τοῖς νεχροῖς ϑεοῖς οὐ ϑύομεν καὶ 
οὐ προσκυνοῦμεν αὐτοῖς, GAN ἔγνωμεν Ov αὐτοῦ toy πατέρα τῆς 
ἀληϑείας. tig ἣ γνῶσις τῆς ἀληϑείας, ἢ τὸ μὴ ἀρνεῖσϑαι αὐτόν, δὲ 
ξ»"» »», , ‘ > 7 5] ς , ’ 
οὐ ἔγνωμεν αὑτὸν; λέγει δὲ καὶ αὑτὸς «Τὸν ὁμολογησαντὰ με mi. x, 32. 
ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων ὁμολογήσω ἐνώπιον τοῦ πατρός pov. 
[4 x ~ 
ἰδοῦτος οὖν ἐστιν ὁ μισϑὸς ἡμῶν, ἐὰν ὁμολογήσωμεν Ot οὗ ἐσώ- 
‘4 A A ς ~ ‘ 2 - ~ [4] , 
ϑημεν. ἐν tive δὲ αὐτὸν ὁμολογοῦμεν; ἔν τῷ ποιεῖν ἃ λέγει καὶ 
μὴ μόνον χείλεσιν αὐτὸν τιμᾷν, GAN ἐξ ὅλης, καρδίας καὶ ἐξ ὅλης 


~ ose ra - 
διανοίας. λέγει δὲ καὶ ἐν τῷ Ἡσαΐᾳ ,O λαὸς οὗτος τοῖς χείλεσί τοι. χχῖχ,ῖ 


~ i¢ \ , > ~ , "ὔ > 3 > ~¢ 
pe τιμᾷ, ἡ δὲ καρδια αὑτοῦ πόρρω ἄπεστιν an ἐμοῦ". 


Il. 1. τὸν ἄνδρα Α, I et edd., τοῦτο 
λέγει addere voluit Bois. — ἀπὸ A, I 
et edd., ἄνευ coniecit Jun. — ϑεοῦ I, 
tov $v (ϑεοῦ) A et edd. omnes, etiam 
Bryen. 3. ἑτέρα I, evtega de A et 
omnes edd., etiam Bryen. 5. εστιν A. 
6. ovtwe A. — χύριος 1, χς (Χριστὸς) 
A et omnes edd., etiam Bryen. — ηϑε- 
λησεν A. 71. ἐσωσεν A. 

HII. 9. ελαιος A. 
πρῶτον μὲν edidi, πρῶτον μὲν A, 
et edd. (sine ulla lacuna), πρὸ πά»- 
των εὐχαριστῶμεν (sequentibus ὅτι 
κτλ.) coniecit Boisius. anacolutha in 
hac epistula iam Photius notavit Bibl. 
cod. 126: ἄλλως τε xal τὰ ἐν αὐταῖς 
Clementis Rom. epistulis) ροήματα 

ρριμένα nag καὶ ov συνεχῆ τὴν 
ἀκολουϑίαν ὑπῆρχε. φυλάττοντα. sed 
hic sententia necessaria deest. suspi- 
cor propter homoeoteleuton excidisse: 
δεῖ εὐχαριστεῖν ἡμᾶς. Bryen. inter- 
pretatur: πρῶτον ἀγαϑὸν ἡμῖν ἐστιν. 
10. 11. χαε ov προσχυγουμεν αὕὔτοις 
A et omnes, om. 1. “011. ἀλλ᾽ I οἱ 
Bryen., adda A et edd. priores. — τὸν 
πατέρα τῆς ἀληϑείας, cf. c. 20 πατρὶ 
τῆς ἀληϑείας. ὁ. 19 τὸν ϑεὸν τῆς ἀλη- 
ϑείας,. 12. γνώσεις A. --- τῆς ἀλη- 


9. 10. (1.7 


ϑείας I et Bryen., ἡ προς avtov A et 
riores edd., τοῦ πατρὸς αὐτοῦ con- 
lecit Bois., τοῦ πατρὸς τῆς ἀληϑείας 
coniecit Bryen. — αὐτὸν I, τὸν Bryen., 
om. A (post 7 προς avroyv) et priores 
edd. 13.14. λέγει δὲ καὶ αὐτός---τοῦ 
πατρός μου. Nicon. (cf. quae ad ογὶ.1, 6. 
14 p.17,9sq.c. 46 p.51, 1—6 notata sunt) 
etiam haec ὁ Clemente excerpsit: xal 
6 χύριος λέγει Τὸν ὁμολογήσαντά με 
τοῦ πατρὸς μου. ἐν τίνι δὲ 
.,2. τῶν ἐντολῶν. 14. ὁμολογήσω 
I et Bryen., ομολογησω αὐτὸν A et 
priores edd. . 15. ἐὰν I et Bryen., ea 
ovy A et plerique edd., ἐὰν μὲν vel 
ἐὰν αὐτὸν coniecerunt Wott., Colomes., 
ἐὰν συνομολογῶμεν Davis., ἐὰν 
αὐτὸν vel ἐὰν αὐτὸν Hef. ed. II—IV. 
Dress., Laur., ἐὰν νῦν Hg'. 17. ἀλλ᾽ 
I et Bryen., adda A et edd. priores. 
18. διανοίας I et Bryen., τῆς δια- 
vorag A et priores edd. 18. 19. 
Ὃ Aadc—an’” ἐμοῦ. cf. epi: I, 6. 15 
p. 18, 11.12. 18. ὃ λαὸς A (ubi ὁ 
secundum Tischdf., 0, i. 6. ὃν secun- 
dum Lightf.) I et-edd. — χειλεσιν A. 
19. αὐτοῦ! I et Bryen., avtwy (cf. LXX) 
A et priores edd. — aneotiy A οὗ 
edd., ἀπέστῆν I. | . 


Mt. VI, 21. 


Mt. X, 16. 


Mt. X, 26. 


12 


IV. Mi} μόνον αὐτὸν καλῶμδν κύριον" οὐ γὰρ τοῦτο σώσει 


CLEMENTIS ROMANI 


ἡμᾶς. λέγει yao «Οὐ πᾶς 6 λέγων μοι Κύριε, κύριε, σωθήσεται, 


ἀλλ᾽ 6 ποιῶν τὴν δικαιοσύνην". ὥστε οὖν, ἀδελφοί, ἐν τοῖς ἔργοις 
αὐτὸν. ὁμολογήσωμεν, ἐν τῷ ἀγαπᾶν ἑαυτούς, ἐν τῷ μὴ μοιχᾶ- 
σθαι, μηδὲ καταλαλεῖν ἀλλήλων, μηδὲ ζηλοῦν, ἀλλ᾽ ἐγκρατεῖς 
ΥΎ » , 2 , ‘ , 2 , 2 ’ 
εἶναι, ἐλεήμονας, ἀγαθοὺς" καὶ συμπασχειν ἀλλήλοις ὀφείλομεν 
χαὶ μὴ φιλαργυρεῖν. ἐν τούτοις τοῖς ἔργοις ὁμολογῶμεν αὐτόν, καὶ 
4 9 ~ > Ld > -»ὭΌ» C€ ~ ~ AY > ‘ 
un ἐν τοῖς ἐναντίοις, καὶ ov δεῖ ἡμᾶς φοβεῖσϑαι τοὺς avPowmors 
~ 2 A a 4 8 ~ ~ ς ~ , . f 
μᾶλλον, ἀλλὰ τὸν ϑεὸν. διὰ τοῦτο ταῦτα ἡμῶν πρασσόντων, εἶστεν 


σι 


ὃ κύριος , Eady ἦτε μετ᾽ ἐμοῦ συνηγμένοι ἐν τῷ κόλπῳ μου καὶ μὴ 


rte τὰς ἐντολάς μου, ἀποβαλῶ ὑμᾶς καὶ ἐρῶ ὑμῖν Ὑπάγετε 
ποιῆτε τὰς ἐντολάς μου, μᾶς καὶ ἐρῶ ὑμ γ 


ἀπ᾽ ἐμοῦ, οὐκ οἶδα ὑμᾶς πόϑεν ἐστέ, ἐργάται ἀνομίας". 


V. “Oder, ἀδελφοί, καταλείψαντες τὴν παροικίαν τοῦ κόσμου 
τούτου ποιήσωμεν τὸ ϑέλημα τοῦ καλέσαντος ἡμᾶς καὶ μὴ φοβη- 


ϑῶμεν ἐξελϑεῖν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου. λέγει γὰρ ὃ κύριος , Eos-15 


ods ὡς ἀρνία ἐν μέσῳ λύκων. ἀποχριϑεὶς δὲ ὃ 


ς 


Πέτρος αὐτῷ 


3 ~ 
λέγει Edy οὖν διασπαράξωσιν ot λύχοι τὰ ἀρνία; εἶστεν ὁ ᾿Ιησοῖς 


τῷ Πέτρῳ My φοβείσϑωσαν τὰ ἀρνία τοὺς λύχους μετὰ τὸ ἀπο- 


~ > a 4 ς ~ a ~ LY 3 , «ς “ 
ϑανεῖν αὐτὰ καὶ υμεῖς μὴ φοβεῖσϑε τοὺς ἀποχτέννοντας ὑμᾶς 


καὶ μηδὲν ὑμῖν δυναμένους ποιεῖν᾽ ἀλλὰ φοβεῖσθε τὸν μετὰ τὸ 


IV. 1. μόνον I, μονον ovy A et 
omnes edd., non excepto Bryennio. 8. 
aid’ I et Bryen., adda A et priores 
edd. 4. αὐτὸν I et edd., avrwy A. 
— ομολογήσωμεν I, ομολογωμεν A 
ot edd. omnes, etiam Bryen. — éav- 
tovg AI, Iac. et segq, edd., avtove 
Tun. et seqq. edd., αὐτὸν coniecerunt, 
Iun., Colom., Wott. 5. μὴ δὲ (bis) 
I. 6. opido[uer] Α. 7. ὅν τούτοις 
τοῖς I etBryen., ev τ[ουτοις] τοις A, Ev 
te ἀγαϑοῖς τοῖς Iun. et seqq. edd., 
ἐν ἡρύγτοις Wott. et seqq. edd., ἐν 
τ[οὐΐτοις vel ἐν τ[οιού]τοις 180. (qui 
iam coniecit: ἐν τούτοις τοῖς), ἐν τίοι- 
οἴ]τοις Hg'., Laur., Tischdf,, Lightf., 
Gebh. — αὐτὸν I, Hef. ed. II—IV, 
Tischdf., Ligntt., Gebh., [αὑτοῦ] A, τοῖν 
9dr] Iun., Wott. et seq. edd., etiam Ηρ. 
9. μᾶλλον ἀλλὰ A. 1 et edd., μᾶλλον 
delendum aut μᾶλλον ἢ legendum esse 
censuerunt Boisius et Wottonus. 
ὅ[ια] A. — ἡμῶν I, Cot., Gall, Hg1., 


— 


Laur., Bryen., vuwy A, Iun., Wott., 
Tischdf, Lightf., Gebh. — πρασσον- 
[τω»] A. 11-13, ἐὰν ἦτε---ἐργάται 


ανομίέας. haec frustra e Matth. , 23 
(anoywosite an ἐμοῦ οἱ ἐργαζομε- 


vou τὴν ἀνομίαν). Tes. XL, 11. Jer. 

, 24 derivare studuit Fellus., hu- 
ius epistulae scriptor, ut iam Photius 
Bibl. cod. 126 vidit, ῥητὰ τινα ὡς 
ἀπὸ τῆς ϑείας γραφῆς ξενίζοντα πα- 
θεισάγει. etiam Cotelerius, Coustan- 
tius, Wottonus haec ex apocrypho ali- 
quo scripto laudari cognoverunt, de quo 
cf. librum meum: die apostol. Vater 

. 233 not. 2, et quae disserui in hu- 
lus operis fascic. IV, p. 44, 8. 9—11. 
de evangelio secundum Aegyptios. 

V. 16—73, 2. ἔσεσϑε ὡς covla— 
γεένναν πυρός. etiam haec ex apo- 
crypho evangelio, de quo disserui in 
fasciculo IV p. 45, 3—~7, hausta sunt, 
ef. librum meum: die apost. Viter L 1. 
11. τὰ ἀρνία. Boisius addere voluit: 
τί λέγεις; aut tale aliquid. 19. go- 
βεισϑαι Α. αποχτένρνοντας A, 

gi., Lightf., Gebh., Bryen., ἀποχεέ- 
vovtag 1, Wott. al., αποχτείνοντας 
Tun. et seqd. edd. 20. under ΑἹ (μὴ 
δὲν) οἱ edd., πλέον Iun. addere voluit. 
— δυναμένους AI et edd., πλέον vel 
μετὰ τοῦτο Bois. addere voluit. — 
φοβεισϑαι A. 


AD CORINTHIOS EPI. Il, 4—6. 73 
ἀποϑανεῖν ὑμᾶς ἔχοντα ἐξουσίαν ψυχῆς καὶ σώματος tod βαλεῖν 
3 ᾽ , ¢ A V4 > ς ? € LJ 
εἰς γεένναν πυρός". καὶ γινώσχδτε, ἀδελφοί, ὅτι ἡ ἐπιδημία ἡ ἐν 
τῷ κόσμῳ τούτῳ τῆς σαρκὸς ταύτης μικρά ἐστι καὶ ὀλιγοχρόνιος, 
ἡ δὲ ἐπαγγελία τοῦ Χριστοῦ μεγάλη καὶ ϑαυμαστή ἔστι καὶ ἡ 
5 ἀνάπαυσις τῆς μελλούσης βασιλείας καὶ ζωῆς αἰωνίου. τί οὖν ἔστι 
ποιήσαντας ἐπιτυχεῖν αὐτῶν, εἰ μὴ τὸ ὁσίως καὶ δικαίως ἀνα- 
, A \ ~ ς 2 , Cc » \ \ 
σερέφεσϑαι καὶ τὰ κοσμιχὰα ταῦτα ὡς ἀλλότρια ἡγεῖσθαι χαὶ UN | 
> ~ 2 - 4 ~ cy > ~ ς ~ , 9 4 
ἐπιϑυμεῖν αὐτῶν;. ἐν τῷ γὰρ ἐπιϑυμεῖν ἡμᾶς κτήσασϑαι αὐτὰ 
2 , ~ « ~ ~ , / Ἁ « ‘ 
ἀποπίπτομεν τῆς odov τῆς δικαίας. VI. λέγεε δὲ ὃ κυριος 
10 Οὐδεὶς οἰκέτης δύναται δυσὶ κυρίοις δουλεύειν΄. ἐὰν ἡμεῖς ϑέλω-- Mt. VI, 94 
μεν καὶ ϑεῷ δουλεύειν καὶ μαμωνῷ, ἀσύμφορον ἡμῖν ἐστί. τί γὰρ Mt. XVI, 2 
a »ἭἬ , Q ’ ’ ᾿Ὶ A 4M ~ 
τὸ ὄφελος, ἐὰν τις τὸν κόσμον κερδήσῃ, τὴν δὲ ψυχὴν ζημιωθῇ; 
Ὁ 1 ὃ Cc (3A 1, ¢ , ,᾿ ἡ ἢ δ' , 
ἔστι δὲ οὗτος ὃ αἰὼν καὶ ὁ μέλλων δύο ἐχϑροί. ovtog λέγει μοι- 
χείαν καὶ φϑορὰν καὶ φιλαργυρίαν καὶ ἀπάτην, ἐχεῖνος δὲ τού-- 
ιὅτοις ἀποτάσσεται. οὐ δυνάμεϑα οὖν τῶν δύο φίλοι εἶναι δεῖ δὲ 
ς ~ / γ , > , ~ >? ce , , 
ἡμᾶς τούτῳ anorakauevoug exetvp χρῆσϑαι. oloueta ove βέλτιον 
᾽ . 9 , ~ e Α , 3 , A ’ 
ἐστι τὰ ἐνθάδε μισῆσαι, ὅτι μιχρὰ καὶ ὀλιγοχρόνια καὶ φϑαρτά, 
ἐκεῖνα δὲ ἀγαπῆσαι τὰ ἀγαϑὰ τὰ ἄφϑαρτα. ποιοῦντες τὸ ϑέλημα 
~ αν ~ Cc > 7 . 22 gn ἢ 2. € w ’ 
τοῦ Χριστοῦ εὑρήσομεν ἀνάπαυσιν᾽' εἰ δὲ μή γε, οὐδὲν ἡμᾶς δύ- 
20 σεται & τῆς αἰωνίου κολάσεως, ἐὰν παρακούσωμεν τῶν ἐντολῶν 
αὐτοῦ. λέγει δὲ καὶ ἡ γραφὴ ἐν τῷ ᾿ἸΙεζεκιὴλ ὅτι ,8dv ἀναστῇ Νῶε 
καὶ Ἰὼβ καὶ Ζανιήλ, οὐ δύσονται τὰ τέκνα αὐτῶν ἐν τῇ αἰχμα- 


Ezech. ΧΙ 
14. 20. 


V. 1. βαλεῖν A I ot edd. αὐτὰ 
addere voluit Boisius. 2. 7 ἐν A (ef. 
Tischdf.) I, Lightf., Gebh., Bryen., ἐν 
Tun., Wott., Iac. et seqq. edd., etiam 
Laur. 3. ἐστιν Α. 4. επαγγελεια 
-A. — εστιν A. — xal ἡ I et Bryen., 
xeoe A et priores edd. 5. aiwvlov A 
I et edd., αἰώνεος coniecit Davis., ad 
oram Frey. et Reithm. — cot A. . 6. 
τὸ ὁσίως A I et plerique edd., τῷ oal- 
ὡς maluit Davis., ro ϑείως perperam 
Tonins,_ Coteler., soe) T ot as ντῷ 

ὰρ (οἷ. ¢. 1 p. 69, 5) I et Bryen., εν 
yao tw A et priores edd. — ἐπεϑυ- 
μεῖν (sec.) I et edd., ἐπέϑυμει A.— αὐτὰ 
I et Bryen., tavta A et priores edd. 


9. αποπιπτομίεν) A. 
VI. 10. dlovAjevery Α. 11. μα- 
μωνᾶ A I, Wott. et s0qq. edd., μαμ- 
edd. — ἐστιν A. 


μωνᾷ Tun. et seqd. 
12. τὸν χόσμον I, τὸν χοσμον odov 
A, Tischdf., Lightf., Gebh., τὸν vdoy 
κόσμον ceteri edd., non excepto Bryen- 
nio. — ζημειωϑῷ (ut iam Millius vidit, 


Davisius coniecit) A, I, Gall., Schoenem., 
Hefel., Iac. et seqq. edd., ζημεώσῃ lu- 
nius et seqq. edd. 13. ἔστι I, ἐστιν 
A et edd., εἐσὲν mallent Iun., Colom., 
Schoenem. 16. χρῆσϑαι I, Iun. et 
seqq. edd., Bryen., χρασϑαι A, Wott., 
Tac., Laur., Πρ τ, Sebh., χαρίσασϑαι 
Ηρ. -- οἰόμεϑα AI, lun. et plerique 
edd., οἰώμεϑα Russ., Gall., Hef., Iac., 
Reithm., Dress. in textu, Cotel., Co- 
lom., Frey, Schoenem. ad oram, o/6- 
μεϑα δὲ coniecit Bryen. 17, ἐστιν A. 
18. ayada A I et edd, μεγάλα conie- 
cit Davis. — τὰ ἄφϑαρτα I et Bryen., 
και ἀφϑαρτα A et priores edd. — ποι- 
οὔντες I, ποιουντες es A et priores 
edd. 21, Ἰεζεχιὴλ A 1, Iun., Wott, 
Jac., Laur., Lightf., Gebh., Bryen. al., 
Ecexcya Hg". — ἀναστῷ A I, Wott. 
et seqq. edd., ἀνέστη priores edd. 22. 
ὀύσονται ΑΙ et edd. ῥύσεται men- 
ose etiam Hg!. 22—p. 74, 1. alz- 
μαλωσίᾳ I et edd, aryuaciword A. 


1 Cor. IX, 24. 


74 CLEMENTIS ROMANI 


λωσίᾳ“. εἰ δὲ καὶ οἱ τοιοῦτοι δίκαιοι ταῖς ἑαυτῶν δικαιοσύναις 

> ~ 
οὐ δύνανται τὰ τέχνα ῥδύσασϑαι, ἡμεῖς ἐὰν μὴ τηρήσωμεν τὸ Bar 

ς Α Q 2 , Ld : 4 2 , 32 

πτισμα ἁγνὸν καὶ ἀμίαντον, ποίᾳ πεποιϑῆσει εἰσελευσόμεϑα εἰς 
τὸ βασίλειον τοῦ ϑεοῦ; ἢ τίς ἡμῶν παράκλητος ἔσται, ἐὰν μὴ 

ς ~ 4 
δυρεϑῶμεν ἔργα ἔχοντες ὅσια καὶ δίκαια; 5 

bs 
VII. ὥστε οὖν, ἀδελφοί μου, ἀγωνισώμεϑα εἰδότες ὅτε ἐν 
A ς 3 , , ὦ > ‘ ‘ 2 ~ 4 
χερσὲν ὁ ἀγών, καὶ ὅτι εἰς τοὺς φϑαρτοὺς ἀγῶνας καταπλέουσι 
? ~ ° 
πολλοί, GAN οὐ πάντες στεφανοῦνται" εἰ μὴ ot πολλὰ κοπιάσαν- 
~ > ~ 
τες καὶ καλῶς ἀγωνισάμενοι. ἡμεῖς οὖν ἀγωνισώμεϑα, Wa πάντες 
στεφανωθῶμεν. ὥστε ϑῶμεν τὴν ὁδὸν τὴν εὐθεῖαν, ἀγῶνα τὸν 
2 Ἁ 
ἄφϑαρτον, καὶ πολλοὶ εἰς αὐτὸν καταπλεύσωμεν καὶ ἀγωνισώμεϑα, 
ἕνα καὶ στοφανωϑῶμεν, καὶ εἰ μὴ δυνάμεϑα πάντες στεφανωϑῆναι, 
WwW > 4 ~ , , 2 4 ς - - Cl 4 
κἂν ἐγγὺς τοῦ στεφάνου γενώμεϑα. εἰδέναε δὲ ἡμᾶς δεῖ OTL τὸν 
> ~ ~ 

φϑαρτὸν ἀγῶνα ὃ ἀγωνιζόμενος ἐὰν εὑρεϑῇ φϑείρων, μαστεγω- 
ϑεὶς αἴρεται καὶ ἔξω βάλλεται τοῦ σταδίου. ti δοκεῖτε; ὁ τὸν 1ὅ 
τῆς ἀφθαρσίας ἀγῶνα φϑείρων τί πείσεται; τῶν γὰρ μὴ τηρη- 


VI, 1. 2. ταῖς ἑαυτῶν δικαιοσύ- 
yas οὐ δύνανται τὰ τέχνα ῥδύσασϑαι 
I et Bryen., ov δυνανται ταις εαυτων 
(avtwy edd.ante Tischdf., etiam Lightf.) 
διχαιοσυναις ρυσασϑαι Ta τεχνὰ av- 
των Act priores edd. 2. 3. τὸ βα- 
σίλειον A I et edd. (cf. c. 17). (Iacob- 
son. contulit Caium presbyterum apud 
Euseb. HE. III, 28, 2: ἐπίγειον εἶναι 
τὸ βασίλειον τοῦ Χριστοῦ), τὴν βα- 
σιλείαν maluit Birrius. 

VII. 6. ουν Act edd., om.I.—yovA 
et edd., om. I. — aywrowuehal. 1. 
ἀγὼν 1, coniecerunt Fell., Cot., Col., 
Coust., ediderunt Schoenem., Hef., Hg'., 


.Lightf., Gebh., acwy A et seqq.edd., etiam 


Jac., Laur. — χαταπλέουσι A (xata- 
πλεουσινὺὴ) I et edd., χαταπαλαίουσιν 
(et 1. 5 χαταπαλαιώσωμεν) suspicatus 
est Wotton., nihil mutans. sed Boisio, 
Freyio, Birrio, quos Jacobs. laudat, non 
modo commoda, sed et elegans vide- 
batur significatio navigationis ad situm 
Corinthi, ubi ludi Isthmici ingenti con- 
cursu celebrabantur et propter portuum 
Corinthiorum commoditatem navibus 
adibantur. 8. ef I et edd., ϑὲ (non 
oz, ut alii retulerunt) A (cf. Tischdf.). 
10. ϑῶμεν AI, Iun. (to. τρέχωμεν), 
Wott. (qui legendum putavit ὥστε ϑῶῦ- 
μεν τὴν ὁδὸν τὴν εὐϑείαν εἰς ἀγῶνα 
xta.), Gall., Hef., Iac.,. Dress., Laur., 
Bryen., ϑέωμεν Cotel., Colom., Fell., 
Ittig., Coust., Frey. (in margine), Hg’., 


Light, Gebh., βῶμεν coniecit Boisius 
sed cf. c. 19 σχοπὸν πᾶσι τοῖς νέοις 
ϑήσομεν. --- ἀγῶνα A I et edd., εἰς 
ἀγῶνα mallent Iun., Wott., Bois., εἰς 
vel πρὸς ἀγῶνα Prey. 11. αυτὸν A 
I, Wott. et seqq. edd., ἑαυτὸν Tun. ot 
seqq. edd. 11—13. xal αγωνισώ- 
μεϑα--γενώμεϑα. Dorotheus (sec. VL 
exeunte) Doctrina 23 (Biblioth. vett. 
atrum seu scriptorum ecclesiasticorum 
om. I. graecolatin., Paris. 1624 p. 
865): ὡς λέγει χαὶ ὃ ἅγιος Κλήμης 
Κἂν μὴ στεφανῶταί τις, ἀλλὰ σπου- 
δάσῃ μὴ μαχρὰν εὑρεϑῆναι τῶν στε- 
φανουμένων. 12. πάντες A (cf. 
Tischdf.) I, Lightf., Gebh., ἀπαντες 
(tamquam ex A.) Iun. et ceteri edd., 
etiam Bryen. 13. στεφάνου. illis, 
quae de hac corona iam notavi (apo 
stol. Vater p. 113. not. 6), etiam addo 
Herm. Past. Sim. VIII, 2. 3 p. 102, 8 
sq. 104,17 sq. 18--1ὅ. εἰδέναι ἡμᾶς 
dei— βάλλεται τοῦ σταδίου. Epipha- 
nius Hacr. LX, 1: παραφϑείρας γὰρ 
ἀγῶνα ὁ ἀϑλητὴς μαστιχϑεὶς ἐχβαλ- 
λεται τοῦ ἀγῶνος. 13. δὲ I οὐ Bryen., 
om. A et priores edd. 18. 14. τὸν 
φϑαρτὸν αγῶνα ὁ ἀγωνιζόμενος I, 0 
τον φϑαρτον aywra αγωνιζομένος A 
οὗ edd., etiam Bryen. 15. δοχειται 
A. 16. φϑείρων τί πείσεται. I οἱ 
en., φϑειρας τι παϑειται A et edd. 
priores (wefoetac? Ηρ]... 


AD CORINTHIOS EPI. 11, 6—9. 15 


σάντων, φησί, τὴν σφραγῖδα .0 σκώληξ αὐτῶν ov τελευτήσει, καὶ les LXV. 
τὸ mig οὐ σβεσθήσεται, καὶ ἔσονται εἰς ὅρασιν πάσῃ σαρκί, 
VILL. Ὡς οὖν ἐσμὲν ani γῆς, μετανοήσωμεν. πηλὸς γάρ ἐσμεν | 
εἰς τὴν χεῖρα τοῦ τεχνίτου" ὃν τρόπον γὰρ ὃ κεραμεὺς ἐὰν ποιήσῃ 
h σχεῦος ταῖς χερσὶν αὐτοῦ, καὶ διασεραφῇ ἢ συντριβῇ, πάλεν αὐτὸ 
ἀναπλάσσει, ἐὰν δὲ προφϑάσῃ εἰς τὴν κάμινον τοῦ πυρὸς αὐτὸ 
βαλεῖν, οὐκέτι βοηϑεῖ αὐτῷ" οὕτω καὶ ἡμεῖς, ἕως ἐσμὲν ἐν τούτῳ 
τῷ κόσμῳ, ἐν τῇ σαρκὲ ἃ ἐπράξαμεν πονηρά, μετανοήσωμεν 8& 
e ’ UJ ~ € \ Cas ’ Cc Pl A 27 ᾿ 
ὅλης καρδίας, ἵνα σωϑῶμεν ὑπὸ τοῦ χυρίον, ὡς ETL καιρὸν ἔχομϑν. 
10 μετὰ γὰρ τὸ ἐξελϑεῖν ἡμᾶς ἐκ τοῦ κόσμου οὐκέτι δυνάμεϑα ἐχεῖ 
> ’ nv ~ ow cr Io 4 ἢ , Ἢ 
ἐξομολογησασϑαι ἢ μετανοεῖν ἔτι, ὥστε, ἀδελφοί, ποιήσαντες τὸ 
ϑέλημα τοῦ πατρὸς καὶ τὴν σάρκα ἁγνὴν τηρήσαντες καὶ τὰς ἐν- 
Ἢ - ’ ’ ’ \ 7 , 4 
τολὰς τοῦ κυρίου φυλάξαντες ληψόμεθα ζωὴν αἰώνιον, λέγει γὰρ Lac.XVI,10. 
ὁ χύριος ἐν τῷ εὐαγγελίῳ ,Et τὸ μικρὸν οὐκ ἐτηρήσατε, τὸ μέγα μι, xv, 31. 
, Cc » , , A Cc οἰ τ \ 9 , \ 3 . 
15 tig ὑμῖν δωσει: λέγω γὰρ ὑμῖν ote ὃ πιστὸς ἐν ἐλαχίστῳ καὶ ἐν 
λλ - , ὲ { a» z « λ , . , LY , 
πολλῷ πιστός ἐστιν΄. aga οὖν τοῦτο Aéyet’ Τηρήσατε τὴν σάρχα 
€ 4 4 ww 2) oe - > ἢ Α > ᾽ 
ἁγνὴν καὶ τὴν σφραγῖδα ἄσπελον, ἵνα τὴν. αἰώνεον ζωὴν ἀπολά- 
ὑμῶν ὅτι αὕτη ἡ σὰρξ οὐ κρίνε- 


Byte. IX. καὶ μὴ λεγέτω τις 


VII. 1. φησιν A. 1.3. Ὃ σχώληξ 
--πάσῃ σαρχί. les. LXVI, 24 etiam 
c. 17 laudatur. 2. τὸ xteI, to πυρ 
avtwy A et edd., etiam Bryen. 

VII. 3. ὡς A. I et edd. plerique, 
ἕως (cf. 1. 7. 9) Nolt., Hef. ed. IV., 
Ηρ", Laur. 4—6. ὃν τρόπον---ἀνα- 
πλάσσει. haec cl. Otto contulit δα Theo- 
phil. Ant. ad Autol. I, 26 (36) p. 103: 
χαϑάπερ σχεῦός τι, ἐπὰν πλασϑὲν 
αἰτίαν τινὰ σχῷ, ἀναχωνεύεται ἢ 
ἀναπλάσσεται εἰς τὸ γενέσϑαι χαι- 
γὸν χαὶ ὁλόχληρον. similia legun- 
tur etiam apud Origenem Hom. in 
Terem. X 1 (Opp. III, 241): διὰ 
τοῦτο ὅσον gopry ἐνδάδε οἱονεὶ ἐν 
χειρὶ τοῦ κεραμέως ὄντες, χὰν δια- 
πέσῃ τὸ σχεῦος ἀπὸ τῶν χειρῶν ar- 
τοῦ, ἐπιδέχεται ϑεραπείαν καὶ τὸ 
ἀναχτισϑῆναι. Method. de resurrectione 
I, 25 p. 77 ed. Iahn. alios. 4. ποίησῃ 
I, moun A et edd. omnes, etiam Bryen. 
5. ταῖς χερσὶν αὐτοῦ, χαὶ 1, χαι ev 
ταις χερσὶν αὐτου A et edd. omnes, 
(ἔν τῷ χειρὲ mallet Iun.), non excepto 
Bryennio. — ἡ (ἢ A et omnes edd., 
etiam Bryen., om. 1. 17. βαλεῖν AI 
et edd., βάλλειν Colomes. — Bonet 
I et Bryen., βοηϑήσει A et priores edd. 
—ovrwocg A. 8 ἃ AI et edd, δὲ 
& legere voluit Davis, — πονηρά AI 


μισήσομεν χαὶ addidit Boisius. 
panetum posucrant I et Bryen. . 
Ang καρδίας I et Bryon., oAns τῆς χαρ- 
διας A et priores edd. — ὡς ἔτε χαι- 
ρὸν ἔχομεν I et Bryen., ewe ἔχομεν 
καιρὸν μετανοίας A of priores edd. 
12. cagxay A. 15. 6 A I, Wott. et 
seqq. edd., om. Jun. et seqqg. edd. 15 
—1{7. El τὸ μικρὸν---πιστός ἔστιν. 
etiam Irenaeus adv. haer. II, 34, 3: ,,et 
ideo dominus dicebat ingratis in eum 
existentibus: Si in modico fideles non 
fuistis, quod magnum est quis dabit 
vobis?“ Clementem qui dicitur etiam 
hic evangelio non canonico usum esse 
monui_ (apostol. Vater p. 128). 17. 
ἄρα οὐν ἀξ Ὁ.14 p.81, 21. 28, Barn. epi. 
IX, p. 28, 18. X, p 30,12. 13) (A) I, Hgt., 
Laur., Lightf, Gebh., Bryen., ἄρα οὖν 
riores edd. — haec non ex evangeliis 
austa esse (Wott., Dress.), sed interpre- 
tationem addere monui (apost. Vater 
p. 122. not. 3), probante Iacobsonio. 
17. 18. ἁἀπολάβητε I, coniecerunt Jun. 
(quem plerique edd. secuti sunt), Wott. 


et edd., μισήσομεν wad vel ὃν τῷ σαρκὶ 
ΝᾺ . ς 
9 


al, edidit Bryen., απολαβωμεν A, Nol- 
tius (ef Bom. Vil, 4), Hel, Hg! Laur. 


ebh, 
Ix. 18—p. 76, 6. Liber demonstra- 
tionum syr, (οὗ, quae ad ὁ, 1 p. 69, 3—9 


Mt. XII, 50. 


76 


ROMANI CLEMENTIS 


ται οὐδὲ ἀνίσταται. γνῶτε, ἐν tin ἐσώϑητε. ἐν τίνι ἀνεβλέψατε, 
> ~ ~ - ~ 
εἰ μὴ ἔν τῇ σαρκὶ ταύτῃ ὄντες; δεῖ οὖν ἡμᾶς ὡς ναὸν ϑεοῦ φυ- 
4 A ~ 
λάσσειν τὴν σάρκα. ὃν τρόπον yao ἐν τῇ σαρκὶ ἐκλήϑητε, καὶ 
- ’ὔ ? > ~ 
ἂν τῇ σαρκὶ ἐλεύσεσϑε. εἷς Χριστὸς ὃ κύριος ὃ σώσας ἡμᾶς 
aN ~ “- ᾿ -« 
ὧν μὲν τὸ τιρῶτον πνεῖμα ἐγένετο σάρξ, καὶ οὕτως ἡμᾶς ἐκᾶλε- 
σεν" οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν ταύτῃ τῇ σαρκὶ ἀποληψόμεϑα τὸν μισϑόν. 
ἀγαπῶμεν ἀλλήλους, ὅπως ἔλθωμεν πάντες εἰς τὴν βασιλείαν 
~ ~ ς >» ; , ~ ~ > ~ € LY . «- 
τοῦ ϑεοῦ. ὡς ἔχομεν καιρὸν τοῦ ἰαϑῆναι, ἐπιδῶμεν ἑαυτοὺς τῷ 
ϑεραπεύοντι ϑεῷ, ἀντιμισϑίαν αὐτῷ διδόντες. ποίαν; τὸ μετα- 
νοῆσαι ἐξ εἰλιχρινοῦς καρδίας. προγνώστης γάρ ἐστι τῶν πάντων } 
~ yds Cc »ν . » , ~ bf > w κα . 2d 4 
καὶ εἰδὼς ἡμῶν τὰ ἐγχαρδια. δῶμεν οὖν αὐτῷ αἵνον, μὴ ἀπὸ 
στόματος μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ καρδίας, ἵνα ἡμᾶς προσδέξηται 
ς «.« » 4 Q ἊΥ ς ’ ) ’ ct ’ ? ε 
ὡς υἱοὺς. καὶ γὰρ εἶπεν ὃ κύριος ᾿Α“δελφοί μου οὗτοί εἶσιν οἵ 


Cad A o/ ~ , ¢ 
ποιοῦντες τὸ ϑέλημα tov πατρὸς pov‘. 


X. Ὥστε, ἀδελφοί, ποιήσωμεν τὸ ϑέλημα τοῦ πατρὸς τοῦ 15 


χαλέσαντος ἡμᾶς ἵνα ζήσωμεν καὶ διώξωμεν μᾶλλον τὴν ἀρετνή, 


A ‘ ’ ς ’ ~ € ’ ᾿ 
τὴν δὲ κακίαν καταλείψωμεν ὡς προοδοιπορον τῶν ἁμαρτημάτων 


notata sunt): et ne dicat quisquam 6 
vobis, hance carnem non iudicari neque 
resurrecturam. cognoscite, per quem sal- 
vati estis, et per quem visum recepistis, 
nisi in hac carne existentes? decet ergo 
vos sicut templum dei custodire carnem. 
ham quemadmodum in carne existen- 
tes vocati estis, ita etiam in carne ve- 
nietis. si Christus dominus noster qui 
nos salvavit, qui ab initio spiritus erat, 
caro factus est et sic vocavit vos: 


-ita etiam nos in hac ipsa carne acci- 


piemus mereedem“. 

IX. 1. οὐδὲ A ot edd. priores, οὔτε 
I ct Bryen. 1.2. γνῶτε---Οντες. ce- 
teri edd. ita fere interpunxerunt: γνῶτε 
ἐν tim ἐσώϑητε, ἐν τίνι ἀνεβλέψατε, 
2. εἰ μὴ ev τῷ σαρχὶ ταυτῇ ὄντες. 


[4 ~ 


_ — ἡμᾶς AT et edd. ὑμᾶς fragm. syr. 


~ 4. ελευσεσϑε A. 


4—6. εἷς Χριστὸς 
--ἐχάλεσεν. Timotheus Alexandrinus 
apud Curetonum 1. 1. p. 244: there is 


one Christ our Lord, who saved us,. 


who was first spirit, became then in 
the flesh, and thus called us. 4. εἰς 
A I, Timoth. Alex., Wott. (qui praee- 
unte Millio veram codicis lectionem de- 
dit), Frey., Russ., Gall, Schoenem. 
lac., Reithm., Hg!., Laur., Bryen., ὁ 
᾿Ιησοῦς (quasi o τό scriptum esset) Iun., 
ὡς Mill., Davis., Frey., Schoenem., He- 
fel., Dress., εἰ ὁ. fragm. syr. Lighttf., 
Gebh. 5. πρὰ (πνεῦμα) A, Timoth. 


Alex., Fragm. Syr. et edd., non excepto 
Bryennio, λόγος I. 6. ουτως χαι ἡμεις 
A οὐ, edd. (οὕτω Bryen.), χαὲὶ οὕτω 
καὶ ἡμεῖς 1. --- ἀποληψομαιϑα A. 7. 
ἀγαπῶμεν I, ayanwuev ovy A οἱ 
omnes edd., etiam Bryen. 8. ὡς (ef. 
Gal. VI, 10) A I, Wott., Russ., Hef, 
Tac., Dress., Hg'., Laur., Lightf., Gebh., 
Bryen., ZwgIun. et seqqg. edd. 10. ελε- 
χρινους Α. --- sotevA. 11. éyxagdial, 
coniecit Iun., Laur., Bryen., e» xagdia 
A, ἐνχάρδια Ηρ". Gebh., ἐν χαρδίᾳ Tun. 
et ceteri edd., etiam Lightf. — αἶνον (cf. 
c. 1 p. 70,5) I, Fell., Colom., Ittig., Cotel., 
Wott., Coust., Frey., Schoenem., Hef., 
Dress., Hg!., Laur., Bryen., αἰώνιον A, 
Iun. et seqq. edd., αἶνον αἰώνεον Birr., 
Lightf., Gebh., αἶνον vel δόξαν αἰώνιον᾽ 
coniecit Iunius. 13. υἱοὺς AI, Wott.. 
at seqq. edd., ϑεοῦ υἱοὺς Lun. et seqq. 
edd. 13. 14. Ἀδελφοί μου---πατρός 
μου. haec propius ad Ebionaeorum 
ovangelium (secundum Epiphan. Haer. 
XXX, 14: οὗτοί εἰσιν οἱ ἀδελφοί 
μου καὶ ἡ μήτηρ, καὶ ἀδελφοὶ οἱ ποι- 
οὔντες τὰ ϑελήματα (τοῦ πατρὸς μου) 
quam ad Matth. ΧΙ, 50 accedere mo- 
nui (apost. Vater p. 122. not. δ). 14, 
ποιοῦντες lI et edd., πουντες A (Wott.). 

X. 15. ἀδελφοί I, αὄὅελφοι μου A 
et omnes edd., etiam Bryen. 17. πρό- 
οδοίπορον multi edd., etiam Hg',, 
Lightf., Gebh. — τῶν ἁμαρτημάτων 


AD CORINTHIOS EPI. I, 9. 10. 


17 


ς Cd A , A > _/ , -ς ~ , U dA . 
ἡμῶν καὶ Pvywusy τὴν ἀσέβειαν, μὴ ἡμᾶς καταλαβῃ κακα. ἐὰν 
γὰρ σπουδάσωμεν ἀγαϑοποιεῖν, διώξεται ἡμᾶς εἰρήνη. διὰ ταύ- 


A A > ἡ 2 27) ς - » 
την δὲ τὴν αἰτίαν οὐκ ἔστιν εὑρεῖν ἄνϑρωπον . . . 1... . 
- : ‘ 

Ὃ τῶν παρόντων αἰσϑητικὸς ovvinow ὡς οὔτε ἃ λογίζονταί 

᾿ z 4 , A , > ~ 2 ~ ? δ ν᾿ 
τινες εἴναι τερπνά, ξένα καὶ μαχραν ἐστι τῶν ἀπεχϑῶν, ἀλλὰ καὶ 
πλοῦτος πολλάκις μᾶλλον πενίας ἔϑλιψε, καὶ ὑγίεια πλέον ἠνίασε 
γόσου. καὶ καϑόλου τῶν λυπηρῶν καὶ φευχτῶν πάντων ὑπόϑεσις 


καὶ ὕλη ἡ τῶν ἀσπαστῶν καὶ κατ εὐχὴν περιβολὴ γίνεται .. 
Τῆς παρούσης καταστάσεως τὸ τέλος ἐστὶν ἡ διὰ τοῦ πυρὸς 

10 χρέσις τῶν ἀσεβῶν, καϑά φασιν αἱ γραφαὲ προφητῶν τε καὶ ἀπο- 

στόλων, ἔτι δὲ καὶ τῆς Σιβύλλης. . 2. 1. ww ee we 


. οἵτινες παράγουσι φόβους ἀνθρωπίνους, προαιρούμενοι μᾶλ- 


I, των ἁμαρτιῶν Aetomnes edd., etiam 
Bryen., τεμωρεῶν maluerunt Iun., Co- 
lom., Cotel., Fell., Ittig., Const., Frey., 
τῆς ἀπωλείας Bois. 

Χ. 1. χαχὰ A (secundum Mill.) I, 
Wott., Iac., Hgt., Laur., Lightf., Gebh., 
Bryen. al., ta χαχὰ lun. et seqq. 
edd. 3. δὲ I et Bryen., yao A et 
priores edd. — εὑρεῖν A I et edd, 
εἰρήνην εὑρεῖν, suadente Lightf., 
Gebh. — avor (ἀνϑ ὠπονὶ A, ἄνον, 
ἄνθρωπον Tun., Wott., Iac., Laur. 
Lightf., Gebh., Bryen., ἂν ϑεὸν conie- 
cit Wott. (inserto voc. αὐτοῖς post ἔστιν), 
Frey., Schoenem., οὐρανὸν Davis., αὐ- 
τὴν (sc. εἰρήνην) Nolt. et Hef. (qui 
etiam ἄνϑρωπον addidit). ἄνωϑεν (ut 
illud avywy Clem. Hom. I, 15, quam- 
vis non sequentibus Dresselio et La-. 
gardio emendavi) Hg. (Glossolalie p. 108, 
apest. Vater p. 114, not. 9), αἷνον (of, 
6. 1 p. 70, 5. 6. 9 p. 76, 4) Hgt, διὰ 
ταύτην yao τὴν αἰτίαν οὐχ ἔστιν εὑ- 
ρεῖν ἄνϑρωπον ἐν εἰρήνῃ ὄντα᾽ οἵ- 
τενες γὰρ ἔχουσι φόβους ἀνϑρωπί- 
γους χτλ. legit Boisius. non codicibus 
quidem, sed re ipsa lacuna manifesta- 
tur, quam Ioannes Damascenus confir- 
mavit. folium fere iam ante nostros co- 
dices excidisse vel propter Sibyllam ex- 
sectum esse videtur. 4—8. Joannes Da- 
mascenus in sacris parallelis (II, Ὁ. 787): 
τοῦ ἁγίου Κλήμεντος ἐκ τῆς πρὸς 
Κορινϑίους 8 ‘O τῶν παρόντων χτλ. 
6. ὑγίεια (cf. epi. I, 20 p. 26, 6) edidi, 
ὑγεία Ioan. Dam, 9—11. Pseudo-Iu- 
stin. Quaest. ad Orthod. respons. 74, 
praemisso voc. εἰ, additisque: χαϑώς 
φῆσιν ὁ μαχάριος Κλήμης év τῆ πρὸς 

ορινϑίους ἐπιστολῇ. haec Colome- 
sius, Hg. aie Vater p. 74, not. 33, 
et in ed. 1), Lipsius 1.1. p. 12., Lightf, 


riori epistulae vindicaverunt. rectius 
Dsseriue (Diss. de Clementis et Ignatii 
epistolis ¢. X), Guil. Burton, Iacobso- 
nius, A. Harnack ad alteram epistu- 
lam retulerunt. 10. at γραφαὶ προ- 
φητῶν te χαὶ ἀποστόλων. A. Har- 
nack: ,,Hic terminus ostendit, frag- 
mentum e priore Clem. epist. excer- 
ptum non esse. namque auctor ad scri- 
pia Vet. et Novi Test. provocat, cf. U 

etr. 3, 2. Fragm. Murat. vv. 78 —80“. 
ef. epi. Il, 15 τὰ βιβλία καὶ of ano- 


στολοι. per ignem impios iudicatum . 


iri libri sacri ant docuerunt aut do- 
cuisse videbantur, cf. Ies. LXVI, 15. 
Mal. IV, 1. Dan. VII, 9. 10. Enoch. I, 


6. 9. X, 6. 13. 14. XC, 24 sq. XCI, 9.. 


XCVIII, 3. C,.9. CII, 8. 4 ἔστ. (VD), 
1. Matth. IIT, 10—12. 1 Cor. T1113. 16. 
2 Petr. Ill, 7: of δὲ νῦν οὐρανοὶ καὶ 
ἡ γῆ τῷ αὐτοῦ λόγῳ͵ τεϑησαυρισμέ- 
yoo εἰσίν, πυρὶ τηρούμενοι εἰς nué- 
ραν χρίσεως χαὶ ἀπωλείας τῶν ασε- 
βῶν ἀνθρώπων. 11. ἔτι δὲ καὶ τῆς 
Σιβυλλης. cf. Orac. Sibyll. Prooem. apud 
Theophil. Ant. ad Autolycum II, 36 (52). 
Fragm. II, 43. 44. 1. ΤΠ (v. 54 sq. 85 
sq.), Vv. 286 sq., 672 sq.. 689 sq., Si- 
byllam etiam Hermas Vis. II, 4p. 11, 
18 et Petri Paulique praedicatio (apud 
Clem. Al. Strom. VI, 6, 43 p. 76 in 
huius operis fascic. IV 2. 60, 61) me- 
moraverunt, Peratici Phi osophum V, 16 

. 131. Clementis alteri epistulae 
auctori Sibyllae testimonium aptissi- 
mum est. 12. παράγουσι Al, Wott. 
et seqq. edd. (cf. Irenae. adv. haer. I. 
praef., 8. 1 παράγουσι τὸν νοῦν anet- 
ροτέρων), γὰρ ἄγουσι Tun. οὐ seqg.edd., 
παρεισάγουσι Hg. — προαιρούμενοι 
Bryen., προηρήμενοι A et priores edd., 
προαιρουμεϑα I. 


78 


CLEMENTIS ROMANT 


Lov τὴν ἐνθάδε ἀνάπαυσιν ἢ τὴν μέλλουσαν ἐπαγγελίαν. ἀγνοοῦσι 

γὰρ ἡλίκην ἔχει βάσανον ἣ ἐνθάδε ἀνάπαυσις, καὶ οἵαν τρυφὴν 

37) ς , » > 4 2 A , ~ N 

ἔχει 4 μέλλουσα énayysdla, καὶ εἰ μὲν αὐτοὶ μόνοι ταῦτα ἔπρασ- 
2 4 3 \ Ν ~ a 2 

σον, ἀνεχτὸν ἣν" νῦν δὲ ἐπιμένουσει καχοδιδασκαλοῦντες τὰς ἀναι- 

τίους ψυχάς, οὐκ εἰδότες ὅτε δισσὴν ἕξουσι τὴν κρίσιν, αὐτοί τε 


χαὶ OL ἀκούοντες αὐτῶν. 


ΧΙ, ἡμεῖς οὖν ἐν καϑαρᾷ καρδίᾳ 


δουλεύσωμεν τῷ Fey, καὶ ἐσόμεθα δίκαιοι" ἐὰν δὲ μὴ δουλεύσω- 
μὲν διὰ τὸ μὴ πιστεύειν ἡμᾶς τῇ ἐπαγγελίᾳ τοῦ ϑεοῦ, ταλαί- 
πωροι ἐσόμεϑα. λέγει γὰρ καὶ ὃ προφητικὸς λόγος͵ , Ταλαύτετωροί 
εἶσιν οἱ δίψυχοι, οἱ διστάζοντες τῇ καρδίᾳ, ot λέγοντες Ταῦταμ 
πάλαι ἠκούσαμεν καὶ ἐπὶ τῶν πατέρων ἡμῶν, ἡμεῖς δὲ ἡ μέραν 
ἐξ ἡμέρας προσδεχόμενοι οὐδὲν τούτων ἑωράκαμεν. ἀνόητοι, συμ- 
βάλετε ἑαυτοὺς ξύλῳ, λάβετε ἄμπελον᾽ πρῶτον μὲν φυλλορροεῖ, 
εἶτα βλαστὸς γίνεται, εἶτα [φύλλον, εἶτα ἄνθος καὶ μετὰ ταῦτα 
᾿ ὄμφαξ, εἶτα σταφυλὴ παρεστηκυῖα. οὕτω καὶ ὃ λαός μου ἀκατα- 1" 
στασίας καὶ ϑλίψεις ἔσχεν, ἔπειτα ἀπολήψεται τὰ ἀγαϑάς. ὥστε, 
ἀδελφοί μου, μὴ διψυχῶμεν, ἀλλ᾽ ἐλπίσαντες ὑπομείνωμεν, ἕνα 


X. 1. ἀνάπαυσιν I (cf.c,5 p.78,4.5. 

ἡ δὲ ἐπαγγελία--- καὶ Ἶ ἀναπαυσις), 
anodavocy A et omnes edd., etiam Bryen. 
— ἐπαγγελειαν A. — ayvoovaw A. 
2. ηληχὴν A. — ἀνάπαυσις 1, anodav- 
σις A οὗ omnes edd., etiam Bryen. 8. 
ἐπαγγελεια A. 4. ἐπιμενονσιν A. 
— χαχοδιδασχαλοῦντες. cf. Ignat. ad 
Philad: ὁ. 2. 4. 5. ἀναιτίους ψυχὰς 
A (avetiovc) I et omnes edd. praeter 
Colomes. et Wottonum (ubi ἀναιτίους 
ad oramn positum est), ἀνοήτους ψυ- 
χὰς coniecit Davisius. 5. εξουσιϑ A. 
XI. 8. διὰ τὸ 1 et Bryen., iam Jun. 

et Bois. maluerunt, dia του A et edd. 
riores — [τη] A. 8. 9. ταλαιπὼ- 

for] A. 9. ἐσόμεθα A Let plerique 
edd., ἐσώμεϑα mendose Colom., Cle- 
ric., Russ. — va? A I, Wott. et seqq. 
edd., om. Iun. et seqq. edd. , 9-16. 
Talainweol slow—ta ayada. cf. P . 
I, 23 p. 29, 17 sq. et 101 notata. 0. 
οἷ A 4 Wott. et seqq. edd., of dé Iun. 
et seqq. edd. 11. πάλαι I οὐ Bryen., 
alia A, πα[ντα) Iun. et priores edd., 
om. epi. I, 23 p. 29,18. — ἐπὶ Α et 
edd., ἀπὸ mallent Iun. et Colomes. — 
ἡμεῖς δὲ nuéoav Α Τοῦ οδά. ante Wotto- 
num, Davis., Schoenem., Iacobs., Hefel. 


€ 


ed. IV, Dress. et seqq., ἡμεῖς δὲ viol ἡμέ-. 


ραν in codice legi asseruit Wotton., 
quem secuti sunt Russ., Gall., Hofel. 
(in prioribus edd.). legi quidem in ¢o- 


dice YOI (non YIOI) concessit Iacob- 
sonius, set ita ut nihil nisi impressio- 
nem habeamus vocis TOY atramento 
adhuc humido factam e pagina sequenti, 
quae iam pridem periit. 12. &wee 
xauev AT, Davis,, Schoenem., Iac., 
Hefel. ed. 1V, Dress., Hg’., Laur, 
Lightf., Gebh., Bryen., ἔτει ὁ codice ad- 
dere voluit Wottonus. legi quidem. vo- 
cem interlinearem ore aut si Wotto- 
num audias ἔτε concessit Iacobsonius. 
sed idem monuit, hanc ultimam pagi- 
nam praebere in universum novem 1n- 
terlineationes magis minus perspicuas. 
quonam iure duae tantum retinendae 
sint? Wottonum etiam hic secuti sunt 
Russ., Gall, Hefel. (in prioribus edd.). 
12. 13. συμβάλετε A I, Iun., Iacobs., 
Hefel., Dress., Hg!., Laur., Gebh., Bryen., 
συμβάλετε Wotton., συμβαλλετε Cou- 
stant. et Schoenem. 13. φυλλορροεῖ 
I, Hef., Dress., Hg!., Laur. al., φυλος- 
θ0ο0εε A (Iacobs.), φυλλοροεῖ (Wott., 
Tisehdf.), Lightf., Gebh 14. εἶτα 
φύλλον, εἶτα ἔνϑος, xa] μετὰ ταῦτα 
upeg supplevi ex epi. I, 23 p. 30, 3. 
4, εἶτα ὄμφαξ I, μετα ταντὰ ομφαξ 
A. librarios potius quam ipsum aucto- 
rem illa omisisse puto. 15. σταφυλὴ 
A et omnes edd., etiam Bryen., βλα- 
στὸς 1. -- ουτως A. . 16. emete A. 
17. ἀλλ I et Bryen.. adda A et prio- 
res edd. 


or 


AD CORINTHIOS EPI. IT, 10—12. 


79 


καὶ TOV μισϑὸν κομισώμεϑα. πιστὸς γάρ ἐστιν ὃ ἐπαγγειλάμενος 
‘ 2 ‘ 2 , ς» - Py > ~ 2.5 bf 
τὰς ἀντιμισϑίας ἀποδιδόναι ἑκάστῳ τῶν ἔργων αὐτοῦ. ἐὰν οὖν 
ποιήσωμεν τὴν δικαιοσύνην ἐναντίον τοῦ ϑεοῦ, εἰσήξομεν εἰς τὴν 
βασιλείαν αὐτοῦ καὶ ληψόμεϑα τὰς ἐπαγγελίας, ἃς ,οὖς οὐκ ἤκου- 
σεν, οὐδὲ ὀφθαλμὸς εἶδεν, οὐδὲ éxi καρδίαν ἀνθρώπου ἀνέβη“. 
ΧΙΙ, ᾿Εχδεχώμεϑα οὖν xa¥ ὥραν τὴν βασιλείαν τοῦ ϑεοῦ 
2 > ἢ ‘ ὃ , > \ 2 » ὃ Ἁ ς » " ~ ἐσ 
ἐν ἀγάπῃ καὶ δικαιοσύνῃ, ἐπεὶ οὐκ οἴδαμεν τὴν ἡμέραν τῆς ἐπιυ- 
φανείας τοῦ ϑεοῦ. ἐρωτηϑεὶς γὰρ αὐτὸς 6 κύριος ὑπό τινος, πότε 
~ x 
_ ἥξει αὐτοῦ ἡ βασιλεία, εἶπεν ᾿Ὅταν ἔσται τὰ δύο ἕν, καὶ τὸ ἔξω 
10 ὡς τὸ ἔσω, καὶ τὸ ἄρσεν μετὰ τῆς ϑηλείας, οὔτε ἄρσεν οὔτε ϑῆλυ'. 
Ta δὲ δύο ἕν ἐστιν, ὅταν λαλῶμεν ἑαυτοῖς ἀλήϑειαν, καὶ ἐν δυσὶ 
, 2 , »” s , \ \ 2 ς ν 2) ( - 
σώμασιν ἀνυποκρίτως εἴη μία ψυχή. ,Καὶ τὸ ἔξω ὡς τὸ ἔσω“ τοῦτο 
. ~ ' ‘ ’ 
λέγει" τὴν ψυχὴν λέγει τὸ ἔσω, τὸ δὲ ἔξω τὸ σῶμα λέγει. ὃν τρό- 
Σ 4 ~ ' c a ς ’ , » 
πον οὖν σου τὸ σῶμα φαίνεται, οὕτω καὶ ἢ Ψυχὴ σου δηλη ἔστω 


XI. 4. οὐς I, Iun., uncis inclusa 
plerique edd., sine uncis Bryen., om. A. 
5. οὐδὲ ὀφθαλμὸς εἶδεν A (dev) I et 
plerique edd. (ἔδεν Iun., Wott., 186. al., 
εἶδεν Hg'., Lightf., Gebh., Bryen.), om. 
Bryen. 

XII. 7. ἐπεὶ I et Bryen., execdy 
A et priores edd. 7. 8. ἐπιφανιας A. 


8—10. ἐρωτηϑεὶς γὰρ--οὔτε ἄρσεν 
ovte ϑῆλυ. haec ex Aegyptiorum evan- 
lio hausta esse docet Clemens Alex. 


trom. IIT, 13, 92. 93. p. 553: διὰ τοῦτό 
τοι ὃ Κασσιανός φησι Πυνϑανομένης 
τῆς Σαλώμης Πότε γνωσϑήσεται τὰ 
περὶ ὧν ἤρετο, ἔφη ὁ χύριος Ὅταν 
τὸ τῆς αἰσχύνης ἔνδυμα πατήσητε, 
xn ὅταν γένηται τὰ δύο ἕν, καὶ τὸ 
ρεν μετὰ τῆς ϑηλείας, οὔτε ἄρρεν 
οὔτε ϑῆλυ. πρῶτον μὲν οὖν ἐν τοῖς 
παραδιδομένοις ἡμῖν τέτταρσιν εὖ- 
αγγελίοις οὐκ ἔχομεν τὸ ῥητόν, ἀλλ᾽ 
ἐν τῷ κατ᾽ Αἰγυπτίους. Orac. Sibyl. 
TI, 168. 164: | ane 
Νήπιοι οὐδὲ νοοῦντες 09 , ηνίχα 
φῦλα γυναικῶν 
gy τὸ ϑέρος με- 
ρόπων ἀνϑρώπων. 
etiam Naasseni, qui evangelio secun- 
dum Aegyptios utebantur (Philos. V, 
7 p. 98), ocebant (ib. p. 99): ἀπεχὸπ 
γάρ, φησίν, ὁ “Attic, τουτέστιν ἀπ 
τῶν χοϊκῶν τῆς χτίσεως χατωϑεν με- 
av, καὶ ἐπὶ τὴν αἰωνίαν ἄνω μετε- 
ἡλυϑεν οὐσίαν, ὅπου, φησίν, οὐχ 
ἔστιν οὔτε ϑῆλυ οὔτε ἄρσεν, ἀλλὰ 
καινὴ χτίσις; καινὸς ἄνϑρωπος, ὃς 
ἐστιν ἀρσενόϑηλυς. Pseudo-Linus de 
passione Petri et Pauli p. 70 B: ,,unde 


My τίχτωσιν, 


dominus in mysterio dixerat: si non 
feceritis dexteram sicut sinistram et 
sinistram sicut dexteram et quae sur- 
sum sicut quae deorsum et quae ante 
sicut quae retro, non cognoscetis reg- 
num dei“. haec R. A. Lipsius (Die 
Quellen der rém. Petrussage, Kilon. 
1872 p. 123) bene revocavit ad evan- 
gelium secundum Aegyptios. 8. ἐρω- 
τηϑεὶς I, ἐπερωτηϑεις A et omnes edd., 
etiam Bryen. 9. or ἂν 1. 9. 10. to 
e§@ ὡς to eow A et edd. omnes, eti- 
am Bryen., τὰ ἔξω ὡς τα ἔδω 1. 10. 
Gnliag A. 11. τὰ δὲ δύο ἕν ἔστιν 
κτλ. de hac epistula Photius Bibl. cod. 
126: xal ἑρμηνείας δὲ ῥητῶν τινῶν 
ἀλλοχότους ἔχει. --- τὰ δὲ δύο 
Bryen., ta δυο de A et priores edd. 
— ἑαυτοῖς I, coniecit Mill., ediderunt 


Lightf., Gebh., Bryen., αὐτοῖς A et ce-. 


teri edd. (αὑτοῖς em. Hg'.), ἄλλοις vel 
αλλήλοις conecit Iun.— ὅυσε A et omnes 
edd.,etiamBryen.,dvoI. 13. τὴν Ψυχὴν 
λέγει τὸ ἔσω, τὸ δὲ ἔξω τὸ σῶμα λέ- 
yee. Clemens Alex. Strom. II], 9, 64. 
p. 540: ἄνϑρωπον δὲ χαλεῖ ἡ γραφὴ 
διχῶς, τόν te φαινόμενον χαὶ τὴν 
ψυχήν. --- to ἐσω" τὸ δὲ εἶξῳ A et 
omnes edd., etiam Bryen., τὸ ὄξω, τὸ 
δὲ ἔσω 1. 14. ουτὼς A. — δήλη I, 
Bois., Hef., Dress., Laur., Bryen., δη- 
dog A, Iun. (ἔσ. πρόδηλος, ut etiam 
Colom.), Wott., Iac. (qui adiectivi sim- 
plicis genus commune confirmatum as- 
seruit Muripidis Med. II, 1194 ed. Por- 
son.), Lightf., Gebh. — ἔστω A I, Iun., 
Wott., lac. et seqq. edd,, ἔσται Bois., 


Hef., Dress. 


1 Cor. II, 9. 
1 Clem. 
XXXIV. 


I et. 


80 CLEMENTIS ROMANI 


ἐν τοῖς καλοῖς ἔργοις. , Καὶ τὸ ἄρσεν μετὰ τῆς ϑηλείας, οὔτε ἄρσεν 
οὔτε ϑῆλυ', τοῦτο λέγει" ἵνα ἀδελφὸς ἰδὼν ἀδελφὴν οὐδὲν φρονῇ 
᾽ ~ ao ~ ~ 
περὶ αὐτῆς ϑηλυκόν, μηδὲ φρονῇ te περὶ αὐτοῦ ἀρσενικόν. ταῦτα 
ὑμῶν ποιούντων, φησίν, ἐλεύσεται ἡ βασιλεία τοῦ πατρός μου. 
XIII. -AdeAgoi μου, ἤδη ποτὲ μετανοήσωμεν, νήψωμεν eni ὕ 
, 2 ’ A ’ ~ > ’ ‘ a ? 
τὸ ἀγαϑὸν. μεστοὶ γὰρ ἐσμεν πολλῆς ἀνοίας καὶ πονηρίας. ἔξα- 
λείψωμεν ἀφ᾽ ἡμῶν τὰ πρότερα ἁμαρτήματα καὶ μετανοήσαντες 
ἐκ ψυχῆς σωθῶμεν καὶ μὴ γινώμεϑα ἀνϑρωπάρεσκοι, μηδὲ ϑέ- 
λωμεν μόνον ἑαυτοῖς ἀρέσχειν, ἀλλὰ xai τοῖς ἔξω ἀνϑρώποες ἐπὶ 
~ , U ‘ NN 3 € ~ ‘ ~ 4 Α 
τῇ δικαιοσύνῃ, ἵνα τὸ ὄνομα de ἡμᾶς μὴ βλασφημῆται. λέγεε γὰρ 
les. 111, 5.6 κύριος ,4Διὰ παντὸς τὸ ὄνομά μου βλασφημεῖται ἐν πᾶσε τοῖς 
ἐϑνεσι', καὶ , 41d βλασφημεῖται τὸ ὄνομά ov’. ἐν τίνι βλασφη- 
- 2 ~ i) ~ Cc «-« a , . \ 2 , 
μεῖται, ὃν τῷ μὴ ποιεῖν ὑμᾶς ὁ βούλομαι. τὰ ἐϑνη γὰρ axOv- 
ovta ἐκ τοῦ στόματος ἡμῶν τὰ λόγια τοῦ ϑεοῦ ὡς καλὰ καὶ με- 
’ , »” , . .»») ς - c 3 2») 
γάλα ϑαυμαζει" ἔπειτα καταμαϑόντα τὰ ἔργα ἡμῶν ὅτι οὐκ ἔστιν! 
2 ye ~ ’ ὃ , »” > , ! 
ἄξια τῶν ῥημάτων ὧν λέγομεν, ἔνϑεν εἰς βλασφημίαν τρέπονται 
λέγοντες εἶναι μῦϑόν τινα καὶ πλάνην. ὅταν γὰρ ἀκούσωσι παρ᾽ 
ς ~ ci , 6 , 2 , C ε» % > - ‘ 2 
Luc.VI,32aq. ἡμῶν ote λέγει ὁ ϑεός ,Ov χάρις ὑμῖν, εἰ ἀγαπᾶτε τοὺς ἀγα- 
πῶντας ὑμᾶς, ἀλλὰ χάρις ὑμῖν, εἰ ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχϑροὺς καὶ τοὺς 


XII. 1. τ[οις] A. 1. 2. xal τὸ 
ἄρσεν μετὰ τῆς ϑηλείας, οὔτε ἄρσεν 
οὔτε ϑῆλυ. Hieronymus adv. Iovinian. 
I, 12 Opp, IT, 297 sq.): ad hos (ennu- 
chos) et Clemens successor apostoli Pe- 
tri, cuius Paulus apostolus meminit 
(Phil. IV, 3), scribit epistolas omnem- 
que pene sermonem suum de virginita- 
tis puritate contexit. Epiphanius Haer. 

1ὅ: αὐτὸς Κλήμης αὐτοὺς (Ebi- 
onaeos) κατὰ πάντα ἐλέγχει ἀφ᾽ ὧν 
γραψεν ἐπιστολῶν ἐγχυχλίων tov 
ἐν ταῖς ἁγίαις ἐχκλησίαις ἀναγινω- 
σχομένων, ὅτι ἄλλον ἔχει χαραχτῆρα Bryen. 0 ‘ 
ἡ αὐτοῦ πίστις καὶ ὃ λόγος παρὰ τὰ I. 11. 12. Διὰ παντὸς -- ἔϑνεσι, cf. 


καὶ ἐγκαλύπτει τὸν λογισμόν, ,. ἀλλ᾽ 
ἀπεχδυσάμενος τὴν ἐχ tovtwmy ἀχλὺν 
ἐχ μετανοίας καταισχυνϑεὶς πνεῦμα 
χαὶ ψυχὴν ἑνώσει χατὰ τὴν τοῦ λύ- 
you ὑπαχοήν, τότε, ὡς χαὶ ὁ Παῦλός 
φησιν, Οὐχ Ev ἐν ὑμῖν οὐχ ἄρρεν, 
οὐ ϑῆλυ (Gal ΠῚ, 28). ἀποστᾶσα γὰρ 
τοῦδε τοῦ σχήματος, ᾧ διαχρίνεται 
τὸ ἄρρεν χαὶ τὸ ϑῆλυ, ψυχὴ μετατί- 
ϑεται εἷς ἕνωσιν οὔϑ᾽ ἕτερον οὖσα. 
2. tovt(o] ultimum vocabulnm in A. — 


φρονῇ emend. Bryen., φρονεῖ I. 
XO 5. gov emendavi, οὖν I et 


10. ἡμᾷς emend. Bryen., ὑμᾶς 


und τούτων εἰς ὄνομα αὐτοῦ ἐν ταῖς 
Περιόδοις νενοϑευμένα. αὐτὸς γα 

παρϑενίαν διδάσχει, χαὶ αὐτοὶ ov dé- 
χονται, quae etiam huic epistulae plane 
conveniunt. Clemens Alex. Strom. JII, 
13, 93 p. 553 ita porgit: ἔπειτα δὲ 
ἀγνοεῖν μοι δοκεῖ (Cassianus), ote ϑυ- 
μὸν μὲν ἄρρενα ὁρμήν, ϑήλειαν δὲ τὴν 
ἐπιϑυμίαν αἰνίττεται, οἷς ἐνεργήσασι 
μετάνοια ἕπεται χαὶ αἰσχύνη. ὅταν 
οὖν μήτε τις ϑυμῷ μητ᾽ ἐπιϑυμίᾳ χα- 
ρισάμενος, ἃ δὴ καὶ ἐξ ἔϑους χαὶ 
τροφῆς κακῆς αὐξήσαντα ἐπισχιάζει 


Tes. LIL, 5. LXX. τάδε λέγει κύριος 
Ac ὑμᾶς διὰ παντὸς τὸ ὄνομά pov 
λασφημεῖται ἐν τοῖς ἔϑνεσι. Rom. 

, 24. 12, xal Διὸ βλασφημεῖται 
τὸ ὄνομά μου. haec Bryennius libe- 
Yrius reddita esse censuit ex les. LU, 
5. Ezech. XXXVI, 20—23, fortasse eti- 
am ex 2 Regg. XII, 14 (secundum recen- 
tiores Hebraei textus interpretes). mihi 
quidem ex apocrypho libro hausta 6880 
videntur. 14. ἡμῶν emend. Bryen, 
ὑμῶν I. 10. μὖϑον τινὰ]. 11. ὅτ᾽ 
ἂν 1. 


AD CORINTHIOS EPI. Τί, 12—14. 81 


~ © »“ ¢ ~ . 2 , ‘ ‘ c 
μεσοῦντας ὑμᾶς,, ταῦτα ὅταν ἀκούσωσι, ϑαυμάζουσι τὴν ὑὕπερβο- 
A ~ > 4 c , εἰ 2 le 4 - 
λὴν τῆς ἀγαϑότητος" ὅταν δὲ ἴδωσιν ὅτι ov μόνον τοὺς μισοῦντας 
2 2 ~ 2 > οἱ  2Ἔὁφν > ~ ~ «ς - 
οὐκ ἀγαπῶμεν, ahd Ott οὐδὲ τοὺς ἀγαπῶντας, καταγελῶσιν ἡμῶν, 
καὶ βλασφημεῖται τὸ ὄνομα. 
ὅ. XIV. Ὥστε, ἀδελφοί, ποιοῦντες τὸ ϑέλημα τοῦ πατρὸς ἡμῶν 
ϑεοῦ ἐσόμεϑα ἐκ τῆς ἐκκλησίας τῆς πρώτης τῆς πνευματικῆς, τῆς 
λ Cap \ , 2 ’ ‘ 4 Α ᾽ \ , 
πρὸ ἡλίου καὶ σελήνης ἐκτισμένης" ἐὰν δὲ μὴ ποιήσωμεν τὸ ϑέ- 
, , ~ ene - , 2 Ter. VIT, 11. 
λημα κυρίου, ἐσόμεθα ἐκ τῆς γραφῆς τῆς λεγούσης ᾿Ἐγενήϑη 6 μὲ xxi, 18. 
οἶκός μου σπήλαιον λῃστῶν'. ὥστε οὖν αἱρετισώμεϑα ἀπὸ τῆς 
10 ἐκκλησίας “τῆς. ξωῆς εἶναι, Iva σωθϑῶμεν. οὐκ οἴομαι δὲ ὑμᾶς 
3 - ixd ᾿ , ~ ~ a3 ν ~ 4 ‘ ς , 
ἀγνοεῖν, ote ἐκκλησία ζῶσα σῶμά ἔστι Χριστοῦ. λέγει yao ἡ γραφή 
» ποίησεν ὁ ϑεὸς τὸν ἄνϑρωπον ἄρσεν καὶ Fav‘, τὸ ἄρσεν ἐστὲν Gen. 1, “1. 
ὁ Χριστός, τὸ ϑῆλυ ἡ ἐχκλησία. καὶ ὅτι τὰ βιβλία καὶ οἱ ἀπό- 
στολοι τὴν ἐχκλησίαν οὐ νῦν εἶναι, ἀλλὰ ἄνωϑεν (...). ἦν γὰρ 
15 πνευματική, ὡς καὶ ὃ Ἰησοῦς ἡμῶν, ἐφανερώϑη δὲ ἐπὶ ἐσχάτων 
τῶν ἡμερῶν, ἵνα ἡμᾶς σώσῃ. ἡ ἐκκλησία δὲ πνευματικὴ οὖσα 
ἐφανερώϑη ἐν τῇ σαρχὶ Χριστοῦ, δηλοῦσα ἡμῖν, ὅτε ἐάν τις ἡμῶν 
? >A εν “A ‘ ‘ . , “2 fs > A 
τηρήσῃ αὑτὴν ἐν τῇ σαρκὶ καὶ μὴ φϑείρῃ, ἀπολήψεται αὐτὴν ἐν 
τῷ πνεύματι τῷ ἁγίῳ. ἢ γὰρ σὰρξ αὕτη ἀντίτυπός ἐστὶ τοῦ πνεύ-- 
20 ματος. οὐδεὶς οὖν τὸ ἀντίτυπον φϑείρας τὸ αὐϑεντικὸν ἀπολή- 
» ¥ ~ 2 . 9 ᾿ ‘ , ’ 
wetar, ἄρα οὖν τοῦτο Aéyer, adelot: τηρήσατε τὴν σάρκα, ἕνα 
τοῦ πνδύματος μεταλάβητε, εἰ δὲ λέγομεν εἶναι τὴν σάρκα τὴν 
ἐκκλησίαν καὶ τὸ πνεῦμα Χριστόν, ἄρα οὖν ὃ ὑβρίσας τὴν σάρκα 
εἰ A ’ -¢ ~ ‘1 > ’ “- , 
ὕβρισε τὴν ἐκκλησίαν. 6 τοιοῦτος οὖν ov μεταλήψεται τοῦ πνεύ- 
c ς é , , ς ‘ cr 
25 ματος, ὅ ἐστιν ὁ Χριστός. τοσαύτην δύναται ἡ σὰρξ αὕτη μετα- 
λαβεῖν ζωὴν καὶ ἀφϑαρσίαν, κολληϑέντος αὐτῇ τοῦ πνεύματος τοῦ 
ς oF ΨΨὮ - ’ 2 ~ a ¢ ’ ς , 
ἁγίου. οὔτε ἐξειπεῖν τις δύναται οὔτε λαλῆσαι ἃ ἡτοίμασεν ὃ κχύ- 


ΧΙΠ. 1. or ἂν 1. 2. ὅτ᾽ ἂν 1. κεφαλὴ τῆς exxanolac, αὐτὸς σωτὴρ 
,ΧΙΝ. 6. 1. ἐκ τῆς ἐχχλησίας τῆς τοῦ σώματος. 1). 18. τὸ ἄρσεν ἐστὶν 
πρώτης τῆς πνευματικῆς, τῆς πρὸ ἡλί- ὁ Χριστός, τὸ ϑῆλυ ἡ ἐχχλησία. cf. 
ov χαὶ σελήνης ἐχτισμένης. cf. Hebr. Eph. V, 23, ὅτι ἀνήρ ἔστιν χεφαλὴ 
XII, 23 ἐχχλησία πρωτοτόχων ano- τῆς γυναικός, ὡς καὶ ὁ Χριστὸς κε- 
γεγραμμένων vy ἐν οὐρανοῖς. 8. 9. φαλὴ τῆς ἐχχλησίας, etiam v.32. 14. 
ενήϑη--ληστῶν. ef. Ter. VIL, 11 LXX (....) deesse videntur fere: φασὶν oi- 
an ee ae wy ὃ olx 66, μου κτλ, dare. Bryennius e sententiarum nexu 
μεῖς δὲ αὐτὸν (τὼν intellegi censuit φασί, διδάσχουσι vel 
οἶχόν μουὴ ποιεῖτε σπήλαιον λῃστῶν. similia sine ulla textus lacuna. 15. 
11. ἐχχλησία ζῶσα σῶμά ἐστι Χριστοῦ. ὡς καὶ ὄ ᾿Ιησοῦς ἡμῶν, cf.c 9p. 16, 
cf. Col. ἢ, 18 χαὶ αὐτός ἐστιν ἡ xe- 4. 19. ἀντίτυπος. οἵ. LXX Hebr. IX, 
αλὴ τοῦ σώματας, THC ἐχκλησίας. 94. 1 Petr: ΠΙ,21. 20. 21. αἰπολή- 
Eph. I, 22. 23 ty ἐχχλησία, τις arly §=petae I (prius), μεταλήψεται I (corr.) 
σῶμα αὐτσῦ. ¥, 23 καὶ i Χριστὸς δὲ Bryen. . 27. οὔτε ἐξειμεῖν τις δύ- 
HILGENFELD, ΝΟΥ. TESTAM. EXTRA CANONEM. FASC. I. ED. I. 6 


82 CLEMENTIS ROMANI 


ρεος τοῖς ἐχλεχεοῖς atta. XV. Οὐχ οἴομαι δέ, ὅτε, μικρὰν 
συμβουλίαν ἐποιησάμην περὶ ἐγκρατείας, ἣν ποιήσας τις οὐ με- 
tavonoet, ἀλλὰ καὶ ἑαυτὸν σώσει κἀμὲ τὸν συμβουλεύσανεα. μι- 
σϑὸς γὰρ οὐκ ἔστι μιχρὸς πλανωμένην Ψυχὴν καὶ ἀπολλυμένην 
ἀποστρέψαι εἰς τὸ σωϑῆναι. ταύτην γὰρ ἔχομεν τὴν ἀντεμεσϑίαν ὃ 
ἀποδοῖναι τῷ ϑεῷ τῷ κτίσαντε ἡμᾶς, ἐὰν ὁ λέγων καὶ ἀκούων 
μετὰ πίστεως καὶ ἀγάπης καὶ λέγῃ καὶ ἀκούῃ. ἐμμείνωμεν οὖν 
ἐφ᾽ οἷς ἐπιστεύσαμεν δίκαιοι καὶ ὅσιοι, ἵνα peta παρρησίας aitw- 
.. LVI, 9. μὲν τὸν ϑεὸν τὸν λέγοντα ;Ἔτι λαλοῖντός σου ἐρῶ ᾿Ιδοὺ στάρειμι". 
τοῦτο γὰρ τὸ ῥῆμα μεγάλης ἐστὶν ἐπαγγελίας σημεῖον" δεοεμότε. 
ρον γὰρ ἑαυτὸν λέγει ὁ κύριος εἰς τὸ διδόναι τοῦ αἰτοῦντος. το- 
σαύτης οὖν χρηστότητος μεταλαμβάνοντες μὴ φϑονήσωμεν ξαυτοῖς 
᾿ τυχεῖν τοσούτων ἀγαϑῶν. ὅσην γὰρ ἡδονὴν ἔχει τὰ δήματα ταῦτα 
τοῖς ποιήσασιν ATH, τοσαύτην κατάχρισιν ἔχει τοῖς παρακούσα- 
XVL ὥστε, ἀδελφοί, ἀφορμὴν λαβόντες οὐ μικρὰν εἰς τὸ 16 
μετανοῆσαι, καιρὸν ἔχοντες ἐπιστρέψωμεν ἐπὶ τὸν καλέσαντα 
ἡμὰς ϑεόν, ἕως ἔτι ἔχομεν τὸν παραδεχόμενον ἡμᾶς. ἐὰν γὰῤ 
ταῖς ἡδυπαϑείαις ταύταις ἀποταξώμεϑα καὶ τὴν ψιχὴν ἡμῶν v- 
χήσωμεν ἐν τῷ μὴ ποιεῖν τὰς ἐπιϑιμίας αὐτῆς τὰς πονηρᾶς, 
γινώσχετε δέ, ὅτι ἔρχεται ἤδη Ὁ 


σιν. 


μεταλημμόμεϑα τοῦ ἐλέους. [ησοῦ. 


Mal. IV, 1. 


mote, ἀν ἢ ἡμέρα τῆς κρίσεως ὡς χλέβανος καιόμενος, καὶ τακήσονεαί τενες 


τῶν οὐρανῶν, καὶ πᾶσα ἡ γῆ ὡς μόλιβδος ἐπὲ πυρὲ τηκόμενυς, 
καὶ τότε φανήσεται τὰ κρύφια καὶ φανερὰ ἔργα τῶν- ἀνθρώπων. . 
b.X11,8.9. χαλὸν οὖν ἐλεημοσύνη, ὡς μετάνοια ἁμαρτίας, κρείσσων νηστεία 
pets. IV, 8. προσευχῆς, ἐλεημοσύνη δὲ ἀμφοτέρων" ἀγάπη δὲ χαλύπτει πλῆ- 


vata? οὔτε λαλῆσαι χτλ. cf. 1 Cor. I, 
9 ot es 11 p. 79, 4. 5. 

XV. 3—5. μισϑὸς ᾿γὰρ-- σωϑῆναι, 
Bryen. contulit Jac. V, 19. 20. 6. ὃ 
λέγων χαὶ ἀχούων. ef. c. 1 p. 69, 6. 
6, 10 p. 78, ὅ. 6. 9, ἔτι λαλουντός 
σου ρῶ Ἰδοὺ πάρειμι. cf. les. LVI, 
9. Barnab. epi. c. 3 p. 6, 29. 30. 

XVI. 20—22. γινώσχετε δέ---ἐπὶ 
πυρὶ τηχόμενος. Bryen. contulit Mal. 
IV, 1 διότι ἰδοὺ ἡμέρα (Al. add. xv- 
glov) ἔρχεται καιομένη ὡς κλίβανος. 
2 Petr. iI, 7 οἱ δὲ νῦν οὐρανοὶ καὶ 
ἥ γῆ τῷ αὐτοῦ λόγφ͵ τεϑησαυρισμέ- 
vou εἰσίν, πυρὶ τηρούμενοι εἰς ἡμέ- 
ραν χρίσεως καὶ ἀπωλείας τῶν ἀσε- 
βῶν ἀνθρώπων. 10 ἥξεις δὲ ἡμέρα χυ- 


lov ὡς χλέπτης, ἐν. y οἱ οὐρανοὶ 
δοιξηδὸν. παρελεύσονται, χαὲ γῇ xal 
τὰ ἐν αὐτῷ ἴα α κατακαήσεται. 12 
τῆς τοῦ ϑεοῦ ἡμέρας, δι᾽ ἣν οὐρανοὶ 
πυρούμενοι λυϑήσονται καὶ στοιχεῖα 
χαυσούμενα τήκεται. 24, 25. καλὸν 


οὖν ἐλεημοῦ οτέρων. Bryen. 
contulit “Tob er ae ἀγαϑὸν προσ: 


εὐχὴ μετὰ νηστείας xal ἐλεημοσύνης 
καὶ δικαιοσύνης. ἀγαϑὸν τὸ dal ov. 
μετὰ δικαιοσύνης ἢ πολὺ. μετὰ ἀδι- 
κίας, χαλὸν ποιῆσαι ἐλεημοσύνην ῃ 
ποιῆσαι χρύσίον. ἐλεημοσύνη γὰρ ᾿ἐχ 
ϑανάτου ῥύεται, καὶ abty ἀποκαϑα- 

tet πᾶσαν ἁμαρτίαν. 25-Ὁ. 83, 1. 
ἀγάπη δὲ ζχαλύπτει ἰπλῆϑος ἁ ἁμαῤειῶν. 


AD CORINTHIOS EPL I, 14—17. 83 


Fos ἁμαρτιῶν, προσδυχὴ δὲ ἔκ καλῆς συνειδήσεως ἐκ ϑανάτου 
᾿ ’ ’ - Cc € a , , 
ῥύεται. μαχάριος πᾶς ὃ εὑρεϑεὶς ἐν τούτοις πλήρης. 
αύνη γὰρ κούφισμα ἁμαρτίας γίνεται. 
XVI. ἹΜετανοήσωμεν οὖν ἐξ ὅλης καρδίας, ἵνα μή τις ἡμῶν. 
5 παραπόληται. εἰ γὰρ ἐντολὰς ἔχομεν καὶ τοῦτο τιράσσομεν, ἀπὸ 
τῶν εἰδώλων ἀποσπᾶν καὶ κατηχεῖν, πάσῳ μᾶλλον ψυχὴν ἤδη 
γινώσκουσαν τὸν ϑὲὸν οὐ δεῖ ἀπόλλυσϑαι; συλλάβωμεν οὖν éav- ͵ 
~ \ -; 4 3 ~ >: » ‘ A > , a ~ 
τοῖς καὶ ἐοὺς ἀσϑενοῦντας ἀνάγειν περὲ TO ἀγαϑόν, ὅπως σωϑῶ- 
μεν ἅπαντες, καὶ ἐπιστρέψωμεν ἀλλήλους καὶ νουϑετήσωμεν. καὶ 
Ἰ0μὴ μόνον ἄρτι δοκῶμεν πιστεύειν καὶ προσέχειν ἐν τῷ νουϑε- 
- Cw ς "» ~ , ? ἡ ἫΝ 2 Ύ 
τεῖσϑαι ἡμᾶς ὑπὸ τῶν πρεσβυτέρων, ἀλλὰ καὶ ὅταν εἰς οἶκον 
ἀπαλλαγῶμεν, μνημονείωμεν τῶν. τοῦ κυρίου ἐνταλμάτων καὶ μὴ 
ἀντιπαρελχώμεϑα ἀπὸ τῶν κοσμικῶν ἐπιϑυμιῶν, ἀλλὰ πυκνότερον 
προσερχόμενοι πειρώμεϑα προκόπτειν ἐν ταῖς ἐντολαῖς τοῦ κυ- 
Ἰδρίου, ἵνα πάντες τὸ αὐτὸ φρονοῦντες συνηγμένοι ὦμεν Eni τὴν 
J ' ~ , 
. ζωήν. εἶπα γὰρ ὃ κύριος "ἔρχομαι συναγαγεῖν πάντα τὰ ἔϑνη, tes. LXVLI8. 
φυλὰς καὶ γλώσσας“. τοῦτο δὲ λέγει τὴν ἡμέραν τῆς ἐπιφανείας 
αὐτοῦ, 


ἐλεημο-- 


ὅτε ἐλϑὼν λυτρώσεται ἡμᾶς ἕκαστον κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ". 
\ ‘ ’ > ~ . ‘ , c SH s 
καὶ ὄψονται τὴν δοξαν αὑτοῦ καὶ τὸ χράτος οἱ ἄπιστοι καὶ ξενε- 
40 σϑήσονται ἰδόντες τὸ βασίλειον τοῦ κόσμου ἐν τῷ Ιησοῦ héyor- 
teg Οὐαὶ ἡμῖν, ὅτι σὺ ἧς, καὶ οὐκ ἤδειμεν καὶ οὐκ ἐπιστεύομεν 
,. , - ᾿ , ~ > , δου. 
καὶ οὐκ ἐπειϑόμεϑα τοῖς πρεσβυτέροις τοῖς ἀναγγέλλουσιν ἡμῖν. 
περὶ τῆς σωτηρίας ἡμῶν. καὶ ,Ὁὃ σκώληξ αὐτῶν οὐ τελευτήσει, Ies.LXVI,21. 
‘ δ ~ 3 ~ γ , . 2) > cr ’ 
καὶ τὸ πῦρ αὐτῶν οὐ σβεσϑῆήσεται, καὶ ἔσονται εἰς ὁραόιν TAY 
I< ‘ ig A > 4 ~ , ec w A) 

95 σαρχι΄. τὴν ἡμέραν exelyny λέγει τῆς κρίσεως, OFAY OWortaL TOUS 
ἐν ὑμῖν ἀσεβήσαντας καὶ παραλογισαμένους τὰς ἐντολὰς Ἰησοῦ 
Χριστοῦ. οἱ δὲ δίκαιοι εὐπραγήσαντες καὶ ὑπομείναντες τὰς βα- 
σάνους καὶ μισήσαντες τὰς ἡδυπαϑείας τῆς ψυχῆς ὅταν ϑεάσων- 
ται τοὺς ἀστοχήσαντας καὶ ἀρνησαμένους διὰ τῶν λόγων ἢ διὰ 

δοτῶν ἔργων τὸν ᾿Ιησοῦν, ὅπως κολάζονται δειναῖς βασάνοις πυρὶ 


Bryen. contulit 1 Petr. IV, 8 ὅτε ἀγά- 
πη καλύπτει Ἀλῆϑος ἁμαρτιῶ. 
VI. 1. 2. προσευχὴ---ὸκ ϑανάτου 
éverac. cf. Tob. XII, 9. , 
“41. ὅτ᾽ ay I. 1ὅ. τὸ αὐτὸ 
φρονοῦντες. ef. 2 Cor. XIII, 11. Ronn 


ritar 108. LXVI, 18. 11. 18. τὴν ἡμέ- 
av τῆς ἐπιφανείας αὐτοῦ, cf. 2 Thes. 
i. 8. 1 Tim. IV, 1. 18. or ἂν 1. --- 
ἔχαστον κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ, cf. Ps. 
LXII (Χ, 13 ἑχάστῳ κατὰ τὰ ἕ 
γα αὐτοῦ. Rom. II, 6. 2 Tim. IV, 14. 


25. ὅτ᾽ ἂν 1. 


, 16. ΧΥ͂, 5. Phil. Π, 2. LL, 16 
(vulg.). IV, 2. 17. φυλὰς non repe- 


dé 


26. ὑμῖν 1, ἡμῖν Bryen. 
6 x 


84 CLEMENTIS ROMANI - 


ἀσβέστῳ, ἔσονται. δόξαν δόντες τῷ ϑεῷ αὐτῶν λέγοντες ὅτι ἔσται 
ἐλπὶς τῷ δεδουλευκότι ϑεῷ ἐξ ὅλης καρδίας. 

ΧΥ͂ΠΙ. Καὶ ἡμεῖς οὖν γενώμεϑα ἐκ τῶν εὐχαριστούντων, 
τῶν δεδουλευχότων τῷ ϑεῷ καὶ μὴ ἐκ τῶν κρινομένων ἀσεβῶν. 
καὶ γὰρ αὐτὸς πανϑαμαρτωλὸς ὧν καὶ. μήπω φεύγων τὸν πει- 5 
ρασμόν, ἀλλ᾽ ἔτε ὧν ἐν μέσοις τοῖς ὀργάνοις τοῦ διαβόλου σπου- 
dalw τὴν δικαιοσύνην διώκειν, ὅπως ἰσχύσω κἂν ἐγγὺς αἰτῆς γε- 
γέσϑαι, φοβούμενος τὴν κρίσιν τὴν μέλλουσαν. ΧΙΧ. ὥστε, 
ἀδελφοὶ καὶ ἀδελφαί, μετὰ tov Sedov τῆς ἀληϑείας avaytywoxw 
ὑμῖν ἔντευξιν εἰς τὸ προσέχειν τοῖς γεγραμμένοις, ἵνα καὶ ξαυ- 10 
τοὺς σώσητε καὶ τὸν ἀναγινώσκοντα ἐν ὑμῖν. μισϑὸν γὰρ αἰτῶ 
ὑμᾶς τὸ μετανοῆσαι ἐξ ὅλης καρδίας σωτηρίαν éavtoig καὶ wry 
διδύντας. τοῦτο γὰρ ποιήσαντες σκοπὸν πᾶσι τοῖς νέοις ϑήσομεν 
τοῖς βουλομένοις περὶ τὴν εὐσέβειαν καὶ τὴν χρηστότητα τοῦ ϑεοῦ 
φιλοσοφεῖν. καὶ μὴ ἀηδῶς ἔχωμεν καὶ ἀγανακτῶμεν ot ἄσοφοι, 15 
ὅταν τις ἡμᾶς νουϑετῇ καὶ ἐπιστρέφῃ ἀπὸ τῆς ἀδικίας εἰς τὴν 
δικαιοσύνην. ἔνια γὰρ πονηρὰ πράσσοντες οὐ γινώσχομεν διὰ τὴν 
διψυχίαν καὶ ἀπιστίαν τὴν ἐνοῦσαν ἐν τοῖς στήϑεσιν ἡμῶν καὶ 
ἐσκοτίσμεϑα τὴν διάνοιαν ὑπὸ τῶν ἐπιϑυμιῶν τῶν ματαίων. 
πράξωμεν οὖν τὴν δικαιοσύνην, ἵνα εἰς τέλος σωϑῶμεν. μακάριοι 39 
οἱ τούτοις ὑπακούοντες τοῖς προστάγμασι, κἂν ὀλίγον χρόνον 
κακοπαϑήσωσιν ἐν τῷ κόσμῳ τσύτῳ᾽ τὸν δὲ ἀϑάνατον τῆς ἀνα- 
στάσξδως καρπὸν τρυγήσουσι. μὴ οὖν λυπείσϑω 6 εὐσεβής, ἐὰν 
ἐπὶ τοῖς νῦν χρόνοις ταλαιπωρῇ. μακάριος αὐτὸν ἀναμένει χρό- 
γος ἐκεῖνος. ἄνω μετὰ τῶν πατέρων ἀναβιώσας δὐφρανϑήσεται 35 
εἰς τὸν ἀλύπητον αἰῶνα. XX. ἀλλὰ μηδὲ ἐκεῖνο τὴν διάνοιαν 


XVIII.7. τὴν δικαιοσύνην διώχειν. 


aunes Damasc. sacr. Parall. (Tom. II. 
Bryen. contulit 1 Tim. VI, 11. 2. Tim. 


p. 783 ed. Lequien): tot ay. ov KAr- 


I, 22. 
XIX. 13. σχοπὸν emendavi, χόπον 
I et Bryen. 15. φιλοσοφεῖν ἱ (pr ius), 
φιλοποιεῖν I (corr ) φιλοπονεῖν sryen. 
sed cf.sequensvoc.&copor. 16. ὅτ᾽ av I. 
20—24. μαχάριοι of τοιοΐτοις bxa- 
χκοΐοντες τοῖς προστάγμασι᾽ χἂν GAl- 
γον χρόνον xaxonadjowow ἐν τῷ 
κόσμῳ τούτῳ, τὸν δὲ ϑάνατον κτλ. 
interpunxit Bryen. 22. ἀϑάνατον 
emendavi, ϑάνατον I et Bryen, 24. 
25. oe ἐκεῖνος ἄνω Bryen. 
26—p. 85, 8. ἀλλὰ μηδὲ 
ἐχεῖνο---τὸ κερδαλέον διώχοντες. ἴο- 


ἠσχοῦμεν, καὶ οὐκ ἀσέβεια ψ. 


μεντος ἐπισχόπου “Ῥώμης ἐ x τῆς β' 
πρὸς Κορινϑίους". Μὴ ταρασσέτω τὴν 
καρδίαν ὑμῶν ὅτι βλέπομεν τοὺς adl- 
xovg πλουτοῦντας καὶ στενοχωροῦυ- 
μένους τοὺς τοῦ ϑεοῦ δούλους. ov- 
dels χὰρ͵ δικαίων tte vv (Hg'. ra χὺ) 
καρπὸν ἔλαβεν, ἀλλ᾽ ἐκδέχεται αὐτόν». 
εἰ γὰρ τὸν μισϑὸν τῶν i pad “ὁ 
ϑεὸς εὐϑέως ἀπεδίδου, on She 


χρῦμεν yao εἶναι δίκαιοι οὐ διὰ τὸ 
εὐσεβές, ἀλλὰ τὸ κερδαλέον διαΐκον- 
τες. - 26. μὴ δὲ 1. 


AD CORINTHIOS EPI, II, 18—20. FRAGMENTA. 


85 


ὑμῶν ταρασσέτω, ὅτι βλέπομεν τοὺς ἀδίκους πλουτοῦντας καὶ 


’ LY ~ ~ ὔ , 3 ΕῚ 
στενοχωρουμένους τοὺς τοῦ ϑεοῦ δούλους. πιστεύομεν οὖν, ἀδελ- 


φοὶ καὶ ἀδελφαί, (ὅτι) ϑεοῦ ζῶντος πεῖραν ἀϑλοῦμεν καὶ γυμνα- 


ζόμεϑα τῷ νῦν βίῳ, ἵνα τῷ μέλλοντι στεφανωϑῶμεν. οὐδεὶς τῶν 


5 δικαίων ταχὺν καρπὸν ἔλαβεν, ἀλλ᾽ ἐκδέχεται αὐτόν. εἰ γὰρ τὸν 


μισϑὸν τῶν δικαίων 6 ϑεὸς συντόμως ἀπεδίδου, εὐθέως ἐμπο- 


. ~ 3 - 3 
ρίαν ἠσκοῦμεν καὶ ov ϑεοσέβειαν' ἐδοκοῦμεν γὰρ εἶναι δίκαιοι, 


οὐ τὸ εὐσεβές, ἀλλὰ τὸ κερδαλέον διώκοντες. καὶ διὰ τοῦτο ϑεία 


κρίσις ἔβλαψε πνεῖμα, μὴ ὃν δίκαϊον, καὶ ἐβάρυνε δεσμούς. 
- , ~ > , a ~ > ’ ~ 9 , 
Τῷ μόνῳ Fem, ἀοράτῳ πατρὶ τῆς ἀληϑείας, τῷ ἐξαποστεί- 


λαντι ἡμῖν τὸν σωτῆρα καὶ ἀρχηγὸν τῆς ἀφϑαρσίας, δι᾽ οὗ καὶ 


> 9 Cc ow Α 5ὴ 9» ‘ \ 2 , , > ww ς 
ἐφανέρωσεν ἡμῖν τὴν ἀλήηϑειαν καὶ τὴν ἐπουράνιον Curr, αὐτῷ ἢ 


4 ’ ‘ >» ~ >? > 4 
doga εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν. 


Clementis Romani nonae epistulae fragmentum. 


Leontii presbyteri et Ioannis ,secrarum rernm (τῶν tegwy) 
lib. II. in A. Mai Scriptorum veterum novae collectionis Tom. 


I, 76 (ad calcem) VII, 84: 


Τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ῥώμης ἐκ τῆς # ἐπιστολῆς" 


c ‘ , , > ~ 3 ” \ ’ 
Iva καὶ γενωμεϑα βουληϑέντος αὐτοῦ, οὐκ ovteg τιρῖν γενέ- 


20 σϑαι, χαὶ γενόμενοι ἀπολαύσωμεν τῶν Ov ἡμᾶς γενομένων. διὰ 
, μ nb μ 


XX. 2. πιστεύομεν I, πιστεύωμεν 
Bryen. 8. (ore) addendum esse vi- 
detur, om. I. 8. χερδάλεον I. 9. 
δεσμοὺς edidi (vel δεσμόν), δεσμός 
I οὐ Bryén. sed cf. LXX,3 (1). Regg. XII, 
10 ὁ πατὴρ σου ἔβαρυνε τὸν χλοιὸν 
ημῶν. 14 (μου--υμῶν). 2 Chron. X, 
10. 14 ἐβάρυνε τὸν ζυγόν. 1ο8. XLVII, 
6 ἐβάρυνας τὸν ζυγόν. Thren. III, 7 
ἐβάρυνε χαλχὸν μου. Hab. Il, 6 Ba- 
evrvwy τὸν χλοιὸν αὐτοῦ στιβαρῶς. 
Sir. XXX, 31 βάρυνον τὰς πέδας. 1 
Mace. VIII, 31 ἐβάρυνας τὸν ζυγόν 
σου. 13. ἀμήν. Ladd. στίχοι x, δη- 
ta χέ. Bryennius, quam in Nicephori 
Constantinopolitani stichometria recen- 
seantur Κλήμεντος a. β΄, στίχοι By 
(MMDC), cod. I vero ceterorum libro- 
rum versus non recenseat, coniecit, re- 
stituendum esse [β]χ΄ [MMDC]. sed 
στίχοι DC et ῥητὰ (lock seripturae 88- 
6180) ΧΧΥ alteri Clementis epistulae 
quae dicitur soli bene conveniunt. 

F . 19. dx τῆς & ἐπιστολῆς. 
Noltius haec ad Clementis Romani Ho- 
Milias revocare voluit, Hg'.: ,,fortasse 


simili errore, quo Timotheus Alexan- 
drinus alteram Clementis epistulam 
(ὁ. 1. p. 69, 3 sq.) tamquam tertiam 
laudavit. Lightf. p.21 sqq.coniecit: ἐκ 
τῆς & ἐπιστολῆς et haec ad epistulae 
iL finem referre voluit. vir cl. suspi- 
catus est hunc Clementis epistularum 
ordinem: 1. Clementis epi. ad Iacobum 
(Homiliis praemissam), 2. 3. epistolas 
ad virgines, quae syriace supersunt, 4. 
5. epistulam Cormthiis inscriptam 
utramque. etiam alteram coniecturam 
Lightf. p. 213 sq., quamvis non con- 
fidens, proposuit: haec revocanda esse 
ad epi. I, c. 38 p. 45, 14 sq. O. de 
Gebhardt et A. Harnack (p. LX XIII sq.) 
etiam haec in iis epistulae partibus 
exstitisse putaverunt, quae ante Bryen- 
nium desiderabantur. agnoscamus opor- 
tet etiam plures sub Clementis Romani 
nomine traditas epistulas. 20. 21. 
οὐχ ὄντες πρὶν γενέσϑαι. cf. epi. I, 
38 p. 44, 4. ὅ: προετοιμάσας τὰς 
εὐεργεσίας αὐτοῦ, πρὶν ἡμᾶς γεννη- 


 ϑῆναι. 


84 CLEMENTIS ROMANI - 


ἀσβέστῳ, ἔσονται. δόξαν δόντες τῷ ϑεῷ αὐτῶν λέγοντες ὅτι ἔσται 
ἐλπὶς τῷ δεδουλδυκότι Fem ἐξ ὅλης καρδίας. 

ΧΥ͂ΠΙ. Καὶ ἡμεῖς οὖν γενώμεϑα ἐκ τῶν εὐχαριστούντων, 
τιῦν δεδουλευχότων τῷ ϑεῷ καὶ μὴ ἐκ τῶν κρινομένων ἀσεβῶν. 
καὶ γὰρ αὐτὸς πανϑαμαρτωλὸς ὧν χαὶ μήπω φεύγων τὸν πει- 5 
ρασμόν, ἀλλ᾽ ἔτει ὧν ἐν μέσοις τοῖς ὀργάνοις τοῦ διαβόλου σπου- 
δάζω τὴν δικαιοσύνην διώκειν, ὅπως ἰσχύσω κἂν ἐγγὺς αὐτῆς γε- 
XIX. ὥστε, 
ἀδελφοὶ καὶ ἀδελφαί, μετὰ τὸν ϑεὸν τῆς ἀληϑείας ἀναγεινώσχω 


γέσϑαι, φοβούμενος τὴν κρίσιν τὴν μέλλουσαν. 


Cc » ” > Q 4 ~ ’ « ᾿ 
ὑμῖν ἔντευξιν εἰς τὸ προσέχειν τοῖς γεγραμμένοις, ἵνα καὶ ξαυ-10 
τοὺς σώσητε καὶ τὸν ἀναγινώσχοντα ἐν ὑμῖν. μισϑὸν γὰρ αἰτῶ 
ὑμᾶς τὸ μετανοῆσαι ἐξ ὅλης καρδίας σωτηρίαν ἑαυτοῖς καὶ ξωὴν 
διδόντας. τοῦτο γὰρ ποιήσαντες σκοπὸν πᾶσι τοῖς νέοις ϑήσομεν 
τοῖς βουλομένοις περὶ τὴν εὐσέβειαν καὶ τὴν χρηστότητα τοῦ ϑεοῦ 
φιλοσοφεῖν. καὶ μὴ ἀηδῶς ἔχωμεν καὶ ἀγανακτῶμεν οἱ ἄσοφοι, 15 
ὅταν τις ἡμᾶς νουϑετῇ καὶ ἐπισερέφῃ ἀπὸ τῆς ἀδιχίας εἰς τὴν 
δικαιοσύνην. ἔνια γὰρ πονηρὰ πράσσοντες οὐ γινώσχομεν διὰ τὴν 
’ " > , ‘ > ~ ~ é ¢€ ~ ‘ 
διψυχίαν καὶ ἀπιστίαν τὴν ἐνοῦσαν ἐν τοῖς στήϑεσιν ἡμῶν καὶ 
> , A , ς Y ~ ~ ~ , 
ἐσχοτίσμεϑα τὴν διάνοιαν ὑπὸ τῶν ἐπιϑυμιῶν τῶν ματαίων. 
πράξωμεν οὖν τὴν δικαιοσύνην, ἵνα εἰς τέλος σωϑῶμεν. μακάριοι ἢ 
οἱ τούτοις ὑπαχούοντες τοῖς προστάγμασι, κἂν ὀλίγον χρόνον 
καχοπαϑήσωσιν ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ" τὸν δὲ ἀϑάνατον τῆς ἀνα- 
στάσεως καρπὸν τρυγήσουσι. μὴ οὖν λυπείσϑω 6 εὐσεβής, ἐὰν 
ἐπὶ τοῖς νῦν χρόνοις ταλαιπωρῇ. μακάριος αὐτὸν ἀναμένει χρό- 
vog ἐκεῖνος. ἄνω μετὰ τῶν πατέρων ἀναβιώσας δὐφραν ϑήσεται 35 
εἰς tov ἀλύπητον αἰῶνα. XX. ἀλλὰ μηδὲ ἐκεῖνο τὴν διάνοιαν 


ΧΥΙΠΙ. 1. τὴν δικαιοσύνην διώκειν. 


aunes Damasc. sacr. Parall. (Tom. Il. 
Bryen. contulit 1 Tim. VI, 11. 2. Tim. 


p. 783 ed. Lequien); tot ἁγίου KAy- 


ΠΗ, 22. 
XIX. 13. σχοπὸν emendavi, χόπον 
I et Bryen. 15. φιλοσοφεῖν I (prius), 
φιλοποιεῖν I (corr. ) φιλοπονεῖν sryen. 
sed cf. sequens voc. ἄσοφοι. 10. ὅτ ᾿ἂν 1. 
20—24. μαχάριοι οἱ τοιούτοις ὑπα- 
χοΐοντες τοῖς προστάγμασι᾽ κἂν BAl- 
γον χρόνον χαχοπαϑήσωσιν ἐν τῷ 
χόσμῳ τούτῳ, τὸν δὲ ϑάνατον κτλ. 
interpunxit Bryen. 22. ἀϑάνατον 
emendavi, ϑάνατον I et Bryen. 24. 
25. χρόνος ἐκεῖνος ἄνω Bryen. 
26—p. 85, 8. ἀλλὰ μηδὲ 
ἐχεῖνο ---τὸ κερδαλέον διώχοντες. Io- 


μέεντος ἐπισχόπου “Ῥώμης ἔχ τῆς 

πρὸς Κορινϑίους" My ταρασσέτω τὴν 
καρδίαν ὑμῶν ὅτι βλέπομεν τοὺς ἀδί- 
χοῦς πλουτοῦντας χαὶ στενοχωρου- 
μένους τοὺς τοῦ ϑεοῦ δούλους. ov- 
dels χὰρ͵ δικαίων τ τα vy (Hgt. τα χὺ) 
καρπὸν ἔλαβεν, ἀλλ κδέχεται αὐτόν, 
εἰ γὰρ τὸν μισϑὸ » τῶν δικαίων ὁ 
ϑεὸς εὐθέως ἀπεδίδου, ἐμπορίαν 


ἠσχοῦμεν, καὶ οὐχ εὐσέβειᾳν. | o- 


κοῦμεν y a lve δίχαιοε ov διὰ το 
εὐσεβές, a x ,“εὐδαλέον διωχον- 
τες. 


10 


AD CORINTHIOS EPI. II, t8—20. FRAGMENTA. 


85 


ὑμῶν ταρασσέτω, ὅτε βλέπομεν τοὺς adixovg πλουτοῦντας καὶ 


’ 4 ~ ~ ’ ’ 3 ΕῚ 
στενοχωρουμένους τοὺς τοῦ ϑεοῦ δούλους. πιστεύομεν οὖν, ἀδελ-- 


gol καὶ ἀδελφαί, (ὅτι) ϑεοῦ ζῶντος πεῖραν ἀϑλοῦμεν καὶ γυμνα- 


ζόμεϑα τῷ viv βίῳ, ἵνα τῷ μέλλοντι στεφρανωϑῶμεν. οὐδεὶς τῶν 


5 δικαίων ταχὺν καρπὸν ἔλαβεν, ἀλλ᾽ ἐκδέχεται αὐτόν. εἰ γὰρ τὸν 


μισϑὸν τῶν δικαίων ὃ ϑεὸς συντόμως ἀπεδίδου, εὐθέως ἐμπο- 


- 3 - ΕἸ 
υΐαν ἠσχοῦμεν καὶ οὐ ϑεοσέβειαν: ἐδοχοῦμεν γὰρ εἶναι δίκαιοι, 


οὐ τὸ εὐσεβές, ἀλλὰ τὸ κερδαλέον διώχοντες. καὶ διὰ τοῦτο Fela 


κρίσις ἔβλαψε πνεῖμα, μὴ ὃν δίκαϊον, καὶ ἐβάρυνε δεσμοί. 


Τῷ μόνῳ ϑεῷ, ἀοράτῳ πατρὶ τῆς ἀληϑείας, τῷ ἐξαποστεί- 

~ - A ~ ra 
λαντι ἡμῖν τὸν σωτῆρα καὶ ἀρχηγὸν τῆς ἀφϑαρσίας, de’ ov καὶ 
ἐφανέρωσεν ἡμῖν τὴν ἀλήϑειαν καὶ τὴν ἐπουράνιον ζωήν, αὐτῷ ἢ 


’ 2 LY >» ~ > » > ’ 
δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἁμῆν. 


Clementis Romani nonae epistulae fragmentum. 


Leontii presbyteri et Ioannis ,secrarum rernm (τῶν ἱερῶν) 
lib. II. in A. Mai Scriptorum veterum novae collectionis Tom. 


I, 76 (ad calcem) VII, 84: 


Τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ῥώμης ἐκ τῆς ¥ ἐπιστολῆς" 


c ‘ ’ , 2 - 3 ” ἢ , 
Iva καὶ γενωμεϑα βουληϑέντος αὐτοῦ, οὐκ ὄντες τιρίν γενέ- 


20 σϑαι, καὶ γενόμενοι ἀπολαύσωμεν τῶν Ov’ ἡμᾶς γενομένων. διὰ 


XX. 2. πιστεύομεν I, πιστεύωμεν 
Bryen. 3. (ote) addendum esse vi- 
detur, om. I. 8. χερδάλεον 1 9. 
δεσμούς edidi (vel δεσμόν), δεσμός 
let Βτγδῃ. sed cf. LXX,3 (1). Regg. XII, 
10 ὁ πατὴρ σου éBaovve τὸν χλοιὸν 
ημῶν. 14 (μου---υμῶν). 2 Chron. Χ, 
10. 14 ἐβάρυνε τὸν ζυγόν. Ios. XLVII, 
6 ἐβάρυνας τὸν ζυγόν. Thren. III, 7 
ἐβάρυνε yadxov μου. Hab. 11, 6 Ba- 
ούνων τὸν χλοιὸν αὐτοῦ στιβαρῶς. 
Sir. XXX, 31 βάρυνον τὰς πέδας. 1 
Macc. VIII, 31 ἐβάρυνας τὸν ζυγόν 
σου. 13. ἀμήν. Ladd. στίχοι χ΄, ῥη- 
τὰ χέ. Bryennius, quam in Nicephori 
Constantinopolitani stichometria recen- 
seantur Κλήμεντος a. β΄, στίχοι By 
[MMDC], cod. I vero ceterorum libro- 
rum versus non recenseat, coniecit, re- 
stituendum esse [ 6) " [MMDC}]. sed 
στίχοι DC et Ont ἄς οἱ scriptirae 88- 
0180) ΧΧΥ alteri Clementis epistulae 
quae dicitur soli bene conveniunt. 

Fragm. 19. ἐκ τῆς ϑ᾽ ἐπιστολῆς. 
Noltius haec ad Clementis Romani Ho- 
Miliag revocare voluit, Hg'.: ,,fortasse 


simili errore, quo Timotheus Alexan- 
drinus alteram Clementis epistulam 
(c. 1. p. 69, 3 sq.) tamquam tertiam 
laudavit“. Lightf. p.21 sqq.coniecit: éx 
τῆς & ἐπιστολῆς et haec ad epistulae 
iL finem referre voluit. vir cl. suspi- 
catus est hunc Clementis epistularum 
ordinem: 1. Clementis epi. ad lacobum 
(Homiliis praemissam), 2. 3. epistolas 
ad virgines, quae syriace supersunt, 4. 
5. epistulam Cormthiis inscriptam 
utramque. etiam alteram coniecturam 
Lightf. p. 213 sq., quamvisnon con- 
fidens, proposuit: haec revocanda esse 
ad epi. I, c. 38 p. 45, 14 sq. O. de 
Gebhardt et A. Harnack (p. L I sq.) 
etiam haec in iis epistulae partibus 
exstitisse putaverunt, quae ante Bryen- 
nium desiderabantar. agnoscamus opor- 
tet etiam plures sub Clementis Romani 
nomine traditas epistulas. 20. 21. 
οὐκ ὄντες πρὶν γενέσϑαι. cf. epi. I, 
38 p. 44, 4. ὅ: προετοιμάσας τὰς 
εὐεργεσίας αὐτοῦ, πρὶν ἡμᾶς γεννη- 


Ova. 


86 CLEMENTIS ROMANI 


τοῦτό ἐσμεν ἄνϑρωποι καὶ φρόνησιν ἔχομεν καὶ λόγον, παρ᾽ αὐτοῦ 
λαβόντες. — 

reliqua quae feruntur Clementis Romani fragmenta omnia 
sunt incerta vel aliunde hausta. 

1. Maximus Serm. VIII..ed. Combefis. p. 556 et collectio 
- sententiarum ex patribus aliisque scriptoribus cod. 143. Barocc. 
fol. 29. p. 1 (cf. Grabii spicileg. Patr. et haeret. ed. U1. Tom. I, 
270. 289): Κλήμεντος Ῥώμης" ov δίκαιόν ἐστι, tov δεδωκότος 
ἐγκαταλειφϑέντος, δοϑέντα παραμένειν τοῖς ἀγνώμοσιν, mMoneo, 
Maximum etiam alibi (Serm. {.1Π. de anima p. 656) viros doctos, 
Potterum in Clementis Alex. Opp. HJ, 1020, Η. E. F. Guerikium 
(de schola quae Alexandriae floruit catechetica, part. IL Hal. 
2825. p. 161), fefellisse, Clementis ‘dictum referentem, quod hi. 
Alexandrino tribuerunt, Romano (Hom. XVII, 10. XI, 11) tri- 
buendum. ita equidem hic confero Clem. Recogn. IV, 12. varias- 
que huius libri recensiones .exstitisse moneo. 

2. Ioannes Damascenus Eclog. 1, 49 (Opp. II, 752 ed. Le- 
quien): Τοῦ ἁγίου Κλήμεντος ἐπισκόπου “Ρώμης: ΑἸὐτάρκης ets 
σωτηρίαν ἡ εἰς ϑεὸν ἀνθρώπου ἀγάπη. εὐγνωμοσύνης γάρ ἐστι 
τὸ πρὸς τὸν τοῦ εἶναι ἡμᾶς αἴτιον ἀποσώζειν στοργήν, op ἧς 
nai εἰς δεύτερον καὶ ἀγήρω αἰῶνα διασωζόμεϑα. haec Noltius 
(Kritische Miscellen in: Tubing. theol. Quartalschrift 1859 p. 
277) et Lightfoot 216 recte ad Clem. Hom. III, 7, 8 revoca- 
verunt, Hg‘. ad Clem. Rom. epi. I, 57 p. 63, 10. | 

3. Toannes Damascenus I. 1. pergit: tov αὑτοῦ" ᾿Ἐπείρασεν 
ὁ ϑεὸς τὸν ᾿Αβραάμ, οὐκ ἀγνοῶν τίς ἦν, ἀλλ᾽ ἕνα τοῖς μετὰ ταῦτα 
δείξῃ καὶ μὴ κρύψῃ τὸν τοιοῦτον καὶ διδγείρῃ εἰς μίμησιν τῆς . 
᾿ ἐκείνου πίστεως καὶ ὑπομονῆς καὶ πείση καὶ τέκνων στοργῆς ἀμε- 
λεῖν πρὸς ἐκπλήρωσιν ϑείου προστάγματος" ὅϑεν ἔγγραφον περὶ 
αὐτοῦ ἱστορίαν γενέσϑαι φὠκονόμησεν. etiam haec non ad Clem. 
epi. I, 57 (ut Hg. in ed. I opinatus est), sed ad Clem. Hom. III, 
10. 36. 43 revocanda sunt, cf. Noltii 1. 1, et Lightf. 1.1. 

4. lIacobsoni fragmentum VI (apud Lightf. p. 217 sq.), e 
Maximi Serm. LXII. p. 673 et collectione sententiarum ex patii- 
_ bus alliisque scriptoribus decerptarum in cod. 243 Baroce. biblio- 
- thecae.Bodleianae editum est a Grabio (spicileg. I, 289). sed 
haec ad Clementis Hom. IV, 11. 18 recte retulerunt A. P. de 


FRAGMENTA. 87 


Lagarde (Reliquiae iuris ecclesiastici antiquissimac, Lips. 1856. 
Ρ. XLD et Noltius 1. 1. 

5. illud fragmentum (X), quod Iacobsonius 6 codice char- 
taceo bibliothecae Caesareo-Vindobonensis edidit (Lightfoot p. 217}, 
iam Noltius |. 1. bene revocavit ad Clementis Romani epi. ad 
Iacobum, Homiliis praemissam c. 2. 6 (cf. Coteler. ad bh. 1.) οἱ. 
Epitomen Coteler. c. 145. 146. addo Epitomen Dressclianam c. 
145. 146. - 

6. ad Clementis Romani epistulas etiam illud fragmentum 
(Iacobsoni VIII), quod Cotelerius-ad Clem. Recogn. I, 24 edidit 
(εἰς τὸ ἅγιον πνεῦμα), non referendum esse videtur, cf. etiam 
Lightfoot L 1. -p. 219 sq. | 

7. Lightfoot (p. 218 sq.) primus e Bibl. Bodl. Mss. Canon. 
Gr. 56. fol. 187 edidit fragmentum Κλήμεντος, quod ipse ad Clem. 
Hom. X, 8: 4 revocavit. | 


ADNOTATIONES 


ad Clementis Romani epistulam priorem. 


¢ 


Inscr. “H ἐχκλησία͵ tod ϑερῦ 7 παροιχοῦσα “Ῥώμην τῷ ἐχχλησία τοῦ 
ϑεοῦ τῇ παροιχούσῃ Κύόρινϑον. οἵ. 1 Potr. Il, 11 ὡς παροίχους καὶ παρεπι- 
δήμους. Polycarpi epi. ad. Philipp. inscr. τῷ ἐχχλησίᾳ τοῦ ϑεοῦ τῷ παροι- 
χούσῃ Φιλίππους. _ Polycarpi martyr. inscr. (cf. Euseb. HE. IV, 15, 3): Ἢ éx- 
ἀλησία τοῦ ϑεοῦ ἡ παροιχοῦσα Σμνύρνην τῇ ἐχχλησίᾳ τοῦ ϑεοῦ τῷ παροι- 
χούσῃ ἐν Φιλίπποις. Dionysius Corinthius secundum Euseb HE. IV, 23, 5 
litteras inscripsit xal τῷ ἐχχλησίᾳ τῇ παροιχούσῃ Γόρτυναν ἅμα ταῖς λοιπαῖς 
χατὰ Ἰρήτην παροικίαις. Lightfoot contulit etiam epiatulae ecclesiarum Lug- 
dun. et Viennensis inscriptionom apud Kuseb. HE. V, 1, 3: of ἐν Βιέννῳ xa 
Aovydovrp τῆς Γαλλίας παροιχοῦντες δοῦλοι Χριστοῦ. Clem. Rom. epi. 
II, 5 χαταλείψαντες τὴν παροικίαν τοῦ χόσμου τούτου. epi. ad Diognet. 5 
(Christiani): πατρίδας οἰκοῦσιν ἰδίας, ἀλλ ὡς πάροικοι, μετέχουσι πάντων 
ὡς πολῖται χαὶ πάνϑ᾽ ὑπομένουσιν ὡς ξένοι. ; 

I. p. 3, 7. 8. διὰ τὰς αἰφνιδίους χαὶ ἐπαλλήλους γενομένας xa?” ἡμῶν 

υμφορὰς καὶ περιστάσεις. Domitiani aetatem iam ab Hogesippo (apud 
Busch. HE. III, 16) indigitatam post illos viros doctos, quos in libro de patri- 
bus apostolicis conscripto (p. 84. not. 14) recensui, et ipse defendi. idem cen- 
suerunt E. Gundert (der erste Brief des Clefhens Romanus. Zeitschrift fir 
luther. Theologie 1853. IV. p. 688 sq.), Ecco Ekker (Disquisitio critica et 
historica de Clementis Romani priore ad Corinthios epistola, Traiecti ad Rhen. 
1854. p. 94 sq.), R. A. Lipsius (de Clementis Romani epistola ad Corinthios 
priore disquisitio, Lips. 1855. p. 136 sq.), Iacobsonius, Laurentius, Lightfoot, 
A. Harnack -alii. sed Volkmarus (iiber Clemens von Rom und die ni&chste 
Folgezeit, theol. Jahrb. 1856. p. 296) hanc epistulam Adriani temporibus vin- 
dicare voluit: ,,Warum passt das alles nicht gerade so gut auf die Verfolgung 
unter und nach Trajan, wo auch andauernd (ἐπ᾿ ἀλλήλων) und Schlag auf 
Schlag Denunciationen wegen der hetaeria illicita und der christlichen Respect- 
widrigkeit gegen das numen imperatoris erfolgten, nebst den zugehérigen sup- 
- pliciis? Was uns Plinius (Epp. X, 97.98) im J. 104 u. Z. aus Asien schreibt, 

fann nicht bloss auf die eine provincia sich beschrainkt haben.“ sed quis tan- 
dem Adriano imperante, decimo fere anno post illud Traiani rescriptum (a. 112), 
quo ordinaria Christianos puniendi ratio confirmata erat, subitas improvisasque 
has calamitates appellaverit? ,,repentinae“ calamitates illos refellunt, qui hanc 
epistulam post Traiani rescriptum emissam opinantur (etiam Baurium, Lehrb... 
der christl. Dogmengeschichte ed. II. Tubing. 1858. p. 82. Vorlesungen itiber 
Neutestamentl. Theologie, ed. F. F. Baur, Lips. 1864. p. 42, A. Hausrath, 
NTliche Zeitgeschichte, part. ΠῚ, Heidelb. 1874. x: 99, n. 5). quod autem 
cerebro iteratae*) dicuntur, illos refutat, qui iam Nerone imperante hanc epi- 


A 


*) de hac vocis ἐπάλληλος significatione cf. Lipsii 1. 1 p. 141, Iacobsoni 
notam ad ἢ. 1, Philo de somniis 1, 20 (Opp. I, 639) τροφὰς ἀμέτρους καὶ ᾿ 
| ἐπαλλήλους εἰσφοροῦντες. Il, 37 (Opp. I, 691) διὰ τὴν συνεχῆ καὶ ἐπάλλη- 

λον τῆς ἀεννάου πηγῆς ἐχείνης φοράν. Clem. Al. Paed. IT, 10, 88 Ρ. 223 
ἐπαλλήλων συνουσιῶν. Euseb. HE. I, 8, 4 ταῖς χατὰ τὸν οἶχον ἐπαλ ἥλοις 
ἡμαύρωσε συμφοραῖς. II, 6, 8 χακῶν ἐπάλληλοι μηχαναί. IV, 2,1 τὰ δὲ 
τῆς Ἰουδαίων συμφορᾶς κακοῖς ἐπαλλήλοις ἤχμαζεν, 


ADNOTATIONES AD CLEMENTIS ROMANI EPI. I. 89 


stulam conscriptam esse putaverunt (cf. librum meum: die apostol. Viiter. p. 
84. not. 15). ita C. Wieselerus (Eine Untersuchung iiber den Hebraerbrief ete. 
artic. I. p. 4 584.) concessit quidem, Neronis pérsecutionem non solam esse 
intelligendam, sed voc. ἐπάλληλος frustra tentavit. non tantum contra anti- 
quos testes Paulum post Petrum martyrio ornatum esso asseruit, sed etiam 
rgit: ,,Wir haben um diese Zeit also schon zwei auf einander folgende blu- 
ige Verfolgungen rémischer Christen, den furchtbaren Brand Roms, wodurch 
der grésste Theil der Bowohner Roms, also gewiss auch die rémischen Christen 
schwer betroffen wurden, die sich daran schliessenden Gelderpressungen Nero's 
fur den Neubau (Tacit. Ann. XV. 45), die Verschwérung des Piso im April 65 
(Tacit. Ann. XV, 48—73. Sueton. Ner. 36), nach deren Entdeckung Schuldige 
und Unschuldige bestraft wurden, und an welcher die Pratorianer betheiligt 
waren, unter denen sich, wie wir aus Phil. 1, 13. 4, 22 wissen, Christen be- 
fanden, welche an sich schon ein Gegenstand des Verdachts waren — —, end- 
lich im Herbst 65 eine furchtbare Pest, welche nach Sueton (Ner. 38) und 
Orosius (Hist. ὙΠ, 7) 30,000 Menschen wegraffte.“ quae omnia undique cor- 
rasa praeter ipsam Neronis persecutionem ne unam quidem calamitatem Chri- 
stianis propriam, qualis hic quaeritur, ostendunt. optime Lipsius |. 1: ,,hae 
vexationes autem nequaquam ad Neronis tempora referri queunt, propterea 
quod appellantur ἐπάλληλοι i. 6.. crebro iteratae (cf. Lobeck Paralip. p. 471). 
nam quae a Nerone instituta est Christianorum persecutio subita quidem et 
inopinata fuit (αἰφνίδιος), sed neque diutius perduravit neque saepius iterate 
est. hoc autem optime convenit cum Domitiani temporibus. nam Ensebius 
licet non plures Christianorum insectationes diserte commemoret, tamen multos 
Christianos maxime ex nobilium numero interfectos, permultos alios in exilium 
missos et re familiari privatos esse narrat (HE. III, 17). Sueton. Domitian. 
c. 12: praeter ceteros iudaicus fiscus acerbissime actus est, ad quem defere- 
bantur, gui vel improfessi iudaicam viverent vitam, vel dissimulata origino 
imposita genti tributa non pependissent. Dio Cassius ex epitome Xiphilini 
II, 14: τὸν Φλάβιον Κλήμεντα ὑπατεύοντα (consul orat a. 95), χαίπερ 
ἀνεψιὸν ὄντα χαὶ γυναῖχα xal αὐτὴν συγγενῆ ἑαυτοῦ Φλαβίαν Δομιτίλλαν 
ἔχοντα, χατέσφαξεν 6 Δομιτιανός" ἐπηνέχϑη δὲ ἀμφοῖν ἔγχλημα ἀϑεότητος, 
ὑφ᾽ ἧς καὶ ἄλλοι ἐς τὰ τῶν ᾿Ιουδαίων ἔϑη ἔξοχέλλοντες πολλοὶ κχατεδι- 
κάσϑησαν, οἱ δὲ γοῦν τῶν οὐσιῶν ἐστερήθησαν. Eusebius HE. III, 17: πολ- 
λήν ye μὴν εἰς πολλοὺς ἐπιδειξάμενος ὁ Δομετιανὸς ὠμότητα, οὐχ ὀλίγον 
te τῶν ἐπὶ Ρώμης εὐπατριδῶν τε καὶ εὐσήμων ἀνδρῶν πλῆϑος οὐ μετ 
εὐλόγου χρίσεως xtelvac, μυρίους te ἄλλους ἐπιφανεῖς ἄνδρας ταῖς ὑπὲρ 
τὴν ἐνορίαν ζημιώσας φυγαῖς καὶ ταῖς τῶν οὐσιῶν ἀποβολαῖς ἀναιτίως, 
τελευτῶν τῆς Νέρωνος ϑεοεχϑρίας τε χαὶ ϑεομαχίας διάδοχον ἑαυτὸν χα- 
τεστήσατο. δεύτερος δῆϑα τὸν χαϑ ἡμῶν avexiver διωγμόν, χαίπερ τοῦ 
πατρὸς αὐτῷ (var. 1. αὐτοῦ) Οὐεσπασιανοῦ μηδὲν χαϑ᾽ ἡμῶν ἄτοπον ἐπε- 
νοήσαντος. Hegesippus Hypomnematum 1. V (apud Euseb. HE. III. 20, 5) 
Domitianum retulit tandem χαταπαῦσαι τὸν xata τῆς ἐχκλησίας. διωγμόν. 
Martyr. Ignat. c. 1: τῶν πολλῶν ἐπὶ Δομετιανοῦ διωγμῶν. 

Ρ. 3, 9. sq. περὶ τῶν ἕπιζητουμένων --- στάσεως. -conferenti mihi ὁ. 47 
p. 52, 16 sq. (καὶ αὕτη ἡ ἀχοὴ οὐ μόνον εἰς ἡμᾶς ἐχώρησεν, ἀλλὰ καὶ εἰς 
τοὺς ἑτεροχλινεῖς ὑπάρχοντας ap ἡμῶν) turbae Corinthiae Romanis per 
famam innotuisse videbantur (apostol. Vater p. 54. not. 2), etiam Ekkero (I. 1. 
p. 2. not. 2), Laurentio (qui bene monuit 1. 9 scripta esse πάρ᾽ ὑμῖν, non 
παρ υμῶν), Harnackio, Bryennio. vulgatam autem sententiam, quae Roma- 
norum ecclesiam a Corinthiis rogatam: esse statuit, ut seditionem componeret, 
praetulit Lipsias (in Gersdorfi repertorio 1854. III, 2. p. 68 et in libro sae 
pius laudato p. 7).. , } 

p, 4, 10—12. πυποτασσόμενοι τοῖς ηγουμένοις xal τιμὴν τὴν χαϑήχου- 
σαν ἀπονέμοντες τοῖς παρ υμῖν πρεσβυτέροις" νέοις τε μέτρια χαὶ σεμνὰ 
γοεῖν énetoénete’ γυναιξίν te χτλ. plane idem ordo esse videbatur 6. 21 p. 
27, 13 sq., ubi post Christum primi memorantur οἱ προηγούμενοι, non episcopi 

uidem soli, sed omnes, qui ecclesiae gubernandae praesunt (cf. librum meum: 
ie apostol. Viter p. 75. not. 2, Lipsii 1. 1. p, 28), tum ipsa plebs christiana 
dividitur in seniores, iuniores, mulieres. ita etiam 1 Petr. V, 1 sq. πρεσβύ- 
τεροι ecclesiag monentur, tum v. 5 ὁμοίως νεώτεροι ὑποτάγητε πρεσβυτέ- 
og. 1 Ioan. H, 13 πατέρες, veavioxor. 1 Tim. V, 1. 2: πρεσβυτέρῳ μὴ 
πιπλήξῳς, ἀλλὰ παρᾳχάλει ὡς πατέρα, νεωτέρους ὡς ἀδελφούς, πρεσβὺυ- 


90 ADNOTATIONES 


τέρας ὡς μητέρας, νεωτέρας ὡς ἀδελφὰς ἐν πάσῃ ayvela. Philo legat. ad 
Calum 8. 39. ᾿ 579: εἰς τάξεις δὲ EE διενεμήϑησαν'" πρεσβυτῶν, νέων, παί- 
δων, πάλιν ἐν μέρει πρεσβυτίδων, γυναιχῶν τῶν ἐν ηλικίᾳ, παρϑένων. 
omnes fere interpretes apud Clem. Rom. τοῖς ἡγουμένοις (ὑμῶν) ad ecclesiae 
pracsides'retalerunt (cf. Hebr. XHI, 7. 17. 24). Clemens Rom. vero non me- 
moravit tod¢ προηγουμένους ἡμῶν (cf. Herm. Past. Vis. Π, 2. ΠΙ, 9), sed 
τοὺς ἡγουμένους, quos semper principes civiles intellexit, cf. ὁ; 5-p. 10. ¢. 
32 p. 37, 5. 6. 37 p. 42, 15 τοῖς ἡγουμένοις ἡμῶν. 19 ὑπὸ τοῦ βασιλέως 
χαὶ τῶν ἡγουμένων. ὁ. δῖ p. 57, 3 xal πᾶντες οἱ ἡγούμενοι Αἰγύπτου. 
ὁ. 55 p. 60, 2 πολλοὶ βασιλεῖς καὶ ἡγούμενοι, c. 61 p. 66,5 τοῖς δὲ ἄρχουσι 
(cf. c. 60 p. 65, 29) xat ηγουμένοις ἡμῶν. Clemens Rom. etiam civilium 
prineipum auctoritatem ut dei ministrorum diligenter commendat. 

Π. p. 5, 3. ἥδιον διδόντες ἢ λαμβάνοντες. haec non iam ex Act. XX, 
35 hausta esse post mo (apostol. Vater p. 103) otiam Zellerus (Apostel- 
goschichto, Stuttgart. 1854. p. 9) et Ekkerus |. 1. p. 59 agnoverunt. fortasse 
non ἄγραφον dictum habemus, sed in evangelio antiquiori, quo etiam Lucas 
usus traditum. ὌΝ 

p. 5, 3.4 τοῖς ἐφοδίοις τοῦ Χριστοῦ ἀρχούμενοι. haec equidem et ipse, 
legens tov ϑεοῦ, cum aliis viris doctis de externae vitae viatico interpretatus 
sum (apostol. Hater p. 55), eodem modo Lightf., Harnack. sed iam in ed. I. 
monui, spirituale viaticum intellegendum esse. quae notio etiam sequentibus 
καὶ προσέχοντες, τοὺς λόγους αὐτοῦ xtd., recte quidem interpunctis, con- 
firmatur. , og 

p. 5, sq. καὶ τὰ παϑήματα αὐτοῦ ἦν πρὸ ὀφϑαλμῶν ἡμῶν. cf. Gal. IL, 1. 

Ῥ. 6,6 ημέρας τε καὶ νυχτος. etiam ὁ. 20 p. 25, 3. 24. p. 80, 18 sq. eodem 
ordine, non iudaico, dies et nox ponuntur. ; 

p. 6.7 ὑπὲρ πάσης τῆς ἀνϑρωπότητος. 1 Petr. II, 17 τὴν ἀδελφό- 
τῆτα τιμᾶτε. V, 9 tH ἐν τῇ χόσμῳ υμῶν ἀδελφότητι. Polycarp. epi ad 


Ῥ. 10 

ἦτ p. 7, 9. οἱ νέοι ἐπὶ τοὺς πρεσβυτέρους. cf. c. 41 p. 52, 15. 16: 
Ἀρορινϑίων ἐχχλησίαν δι ἕν ἢ δύο πρόσωπα στασιάζειν πρὸς τοὺς πρεσβυ- 
τέρους. ες ᾿ ; 

IV. p. 8, 14. ὁ πατὴρ ἡμῶν Ἰακώβ, per fidem, non secundum carnem 
(ut Adamus cf. c. 6 p. 10, 10), cf. 6. 30 p. 36, 10 τοῖς πατράσιν ἡμῶν τοῖς 
δικαίοις. ¢. 31 p. 36, 115 ὁ πατὴρ ἡμῶν Αβραάμ. ¢.. 60 p, 66, 2 τοῖς 
πατράσιν ἡμῶν. c. 62 p. 67, 4. 5 of προδεδηλωμένοι πατέρες ἡμῶν. 

p. 8, 20. Aaewr καὶ Μαριάμ. parum accurate. nam Maria, nen Aaron, 
eastris exclusa esse narratur Num. XII, 5. | 

V. p. 9, 2.3. ἔγγιστα — τῆς γενεᾶς ἡμῶν. cf. quae hac de re mo- 
nui (apostol. Vater p. 83) consentientibus Ekkero 1. 1. p. 95 sq. Lipsio 1. 1. p. 
139 sq. adiis. a _ 

i 9, 4. στύλοι. cf. Gal. II, 9 et ea quae in libro meo (der Galater- 
brief ete. p. 137. not. 7) contuli, Euseb. HE. V, 1, 14. VI, 41, 12. - , 
Pp 9,7.8. χαὶ οὕτω μαρτυρήσας ἐπορεύϑη εἰς τὸν ὀφειλόμενον τόπον 

τῆς δόξης, martyrii mortem intellegendam esse iam Polycarpi epi. ad Philipp. 

¢. 9 docet, quae notio ipso contextu (p. 10, 1. 2) confirmatur. cf. Dionys. Corint 
epi. ad Rom. apud Euseb. HE. Π. 25, 8 (Petrus et Paulus) ὁμοίως δὲ χαὶ εἰς 
τὴν Itadlav ὁμόσε διδάξαντες ἐμαρτύρησαν κατὰ τὸν αὐτὸν χαιρόν. Lightf. 
et Harnack. contulerunt Euseb. HE. V, 2,2 οὐχ ἅπαξ οὐδὲ δίς, ἀλλὰ πολλάχις 
μαρτυρήσαντες. Euseb. II, 23, 18 (ex Hegesippo). II, 25, 8 (6 Dionysio AL). 
ΠῚ, 32, 3 (ex Hegesippo). Mart¥r. Polye, 17. Iren. adv. haer. 1Π| 3, ὃ. 

Ῥ. 9,9. 10, δπτάχις δεσμὰ φορέσας, φυγαδευϑείς, λιϑασϑείς. cf. 2 Cor. XI, 
24. 25. ὑπὸ ᾿Ιουδαίων πεντάκις τεσσαράχοντα παρὰ “μίαν ἔλαβον, teic 
ἐραβδίσϑην, ἅπαξ ἐλιϑάσϑην, “τρὶς ἐναυάγησα χτλ. Romanorum epistula 
-narrat, quae Acta apostolorum non suppeditaverunt. cf. meum librum de 
patribus apostol. Ὁ. 108, Zelleri 1.1, Ekkeri 1. 1. p. 64,-Lipsii 1. 1. p. 128. for- 
tasse epistulae scriptor illis quinque captivitatibus, quae Paulus ipse memoravit, 
_addidit Caesariensem et Romanam, vel potius pais Pauli actis a Luca con- 
scriptis usus est, cf. libram meum: ἘΠῚ]. in ἃ, N. T. p. 607 sq. 

p. 9, 12. ὅλον τὸν κόσμον. hyperbole, ef. librum meum: die apostol. 
Vater p. 109. not. 14. 

p. 9, 12 84. ἐπὶ τὸ τέρμα τῆς δύσεως. permulti viri docti, Crednerus, Blee- 
kius, Olshausenius, Neander, 1, Chr. C. ab Hofmann Erlangensis, al. (cf. 


AD CLEMENTIS ROMANI EPI. I. 91 


librum meum: Kinl. in ἃ. N. T. p. 349. not. 1) Hispaniam intellexerunt. 
fragmentom quod dicunt Muratorianum 1. 34—39: ,,Acta autem omnium apo- 
stolorum sub uno libro scyibta sunt lucas obtime theofilo conprindit quia sub 
raesentia eius singula gerebanter sicuti et semote passioné petri evidenter 
eclarat Sed et profectioné pauli ab urbe ad spania proficescentis.“ quae ita 
aece restitui (Hinl. in ἃ. N. T. p. 97): πράξεις δὲ πάντων τῶν ἀποστόλων 
ap: ἑνὸς βιβλίου ἐγράφησαν. Δουχᾶς τῷ χρατίστῳ Θεοφίλῳ συνετάξατο, 
ὅτι ἐπὶ τῆς παρουσίας αὐτοῦ ἕκαστα ἐπράσσετο, χαϑὼς καὶ ἀποχωρίσας 
τὸ Πέτρου πάϑος σαφῶς ἐμφανίζει, ἀλλὰ καὶ τὴν Παύλου πορείαν ἀπὸ τῆς 
πόλεως εἰς Σπανίαν πορευομένου. ita iam seculo II. exeunte iter hispani- 
cum, quod Paulus Rom. XVI, 24. 25 sibi proposuerat, narrabatur. sed cum 
Baurio (Paulus p. 229 sq.), Wieselero (Chronologie der apostol. Zeit p. 521 sq.), 
aliis et ipse (apostol. Vater p. 109. not. 15. Einl. in ἃ. N. T. p. 348 sq.) con- 
tendi, Clementem eadem sensisse, quac Dionysius Corinthius. Romanis ita 
scripsit: ταῦτα xa ὑμεῖς διὰ τῆς τοσαύτης νουϑεσίας τὴν ἀπὸ Πέτρου καὶ 
Παύλου φυτείαν γενηϑεῖσαν͵ Ῥωμαίων τε xal Κορινϑίων συνεχεράσατε. 
καὶ γὰρ ἄμφω καὶ εἷς τὴν ἡμετέραν Κόρινϑον φυτεύσαντες ἡμᾶς ὁμοίως 
ἐδίδαξαν" ὁμοίως δὲ χαὶ εἰς τὴν ᾿Ιταλίαν ομόσε διδάξαντες ἐμαρτύρησαν 
κατὰ τὸν αὐτὸν χαιρόν (apud Euseb. HE. II, 25,8). profecto Dionysius Co- 
rinthius Romanorum epistulae ad Corinthios, quam bene novit, optimus est 
inter pres. etiam Lipsius ἢ. 1. p. 129 monuit: ,,quae statim subsequuntur verba 
xad μαρτυρήσας ἐπὶ τῶν ἡγουμένων, οὕτως ἀπηλλάγη τοῦ xdopov_arctis- 
sime cum antecedentibus cohaerere, itaque τέρμα τῆς δύσεως non ad alium 
locum referendum esse nisi ad hunc ipsuni, in quo quaestione coram magistra~ 
tibus instituta apostolus mortuus esse narratur.“’ urbs Roma intelligenda est, 
uam τέρμα τῆς δύσεως Schenkelius (theol. Stud. und Krit. 1841. p. 71) et 
aurius (Paulus p. 231) interpretati sunt, terminum ipsi Paulo in occidente 
constitutum, Schraderus (Paulus I, 227) et equidem. (apostol. Vater 1.1.) occi-. 
dentis finem orientalem, Matthies (Pastoralbriefe p. 186) metath vel centrum 
orientis. equidem et ipse (Hinl. in ἃ. N. T. 1. 1.) metam occidentis interpretatus 
sum, oppositam metae orientis, unde Paulus profectus est. nam in circo Ro- 
mano erunt duae metae. Ljpsius, qui oratoriam quamdam verborum exorna- 
. tionem et amplificationem animadvertit, longissime a vero discessisse iudicavit 
Wieselerum:(Chronologie des apostol. Zeitalters. p. 532), qui ὑπὸ τὸ τέρμα 
. τῆς δύσεως legere voluit et interpretatus est: ad summum qui terras occi- 
dentales gubernabat magistratum, quae coniectura et interpretatio nemini 
praeter Schaffium (Geschichte der apostol. Kirche p. 347 sq.) placuisse videtur. 
de tota quaestione cf. quae disserui in: Zeitschrift f. wiss. Theol. 1572. 111. p. 
349 sq. et clarissimo Zellero respondens ibid. 1876, I. p. 56 aq. . : 
p. 10, 1. ἐπὶ τῶν ηγουμένων. cf. quae modo ad ο. 1 p. 4, 10—12. notavi. 
Romanorum summi magistratus in universum intellegendi sunt, non imperator 
Nero et Helius (cf. Dio Cass. LXIII, 12), neque Helius et Polycletus, neque 
raefecti praetorio anni 67 Tigellinus et Nymphidius Sabinus, cf. Wieselerum 
[ L Ὁ, 526 sq., quamvis et ipsum argutius rem explicantem. ceterum iam 
post Burri mortem duos praefectos praetorio a Nerone creatos esse Tacitus 
Ann. XIV, 51 retulit.: . 
VI, Ὁ. 10, 6. ἐν ἡμῖν i.e. inter Romanos Christianos, cf. c. 1 p. 3, 7. 
9 (χαϑ ἡμῶν ---- υμῖν). c.7 p. 10, 13 sq., non inter Christianos omnino (cf. Luc. 
I, 1). intellegendi sunt Christiani, qui in Neronis persecutione Romae martyrium 
passi sunt. cf. ἐν nuiy ὁ. 55. p. 60, 5. 6 ὁ. 63 p. 67, 19. 20, ubi Romani: op- 
ponuntur Corinthiis, μεταξὺ ὑμῶν χαὶ ἡμῶν. an 
. 10, 6.7. Δαναΐδες καὶ Aloxa:. haec Iunius et Wottonns imperitia li- 
_-brarili 8 margine in textum irrepsisse putaverunt. Boisius coniecit, εὐσεβεῖς 
χαὶ moral, Cotelerius et Colomesius Δανάη re χαὶ Δίρχη, quasi illustres 
feminae in prima persecutione a Nerone excitata martyrio coronatae intel- 
logendae essent. Davisius coniecit ayval τε καὶ δίχαιαι, Clericus (Art. critic. 
iT, 3, 5. 8. 14. 15) ἄνευ αἰδοῦς χαὶ δίκης etc. Hefelius: ,,neminem latet, 
temporibus persecutionum multos martyres ad spectacula, ad cruentos ludos, 
ad bestias esse damnatos, o. gr. 8. Ignat. Antioch. quid mirum, si in ludis: 
scenicis complures feminae christianae personam Dirces induere coactae et sic Ὁ 
morti crudelissimae traditae sunt?. Dircen autem ab Amphione et fratre eius 
Zetho cornibus -tauri rabidi alligatam fuisse fabulae tradunt. aliae virgines 
seu mulicres Christianorum fortasse antequam necabantur Danaidarum sup- 


92 ADNOTATIONES 


plicia ad crndele plebis spectaculum subire Tartarique poenas repraesentare 
debebant, et sic ante necem ipsam diutius et multifarie cruciabantur. eins- 
modi martyres nomine Danaidarum et Dirces tum a fidelibus tum a paganis 
insignitas esse dubitare vix possumus.~ mihi quidem sufficit, quod christianas 
martyres Danaidarom et Direae cruciatas repraesentare videbantar. 

P10, 11.12. ζῆλος καὶ ἔρις πόλεις μεγάλας κατέσκαψε. Wieselerus 
(Untersuchung tbér den Hebrierbrief I, p. 6) etiam nuuc epistalam ante Hieroso- 
lyma deleta conseriptam esse opinatur, quia haoc urbs non disertis verbis me- 
moratur. profecto imbecillam argumentum! 

VIL p. 11,6. Νῶε ἐχήρυξε μετάνοιαν. (εἴ. c. 9 p, 13, 3.4 Noe 
πιστὸς εὑρεθεὶς ἐν τῷ λειτουργίᾳ αὐτοῖ παλιγγενεσίαν χόσμῳ ἐχήρυξεν). 
goae iam in Il meo: die apostol. Vater p. 57. not. 6 notavi, a Dresselio 

ite deseripta, etiam augeri possunt. ea quidem quae iug Syncellus 


udev 
χρεῖττον αὐτοὺς τὴν διάνοιαν καὶ τὰς πράξεις μεταφέρειν. ὁμῶς δ᾽ οὐχ 


συνοικουσῶν ἐξεχώρησε τῆς γῆς. 

i ἔλλων τοῖς τότε ἀνϑρωποις μέλλειν καταχλυσι ἢ 
προεφήτευσεν αὐτοῖς λέγων Δεῦτε, χαλεῖ ὑμᾶς ὁ ϑεὸς εἰς μετάνοιαν, διὸ 
οι 


150 Ἄνδρες ἀπιστόχοροι μεγάλῳ βεβολημένοι οἴστρῳ, 
Ὅν λήσει ϑεὸν ὅσσ᾽ ἐπγαξάτε. neuter γὰρ οἶδεν 
᾿Αϑάνατος σωτήρ, πανεπίσχοπος, ὅς μ᾽ ἐχέλευσεν 
Ayyéldey ὑμῖν, ἵνα μὴ φρεσὶν ἐξαπόλησϑε 
Νήψατε, τὰς κακίας ἀποκόψατε, μηδὲ βιαίως 

18 ᾿Αλλήλοις μάρνασϑε, μιαιφόνον ἤτορ ἔχοντες, 
Aipacw ἀνδρομέοις πολλὴν γαῖαν ἀρδεύοντες. 
᾿Αἰδέσϑητε, βροτοί, τὸν ὑπερμεγέϑη καὶ ἄτρεστον 
Οὐράνιον χείστην, ϑεὸν ἀρϑιτον. ὃς πόλον οἰκεῖ, 
Καὶ τοῦτον πάντες λιτανεύσατε, χρηστὸς ὑπάρχει" 

100 Τοῦτον ὑπὲρ ζωῆς πόλεων, κόσμοιό τε παντὸς, 
Τετραπόδων, πτηνῶν τε, ἵν᾿ ἵλεως ἔσσεϑ᾽ ἅπασιν. 
Ἔσσεται Ue ὅτε κόσμος Gog ἐπερείσιος ἀνδρῶν, 
Ὑδασιν φλλύμενος, φοβερὰν ὀλολύξετ᾽ ἀοιδήν. 
Ἔσται δ᾽ ἐξαπίνης ἀὴρ ἀχατάστατος ἡμῖν | 

165 Καὶ χόλος oveavoder μεγάλου ϑεοῦ ἥξει ἐφ᾽ ὑμᾶς. 
Ἔσται δ᾽ ἀτρεχέως, it ἐς ἀνθρώπους προϊάψει 
Σωτὴρ ἀθάνατος, ἂν μὴ ϑεὸν ἰλάξησϑε, 

Καὶ μετάνοιαν ἔχητ᾽ ἀπὸ νῦν καὶ μηχέτι μηδὲν 
“Δύσκολον ἠὲ xaxdv τ᾿ ἀϑεμίστατον ἄλλος ἐπ᾿ ἄλλῳ 
1τὸ Hoarty, ἀλλ᾽ ὁσίῳ βιότῳ πεφυλαγμένος εἴη. 


in Apocalypsi Pauli (cf. Tischendorfii: Apocalypses apocryphas, Lips. 1866. 
ε. 50 p. 68) Noa ipse inquit: καὶ οὐκ ἐπαυσάμην τοῖς ἀνθρώποις κηρύσσειν 
Μετανοεῖτε" ἰδοὺ γὰρ κατακλυσμὸς ἔρχεται. καὶ οὐδεὶς συνῆχεν, 
πάντες ἐξεμυχτήριξόν με, μὴ φειδόμενοι τῶν ἀνομιῶν αὐτῶν, ἕως οὗ ἦλϑεν 
τὸ ὕδωρ τοῦ κατακλυσμοῦ xa} ἀπώλεσε πάντας. de Nannaco Phrygiae Toge 
Suidas:' Νανναχός" παλαιὸς ἀνὴρ πρὸ Δευκαλίωνος. τοῦτόν φασι Basta: 
γενέσϑαι πρὸ τοῦ Δευκαλίωνος" ὃς προειδὼς τὸν μέλλοντα κατακλυσμόν, 
συναγαγὼν πάντας εἰς τὸ ἱερόν, μετὰ δαχρύων ἱχέτευσε. : 

Pp. 11, 14—p. 12, 3. Μετανοήσατε --- λαοῦ ἁγίου. apocrypho Ezochielis 
libro, cuius fragmenta collegit I. A. Fabricius (cod. pseudepigr. V. TT. 
117 8q.), huing epistula scriptorem usum esse, etiam e cap. 17 p. 


AD CLEMENTIS ROMANI EPI. I. 93 


cere lieet. plane cognata sunt, quae Lucifer Calaritanus ex Ezechiele (apo- 
crypho) retulit: ,,in quacunque hora ingemuerit peccator, salvus erit.“ 

IX. p. 13, 3.4. Νῶε πιστὸς εὑρεϑεὶς ἐν tH λειτουργίᾳ αὐτοῦ πα- 
λεγγενεσίαν κόσμῳ ἐκήρι ξεν. rerum novus ordo post diluvium inceptus in- 
tellegendus est. cf. Enoch. XCIII, 4, ubi Enochus de Noa haec praedixit: ,,Und 
nach mir in der zweiten Woche wird grosse Bosheit aufkommen, und Betrug 
sprosst auf; und in ihr wird das erste Ende sein, und in ihr wird ein Mann 
gerettet werden; und nachdem er vollendet ist, wird die Ungerechtigkeit wach- 
sen, und er wird ein Gesetz machen den Siindern.“ iam Junius contulit Matth. 
XIX, 28. Apocal. XXI, 5. 

XI. p. 14,17.18. ὥστε γενέσϑαι αὐτὴν στήλην ἁλὸς ἕως τῆς ἡμέρας ταύ- 
τῆς. cf. Ioseph. Ant. XI, 1, 4. Irenae. adv. haer. IV, 31, 2. 33, 9. . 

XI. p. 17, 1—6. Ἐλεεῖτε --- χρηατευϑήσεται ὑμῖν. haec ex evan- 
geliis canonicis hausta esse etiam nunc dubito. atth. VI, 14. ξὰν γὰρ ἀφῆτε 
τοῖς ἀνϑρώποις τὰ παραπτώματα αὑτῶν, ἀφήσει καὶ ὑμῖν ὁ πατὴρ ὑμῶν 
6 οὐράνιος. VII, 12. πάντα οὖν ὅσα ἂν ϑέλητε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνϑρω- 
NOL, οὕτως χαὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς. VII, 2. ἐν ᾧ γὰρ κρίματι χρίνετε χρι- 

σεσϑε, καὶ ἐν ᾧ μέτρῳ μετρεῖτε, μετρηϑήσεται ὑμῖν. Luc. VI,31. xal xadwe 
ϑέλετε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν ot ἄνϑρωποι, καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως. 37. 
καὶ μὴ χρίνετε χαὶ οὗ μὴ χριϑῆτε' καὶ μὴ καταδιχάζετε xal οὗ μὴ κατα- 
δικασϑῆτε. 38. δίδοτε χαὶ δοϑήσεται ὑμῖν' μέτρον καλὸν πεπιεσμένον σε- 
σαλευμένον ὑπερεχχυννομένον δώσουσιν eg, τὸν χόλπον ὑμῶν" τῷ yao 
αὐτῷ μέτρῳ ᾧ μετρεῖτε ἀντιμετρηϑήσεται υμῖν. etiam Ekkero 1. 1. p. 60 
hic locus minime e Luca vel Matthaeo petitus esse videbatur, ,,quia totam, 
quae ibi exstat, sententiam non satis plene reddidit, atque Christi dictum 

illime traditione ad auctoris cognitionem pervenire potuit, quod igitur ex 
memoria et libere ad peculiare suum consilium h. 1. exhibet.“ Zellerus (Apo- 
stelgeschichte p. 8): ,,,Diese Worte haben mit Luc. 6, 36—38 nur eine ganz 
allgemeine Aehnlichkeit des Gedankens, dagegen weichen sie in der n&hern 
Ausfiihrang und im Ausdruck von allen unsern evangelischen Parallelstellen 
so weit ab, dass schon diese eine Stelle hinreicht, um den Gebrauch eines un- 
kanonischen Evangeliums fiir den Verfasser des Briefs zu beweisen.“ ita etiam 
Straussius (Leben Jesu fiir dag deutsche Volk. Lips. 1864. p. 56) iudicavit. 
contra Volkmarus (Der Ursprung unserer Evangelien etc., Turic. 1866. p. 137 sq.) 
haec ex evangelio Lucae, qui multos praecessores ipse memoravit, hausta esse 
asseruit.. 

XV. p. 81, 11—12. ὁ λαὸς οὗτος --- ἀπέχει ἀπ᾽ ἐμοῦ. haec secundum 
cod. A. Volkmarus 1.1, p. 138 ex Marci evangelio (VII, 6) hausta esse censuit. 

XVIL p. 21, 15. xed ᾿ἱΙεζεχιήλ. etiam hunc prophetam in caprinis vel 
ovinis pellibus Christum adventurum praedicasse canonicus Ezcchielis liber 
non narravit. procul dubio ex apocrypho Ezechielis libro (cf. quae ad ὁ. 7 p. 
11, 14 sq. notata sunt) Romanorum epistals haec hausit. . 

p. 22, 11. ᾿Εγὼ dé εἶμι ἀτμὶς ἀπὸ κύϑρας. verba Mosis, procul dubio 
e Mosis Assumptione desumpta. 

XIX. p. 24, 19. ἐπαναδράμωμεν. cf. Iustin. de monarch. 6 p. 109C. ἐπ- 
αναδραμεῖν ἐπὶ τὴν τῆς συζυγίας κοινωνίαν. Herm. Past Sim. IX, 20 p. 
13 et 14 νῦν ἀναδράμωσιν ἐν ταῖς ἡμέραις. ' 

p. 24, 24. τοῖς ὄμμασι τῆς ψυχῆς. cf. 36. οἱ ὀφϑαλμοὶ τῆς καρδίας. 
c. 51. τὰ γόνατα τῆς καρδίας. Clem. Hom. III, 13. ἀπείρῳ ψυχῆς ὀφϑαλμῷ. 
Origen. c. Cels. III, 14 ( Pp. I, 456) τοῖς ἔχουσιν ὀφϑαλμοὺς ψυχῆς ὀξυδερ- 
κεστάτους. Eusebius HE. 1,2, 6 χαϑαροῖς διανοίας ὄμμασι. 

, XX. p. 25, 1ὅ β8ᾷ. ὠχεανὸς ἀνθρώποις ἀπέραντος χαὶ οἱ μετ᾽ αὐτὸν 
κοσμοι. iis quae de hoc loco iam notavi (apostol. Vater P 60. not. 12) Li- 
psius 1.1. p. 9 ea addidit, quae Iosephus b. i. II, 8, 8..11 de Essenorum opi- 
nionibus tradidit. idem vir doctissimus 1. 1. p. 151 sq. prima fabulae initia 
ea censuit, quae iam apud Homerum de insulis beatorum in finibus terrae 
trans Oceanum sitis traduntur. ,,ac Homero quidem (Od. IV. 563) Rhadaman- 
thum, Hesiodo autem (Opp. et dies 169) Saturnum, coeli imperio per filium 
orbatum, illarum insularum regnum tenere persuasum est. utrjusque narra- 
tionem in unam conflavit Pindarus OJ. I, 123, qui Rhadamanthum sub Saturno 
in insulis beatorum regnare tradit. atque Hesiodi sententiae vestigia etiam 


94 . ADNOTATIONES 


_apud Diodorum (V, 66) et Ciceronem (de n. d. III, 17) reperiuntur. ‘uterque 
enim vetustae alicuius traditionis mentionem facit, qua terrae ad solis occa- 
sum vergentes Saturni imperio subiectae esse ferebantur. beatorum autem in- 
sulas trans columnas Herculis sitas esse, una videtur et consentiens fuisse 
veterum scriptorum opinio (cf. Strabo I, 6. Casaub. IDI, 150). iam quae Theo- 
pompus apad Aelianum (v. ἢ, III, 18) Silenum narravisse fingit, ea arctissime 
cum antiquis illis de insulis beatorum traditionibus cohaerent. — — neque 
. aliter videtur statuendum esse de Platonis illa narratione, quam in Timaeo p. 
21—25 αἰ iterum in Critone p. 108—121 de Atlantide insula extra columnas 


»etenim antiquissima illa quae ab ipsa Graecorum religione originem duxit, 
de‘terris trans oceanum sitis traditio nonnihil confirmata est rumoribus qui- 


-), Epicureos (cf. Zelleri 1, 1. III, 1, 378 sq.), etiam Plutarchum (de defectu 
orace. c. 24 sq.), unum mundum imprimis Stoicos (cf. Zelleri 1.1. III. 1, 155 sq.). 
ef. Luciani Icaromen. 13. repeto autem praeter Essenos, quos Lipsius. memo- 
ravit, 4 Ezr. VI, 42 graece a me reddita: xal τῷ τρίτα ἡμέρᾳ προσέταξας 
τοῖς ὕδασι συναχϑῆναι ἐν τῷ ἑβδόμῳ μέρει τῆς. γῆς᾽ ἔξ δὲ μέρη ἔξήρανας 
καὶ συνετήρησας, ἵνα ἔκ τούτων ὦσιν ἐνώπιον σου διαχονούμενα σπειρό- 
μενά τε χαὶ γεωργούμενα. Jat.: ,,et tertia die imperasti aquis co rari in 
septima parte terrae, sex vero partes siccasti et conservasti, ut ex his sint 
coram te ministrantia, seminata a deo et (]. adeo et) culta,“ syr.: et tertio die im- 
perasti aquis congregari in unam ex VII partibus terrae, VI vero‘ partes sic- 
casti et conservasti, ut ex his sint coram te ministrantes et colerentur et semi- 
narentur. acth: ,,et.iterum tertio die imperasti aquas congregari in septima 
parte terrae; sex vero partes terrae relinquebantur siccae, ut in iis ararent et 
seminarent et viverent coram te.‘* VII, 26 xa ἐπιδειχϑήσεται ἡ νῦν ἀφανὴς 
γῇ, lat.: ,,et ostendetur quae nunc subducitur terra“, aeth.: ,,et apparebit terra 
quae nunc absconditur. : ita fere etiam Clemens qui dicitur trans oceanum, 
qui terrae cognitae orbem circumfluit (c. 33: p. 38, 4. 5), alios mundos statuit 


AD CLEMENTIS ROMANT EPI. L . 95 


(cf. c. 28 p. 33, 2). Irenaeus quidem ady. haer. II, 28..2: ,,quid autem pos- 
sumus exponere de Oceani accessu et recessu, quum constet esse certam cau- 
sam? quidve de his quae ultra eum sunt enuntiare qualia sint?*‘ Alexan- 
drinis autem theologis, Clementi et Origeni, quamvis philosophos potius Graecos 
uam vulgarem sententiam de terrae superficie secutis, Clementis locus valde 
placuit. etiam Commodianus in carm. apologet. v. 134: Quis poterit scire, quid 
sit trans Oceani finem? — p.26,4. ἀνέμων τε σταϑμοί͵ cf.lob, XXVIII, 15. LXX. 
XXIII. p. 29, 15—30, 9. δεὸ μὴ διψυχῶμεν ---- προσδοχᾶτε. iam nonnulli 
dubitabant de Christo mox reventuro. tales autem dubitationes Domitiani po- 
tius temporibus conveniunt quam Neronis, quo iam mortuo Ioannes apostolus 
in Apocalypsi (anno 69 ineunte) Christum mox reventurum certissime praedixit. 
Barnabae epistula, quam paulo post hanc conscriptam esse censeo, iam accu- 
 ratius Antichristi statim post eversos tres imperatores venturi: et Christi eum 
secuturi tempora definivit (IV. p. 8, 13—25. XV. p. ὅθ, 8 8q.), diem iudicii 
proxime exspectandum praedicavit (ΣΙ. Ῥ. 62, 8-10). Clemens qui dicitur 
Christi reditum subitum tantummodo docuit. ceterum templum dei ad Haba- 
cuco nominatum christianam ecclesiam intellexit, cf. Barnabae epi. IV. p. 
10, 24. VI. p. 18, 28 sq. XVI. p. 54, 2sq. 1 Cor. II, 16 sq. 2 Cor. VI, 16. 
Hebr. III, 6. 


XXV. p. 31, 6—33, 2. ἔδωμεν τὸ παράδοξον --- ἐληλυϑέναι. phoenicis 
fabula Clemens qui dicitur usus est ad demonstrandam resurrectionem. /praei- 
vit Mosis Assumptio infra edenda. de avis illius symbolo disseruit Ric. Le- 
psius (Die Chronologie der Aegypter.. part. I. Berol. 1849. p. 180 sq: hoe- 
nicis nomen quidem ad Phoenices vicinos aut ad palmam (cf. 100. XXIX, 18. 

cod. AL: ἐΐπον ᾿Ηλικία μου γηράσει ὥσπερ στέλεχος φοίνιχος, πολὺν. 
δὲ χρόνον βιώσω) respicere, sed apud Aegyptios animam iam purgatam post - 
migrationem et annorum certum spatium significare. Horapollon 1, 34: ψυ- 
χὴν δὲ ἐνταῦϑα πολὺν χρόνον. διατρίβουσαν βουλόμενοι γράψαι, φοίνικα 
τὸ Soveor ξωγραφοῦσιν. 35. χαὶ τὸν χρονίως δὲ ἀπὸ ξένης ἐπιδημοῦντα 
δηλοῦντες, πάλιν φοίνιχα τὸ ὄρνεον ζωγραφοῦσιν. I, 57. ἀποκατάστασιν 
δὲ πολυχρόνιον βουλόμενοι σημῆναι, φοίνιχα τὸ ὄρνεον ζωγραφοῦσιν. 
ass der sterbende Phonix wieder in das Hi zuriickkehrt, weist auf die alte 
igyptische Vorstellung hin, dass dic Welt aus einom Ei hervorgegangen sei. 
- Dass aber der Vogel aus dem Orient, Arabien oder Indien kommt, von wo die 
Sonne tiglich heraufsteigt, und dass or sich in das Heiligthum der Sonne in 
Heliopolis begiebt, beweist deutlich, dass man sich die Periode in enger Ver- 
bindung mit der Sonne selbst dachte. — Von den Priestern zu Heliopolis war 
ohne Zweifel die ganze Einkleidung der Erzihlung ausgegangen. Sie hatten 
in ihrem Sonnentempel ein besanderes Heiligthum des Phionix.“ 


de hoc phoenice primus inter Graecos Hesiodus (fragm. Lapud Plu- 
tarchum de orac. defectu T. II. p. 415 C, Ausonium Id. XVIEH, Plinium H. 


n. VI, 48): Do, 


ἐννέα τοι ζώει γενεὰς Aaxéguta xogwrn, 

ἀνδρῶν ἡβώντων" ἔλαφος δέ τε τετραχόρωνος" 

τρεῖς δ᾽ ἐλάφους ὁ χόραξ γηράσχεται" αὐτὰρ ὁ φοίνιξ 
ἐννέα τοὺς χόραχας᾽ δέχα δ᾽ ἡμεῖς τοὺς φοίνικας 
νύμφαι ξὐπλόκαμοι, κοῦραι Διὸς αἰγιόχοιο. 


tum Herodotus Il, 73: ἔστι δὲ χαὶ ἄλλος ὄρνις ἱρός, τῷ τοὔνομα qol- 
wg. ἐγὼ μέν μιν οὐχ εἶδον, el μὴ ὅσον γραφῇ' καὶ γὰρ δὴ xal σπάνιος 
ἐπιφοιτῷ σφι, διὰ ἐτέων, ὡς Ἡλμουπολῖταιε A γουσι πενταχοσίων. φοιτᾶν 
δὲ τότε φασί, ἐπεὰν οἵ ἀποθάνῃ ὁ πατήρ. ἔστι δέ, él tH γραφῇ παρό- 
᾿ς μοιος, τοιόσδε καὶ τοιόσδε" τὰ μὲν αὐτοῦ χρυσόχομα τῶν πτερῶν, τὰ δὸ 
ἐρυθρά" ἐς τὰ μάλιστα αἰετῷ περιήγησιν ὁμοιότατος χαὶ τὸ μέγαϑος. τοῦ- 
τον δὲ λέγῤυσι μηχανᾶσθαι τάδε, ἐμοὶ μὲν οὐ πιστὰ λέγοντες" ἐξ Αρα- 
βίης ὁρμεώμενον te τὸ ἱρὸν τοῦ Ἡλίου xouite τὸν πατέρα ἐν σμύρνῃ 
ἐμπλάσαντα καὶ ϑάπτειν ἐν τοῦ λίου τῷ ἱρῷ. κομίζειν δὲ. οὕτω" πρῶτον 
τῆς σμύρνης ὠὸν πλάσσειν, ὅσον τε δυνατός ἔστι φέρειν, μετὰ: δὲ πειρᾶσϑαι 
αὐτὸ φορέοντα, ἐπεὰν δὲ ἀποπειρηϑῷ, οὕτω δὴ κοιλήναντα τὸ wor τὸν 
πατέρα ἐν αὐτῷ ἐντιϑέναι, σμύρνῳῃ δὲ ἄλλῃ ἐμπλάσσειν τοῦτο. κατ᾿ ὅ τι 
τοῦ ὠοῦ ἐκχοιλήνας ἐνέϑηχε τὸν πατέρα, ἐσχειμένου δὲ τοῦ πατρὸς γίνεσϑαι 


96 ADNOTATIONES 


τωὐτὸ βάρος, ἐμπλάσαντα δὲ χομίζειν μὲν én’ Αἰγύπτου ἐς τοῦ λιου τὸ 
ἱρόν. ταῦτα μὲν τοῦτον τὸν ὄρνιν λέγουσι ποιέειν. 
Romanis Ovidius Metamorph. XV, 392 sq. haec de phoenice cecinit: 


Una est, quae reparet seque ipsa reseminet ales, 
Assyrii phoenica vocant. non fruge nec herbis, 
sed turis lacrimis et suco vivit amomi. 

395 haec sibi quinque suae complevit secula vitae, 
ilicis in ramis tremulaeve cacumine palmae 
unguibus et duro nidum sibi construit ore. 
quo simul ac casias et nardi lenis aristas 

quassaque cum fulva substravit cinnama myrrha, 

400 se superimponit finitque in odoribus acevum. 
inde ferunt, totidem qui vivere debeat annos, 
corpore de patrio parvum phoenica renasci. 
cum dedit huic aetas vires onerique ferondo est, 

onderibus nidi ramos levat arboris altae 

405 fertque pius cunasque suas patriumque sepulchrum 
perque leves auras Hyperionis urbe potitus 
ante fores sacras Hyperionis aede reponit. 


etiam Amor. II, 6, 54: — — vivax phoenix, unica somper avis. 

tamquam arabicam avem phoenicem descripsit Pomponius Mela de situ 
orbis 8, 80: ,de volucribus praecipue referenda phoenix, semper unica. 
non enim coitu concipitur partuve generatur, sed ubi qningentorum annorum 
aevo perpetua duravit, super exaggeratam variis odoribus struem sibi ipsa in- 
cubat solvitarque. deinde putrescentium membrorum tabe concrescens ipsa se 
concipit atque ex se rursus enascitur. guum adolevit, ossa pristini corporis 
inclusa myrrha Aegyptum exportat atque in urbe quam Solis appellant fragraa- 
tibus archio (vulg. nardo) bustis inferens memorando funere consecrat.“ ~ 

Seneca epi. mor. V, 1 (epi. 42): nam ille alter fortasse tamquam phoenix 
semel anno quingentesimo nascitur. 

Plinius Hist. nat. X,2: ,,Aethiopes atque Indi discolores maxime et 
inenarrabiles ferunt aves, et ante omnes nobilem Arabia phoenicem, haud scio 
an fabulose, unum in toto orbe nec visum magnopere. aquilae narratur ni- 
tudine, auri fulgore circa colla, cetero purpureus, caeruleam roseis cau 
pennis distinguentibus, cristis fauces, caputque plumae δ} 106 honestante. __ pri- 
mus atque diligentissimus togatorum de eo prodidit Manilius senator ille maxi- 
mis nobilis doctrinis,doctore nullo: neminem exstitisse qui viderit vescentem, 
sacrum in Arabia Soli esse, vivere annis DIX, senescentem casiae thurisque 
surculis construere nidum, replere odoribus et superemori. ex ossibus deinde 
et medullis eius nasci primo ceu vermiculum, inde fieri pullam principioque 
iusta funera priori reddere et totum deferre nidum prope Panchaiam in Solis 
urbem, et in ara ibi deponere. cum huius alitis vita magni conversionem 
anmi fieri prodidit idem Manilins iterumque significationes tempestatum et 
siderum easdem reverti. hoc autem circa meridiem incipere, quo die signum 
arietis Sol intraverit, et fuisse eius eonversionis annum prodente se, Ῥ 
cinio, Cn. Cornelio constlibus (a. ἃ. 657, ante Chr. n. 97) Jacentesimum quin- 
tum decimum. Cornelius Valerianus phoenicem devolavisse in Aegyptum tra- 
didit Q. Plautio, Sex. Papinio coss. (a. τι. 789, p. Chr. 36). allatus est et 
urbem Claudii principis censura anno urbis DCCC (post Chr. 47) et in co- 
mitio propositus, quod actis testatum est, sed quem falsum essé- nemo dubi- 
taret.’* addo etiam Taciti Ann. VI, 28: ,,Paullo Fabio, L. Vitellio coss. (a. u. 
786, p. Chr. 34) post longum saeculorum ambitum avis phoenix in Aegyptum 
venit praebuitque materiam doetissimis indigenarum et Graecorum multa super 
eo miraculo disserendi. de quibus congruunt, et plura ambigua, sed cogmta 
non absurda promere libet. sacrum Soli id animat et ore ac distinctu pinna- 
rum a ceteris avibus diversum, consentiunt, qui formam eius definiere. de 
numero annorum varia traduntur. maxime vulgatum quingentorum spatium. 
sunt qui adseverent, mille quadringentos sexaginta unum interiici, prioresque 
-alites Sesostride primum, post Amaside dominantibus, dein -Ptolemaeo, qui 
ex Macedonibus tertius regnavit, in civitatem, cui Heliopolis nomen, advo 
_ Vissé, multo ceterarum velucram comitatu, novam faciem miraatium. sed 


AD CLEMENTIS ROMANI EPI. I. 97 


antiquitas quidem obscura. inter Ptolemaeum ac Tiberium minus ducenti 
inquaginta anni fuerunt. unde nonnulli falsum hunc phoenicem, neque 
rabum e terris credidere, nihilque usurpavisse ex his quae vetus memoria 
firmavit. confecto quippe annorum numero, ubi mors propinquet, suis in 
terris struere nidum eique vim genitalem adfundere, ex qua oriri, 
et primam adulto curam sepeliendi patris, neque id temere, sed sublato 
myrrhae pondere tentatoque per longum iter, ubi par oneri, par meatui ‘sit, 
subire patrium corpus inque Solis aram perferre atque adolere. haec incerta 
et fab osis aucta. ceterum adspici aliquando in Aegypto eam volucrem non 
ambigitur.“ 
haec omnia docent, etiam ad Christianos Romanos phoenicis fabulosi 
notitiam pervenire potuisse. Ovidium et Plinium in describendo phoenice se- 
quitur Clemens Romanus. Clementem autem in hoc resurrectionis futurae 
symbolo*) plurimi secuti sunt scriptorés christiani, cf. F. Piperi librum: 
ythologie der christ]. Kunst von der altesten Zeit bis ins 16. Jahrhundert, 
Vol. I. Vimar. 1846. 2 446 sq., de phoenice in universum R. I. F. Henrich- 
senii commentationis de phoenicis fabula apnd Graecos, Romanos et populos 
orientales partic. I. 17, Hafniae 1825. 1827, etiam M. Uhlemanni Handbuch 
-der posammten igyptischen Alterthumskunde vol. III. (Lips. 1858) p. 39 sq., 
vol IV. p. 226 sq., de phoenicis fama primorum imperatorum Romanorum tem- 
poribus saepius sparsa Lehmanni librum: Claudius und seine Zeit. Gothae 
1858. 1. vi 280. | 
XXVII. p. 33, 11 τῷ πιστῷ ἐν ταῖς ἐπαγγελίαις καὶ διχαίῳφ ἔν τοῖς 
κρίμασιν, cf. 1 Ioan. 1, 9 πιστός ἔστιν καὶ δίκαιος. 

. p. 35, 1-11. ὃς ἐχλογῇῆς μέρος ἡμᾶς ἐποίησεν ἑαντῷ --- ἅγια 
ἁγίων. uterque dei populus, vetus et novus, describitur, cf. quae hac de re 
iam disserui (Zeitschr. f. wiss. Theologie 1858. p. 585). primi electi sunt Iv- 
daei (cf. Rom. IX, 11. XI, 7; 28). tum gentiles electi sunt (cf. 1 Thess. 1, 4). 
illi tamquam λαὸς ϑεοῦ opponuntur gentibus. cf. Deut. , 43 LXX 
εὐφράνθητε ἔϑνη μετὰ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ (Rom. XV, 10). Tob. XIV, 17; xa 
εὐλογήσουσι πάντα τὰ ἔϑνη χύριον" καὶ ὁ λαὸς αὐτοῦ ἐξομολογήσεται τῶ- 
ϑεῷ, καὶ ὑψώσει κύριος τὸν λαὸν αὐτοῦ. Sap. X,15: αὕτη (sapientia) λαὸν 
ὅσιον xal σπέρμα ἄμεμπτον ἐρρύσατο ἐξ ἔϑνους ϑλιβόντων (VIL, 14). hos, 

ui e gentilibus crediderunt, Clemens non ἐξ ἐϑνῶν λαόν (Act. XV, 24), sed 
ϑνος (cf. Matth. XXI, 43) bx μέσον ἐϑνῶν assumptos dixit. itaque Clemens 
veterem dei populum non negavit, sed novum additum per Christum, τοὺς 
ἐχλελεγμένους ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ διὰ Ιησοῦ Χριστοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν (ὁ. 50 
Ῥ. 56, 4. 5, cf. c. 64 p. 67, 23. 24) docuit, cf. Barnabae epi. IIT. p. 8, 3. 4. V. 
. 12, 32 sq. XIII. p. 44, 22. p. 46, 2 sq. XVI p. 52, 13. 14. Herm. Past. Vis. 
in, 5 p. 19, 14. Tustin. Dial. 6. Tr. c. 53 p. 143. quae hic expos multos offen- 
derunt, sed a nemine refutata sunt. si non Christianos e Iudaeis et ὁ gentibus 
ortos, certe veterem et novum dei coetum Clemens discrevit. ceterum 6. ὅθ 
p. 65, 13. 14. (τοῦ λαοῦ cov — καὶ ἡμεῖς λαός cov et c. 64 p. 67, 23. 24. ὁ ἔκλε- 
χάμενος --- ἡμᾶς — εἰς λαὸν περιούσιον) etiam Christianorum coetum dei 
populum appeliavit. . 
XXX. p. 36, 10. τοῖς πατράσιν ἡμῶν τοῖς δικαίος, cf. quae ad ὁ. 4 p. 
8, 14 notata sunt. ; 
XXXI. p. 36, 15. 16. δικαιοσύνην καὶ ἀλήϑειαν διὰ πίστεως ποιήσας. 


*) Gundertus (Zeitschr. f. luther. Theologie 1864. p. 453) ὁ Tacito, qui 
a. 34 p. Chr. phoenicem in Aegypto apparuisse tradidit, Christi e mortuis 
resuscitati obscuram imaginem assequi studuit. iam mutatam esse totam 
fabulae forman, quippe quac mortuum phoenicem quodam modo renatum 
esse statuerit: ,,In dieser neuen Form ist die Idee der Auferstehung der 
tiefere Sinn des Mythus, und es diirfte wohl nicht zu gewagt sein, an einen 
Zusammenhang mit der eben ui diese Zeit (auf ein paar Jahre vorwirts 
kommt es hier nicht an) erfolgten Auferstehung Christi zu denken, indem 
das Wort von der ἀνάστασις ἐκ νεχρῶν auch nach Aegypten drang unp 
sich dort mit den alten mythologischen Gebilden vermischte.‘“‘ sed iam Ovi- 
dius docuit, ,,corpore de patrio parvum phoenica renasci.“ equidem moneo, 
iam fere a. 44 p. Chr. Assumptionem Mosis huius exitum ad ‘phoenicis instar 
descripsisse. 

HILGENFELD, NOV. TESTAM-s EXTRA CANONEM. FASC, I. ED. II. 7 


98 | ADNOTATIONES 


iustitiae additur veritas. cf. Num. IX, 33 ὅτι ἀλήϑειαν ἐποιήσας. 108. ΧΧΥ͂Ι, 
10 ἀλήϑειαν οὐ μὴ ποιήσῃ (Vat. ποιήσει). Tob. I, 6 ποιῆσαι ἐνώπιον 
. αὐτοῦ ἀλήϑειαν (c. I, 3. if, 5). saepissime ita epi et ev. Toann. (III, | 
21 al). Clementem, qui Paulum (Gal. ΠῚ, 6 sq.) et Hebr. XI, 8 sq. 17 se 
uitur, etiam Iacobi epistulam (IJ, 21—23), quae operibus Abraamum iusti- 
catum esse docuit, secutum esse, Lipsius L 1. p. 62 contendit, cui non ad- 
stipulatus sum (Zeitschr. fir wiss. Theologie 1858. IV. p. 572 aq.). . 

p. 36, 16. 11. ᾿Ισαὰκχ --- ϑυσία. Isaacum libenter sacriticio se praebuisse 
etiam Tosephus Ant. I, 13, 4 retulit. Lightfoot et Harnack contulerunt etiam 
Melitonis Sard. fragmentum in cl. Ottonis Corp. Apologett. IX, 417. 

p. 36, 19. δωδεχάσχηπτερον. ef. ὁ. δῦ P. 61, 1 δωδεχάφυλον. eodem 
sensu quo φυλὴ etiam σχῆἥπτρον dici apud ΧΧ. 1 . (Sam.) IX, 21. 
3 (1) Regg. 16. XI, 13. 31, apud Symmachum Ps. 3, in Testam. 
XIL Patriarch. Dan. 1, Naphth. 5, Iacobsonius monuit. " 

XXXII. p. 37,4. ἐξ αὐτοῦ ὁ κύριος Ιησοῦς τὸ xata odexa. recte 
mihi monuisse videor, Iesum hic non regiae Iudae, sed sacerdotali Levi tribui 
accenseri (apostol, Vater p. 64. not. 21. p. 103). ceterum minime hegavi, 
Iesum secundum Clementem etiam e Davidis stirpe natum esse. quam “eral. 
lucitationem“ Harnackius sine ulla causa impugnait. Iesus post Levitas me- 
moratur. in hoc contextu non dogmatico tantum sensu summus sacer- 
dos innuitur. utramque stirpem Lucas quoque in Jesu generatione con- 
iunxit (I, 27. 33. IIL. 23; I, 36). Clemens autem sacerdotale potius quam. 
' regium Jesu genus aestumavit. itaque vituperandus non eram a Lipsio (L 1. 

p. 150. not.. 2) et Iacobsonio ad h. 1. ἐξ αὐτοῦ Ekkerus lL 1, ἢ. 12 perperam 
ad deum retulit. — huius capitis initium et c. 40 sq. Gunderto (Zeitschr. fir 
luther. Theologie 1853. IV, 651 sq.) scriptorem e Iudaecis ortum redolere viden- 
. tur. sed haec sententia nullo fundamento nititur, cf. Lipsiam L 1 p. 150. 
. p. 38,9. 10. ἄνϑρωπο» --- ἔπλασεν. ef. quae hac de re monui 
(apostol. Vater p. 66. not. 22). , : ; 

Ῥ- 39, 2.3. χαὶ αὐτὸς δὲ ὁ χύριος ἔργοις ἀγαϑοῖς δαυτὸν χοσμήσας 
ἐχά ἢ. ΘΙΤΆΒ80 me, praceunte Ritschelio (altkathol. Kirche P 289 ed. I.), 
ad lesum, non ad deum feferentem, iam concessi Lipsio 1. I. p. 78 not. 2. 

‘XXXVI. p. 42, 15. τοὺς στρατευομένους τοῖς ἡγουμένοις ἡμῶν. cf. 
quae ad c. 5 p; 10, 1 notata sunt. thoc loco additum voc. ἡμῶν Lipsio 1. 1. 
p. 155 probare videtur, scriptorem ex Romanorum numero faisse. hance scri- 
ptoris originem non nego, quamvis omnes fere gentes Romanorum imperio 
subditos fuisse Barnabae epi. XVI p. 52, 14 memoret. equidem quaesiverim, 
num Flavius Clemens, ipgjus imperatoris cognatus, etiam vir consularis, ita 
se ipsum e τῶν ἡγουμένων numero exclusisset. 

L. p. 45, 11—13. of οὖν τοῖς προστεταγμένοις καιροῖς ποιοῦντες τὰς 
᾿ προσφορὰς αὐτῶν᾽ εὐπροσδεχτοί τε χαὶ μαχάριοι" τοῖς B28, γομίμοις᾽ τοῦ Ν 
δεσπότου ἀχολουθοῦντες οὗ διαμαρτάνουσι. in τὸ Pauli asseclae Ro- 
mani iam discesserunt ab ipsorum antiquissima consuetudine tov χρίνειν- πᾶ- 
σαν ἡμέραν et τοῦ μὴ Φιοονεῖν τὴν ἡμέραν (Rom. XIV, 5. 6), etiam ab ipsius 
apostoli sententia, qui Christianos nolui ἡμέῤας παρατηρεῖσϑαι χαὶ μῆνας 
καὶ χαιροὺς καὶ ἐνιαυτούς (Gal. IV, 10, cf. librum meum: der Paschastreit 
der alten Kirche. Hal. 1860. p. 167 sq.). veteris cultus et disciplinae leges iam 
in Christianorum coetum transferebantur. ceterum ipse Paulus talem trans- 
lationem quodam modo concessit in epi. ad. Rom. XIV, 5. 6. 

p. 45, 14—16. τῷ yao ἀρχιερεῖ ἴδιαι λειτουργίαι δεδομένας εἰσίν, χαὶ 
τοῖς ἱερεῦσιν ἴδιος τόπος προστέταχται, καὶ ΔΜενίταις ἴδιαι διακονίαι 
ἐπίχεινται" ὃ λαϊχὸς ἄνθρωπος τοῖς λαϊχοῖς προστάγμασι δέδεται. bene 
Lipsius 1. L p.-40: ,,summus epicopus est Christus, sacerdotes presbyteri sunt, 
Levitae diaconi, laici reliqua Christianorum multitudo.“ idem iam refutavit 
Gundertum, qui presbyterorum nomine et presbyteros strictiori sensu sic dictos 
sive episcopos et diagonos comprehendi opinatus est (Zeitschr. fir luther. Theo- 
logie 1854. I. p. 57 sq.), quam sententiam modo non repetiit Knédelias (Histo- | 
rische Analekten aus dem ersten Briefe des Clemens om. an die Corizither, 
theol. Stud. und Krit. 1862. IV. p. 777 84ᾳ.).. recte Lipsius etiam singula 
Christi, presbyterorum, diaconorum, laicorum officia distinxit; ,,Christi munus 
cernitur in eo quod dicitur ἀρχιερεὺς τῶν προσφορῶν ἡμῶν 6. XXXVI. est 
igitur Christus precum et oblationum, quas in coena sacra faciunt fideles, 
interpres coram deo ae deprecator oefficitque, ut preces illae ratae flant, dona 


AD CLEMENTIS ROMANI EPI. I. 99 


- autem oblata ad animorum salutem promovendam valeant. caveas enim, ne 

hac in re de morte expiatoria.quam passus est Christus cogites.“ ,,presbyte- 

rorum vel episcoporum λειτουργία non differt a munere sacerdotum; presby- 
terorum igitur erat dona et sacriflcia Deo offerre. ipsa igitur saeramenti ad- 
ministratio sensu strictissimo dicta, neque ad diaconos neque ad laicos, sed 
ad unos presbyteros pertinebat. presbyteris enim certus qui locus (τόπος) 
prope aram sacrificam assignatus erat.“ hanc voc. τόπος interpretationem 

uidem non respuo, sed etiam latiorem sensum defendo, gue Ὁ. 44 p. 49, 5.6 

dicitur ἀπὸ τοῦ ἱδρυμένου αὐτοῖς τόπου, quo iam Paulus 1 Cor. XIV, 16 

dixit ὃ ἀναπληρῶν τὸν τόπον tov ἰδιώτου, quo etiam pad Ignatinm epi. 

ad Polyc. c. 1, ad-Smym. c. 6 et Polycarpum epi. ad Philipp. 6. 11 ipsum 

officium ecclesiasticum significatur (cf. librum meum: die apostol. Vater p. 

69. not. 25, ubi addidi martyrum Lugdunensium epi. apud Euseb. HE. V, 4, 2, 

et Ekkeri 1. 1. p. 17. not. 1). Lipsius pergit: ,,diaconorum officia convenie- 

bant cum officiis Levitarum: non ipsi sacra fecerunt, sed ministerio suo (δια- 
xowg) presbyteros adiuvabant. ‘cernebatur autem hoc ministerium, ut aliunde 
scimus, in eo, quod diaconi tum dona a Christianis comportata colligerent 

collectaque presbyteris, qui ad aram stabant, porrigerent (Constitutt. app. VIII, 

12 p. 248, 15. 16), tum panem et vinum post consecrationem factam singulis 

singulatim manducandum bibendumque distribuerent (Tustin. Apol. I. 65. p. 

917). voc. Aaixog etiam in Clementis Rom. epi. ad Iacob. (Homiliis prae- 

posita) ὁ. 5 et in tractatu illo contra Artemonem apud Euseb. HE. V, 28, 12 

reperitur. | : 7 

ΧΙ. p. 45, 19—46, 4. οὐ πανταχοῦ προσφέρονται ϑυσίαι ἐνδελεχισμοῦ 

(τ Exod. XXIX, 41. Ezr. 1Π, 5. Num. 10, 34. 3 Ezr. V, 75. Ioseph. Ant. 

ΠῚ, 16 vel 9, quae omnia Jacobson. contulit) ἢ εὐχῶν (em cf. Lev. VIL, 16 

vel 6) ἢ περὶ ἁμαρτίας (neun Lev. IV, 3 sq. et saepinus) ἢ πλημμελείας ᾿ 

(ota Ley. V, 15g. et saepius), ἀλλ᾽ ἢ ἐν ᾿Ιερουσαλήμ' κἀχεῖ δὲ odx ἐν 

παντὶ τόπῳ προσφέρεται, ἀλλ᾽ ἔμπροσϑεν τοῦ ναοῦ πρὸς τὸ ϑϑυσιαστήριαν, 

μωμοσχοπηϑὲν τὸ προσφερόμενον διὰ τοῦ ἀρχιερέως (rectius: per sacer-" 
dotes inferiores) χαὶ τῶν προειρημένων λειτουργῶν. haec etiam post tem- 

plum a Romanis deletum scripta esse posse demonstravi (apostol. Vater p. 

84 sq.), consentientibus Ekkero 1. 1. p. 95 et Lipsio L 1. p. 144 sq. hanc inter- 

_ pretationem licere ipse Wieselerus (iiber den Hebrierbrief I. p. 6) confessus 

est. de victimarum imspectione iam Iunius contulit Philon. de agricultura - 
. 29 (Opp, I, 320 ed. Mangey.), Clement. Alex. Strom. IV, 18, 119 2. 697: 
σαν δὲ χαν ταῖς τῶν ϑυσιῶν προσαγωγαῖς παρὰ τῷ voum οἱ τῶν ἱερείων 

μωμοσχοόποι κτλ. Iacobsonius contulit Polycarp. ad Philipp. IV. πάντα μω- 
μοσχοπεῖται. quo modo etiam a Christianis sacrificetur, docent Constitutt. 
app. II, 25. E: 54, 1 8α.: αἱ τότε ϑυσίαι νῦν εὐχαὶ καὶ δεήσεις χαὶ εὔχαρι- 
στίαι, αἱ τότε ἀπαρχαὶ καὶ δεχάται χαὶ ἀφαιρέματα χαὶ δῶρα νῦν προσ- 
φοραί, αἱ διὰ τῶν ὁσίων ἐπισχόπων προσφερόμεναι κυρίῳ τῷ ϑεῷ διὰ 
᾿Ιησοῦ Χριστοῦ τοῦ ὑπὲρ αὐτῶν ἀποθανόντος. ὁ. 27. p. ὅθ, 12 84ᾳ.: προσ- 
ἤχει οὖν χαὶ ὑμᾶς, ἀδελφοί, τὰς ϑυσίας ὑμῶν ἤτοι προσφορὰς τῷ; ἐπι- 
σχόπῳ προσφέρειν ὡς ἀρχιερεῖ, ἢ δι᾽ ἑαιτῶν διὰ τῶν διακόνων, οὐ 
μὴν δὲ ἀλλὰ xal τὰς ἀἰζαρχὰς καὶ τὰς δεχάτας χαὶ τὰ ἑχούσια αὐτῷ 
προσαγξτε. ΝΕ 
Ῥ- 46, 5 πρόστιμον. cf. Tustin. or. ad Gr. 2 τὸ μαχείας πρόστιμον. 

. p. 46,8.. εὐηγγελίσϑησαν passivo sensu dictum esse monui (apost. 

Vater p. 60. not. 26), probantibus Ekkero 1. 1. p. 17. not 3, Lipsio 1. 1. p, 119, 

Iacobsonio, Laurentio, Lightf. vertendum oat tamquam boni nuntii missi 

sunt. Bryen. vero vertit: Rostoli nobis iussu domini 1. Chr. evangelizaverunt. 

p. 47, 2sq. éxetvog γάρ χτλ. Clementem in hac narratione non- 

nulla'ad Num. XVII. addere et ex parte convenire cum Philone (vita Mos. III. 

§. 21. p. 162, ef. Augustini sermon. 3. de tempore, serm. 245 append. Tom. V. 

ed. Boned), iam Cotelerius monuit. 

. XLIV. p. 48, 2. 8. περὶ τοῦ ὀνόματος τῆς ἐπισχοπῆς. οἵ. c. 1 ν. 4,4 
ὄνομα ὑμῶν, Ignat. ad Ephes. 6. 1 et quae notavi (apostol. Vater p. 70. not. 
29, p. 259. not. 16). ᾿ 

P 48,4. μεταξὺ. οἵ]. 7 Act. XIII, 42. Barnabae c. XIII, p. 44, 22. 

Ligh oot addidit Theoph. Ant. ad Autol. I, 9, III, 21. 23, Harnack. Euseb. 

. p. 16, 18 (Anonym. contra Montanistas). ᾿ 
. 1* . 


100 ADNOTATIONES 


ἐπὶ δοκιμῇ emendavi. nam voc. ἐπενομὴν hic nullo modo convenit. exer 
apud Plutarch. vit. Alex. 8. 35 de ignis, apud Aelian. Hist. an. XII, 32 de veneni 
depastione usurpatur, apud Galenum de fasciarum circumvolutione, cf. Iacobson. 
hoe loco variae occurrunt interpretationes. Rothius (Anfiinge der christl. Kirche 
I, 874 64.) Hesychio (ἐπένομος" πληρονόμος) fultus reddidit: ,,testamenta- 
rische orfigung”, quasi apostoli vi testamenti ordinassent, ipsis defunctis, spso- 
rum munus presbyteros ef diaconos eligendi ad alios probatos viros transire de- 
bere (Iacobsoni verbis usus sum). red recte Baurius (Urspr. des Episkopats p. 
63 sq.) obloeutus est, hic non de apostolorum, sed de episcoporum et 
rum munere conservando agi. voc. autem énivouy Baurio idem valere vide- 
batur quod ἐπενομίς, praeceptum quod additur ad priorem legem (Zusatz za 
einem Gesetz), quam interpretationem Baurius (Die ignatianischen Briefe und 
ihr neuester Kritiker, Tubing. 1848. ἣν 8 sq.) etiam contra Bunsenium ἐν τῆ 
tius von Antiochien und seine Zeit, Hamb. 1847. Ῥ. 96 sq.) defendit, qui ἔπι- 
μονὴν legere voluit, quasi episcopi et diaconi per totum vitae propriae tempus Ὁ 
constituti essent. muneris ecclesiastici potius quam eorum, qui eo fungeban- 
tur, diuturna conservatio quaerebatur. Bauri sententiam ego ipse (apostol. 
Vater p. 70 aq.) et Lipsius (L 1, ἦ: 21) defendimus, et nobis accessit A. Rit- 
schelins (altkathol. Kirche ed. If. p. 359 sq., in priori editione ἐπεστολὴν 
proponebatur . etiam Hagomannus (die rémische Kirche und ihr Einfluss auf 
isciplin und Dogma in den drei ersten Jahrhh. Friburg. Bris. 1864. p. 684) 
interpretatus cst ,,Verordnung’, sed ipse huius interpretationis difficultatem 
_ confessus est: ,,Jeder Zweifel tiber die Auslegung dieses schwierigen Worts 
wirde schwinden, wenn man statt ἐπερομὴν an dieser Stelle lesen dirfte 
éxcvouly, ἃ. ἢ. wenn diese Form des Accusativs von énevouic nachgewiesen 
worden kénnte.“ quae forma nusquam reperitur. equidem in ed. I. voc. ἐπε- 
νομὴν emendare studai et edidi ἐπιτροπήν, cf. 6. 1 p. 4, 12 ἐπετρέπετε, 
2 Macc. VIL, 14 δοὺς δὲ τὴν ἐπιτροπὴν τῷ xtioty τοῦ κόσμου. Epiphan. 
Haer. XXX, 18 ἐξ ἐπιτροπῆς δῆϑον τῶν nag αὑτοῖς διδασχάαλων. Ῥο]γῦ. 
XV, 8 p. 198, 21 Bekker. τὴν ἐπιτροπὴν (plenam potestatem) ὑμᾶς διδόναι 
| περὶ σφῶν αὑτῶν xal τῆς πατρίδος. ΧΥΪΙ, 22 Ῥ. 885, 22. διδοναι τῷ συγ- 
, κλήτῳ τὴν ἐπιτροπήν. urentius voc. ἐπενομῆν Interprotatus est: adsigna- 
tionem muneris episcopalis. A. Harnack.: ,,Sensus haud dubius est = ,dispo- 
sitio, praeceptum‘. comparato codice 1 (ἐπιδομὴν) Bryennius edidit ἐπ ν 
ἔδωχαν et interpretatus est: τὰ περὶ διαδοχῆς ὥρισαν. equidem dedi ἐπὶ 
δοκιμῇ ἔδωχαν. apostoli καϑίστανον τὰς ἀπαρχὰς αὐτῶν δοκιμάσαντες τῷ 
πνεύματι εἰς ἐπισχύπους καὶ διαχόνους τῶν μελλόντων πιστεύειν (6. 42 Pp. 
46, 16 84.). futuram litem περὶ τοῦ ὀνόματος τῆς ἐπισκοπῆς praescientes 
κατέστησαν τοὺς προειρημένους καὶ μεταξὺ (iam conditis ecclesiis) ἐπὲ δο- 
ug ὅδωχαν (τὸ ὄνομα τῆς ἐπισχοπῆς), ὅπως (hac ratione inducta), ἐάν τι- 
veg κοιμηϑῶσι, διαδέξωνται ἕτεροι δεδοχιμασμένοι ἄνδρες τὴν λειτουργίαν 
αὐτῶν. iam ecclesiarum ai ἀπαρχαὶ spiritu probati episcoporum et diacono- 
rum munera susceperunt, post eos sola probationis ratione episcopi consti- 
tuti sunt. , \ 

p. 49, 2. 3. προσενεγχοντας ta δῶρα. οἷ. ὁ. 4 p. 45,20 προσφέρονται 
ϑυσίαι. Cotelerius contulit Ignat. ad Smyrn. 7, ubi eucharistia dieitur ἢ δω- 
ρεὰ τοῦ ϑεοῦ, Constitutt. app. VIII, 12. p. 248, 17 sq.: οἱ διάχονοι προσαγέ- 
τωσαν τὰ δῶρα τῷ ἐπισχοπῳ πρὸς τὸ ϑυσιαστήριον. (etiam II, 59. p. 90, 17. 
VIII, 5. p. 238, 19. 20.) οἵ, etiam Lipsium 1. 1. p. 37 sq. equidem addo Clem. Rom. 
epi. 1, c. 4 p. 8, 4, 5. (Gen. IV, 4. 5), ubi τοῖς δώροις et ταῖς ϑυσίαις idem valent. 

XLV. p. 49, 8. 9. περὶ τῶν ἀνηχόντων εἰς σωτηρίαν. cf. c. 35 p. 40, 
18. 14 τὰ ἀνήχοντα τῷ ἀμώμῳ βουλήσει αὐτοῦ. c. 62 p. 66, 22. 23. περὶ 
μὲν οὖν τῶν ἀνηχόντων τῷ ὑπηρεσία Ἰμῶν. Barnab. epi. XVI p. 54, 22. 23 
τῶν ἀνηχόντων εἰς σωτηρίαν. Herm. Past, Sim. V, 2 p. 85, 3 παραβολήν 
— ἀνήχουσαν τῷ νηστεία. Ignat. ad Smyrn. 8: τῶν ἀνηχόντων εἰς τὴν 
ἐχχλησίαν.. τς τς 

ΧΙΥ͂Ι. ν., 49, 5—7. ἢ οὐχὶ ἕνα ϑεὸν ἔχομεν καὶ ἕνα Χριστὸν χαὶ ἕν 
πνεῦμα τῆς χάριτος τὸ ἐκχυϑὰν ἐφ᾽ ημᾶς; Cotelerius contulit, quae e Cle- 
mente retulit Basilius M. de spiritu sancto ὁ. 29, iam codice 1. c. 58 p. 64, 
1. 2 servata. 

XLVIL p. 50.10. περὲ ἑαυτοῦ καὶ Κηφᾶ καὶ Ἀπολλώ. cur illi, qui 
Christi nomen prae se ferebant, praetermissi sint, iam exposui (apostol.. Vater 
p- 107). .. 


AD CLEMENTIS ROMANI EPI. 1. | 101 


p. 52, 7. ἐν ἀρχῷ τοῦ εὐαγγελίου, Philipp. IV, 15. 

p. 52, 19. 20. ἑαντοῖς τε κίνδυνον ἐπεξεργάζεσθϑαι. periculum mihi qui- 
dem (apostol. Vater p. 72) a gentilibus Christianorum tumultum punituris im- 
minere, -Ekkero 1. 1. p. 19 ad salutem amittendam respicere videbatur. hoc 
sensu dicitur 6. 14 p. 17, 13. 6. 41 p. 46, θ. 1 τοσούτῳ μᾶλλον ὑποκχείμεϑα 
κινδύνῳ, illo c. 55 p. 60, 12 nagadotca οὖν ἑαυτὴν τῷ κινδύνῳ. p. 61, 1 
Ἐσϑὴρ κινδύνῳ ἑαυτὴν παρέβαλεν. ita etiam Bryennius interpretatus est. 

. 2: 55, 3. 4. ἐν τῷ ἐπισκοπῇ τῆς βασιλείας τοῦ Χριστοῦ. οὗ, Poly- 
cratem Ephesium apud Eusebium HK. V, 24, 5: Medlrwva τὸν εὐνοῦχον, τὸν 
ἂν ἁγίῳ πνεύματι πάντα πολιτευσάμενον, ὃς χεῖται ἕν Σάρδεσι περιμένων 
τὴν ἀπὸ τῶν οὐρανῶν ἐπισχοπήν, Ev ἢ ἐχ νεχρῶν ἀναστήσεται. 

LL. p. 56, 7.8. ὅσα οὖν περαπέσαμεν χαὶ ἐποιήσαμεν διά τινος τῶν τοῦ 
ἀντικειμένου. cf. epi. II, 18 p. 84, 6. ἔτε ὧν ὃν μέσοις τοῖς ὀργάνοις τοῦ δια- 
ὅλου. 


p. ὅθ, 11. αἰκίαις περιπίπτειν. οἵ. Test. XII. Patr. Dan. 4. ἐὰν δὲ ζημίᾳ 
ἢ ἀπωλείᾳ τινὶ περιπέσητε. Jos. 10 xav περιπέσῃ φϑόνῳ. 

. 60, 3--8. ἐπιστάμεθα πολλοὺς ἐν ἡμῖν nagadedmxdtas éav- 
τοὺς εἰς δεσμά, ὕπως ἑτέρους λυτρώσονται πολλοὶ ἑαυτοὺς ἐξέδωχαν εἰς 
δουλείαν, καὶ λαβόντες τὰς τιμὰς αὐτῶν ἑτέρους ἐψώμισαν. bene Gundertus 
(Zeitsthr. fiir luther. Theologie 1853. p. 650): ,,Sicher ist hier ein charakteri- 
stischer Zug aus dem rimischen Leben zu erkennen. So viele freie Familien 
kamen ja durch die Priscriptionen der Birgerkriege und die willkiirlichen 
Schenkungen der Casaren in die dusserste Armuth, indem die Giinstlinge der 
Grossen ihre Giter erhielten. Da mochte wohl nicht selten der Fall vorkom- 
men, dass solche Ungliickliche, um Andre zu ernéhren, mit denen sie durch 
Bande des Bluts oder der Freundschaft verbunden waren, jenes verzweifelte 
Auskunftsmittel . ergriffen. Aus dem christlichen Leben ist dieses Beispiel 
schwerlich vorgekommen“. hanc sententiam probavit Lipsius 1. 1. p. 155. cete- 
rum cf. Prolegomena c. III. ΕΝ 

p. 60, 9 sqq. Ἰουδὶϑ' ἡ μαχαρία κτλ. huius epistolae scriptor iam novit ᾿ 
librum Iudithae. sed valde erraverunt, qui Judithae librum seriori tempori, - 
Adriani imperatoris primis temporibus vindicare voluerunt. Hitzigius (Zur Kri- 
tik der apokryphischen Biicher der Alten Test., Zeitschr. fiir wiss. Theologie 
1860. Til. p. 240 sq.) et Volkmarus (tiber Clemens von Rom ἃ. 8. w., theol. 
Jabrb. 1856. Pr. 362 sq., tber die Composition des Buch Judith, ibid. 1857. p. 
44\ af Handbuch der Hinleitung in die Apokr phen, partis I. partie. 1; Iu- 
dith, Tubing. 1860) contenderunt quidem, hunc librum anno 117 exeunte vel a. 
118 ineunte post Christum natum conscriptum esse, quam sententiam Baurius 
(in libris iam supra ad p. 3, 7. 8 laudatis), H. Graetz (Geschichte der Juden vom 
Untergang des jiid. Staates bis zum Abschluss des Talmud. ed. II. Lips, 1866. 
p. 132 sq.), A. Hausrath (NTliche Zeitgeschichte III. p. 335 sq.) al. secuti sunt. 
ego vero (Volkmar’s chronologische Entdeckungen etc., Zeitschr. fiir wiss. Theo- 
logie 1858. II. p. 247 sq., Die Biicher Judith, Tobit und Baruch etc., ibid. 1861. 
IV. p. 335 sq.) non solum cum Lipsio (das Buch Judith und sein neuester Doll- 
metscher, ib. 1859. I. p. 39—121) illorum virorum argumenta, quamvis ex parte 
speciosa, refutasse, sed etiam veram Iudithae libri originem ostendisse mihi 
videor. hic liber scriptus est, postquam Jonathan et Simon Maccabaei Ioppen 

147—145 ante Chr.) expugnaverunt et in Iudaeorum ditionem redegerunt (1 

acc. X,. 74. 76. XII, 33. XIV, 5. 34), quae urbs Judith. ΠῚ, 28 iam omittitur 
inter urbes maritimas gentilium Holopherni parentium, sed antequam Jamnia 
ibi memorata a Simone Maccabaeo a. 142 ante Chr. expugnata est (cf. Ioseph. 
Ant. XIII, 6. 7). argaumenta mea Graetzius et alii ne verbo quidem refatare 
valuerunt. — . | . 

p. 61, 3. 4. ἠξίωσε τὸν παντεπόπτην ϑεὸν τῶν αἰώνων. ef. ο. 51 p. ὅθ, 
8 ἀξιώσωμεν ἀφεϑῆναι ἡμῖν. ο. 53 p.59, 1. 8 ἑαυτὸν ἐξαλειφϑῆναι μετ᾽ αὐτῶν 
ἀξιοῖ, c. 59 p. 65, 10 ἀξιοῦμέν σε, δέσποτα. Constitutt. app. Il, 16. p. 30, 
13. 14: χαὶ γὰρ ὑπὲρ τῶν ἡμαρτηχότων ὁ σωτὴρ ἠξίου τὸν πατέρα. 

LVI. p. 61, 9. 10. ἡ πρὸς τὸν ϑεὸν καὶ τοὺς ἁγίους μνεία. sanctos, 
catholicis interpretibus valde placentes, equidem (apost. Vater p. 90. not. 5) 
ad ipsam ecclesiam retuli: ,,Die Firbitte um die Wideraufnahme der Gefalle- 
nen wird noch an Gott und die Heiligen, also an die Gemeinde gerichtet“. 
hanc interpretationem secutus est Gundert (Zeitschr. fiir luther. Theologie 1854 
p. 479), etiam Iacobsonius ad ἢ. 1. non vidit, quid vetet, τοὺς ἅγίους eodem 


102 ADNOTATIONIS 


sensu hic poni quo 1 Cor. VI, 1. XVI, 1. eadem est interpretatio Laurentii et 

ightfooti. sed ipsius 1. 1. p. 44 obiecit, ecclesiam semet ipsam implorare non 
potuisse, et collato ὁ. 46 p. 51, 1 contendit, sanctos iam appellari eos, qui ob 
nomen domini, quod constanter confitebantur, cruciatu ac morte affecti sunt. 
Clementis sententia Lipsio prope accedere videbatur ad ea, quae in Apocalypsi 
Toannea de summis Sanctorum honoribus praedicantur. étiam illos sanctos, qui 
in extremo iudicio iudicum vice fungentur (1 Cor. VI, 2. Apoc. XX, 4), ita in- 
terpretatus 6 Philone (de exsecrationibus 8. 9, Opp. IT, 436) conclusit,. iam Cle- 
mentem Romanum talem sanctorum invocationem docuisse quamvis dubitans, 
_ sintne verba xal τοὺς ἁγίους interpolatori adscribenda. sed haec genuina esse 
non est dubium. neque sanctos martyres Clemens invocandos docuit, quamvis 
etiam Bryennio haec asserente. sanctos illos nunc video esse angelos superio- 
res. οἵ, Iob. V, 1 ἐπιχάλεσαι δὲ εἴ τις σου εἰσαχούσεται (Vat. σοι ὑπαχού- 
σεται), ἢ εἴ τενα ἁγίων ἀγγέλων Spy. XV, 15: εἰ κατὰ ἁγίων οὐ πιστεύει. 
Zachar. XIV, 5: χαὶ ἥξει κύριος ὁ ϑεός μου, καὶ πάντες οἱ ἅγιοι μετ αὐτοῦ. 
Sir. XLV, 2 ὡμοίωσεν αὐτὸν δόξῃ ἁγίων. Tob. 15: χαὶ εὐλογείτωσάν 
σε οἱ ἅγιοί σου. XI, 13: καὶ εὐλογημένοι πάντες οἱ ἅγιοί σον ἄγγελοι. | 
Thess. LI, 13 ἐν τῷ παρουσίᾳ τοῦ κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ καὶ πάντων τῶν ἁγί- 
ὧν αὐτοῦ. de ipsis precibus ecclesiae cf, Constitutt. app. I, 16. p. 20, 13. ¢. 
18. p. 34, 10. hanc interpretationem A. Harnack etiam magis confirmavit lo- 
cis, ubi Christiani primi vel secundi seculi fidei contestationem precumque 
oblationem δὰ angelos retulerunt, cf. 1 Tim. V, 21. Lue. XII, 8 sq. XV, 10. 
Apocal. I, 4. ΠῚ, 5. V, 8. VIII, 4. Tustin. Apol. I, 6 p. ὅδ: ἀλλ΄ ἐχεῖνόν τε 
(deum) καὶ τὸν παρ᾽ αὐτοῦ υἱὸν ἐλϑόντα χαὶ διδάξαντα ἡμᾶς ταῦτα καὶ τὸν 
τῶν ἄλλων ἑπομένων χαὶ ἐξομοιουμένων ἀγγέλων στρατὸν πνεῦμα τε τὸ 
προφητιχὸν σεβόμεϑα χαὶ προσχυνοῦμεν. iam Joseph. bell. ind. I, 16, 4: 
μαρτύρομαι δ᾽ ἐγὼ μὲν ὑμῶν ta ἅγια καὶ τοὺς ἱεροὺς ἀγγέλους τοῦ ϑεοῦ. 

LVI. p. 62, 18. 19. 4 πανάρετος Σοφία non ipse Christus dicitur, uti 
Lipsius 1.1, p. 102 censuit, sed liber Proverbiorum, quem ita appellaverunt He- 
gesippus,. Irenaeus χαὶ ὁ πᾶς τῶν ἀρχαίων χορός, teste Eusebio HE. IV, 22, 
9, etiam Clemens Alex. Strom. JI, 22, 136. p. 501 et alii, quos recensuit Cote- 
lerius. Methodius in Symposio I, 3. Il, 7 ita laudavit Sapientiam Salomonis. 

.  LVIIIZ. p. 64, 2 sq. bg γὰρ ὁ ϑεὸς κτλ. Acliug Puplius Iulius apud Euseb. H. 

E. V, 19, 3 τῇ ὃ Se ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ὅτι Σωτᾶς 6 μαχάριος ὃ ἐν 
᾿Ἀγχιάλῳ ἠϑέλησε τὸν δαίμονα τὸν Πρισκίλλης ἐχβαλεῖν, καὶ οἱ ὑποκχριταὶ 
iar ic τὸν ἀριϑμὸν τῶν σωζομένων διὰ Ἴησου X, f 

p. 64, 6. 7. εἰς tov ageduov τῶν σωζομέγων δι σου Χριστοῦ. cf. quac 

ad 6. 2 p. 6, 7. 8 sub textu notata sunt. . Ἶ ° | 4 

p. 64, 12. αἰτησόμεϑα, ἐχτενῆ τὴν δέησιν χαὶ ἱκεσίαν ποιούμενοι 
κτλ, Adolphus Harnack (Theol. Literaturzeitung 1876, No. 4 E: 103): ,,Nach 
dem Citat aus Proverb., und nach erneuten Ermahnungen zu Frieden und Ge- 
horsam geht das Schreiben (bald nach Anfang des 59. Cap. bis Cap. 61) in ein 
langes, umfassendes Gebet tiber, welches mit dem eigentlichan Zweck des Brie- 
fes nicht oder doch nur lose zusammenhingt. Wir werden nicht irren bei der 
Annahme, dass wir in diesem Abschnitt im wesentlichen eine treue Repro- 
duction -des rémischen Kirchengebetes erhalten haben. Der liturgische Cha- 
rakter dieses Gebetes, das der Verf. unmdglich erst fiir diesen Brief ausge- 
arbeitet haben kann, ist unverkennbar. Es ist erhaben und gross“. 
cg, D- 64, 13. 14. τὸν ἀριϑμὸν τὸν χατηριϑμημένον τῶν ἐχλεκτῶν αὐτοῦ ἐν 
oly τῷ κχόσμφ. cf. quae ad ὁ. 2 p. 6, 7. 8 sub textu notata sunt. 

p. 65, 11-16. τοὺς ἐν ϑλίψει ἡμῶν σῶσον--παραχάλεσον τοὺς ὄλι- 
γοψυχοῦντας. haec Romanorum Christianorum ἃ Domitiano imperatore affli- 
ctorum conditionem reddunt. 1. 13. 14 τοῦ λαοῦ cov Christianos (cf. 1. 17) signi- 
ficant, non Iudaeos. 

LX. p. 65, 29. ἐνώπιον τῶν ἀρχόντων ἡμῶν, i. e. principum et magi- 
.strataum civiluum, quorum auctoritaten Clemens Rom. saepius commendavit, 
ef. c. 61 p. 66, 5 sq. 

. 65, 32 sq. καὶ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τῶν μισούντων ἡμᾶς ἀδίχως, a per- 
secutoribus nominis Christiani. ᾿ Ἶ pe 

Ρ. 66, 2. χαϑὼς ἔδωχας τοῖς πατράσιν ἡμῶν, cf. quae ad ὁ. 4 p. 8, 14 
neh 66, 5 δὲ & ἡ ἡγουμένοις ἡμῶν ἐπὶ 4. haec 

. p. 66,5. τοῖς οχουσι xal ηγονυμένοις nuwy ἐπὶ γῆς κτλ. 
Romanam ecclesiam Pauli- epistulae XIII, 1 sq. bene “Memorem fuisse docent. 


AD CLEMENTIS ROMANI EPI. I. 103 


cf. Rom. XII, 1 οὐ γάρ ἐστιν ἐξουσία εἰ μὴ ὑπὸ ϑεοῦ κτλ. 8 οἱ γὰρ ἄρ- 
χοντες odx εἰσὶν φοβος τῷ ἀγαθῷ ἔργῳ, ἀλλὰ τῷ κακῷ κτλ. ; ; 

p. 66, 18. 19. dea τοῦ ἀρχιερέως χαὶ προστάτου τῶν ψυχῶν ἡμῶν ]ησοῦ 
«Χριστοῦ. οἷ. c. 36 p. 41, 15 sq. 6. 64 p. 67, 21. 28. . - 

LXIL. p 66, 22. περὶ μὲν τῶν ἀνηχόντων τῇ ϑρησχείᾳ ἡμῶν. cf. quae 
δα c. 45 p. 48, 4. 5 notata sunt. ΝΗ 

p. 67, 4. 5. οἱ προδεδηλωμένοι πατέρες ἡμῶν. cf. quae ad c. 4 p. 8, 14 
notata sunt. . 

p. 67, 9. εἰς τὰ λόγια τῆς παιδείας τοῦ ϑεοῦ. cf. Fragm. Murator. 1. 62. 
63 in ordinatione ecclesiastice descepline scificate sunt (epistulae ad Titum et 
Timotheum), ἃ ae graece reddidi: ἐν τῷ τῆς ἐχχλησιαστιχῆς παιδείας διατά- ᾿, 

; 


Eee el tage ἡγιάσθησαν. . 
. p. 67, 11. ὑποϑεῖναι τὸν ξυγὸν, cf. Sirac. LI, 26 τὸν τράχηλον 
ὑμῶν ὑπόϑετε ὑπὸ ζυγόν. ὃ _ 

p. 67, 17. 18. ἐπέμψαμεν δὲ ἄνδρας πιστοὺς καὶ σώφρονας, ἀπὸ νεότητος 
ἀναστραφέντας ἕως γήρους ἀμέμπτως ἐν ἡμῖν. horum virorum nomina recen- 
ΒΟΌΣ ὁ. 65 p. 68, 1. 2. quod inde a inventute usque ad senectutem sine ma- 
cula conversati esse dicuntur inter Romanos, Domitiani ultimis annis bene con- 
venit, nam post Paulum Romam transportatum (a. 61 -- 62) iam fere XXXIV 
anni praeterierunt. ͵ ‘ ; 

LXIV. p. 68, 27. 28. διὰ τοῦ agyregéwe καὶ προστάτου ἡμῶν Ἰησοῦ Χρι-. 
στοῦ. cf. ο. 36. p. 41, 5 Βα. c. 61 p. 66, 18. 19. 

LXV. p. 68, 1.2. Κλαύδιον Ἔφηβον χαὶ Οὐαλέριον Βίτωνα σὺν χαὶ Φορ- 
τουνάτῳ. vir cl. Lightfoot erdocte monuit, Claudium et Valerium fortasse li- 
bertos fuisse Tib. Claudii Caesaris: eiusque uxoris Valeriae Messalinae. iam apud 
Paulum Phil. IV, 22. οἱ ἐχ τῆς Καίσαρος οἰχίας salutem nuntiaverunt. ,,Ephe- 
bus‘ et ,,Bito“s cognomina reperiuntur. Corinthium, non Romanum Fortuna- 
tum quemdam iam Paulus 1 Cor. XVI, 17 memoravit. 


ADNOTATIONES 


ad alteram Clementis epistulam.. 


p. 69, 1.2. Κλήμεντος πρὸς Koou Hove ἐπιστολὴ β΄. ita inscriptum esse 
hunc libellum iam ante Photium (Bibl. cod. 113. 126) index librorum codici 
Alexandrino praepositus docet, quem Hagemannus (Ueber den zweiten Brief 
des Clemens von Rom, theol. Quartalschrift 1861. IV. p. 516) praetermisit. ipse 
libellus c. 7 p. 68, 26 sq.) ad ludos Isthmicos prope Corinthum celebratos 
respicit. 

PT p. 69, 3. δελφοί. cf. quae notavi in libro: apostol. Vater p. 111. not. 2. 
quae sequuntur (c. 1. 2 p. 69, 3—70, 4) ad iudaizantes Christianos vel potius 
‘ad Monarchianos respiciunt, Christum deum negantes vel μιχρὰ φρονοῦντας 
περὶ αὐτοῦ (id quod antea ipse negavi, apostol. Vater p. 118. not. 7). Huse- 
bius HE. III, 27, 1: Ἐβιωναίους τούτους οἰχείως ἐπεφήμιζον οἱ πρῶτοι, 
πτωχῶς καὶ ταπεινῶς τὰ περὶ τοῦ Χριστοῦ δοξαζοντας. Epiphanius Haer. 
XXX, 17: Ἐβίων yao ἔχει ἀπὸ Ἑβραϊχῆς εὶς ἑλλάδα φωνὴν τὴν ἑρμηνείαν 
πτωχός. πτωχὸς γὰρ ὡς ἀληϑῶς καὶ tH διανοίᾳ καὶ τῷ ἐλπίδι καὶ τῷ ἔρ- 
γῳ ὦ ριστὸν γϑρωπον ψιλὸν νομίσας, καὶ οὕτως ἐν πτωχείᾳ πίστεως τὴν 
ἐλπίδα περὶ αὐτοῦ χεχτημένος. 

p. 70, 4. 5. ποῖον οὖν αἷνον αὐτῷ δώσομεν. cf. Acta Pauli et Theclae ς. 38 
p. 58 ed. Tischdf.: καὶ ἑνὲ στόματι ἀπέδωχαν αἶνον τῷ ϑεῷ. 

Ρ. 65, 8--11. ἁμαύρωσιν---τῷ αὐτοῦ ϑελήσει. Pseudo-Clemens iudaizans 
Recogn. I, 15. 16 docuerat: ,,primum error, deinde contemtus, tum infidelitas 
et malitia, avaritia quoque et vana iactantia aliaque his similia mala velut fu- 
mus quidam immensus universam domum huius mundi replevit et habitanti- 
bus intrinsecus intuendi conditorem suum aspectum liberum non dedit, neque 
quae ei essent placita pervidendi. — — hune ergo, qui ad auxilium domus, 
caligine ignorantiae et vitiorum fumo repletae perquiritur, illum esse dicimus, 
qui appellatur verus propheta‘. Hom. I, 18: ἡ tod ϑεοῦ βουλὴ ἐν ἀδήλφ 
γέγονεν κατὰ πολλοὺς τρόπους. τὰ μὲν πρῶτα εἰσαγωγὴ κακή, συντροφία 
πονηρά, συνήϑεια δεινή, ὁμιλία οὐ καλή, πρόληψις οὐκ δρϑή. διὰ ταῦτα 
πλάνη, εἶτα ἀφοβία, ἀπιστία, πορνεία, φιλαργυρία, κενοδοξία καὶ ἄλλα τοι- 
atta μυρία χακᾶ, ὥσπερ χαπνοῦ πλῆϑος, ὡς ἕνα οἶχον olxotvra τὸν χό- 
σμον, τῶν ἔνδοϑεν οἰχούντων ἀνδρῶν ἐπιϑολώσαντα τὰς ὁράσεις, οὐκ εἴα- 
σεν ἀναβλέψαντας ἐκ τῆς διαγραφῆς τὸν δημιουργήσαντα νοῆσαι ϑεὸν χαὶ 
τὸ τούτῳ δοχοῦν γνωρίσα. | 

Il. p. 71, 2. 8, τῶν δοχούντων ἔχειν ϑεόν, i. 6. Judacorum. cf. Petri 
᾿ praedicationem apud Clementem Alex. Strom. VI, 5, 41 p. 760 (in huius ope- 

ris fascic. IV. p. 58, 32 sq.): μηδὲ κατὰ Iovdalovg σέβεσϑε" καὶ γὰρ ἐκεῖ- 
volt, μόνοι οἰόμενοι τὸν ϑεὸν γινώσχειν, οὐχ ἐπίστανται, λατρεύοντες ay- 
γέλοις χαὶ ἀρχαγγέλοις χτλ. Hpi. ad Diognetum c.3: Ιουδαῖοι --- ὡς ϑεὸν 
ἕνα τῶν πάντων σέβειν καὶ δεσπότην ἀξιοῦσι φρονεῖν. 

ΠῚ. IV. p. 71, 9—72, 12. Clemens qui dicitur iam ad alteram paréem tran- 
sit, praecipue Gnosticorum, qui martyrium. christianum parvi aestumabant (ef. 
librum meum: die apostol. Vater p. 118. not. 5) et vitae sanctitatem negligebant 
(cf. 1. 1. Ῥ: 117. not. 4). et morte et vita dominum confiteamur oportet. 

V. VI. p. 72, 183—74, 5. Clemens qui dicitur cohortatur, ut mundus con- 
temnatur et opera iusta peragantur. eadem fere aetate Dionysius in epistula 
ad Ponticas ecclesias πολλὰ περὶ γάμου χαὶ ἁγνείας monuit (cf. Euseb. HE. 
IV, 23, 6) et in epistula Gnossiis inscripta Pinytum episcopum hortatus suasit, 


ADNOTATIONES AD CLEM. ROM. EPI. IL. 105 


μὴ βαρὺ φορτίον ἐπάναγκες τὸ περὶ ἁγνείας τοῖς ἀδελφοῖς ἐπιτιϑέναι, τῆς 
δὲ τῶν πολλῶν᾽ καταστοχάξεσϑαι ἀσϑενείας (ib. 8. 7). Busebins 8. 8 pergit: 
πρὸς ἣν (ἐπιστολὴν) ὁ Πινυτὸς ἀντιγράφων ϑαυμάζει μὲν καὶ ἀποδέχεται 
τὸν Διονύσιον, ἀντιπαραχαλεῖ δὲ στερροτέρας ἤδη ποτὲ μεταδιδόναι τρο- 
φῆς, τελειοτέροις γράμμασιν εἰσαῦϑις τὸν ὑπ᾽ αὐτῷ λαὸν ὑποθϑρέψαντα, ὡς 
μὴ διατέλους τοῖς γαλαχτώδεσιν ἐνδιατρίβοντες λόγοις τῇ νηπιώδει aywyy 
λάϑοιεν χαταγηραάσαντες. ubique fere de morum christianorum disciplina 
quaerebatur. ᾿ 

VII. VIII. p. 74, 6—75, 18. eadem fere cohortatio etiam martyrii coro- 
nam proponit et ad aia revocat. ' 

p. 75, 1. τὴν σφραγῖδα (cf. ὁ. 8 p. 75, 5) i. 6. baptismum (ὁ. 6 p. 74, 2 
3), cf. Herm. Past. Sim. VIII, 6 p. 107, 21. IX, 16 p. 130, 13 ote. 17 p. 131, 
32 ny Suiceri Thesaurum 8. v. σφραγίς et Iacobson. ad ἢ. 1, qui etiam addi- 
dit Clem. Al. Quis div. salv. 8. 39 p. 937. Strom. 11, 3, 11 p. 484. etiam plura 
contulit A. Harnack. | - 
| IX. p. 75, 18 sq. χαὶ μὴ λεγέτω τις ὑμῶν, ὅτι αὕτη ἡ σὰρξ od χρίνε- 
ται οὐδὲ ἀνίσταται. Gnosticorum doctrina, qui carnis resurrectionem negaverunt 
(cf. libros meos: Das Evang. und die Briefe Joh. etc. p. 317 sq., die apostol. 
Vater p. 116. not. 1), reprobatur. Herm. Past. V, 7 p. 91, 10 βλέπε μήποτε 
ἀναβῇ ἐπὶ τὴν χαρδίαν σου, τὴν σάρχα σου ταύτην φϑαρτὴν εἶναι. 

p. 76, 5. ὧν μὲν τὸ πρῶτον πνεῦμα ἐγένετο σάρξ. cf. quae iam no- 
tavi (apostol. Viter p. 122, not. 8). 

X. p. 77,10. αἱ γραφαὶ τῶν προφητῶν τε καὶ ἀποστόλων, ἔτι δὲ χαὶ τῆς 
Σ᾽ βύλλης. prophetarum et apostolorum libris adduntur Sibyllae carmina, sa- 
crae scripturae appendix quaedam. per ignem dei iudicium exercebitur secun- 
dum Orac. Sibyll. Prooem. vet. v. 81. IL, 287. 290. IV, 172 sq. 

. 1, 12 sq. Gnostici doctores praecipue intellegendi esse videntur, qui 
hominum timore a martyri pretio deterrebant. 

XJ. p. 78, 8 sq. dubii confirmantur de bonis iustitiae promissis. 

XII. p. 79; 6 sq. dies Christi semper exspectandus est. ille autem dies 
τῆς ἐπιφανείας τοῦ ϑεοῦ appellatur (cf. c. 1 p. 69, 4). , 
͵ε XIV. p. 81, 6. 1. ἐκ τῆς ἐχκλησίας τῆς πρώτης τῆς πνευματικῆς τῆς πρὸ 
ἡλίου καὶ σελήνης ἐχτισμένης. practer Hebr. XII, 28 cf. Herm. Past. Vis. IT, 
4 p. 11, 19 sq.: H ἐχχλησία, φησίν. εἶπον οὖν αὐτῷ Διὰ ti οὖν πρεσβυ- 
τέρα; Ὅτι, φησίν͵ πάντων πρώτη ἔχτισται" διὰ τοῦτο πρεσβυτέρα, χαὶ διὰ 
ταύτην ὁ χόσμος κατηρτίσϑη. Clem. Al. Protrept. c. 9, 8. 82 p. 69 αὕτη γὰρ 
ἡ πρωτότοχος ἐκχκχλησία. Strom. IV, 8, 68 p. 598 εἰχὼν δὲ τῆς οὐρανίου ἐκ- 
xAnolag ἡ ἐπίγειος. VI, 18, 107 p. 793 ἐπεὶ καὶ αἱ ἐνταῦϑα κατὰ τὴν ἐχ- 
χλησίαν προχοπαὶ ἐπισκόπων, πρεσβυτέρων, διακόνων μιμήματα, οἶμαι, ἀγ- 
γελικῆς δόξης xaxelvng τῆς οἰχονομίας τυγχάνουσιν, ἣν ἀναμένειν φασὶν αἱ 
γραφαὶ τοὺς κατ᾽ ἴχνος τῶν ἀποστόλων ἐν τελειώσει δικαιοσύνης κατὰ τὸ 
εὐαγγέλιον βεβιωχότας. , 

XIV. p. 81, 13. 14. τὰ βιβλία καὶ of ἀπόστολοι. auctor, ut Melito Sardensis 
(apud Kuseb. HE. IV, 26, 13. 14), sola τὰ τῆς παλαιᾶς διαϑήχης βιβλία vel 
τὰ παλαιὰ βιβλία novit, etiam apostolorum scripta a Bibliis distinxit. 

p. 81, 24. 25. τοῦ πνεύματος, ὃ ἔστιν ὃ Χριστός. cf. 2 Cor. Il, 17 ὁ δὲ 
κύριος τὸ πνεῦμά ἐστιν. - 

p. 81, 21---82, 1. οὔτε ἐξειπεῖν---τοῖς ἐχλεχτοῖς αὐτοῦ. οἵ. 1 Cor. II, 9 et 
supra 6. 11 p. 79, 4. 5. 

XV. p. 82, 21. περὶ ἐγχρατείας. cf. quae ad V. VI. p. 72, 13—74, 5 no- 
tavimus. Clemens Alex. librum de continentia conscripsit, de quo ipse Pae- 
dag. IT, 10, 94 p. 226 haec retulit: χαϑόλου μὲν οὖν ἢ yauntéov ἢ γάμου 
εἰς τὸ παντελὲς χαϑαρευτέον" ἔχεται γὰρ ζητήσεως. xal τοῦτο ἐν τῷ περὲ 
ἐγχρατείας ἡμῖν δεδήλωται. cf. Il, 6, 52 p. 199 διειλήφαμεν δὲ βαϑυτέρῳ 
λόγῳ, ὡς ἄρα οὔτε ἐν τοῖς ὀνόμασιν οὐδὲ μὴν ἐν τοῖς συνουσιαστιχοῖς μο- 
οίοις καὶ τῷ χατὰ γάμον συμπλοχῇ, xa9 ὧν χεῖται τὰ ὀνόματα τὰ περὶ 
τὴν συνήϑειαν od τετριμμένα, ἡ τοῦ ὄντως αἰσχροῦ προσηγορία τάττεται. 
cf. Strom. III, 1, 4 p. 511. 6, 48 p. 533. ᾿ 

XVI. p. 82, 21. 22. ὅτι ἔρχεται ἤδη ἡ ἡμέρα τῆς χρίσεως ὡς χλίβανος 
χαιόμενος. diem iudicii auctor quam celerrime venturum esse putavit, οἵ. ὁ. 17 
Ρ. 83, 17 sq. 

p. 82, 21. xai ταχήσονται τινὲς τῶν οὐρανῶν. procul dubio etiam hic 
scriptor VII coelos statuit, cf. 2 Cor. XII, 2 et quae disserui in libro: die cle- 


106 ADNOTATIONES AD CLEM. ROM, EPI. I. 


ee eee u. Homilien, Ien. 1848, p. 88, Otto (Corp. Apologett. 
Ῥ. . 

p. 82, 24 sq. καλὸν οὖν ἐλεημοσύνη ὡς μετόνοια ἁμαρτίας, κρείσσων 
νηστεία προσευχῆς, ἐλεημοσύνη δὲ ἀμφοτέρων. ecce tria illa bona opera Iu- 
dacorum et veterum Christianorum, quae ipse Iesus Matth. VI, 1—18 illustra- 
vit: ἐλεημοσύνη (ef. Dan. IV, 24. Sir. ΠΙ, 28, XXIX, 12. Tob. IV, 10 sq. XII, 
8. 9. XIV, 10. 11, προσευχή, (cf. Dan. V1, 11. 14. Ps. LV, 18 Orac. Sibyll. I, 

n. i, 7 


591 sq.), νηστεία, cf. Dan. aq..X 2 sq. ; 

XVIL. p. 83, 5. 6. εἰ γὰρ ἐντολὰς ἔχομεν καὶ τοῦτο πράσσομεν, ἀπὸ τῶν 
εἰδώλων ἀποσπᾶν καὶ χατηχεῖν. haec Catecheta scripsisse videtur. cf. Clem. 
Hom. III, 71 ᾿ἀχολούϑως οὖν τιμᾶτε πρεσβυτέρους, κατηχητάς, διαχονους 
χρησίμους κτλ. Alexandrinorum catechetarum erat, gentilés in Christianorum 

octrinam introducere. , ᾿ 

᾽ν 83, 9—12. χαὶ μὴ μόνον ἄρτι δοχῶμεν πιστεύειν καὶ προσέχειν ἐν τῷ 
νουϑετεῖσϑαι ἡμᾶς ὑπὸ τῶν πρεσβυτέρων, ἀλλὰ χαὶ ὅταν εἰς οἶχον ἀπαλλα- 
γῶμεν, μνημονεύωμεν τῷν τοῦ χυρίου ἐνταλμάτων. Bryennius: Ex τούτων 
κατάδηλον γίνεται ὅτι ὁμιλία goriv αὕτη ἐν τῷ τόπῳ τῆς συνάξεως τῶν 
πιστῶν λεγομένη ὑπὸ τοῦ προεστῶτος τῆς ἐχκχλησίας. homiliam cognoscimus, 
sed non a praeside ecclesiae ipso, sed a catecheta quodam vel anagnoste habitam. 

. 83, 19 sq. xad ὄψονται τὴν δόξαν αὐτῶν xal τὸ χράτος οἱ ἄπιστοι 
καὶ ἐρνισϑήσονται ἰδόντες τὸ βασίλειον τοῦ χόσμου ἕν τῷ Inoov κτλ. οἵ. 
Barnab. epi. VII, p. 24, 5 sq. , . 

p,, 83, 22. 23. τοῖς πρεσβυτέροις τοῖς ἀναγγέλλουσιν ἡμῖν περὶ τῆς σωτη- 
ρέας ἡμῶν. Christianorum principes presbyterl appellantur, non episcopi. 

XVUL p. 84, 8. φαβούμενος τὴν χρίσιν the μέλλουσαν. tudicii meta 
‘auctor continetur, non puro virtutis amore. cf. quae de hac controversia disserui 
(apostol. Viter p. 259 sq.). aliam sententiam professus est Ignatius ad Ephes. 11 
ὄχατοι χαιροί' λοιπὸν αἰσχυνϑῶμεν ἣ τὴν ἐνεστῶσαν χάριν ἀγαπήσωκμεν. 
ὃν τῶν δύο" μόνον ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ εὑρεϑῆναι εἰς τὸ ἀληϑινὸν ζῇν. 

XIX. p. 84,.9. ἀδελφοὶ χαὶ Relat. in concione sacra et feminae ad- 
erant. ef. ὁ. 20 p. 85, 2. 3. | ον . 

Ρ. 84, 9.. μετὰ τὸν ϑεὸν τῆς ἀληϑείας. Bryennius: τουτέστι μετὰ τὴν 
ἀνάγνωσιν τῶν ἱερῶν γραφῶν, ἐν αἷς ϑεός ἔστιν ὁ λαλῶν. 

Ρ. 84, 9. 10. ἀναγενώσχω ὑμῖν ἔντευξιν. Bryonnius: Καντεῦϑεν δῆλον γί- 
γεται ὁμιλίαν εἶναι χαὶ παραίνεσιν τὸ προχείμενον, ἣν ὁ τῆς ἐχκχλησίας 
προεστὼς (rectius: catecheta vel, anagnostes) πρὸς τοὺς παρόντας ἐποιεῖτο 
μετὰ τὴν τῶν ϑείων γραφῶν ἀνάγνωσιν. haec oratio praelecta est, non 9 
memoria vel ex tempore recitata. Ι . . 

p. 84, 13. σχοπὸν πᾶσι τοῖς νέοις ϑήσομεν. etiam haec Catechetae optime 
conveniunt. Ly , 

p. 84, 14.15. τοῖς βουλομένοις περὶ τὴν εὐσέβειαν καὶ τὴν χρηστότητα τοῦ 
ϑεοῦ φιλοσοφεῖν. Alexandrinus fere Catecheta haec scripsisse videretur, nisi 
etiam alii doctores christiani religionis doctrinam philosophiam appellassent. 
practer Iustinum philosophum memoro Melitonem Sardensem et alios. cf. cl. 

ttonis Corp. Apo ogett. IX. p. XXXIV. 367. 411. 434 not. 6. 

p. 84, 20. ἵνα εἰς τόλος σωϑῶμεν. cf. quae de sensu voce. εἰς τέλος col- 
legi (Hinl. in d. N. T. p. 243, not. 2). ; 

,. Ρ. 84, 25. 26. ἄνω μετὰ τῶν πατέρων αναβιώσας εὐφρανϑήσεται εἷς τὸν 
ἀλύκητον αἰῶνα. patres eodem sensu intellegendi sunt, quo in priore epistula, 
cf. quae ad ὁ. 4 p. 8, 14 notata sunt. futura resurrectio docetur, sed iam in 
altiores regiones (ἄνω) elevatur. Ch 

_ XX. ᾿ 85, 8. 9. διὰ τοῦτο ϑεία χρίσις ἔβλαψε πνεῦμα μὴ ὃν δίχαιον καὶ 
ἐβαρυνε δεσμούς. Christiani non omni ex parte iusti persecutionem gentilium 
patiebantur, 


-MOSIS ASSUMPTIONIS . 
QUAE SUPERSUNT | 


EDITA ET ILLUSTRATA. 


Michaelem archangelum et diabolum de Mosis mortui cor- 
pore certasse Judae epi. v. 9 retulit. quam narrationem iam Ori- 
genes et Didymus Alexandrinus ex Assumptione Mosis haustam 
esse tradiderunt.') neque his patribus ecclesiae fides deneganda 
est, quum eadem epistula v. 14. 15 etiam Enochi librum lauda- 
verit. sed quae IL. A. Fabricius Assumptionis Mosaicae fragmenta 
collegit,?) tam pauca erant, ut Lueckius*) ne id quidem diiudi- 
care valuerit, utrum Christianus an Iudaeus illum librum scripserit. 
eo magis gaudeamus oportet accuratiore et pleniore Assumptionis 
Mosaicae notitia, quam doctis Italis debemus. | 

»Monumenta sacra et profana ex codicibus praesertim biblio- 
thecae Ambrosianae, opera collegii doctorum eiusdem Tom. I. 
fasc. I. ed. Sac. Obl. Antonius Maria Ceriani,“ Mediolani 1861: 
p- 55—62 etiam ,,Fragmenta Assumptionis Moysis“ continent, 
priorem certe huius libri partem, quamvis in latinae versionis et 
indoctae transscriptionis plena barbarie. . particulam iam Amedeus 
Peyron‘) ediderat, librum ipsum, ad quem pertinebat, ignorans. 
Ceriani quae legere potuit edidit, lacunas notavit, quae non tuto 
deprehendere sibi videbatur, ,,charactere cursivo“ dare ‘voluit.. 
textum autem restituere ausus non est, et hoc est difficillimum. 

his igitur fragmentis usus iam de toto libro iudicium tulit 
Henr. Ewaldus,*) ex parte corrigendum. nam neque primitus 
hebraice scriptus, tum graece, denique latine hic liber versus 
est, sed primitus graece scriptus.®) neque iam paulo post Hero- 


1) ef. Assumptionis Mosaicae fragmenta IV. V. 

2) Cod. pseudepigr. Vet. Test. I. a 838 sq. 

3) Versuch einer vollstindigen Einleitung in die Offenbarung Johannis. 
ed. 11. (1852). Vol. L p. 235. ᾿ 

4) Ciceronis oratt. etc. Stuttgard. et Tubing. 1824: p. 134. 

5) Gottinger gelehrte Anzeigen 1862, Stitck 1 p. 3 sq. 

6) Ewaldus asseruit: ,,Die altlateinische Uebersetzung dieses Buchs war 
gewiss, wie alle jener Zeit, aus dem Griéchischen genommen, aber die. stérk- 
sten, ja die grellsten Hebraismen, wovon die Vorschrift strotzen musste, zeigen 


. Mars— 


110 _ MOSIS 


dem M. mortuum, Iudaeam in provinciam redactam. (a. 6 aer. 
Dionys.), Iudae Gaulonitae rebellionem devictam, ut Ewaldus 
censuit, hic liber conscriptus est, sed mortuo Herode Agrippa L. 
(a. 44), Claudio imperante. banc libri aetatem equidem cognovi, 
consultis viris clarissimis, Alfredo de Gutschmid, cui plurimum. 
debeo, et R. A. Lipsio, cui et ipsi gratias ago. itaque hic liber, 
qui in occidente, Romae, ut videtur, conscriptus est, Enochiani 
libri, quo scriptor iam usus est, ἢ) etiam Ezrae prophetiae (4 Ezr.) 
antiquitatem maiorem comprobat.?) idem Novo Testamento lucem 
improvisam praebet, quippe cuius notitiam et usum iam Iudae 
epistula antiquiores Novi Testamenti libri ostendant. 

Assumptio Mosis, quamvis iudaica, iam propter hunc seri- 
ptorum sacrorum usum ad Novum Testamentum extra canonem 
receptum quodam modo pertinet. summo autem iure Clementis 
Romani epistulis addenda esse videtur. non tantum alteram, sed 
etiam priorem epistulam ῥητά τινα ὡς ἀπὸ τῆς Seles γραφῆς 
ξενίζοντα παρεισάγειν iam Photius animadvertit (Bibl. cod. 126). 
ita Ezechielis libri apocryphi usum invenimus c. 8 p. 11, 14 54. 
c. 17 p. 21, 15. quum autem inquirerem, unde tandem illud 


sich noch in dieser After-Uebérsetzung. Die Urschrift war also sicher hebriisch.“ 
Mauricius Schmidt et Adelbertus Merx (cf. p. 112. not. 1), quos secuti sunt T. 
Colani (Assumption de Moise Revue de theologie. [Ime serie Vol. VI. 2 livr. 
vril. Strasb. et Paris 1868. p. 89 84.) et A. Carriére (Notice sur le 
Taxo de l'Assumption de Moise 1. 1. p. 94 8q.), graeca ad aramacum sermonem 
provocaverunt. sed omnia primitus graeca fuisse cognoscimus e I, 1 p. 115, 4 
profectionis fynicis, πορείας φοίνικος. 3. p. 116, 6 quemadmodum sine quaerel- 
am est, χαϑὼς ἄμεμπτον ἐστιν. p. 116, 8 9 et non coepit eam in- 
ceptionem creaturae et ab initio orbis terrarum palam facere, xat οὐχ ἤρξατο 
ταύτην THY dnae χὴν τῆς χτίσεως καὶ πρὸ καταβολῆς κόσμον δηλοῦν. I, 4 p. 
116, 16 chediabis 1. 6. χεδρώσεις. 11,1». 117, 12. 13 et immolabunt natos Β008. 
diis alienis et ponent idola obscena servientes illis, xal ϑύσουσι ta τέκνα 
αὐτῶν ϑεοῖς λοτρίοις χαὶ ϑήσουσιν εἴδωλα μιαρὰ λατρεύοντες αὐτοῖς. 
II, 8 p. 117, 16 (cf. V, 16 p. 119, 20. VI, 19 p. 120, 13) coloniam, χολωνίαν. 
Ill, 8 p. 117, 17 et sancta uasa omnia tollet, xa2 τὰ ἅγια σχεύη πάντα ἀρεῖ, 
eine hebraéisch unmégliche Wortstellung“ (Merx et M. Schmidt). IV, 12 p. 118, 23. 
24 allophylorum, τῶν ἀλλοφύλων. V, 16 p. 119, 17. 18. qui enim magistri sunt, 
doctores illorum, οἱ δὲ διδάσχαλοι ὄντες. οἱ χαϑηγηταὶ αὐτῶν, ubi vobabulo 
,magistri‘ suffixum deesset (cf. Merx οὐ M. Schmidt). VI, 19 p. 120, 10 ece- 
dentes sibi, παράλληλοι. IX, 24 p. 122, 11. 12 cuius nomen erit taxo, οὗ τὸ ὄνομα 
t&y (τὲ certe graeca numerorum signa sunt). XI, 31 p. 124, 8 de qua fo- 
cutus es voce acerba, περὶ ἧς ἐλάλησας φωνῆς πιχρᾶς. XII, 38 p. 126, 16. 17 
lumina caeli, firmamenta orbis, οὗ φωστῆρες τοῦ οὐρανοῦ, ta στοιχεῖα τοῦ 
. κόσμου, ef. Sap. Sal. XIII, 2 φωστῆρας οὐρανοῦ, πρυτάνεις κόσμου. 
. 1) οὗ IL, 6. 7. p. 117, 5. 10. 11. VIL, 20 p. 120, 14 aq. 

2) etiam Ezrae prophetiam (4 Ezr.) scriptor iam novit, cf. I. 8 p. 116, 1. 8. 
IV, 12 p. 118, 17 aq. fy, 14. p. 119. 8. 9. VILL, 22 p. 124, 18.8q. X, 27 p. 123, 14.15. 
X, 28 p. 123, 17. 18. omnino Ezrae assumptio (4 Ezr. XTV) cum hac Mosis com-. 
parata. simplicior est et antiquior. ο 


/ | ASSUMPTIO. 111 


Mosis dictum: ἐγὼ δέ εἰμι ἀτμὶς ἀπὸ κύϑρας (ὁ, 17 p. 22, 11) 
haustum sit, etiam Mosaicae Assumptionis fragmenta contuli et 
iam in inscriptione simillimam phoenicis commemorationem inveni 
(cf. Clem. I, c. 25 p. 32, 1 sq.). quae si Clemens qui dicitur legit, 
— ita conieci — etiam illa verba quae apud Clementem c. 26 
Ρ. 33, 6. 7. leguntur: xo ἐξαναστήσεις με καὶ ἐξομολογήσομαί 
σοι ad Mosem moribundum pertinebunt, quem ad phoenicis instar 
mortalia terrae reddidisse, immortalia ad angelos sustulisse As- 
sumptio tradidit. nonne illud quoque prophetice dictum, quod 
utraque Clementis epistula laudavit (I. c. 23 p. 29, 17 sq. Il. c. 11 
Ρ. 78, 9 8q.), bene congruit Mosis moribundi adhortationibus? | 
congruere videbantur etiam illa quae epi, I, c. 46 p. 51, 2. 3. 
leguntur, sive Clemens Alexandrinus (Strom. V, 8, 53 p. 677), 
quem Mosis Assumptione usum esse conatat, e Clemente Ro- 
mano, sive ex Assumptione. ea hauserit. dolendum quidem est, 
Mosis Assumptionem neque graece neque totam nobis conserva- 
_tam esse, sed inquiramus oportet, unde tandem illa ξενίζοντα 
desumpta videantur. neque veri similia contemnenda sunt, ubi 
-certa desunt. 3) | 

itaque Clementis Romani epistulis Assumptionis Mosaicae 
quae supersunt addere non dubitavi, quamvis latina fragmenta 
vix ubique sanari possint. quae ipse restitui iam cum duumviris 
illis tunc Kilonensibus, nunc Jenensibus communicavi, quibus 
sponte accessit Bernardus Weiss (cf. XI, 32 p- 121, 1. 2. ΧΗ, 38 
p. 126, 17). etiam Ienenses duumviros Mauricium Schmidt et 
Adelbertum Merx, nunc iam Heidelbergensem, consului. com- 
-munibus igitur laboribus restitutam Mosis Assumptionem etiam 
aliis viris doctis emendandam et diiudicandam tradidi. | 

Mosis Assumptionem post me ediderunt Gustavus Volkmar 3), 


᾿ 1) Ludovicus Diestel (Geschichte des Alten Test. in ἃ. christl. Kirche, 
Ienae 1869, p. 10) Clementem Romanum epi. I, 17 p, 22,11 6 Mosis Assumptione 
hausisse concessit. . : 

2) Handbuch zu den Apocryphen. Dritter Band. Mosis prophetia et as- 
sumptio. Der Codex, mit Uebersetzung, Commentar und Zeittafel. etiam hoc 
titulo: Mose Prophetie und Himmelfahrt. Eine Quelle fiir das Neue Testament, | 
zum ersten Male deutsch herausgegeben, im Zusammenhang der Apokrypha 
und der Christologie tiberhaupt. AE bei der Codex nach neuer Collation nebst. 
Facsimile und die Zeittafel. Lips. 1867. cf. quae de hoc libro disserui.in. com- 
mentatione: Volkmar und Pseudo-Moses, in: Zeitschrift f. wiss, Theol. 1867. 

ΟΡ. 217 sq. se . ᾿ 


112 - MOSIS 


Mauricius Schmidt et Adelbertus Merx'), Otto Fridolinus 
Fritzsche.”) veterem latinam versionem etiam Mauricius Haupt’) 
et Hermannus Roensch‘) emendaverunt. equidem iam graeca 
restituere conatus sum 5). . 

Libri originem Car. Wieseler®) iam ante Chr. n., paulo post 
Vari bellum, ad annum 752 ἃ. c. vel 2 dante Chr. ἢ, retulit, Henr. 
Ewaldus, quem fere secutus est Aemilius Schuerer’), paulo post 
a. 6 p. Chr. n. equidem annum 44 vel 45 defendi. Alfredus de 
Gutschmid, a cuius sententia ipse profectus sum, usque ad 

Neronis imperatoris initia (a. 54) progressus est, M. Schmidt et 
Adelb. Merx usque ad annos 54—64. O. F. Fritzsche (1. 1. p. 
XXXVI) hunec librum sexto fere seculi primi decennio con- 
scriptum esse censuit et caute professus est, ultra Hierosoly- 
morum ruinam progredi non licere. quem finem supergressus 
est A. Hausrath’), Mosis assumptionem Flaviis imperantibus 
compositam esse opinatus. Gustavus Volkmar, cui non solus Co- 
lanius, sed etiam Theodorus Keim 3) adstipulatus est, eam anno de- 
mum 137 post Chr., vel post Barcochebae rebellionem et R. Aki- 
bae martyrium conscriptam esse contendit. 

Mosis Assumptione iam Paulus apostolus usus esse videtur. 
nam Gal. II, 19° Mosem legis μεσίτην appellavit, secutus Mos. 
ass. I,3 p. 116, 12. III, 11 p. 118, 12 (arbiter = μεσίτης). etiam 
loannes apostolus Mosis assumptionem secutus est. -nam quum 
anno fere 69 ineunte Apocalypsin conscriberet, quatuor illis horis, 


1) Die Assumptio Mosis mit Einleitung und erklirenden Anmerkungen, in 
Adelberti Merx: Archiv fiir wissenschaftliche Erforschung des Alten Test. fasc. 
11. Hal. 1868. p. 117—152. 

2) Libri apocryphi Veteris Testamenti graece. accedunt libri Veteris Te- 
stamenti pseudepigraphi selecti. Lips. 1871. p. XXXII sq. 700 δα. 

8) Bemerkungen zu der editio princeps der Himmelfahrt des Moses in: 
Zeitschrift f. wiss. Theologie 1867. IV. p. 448. 

4) Sprachliche Parallelen aus dem Bereiche der Itala und Vorschléige zu 
Mesis Prophetia et Assumptio in: Zeitschrift ἢ wiss. Theologie 1868, I. ᾿ 
89---108. gptronologisches und Kritisches zur Assumptio Mosis, ibid. 1874. IV: 
p. 542 —562. 

5) Messias Iudaeorum, libris eorum paulo ante et paulo post Christum 
natum conscriptis illustratus. Lips. 1869. p. LXX sq. 435 sq. 

᾿ 6) Die jiingst aufgefundene Aufnahme Mose’s nach Ursprung und Inhalt 
untersucht, in: Jahrbb. f. deutsche Theologie 1868. IV. p. 624 ρα. 

7) Lehrbuch der NTlichen Zeitgeschichte. Lips. 1874. p. 540 sq. 

8) Neutestamentliche Zeitgeschichto, Tom. II. Heidelb. 1874. p. 280 sq. 

-9) Geschichte Jesu von Nazara. Turici 1871. p. 591. Geschichte Jesu. 
Dritte Bearbeitung, ed. IL. Turici 1875. p. 390. 


ASSUMPTIO. ᾿ 113 


quae in Mosis ass. ΥΤ],20 p. 120, 15 quatuor imperatores: Augustum, 
Tiberium, Caium, Claudium significant, Ioan. Apocal. XVII, 10 iam 
quintum addidit Neronem (οὗ πέντε ἔπεσαν). et Mosis ass. IX, 
24 p. 122, 12, ubi nomen n-ne graeco numero THI’. redditum 
esse videtur, secutus -IJoannes Apocal. XIII, 18 nomen Ne-. 
ronis Caesatis (sop 1152) graeco numero χξς indigitavit. Evan- 
gelium secundum Matthaeum XVII, 3 sq. LEliae in caelos re- . 
cepto iam addidit Mosem. Clementis Romani epistula (I, 17 p. 
22, 11) Mosis verba ἐγὼ δέ εἶμι ἀτμὶς ἀπὸ κύϑρας vix ex alio 
libro recepit quam e Mosis assumptione. phoenicem, quem Clemens 
Romanus epi. I, c. 25 p. 31,6 sq. celebravit, iam Moses ille in libelli 
inscriptione (p. 115, 4) memoravit. in Actis apostolorum (VII, 36) 
Roenschius invenit Mosaicae Assumptionis (III, 11 p. 118, 11 sq.) 
vestigium. quae Iudae epistula v. 9 de Michaele archangelo et 
diabolo propter Mosis mortui corpus litigantibus retulit, patres ad 
-Mosis Assumptionem revocaverunt. etiam Clemens Alexandrinus 
(Adumbratt. in epi. Jud. p. 1008): ,hic confirmat assumptionem 
Moysis‘. Pseudo-Clemens Romanus Hom. III, 47 τὴν Movoéws 
ἀνάληψιν memoravit et Aegyptii caedem (Exod. II, 12), cuius — 
diabolus Mosem in ,Assumptione’ accusavit, Hom.. II, 52 negavit. 
Clementem ea, quae Strom. VI, 15, 132 p. 806 sq. de Mose as- 
sumpto retulit, e Mosis assumptione hausisse, inter viros doctos 
constat. Origenes (de. prince. III, 2,1 p. 138) scripsit: ,in Ascen- 
sione Moysi, cuius libelli meminit in epistula sua apostolus Iu- 
‘ das‘. eundem librum indigitavit Origenes in Iosu. Hom. Il, 1 
(Opp. UH, 400 sq.): in libello quodam, licet in canone non habea- 
tur, mysterii tamen huius figura describitur. Didymus Alex. in 
epi. Iud. (Galland. Bibl. VI, 407) etiam Moyseos assumptionem 
memoravit. Apollinarius (Laodicensis) in Scholio (in Nicephori 
Catena ed. Lips. 1792. T. I. p. 1313) hune librum inter alios in- 
digitavit, iam apocryphos, qui Mosis temporibus exstiterint. Epi- 
phanius (Haer. IX, 4. p- 28 Petav.) Mosis assumptione usus. esse’ 
videtur. Augustinus (in ev. Ioannis tract. CXXIV) Mosis as- 
sumptionem quodam modo tetigit. Euodius episcopus Uzalensis 
(cf. Augustini epist. 158) Augustino scripsit: ,in apocryphis et in 
secretis ipsius Moysi, quae scriptura caret auctoritate’.. Gelasius 
Cyzicenus in Actis Synodi Nic. I, 18. 20 nonnulla retulit, ὡς 


HELGENFELD, Nov. TESTAM. EXTRA CANONEM. FASC. I, ED Ue 


114 MOSIS ASSUMPTIO. 


γέγραπται ἐν βίβλῳ ᾿Αναλήψεως Μωσέως — ἐν βίβλῳ δὲ -Ave- 
λήψεως Μωυσέως. etiam Oecumenio et Scholiastae ignoto ad 
Iud. v. 9 Assumptio Mosis nota esse videtur. Anastasii Sinaitae 
Quaestionibus et Responsionibus in codice Parisiensi additus in- 
dex librorum sacrorum ') inter Veteris Testamenti apocrypha re- 
censuit VIL 4ιαϑήκῃ Μωσέως ἢ. VII. Ἣ ἀνάληψις Μωσέως. 
Athanasii qui dicitur synopsis scr. sacrae 5) eundem librum inter 
Veteris Testamenti apocrypha quinto loco recensuit (4vadnync 
ἹΜωϊσέως). Nicephori stichometria‘) eodem loco: “Avadnyuc 
Mwiiséws στίχοι av’ (MCCCC), unde coniicere licet, quanta fere 
libri pars conservata, quanta deperdita sit. nam idem versuum 
numerus Ioannis Apocalypsi tribuitur. Mosaicae assumptionis fun- 
damentum etiam in rabbinicis libris de morte Mosis conspicitur. 5) 


1) E codice Parisiensi illum indicem primus odidit tin Segue (Patr. app. 
I, 196), tum B. de Montfaucon (bibliotheca Coisliniana, olim Seguieriana, Paris. 
1715, p- 149), e codice Barocciano H. Hody Hear ae Bibl. text. Oe re sae tirecns Oxon. nm. 1705, 
fol. 649), ὁ codicibus Vaticanis 1. B, Pitra hi- 
storia et monumenta. Tom. I. Romae 1864. p. 100). 

2) De hoc libro cf. I. A. Fabricium ( pseudepigr. V. T. L p. 847). 
Mosis testamentum secundum Nicephori stichometriam C versus continebat. 
etiam hunc Mosi suppositum librum (λόγων μυστιχῶν Movotwc) Gelasii 
2 Acta synodi Nicaenae II, 18 p. 28 memoraverunt. itaque Constitutt. app. 

16 p. 176, | 18 sq.: χαὶ ἐν τοῖς παλαιοῖς δέ τινες συνέγραψαν βιβλία ἀπό- 
zerepa Μωσέως καὶ “Evo 

3) in Credneri libro: ban Geschichte des Kanons, Hal. 1847. p. 145. 

4) ibid. p. 121. 

5) cf quae ad fragm. 1Π--Υ. p. 135 notata sunt. 


ASSUMPTIO MOSIS. 


I. 1{Assumptio Moysis, quae facta est anno vitae eius Cmo et 
XXmo}, qui est bis millesimus et quingentesimus annus a crea- 
tura orbis terrae — nam secus qui in oriente sunt numeros 
[MM}mus et [(CC]mus et [XXXXX]mus profectionis fynicis — 
cum exivit plebs post profectionem quae fiebat per Moysen usque 
Amman trans Iordanem, ? profetia quae facta est a Moyse in libro 


Deuteronomio, qui vocavit ad se Iesum filium Nave hominem Deng. ΧΧΧῚ, 


Inscr. Assumptio Mosis, Moyseos 
assumption Didymus Alex. in epi. Iud., 
in Ascensione Moysi Origenes (de prince. 
III, 2, 1), in Apocryphis et secretis 
ipsius Moysi Evodius (in Augustini 
epistalis 158). in codice nihil exstat. 
J. 1. 2. in codice desiderantur pri- 
mae tres lineae, singulae XV fere lit- 
terarum, quae supplere studui, [liber 
profetiae Moysis, quem scripsit aio 
aetatis centesimo vicesimo] Volkm., [et 
factum est anno aetatis Mosi centesi- 
mo et vigesimo] M. 8. et Merx, [Assum- 
ptio Moyseos, anno Moyseos centesimo 
et vigesimo] ΕἾ., [liber receptionis Mo- 

si, factae anno vitae eius Cmo et 
Xxmo] Roensch [Z. f. w. Th. 1874. 
p. 556). 3. 4. nam—fynicis spuria 
esse censuit Volkm. 4, nam— 
XXXXXJmus spuria esse putaverunt 

. 8. et Merx, sed add. quadragesimo. 
3. nam = δέ, cf. II, 6 p. 117, 6 nam 
descendent. II, 7 p.117, 8. 9 nam X. tri- 
bus. VIII, 22 p. 122, 2 nam negantes. 
VIII, 23 p. 122,5 nam illi. X, 29 p. 123, 21 
nam tu. XI, 31 p.124, 13.14 nam tua se- 
ultura. XII, 38 p.126,19 uam peceanti- 
us. cf.quae ad 4 Kzr.IV,34 notavi. Herm. 
Past. lat. Vis. III, 5 p. 20, 8 meae edi- 
tionis: nam si consummata fuerit stru- 
etura (gay δὲ τελεσϑῇ ἡ οἰχοδομή). 
IV, 3 p. 34, 6 nam 81 vos volueritis 
(gay δὲ ὑμεῖς ϑελήσητε). Mand. V, 1 
. 44, 15 nam iracundia inutilis est 
i δὲ ὀξυχολία κελ.). Mand. V, 2 p. 46, 


6 nam iracundia(r δὲ δξυχολία). Mand. 
VII p. 50, 14 nam in quo (ἔν ᾧ δ). 
Ῥ. 50, 16 nam qui virtutem non habet 
(ὁ δὲ μὴ ἔχων δύναμι»). Mand. ΙΧ 
. 54, 12 nam qui pleni sunt in fide 
tot δὲ ὁλοτολεῖς ὄντες ἐν τῷ πίστει). 
Mand. XII, 2 p. 64, 14 nam quicunque 
subiecti fuerint (ὅσοι δὲ ἂν χαταχυ- 
ριευϑῶσιν). Mand. XII, 5 p. 67, 17 
nam quicunque (ogo: dé). Sim. I p. 70, 
20 nam (at vulg.): Sim. IV p. 75, 5 
nam exterae gentes (ta δὲ 297). Sim. 
V, 4 p. 82, 6 nam si sine te ea vide- 
rem (εἰ dé ἄτερ σου ἔβλεπον). cf. eti- 
am quae Roenschius mihi de hac re 
scripsit (Mess. Ind. p 437 sq.). — se- 
cus cod., secundum Hg!. — numeros 
Hg. (gr.), Roensch I. L, numerus cod. 
1, Fr. al., numeratur Wieseler 1. 1. 
. 630. 4. (MM]mus et [CC]mus et 
XXXXXjmus supplevi, [....Jmus et 
}mus et (CCC}mus Ceriani, {iM 
mus et CL]mus et [CCLV]mus 
Roensch 1.1, — fynicis cod., phoenicis 
Hg!., Phoenices Koensch 1.1. 5. mo- 
sysen cod. 6. 7. profetia—deuterono- 
mio, omnia eiecerunt M.S. et. Merx. 
7. profetia quae facta est emendavi, 
rofetiae quae facta est cod., Roensch 
.L, profetiae factae sunt Fr. — moy- 
sen cod. ΤΣ 116, 12. qui vocavit 
—testamenti illius. Gelasit Cyziceni 
Acta Syn. Nicaen. II, 18 
λων ὁ προφήτης Μωσῆς ἐξιέναι τοῦ 
βίου, ὡς γέγραπται ἐν βίβλῳ Ava- 
8* 


Be 28: μέλ- 


116 MOSIS 


probatum domino, ut sit successor plebi et scenae testimonii 
yout. XXXL cum omnibus sanctis illius, ut et inducat plebem in terram da- 
‘tam patribus eorum, ut detur illis per testamentum et per iusiu- 
randum quod locutus est in scena dare de Iesum, dicendo ad 
Iesum verbum hoc: 3,,En promitte secus industriam tuam, omnia 5 
quae mandata sunt.ut facias, quemadmodum sine quaerellam est. 
ideo haec dicit dominus orbis terrarum. creavit enim orbem ter- 
rarum propter plebem suam, et non coepit eam inceptionem 
creaturae et ab initio orbia terrarum palam facere, ut in ea gen- 
tes arguantur et humiliter inter se disputationibus arguant se. 10 
itaque excogitavit et invenit me, qui ab initio orbis terrarum 
praeparatus sum, ut sim arbiter testamenti illius. ‘et nunc palam 
facio tibi, quia consummatum est tempus annorum vitae meae, et 
transio in dormitionem patrum meorum. et pellam omnem plebem; 
[tu] autem percipe scribturam hanc ad recognoscendam tutatio- 15 
nem librorum, quos tibi tradam, quos ordinabis et chedriabis et 
repones in vasis fictilibus in loco quem fecit ab initio creaturae 
orbis terraruni, ut invocetur nomen illius usque in diem paeni- 
tentiae, in respectu quo respicit illos dominus in consummatione 
exitus dierum. Π. 5{illi] intrabunt per te in terram quam de- 20 
crevit et promisit dare patribus eorum, in qua tu benedices et 


λήψεως Μωσέως, προσχαλεσάμενος 
ησοῦν υἱὸν Νανὴ ‘wad διαλεγόμενος 
πρὸς αὐτὸν ἔφη Καὶ προεϑεάσατό με 
ὁ ϑεὸς πρὸ καταβολῆς κόσμου, εἶναί 
με τῆς διαϑήχης αὐτοῦ μεσίτην. p. 
115,7 ,qui‘ tamquam spurium reiecerunt 
M. 8. et Merx. 
I. 1. successor. M. 8, et A. Merx. 
add.:-sibi et antecessor. — scene cod. 3. 
atribus emend. M.9. et A. M., Hg. (gr.), 
AH or tribus cod., XII tribubus g'.— 
M.S. et A.M add.: ut deus illis 
4. 4. quod aut delere voluerunt aut mu- 
᾿ tare in: quondam M.S. et A. M. — in 
scena emendavi, in scenae (ἐν τῷ σχη- 
γῇ cod. — de Iesum (= διὰ “Inood, 
V, 15 p. 119, 11) cod., Roense (Ζ. 
f. w. Th. 1873 p. 456. 1874 p. 556 8q.), 
qui contulit Luc. XI, 24 cod. Corbei. 
no. 195; perambulat de loca quae non 
habent aquam (δι ἀνύδρων τόπων), 
per lesum (οἷ. II, 5 p. 116, 20) Hg!. 
al., al., famgnam spuria reiecerunt M. 8. 
5. En emendavi, et 


cod., ait Hg. (gr.), ecce Fr., del. Bg: 
— secus cod., secundum 

sine quaerellam cod. cf. Hem. Vie 
IV, 2 p. 33, 3 Sim. V, 6 p. 85, 6 sine 
querela (ἀμέμπτως). 8. 9. nihil mu- 
tandum est, et non cepit eam inceptio- 
nem creatura. et ab initio orbis terra- 
rum palam fecit Hg'., et incepit eam 
inceptionem etc. Roensch (Ζ. f. w. Th. 
1874 p. 557 9q.). 8. inceptionem, i 1. 6. 
ἀπαρχήν. 9. eamcod. 10. humiliter 
cod. et add. ,Similiter Hg.(gr.). 12.nunc 
Hg'.,Fr.al.,tunc cod. 14. transio cod., 

transeo He! — et pellam (ἀπαλλάξω) 
omnem plebem He. -(gr.), otp alam omnem 
plebem cod. etedd. 16.¢ hedriabis (xe- 
dewoecc)cod., cedrabis M.8.,Hg!. 11. 
repones emendavi, reponis cod. —— crea- 
turae cod., creator Roensch (Z. f. w. Th. 
1874 a4 558). 


20. [111] supplevi, at Tosa! 
Hg. , Hr. [nunc autem] eece 
nunc} M. 8. 6 21. a 


emendavi, bonodicis cod. 


ASSUMPTIONIS C. 1-ἼΠ. 


117 


dabis unicuique et stabilibis eis sortem in ea et constabilibis eis 
regnum et magisteria locorum dimittes illis, secus quod placebit 
domino eorum in iudicio et iustitia. *[illi] autem postquam intra- ~ 
bunt in terram suam annos [V] et postea, dominabuntur a princi- 
5 pibus et tyrannis per annos XVIII, et XVIII annos abrumpen- 
tur tribus X. nam descendent tribus duae et transferent scenam 
testimonii. tunc deus caelestis faciet aulam scenae suae et fanum 


sanctuaril sul. 


7et ponentur: duae tribus sanctitatis — nam X 


tribus stabilient sibi secus ordinationes suas regna — et adferent 
10 victimas per annos XX, et VII. circumvallabunt muros, et cir- 
cumibo VIIII. et adcedent ad testamentum domini et finem pol- 


luent , 


quem fecit dominus cum eis, et immolabunt natos suos 


diis alienis et ponent idola obscena servientes illis. et in dome 
domini facient sceleste et sculpent omnium animalium idola multa. 


ΠΙ. 


5 1118. temporibus veniet illis ab oriente rex et teget 


equitatu terram eorum et incendet coloniam eorum igne cum aede 


sancta domini et sancta vasa omnia tollet et omnem plebem 
elciet et ducet illos in terram patriae suae et duas tribus ducet 


secum. 


Stunc invocabunt duae tribus X tribus et ducent se ut 


20liena in campis pulveratis, esurientes et: sitientes cum infan- - 
tibus nostris, et clamabunt: ,,lustus et sanctus dominus, quia 


II. 1. in ea emendavi, in me cod., 


in eam Roensch (Z. f. w. Th. 1874 Β' 


558). 2. dimittes cod., dimetieris M. 
et ἘΠ Ἢ — secus cod., secundum Ηρ. 
χων Roensch., [dat] Volkm., 
tie Ve A.M. 4. annos [V a 
os. XIV, a Ioseph. Act. X, 19) 
Fr., anno s[eptimo Μ. 5. et A. M., anno 
s[oxto] Roensch (4. f. w. Th. 1874 BP. 
547). — et cod. et edd. ., 08 Roensc 
. (Z. f. w. Th. 1874 547). — donii- 
nabitur cod., Hg'., ¥olkm , Fr, domi- 
nabuntur M.S. et A. M., Hg. (gr.). 
annos XVIII: et: X 
edd., annos XXXXI et XXX XII Roensch. 
(Z. ἐ w. Th. 1874 p. 548). 5. 6, an- 
nos abrumpentur emendavi, annos ab- 
rumpens cod., annos abrumpent Hg',, 
Volkm., Fr., annos abrumpentes M. 3, 
et A. M., anno se abrumpent Roensch 
1.1L 6. tribus. edd., tib. cod. — trans- 
ferent emendavi, transferunt cod. 6. 
7. scenam testimonii emend. Lipsius, et 
edd.,scenae testimonium cod. et Roensch 
(Z. f. w. Th. 1874 p. 549). 1. faciet 


XVIUI- -annos cod. δ 


“aulam (ef. Lev. VILL, 31. 2 Chron,XX, 


5 al) Hg. (gr.), fecit , palam cod. ee 
palum Koensch (Z. f. τ. Th. 1869 
549), faciet pa alum Fr., faciet palam 
[portam) M. Haupt, faciet palam [lo- 
cum] Volkm. — fanum (ναὸν) emen- 
davi, ferrum cod., Fr., Roensch, forem 
M. Haupt, forum He. (gr.), terram 
Volkm.’ 9. secus cod., secundum 
10. XX-et- VIL-cod., XXX-et: 
Roonsch (Ζ. f. w. Th. 1874 p. 550). τ, 

(nem i. 6. ὁρισμόν Hg'., ὅρον Hg. 
(gr.). 13. obscena (αἱαρὰ) emen 

nsch (Z. f. w. Th. 1874 p. 558), sca- 
nae cod. “ 14. omnium Hg., Volkm., 
Fr., omnem cod. 

"IIL 16. equitatu. emend. Merx., 
Hg'., equitatus cod., Fr. — coloniam 
edd. colonia cod. 18. ducet emen-. 
davi, ducit cod. 19. ducent se ut cod., 
Fr., ducent sicut (ef. VII, 21 p. 124, 1) 


Hg. (gr.). 20. liena cod., leaena Het., 
hienae Volkm. — pulverstis emend. 
Volkm., Hg. ( (gr), ἡ Pulverati cod. 
et Hg., om. 


118 MOSIS 


enim vos peccastis, et nos pariter abducti sumus vobiscum“. 
‘6tunc plorabunt X tribus audientes inproperia verborum tribuum 


‘duarum et dicent: ,,Quid fecimus vobis, fratres? nonne in omnem 


domum Istrahel advenit tlibsis haec?“ ‘tet omnes tribus plo- 
rabunt clamantes in caelum et dicentes: ,,.Deus Abraham et deus 5 
Isaac et deus Iacob, reminiscere testamentum taum, quod facta- 
sti cum eis, et iusiurandum quod iurasti eis per te, ne umquam 
deficiat semen eorum a terra, quam dedisti illis“. tunc reminis- 
centur me die illo dicentes tribus ad tribum et homo de proximo 
suo: ,,.Nonne hoc est, quod testabatur nobis tum Moyses in pro- 10 
fetiis, qui multa passus est in Aegypto et in mari rubro et.in 
heremo annis XL? testatus et invocabat nobis testes caelum et 


ἐμ. erram, ne praeteriremus mandata illius, in quibus arbiter fuit 


nobis. vae advenerunt nobis de isto secus verba ipsius et secus 
adfirmationem ipsius, quo modo testatus est nobis temporibus 15 
illis, et vae convenerunt usque nos duci captivos in partem 


- 


orientis“. 
IV. 12Qui et servient circa annos LXXVII. tune intrabit 
unus, qui supra eos est, et expandet manus et ponet genua sua 
et orabit pro eis dicens: ,,Domine orbis, rex in alta sede, qui20 
dominaris saeculo, qui voluisti plebem hanc esse tibi plebem 
(hanc) exceptam, tunc voluisti invocari eorum deus secus testa- 
mentum, quod fecisti cum patribus eorum. et ierunt captivi in 
terram alienam cum uxoribus et natis suis et circa ostium allo- 
filorum, et ubi est maiestas magna. respice et miserere eorum, 25 
domine caelestis“. ‘%tunc reminiscetur deus eorum propter testa- 


III. 1. abducti emend. ΕἾ.) ad- Ηρ, 16. vae emend. M.S. et A. M., 
ducti cod. 2. tribuum emend. Hg!.,Fr. Hg. (gr.), quae cod. et ceteri edd. 
al, tribum cod. 8. fecimus emend. IV. 18. Qui, i.e. Οἱ dé. — intrabit 
He. (gr.), faciemus cod. et edd. 4. emendavi, intrauit cod. 19. expandet 
thlibsis Hg'., M.S. et A. M., Fr., clib- emendavi, expandit cod. — ponet emen- 
sis cod. et Volkm. (ὄχλειψις). 9. πιὸ davi, ponit cod. 20. orabit emendavi, 
cod., Hg1., Volkm., Fr., mei M. 8. et orauit cod.—orbis emendavi, omnis cod., 
A. M. 9.10. de proximo suo cod. M. 8. et A. M., Hg. (gr.), Fr., omni- 
Volkm., Roensch (Z. f. w. Th. 1868 potens Hg. 22. hane cod., Hgt,, 
p. 95), ad_proximum suum Hg!., pro- Volkm., del. M. 8. et A. M., Fr. — tunc 
ximo suo Fr. 10. nobis cum cod., iB cod., Μ. 8. et A. M., Hg. (gr.), Fr., 
Volkm., nobis tum M.S. et A.M.,Fr. tune Hg't., Volkm. — secus cod., se- 
10. 11. B ofetiis emend. Hg’. al., pro- cundum Hgt. 24. 25. allofilorum cod., 
fetis cod. 718. arbiter, i. e.. μεσίτης, allophyloram Hg!. 26. maiestas cod., 
cf. I, 3 p. 110,12. 14. vae emend. M. maestitia emend. Merx., Hg'., maiestas 
S. et A. M, Hg. (gr.\, uae cod. et ce- tua Volkm., molestia Fr. 26. remi- 
teriedd. — secus cod. (bis), secundum niscetar emendavi, reminiscitur cod. 


ASSUMPTIONIS C. IlI—V. 119 


mentum, quod fecit cum patribus illorum, et palam faciet miseri- 
cordiam suam et temporibus illis et mittet in animam regis, ut 
misereatur eorum, et dimittet illos in terram eorum et regionem. 
14tunc ascendent aliquae partes tribuum et venient in locum con- 
stitutum suum et circumvallabunt locum renovantes. duae autem 
tribus permanebunt in praeposita fide, sed tristes et gementes, 
quia non poterint referre immolationes domino patrum suorum. 
et X tribus crescent et devenient apud natos.in tempore tri- 
baum. 

V. 1511 tum adpropiabunt tempora arguendi, et vindicta 
surget de reges participes scelerum et punienfes eos, et ipsi di- 
videntur ad veritatem propter quod factum fuit; ,,devitabunt iu- 
stitiam et accedent ad iniquitatem et contaminabunt inquinatio- 
nibus domum servitutis suae“, et quia fornicabunt post deos alie- 
15 nos. non enim sequentur veritatem dei, sed quidam altarium in- 
quinabunt de [ipsis] muneribus, quae inponent domino qui non 
sunt sacerdotes, sed servi de servis nati. ‘®qui enim magistri 
sunt doctores eorum illis temporibus, erunt mirantes personas 
cupiditatum et acceptiones munerum et pervendent iustitias acci- 
20 piendo poenas. et ideo implebitur colonia et finis habitationis 
eorum sceleribus et iniquitatibus. adeo ius qui faciunt erunt impli 
iudices, ii erunt in campo iudicare quomodo quisque volet. 

IV. 2. et temporibus illis cod., tius: in nationibusM.S.etA.M. 16. de 
Volkm., Fr., temporibus illis Hg'., M. S. [ipsis] emend., Roensch (Z. f. w. Th. 1874 

et A. M. — et mittet cod. Ηρ. eM. S.et p.557),de...... cod., de Poe ag. ot 

rN M.,Fr.,emittit Volkm. 3. misereatur fomnib us} Volkm., de (donis et] M.S. et 
emendavi, misereator cod. — dimittet A.M., de[decoris] Fr. 17. enim = δὲ 
emendavi, dimittit cod. 6.sedemend. (cf. quae ad 4 Ezr. VI, 8 notavi). — 
Volkm., Ἀ S. et A. M., Fr., sua cod. magistri cod., val, del. M.S. et A.M. 
Hg. oterint cod., Volkm., Fr., 18. doctores co , Hg. al., [et] doctores 
pcerunt. er , Ν. 8. ot A. Μ. — pa- Fr. 19. cupiditatum cod., g'., Volkm., 
trum emendayvi, patruum cod. 8. 9. feupidi} cupitatum M. S. et A. M., no- 
tribum cod., tribulationis Hg’.,tribuum _bilitatum — acceptiones cod., σι. 
Volkm., Fr., turbarum M. et A. M. al., acceptionis M. S. et A. M. — per- 


V. 10. tum Volkm., Hg. (gr. ), cum vendent cod. Hg? al pervertent Wie- 
cod. et ceteri edd. 11. surget emen- seler (Jahrb, d. Cheol 1868 ἐφ 641), 
0 


davi, surgit cod. — de i. e. ded (cf.1, Fr. 20. poenas, secundum Volkm., 
2 p. 116, 5) cod. et Roensch (Z. f. w. Fr. ποινάς, . τιμάς. — finis cod., 
Th. 1868 p. 95), ad Hgt., in Fr. 11. fines Fr. — ha itationis emendavi, ha- 
12. dividentur cod., Hg., M. ΕἾ et A. x, bitationes cod. 21. 22. adeo ius qui 
Fy., diiudicantur Volkm. 2. propter faciant erunt impii iudices, ii erunt in 
cod., Hg. al, propter verbum M. camp 0 po He. (gr.), adeo ut qui facit erunt 
A. M. — factum cod. Ηρ! . al., dictum pi iudices erunt in eam post fines 
Volkm., fatum M. 8. et M. 13.14, habitationis sceleribus et iniquitatibus 


inquinationibus Hg1, , Volkm., Fr., in- a domino qui faciunt erunt impii iu- 
genationibus cod., in ’ ge(ntibus) vel po- dices ‘inerunt in campo cod. (ubi ea- 


Deut. 
XXXI, 1 


120 


MOSIS 


VI. 1’Tunc exurgent illis reges imperantes, et qui sacerdotes 
summi dei vocabuntur facient impietatem ab sancto sanctitatis. 
18et succedet illis rex petulans, qui non erit de genere sacerdo- 
tum, homo temerarius et improbus, et iudicabit illis, quomodo 
digni erunt. qui elidet principales eorum gladio et locis ignotis 
sepeliet corpora illorum, ut nemo sciat ubi sint corpora illorum. 
occidet maiores natu et iuvenes et non parcet. tunc timor erit 
illius acerbus in eis in terra eorum et faciet in eis iudicia, quo- 
modo fecerunt in illis Aegyptii, per XXX et IV annos et puniet 


Θ08. 


1%e¢ producet natos, qui ecedentes sibi breviora tempora 10 


dominarent. in partes eorum fortes venient et occidentis rex po- 
tens, qui expugnabit eos et ducet captivos et partem aedis ipso- 
rum igni incendet, aliquos crucifiget circa coloniam eorum. 

VII. 2°Ex quo facto finientur tempora momento. [finiJetur 
cursus a(evi], horae ILI venient, coguntur secus [septimjas [VII] 15 
pos(tumas] initiis tribus ad exitus. VIII propter initium, tres 
septimae secunda, tria in tertia, duae h[o]r[ae qujartae. 71 et regna- 


dem fere repetuntur et post ,,fines ha- 
bitationes sceleribus et iniquitatibus“ 
altera textus forma additur), a domino 
qui faciunt erunt impii iudices, ii erunt 
in campo Hg!., a domino. [quae] qui 
faciunt erunt impii indices et erunt in 
campo Volkm., a deo, ut, qui facta- 
. runt, impie, iudices erunt in ea in post 
M. 8. et A. M., a domino qui deficiunt 
erunt impii iudices, et erunt in campo 
¥Fr.. 22. quisquae cod. 

VI. 1. qui emend. Fr., in cod. et 
ceteri edd. 2. facient emend. Fr., fa- 
cient faeientes cod., facientes Hg', 
Volkm., in faciem facientes M.S et 
A. M. 3. succedet emend., succedit 
cod. 5. elidet emendavi, elidit cod. 


6. sepeliet emendavi, singuli et cod.,. 


singulis sepeliet Volkm., iugulabit M. 
5. et A. M., strangulabit Fr., stinguet 
(i. e. exstinguet) Roensch (Z. f. w. Th. 
1868 p. 58 sq.). 7. occidet emendavi, 
occidit cod. 8. acerbus emendavi, 
aceruus cod. — in eis cod., del. M. S. 
et A. M. — terra Hg!., Fr., terram 
cod., Volkm., M. S. et A.M. 9. Ae- 
gyptii Hg’. al., aegypti cod., sed du- 
1a vestigia correctionis ,aegyptii’ te- 
status est Ceriani. — puniunt cod., 


punibit Hg!., Volkm., Fr., puniet vel: 


poenabit M. 8. et A. M.. 
cet Hg!., Volkm., M. S. et A. 


19. produ- 
. Fr., 


. Toducit cod. "— qui ecedentes sibi (0% 
παράλληλοι) Hg. (gr.), ... ecedentes 
sibi cod., succedentes illi Hg1., M. S. et 
A. M., [qi dJecedentes sibi Volkm., (qui 
sujccedentes sibi Fr. — breviora cod., 
Hg'. al., duriora. Volkm., et punientes 
eos breviora M. 8. et A. M. 11. do- 
minarent Hg. (gr.) ,Fr., donarent cod., 
Volkm., donec Hg'!., donec repente M. 
S. et A. M. — partes emend. A. de 
Gutschmid, Ηρ". al., pares cod. — for-. 
tes Hg. (gr.), mortis cod., hostes A. de 
Gutschm., Hg'., cohortes (cortes) M. 8., 
Volkm., Fr., martiales (οὗ “Ageco:) 
Roensch (Z. f. w. Th. 1874 p. 111). — 
occidentis Hg‘. al., occidentes cod. 12. 
qui Hg!. aL, quia cod. — ducet Hg!. 
al., ducent cod. 13. igni cod. al., igne 
Hg". — incendet Hg!. al., incendit 
cod. — crucifiget Hg'. al., crucifigit 
co 


VII. 14. facto cod.,Hg'. al., del. M. 
S.etA.M. 14—17. finietur—duae quar- 
tae Hg. (gr.,om. horae), .... etur cur- 
sus a.... horace: III - wentant coguntur 
SCCUM ....0 86.... pos see eee ini- 
tiis tribus ad exitus-: VIII propter ini- 
tium tres septimae secunda tria tn ter- 
tia duae h'..7.. actae cod., [finiJetur cur- 
sus a{nnorum], horae LITT venient, n- 
tur secul{i septim|ae [septem] pos| tre- 
mae ablinitiis tribulationis ad exitus. 


ων 


τ ASSUMPTIONIS C. VI—VIU. 121 


bunt de his homines pestilentiosi et impii, dicentes se esse iustos. et 
hi suscitabunt iram animorum suorum. qui erunt homines dolosi, 
sibi placentes, ficti in omnibus suis et omni hora diei amantes 
convivia, devoratores gulae s[ervie]n[tes] ca .. nus 
5 dus....-... .e Ua. 
~..0,...70€... . [djelentes, [paupejrum bonorum comestores, 
dicentes se haec facere propter misericordiam. qulare] sicut exter- 
minatores quaeru(nt], fallaces, celantes se, ne possent cognosci, 
impii, in scelere pleni et iniquitate, ab oriente usque ad oeciden- 
10 tem dicentes:  ,,Habebimus discubitiones et luxuriam edentes et 
bibentes et potabimus nos tamquam préncipes erimus“. et manus 
eorum et dentes zmmunda tractantes, et os eorum loquetur ingen- 
tia et super dicené: ,.Nods [tu me] fangere, ne enquines me doco en 
quo [verJsfor]...-.is d........8U.....ue.....in« 
1... 2... 76... . raut....in plebem quae sferefit] illis. 
VIL. 2? He [cijta [ad]veniet in eos ultio e¢ ira, quae talis non 
fuit in illis a saeculo usque ad illum tempus, in quo suscitabit 


VIII prope initium, tres septimae se- 
cunda, tria in tertia, duo hfojra [ὁ 
᾿ IvV]tae Hg'., (ex -quo facto finientur 
tempora. momento) [fini‘etur cursus, 
g{ando] horae - [TIT - ueniunt - coguntur 
secun(da, medija, e[t sic] pos] tama in] 
initiis tribus ad exitus. propter 
initium. tres (ἕως) septimae, secunda 
tria, in tertia duae [p]jeractae Volkm., 
{seque]tur cursus al[ter]; horae: IIIT: 
uenient. cogentur secun(do septiman|ae 
ΨΙΠ1, post| umae Δ] 1118 tribulationis 
ad exitus. VIIII propter (fort. tempora) 
initium, tres septim[anjae secunda, tria 
{in del.] tertia, duac. eractae M. 8. et 
A. M. . Colanii οὐ Wieseleri lectiones 
ad graecam meam versionem notavi. 
Fritzschius fere desperavit. Roensch 


(Ζ. f. w. Th. 1874 p. 552 sq.) haee propo- ὁ 


suit: Ex quo facto finientur tempora, 
momento finietur cursus annorum. ho- 
rae III] variant [- παραλλάττονται, 
haben ungleiche Linge], coguntur [= 
sie werden ins Kurze gezogen] secus 
mensuram temporum [oder mensuram 
suppositam ?] inde ab initiis tribus ad 
exitus. V. propter initium [ἐγγὺς 
τῆς ἀρχῆς]. 11. regnabunt-emend. A. 
de Gutschmid, Hg’. al., regnarunt cod. 

VII. 1. de his cod. et Nerique edd., 
dehinc Hg'!. — dicentes Hg'. al., do- 


centes cod. 2. animorum cod. et edd., 
amicorum emend. Roensch. (Z. f. w. Th. 
1874 p. 559). 6. |djelentes Volkm., 
Hg. (gr.). — [paupeJrum Volkm., He. 
(gr.), Fr. — comestores cod. et edd., 
comesores coniecit Fr. 7. qulare} si- 
cut (cf. ΠΙ, 9 p. 117, 19) ξ ter) 
... se et cod., eorum:si et Volkm., 
eorum, sed et Fr. 8. quaeru[nt] Hg. 
(gr) queruli et Fr. — possent cod. et 
erique edd, possint Fr. 11. et po- 
abimus nos Hg. (gr.), Fr., e¢ putaui- 
mus nos cod., si mutavimus nos Volkm., 
erpotabimus, mox Roensch (Z. f. w. 
ἢ. 1874 p. 559). — erimus = ἐσό- 
μενοι, cf. VII,.20 p. 120, 15 cogantur 
= συναγόμενοι. 12. dentes Hg. (gr.), 
Fr., mentes cod. et ceteri edd. — tra- 
etabunt Fr. 13. superdicent (cf. 4 Ezr. 
VII, 23) Hg. (gr.), Fr., seper dicent 
cod. et ceteri edd. — Noli (tu me} tan- 
gere Volkm., Hg. (gr.), Fr. nolt.... 
tange cod. 14. |verjsjor] Hg. (gr.). 


15. slerlwiit] Hg. (gr.), 8. .α΄. cod. se- 


cundum Cerianlum. ᾿ 
VILLI. 16. e¢ ite [ad]veniet Hg'., 
Volkm., et [aljte[ra] ueniet M.S. et A. 
M., [ecce tanta] veniet Fr., e¢..ta.. 
ueniet cod. 17. illum (cf. Roensch 
Itala u. Valg. p. 276) cod., illud edd. 
— suscitabit Hg". al., suscitauit cod. 


122 MOSIS 


illis regem regum terrae et potentantem a potentia magna, qui 
confitentes circumcisionem in cruce suspendet. nam negantes tor- 
quebit et tradet duci vinctos in custodiam. et uxores eorum dis- 
donabuntur gentibus, et filii eorum puri secabuntur a medicis, 
pueri inducere acrobistiam illis. ?3nam illi in eis punientur in 5 
tormentis et igne et ferro et cogentur palam baiulare idola eorum, 
inquinata quomodo sunt pariter continentibus ea, et a torquenti- 
bus illos pariter cogentur intrare in abditum locum eorum et co- 
gentur stimulis blasfemare verbum contumeliose, novissime post 
haec et leges quot haberent supra altarium suum. 10 
IX. 24Tune illo ducente homo de tribu Levi, cuius nomen 
erit Taxo, qui habens VII filios dicet ad eos rogans: ,, Videte, 
filii,,ecce ultio facta est in plebe altera crudelis inmunda et tra- 
ductio sine misericordia et eminens principatum. quae enim gens 
aut quae regio, aut quis populus impiorum in dominum, qui ls 
multa scelesta fecerunt, tanta mala passi sunt, quanta nobis con- 
tigerunt? nunc ergo, filii, audite me. ?5videte enim et scite, quia 
numquam temptarunt deum nec parentes nec proavi eorum, ut 
praetereant mandata illius. scitis enim quia hae sunt vires nobis. 
et hoc faciamus: ieiunemus triduo, et quarto die intremus in spe- 20 
lunca, quae in agro est, et moriamur potius quam praetereamus 


VII. - potentantem emend. 
Roensch. (Z. f. w. Th. 1868 p. 92 sq.), 
testatem cod. et edd. 2. suspend et 
gi.al., suspendit cod. — nam (= ὃ 
ef. I, 1 p. 115, 3) cod., et non M.S. ot 
AM. — negantes Ηρ". al., necantes 
cod. 8. tradet Hg'., M. 8S. "et A. M., 
Fy., tradidit cod. 8. "4, disdonabuntar 


IX. 11. ducente (ἡγουμένου) Hg. 
(gr.), dicente cod., edicento ecce] 
Yoik km., Fr., die erit M. 8. et A. M 
—lenui cod. 12. dicet Ηρ! ne di- 
cens cod. 13. inmunda cod. Ηρ; 8]., 
in mundo M.S. et Α. Μ., Fr. 18. 14. 
traductio = ἔλεγχος. 14. eminens 
principatum (ὑπερέχων τὴν 


emend. M. Haupt, Hg. (gr.), Fr., diis 
donabuntur cod., diris donabuntur Hg'., 
dominis donabuntur in M. 8. et A. M. 
‘4. puri emend. Roensch (Z. f. w. Th. 
1874 R 559), pueri cod., He. (Br, παῖ- 
Hee olkm., M. 5. et A M ube 

— secabuntur t, al, secaban- 
re cod. 5. pueri co , Volkm., pubis 
M. 8S, 1,, et vexabuntur M. 9. et A. 
M., del. Fr., inpuris? Roensch 1.1. — 
inducere cod et edd. plerique, indu- 
cent M. 8., Hg', — acrobystiam Hg'. 
al., acrosisam cod. — nam illi = οἱ 
δέ. 1. pariter cod., del. Volkm. 10. 
leges quod cod., legis quod Hg. 
(gr.), leges οὐ quo fr. 


ἀρχὴν 
emend. Roensch (Z.f. w. Th. 1868 ΑΝ 100), 
Hg. (Br. .), eminent principatum cod.,” 
eminet principatum Volkm., emerens 
prineipavum (ἀπαιτῶν τὴν ἀρχὴν) 
oensch (Z. f. w. Th. 1874 p. 560), 
clementia principatuum M. 8. ot. A. M., 
Fr. 15. dominum Hg’, al., domum 
cod. 16. 17. contigerunt Ηρ". al., eon- 
tegerunt cod. temptarant Het., 
temptans cod., μωρίας Volkm., 
temptavimus M.S. et A 
Fr. — parentes cod., parentes nostri} 
M.S. et A. Μ., Vr. 19. hae ne ἀν 
haec cod., Hg". al . 20. faciamus Hg. 
(στ), faciemus cod. et edd. 20. 21. 
spelunea cod., spelancam Hg'. al. 


ASSUMPTIONIS C. VilI—x. 123 


mandata domini dominorum, dei parentum nostrorum. hoc enim 
51 faciemus et moriemur, sanguis noster vindicabitur coram do- 
mino“. : | 
X. ?8Et tune parebit regnum illius in omni creatura illius. 
δ et tunc zabulus finem habebit, et tristitia cum eo abducetur. tunc 
implebuntur manus nuntii, qui est in summo constitutus, qui pro- 
tinus vindicabit illos ab inimicis eorum. 27[(exur]get enim caele- 
stis a sede regni sui et exiet de habitatione sancta sua cum in- δορὶ. I, 
dignatione et ira propter filios suos, et tremebit terra, usque ad 
10 fines suas concutietur, et alti montes humiliabuntur et concutien- Enoch. I 
tur, et convalles cadent, sol non dabit lumen, et in tenebris con- Sep, Sal 
vertent se cornua lunae et confringentur, et tota convertet se in 
sanguine, et orbis stellarum conturbabitur, et mare usque ad 
abyssum decedet, at fontes aquarum deficient, et flumina exare- 4 zsr. v1, 
15 scent. quia exurget summus deus aeternus solus et palam veniet,znocn.xc 
ut vindicet gentes, et perdet omnia idola eorum. ?®tunc felix eris 
tu, Istrahel, et ascendes supra cervices et alas aquilae, et inple-4#=.xL: 
buntur, et altabit te deus et faciet te haerere caelo stellarum 
loco habitationis eorum et conspicies a summo et vides inimi- 
90 Cos tuos in terra et cognosces illos et gaudebis et ages gratias 
et confiteberis creatori tuo. ?%nam tu, Iesu Nave, custodi verba. 
haec et hunc librum. erunt enim a morte mea usque ad ad- 
ventum illius tempora CCL, quae fient. e¢ hec cursus [est] horum 


IX. 2. vindicabitur Hg'. al., uin- 
dicauitur cod, 

X. 5. zabulus, i. e. διάβολος, cf. 
Lactant. de mort. persec. 16, — tristi- 
tia 1, al.. tristitiam cod. — abdu- 
cetur Hg!., Volkm., Fr., adducetur cod., 
dedacetur M. 8. et A. M 7. vindi- 
cabit Hg!. al., uindicauit cod. 
cum indignationem et iram cod. 10. 
concutietur et cod., haec et alia del. 
M. 83. et A. M., ut hymnus quidam ef- 
ficeretur. 11. tenebris cod., tenebras 
Fr. 12. et cod.. del. M.S. et A. M.,, 
Fr. — convertet Ηρ. al. convertit cod. 
13. sanguine cod., sanguinem Hg’. al. 
— conturuauitur cod. 14, decedet 
Ηρ. al., decedit cod. — at emend. 
Roensch (Z. f. w. Th. 1868 p. 101), ad 
cod., et Ηρ. al. 14. 15. exarescent 
emend. M. Haupt, Hg'., expavescent 


cod., Volkm., M. 8. et A. M., Roensch 


(Z. f. w. Th. 1874 p. 560). 15. exur- 
get Hg'. al, exurgit cod. 17. 18. ot 
inplebuntur [dies tui] Fr. 18. altabit 


Hg!. al., altauit cod. —- herere cod., 
haerere 9 M.S. et A.M. 19. eorum 
(τῶν ἄστρων) cod., eonum (αἰώνων) 
suasit Roensch (Z. f. w. ΤῊ. 1814 p. 590). 
— conspicies Hg!. al., conspiges cod. 
— uides cod. (cf. Roensch in Ζ. f. 
w. Th. 1868 p. 85), videbis Ηρ. al. 
20. terra Ηρ, al., terram cod. — ages 
Hg'.al.,agiscod. 21!.nam (= dé)cod., 
iam Ηρ!. 81. 22. a morte mea Hg. 
(gr.), ἃ morte receptionem cod., a mea 
receptione Hgt., a morte et receptione 
mea Volkm., Fr., a receptione mea M. 
S. et A. Μ. 23. fient Hg., fiunt 
cod. et ceteri edd. — [est] Hg'., [erit] 
Volkm., Fr. 


124 MOSIS 


quem conveniunt, donec consummentur. ego autem ad dormitio- 
nem patrum meorum eam. itaque tu, Iesu Nave, firma. te elegit 
deus, esse mihi successorem eiusdem testamenti“. 
ΧΙ. %°Et cum audisset Jesus verba Moysi, tam scripta in 
sua scriptura, omnia quae praedixerat, scidit sibi vestimenta et 5 
procidit ad pedes Moysis, et hortatus est eum Moyses et ploravit 
cum eo.. ?/et respondit illi et dixit Jesus: ,Quid me solaris, do- 
mine Moyse, et quo genere solabor de qua locutus es voce acerba, 
᾿ quae exivit de ore tuo, quae est plena lacrimis et gemitibus, quia 
tu discedis de plebe ist{a modo]? quis locus recipiet [iam] te? aut 10 
quod erit monumentum sepulturae? aut quis audebit corpus tuum 
transferre inde, ut humum de loco in locum? omnibus enim mo- 
rientibus secus aetatem sepulturae suae sunt in terris. nam tua 
sepultura ab orlente sole usque ad occidentem, et ab austro usque 
ad fines aquilonis, omnis orbis terrarum sepulcrum est tuum. 15 
32domine abis. et quis nutriet plebem istam? aut quis est- qui 
miserebitur illis? et quis eis dux erit in via? aut quis orabit pro 
els nec patiens ne uno quidem die, ut inducam illos in terram Ὁ 
Amorreorum? quomodo ego potero (....) plebem hanc tamquam 


X. 1. conveniunt cod., Ηρ. al., 
(μεϑοδεύουσιν Roensch Ζ. f. w. Th. 
1874 p. 560), conficient,. Fr. 
Hg. al., eram cod. — tu cod., Volkm., 
M. δ. et A. M., Hg. (gr.),.Fr., te Hg!. 
— firma Hg. (gr.), forma cod., formate 
Hg!., firma te A. deGutschmid, Volkm., 
(confortare et) firma te, (nam te) M.S. 
et A. M., confortare Fr. 

ΧΙ, 4. tam, i. 6. οὕτως. 5. quae 
cod., (quam].quae M. S. et A. M., Fr. 
— praedixerat Hg. al., praedixerant 
cod. 6. Moysis Hg'., Volkm., meos 
cod., Mose M. 8. et A. M., Moyseos Fr. 
— hortatus est eum Roensch (Z. f. w. 
Th. 1868 p. 102 sq.), M. S. et A. M, 
Hg. (gr.), Fr., hortatus est cum cod., 
precatus est cum Hg't., luctatus est 
cum Volkm. — Moyses Fr., monse cod., 
Moyse Hg'., Moses M.S. et A.M. 7. 
cum cod. 1, al., coram Volkm. — 
solaris emend. M.S. et A. M., Hg. (gr.), 
celares cod., Fr., zelaris Volkm. 8. 
Moyse Hg'. al., monse cod. — solabor 
emend. M. 8S. et A. M., celabor cod., 
celabo Fr., zelabor Volkm. — qua cod., 
Hg., quo Volkm., M. S. et A. M, Fr. 
— es Hg. al., est cod. — acerba Hg!. 
al., acerua cod. 9. quae Ηρ, al, que 
cod. . 10, discedis cod., Hg'. al., dis- 


2. eam — 


cedes Fr. — ist{a modo] Hg. (gr.); ist[a 
multa} Volkm., ist/a. kt iam] M. 8. et 
A. M., ist{a? verum] Fr. — recipiet 
[181] emend, Fr., Roensch (Z. f. w. Th. 
1874 p. 560), recipiet .... cod., reci- 
ἰοῦ [nunc] M. S. et A. M., recipiendi 
. (gr.). 11. audebit Hg!. al., au- 
deuit cod. 12. transferre cod. — inde, 
ut emend. A. de Gatschm., Hg’. al., in 
eut cod. — humum (yoov) emendavi, 
homo cod. et plerique. edd., hominis 
1, 13. secus cod., secundum Ηρ. 
16. abis emend. M. 8. et A. M., Hg. © 
(gr.), ab his cod., abhinc Hg'., abibis 
Fr. — nutriet Hg!., M. 8. et A. M, 
nutrit cod., nutribit Volkm., Fr. 18. 
atiens cod, Hg'., patien[te]s Volkm., 
tiscens M. 8. et A. M., intermittens 
Volkm. — uno cod., Hg'.al., unum Fr. — 
die Hg!. al, diem cod., Fr. 19. Amor- 
reorum (cf. p. 125, 9) emend. H. Ewald 
Geschichte Christus’ ἃ. s. Zeit ed. 1Π. 
étting. 1867 p. 81), M.S. et A. M, 
Hg. (gr.), Fr., araborum cod., Hg'., 
Volkm., proavorum Roensch (Z. f. w. 
Th. 1874 p. 560 sq.). — ego emend. 
M. 8., Hg!., ergo cod..et ceteri edd. — 
potero M. 5. et A. M., po 
tero cod., Hg!. al., potero [ducere] 


ASSUMPTIONIS C. X. XI. 125 


pater unicum filium, aut tamquam filiam dominam virginem, quae 
paratur tali-viro, quae timebat, corpus custodiens eius a sole et 
ne (sint) excalciati pedes eius ad currendum supra terram? 
88(quid] ad voluntatem eorum praestabo illis ciborum et potus 
5 secus voluntatem voluptatis eorum? [viri] enim illorum erant DC Ered. xI1,37. 
millia. nam isti in tantum inereverunt in tuis orationibus, do- 
mine Moyse. et quae est mihi sapientia aut intellectus in domo 
{domini] verbis aut iudicare aut respondere? %4sed et reges 
Amorreorum cum audierint expugnare nos, credentes iam non 
10 esse (Mosis) ‘sacrum spiritum dignum domino, multiplicem et in- 
compraehensibilem, dominum verbi fidelem in omnia, divinum 
per orbem terrarum profetem, conasummatum in saeculo doctorem 
iam non esse in eis dicent: ,,Zamus ad eos. si inimici impie 
fecerunt semel adhuc in dominum suum, non est defensor illis, 
15 qui ferat pro eis praeces domino, quomodo Moyses erat magnus 
nuntius, qui singulis horis, diebus et noctibus habebat genua sua 
infixa in terra orans et: intuens omnipotentem orbis terrarum 
cum misericordia et iustitia, reminiscens testamentum parentum 


et iureiurando placando dominum.“ dicent enim: ,,Non est ille 


XI. 1. filiam dominam (ϑυγατέρα 
κυρίαν) cod., Ηρ!, al., filia dominam 
M. 8 t A. M., filiam domina Fr. 

2. tali vire cod., Hg. al., nuptiali viro 
Volkm. thalamo viri M. 8. et . M, 
tradi viro Roensch (Z. f. w. Th. 1868 


Ρ. 105 sq. 1869 p. 228), Fr. quae 
timebat (εὐλαβῆ) 7) cod. Ηρ", al., uae 
timebat viam Vo Ikm., cul timeba 


S. et A. M., quem timebit Roensch 
᾿(Ζ. ἢ, w. Th. 1. 1.), quae timebit Fr. 
2 Cor. ΧΙ 2-contulit B. Weiss. 3. 
(sint) M. 83, et A.M., Fr., om. cod. et 
ceteri edd. — exealceati He! al., scal- 
ciati nid) He oat οι ᾿ ay 
4. [qui . (gY.), «0.8. cod., {et qui 
Volkm., M. not A. M., Fr. — ad ἃ yo- 
luntatem Hg‘. al.,de uoluntatem cod., de 
uoluntate Fr.—ciborum et potus emend. 
Volkm., Fr., ciborum et potui cod., ci- 
bum et potum Hg'., ciborum et oti M. 
S. et A. M., cib. et potuis Roensch (Ζ. f. 
w. Th. 1868. p. 106). 5. secus cod., Βθ- 


cundum Hg!. — voluptatis Hg'.al., uo- 
luntatis cod. — [viri] (cf. χοᾶ, ὙΠ, - 
Volkm., fnume- 


37), ae ait ete 


{acies] Roensch 


(Z. f. w. Th 1874 p. 561). — erant cod., 
Hg. al., erunt Fr. — DC Hg'. al, Οὐ 
cod. 6. increverunt Hg"'., qui creuerunt 
cod., quidem creverunt Fr., quid fel 
τοσοῦτόν τι) creverunt Roensch (Z. 
w. Th. nae 961). 
al., monse co 
M.S. et A. M.; He. on wee 
cod A 9. xpugmare om Volkin, M. 
g. (gr.), Hr., ex ugna- 
bunt Hg! 10. Mosis emondavic se- 
met ὁ Bat Volkm., [in eis] semen 
M. 8. οὐ A secus Fr., semel Wie- 
seler ]. I P. 645, semideum vel senem 
Roensch (4. f. w. Th. 1874 p. 561). 
Mosen intellegendum esse docent 1. 
11 sq. — awit ae 1, 6. πολυμερῆ 
(cf. al. Sap. VII, 22) Roensch ‘(Z. f. 
w. Th. 1874. p. 561). 13. dicent 
Ηρ". al, dicens cod. 15. Moyses 
Hg'. al., monse cod. 17. omnipo- 
tentem Hg!., Volkm. al., homini po- 
tentem cod., omnipotontem [risitare| 
Fr. — orbis .? , orbem co 
aes cod., Hg., Fr., placans M. 8. 
e 


Hg 
~E 


126 MOSIS 


cum eis. eamus itaque et confundamus eos a facie terrae,“ quod 
ergo fiet plebi isti, domine Moyse? “ 

XII. 35 Et postquam finivit verba lesus, iterum procidit ad 
pedes Moysi. et Moyses prendit manum ipsius et erexit illum 
in cathedra ante se. et respondit et dixit illi: 385 ylesu, te ne 5 
contemnas, sed praebe te securum et adtende verbis meis. omnes 
gentes quae sunt in orbe terrarum deus creavit ut nos, praevidit 
illos et nos ab initio creaturae orbis terrarum usque ad exitum 
saeculi. et nihil est ab eo neglectum usque ad pusillum, sed 
omnis praevidit et pronovit cunctis. [6666] dominus omnia quae 10 
futura essent in hoc. orbe terrarum providit, et ecce affertur. 
$7[itaque dominu]s me constitust pro eis, ut pro peccatis eorum 
[orarem] et in [pljorare[m] pro eis. non enim propter meam vir- 
tutem aut firmitatem, sed temporatim misericordiae ipsius et 
patientia contigerunt mihi. dico enim tibi, lesu, non propter pie- 15 
tatem plebis huius exterminabis gentes. **lumina caelz, firma- 
menta ors facta et probata a deo et sub anulo dexterae illius 
sunt. facientes itaque et consummantes mandata dei crescunt 
et bonam viam exigunt. nam peccantibus et neglegentibus man- 
data carent bona quae praedicta sunt, et punientwr a gentibus 20 
Roensch 1. 1, ...... et in .. ccare. 
cod. (litteras | omissas Ceriani to vel 
lo legit). 14. firmitatem emendavi, 
infirmitatem cod., Hg'. al., in firmitate 
mea M.S. et A. M. — — temporatim (πρὸς 
καιρὸν) emendavi, temperantius cod., 


temperantia Ηρ. 15. contigerunt 
Hg'., contegerunt ¢ cod. 16. lumina 


XI. 1. confundamus (συγχέωμεν) 
cod., Hg'. al., contundamus ΕἾ. — 
faciae cod. — quod cod., M. S. et 
A. M., Fr., quid He! 2. Moyze Hg}, 
al., monse cod. 

XII. 4. Moysi. et Moyses Hg'. al, 
monsi et monse cod. δ. Iesu, Het, 
M. 5. οἱ A. M., Fr., iesus cod., Mo eee 


Volkm. 6.te Hg", Fr., at cod., Vo caeli (cf. Salom. Sap. ΧΗ͂Ι, 2 φωστῆ- 
M. 8. et A. M. 7. orbe Ἦρ!. al., eas οὐρανοῦ, Test. Levi 14 οἱ φωστῆ- 
ore cod. — ut nos, praeuidit Roensch ρες τοῦ οὐ avov) Hg. (gr.), omnia 


(Z. f. w. Th. 1868 p. 107), Fr., et nos caelt ὁ r. 17. firmamenta 
praeuidit cod., Hg’. 8. usque cod. , Hg}. al., farmamente [et] Volkm., 
(coniecit Roensch }. 1.), Fr., ut cod. enim fundamenta M. 8. et te. M., fir- 


et A. de Gutachm. al. — 10. pronovit 
emend, Volkm., Hg. (gr.), Fr., prouo- 
uit cod., Hg’. — cum ess cod., He. 
cunctis M. 8. et A. M., Ηρ. ( gr): — 
6666] dominus emendavi, . . de cod., 
dominus Hg1., ens] dominus 

olkm., Hg. (gr.), fut dominus Fr. 
. aff (adfertur) , 
aufertur cod., M. aS oy - 
[itaque dominn] 78 Hg 
cod. ailitaque dii 8), 
[sic da dmn]s Vo 

olkm., Hg. (gr.), Fr., et ‘cod., Hg 1, 
al. 13. {orarem] et in tpljorare[raj 


Volkm., 
Fr. — 


mamenta [et fundamenta] Fr 17. 
et probata Volkm., Hg. (gr.), Fr., ut 
rouata cod. — annulo (cf. lerem. 

, 24. Agg. II, 24. Sir. XLIX, 11) 
vel anulo emend. A. te Gutschmid et 
B. Weiss, Hg'., Volkm., Fr., nullo eod., 
umbra M. 8. et A. M.. 8. erescunt 
cod., Hgt., Volkm., crescent M. 8. 6 
A. M, 19. exigunt cod. ΑΝ 
Volkm., exigent M. 5. et A. M.; Fr. — 
7 -- ὁ έ. τὰ. carent ng ἢ He. 

on He co carebun i 
BT bona > M. 5. et A. Σὰ 
bonam sod bona ea Volkm. 


ASSUMPTIONIS C. XI. xX. FRAGMENTA. 127 


multis tormentis. nam [ut] in totum exterminet et relinquat eos 
fieri non potest. exibit enim deus, qni praevidit omnia in 
saeculo, et stabilitum est testamentum illius. et iureiurando 


‘Fragmenta. 


I. ᾿Εγὼ dé εἶμι ἀτμὶς eno κύϑρας. 

haec Mosis verba Clemens Rom. epi. I, 17 p. 22, 11 ser- 
vavit. 

II. Mosis exitum secundum Mosis assumptionem descripsit 
Clemens Alexandrinus Strom. VI, 15, 132 p. 806 sq.: εἰχότως ἄρα 
χαὶ τὸν Μωῦσέα ἀναλαμβανόμενον διττὸν εἶδεν Ἰησοῦς ὃ τοῦ Navy, 
καὶ τὸν μὲν μετ᾽ ἀγγέλων, τὸν dé ἐπὲὶ ta ὄρη περὲ τὰς φάραγ- 
γας κηδείας ἀξιούμενον, εἶδεν δὲ Ἰησοῦς τὴν ϑέαν ταύτην κάτω 
πνεύματι ἐπαρϑεὶς σὺν καὶ τῷ Χαλέβ, ἀλλ᾽ οὐχ ὁμοίως ἄμφω 
ϑεῶνται, ἀλλ᾽ 6 μὲν καὶ ϑᾶττον κατῆλθεν, πολὺ τὸ βρῖϑον 
ἐπαγόμενος, ὃ δὲ ἐπικατελθὼν ὕστερον τὴν δόξαν διηγεῖτο ἣν 
ἐθεᾶτο, διαϑρῆσαι δυνηϑεὶς μᾶλλον ϑατέρου, ἅτε καὶ καϑαρώ- 
TEQOS γενόμενος, δηλούσης, οἶμαι, τῆς ἱστορίας, μὴ πάντων εἶναι 
τὴν γνῶσιν᾽ ἐπεὶ οἱ μὲν τὸ σῶμα τῶν γραφῶν, τὰς λέξεις καὶ τὰ 
ὀνόματα, καϑάπερ τὸ σῶμα τὸ ἸΠωῦσέως προσβλέπουσιν, οἱ δὲ 
τὰς διανοίας καὶ τὰ ὑπὸ τῶν ὀνομάτων δηλούμενα, τὸν μετὸὲ 
ἀγγέλων Μωΐϊσέα πολυπραγμονοῦντες. 

Origenes in Ios. Hom. VI, 1 (Opp. II, 400 sq.), quem con- 
tulit Roensch (Z. f. w. Th. 1869. p. 217): Denique et in libello 
quodam, licet in: canone non habeatur, mysterii tamen huius 
figura describitur. refertur enim, quia duo Moses videbantur: 
unus vivus in spiritu, alius mortuus in corpore. 

Catena in Pentateuchum a Franc. Zephyrino edita (apud 
Fabric. Cod. psendepigr. V. T. II. p. 121 βᾳ., H. Roensch, Das 
Buch der Jubiléen oder die kleine Genesis, Lips. 1874. p. 481): 
Est quidem in apocrypho mysticoque codice legere, ubi de crea- 
tis rebus subtilius agitur, nubem lucidam, quo tempore mortuus 
est Moses, locum sepulchri complexam oculos circumstantium 


XII. 1. nam [ut] τοῖα, Μ. 8. et cod.,Hg!. 8. saeculo emendavi, 886- 
A. M., Fr., nam cod., es 2, exibit cula cod. et edd. 
Volkm., M. 8. Fr., exiuit 


128 MOSIS ASSUMPTIONIS FRAGMENTA. 


perstrinxisse ita, ut nullus- neque morientem legislatorem neque 
locum videre potuerit, ubi cadaver conderetur. 

Evodius in epi. ad Augustinum (inter Augustinianas CCLIX): 
»quamquam et in apocryphis et in secretis ipsius Moysi, quae 
scriptura caret auctoritate, tunc quum ascenderet in montem ut 
moreretur, vi corporis efficitur, ut aliud esset quod terrae man- 
daretur, aliud quod angelo comitanti sociaretur.“ 

UI. Εἰ Scholio ad Iudae epi. v. 9, quod edidit C. F. Matthaei 
(ss. Apostolorum VII epistolae catholicae. Rigae 1782. p. 238 sq.), 
cui addidi Catenam in epistolas catholicas, ed. 1. A. Cramer, 
Oxon. 1840 p. 160 sq.) v. cl. Roensch (Z. f. w. Th. 1869. p. 218 sq.) 
hausit hoc fragmentum: 

Τελευτήσαντος ἐν τῷ ὄρει Mwicéws ὃ ἀρχάγγελος Mizar 
ἀποστέλλεται μεταϑήσων τὸ σῶμα. ὃ οὖν διάβολος ἀντεῖχε ϑέ- 
λων ἀπατῆσαι, λέγων ὅτι ἐμοὶ (edd. ἐμὸν») τὸ σῶμα ὡς τῆς ὕλης 
δεσπόζοντι. ἤτοι διὰ τὸ πατάξαι τὸν «Αἰγύπτιον βλασφημοῦντος 
κατὰ τοῦ ἁγίου καὶ φονέα ἀναγορεύσαντος,. μὴ ἐνεγκὼν τὴν κατὰ 


ς 


τοῦ ἁγίου βλασφημίαν ὃ ἄγγελος Ἐτισιμήσαι σοι ὁ ϑεός, πρὸς 
τὸν διάβολον ἔφη. 

Clem. Hom. II, 52: οὐ Μωῦσῆς φονεὺς ἢ καὶ παρὰ ἱερέως 
εἰδώλων κρίνειν ἐμάνϑανεν. 

Michaelis οἱ diaboli litem de corpore Mosis narravit Oecu- 
“menius in epi. Iudae p. 348: ἡ δὲ περὶ τοῦ Mwicing σώματος 
κρίσις ἐστὶν αὕτη" λέγεται τὸν Μιχαὴλ τὸν ἀρχάγγελον τῇ τοῦ 
Muiiséwg ταφῇ δεδιηκονηκέναι. τοῦ γὰρ διαβόλου τοῦτο μὴ 
καταδεχομένου, add’ ἐπιφέροντος ἔγκλημα διὰ τὸν τοῦ «Αἰγυπτίου 
φόνον, ὡς αἰτίου (edd. αὐτοῦ) ὄντος τοῦ Mwicéws, καὶ διὰ τοῦτο 
μὴ συγχωρεῖσϑαι αὐτῷ τυχεῖν τῆς ἐννόμου ταφῆς. 

IV. Iudae epi. v. 9: 6 dé Πιχαὴλ 6 ἀρχάγγελος͵ ὅτε τῷ 
διαβόλῳ διακρινόμενος διελέγετο περὶ tod Μωῦσέως σώματος, 
οὐκ ἐτόλμησεν κρίσιν ἐπενεγκεῖν βλασφημίας, ἀλλὰ εἶπεν Ἔπιτι- 
᾿μήσει σοι κύριος. 

Clemens: Alex. adumbratt. in epi. Iudae p. 1008 δὰ v. 9 no- 
tavit: hic confirmat assumptionem Moysis. 

Didymus Alex. in epi. Iudae (T. IV. Biblioth. Patrum p. 
327): ,licet adversarii huius contemplationis praescribunt prae- 
senti epistolae et Moyseos assumptioni propter eum locum, ubi 


MOSIS ASSUMPTIONIS FRAGMENT A. 129 


significatur verbum archangeli de corpore Moysis ad diabolum 
factum.“ 

Apollinarii Scholion in Nicephori Catena, et Lips. 1792. T. I. 
p. 1313: σημειωτέον, ὅτι καὶ ἐν τοῖς χρόνοις ἹΠωὐσέως ἦσαν καὶ 
ἄλλαι βίβλοι, at νῦν εἰσὶν ἀπόχρυφοι, ὡς δηλοῖ καὶ ἣ τοῦ Ἰούδα 
ἐπιστολή, ὅπου διδάσκει καὶ περὶ τοῦ Μωῦσέως σώματος, καὶ ἔνϑα 
μέμνηται ὡς ἐκ παλαιᾶς γραφῆς Ἰδοὺ κύριος ἥξει καὶ τὰ ἑξῆς 
(ν. 14. 15). 

V. Gelasii Cyziceni Acta Synodi Nic. I, 20. p. 33. Ἔν 
βιβλίῳ δὲ -Avadnweng Muiicéws Miyand 6 ἀρχάγγελος διαλεγό- 
μενος τῷ διαβόλῳ λέγει" “Ano γὰρ πνεύματος ἁγίου αὐτοῦ πάν- 
τες ἐχτίσϑημεν. καὶ πάλιν λέγει "And προσώπου τοῦ ϑεοῦ 
ἐξῆλθε τὸ πνεῦμα αὐτοῦ, καὶ ὃ κόσμος ἐγένετο. philosophus re- 
spondet: περὶ δὲ τῆς ῥηθείσης ᾿Αναλήψεως Μωυσέως, περὶ ἧς 
ἀρτίως εἰρήκατε, οὐδὲ ἀκήκοά ποτε εἰ μὴ νῦν, ὅϑεν αἰτῶ ὑμᾶς 
σαφεστέραν μοι τῶν λεχϑέντων παραστῆσαι τὴν σύστασιν. 

Origenes de princ. III, 2, 1 (Opp. I, 138): et primo quidem 
in Genesi serpens Evam seduxisse describitur, de quo in Ascen- 
sione Moysi, cuius libelli meminit in epistula sua apostolus Iu- 
das, Michael archangelus cum diabolo disputans de corpore Moysi, 
ait, a diabolo inspiratum serpentem causam exstitisse praevari- 
cationis Adae et Evae. 

VI. Epiphanius Haer. IX, 4 p. 28 Petav. (cf. Roensch, Z. 
f. w. Th. 1871. I, p. 91): ἐνεταφίασαν οἱ ἄγγελοι, ὡς ἡ εἰς ἡμᾶς 
ἐλϑοῦσα παράδοσις ἔχει, τὸ σῶμα τοῦ Μωῦσέως τοῦ ἁγίου καὶ 
οὐκ ἐλούσαντο, ἀλλ᾽ οὐδὲ ἐκοινώϑησαν ot ἄγγελοι ao τοῦ ἁγίου 
᾿ σώματος. | 


HILGENFELD, Nov. TESTAM, EXTRA CANONEM. FASC. 1. ED. Π. 9 


ADNOTATIONES | 


ad Mosis Assumptionem. 


I, 1. p. 115, 2. 8, qué est bis millesimus et quingentestmus annus a crea- 
tura orbis terrae. Clemens Alexandrinus Strom. I, 21, 141 p. 404 Eupolemum 
Tudaeum computasse retulit ἀπὸ Αδὰμ ἄχρι τοῦ πέμπτου ἔτους Δημητρίου 

σιλέως, Πτολεμαίου τὸ δωδέχατον (δεύτερον) βασιλεύοντος Αἰγύπτου 
149 annos, ἀφ᾽ οὗ δὲ χρόνου ἐξήγαγε Μωυσῆς τοὺς ᾿Ιουδαίους ἐξ Αἰγύ- 
πτου ἐπὶ τὴν προειρημένην πραγματείαν annos 2580 (1. 1580). itaque Eupo- 
lemus anno mundi conditi 2569 Israelitas ex Aegypto emigrasse, Mosen autem 
a. m. 6. 2609 mortuum esse statuit. ceterum cf. I Frendenthal, Alexander 
Polyhistor. Vratisl. 1875. p. 212 sq. Iubilaeorum liber 8. parva Genesis anno 
2450 post mundum conditum, vel 50 iubilaecis praeterlapsis, Mosem mortuum 
esse tradidit, cf. Dillmannum in Ewaldi Jahrbb. ἃ. bibl. Wissenschaft III. p. 
76 sq. H. Roensch, Das Buch der Jubiliien oder die kleine Genesis, Lips. 1874. 
p. 247. Iosephus (Ant. VIII, 3, 1) ab Adamo usque ad templum Salomonis 
aedificatum 3104 annos computavit. subtractis igitur 552 annis, ante quos 
Moses mortuus ponitur, efficiuntur 2552 anni post mundum conditum. inde 
a Mose assumpto usque ad dei ipsius iudicaturl adventam Pseudo-Moses Ass, 
X, 29 p. 123, 22, 23. tempora CCL computavit, septennia, ni fallor, vel 1750 
annos. itaque totum saeculum annis 2500 et 1750 constat. Ezra pr heta 
computasse videtur annos 4116 (cf. 4 Ezr. X, 46. XIV, 11. 12.), duodecies 
septena iubilaea, Pseudo-Moses XVII phoenicis periodos, quae singulae 250 
annis constant, cf. Taciti annales VJ, 28 R. Lipsii Chronologie der Aegypter, 
Berolin. 1849 p. 188 sq. v.. cl. H. Roensch (Z. f. w. Th. 1874. p. 544) quidem 
post Mosem assumptum iterum 250 decennia vel 2500 annos statuit, totum 
seculum igitur 5000 annos complere censuit. 

. 115,3.4. nam secus qui in oriente sunt numeros [MM ]mus et [CC]mus 
et [ XXXX ]mus profectionis fynicis. haec docent, librum in occidente, et Romae 
quidem, si coniicere licet, conscriptum esse, cf. Clem. Rom. epi. I, 25 p. 30, 2 sq. 

ν τοῖς ἀνατολιχοῖς τόποις. ,sed neque numerum neque phoenicem avem pleri- 
que viri docti probaverunt. A. de Gutschmid ita restituere non dubitavit: ,nam 
secus qui in oriente sunt numeros CCCCmus et VIImus et XXXmus pro- 
fectionis Phoenices, cum exivit plebs.“ ,,annum‘ e praecedentibus facile in- 
tellegi. ,,Die Profectio Phoenices, ἡ ἐπὶ Φοινίχης πορεία, ist die Wanderung 
Abrahams nach Kanaan (cf. Exod. XII, 40 LXX. Gal. III, 17. Ioseph. Ant. VI, 
14, 2). Der Vf. beruft sich also auf die Zihlungsweise der im Osten lebenden 
Juden, welche die Zahl vielleicht durch eine Ausdeutung von Num. XIII, 23 
(καὶ Χεβρὼν ἑπτὰ ἔτεσιν φχοδομήϑη πρὸ τοῦ Τανὶν Αἰγύπτου) begrin- 

eten. e den LXX und Josephus fremde ebersotzung von Kanaan mit Φοι- 
yixn findet sich in dem nimlichen Zusammenhange bei Eupolemos (apud Euseb. 
praepar. ev. IX, 17, 2: τοῦτον δὲ διὰ τὰ προστάγματα τοῦ ϑεοῦ εἰς Φοι- 
γίχην ἐλθόντα)“. Abrahami profectionem in Phoenicen (Canaan) etiam Ο. F. 
Fritzsche interpretatus est. sed Volkmaro et Roenschio placuit profectio Phoe- 
nices (Canaan, i.e. Israelitarum) in Aegyptum, quae evenit Iacobo duce. Roen- 
schius (Z. f. w. Th. 1874. p. 553) graece reddidit: éxdnula τῆς Φοινίχης et 
ultimam vocabuli ,fynicis‘ syllabam defendit comparato Onomastico sacro ed 
Lagard. 1. p. 136: ,,Libanus mons Phoenicis altissimus“. sed neutri interpre- 
tation! annorum numeri ipsi conveniunt. quis tandem hunc ordinem seque- 


a: 


ADNOTATIONES AD MOSIS ASSUMPTIONEM. 131 


tur: ,,cCCCCmus et ViImus et CCCmus“, vel: ,MMmus ct DCCLmus et 
CCLVmus“? quod vero 1. 5 additur, cum exivit plebs“. minime mihi videtur 
referendum esse ad Israelitas in Aegyptum profectos, sed ad Israelitas iam 
Tordanem fluvium traiecturos. omnia sana sunt, 8] phoenieis profectionem re- 
tinemus, quam avem fabulosam etiam’ Wieselerus hic agnovit. nam prima 
πορεία φοίνικος statuebatur anno 250 mundi conditi. neque obstat voc. πο- 
ρεία. iam in Orphico illo hymno, quem Aristobualus reddidit apud Euseb. prae- 

ar. ev. XIII, 12, 5, legimus v. 24: ἴδρις γὰρ ἔην ἄστροιο πορείης. Psalm. 

alom. XVILL, 12. ὁ διατάξας ἐν πορείᾳ φωστῆρας. 4 Kzr. IV, 13 ἐχπορευο- 
μενοι ἐξεπορξύϑησαν ai ὕλαι τῶν δένδρων. Clem. Hom. II, 23 τῆς σελήνης, 
ἧς ἤ πορεία κτλ. phoenicis avis igitur mira profectio additur, cuius similitu- 
dinem osis exitus praebere videbatur. Moses tamquam phoenix assumitur. 
cf. etiam quae ad x 29 p. 123, 22. 23, notanda et supra p. 8 notata sunt. 
quod autem Pseudo-Moses τοὺς ἐν τῷ ἀνατολῇ ἀριϑμοὺς addidit, eum in oc- 
cidente, Romae, ut videtur, et paulo post annum 34 p. Chr. n., quo novus 
phoenix apparuit, scripsisse docet. etiam falsos phoenices a. 36 et 47 appa- - 
ruisse iam monui p. 96 sq. : 

15, 6. Amman. Roenschius (Z. f. w. Th. 1874 p. 556) contulit Hiero- 
nymi de situ ct nominibus locorum hebraicorum librum (in Lagardit Onoma- 
sticis sacris, Gotting. 1870. I. p. 88): Amman, quae nunc Filadelfia, urbs 
Arabiae nobilis etc. p. 92. : 

I, 2. p. 115, 6.7. profetia quae facta est a Moyse in libro Deuteronomio. 
Mosis odae et benedictioni Deut. XXXII. XXXIII additur haec prophetia. 

I, 3. p. 116, 7.8. creavit enim orbem terrarum propter plebem suam. cf. 
4 Ezr. VI, 55. 56. VII, 11. XIV, 31. ς 

p. 116, 11. 12 (cf. ΠῚ], 3 p. 118, 5). graece: xal πῤοεϑεάσατο με ὁ ϑεὸς 
πρὸ καταβολῆς χόσμου, εἶναί με τῆς διαϑήχης αὐτοῦ μεσίτην. Paulus in 
epistula ad Galatas, quam exeunte fere a 55 conseripsit, III, 19. 20 Mosem 
τὸν μεσίτην appellavit. 

i 4, p. 116, 16,17. librorum quos tibt tradam, quos ordinabis et chedria- 
bis et repones tn vasis fictilibus. cf. Plinii HN. XII, 13: libri cedrati. 

Ῥ. 116, 17—19. in loco quem fectt ab initio. orbis terrarum, ut invocetur 
. nomen illius usque in diem paenitentiae. templi locus sanctus habetur usque 
ad diem iudieii (cf. X, 27 p. 123, 7 sq.), quae post templum a Romanis de- 
letum scripta esse nequeunt. porro excluditur illa aetas, quum Iudaeis ab 
Adriano imperatore interdictum erat, ne Aeliam Capitolinam Hierosolymorum 
loco conditam ingrederentur, cf. Ariston. Pell. apud Euseb. HE. IV, 6, 3, Ter- 
tullian. adv. Iud. 13 al. quae Volkmarus 1. 1. p. 68 diruti templi vestigia in- 
venisse sibi visus est, nulla sunt. . 

, 6. p. 117, 3—6. dominabuntur a principibus et tyrannis per annos 
XVII, e¢ XVII annos abrumpentur tribus X. bene A. de Gutschmid: ,,Den 
Schliissel giebt das Buch Henoch, wo Stunden und Herrscherzeiten gleich- 

esetzt werden. Die 18.Jahre sind die Herrscherzeiten des Josua, der 12 
ichter, Eli, ‘Samuel, Saul, David, Salomo, zusammen 18 Herrscher. Die 19 
Jahre des Abfalls der 10 Stémme sind die Zeiten der 19 Kénige von Israel 
von Jerobeam bis auf Hosea.’ cf. VII, 20 p. 120, 15: horae III. Roen- 
schius (Z. f. w. Th. 1874. p. ὅ47 88.) hos annos mutato textu ad septennia 
rodigore studuit. . : . 

I, 7. p. 117, 9. 10. et adferent victimas per annos XX. haec ad Iu- 
daeorum reges, inter quos etiam Athalia regina numerari poterat, spectare bene 
monuit Lipsius. etiam haec Roenschius (4. f. w. Th. 1874. p. 549 sq.) textu 
mutate ad septennia redegit. . | 

p. 117, 20. et VII circumvallabunt muros, — i. ©. res Iudaeorum 
augebunt septem illi reges: Rehabeamus, Abia, Assa, Josaphatus, Ioramus, 
Ahasia et Athalia regina — et cireumibo ῬΠΠ , 1. 6. tuebor novem reges se- 

uentes: Ioasum (quamvis a Syris devictum); Amaziam, Usiam, Iothamum, 
hasum, Hiskiam, Manassen, Amonum, Iosiam. reliqui reges ultimi: Joahasus, 
Toiakimus, Ioachinus, Zedekia iam subditi erant Aegyptiis et Chaldaeis. 
. p. 117, 14. et sculpent omnium animalium idola multa. cf. Ezech. 
VIL, 10. . 

III, 8. »ν. £17, 15. ab oriente rex, i. 6. Nebucadnezarus. 

IV, 12. p. 118, 17. Qui et servient circa annos LXXVITI. huius servitutis 
annos consulte LXXVII, non LXX designari monuit A. de Gutschmid. nam 


g* 


132 ADNOTATIONES 


huius libri scriptor illis LXX annis, quos iam Daniel IX, 24 sq. annorum heb- 
domades interpretatus est, in novissimis temporibus addidit hebdomades 
(VII, 20. p. 120, 15. 15). ceterum idem numerus iam Genes. IV, 24 invenitur, 
ef. Matth. XVII, 22 et Iesu genealogiam apud Luc. ΠῚ, 26 sq. Roenschius 
(Z. f. w. Th. 1874. p. 550 sq.) hos LYXVII annos tamquam septennia inde ab 
anno 516 ante Chr. n. usque ad a. 23 post Chr. n. computavit. 

Ρ. 118, 17. 18. tune intrabit unus, qui super eos est etc. cf. orationes Da- 
nielis (IX, 4—19) et Ezrae (4 Ezz. vile 20—36). 

IV, 14. p. 119, 8. 9. οὐ X. tribus crescent et devenient apud natos in 
tempore tribuum. cf. 4 Ezr. XIII, 39—47, quam prophetiam, me quidem 
iudice, hic scriptor iam novit. 

V, 15. p. 119, 12—14. ,,devitabunt tustitiam et accedent ad iniquitatem et 
contaminabunt inquinationibus domum servitutis suae.“ haec ὁ libro aliquo 
apocrypho hausta esse videntur. 

p- 119, 16.17. qué non sunt sacerdotes, sed servi de servis nati. cf. quae 
Tosephus Ant. XIII, 10, 5 de Eleazaro Pharisaeo narravit, qui Ioannem Hyr- 
canum cohortatus est, ut pontificatum deponeret, ὅτι, φησίν, ἀχούομεν παρὰ 
τῶν πρεσβυτέρων, αἰχμάλωτόν cov γεγονέναι τὴν μητέρα βασιλεύοντος 
Ἀντιόχου τοῦ Ἐπιφανοῦς. 

, 17. p. 120, 1. 2. tunc exurgent lis reges imperantes, et qui sacer- 
dotes summt det vocabuntur facient impietatem ab sancto sanctitatis: Macca- 
baei reges simul et sacerdotes, Aristobulus I et successores. 

VI, 18. p. 102, 3 sq. et succedet sllis rex petulans etc. iam Ewaldusl. 1. p. 3 sq. 
bene vidit, hic Herodem M. describi, cui plane conveniunt 34 anni (J. 9). 
nam rex guidem creatus est Herodes iam a. u. 714 (40 a. Chr.), sed non ante 
quam C. Sosius a. u. 717 (37 a. Chr.), Hierosolyma expugnayit regnum vere 
assecutus est, quod usque ad mortem (a. 750 ἃ. c., 4 a. Chr.) obtinuit. Tose- 
phus bell. iud. 1, 33, 8: (Herodes) τελευτᾷ, βασιλεύσας, ἀφ᾽ οὗ μὲν anoxtel- 
νας Αντίγογον ἐκράτησε τῶν πραγμάτων ἔτη τέσσαρα χαὶ τριάχοντα, ἀφ 
οὗ δὲ ὑπὸ Ῥωμαίων ἐδείχϑη βασιλεύς, ἑπτὰ χαὶ τριάχοντα. Ant. , 
8 (10), 1. Herodem per XXXIV annos regnasse etiam lulius Africanus (Chron. 
in Routhii reliqq. sacr. T. II. p. 293 ed. tradidit. 

VI, 19. p. 120, 10.11. producet natos qui ecedentes sibi_breviora tempora, 
dominarent etc. Herodis filii et successores erant Archelaus, Herodes Antipas et 
Philippus. A. de Gutschmid haec ita restituere voluit: ,,et punivit deus He- 
rodem, ut nato succedenti sibi breviora tempora donaret‘, sive scriptor ipse 
Mosis personam oblitus sit, sive interpres glossema margini adscriptum in tex- 
tum receperit. ,,breviora tempora‘* vix probant Ewaldi et Wieseleri sententias, 
illius statim post Iudae Galilaei rebellionem haec scripta esse opinati, huius 
vix mortuo Herode M. librum conscriptum esse censentis. nam parallelae 
Archelai, Herodis Antipae, Philippi dominationis tempora breviora erant. Hero- 
dis fli ,ecedentes sibi‘ vix per decennium regnaverunt. ἡ 

p. 120, 11—13. in partes eorum fortes venient et occidentis rex po- 
tens, qui expugnabit eos et ducet captivos et partem aedis ipsorum igne 
incendet, aliquos crucifiget circa colontam eorum. Ewaldus 1. occidentis 
regem potentem Augustum intellegere voluit et paullo post Iudae Gaulonaei 
rebellionem a. 6. p. Chr. hunc librum scriptum esse censuit. illam sententiam 
robavit, hanc repudiavit A. de Gutschmid. hoc loco me docuit accurate 
oscribi Iudaecorum rebellionem a Varo Syriae praeside devictam. nam primo 
post Herodem mortuum anno exarsit illud bellum, quod om Sv ow» 
Iudaei appellaverunt (cf. H. Gritz, Geschichte der Juden vom Tode Juda 
Makkabi’s bis zum Untergange des jiid. Staats, Lips. 1863. p. 199 sq. 433 sq.). 
Varus oxpagnatis Hierosolymis Sabinum ibi reliquit, contra quem Iudaeos 
iterum rebellasse Iosephus bell. iud. Π 3, 1 sq. Ant. XVII, 10, 1 sq. nar- 
ravit. in quo tumultu ipsi templi porticus (pars aedis ipsorum) a Romanis 
incendio deleti, templi thesaurus direptus est. Varus autem cum exercitu 
subvenit, cuius filius Galilacam domans Σέπφωριν ἑλὼν τοὺς μὲν οἰχήτορας 
ἠνδραποδίσατο (et ducet captivos), τὴν δὲ πόλιν ἐνέπρησεν (Ioseph. Ant. 

ὙΠ, 10, 10. bell. iud. II, 5,1). ipse Varus legionem Hierosolymis obsessam 
liberavit et seditionis. auctores e vicina regione conquisivit: ἐγένοντο dé ol 
διὰ ταύτην τὴν αἰτίαν σταυρωϑέντες δισχίλιοι (aliquos circumfiget circa co- 
loniam eorum.) 


VII, 20. p. 120, 14—17. ex quo facto finientur tempora momento. [fintjetur 


AD MOSIS ASSUMPTIONEM 133 


cursus alevi], horae 1ΠΠ venient, coguntur secus septimas [VII] pos|tumas] 
initiis tribus ad exitus. VILLI propter initium, tres septimae secunda, tria in 
tertia, duae horae quartae. totum hunc locum iam desperaveram. sed sagacissime 
subvenit A. de Gutschmid, qui ita restituit: ,,.Et quo facto finientur tempora? 
moménto qui dicetur (τοῦ λεχϑησομένονυ) cursus [ον]. cum] horae III venient, 
coguntur (ἐπάγονται) seculi [septim]jae pos[tremae, ab] initiis thlibsis ad exi- 
tus, VIII prope initium. tres septimae secunda, tria in tertia, duae hio]r[ae 
quarjtae“. qua viri doctissimi emendatione usus etiam magis codicem sequi 
volui et nonnulla mutavi. graeca ita restitui: ἐξ οὗ γενομένου τελεσϑήσονται 
οἱ χαιροί᾽ παραχρῆμα [τελεσϑή]σεται ὁ δρόμος tov ἰ[χθονου]. ὧραι τέσσα- 
ρες ἐλεύσονται συναγόμεναι κατὰ [τὰς ἑπτὰ ἑβδομάδας τὰς} εσχίάτας] ἀρ. 
aig τρισὶν εἰς τέλος" ἐννέα σχεδόν ἡ ἀρχή, τρεῖς ἑβδομάδες ἡ δεύτερα, τρία 
vy τῇ τρίτῃ, δύο [τῆς τετάρ]της [ὥρας]. etiam interpretationis fundamentum 
iecit A. de Gutschmid, inde a Ta aea in provinciam Romanam redacta pro- 
grossus. quem terminum et ipse recepi, tribulationis quidem, non septem heb- 
omadum ultimarum, quarum initium Vari bellum (a. 4 ante Chr.) censeo. 
» VIII propter initium“ vir clarissimus optime interpretatus est: ,,Augustus 
nach der Verwandlung Judia’s in eine rémische Provinz 6 n. Chr. bis an sei- 
_ nen Tod, der 14. Sept. 14 n. Chr. erfolgte, also im 9. Jahre nachher“. haec 
erit ἡ ἀρχή. ,,tres septimae secunda‘. haec bene vidit A. de Gutschmid Tibe- 
rio imperatori (a. 14—37 p. Chr.) convenire, qui mortuus ost, σχὼν αὐτὸς τὴν 
ἀρχὴν ἡμέρας τρεῖς καὶ πέντε μῆνας πρὸς ἐνιαυτῶν δύο καὶ εἴχοσιν (Io- 
seph. Ant. XVIII, 6, 10, sex menses bell. iud. II, 9, 5). itaque Tiberius im- 
perator tres annorum hebdomades paululum superavit, neque opus esse censeo, 
ut cum A. de Gutschmidio ita distinguamus: ,,tres septimae secunda (3 >< 7 
-Ἐ 2 = 23). tria in (anni?) tertia“. Caium Caligulam imperatorem (a, 38—41) 
acerrimum IJudaeorum hostem, recte intellexit vir clarissimus, tres annos, decem — 
menses, novem dies imperantem, vel secundum Iosephum bell. iud. II, 11, 1 ἔτη 
τρία χαὶ μῆνας ὀχτὠ (cf. Ant. XIX, 2, 5). ,,duae horae quartae“ hic discedo a 
viro doctissimo, qui voc. ,,duae“ ita interpretatus est: ,,duae hebdomades, XIV 
fere anni, Claudii imperantis a. 41—54, annos XIII, menses VIII, dies XX 
cf. Ioseph. bell. iud. IT, 12,8. Ant. XX, 8, 1). equidem interpretor: ,,duo anni 
interpres numerum β΄ male vertit] horae quartac, Claudii quarti Romanorum 
Imperatoris“. 81 recte interpretatus sum, hic liber conscriptus est ineunte Clau- 
dii imperio, paulo post Caii Iudaeis infestum imperium, cuius vexationes Philo 
(in Flaccum, legat. ad Caium) et Iosephus (bell. iud. II, 10. Ant. XVIII, 8) 
tradiderunt. quum Claudius vix per duo annos (42. 43) imperasset (δύο τῆς 
τετάρτης). ---- annum 41 etiam Eusebius in Chron. Caio tribuit — ,Herodes 
Agrippa I, Iudaeorum rex, mortuus est a. 44 p. Chr., quem per tres annos sub 
Claudio regnasse retulit Iosephus (Ant. XVIII, 8, 2 cf. bell. ind. I, 11, 6). 
itaque Iudaca iterum in provinciam redacta est. sed Cuspius Fadus procurator 
Iudaeos ducibus Tholomaeco, Eleazaro, Theuda aliis rebellantes devincere coa- 
ctus erat (cf. Ioseph. Ant. XX, 1, 1 sq.). in his turbulentis temporibus, recenti 
adhuc Caianae persecutionis memoria Iudaeo alicui Romano septem annorum 
hebdomades, quarum initio Varus I[udaeos debellaverat, iam ad finem vergere, 
οὔ quarta Romanae tyrannidis hora τὸ τέλος advenisse videbatur. Claudium 
- omnes Iudaeos Roma expulisse narrant Acta app. XVIII, 2. Sueton. Claud. 25: 
Iudaeos impulsore Chresto assidue tumultuantes Roma expulit. Dio Cassius 
LX, 6: τούς τε ᾿Ιουδαίους πλεονάσαντας avdic, ὥστε χαλεπῶς ἂν ἄνευ ta- 
ραχῆς ὑπὸ τοῦ ὄχλου σφῶν τῆς πόλεως εἰρχϑῆναι, οὐχ ἐξήλασε μέν, τῷ δὲ 
δὴ πατρίῳ βίῳ χρωμένους ἐχέλευσε μὴ συναϑροίζεσϑαι. Tacitus Ann. XII, 
52: de mathematicis Italia pellendis factum Senatus consultum atrox οὐ irri- 
tum. Ewaldi et Wieseleri al. sententios recensui in libro: Messias JTudaeo- 
rum p. 464. 

VII, 21 Ρ 120, 18 54. οἱ regnabunt de his homines pestilentiosi et impii 
ctc. reges vel principes Herodiam sub Romancrum imperio. 

VII, 22 p. 121,16. 17. Et [ct]ta [adlweniet in eos ultio et ira, quae talis 
non fit in tis a saeculo usque ad illum tempus. cf. Matth. XXIV, 21 ἔσται 
γὰρ͵ τότε ϑλῖψις μεγάλη, ola οὐ γέγονεν an ἀρχῆς χτίσεως ἕως τοῦ νῦν 
οὐδ᾽ οὐ μὴ γένηται. atrocissima Iudaismi.persecutio praedicitur, quam iube- 
bit ,,rex regum terrae“ (p. 122, 1) 1. 6. imperator Romanus, cf. 4 Ezr. IX, 3 et 
quae adnotavi. 

IX, 24 p. 122, 11 sq. homo de tribu Levi, cuius.nomen erit taxo (interpres 


134 ADNOTATIONES 


numeri rgy vim non intellexit), qui habens VII. filios etc. comparandus est 
Isai cum att filiis, inter quos David rex unctus est, cf. 1 Regg. (Sam.) XVI, 
10. 1 Chron. IT, 13—15. non iam regius Messias ὁ Davidis gente (cf. Ps. Sal. 
XVII, 23. 4 Ezr. XU, 32), sed sacerdotalis ὁ tribu Levi exspectatur. nomen 
,taxo“ non accurate interpres roddidisse videtur, quia non intellexit. graecos 
numeros esse suspicor τ΄ (CCC) et & (LX), quibus fortasse addamus oportet y’, 
itaque conieci T=I” (CCCLXIII), qui numerus hebraico vocabulo τ ὉΠ effici- 
tur, singulis litteris tamquam numerorum signis computatis. eadem ratione 
Ioan. Apocal. XIII, 18 numero y&s’ Neronem sarcm significavit. ad mume- 
rum rée’ (365, cf. Gen. V, 24) 7S esilidianoram nomen mysteriorum ἀβρασάξ, 
ἄβραξας reducitur. alias sententias iam recensui (Mess. Iud. p. 466 34). ad- 
dendus est A. Hausrath (NTliche Zeitgeschichte III. ὃ; 279): ,.Der Namo Taxo 
lést sich nach meiner Meinung aus 1 Mos. 49, 10: Nicht weicht der Fuhrer- 
stab von Juda, bis nb kommt. Unter dem ποῦ wurde vielfach der Measias 
vorstanden (vgl. Bd. I, 176). Verm der Methode Atbasch vortauschte nun 
der Verfassor die Buchstaben von m>-w immer mit dem im Alphabet folgenden 
und gowann 80 ‘won, das Ὁ verwechselt der Ucbersetzer mit Ὁ und kam so zu 
dem Namen Taxo“. 

IX, 25 p. 122, 20. 21. setunemus triduo δὲ quarto die intremus tn spelun- 
cam, ine in agro est, etc., cf. 1 Macc. I, 29—38. 2 Macc. VI, 11 8q. 

, 26 p. 123, 5. 6. tunc implebuntur manus nuntii, qui est in summo consti-. 
tutus. of. Dan. XII, 1. ipse Moses magnus nuntius appellatur XI, 34 p. 125, 
15. 16. summus angelus tamquam sacerdos inaugurabitur, cf. Exod. XXVIII, 41 
(37). XXIX, 9. Lov. XXI, 10. Num. ID, 3. Iudic. XVII, 5. 3 (1) Regg. XIII, 
33. Testam. XII Patriarch. Lévi 8. 

X, 27 p. 123, 7. 8. [exurlget enim caelestis a sede regni sut et extet de 
habitatione sancta sua. cf. Enoch. I, 3. 

p. 123, 9. propter filios suos, i. 6. Iudaeos, cf. Ps. Sal. XVIII, 4. 

p. 123, 11—13. sol non dabtt lumen, et in tenebris convertent se cornua 
lunae et confringentur, et tota convertet se in sanguine, et orbis stellarum cen- 
turbabitur: οἵ, Tes. Xi, 10. Ezech. J, 7. Ioel IIT, 3 86. Matth. XXIV, 29: 
εὐθέως δὲ μετὰ τὴν ϑλῖψιν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων ὁ ἥλιος σχοτισϑήσεται, 
καὶ ἡ σελήνη οὐ δώσει τὸ φέγγος αὐτῆς, χαὶ οἱ ἀστέρες πεσοῦνται ἀπὸ 
τοῦ οὐρανοῦ, καὶ ἡ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν σαλευϑήσονται. 

Ρ. 123, 14. 15. ef lumina exarescent. cf. 4 Ezr. VI, 24 χαὶ αἱ χρῆναι τῶν 
πηγῶν σταϑήσονται xal οὐ χαταδραμοῦνται ὥρας τρεῖς. Τοδίαια. XII Pa- 
triarch. Levi 4 yal τῶν ὑδάτων ξηραινομένων. 

X, 28 p. 123, 17. 18. supra services et alas aquilae et implebuntur. cf. 4 Ezr. 
XI. XIV, 18. Pseudo-Moses Ezrae prophetae tricipem aquilam novit, quamvis 
negante Wieselero.. 

p. 123, 18. e faciet te haerere coelo stellarum. cf. Orac. Sibyll. V, 251: 
(Iudaei) ὑψόσ᾽ ἀείρονται ἄχρι καὶ νεφέων ἐρεβεννῶν. 

Ρ. 123, 22. 33. erunt enim a morte mea usque ad adventum illius tem- 
pora CCL, quae fient. hebdomades annorum etiam hic intellego, i.e. 1750 an- 
nos ἃ Mose assumpto usque ad annum 45 p. Chr. computatos. etiam Iosephus 
(Ant. IX, 14, 1) a Palaestina duce losua occupata usque ad Samariam ab As- 
syriis expugnatam (722 a. Chr.) annos 947 computavit, itaque ab illo tempore 
usque ad annum 45 aer. Dion., quem Mosis Assumptio ultimum huius seculi 
statuit, 1714 annos. Mosaica Assumptio autem etiam ita sibi constat, ut ad- 
ditis 2500 annis,.quum Moses assumptns esse dicitur, usque ad annum extremum 
45 p. Chr. effici velit 4250 annos mundi, qui sunt XVII phoenicis profectiones. 
Roenschius (Z. f. w. Th. 1874 p. 544) .,tempora CCL“ decennia interpretatus est. 

XI, 32 p. 125, 2. 3. tamquam filiam dominam virginem, quae paratur talt 
viro, quae timebut. B. Weissius optime contulit 2 Cor. XI, 2 ἡρμοσάμην γὰρ 
ὑμᾶς ἑνὶ ἀνδρὶ παρϑένον ἁγνὴν παραστῆσαι τῷ Χριστῷ. ᾿ 

F . TI—V, p. 128 ἮΝ ad Indae epi. v. 9 (p. 109) conferre iuvat Origenis 
Hom. V in Lue. Opp. ΠΙ, 973): ,,legimus (si tamen cui placet huiuscemodi 
scripturam recipere), lustitiae et iniquitatis angelos super Abrahae salute et 
interitu disceptantes, dum utraeque turmae suo eum volunt coetui vendicare“. 
ita fere apud Persas deorum et daemonum certamina de mortuorum animabus 
natrantur (Vendidad VII, 132—136). etiam Manichaeos talia certamina docuisse 
docet liber Fihrist appellatus, cf. Fligelii librum: Mani, seine Lehren und 


AD MOSIS ASSUMPTIONEM. 135. 


seine Schriften, ein Beitrag zur Geschichte des Manichiismus aus dem Fihrist 
etc. Lips. 1862 P: 100 sq. 

ad ea quae ludae epistula, Origenes, Didymus, Oecumenius de Michaclis 
et diaboli certamine 6 Mosis assumptione reddiderunt, conferre licet rabbini- 
cam ωυσέως ἀνάληψιν (roo bo men) seu utrumque libram ,,de morte Mo- 
sis‘ editam a Gilberto Gaulmino (cum praefatione I. A. Fabricii, Hamburgi 
1714; Prophetae veteres pseudepigraphi ed. A. Εἰ. Gfroerer, Stuttgardiae 1840 
p. 317 sq.). nam ibi Samael daemonum principi Mosis animam appetenti ob- 
stat Michael Israelitarum tutela (in libro priori p. 74 sq. ed. Gaulmin, in altero 
p- 146 sq.). ille Mosem occisurus fugatur (in priori libro p. 82 sq., in altero 
p. 161 aa. non diabolus, sed deus ipse Mosi exprobrat illius Aegyptii caedem, 
quam etiam Oecumenius memoravit, (in libello priori p. 50). librum bw nun 


rm iam IJellinek edidit (Beth-ha-Midrasch, Vol. I. Lips. 1853 p. 115 sq.). 


.-.---΄-Ὁ-. .... ....-. 


a 


ADDENDA ET CORRIGENDA: 


Clementis Rom.' epi. I. in teartu: p. 3, 6 πληϑυνϑειῃ, 1. πληϑυνϑείη. — c. 7 
P. 11, 2 τῷ ϑεῷ πατρὶ αὐτοῦ, L τῷ πατρὶ αὐτοῦ τῷ Ged. — c. 12 Ῥ. 
15, 1 ὑποδειχνύουσα, 1. ὑποδεικνύουσα. --- c. 14 p. 11,18 ημᾶς, 1. ὑμᾶς. 
— c. 16 p. 20, 11 post ἐάϑημεν punctum, post ἐπλανήϑημεν comma po- 
nendum est. — 6. 24 p. 30, 14 ἀνίσταται ἡμέρα, 1. ἀνίσταται ἡ ἡμέρα. 
— 6. 28 p. 35, 3 σου, 1, cov’. — p. 35, 4 ἐμπεριέχοντος", 1, ἐμπεριέ- 
χοντος. --- ¢. 30 p. 36, 3 duovolay, 1. ὅμόνοιαν. --- c. 45 p. 50, 4 ἱπερασπι- 
othe, 1. ὑπερασπιστής. --- c. 56 p. 61, 5 x eer, L xdeev. — ς. 57 p. 63, 9 
“Sod, 1. ὁδοῦ. — c. 59 p. 64, 9 ad marginem, Num. V, 31 ‘ponendum 

᾿ ad 1. 11. — c. 60 p. 65, 25 εἰ, 1. τὰ. 

in notis: c. 1 p. 4, 10 ἐν τοῖς νόμοις I, Laur., add.; Bryon. — c. 4 p. 8, 1 
om. A. l. om. I. — c. 6 p. 10, 11 ὀσταίων A, add. ὀστῶν I. — c. 7 p. 
11, 2 xare’—plerique edd., 1. τῷ πατρὶ αὐτοῦτῷ Ged 1, tw HG [πατρὶ] 
avtov A, Bleek apud Iacobs., Dress. Hg'., Tischdf., Laur., Bryen., τῷ 
ϑεῷ [καὶ πατρὶ] αὐτοῦ Lightf., Gebh., τῷ ϑεῷ [αἷμα] αὐτοῦ Tun. ot ple- 
rique edd. — c. 8 p. 11, 12 wera I at Bryen., wed A et priores edd., 1. 
μετὰ 1 et Bryen., we? priores edd., — p. 11, 14 vuwy A et edd. omnes, 
etiam Bryen., τοῦ λαοῦ μου (of. 1. 15) 1. — ο. 14 p. 17, 10 add.: ὑμᾶς I 
ct Bryen., ἡμὰς A et edd. priores. — 6. 14 p. 17, 10. 11 γεγενεσϑαι τω 
ϑῶ (ϑεῷ) A et priores edd., L γενεσϑαι τω Fo (ϑεῷ) A et-priores edd. 
—c. 15 p. 9—12, 1. 3. p. 16, 8 ag., 1. p. 17, 9 sq. — p. 19,9 σωτηρίφ--- 
plerique edd., 1. ὃν σωτηρίῳ (cf. LXX) Clem. Al., Hg’., Bryen., ev σωτηρια 
(σωτηρίᾳ) A, Iun. et plerique edd., om. I. — ὁ. 20 p. 26, 4 λεετουργειαν 
A, 1. τὴν λειτουργειαν A et edd. (λειτουργίαν), καὶ τὴν λειτουργίαν 1. --- 
6. 23 p. 29, 16 πόρρω γεγενέσθω I, 1. nogew γε γενέσϑω I. — c. 36 
p. 42, 4 oom (non 000) etiam A, cf. Tischdf. 

Clementis Rom. epi. 11, in textu: 6. 5 p. 18, 2 γεένναν, 1. γέενναν. — c. 13 
p. 80, 13 ὃ, 1. ἃ. — 6. 17 p. 88, 18 αὐτοῦ", 1, αὐτοῦ. 

in notis: 6. 11 p. 84, 1 δόντες I οἱ Bryen., fort. διδόντες. — 6. 18 p. 84, 6 
εὐχαριστούντων I et Bryen., fort. εὐαρεστούντων, cf. epi. I, 6. 41 p. 45, 
17. 6. 62 p. 67, 3. 

Adnotationes ad Clementis Rom. epi. 1. 6. 2 p. 5, 3. 4. ef. etiam Clementis Alex. 
Eclog. ex prophet. 8. 12 p. 992: τὰ δὲ ἐφόδια τῆς χυριαχῆς ὁδοῦ of μα- 
καρισμοὶ τοῦ κυρίου. --- c. 59 p. 64, 12. add.: 1. 1. ]αοοδὲ (die beiden 
Briefe des Clemens von Rom, theol. Stud. u. Krit. 1876. IV. p. 710 sq.) 
contendit, hanc orationem postea Corinthi, ubi epistula publice legebatur, 
insertam esse. 


LIPSIAE: IMPRESSERUNT HUNDERTSTUND & PRIES. 


ak 
e 


τ᾿