Skip to main content

Full text of "Cofiant y parchedig Henry Rees, yn cynnwys casgliad helaeth o'i lythyrau"

See other formats 


B> 


95 


a 


3 


^-1 


CO  F I  A  N  T 


Y    PARCHEDIO 


HENRY   EEES 


YN    OYNNWYS 


CASGLIAD   HELAETH    01  LYTHYRAU 


GAN 


Y  PARCH.  OWEN  THOMAS,  D.D. 


MEWN     DWY     GYFEOL. 


O   ~y  IF    I?,   O   L       I 


WEEXHAM : 

AKGKAFFEDia  A  CHrHOEDDEDIG  GAN  HUGHES  AND  SON,  HOPE  ST. 
18  9  0. 


[^AU    Bights    Reserved. 


MiCROFORMED  ByT 
f      PRESERVATION       ? 

SERVICES  j 

PATE...MiJ.J99a_ 


CTFLWYNIR  Y   GWAITH    UVTS   I 

UNIG   FERCa   EI 'VfeteDDK YCH  /aRCHEDIG,   A  PHRIOD 

\-  •'-'■■■•  y   :■'■       ■ 

\        :  /  :.*■  /' 

RICHARD  DAVI^S^vYMvAiN,  U.  H., 

V  .,  Ab-!  / 

ARQ-LW^Dp,  I^AGLAW  MON; 

GYDA    GWIR    bpYMUNIAD    CALON    YE    AWDWB, 

AR  i'E  EIIAGOEIAETHAU  YSBEYDOL  a  NODTTEDDENT  EI  HANWYL  DAD, 

BARHAU   YN  ETIFEDDIAETH   DEOS  BYXH 

YN  Y  TEULF. 


EH  A  GYMADEODD . 


Wele  y  gyfrol  gyntaf  o'r  gwaith  hwn  wedi  ei  chwbleiddio,  ac 
yn  awr  yn  nwylaw  y  darllenydd ;  ac  y  mae  y  gweddill  o  bono, 
oddieithr  ychydig  gywiriadau  a  chyflenwadau  yn  y  bennod  ar 
gymeriad  Mr.  Rees  fel  Pregethwr,  yn  barod  i'w  argraffu, — gan 
msvyaf,  yn  wir,  wedi  ei  argraffu, — a  gellir  dysgwyl  y  cyfan 
yn  fuan  iawn  bellach  allan  o'r  Wasg.  Y  mae  yn  ddrwg 
iawn  genyf  na  buasai  wedi  ei  ddwyn  allan  lawyer  o  amser  yn 
g^'^nt.  Y  mae  nifer  dirfawr  o  hen  gyfeillion  Mr.  Rees,  a'r  rhai  a 
fuasent  yn  gwerthf'awrogi  yn  benaf  y  "  Cofiant "  am  dano,  wedi 
eu  cymmeryd  ymaitli  cyn  ei  ymddangosiad ;  ac  oes  arall,  erbyn 
liyn,  wedi  codi  heb  wybod  dim  am  dano  oddieithr  yn  unig  trwy 
banes,  fel  y  mae  yn  wir  resynus  na  ddaetbai  allan  er  ystalm. 
Nid  wy£  yn  hoffi  cyfeirio  o  gwbl  at  yr  achos  o'r  bir  oediad  f u  ar 
byny  ;  yn  unig,  oblegid  rhy wbeth  a  ymddangosodd  mewn  rhai 
Newyddiaduron  er  ys  amser  yn  ol,  fod  tegwcb  yn  galvv  am 
sicrhad,  ei  fod  yn  hollol  groes  i  ddymuniadau  cryfaf  ei  fercb  a'i 
fab-yn-nghyfraith ;  a  bod  yr  oediad  wedi  bod,  idd;ynt  bwy,  yn 
achos  mwy  o  ofid  meddwl  nag  odid  ddim  a'u  cyfarfuant  erioed. 
Pan  oedd  rhy  w  amgylchiadau  wedi  dygwydd,  ag  a  barent  iddynt 
bwy  ofni  nas  gallent  ddysgwyl  ei  weled  allan  byth,  bwy  a  geis- 
iasant  yn  ddifrifol  ac  yn  daer  genyf  fi  ymgymmeryd  a'r  gwaith 
o'i  ysgrifenu.  Yr  oedd  byny,  ar  y  cyntaf,  yn  wyneb  y  fath 
oediad,  ac  yn  nghanol  gorchwylion  ereill  oeddent  genyf  mewn 
Haw,  yn  beth  y  teimlwn  yn  dra  hwyrfrydig  i'w  gymmeryd  i'm 
bystyriaeth.  Ac,  yn  annibynol  ar  yr  amgylchiadau,  yr  oeddwn 
yn  hynod  o  amheus  a  allaswn,  ped  ymgymmeraswn  ag  ef,  ei 
barotoi  er  dim  boddlonrwvdd  i  mi  fy  hunan,  ac  yn  enwedig  fel 


vi.  RHAGYMADRODD. 

ag  i  wneyd  dim  tehyg  i  gyfiawnder  a  rhagoriaethau  neillduol  ac 
arbenig  ei  wrthddrych ;  ac  yr  oedd  fy  mod  eisoes  wedi  ysgrifenu 
cymmaint  yn  ei  gylch,  yn  Nghofiant  y  Parchedig  John  Jones, 
Talsarn,  yn  peri  i  mi  ammeu  y  doethineb  o  amcanu  gwneyd  dim 
ychwanegol,  newydd, — ar  raddeg  hel.ieth  arno.  Rhwng  pob 
path,  nid  wyf  yn  meddwl  y  buaswn  yn  tueddu  o  gwbl  i  wrando 
ar  y  cais,  oni  buasai  y  cymhell  taer  oedd  arnaf  ato, 
nid  yn  unig  gan  deulu  ei  wrthddrych  parchedig,  ond  gan 
liaws  o  gyfeillion  ereill,  y  rhai  na  chawn  lonydd  ganddynt 
heb  i  mi  ymaflyd  ynddo.  Mae  yn  rhaid  i  mi  gydnabod 
hefyd,  fy  mod  fy  hunan  yn  teimlo  yn  ddwys  rhag  ofn  i'r  fath 
gofFadwriaeth  bendigedig, — y  gwyddwn  a  allasai,  ond  eibortreadu 
i  ryw  raddau  y  fath  ag  ydoedd,  fod  mor  nodedig  o  wasanaethgar 
a  bendithiol  i  Gristionogion  ein  gwlad,  yn  enwedig  i'n  pregeth- 
wyr  ieuainc, — gael  ei  esgeuluso,  megis  agyr  esgeulusasid  yr  eiddo 
cynnifer  o'r  pregethwyr  galluocaf  a  mwyaf  defnyddiol  a  ym- 
ddangosasant  erioed  yn  mhlith  ein  cenedl ; — fel,  o'r  diwedd,  yr 
addewais  ymgymmeryd  a  cheisio  ei  barotoi.  Yr  oedd  hyny,  hyd 
ag  yr  wyf  yn  cotio,  yn  ngwanwyn  y  fiwyddyn  1883.  Ar  ol 
k  myned  gyda  chyfaill  o  Liverpool, — Mr.  Evan  Morris,  gynt  o 
Lansannan, — i  ymweled  a  lie  genedigol  ac  a  golygfeydd  boreu 
oes  Mr.  Rees,  a  chasglu  cymmaint  ag  a  allwn  o  Adgofion  am  ei 
faboed,  mi  a  3'sgi'ifenais  yn  ddioed  y  bennod  gyntaf  o'r  Cofiant, 
megis  ag  y  mae  yn  awr  wedi  ei  hargraffu. 

Ond  nid  oeddwn  pan  yn  addaw  ymgymmeryd  a  r  gwaith,  yn 
addaw,  nac  yu  meddwl,  y  gallwn  wneyd  fawr  iawn  gydag  ef  nes 
cael  gwaith  arall,  oedd  genyf  ar  y  pryd  ar  fy  nwylaw,  allan  o'r 
Wasg.  Wedi  darfod  a  hwnw,  mi  a  deimlais  yn  ddwys  tua 
dechreu  y  flwyddwn,  1886,  y  dylaswn,  hyd  ag  y  gallwn,  brysuro 
i'w  orphcn.  Wedi  hyny,  y  mae  fy  meddwl  yn  gwbl  dawel  na 
bu  un  oediad  ar  y  gwaith  o'm  plegid  i.  I'r  gwrthwyneb,  oddi- 
eithr  pan  y'm  hanalluogid  gan  afiechyd,  mi  a  ymroddais  ato 
gyda  chryn  egni,  ar  bob  adeg  a'r  a  allwn  gan  amrywiaeth 
gopchwylion  ereill.  Pan  oeddwn  i  fynu  yn  Llundain,  yn  Hydref , 
1887,  fe'm  cymmerwyd  yn  ilaf  iawn,  o  afiechyd  tra  pheryglus. 


RHAGYMADRODD.  vii. 

yn  gymmaint  felly  fel  raai  prin  y  gobeithid  am  danaf.  Bum  heb 
allu  gwiieyd  dim  gwaith  cyhoeddus  hyd  y  Sabboth  Rhagfyr  4 ; 
ac  am  rai  misoedd  ar  ol  hyny,  heb  allu  ymgymmeryd  a  dim, 
ond  yr  hyn  a  ddisgynai  yn  uniongyrchol  arnaf.  Y  peth  oedd 
yn  fy  mhoeni  yn  fwyaf  yn  fy  nghystudd,  oedd  fod  y  gwaith 
hwn  heb  ei  orplien.  Wedi  teimlo  £y  hunan  yn  dechreu  gwell- 
hau,  er  yn  hollol  groes  i  gynghorion  a  rhybuddion  fy  Meddyg, 
mi  a  ymdrechais  yn  egniol  ei  gwblhau ;  ac  erbyn  dechreu 
Chwefror  y  flwyddyn  hon,  yr  oedd  y  Cofiant,  fel  y  cyfryw, — 
heb  y  bennod  ar  gymeriad  Mr.  Rees  fel  pregethwr, — yn  barod 
i'r  Wasg.     Ac  yn  ddioed  fe  wnaed  trefniadau  i'w  argraifu. 

Yr  ydwyf,  yn  nghorph  y  gwaith,  yn  cyfeirio  yn  uniongyrchol 
neu  yn  anuniongyrchol,  at  y  rhai  yr  wyf  yn  benaf  yn  ddyledus 
iddynt  am  ddim  cynnorthwy  i'w  barotoi.  I'w  frawd,  y  diweddar 
Barchedig  William  Rees,  D.D.,  yr  wyf  yn  ddyledus  am  lawer  o'i 
hanes  yn  moreu  ei  oes ;  ac  yn  enwedig  ei  lafur  gyda  r  Ysgol  Sab- 
bothol, — yn  y  Capel  yn  Llansannan,  yn  Hendre  Uchaf,  ac  yn 
Hafod  Elwy.  I'w  ferch  yn  neillduol  yr  wyf  yn  ddyledus  am  ei 
Lythyrau  teuluaidd  gwerthfawr,yn  arbenig  ei  Lythyrau  ati  hi;  ac 
am  gasglu  yn  nghyd  gynnifer  o'i  Lythyrau  at  ereill,  yn  gystal  ag 
am  ei  Hadgofion  hi  ei  hunan  o  amryw  o'i  sylwadau  yn  y  teulu, 
ac  mewn  cyfarfodydd  eglwysig,  ag  y  cadwasai  hi  gdf  am  danynt. 
j  Ond  y  mae  corph  y  llyf r  yn  cael  ei  wneyd  i  fynu  o'm  hadgofion 
'  fy  hunan,  a'r  hyn  a  allaswn  gasglu  o  bob  man  o  berthynas  iddo. 

Y  mae  yn  bur  bosibl  y  ceir  ynddo  rai  cam-gymmeriadau, 
heblaw  gwallau  cyftredin  y  Wasg.  Nid  wyf  fi,  pa  fodd  bynnag, 
wedi  cyfarfod  ond  a  dau  wall  felly  o  ddim  pwys,  at  y  rhai  y 
dymunwn  alw  sylw  yma.  Fe  nodwyd  un  o  honjmt  i  mi  gan 
gyfaill, — y  Parch.  Thomas  Rees,  Cef ncoed,  Merthyr, — ac  yr  ydwyf 
yn  nghorph  y  llyfr,  tudal.  758,  759,  wedi  cyfeirio  ato  ac 
wedi  ei  gywiro.  Yn  tudal.  Ill — 115,  fe  ddywedir  mai  mewn 
Cymdeithasfa  yn  y  Bala,  yn  Mehefin,  1855,  y  cymmerodd  yr 
ymateb  cyfeillgar  le  rhwug  Mr.  Rees  a  Mr.  Morgan,  ag  oedd  mor 
ddifyrus  i'r  rhai  oeddent  bresennol;  tra  mewn  gwirionedd  mai 
yn  Nghymdeithasfa  Caernarfon,  Medi,  1§02,  pan  oeddwn  i  fy 


viii.  EHAGYMADRODD. 

hunan  yn  dygwydd  bod  yn  Llywydd,  y  bu  hj-ny,  ac  nid  yn  y 
Bala.  Y  mae  hyny  yn  hollol  sicr.  Yr  oedd  Dr.  Hughes  o'r 
blaen  wedi  fy  hysbysu  o  hyny,  ond  j^r  oeddwn  i,  gan  gymmysgu 
yn  fy  meddwl  yr  hyn  a  ddygwjaldasai  yn  y  Bala,  yn  mhlith 
ychj'dig  gyfeillion  mewn  ty  yu  y  dref ,  a'r  hyn  a  gymmerodd  le  yn 
y  Gymdeithasfa  yn  Nghaernarf on,  wedi  rhoddi  y  naill  am  y  Hall. 

Y  camgymmeriad  arall  mi  a'i  gwelais  fy  hunan.  Y  mae 
yn  tudalen  533  o'r  Gyfrol  hon,  yn  yr  Adroddiad  am  Gym- 
deithasfa y  Wyddgrug,  Rhag.  9,  10,  11,  1856,  pan  oedd  y 
diweddar  Barch.  John  Hughes,  Liverpool,  yn  Llywyddu.  Yr 
ydwyf  yno  yn  dy wedyd  fod  Mr.  Hughes  "  er  ei  fed  yn  Llj'^wyddu 
yn  amry wiol  gyfarfodydd  neillduol  y  Gj'mdeithasfa,  eto  yn  rhy 
wael  i  gymmeryd  un  ran  yn  ei  gwasanaeth  cyhoeddus."  Y  mae 
hyny  yn  hollol  anughywir.  Yr  oedd  Mr.  Hughes  yn  pregethu 
yn  y  Gymdeithasfa  bono  y  nos  ddiweddaf  oddiar  Luc  x.  20,  ar 
ol  y  Parch.  John  Hughes,  Borth  y  pryd  hyny,  Dr.  Hughes 
Caernarfon  yn  awr.  Yma  drachefn  yr  oeddwn  yn  cymmysgu 
Gymdeithasfa  y  Wyddgrug  1856,  a  r  Gymdeithasfa  yno  yn  1860, 
y  ddiweddaf  y  bu  Mr.  Hughes  ynddi ;  pryd  yr  ydoedd  yn  rhy 
wael  i  o-ynnyg  pregethu,  er  ei  fod  yn  Llywyddu  mewn  rhai  o'r 
Gyfarfodydd,  yn  lie  Mr.  Hughes,  Abergele. 

Yr  oedd  fy  nghof  unwaith  yn  un  y  gallwn  ddibynu  yn  hollol 

'  arno,  ond  fe'm  siomodd  y  ddwy  waith  hyn.      Ond  prin  y  gellir 

dysgwyl  yn  amgen  :    ar  ol  nid  ychydig  gystudd,  cryn  fesur  o 

ryw  fath  o  lafur,  ac  yn  enwedig  wrth  gofio  f}^  mod  heddyw  wedi 

cael  pen  fy  mlwydd  yn  ddwy-ar-bymtheg-a-thri-ugain  oed. 

Yn  lied  hyderus  y  rhydd  y  gwaith  hwn  radd  o  foddhad  i'r 

rhai  sydd  eu  hunain  yn  eofio  ei  Wrthddrych  parchedig  ac  anwyl, 

a  chan  obeithio  hefyd  y  gall  fod,  i  ryw    fesur,  yn  fuddiol  i'r 

lliaws  mawr  nad  ydynt  yn  cofio  dim  yn  bersonol  am  dano,  yn 

enwedig  ein  pregethwyr  ieuainc,  yr  wyf  yn  ei  adael  i  ofal  Pen 

Mawr  yr  eglwys  ei  hunan. 

OWEN  THOMAS. 

46,  Catharine  Street,  Liverpool, 
Rhagfyr  16,  1889. 


Y    CYNNWYSIAD. 


PENNOD   I. 

BOREU  EI  OES  :  1798 — 1812. 

Ei  Enedigaeth— ei  Henafiaid— ei  Eieni— y  plant  ereill— ei  nodwedd  fel 
pientyn— tuedd  grefyddol  yn  ieuanc — morwyn  yn  ymadael  a'r  teulu — 
ei  weddi  ar  yr  achlysur — ei  hoflFder  o  forthwyl  a  hoelion— profedigaeth 
yr  efail  a'i  fuddugoliaeth  ami— cael  ei  anfon  i'r  Ysgol  ddyddiol  Gym- 
raeg — Ysgol  Saesonaeg  yn  Llansannan,  yntau  yn  cael  ei  anfon  iddi — 
j'sgolhaig  pryderus  a  Uafurus — yn  wylo  Uawer  uwcHben  ei  wersi— o 
duedd  neillduedig,  end  ar  adegau  yn  chwareus  fel  plant  ereill— cael  ei 
symmud  yn  rhy  fuan  o'r  ysgol— gweithio  gyda'i  dad  ar  y  tir— llawen 
o'i  ryddid— llygredd  ei  galon  yn  cynhyrfu— llithro  i  ond  nid  ymollwng  i 
bechu — cydwybod  yn  cael  goruchafiaetli-  agwedd  grefyddol  pentref 
Llansannan— y  Metbodistiaid  yn  adeiladu  Capel  yno — ei  dad  yn  symmud 
yno  o  Danyfron  i  ofalu  am  yr  acbos — yntau  yn  myned  yno  gydag  ef— 
Uafurus  gyda'r  Ysgol — hoff  iawn  o  wrando  pregetbau- ei  dduU  ya 
gwrando  —  Adfywiad  Grefyddol  yn  Llansannan — ymuno  yno  a'r  Gym- 
deitbas  Eglwysig        Tudalen  1 — 23. 

PENNOD   II. 

BLYNYDDOEDD  CYNTAF  EI  lEUENCTrD  :   1812 — 1816. 

Ymroddi  i  Grefydd— myned  i  Gymdeitbasfa  y  Bala  y  tro  cyntaf — ei  syn- 
iadau  bacbgenaidd  am  y  pregetbwyr— ei  deimladau  wrtb  wrando  ar 
Jobn  Elias— gweddio  yn  ngblyw  ereill  yn  fwriadol,  am  y  tro  cyntaf,  ya 
ei  letty  yn  y  Bala— dychwel  adref  a  decbreu  cymmeryd  ei  ran  mewn 
Cyfarfodydd  Gweddiau — doniau  hynod  mewn  gweddi — Uafurus  gyda'r 
Ysgol  Sabbothol  a  chyda'r  canu— Ysgol  Sabbotbol   arali   yn  cael  ei 


X.  Y   CYNNWYSIAD. 

chodi  yn  y  plwyf— efe  yn  cael  ei  bennodi  i  fyned  i  bono — arweiniad  yr 
Ysgol  yn  raddol  yn  disgyn  i'w  ofal — yn  cael  ei  bennodi  i  Holwyddori — 
y  fantais  o  hyny  iddo — teimlo  angen  am  lyfrau— awydd  yn  enwedig  am 
y  Geiriadur  Ysgrvtbyrol — pryder  pa  fodd  iV  gael — corddi  i'r  fam — y 
gynog  ymenyn — penderfynu  myned  i  ■weled  Mr.  Charles,  a  phrynu  y 
Geiriadur  ar  goel  —  Cymdeithasfa  y  Bala,  1S14 — myned  yno  —  Mr. 
Charles,  Mr.  Elias,  ac  yntau,  yn  cyfarfod  a'u  gilydd  am  yr  unig  dro 
erioed— cael  y  Geiriadur— dychwel  adref  fel  un  wedi  cael  ysglyfaetb 
lawer  —  marwolaeth  Mr.  Charles  —  ei  alar  mawr  ar  ei  ol  —  a\rydd 
pregethu  yn  disgyn  arno  —  bias  neillduol  ar  wrando  pregethau  — 
pregethu  teithiol — Parch.  William  Morris,  Cilgeran — ei  ddylanwad  ar 
ddynion  ieuainc,  ac  felly  arno  ef — ymroddi  i  ddarllen  a  myfyrio — sylwi 
llawer  ar  natur,  a  gweled  rhyfeddodau  Duw  ynddi. . .      Tvdalen  24—49. 

PENNOD  III. 

GADAEL   TY    EI   DAD  A  MYNED    I    GYMMYDOGAETH   Y   BETTWS, 
ABERGELE:    1816—1819. 

Amgylchiadau  cyfyng  y  Deyrnas  ar  derfyniad  rhyfel  Ffrainc— y  cyfyngder 
yn  cyrhaedd  Llansannan — Henry  Eees,  fel  y  mab  hynaf  i'w  dad,  yn 
penderfynu  troi  allan  i'r  byd— y  Parchedig  Thomas  Jones,  Dinbych,  yn 
symmud  i  Syrior— Henry  yn  clywed  am  ei  fwriad,  ac  yn  myned  i 
Ddinbych  i  geisio  sicrhau  lie  gydag  ef  iddo  ei  hunan— yn  llwyddo  yn  ei 
amcan— lie  hollol  gysurus— teithio  llawer  dros  Mr.  Jones— ei  brofedig- 
aethau  wrth  deithio— ymosodiadau  anngharedig  gan  rai  ar  Mr.  Jones 
oblegid  ei  syniadau  Duwinyddol  —  teimlo  dros  ei  feistr  —  chwedl  fod 
ysbryd  yn  blino  yn  Syrior— y  teulu  yn  cael  eu  taflu  i  ddychryn — yn 
cysuro  Mrs.  Jones— manteision  rhagorol  iddo  yn  Syrior  o  ran  Uyfrau,  a 
hamdden  i'w  darllen— ei  ofid  na  buasai  yn  deall  Saesonaeg— Mr.  Jones 
yn  ceisio  ei  arfer  i'w  siarad- awydd  pregethu  yn  parhau— yn  pregethu 
cryn  lawer  wrtho  ei  bun— rhywun  yn  clywed  ac  yn  adrodd  hyny  i  Mr. 
Jones— cymmeryd  rhan  arbenig  gyda'r  Achos  yn  y  Bettws— yn  yr 
Ys^ol  Sabbothol— y  Cyfarfodydd  Ysgolion— dechreu  canu— Mr.  Jones 
yn  gadael  Syrior— yntau  yn  gweled  y  byddai  raid  iddo  fyned  hefyd— y 
cyfeillion  yn  y  Bettws  yn  daer  arno  aros— He  newydd  yn  rhagluniaethol 
yn  ymagor  iddo— cael  drachefn  bob  mantais  a  allasai  ddysgwyl,  ac 
ymddwyn  tuag  ato  braidd  fel  mab  yn  hytrach  na  gwas-dyfod  yn  fwy- 
fwy  gwasanaethgar  i'r  Achos— agoriad  Capel  newydd  yn  y  Bettws— Mr. 
Elias  yn  y  Cyfarfod— oedfa  hynod— dysgwyliadau  cyffredinol  yn  y  bobi 
am  dano  i  droi  allan  fel  pregethwr         TudaUn  bQ—Q9. 


Y   OYNNWYSIAD.  XI. 

PENNOD  IV. 

o'r  pryd  t  dechreuodd  breqethu  nes  y  gadawodd  yr  ysgol 
yn  abergele  :  1819 — 1821. 

Awydd  pregethu  yn  cryfhau — yn  penderfynu  dechreu — ei  adroddiad  ef  ei 
hunan  o'r  amgylchiadau — y  newydd  yn  cyrhaedd  Llacsannan — yn 
pregethu  am  y  tro  cyntaf  yno— pregethu  ar  Sabboth  yn  Llangerny w — 
dylanwad  ei  bregeth  ar  feddwl  y  Parch.  John  Jones,  Talsarn — ymadael 
a'r  Bettws  a  dychwel  i  dy  ei  dad— myned  yn  gyfaLl  i  hen  bregethwr  i 
Gymdeithasfa  y  Bala — hwnw  yn  ei  gymhell  i  bregethu  allan  o'r  cylch  a 
bennodasid  iddo— yr  hen  frawd  hwnw  yn  hen  dorwr  ar  reolau— pen- 
derfynu myned  i'r  ysgol  i  Abergele  at  y  Parch.  Thomas  Lloyd— ei 
dderbyniad  tra  yno  yn  aelod  o'r  Cyfarfod  Misol— cael  ei  daro  k  chlefyd 
trwm — ar  ol  ei  adfer  yn  dychwel  i'r  ysgol — myned  ar  daith  gyda  y 
Parch.  John  Davies,  Nantglyn — Llangollen  a  Mrs.  Cooper — adgofion 
am  Gyfarfod  Misol  Sir  Ddinbych,  pan  ymunodd  efe  ag  ef — Gymdeithasfa 
Llanrwst,  1820— Cyfarfod  Misol  y  Bala,  1821 — adgofion  am  y  cyfarfod 
hwnw — amser  ei  ymadawiad  a'r  ysgol  yn  nesau— dechreu  pryderu  pa 
beth  a  gai  at  fyw,  a  chyflawni  ei  weinidogaeth  yn  mhlith  y  Methodist- 
iaid,  yn  ol  y  dull  cyflfredin  yn  eu  plith— cael  ei  berswadio  i  fyned  i'r 
Amwythig  i  ddysgu  y  gelfj'ddyd  o  Ewymo  Llyfrau- yn  penderfynu 
myned  yno        Tudalen  70 — 97. 


PENNOD  V. 

O'l   FYNEDIAD   i'R  AMWYTHIG,    HYD    EI    NEILLDUAD   i'r  HOLL 

waith:  1821—1827. 

Ei  fynediad  yno — Hetty  cysurus— derbyniad  serchog  gan  yr  eglwys  fechan 
yn  y  lie— pregethii  yn  gyson  iddynt— llythyrau  o'i  eiddo— Gymdeith- 
asfa y  Drefnewydd,  1822— myned  i'r  ysgol  i  Dorringtou  cyn  dychwelyd 
yn  ol  fel  y  bwriadai  i  Sir  Ddiubych— cael  gwahoddiad  i  ymsefydlu  yn 
yr  Amwythig — yn  cydsynio  ^'r  ammodau — cyfarfod  a  rhai  o  ysgrifen- 
iadau  Dr,  Owen — dylanwad  daionus  y  rhai  hyny  arno  fel  Cristion,  ac 
fel  pregethwr- ei  adroddiad  ef  ei  hunan  o'r  am gylchiad— Gymdeithasfa 
y  Drefnewydd — Mr.  Ebenezer  Richard  yn  ei  wrando  y  tro  cyntaf — 
Gymdeithasfa  Dolgelleu,  1822- Mr.  Elias  yn  ei  wrando  am  y  tro 
cyntaf— rhoddi  cyhoeddiad  i  Mr.  Elias  i  fyned  trwy  Sir  Fon — yr  awdwr 
yn   ei   wrando    am    y  waith    gyntaf   yn    Nghaergybi— ei   destyn  a'i 


Y    CYNNWYSIA.D. 

bregeth  —  Cj-mdeithasfa  Llanfyllin,  1S23  —  cael  ei  bennodi  i  fyned  i 
Lundain— Cymdeithasfsioedd  Machynlleth,  Pwllheli,  a  Dolgellau,  1823 
— ei  ymweliad  cyntaf  a  Liverpool,  1824— adgofion  Mr.  Roberts,  Hope 
Street,  am  dano — Cymdeithasfaoedd  y  Bala  ac  Amlwch,  1824— ei  ym- 
■weliad  cyntaf  a'r  Deheudir — Cymdeithasfa  Llangeitho— oedfa  hynod  i 
Mr.  Lloyd,  Beaumaris,  yno — Cymdeithasfaoedd  1825,  1826 — ymweliad 
a  Llundain  yr  ail  waith — Llythyrau  o'i  eiddo  oddiyno — adeiladu  Capel 
newydd  yn  yr  Amwythig — agoriad  y  Capel,  y  Nadolig,  1826— yn  cael 
ei  ddewis  i'w  Ordeinio  gau  Gyfarfod  Misoi  Sir  Drefaldwyn— ymddyddan 
ag  ef  gyda  golwg  ar  hyny  yn  Nghymdeithasfa  Llanfair  Caereinion— ei 
Ordeiniad  yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  1827     ..     ..     Tudalen  98—159. 


PENNOD  VI. 

O'l   ORDEINIAD   HYD   EI   YMADAWIAD  A'r  AMWYTHIG  :    1827 — 1836. 

Ymroddi  i  lafurio— astudio  y  Sacramentau— cael  ei  anfon  dros  y  Gym- 
deithasfa  i  ymweled  a  Birmingham — dwyn  adroddiad  i  Gymdeithasfa 
Pwllheli — Cymdeithasfa  Beaumaris,  1827 — taith  trwy  Fon — taith  i'r 
Deheudir — Eichard  Bumford  yn  gyfaill  iddo — Cymdeithasfa  Llanerch- 
ymedd,  1829— oedfa  hynod  iawn  yno— taith  trwy  Siroedd  Mynwy  ft 
Morganwg — Gyfarfod  Ysgolion  yn  Meifod — ei  Annerchiad  yno  yn  cael 
ei  gyhoeddi— myned  i  Lundain  etc— yn  priodi — taith  i  Feirionydd  ac 
Arfon  a  Mon— adgofion  o'i  Bregethau  yn  Mangor  y  pryd  hwn — Ysgrif 
werthfawr  i'r  Drysorfa— Cymdeithasfaoedd  Llanfyllin  a'r  Bala,  1832 — 
Urddiad  ei  frawd  yn  Heol  Mostyn — traddodi  y  Cyngor  iddo  ar  yr 
achlysur— ei  ysbryd  rhyddfrydig — taith  eto  i  Siroedd  Mon  ac  Arfon — 
Eolant  Abraham  yn  gyfaill  iddo— y  geri  marwol  wedi  dyfod  i'r  Deyrnas, 
ac  yn  lladd  llaweroedd — pregeth  arbenig  ar  yr  ymweliad  hwn  ar  y 
daith  hon— Llythyr  at  ei  fam-yn-nghyfraith— traddodi  yr  Araeth  ar 
Natur  Eglwys  yn  y  Bala,  1833— Ysgrif  eto  yn  y  Drysorfa — Traddodi  y 
Cyngor  yn  y  Bala,  1834— Cymdeithasfa  Llangeitho,  1835— ei  ymdrech- 
ion  yn  erbyn  annghymedroldob  — cyhoeddiad  ei  Bregeth  ar  Gymmedrol- 
deb — Llythyr  at  Mr.  Hughes,  Llanrwst— myned  i  Lundain  eto— Cym- 
deithasfa y  Bala,  1836— hysbysu  yno  ei  fwriad  i  symmud  i  Liverpool— 
y  Gymdeithasfa  yn  cymmeradwyo  —  Cymdeithasfa  Twrgwyn— Cym- 
deithasfa Crughy wel  —  ymosodiad  arno  gan  ry wun  trwy  y  Wasg — 
teimlo  dros  y  cyfeillion  yn  yr  Amwythig  wrth  feddwl  eu  gadael — 
yn  edrych  ar  yr  alwad  o  Liverpool  yn  llais  y  Brenhin  Mawr — yn 
symmud  yno Tudalen  160 —21S. 


Y    CYNIt-WYSIAI). 


PENNOD  VII. 


O'l    SOIMUDIAD    I  LIVEIIPOOL    HYD    EI    YMWELUD    AG    AMERICA: 

1837—1839. 

Derbyniad  croesawgar  gan  y  frawdoliaeth  yn  Liverpool— anghenion  neill- 
duol  y  lie— trem  ar  amgylchiadau  yr  Achos — y  Parch.  Thomas  Hughes 
— yr  hen  flaenoriaid — y  Parch.  Eichard  Williams— yr  achos  yn  cyn- 
nyddu,  ac  angen  arbenig  am  ryw  un  i  ofalu  ac  i  arwain — y  llafur  mawr 
a  ddisgynai  arno — ymroddi  yn  ddyfal  i'w  waith — ennill  cymmeradwy- 
aeth  cyffredinol — marwolaeth  ei  fam— Cymdeithasra  Dinbych,  1837 — 
marwolaeth  y  Parch.  Ebenezer  Eichard — Cofnodion  o'i  eiddo  ef  ei 
hunau  o'i  deimladau  y  flwyddyn  gyntaf  iddo  yn  Liverpool—  Cymdeith- 
asfaoedd,  1837— Cymun  yn  Pall  Mall,  1838— oedfaon  hynod— y  di- 
•weddar  Barch.  John  Hughes  yn  symmud  i  Liverpool — yn  cael  ei  alw 
yn  gyd-weinidog  ag  ef— cyfeillgarwch  mawr  rhyngddynt— dylanwad 
iachusol  gan  y  naill  ar  y  Hall — y  diweddar  Mr.  Williams  o'r  Wern  yn 
gymmydog  a  chyfaill  iddo— meddwl  uchel  iawn  am  dano— ei  feirniad- 
aeth  gyfeillgar  arno      Tudalen  219— 2io. 

PENNOD  VIII. 

EI  YMWELIAD  AG  AMERICA,  A'i  DEITHIAU  YNO  :   1839. 

Pennodi  Mr.  Moses  Parry  ac  yntau  gan  y  Gymdeithasfa  i  ymweled  ag 
America — anturiaeth  bwysig  y  pryd  hwn-w— dedwydd  yn  ei  gyfaill — 
Cyfarfod  Dinbych — Llythyr  oddiwrth  Mr.  Elias— Llythyr  Mr.  Eees  at 
gyfaill  yn  yr  Amwythig— eto  at  Mr.  Edwards  o'r  Bala— Cyfarfod  Ym- 
adawol  yn  Pall  Mall — Cyfarchiad  hynod  Mr.  Hughes  ar  yr  achlysur — 
Adroddiad  Mr.  Eees  ei  hunan  o'r  fordaith — cyrhaedd  yr  America — Sab- 
both  yn  New  York— gweddeidd-dra  mawr  yn  yr  addoliad— y  Parch. 
William  Eowlands — Llythyr  at  ei  wraig — teithio  yn  yr  America — 
Albany — Utica— Steuben — Eemsen — Mr.  James  Owen — Penycaerau — 
Webster  Hill— Ffloyd— Sabboth  eto  yn  Eemsen— Cyfarfod  Chwarterol 
yno — Llythyr  eto  at  Mi's.  Eees— un  arall  at  Mr.  Samuel  Jones,  Pall 
Mall — yr  annghydfod  yn  Eemsen — Sylwadau  Mr.  Eees  arno — myned  i 
Ohio — Palmyra— Newark — Welsh  Hills— Granville— Eadnor— Colum- 
bus—Cincinnati— y  Parch.  Edward  Jones— Llythyr  eto  at  Mrs.  Eees — 
Jackson  —  y  Parch.  Eobert  Williams  o  Eon  —  afiechyd  ei  gyfaill  — 
Philadelphia— Pittsburgh— dychwel  i  New  York— aros  yno  ddau  Sab- 
both—Cyfarfod  Chwarterol  yno— Sylwadau  ar  y  wlad  ac  ar  y  bobl— ei 
hanghenion  crefyddol  Tudalen  246—321. 


xiv.  Y   OYNNWYSIAD. 

PENNOD  IX 

O'l  DDYCHWELIAD  O'R  AMERICA,  HYD  AFLWYDDIANT  T  CAIS  ARNO 
I  ADAEL  LIVERPOOL:    1839 — 1841. 

Llawenydd  mawr  o'i  ddychweliad— ymroddiad  newydd  i'w  waith  ac  yni 
newydd  yn  ei  bregethu— Cymdeithasfa  y  Wyddgrug  wedi  ei  ddychwel- 
iad —  Cyfarfod  Misol  Wrexham  —  Adfywiad  Crefyddol  yn  Kilsyth, 
Ysgotland— j-mweliad  ^'r  lie— Cyfarfod  Misol  y  Bala,  1840— Ordeinio 
Mr.  Thomas  Jones  yno  yn  Genhadwr  i  South  Aflfrica — Adgofion  o'r 
Cyfarfod— cysylltiad  Mr.  Thomas  Jones  a  Chymdeithas  Genhadol  Llun- 
dain  yn  cael  ei  dori— Crynoad  o  hanes  dechreuad  ein  Cymdeithas 
Genhadol  ni,  ar  wahan  oddiwrth  Gymdeithas  Llundain — Cymdeithasfa 
Llanfair — penderfynu  yno,  yn  erbyn  Mr.  Eees,  cefnogi  Sefydlu  Cym- 
deithas  o'r  eiddom  ein  hunain — teimladau  cryfion  dros  ac  yn  erbyn — 
y  Deheudir  yn  dra  hwyrfrydig  i  ymuno— oediad  ar  ol  oediad — llwyddo 
o'r  diwedd  i  gael  yr  holl  Gyfuudeb  yn  un  yn  yr  achos— Mr.  Eees  ar  ol 
i'r  Cyfundeb  benderfynu,  yn  nodedig  o  flfyddlawn  i'r  Gymdeithas  — 
mynedi  Lundain  am  dymhor  i  wasanaethu  yr  Achos  yno  — marwolaeth 
mam  Mrs.  Eees  tra  yr  ydoedd  efe  yno— ei  Lythyr  ati  hi  ar  yr  achlysur 
— Llythyr  at  Mr.  Eoberts,  Amlwch— Cyfarfod  yn  y  "Wyddgrug  gyda 
golwg  ar  yr  ymrysonau  yn  Sir  Ffliut— Llythyr  oddiwrth  Mr.  Elias  at 
Mr.  Eees  yn  nghylch  y  cyfarfod — Mr.  Eees  yn  cymmeryd  rhan  arbenig, 
ac  yn  anmhleidiol  a  theg  hoUol,  yn  yr  ymchwiliad  hwnw — y  cyhudd- 
iadau  bob  un  yn  syrthio  i'r  llawr — yr  ymchwiHad  yn  rhoddi  terfyn 
hoUol  ar  yr  ymrysou — Mr.  Elias  yn  marw — teimlad  dwys  trwy  yr  holl 
•wlad  —  Cymdeithasfa  y  Bala — Cymdeithasfa  Bangor  —  ymddaugosiad 
pethau  ar  j  pryd  yn  gymylog  i'r  Cyfundeb  —  teimladau  Deheu  a 
Gogledd  yn  groes  i'w  gilydd  gyda  golwg  ar  y  Gymdeithas  Genhadol  a'r 
Athrofa— y  Gogledd  yn  penderfynu  myned  yn  mlaen  yn  y  Bala— Sir 
Fon  yn  annghytuno— Llythyr  Mr.  Cadwaladr  Williams  i  Gymdeithasfa 
Ehuthin— pryder  yn  Ehuthin  yn  yr  Achos— Mr.  Eees  ac  Ysgrifenydd  y 
Gymdeithasfa  yu  cael  eu  pennodi  i'w  ateb— y  llythyr  yn  ateb  y  diben, 
a  Sir  Fon  yn  ymuno  a'r  Siroedd  ereill— Mr.  Eees  a  Mr.  Eoberts,  Amlwch, 
yn  Genhadau  dros  y  Gogledd  i'r  Deheu— eu  taith  i  Landeilo— awydd  ym- 
ryddhau  ar  Mr.  Eees  oddiwrth  ofalon  a  llafur  Liverpool — cyfeiliion  yn  ei 
berswadio  i  symmud  i  Ddyffryn  Clwyd— cytuno  yn  rhy  frysiog  i  Gym- 
meryd  lie  yno  a  myned  yno  i  fyw — cyfeilUon  Liverpool  j'n  cyffroi  — 
Llythyr  oddiwrthynt  i  Gymdeithasfa  Dolgelleu— Cyfeisteddifod  yn  cael 
ei  bennodi  i  eistedd  ar  yr  Achos— hwnw  yn  dyfod  i'r  peuderfyniad  i'w 
gynghori  i  arcs  yn  Liverpool — Ehagluuiaeth  yn  ymddangoa  yn  pleidio 
hyny — y  bwriad  i  symmud  yn  cael  ei  roddi  i  fynu         Tudalen  322  —388. 


Y   CTNTTWTSIAD.  XV. 

PENNOD  X. 

O  AGORIAD  ATHROFA  TREFECCA,  HYD  Y  CYFFRO  MAWJl  YN  NGHYLCH 
ADDYSG  DDYDDIOL  1842 — 1847. 

Y  Deheudir  yn  sefydlu  Athrofa  yn  Nhrofecca— cais  i  gael  un  o'r  Athrawon 
o'r  Bala  i  iyned  yno— y  Gogledd  yn  gadael  y  cwestiwn  i'w  benderfynu 
gan  yr  Athrawon  eu  kunain — Mr.  Charles  yn  myned — Agoriad  Trefecca 
— llafur  mawr  Mr.  Rees  gyda'r  Achos  Oenhadol — ymweliad  oddiwrth  y 
Presbyteriaid  a  Ohymdeithasfa  y  Bala— marwolaethau  y  Parch.  Eichard 
Williams  a'r  Parch.  Jenkin  Davies— Llythyr  at  y  Parch.  John  Jones, 
Llanbedr — Araeth  ar  Natur  Bglwys  yn  y  Bala,  1843— Ffurfiad  yr 
Eglwys  Eydd — myned  i  Lundain  at  y  Pasg,  1844— Llythyrau  at  Mr. 
Edwards  y  Bala — y  Cynghrair  Efengylaidd— Cymdeithasfa  Bangor — 
Araeth  ar  Undeb  Oristionogol — achos  poenus  yn  nglyn  a'r  Geuhadaeth 
— Cyngor  y  Oyfarfod  Ordeinio  yn  y  Bala,  1845  —  Cynnadledd  yn 
Liverpool  —  Erthygyl  i'r  Traethodydd  —  marwolaeth  y  Parch.  John 
Parry,  Caerlleon  —  Sylwadau  arno— dyledion  ein  Capelau  —  Eheolau 
Newyddion  gyda  golwg  ar  adeiladu — ymdrechion  mawrion  i  leihau  y 
ddyled — pethau  yn  raddol  yn  syrthio  megis  o'r  blaen  — Mesur  y  Lly w- 
odraeth  gyda  golwg  ar  Addysg  Ddyddiol— cyfFro  dirfawr  yn  y  Deyrnas 
— Mr.  Eees  yn  teimlo  yn  ddwys  yn  yr  achos  — pryder  mawr  gyda  golwg 
ar  Gymru— Llythyrau  at  Mr.  Eoberts,  Amlwch,  a  Mr.  Hughes, 
Abergele         Tudalen  S&9-io5. 


PENNOD  XL 

O    GYMDEITHASFA    LIVERPOOL,    1847,    HYD    GYMDEITHASFA    CAER- 
NARFON,  1854. 

Ehagluniaeth  a  Gweddi  —  y  Traethodydd  —  Cymdeithasfa  y  Bala— John 
Williams,  Llecheiddior — yr  Athrofa— cais  am  gronfa— cyfarfod  brwd- 
frydig  yn  Liverpool— Cymdeithasfa  Bangor — pennodi  Mr.  Eees  a  Mr. 
Edwards  i  ymweled  a'r  Cyfarfodydd  Misol — ymweled  a  Mou — Llythyr 
yn  adrodd  fel  y  bu  yno — ymweled  a'r  hoU  Siroedd — yr  amcan  ar  y 
pryd  yn  syrthio  i'r  llawr — Llythyr  at  Mrs.  Davies,  Eronheulog — Cym- 
deithasfa Caernarfon,  1848 — traddodi  y  Cyngor  yn  yr  Ordeiniad  yno — 
marwolaeth  y  Parch.  Thomas  Lloyd,  Abergele— achos  cyfreithiol 
poenus  yn  Llundain — Cymdeithasfa  TreflFynnon— y  Cholera  yno  ar  y 


XVI.  Y    CYiraWTSIAD. 

pryd — gweddio  yn  arbenig  dros  y  dref — yr  haint  yn  cael  ei  attal— Cym- 
deithasfa  Llandeilo — myned  i  Lundain  am  rai  misoedd — Llythyr  — 
awydd  mawr  mewn  llawer  am  symmud  lie  yr  Athrofa — EhagdraetnaM-d 
i'r  "  Eglwys  o  Ddifrif  " — Cymdeithasfa  yr  Wyddgrug — yr  Ardd  lugosiad 
mawr  yn  Llundain — Llythyr  at  gyfaill  ar  farwolaeth  ei  wraig — taith  i'r 
Iwerddon — Erthygl  i'r  Traethodydd — Annerchiadau  i  wyr  ieuainc — 
cynllun  newydd  i  dderbyn  ac  i  Ordeinio  Pregethwyr— Arholiad  Cym- 
deithasfaol — pryder  yn  nghylch  yr  Athrofa — gwyr  ieuainc  ya  dechreu 
pregcthu  tra  y no— Cymdeithasfa  Caernarfon,  185-4      Tudalen  io6 — 555. 


Ow'n  difwynaw  !  braw  briwiawg — diwreiddiwyd 
Cedrwydden  ardderchawg : 
Henry  Eees — hyn  yr  y  rhawg— iasau 
Miaiawl  waniadau  am  anwyl  weinidawg. 

Datodiad  y  ty  ydoedd— ymadae 
A  mudo  i'r  Nefoedd  ; 
Duw,  o'i  ludded,  i  wleddoedd, 
Anwyl  wr,  yn  ei  alw  oedd. 

Aeth  ar  aden  ochenaid — ar  unwaith 
I'r  anedd  fendigaid ; 
Glaniodd,  fuddugol  enaid, 
Tn  SeioD,  a'r  goron  gaid. 

Eryeon  Qwtllt  Walia. 


C  O  F  I  A  N  T 


PARCE  HEMY  REES,  LIVERPOOL. 


PENNOD    I. 

Boreu  ei   Oes :   1798—1812. 

El  ENEDIGAETH — EI  HENAFIAID — EI  RIEXI — Y  PLANT  EREILL — EI 
NODWEDD  FEL  PLENTYN — TUEDD  GREFYDDOL  YN  lEUANC — 
MORWYN  YN  YMADAEL  A'R  TEULU — EI  WEDDI  AR  YR  ACHLYS- 
UR — EI  HOFFDER  O  FORTHWYL  A  HOELION — PROFEDIGAETH  YR 
EFAIL  A'i  FUDDUGOLIAETH  ARNI — GAEL  EI  ANFON  i'r  YSGOL 
DDYDDIOL  GYMRAEG — YSGOL  SAESONAEG  YN  LLANSANNAN, 
YNTAU  YN  GAEL  EI  ANFON  IDDI — YSGOLHAIG  PRYDERUS  A 
LLAFURUS — YN  WYLO  LLAWER  UWCHBEN  EI  WERSI — O  DUEDD 
NEILLDUEDIG,  OND  AR  ADEGAU  YN  CHWAREUS  FEL  PLANT 
EREILL — GAEL  EI  SYMMUD  YN  RHY  FUAN  o'R  YSGOL — GWEITH- 
10  GYDA'I  dad  AR  Y  TIR — LLAWEN  o'l  RYDDID — LLYGREDD  EI 
GALON  YN  CYNHYRFU — LLITHRO  I  OND  NID  YMOLLWNG  I 
BECHU  —  CYDWYBOD  YN  GAEL  GORUCHAFIAETH  —  AGWEDI) 
GREFYDDOL  PENTREF  LLANSANNAN— Y  METHODISTIAID  YN 
ADEILADU  CAPEL  YNO — EI  DAD  YN  SYMMUD  YNO  O  DANYFRON 
I  OFALU  AM  YR  AGHOS — YNTAU  YN  MYNED  YNO  GYDAG  EF — 
LLAFURUS  GYDA'r  YSGOL — HOFF  lAWN  O  WRANDO  PREGETHAU 
— EI  DDULL  YN  GWRANDO — ADFYWIAD  GREFYDDOL  YN  LLAN- 
SANNAN—YMUNO  YNO  a'r  GYMDEITHAS  EGLWYSIG. 

Ganwyd  y  Parchedig  Henry  Rees,  Chwefror  15,  1798,  yn 
Chwibren  Isaf,  yn  mlihvyf  Llansannan,  yn  Sir  Ddinbych.  Y 
mae  anrhydedd  neillduol  yn  perthyn  i'r  plwyf  hwn,  yn  mhlith 

A 


2  PENXOD   I. 

lioll  blwyli  ein  gwlad,  '^*an  mai  ynddo  y  ganwyd  yr  enwog 
William  Salesbury,  cyfieithydd  cyntaf  y  Testament  iS^e^vydd 
i'r  iaith  Gymraeg.  T>yna,  ei  dystiolaeth  bendant  ef  ei  hunan,  yn 
ei  Lysieulyfr.  Ac  y  mae  yn  ddiammeu  mai  y  Cae  Dii,  ar  yr  ochr 
orllewinol  i'r  Aled,  tua  dwy  filltir  uwchlaw  y  pentref,  ocdd  lie  ei 
enedigaeth.  Erbyn  liyn  nid  oes  ond  adfeilion  y  ty  hwnw  i'w 
gweled,  gan  fod  yr  hen  Gae  Du  yn  gamedd,  a  thy  newydd,  o'r 
un  enw,  wedi  ei  adeiladu  ychydig  yn  uwch  i  fynu.  Yr  oedd  yn 
yr  hen  d;^  ystafell  gyfj'ng,  ddirgel,  mor  ddirgel  fel  nas  gallasai 
neb  ddychymygu  fod  yno  ystafell  o  gwbl,  ac  nad  oedd  modd 
myned  i  mewn  iddi  ond  trwy  ddringo  i  fynu  y  simdde ;  ac  y 
mae  y  traddodiad  yn  y  gymmydogaeth  etc,  mai  yn  yr  ystafell 
h5no  yr  ymguddiai  Mr.  Salesbury,  o  dan  deymasiad  y  frenhines 
Mary,  rhag  yr  erlidwyr  pabaidd  a  geisient  ei  einioes;  ac  mai 
ynddi  hi  hefyd  y  cyflawnodd  ran  fawr  o'r  gwaith  cysegredig,  a'i 
gwnaeth  y  fath  gjmimwynaswr  i'n  cenedl,  ac  sydd  wedi  gosod  y 
fath  enwogrwydd  ax  ei  goffadwriaeth.  Mae  yn  resyn  dirfawr 
na  buasai  yr  hen  d;^  wedi  ei  adael  megis  ag  yr  oedd,  er  cynnorth- 
wyo  yr  ymwelydd  a'r  lie  i  ffurfio  syniad  cywirach  am,  ac  i 
sylweddoli  j^n  fwy  efieithiol  nag  y  mae  yn  bosibl  iddo  yn  awr, 
yr  amgylchiadau  anfanteisiol  yr  oedd  y  cyfieithydd  anrhydedd- 
us  ynddynt,  pan  yn  llafurio  gyda'r  fath  ymroddiad  a  dyfalwch, 
ac  heb  gael  ei  gymhell  gan  ddim  ond  cariad  at  eneidiau  ei  gyd- 
wladwyr,  i'w  gwasanaethu  yn  y  peth  penaf,  trwy  roddi  yr  ys- 
grythyrau  sanctaidd  iddynt  yn  eu  hiaith  eu  hunain. 

Y  mae  pentref  bychan  Llansannan  yn  gorwedd  mewn  glyn 
isel,  cul,  naw  milltir  o  Ddinbych,  ac  un-milltir-ar-ddeg  o  Lan- 
rwst,  ar  y  fibrdd  rliwng  y  naill  dref  a'r  llalL  Y  mae  yr  Aled, 
afon  fechan  sydd  yn  tarddu  o  lyn  Aled,  ar  fynydd  Hiraethog, 
rhy w  chwe'  milltir  uwchlaw  y  pentref,  yn  rhedeg  gerllaw  iddo 
ar  yr  ochr  ddwyreiniol,  ac  i  lawr  i  ddyffryn  prydferth  Aled,  ar 
ei  thaith  i  ymuno  a'r  Elwy,  ac  wedi  hyny  a  r  Clwyd,  cyn  yax- 
arllwys  i'r  mor  gerllaw  Rhyl.  Pan  eloch  i  f^'nu  o'r  pentref  am 
ryw  ddwy  filltir  a  banner  neu  dair  milltir,  ar  liyd  fibrdd  gul  a 
drwg  iawu,  gydii  godreu  liryndir,  rhyngoch  a  mynydd  Hiracth- 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  3 

og, — ar  y  tu  dwyreiniol  i'r  afon,  uwchlaw  iddi  ar  ochr  y  bryn,  £e 
welir  amaethdy  bychan,  heb  ddim  yn  hynod  yn  ei  ymddangos- 
iad, — dyna  Chwibren  Isaf ,  dyna  y  ty  lie  y  ganwyd  ac  y  magwyd 
gwrthddrych  parchedig  ac  anwyl  ac  anrhydeddus  ein  Cofiant. 
Mae  y  t;^  hwn  hefyd,  ychydig  flynyddoedd  yn  ol,  wedi  ei  ail- 
adeiladu  agos  yn  gwbl ;  a  mawr  oedd  ein  siomedigaeth,  pan  aeth- 
om  i  gael  golwg  arno,  wrth  weled  nad  oes  odid  ddim  yn  aros  o'r 
hen  dy,  oddieithr  y  fantell  uwchben  lie  y  tan  yn  y  gegin.  Y 
mae  rhyw  gymmaint  o'r  tai  allan,  ac  yn  neillduol  yr  hyn  a  ehvir 
y  darllaw-d;y^,  yn  aros  ;  yn  lled-arwyddo  fod  rhyw  fawredd  wedi 
bod  unwaith  yn  eiddo  iddo,  llawer  mwy  nag  a  ganfyddir  arno 
yn  bresennol. 

Yr  oedd  Mr.  Henry  Rees,  neu  Mice,  fel  y  mae  ei  enw  ar  ei 
fedd-faen,  taid  y  Parch.  Henry  Rees,  yn  ^r  genedigol  o  Landeilo 
Fawr,  yn  Sir  Gaerfyrddin ;  yr  hwn  a  ddaethai,  ry wbryd  wedi 
canol  y  ganrif  ddiweddaf,  i  Lansannan,  yn  gyllidydd  (excise 
ojfficer),  Fe  ddywedir  mai  g^r  lied  fyr  o  gorpholaeth  ydoedd, 
ond  o  gyfansoddiad  cadarn  iawn ;  tra  chwimwth  ei  droediad,  ac 
yn  hytrach  yn  boethwyllt  ei  dymher ;  eithr  o  deimladau  nodedig 
o  garedig,  ac  o  ddiwyg  ac  ymddygiad  tra  boneddigaidd.  Yr  oedd 
yn  wr  hollol  ddichlynaidd  o  ran  ei  ymarweddiad,  ac  yn  wranda- 
wr  cyson  ac  astud  gyda  r  Methodistiaid,  yn  hen  gapel  Tan-y-fron, 
er  nad  ymddengys  iddo  erioed  ymuno  a'r  eglwys  yno.  Yr  oedd 
yn  hynod  am  ei  brydlonedd  yn  yr  addoliad.  Er  fod  ganddo  yn 
agos  i  dair  milltir  o  fFordd  i  fyned  i'r  capel,  eto  fe'i  gwelid  ef  bob 
amser  yn  ei  le  cyn  dechreu  y  gwasanaeth ;  ac  yn  fynych  iawn  f e 
fyddai  yn  nghylch  y  capel  tua  banner  awr  cyn  yr  amser.  Cafodd 
iechyd  da  ar  hyd  ei  oes,  a  chyrhaeddodd  oedran  teg.  Fe'i  cladd- 
wyd  ef,  Gorphenaf  4,  1796,  yn  78  mlwydd  oed. 

Yn  mhen  rhyw  gymmaint  o  amser  wedi  iddo  ddyfod  i  Lan- 
sannan fel  cyllidydd,  efe  a  ymbriododd  a  Miss  Gwen  Lloyd,  yr 
hon  oedd  etif eddes  Chwibren  Isaf.  Buasai  iddi  hi  frawd  o'r  enw 
Henry  Lloyd ;  g^r  ieuanc  a  gawsai  addysg  dda,  ac  a  berchid  yn 
fawr,  gan  wreng  a  bonheddig,  yn  y  gymmydogaeth  lie  y  pres- 
wyliai,  ac  yn  y  wlad  oddiamgylch,  ond  a  fnasai  farw  heb  briodi. 


4  PEXNOD   I. 

Yr  oedd  iddi  liefyd  cliwaer, — Mrs.  Pariy,  wedi  hj'iiy,  o'r  Foelfre 
fawr,  gerllaw  Llangwm ;  ond  i  Miss  Gwen  Lloyd,  yr  hon  oedd 
yr  henaf,  y  disgynodd  yr  etifeddiaeth  ar  ol  marwolaeth  ei  brawd. 
Yr  oedd  ei  hynafiaid  hi  wedi  bod  j^n  preswylio  yn  Chwibren 
Isaf  er  3's  oesoedd  lawer,  ac  yn  cael  eu  cyfrif  3m  mhlith  uchel- 
wyr  urddasol  y  wlad.  Yr  oeddent  yn  disgjm  oddiwrth  Hedd 
Molwynog,  yr  hwn  oedd  bendefig  o  Isdulas,  yn  Sir  Ddinbj'^ch,  ac 
a  gyfanneddai  tua  chanol  y  ddeuddegfed  ganrif  j-n  mhalas  Hen- 
llys,  }-n  Llanfair  Talhaiarn;  ac  j'styrir  ef  3^1  benaeth  3'  nawfed  o 
bymtheg  Ihvyth  Gwynedd.  Yr  oedd  etifeddiaeth  y  Chwibren 
unwaith  wedi  bod  3'n  eang  a  chyfoethog,  3'n  cynnw3's  rhanau  o 
gantrefi  Archwedlog  ac  Uch  Aled ;  ond  aeth  3'  rhan  fw3^af  o  honi 
oddiwrth  3'  teulu  o  br3'd  i  bryd ;  weithiau  obleg3'd  gwastrafF  ac 
afradlonedd,  ac  weithiau  obleg3'^d  d3'gwyddiadau  anfFodus;  rhwng 
3'  naill  beth  a'r  Hall,  r3'wsut,  pa  fodd  b3'nnag,  3'n  g3'mmaint,  fel, 
pan  ddaeth  Miss  Llo3'd  i'r  etifeddiaeth,  nad  oedd  3^1  aros  o  honi 
3'n  f eddiant  iddi  ond  Chwibren  Isaf  a  Kh3'dloew ;  gj^da  rhai  tai 
3'n  mhentref  Llansannan,  a  pheth  tir  gerllaw  3'  pentref. 

Yr  oedd  Miss  Lloyd,  fel  ei  brawd,  wedi  cael  3'sgol  ac  add3'^sg 
dda  3^1  ei  hieuenct3'd,  pell  uwchlaw  i'r  h3'n  oedd  g3'^fFredin  3^n  y 
d3'ddiau  h3'ny,  hyd  yn  nod  i  rai  o'i  Iiamg3^1chiadau  hi ;  ac  er 
h3-ny  3^r  oedd  wedi  ei  harfer  ei  hunan,  bob  amser,  i  bob  gwaith 
C3'S3'lltiedig  a'r  t3%  ac  os  b3^ddai  angen  yn  3''  maes3'dd  hef3'd,  fel 
pe  na  buasai  ond  gAvasanaethyddes  gwbl  g3'firedin.  Ei  chas  beth 
bi  oedd  seguryd.  Nid  oedd  dim  tuedd  ato  3^nddi  ei  hunan,  ac 
nis  gallai  ei  oddef  yn  neb  arall.  Y  mae  3'n  3'mddangos  oddiwrth 
3'sgrif  o  eiddo  3^  Parch.  William  Rees,  D.D.,  3'n  3'  Traethoclydd 
am  Gorphenaf,  1856  (tudal.  277 — 287),  yr  hon  a  gyhoeddwyd 
drachefn  3'n  ei  Bycld  Weithiau  (Cyfrol  IL,  tudal.  131 — 145),  ei 
bod  hi  3'n  g3'meriad  tra  hynod.  Yr  oedd  3'n  nodedig  o  ofalus 
am,  a  phr3'derus  3'n  ngh3dch,  ei  phlant  a'i  h\v3'ri()n ;  ac  3'n  un 
<lra  phenderfynol  i  weithio  allan  ei  hamcanion  ei  hun.  Pan  y 
gosodai  ei  meddwl  ar  unrh3'W  beth,  ofer  hollol  fyddai  ceisio  ei 
throi  oddiwrtho.  Nid  3"d3'm  3'n  deall  fod  dim  h3'-nodrw3'dd 
neillduol  3'nddi  o  ran  ei  chref3'dd.     Yr  oedd  wedi  bod,  am  ll3-n- 


HANES   BYWYD   HENllY    REES.  5 

yckloecld  lawer,  yn  aelod  o'r  eghvys  fechan  yn  Nhan-y-t'ron,  ac 
yn  arfer  bod  yn  gwbl  gyson  gyda'r  moddion  yno  ;  ond  oblegyd 
iliywbeth,  aiihysbys  i  ni,  hi  a  giliodd  o'r  eglwys,  ac  i  fesur 
mawr  or  capel,  am  gryn  dymlior.  Ymunodd  drachefn,  pa  fodd 
bynnag,  a  r  gymdeithas  yno  ychydig  amser  cyn  ei  marwolaeth, 
a  dywedir  fod  arwyddion  dymunol  iawn  o  wir  ddwysder  cref- 
yddol  i'w  canfod  yn  eglur  arni.  Yr  oedd  o  dcimlad  tra  haelfryd- 
ig  tuag  at  achos  crefydd ;  ac  yn  gofalu,  yn  neillduol,  am  gyf'ranu 
yn  gyson  ei  gini  yn  flynyddol,  er  cynnorthwyo  Mr.  Charles  o'r 
Bala,  yn  ei  ymdrech  i  sefydlu  ysgolion  dyddiol,  mewn  amrywiol 
ardaloedd  yn  ein  gwlad.  Fe'i  claddwyd  lii,  Hydref  1,  1813,  yn 
73  mlwydd  oed. 

Ganwyd  i  Mr.  a  Mrs.  Rees  bcdwar  o  feibion ;  a'r  ieuengaf  o 
lionynt,  Dafydd,  oedd  tad  y  Parch.  Henry  Eees.  Ganwyd  y  tad 
yn  niwedd  y  flwyddyn  1773,  ac  fe'i  claddwyd,  Gorphenaf  8, 
1828,  yn  54  mlwydd  oed.  Pan  ydoedd  tuag  ugain  mlwydd  oed, 
ar  ol  bod,  am  hir  amser,  o  dan  argyhoeddiad  dwfn,  ac  o  ran  ei 
deimladau  megis  ar  fin  anobaith  cyn  cael  profi  tangnefedd  yr 
efengyl,  efe  a  ymunodd  a'r  eglwys  yn  Nhan-y-fron ;  ac  a  ddaeth, 
ar  unwaith,  yn  aelod  defnyddiol  iawn  yno.  Yn  fuan  fe'i  dewis- 
wyd  3m  flaenor ;  a  bu  yn  gwasanaethu  yn  y  swydd  hono,  rhwng 
Tan-y-fron  a  Llansannan,  o  hyny  hyd  ei  farwolaeth.  Yr  oedd 
efe  yn  naturiol  o  feddwl  llwfr  a  phruddaidd,  ac  ar  adegau  yn 
eael  ei  lethu  yn  hollol  gan  ddigalondid  :  ond  yr  oedd  yn  wr  nod- 
edig  mewn  duwioldeb  ;  eang  a  manwl  yn  ei  wybodaeth  ysgryth- 
yrol ;  tra  chydnabyddus  a  gwirioneddau  yr  efengyl  yn  eu  ham- 
ry wiol  gysylltiadau ;  hynod  o  fedrus  i  arwain  yr  ymddyddan  yn 
y  cyfarfodydd  eglwysig,  ac  yn  enwedig  i  ddyddanu  Cristionog- 
ion  profedigaethus  a  thrallodedig ;  ac  yr  oedd,  yn  neillduol,  yn 
rhagori  mewn  doniau  gweddi.  Yr  oedd  ei  hynodrwydd  yn  hyny 
y  fath,  fel  mai  dywediad  cyffredin  y  bobl,  er  ei  ganmawl  ydoedd, 
fod  cystled  ganddynt  hwy  glywed  Dafydd  Rees  yn  gweddio,  a 
chlywed  John  Elias  yn  pregethu.  Oes  led  helbulus  a  gafodd, 
yn  unig  oblegyd  yr  iselder  ysbryd  yr  oedd  mor  ddarostyngedig 
iddo ;  ond,  pan  ddaeth  y  diwedd,  yr  oedd  yn  llawn  tangnefedd. 


6  PENNOD  I. 

Bu  £arw  yn  y  Cae  Du,  lie  y  preswyliai  er  ys  amryw  flynyddau, 
yn  gwbl  hyderus  am  fuddugoliaeth  dragy wyddol  ar  bob  gelyn ; 
ac  y  mae  ei  gofiadwriaeth  ag  arogl  peraidd  arno,  yn  Llansannan, 
hyd  y  dydd  hwn. 

Yn  lied  fuan  wedi  i  Dafydd  Rees  ymuno  a'r  gymdeithas 
eglwj^^dig  yn  Nhan-y-£ron,  efe  a  ymbriododd  ag  Anne  Williams  o 
Gefn  y  Fforest, — mercb  ieuanc  landeg  a  chrefyddol,  ac  un  ag 
addasrwydd  arbenig  ynddi  i  fod  yn  wraig  iddo  ef.  Yr  oedd  hi  o 
dymher  naturiol  dra  gwahanol  i'w  g\vT :  yn  un  inor  wrol  a  chref 
a  chalonog  a  phenderfynol,  fel  nad  hawdd  y  gallasai  dim  ei  llwfr- 
liau ;  ac  eto  yn  Uawn  cydymdeimlad  ag  ef  yn  ei  wendid  a'i  ofn- 
au,  ac  yn  fedrus  ancghyffredin  i  yru  y  pruddghrj-f  ymaitli  oddi- 
arno.  Trugaredd  fawr  iddo  ef  oedd,  ei  fod  wedi  ei  gymmeryd 
ymaith  o'i  blaen  hi.  Bu  hi  byw  yn  agos  i  naw  mlj-nedd  ar  ol  ei 
gladdu  ef.  Cymmerwyd  hi  yn  glaf  gan  anwyd  tnvm,  yn  nechreu 
mis  Mawrth,  1837 ;  yr  h^vn,  yn  mhen  tuag  wythnos,  a  derfyn- 
odd  yn  ei  marwolaeth,  pan  oedd  yn  65  mlwydd  oed.  Nid  yn 
ami  y  cyf arfu  angeu  a  neb,  a  llai  o'i  ofn  arno  na  hi  Yr  oedd 
wedi  cymdeithasu  cymmaint,  ar  hyd  ei  hoes,  a  r  hwn  a'i  diddym- 
odd,  ac  yn  ymddiried  mor  ddiysgog  ynddo,  fel  yr  oedd  y  g^vrol- 
frydedd  ag  oedd  yn  naturiol  yn  eiddo  iddi,  ac  a'i  dygasai  yn 
fuddugol  trwy  holl  brofedigaethau  bywyd,  yn  nghymundeb  ei 
hysbryd  a'i  Gwaredwr,  yn  dal  yn  ei  lawn  rym  yn  y  cyfyngder 
raawr  diweddaf ;  ac  yn  ei  galluogi  i  farw  yn  gwbl  orfoleddus. 
Claddwyd  hi  yn  yr  un  bedd  a'i  gwr,  gerllaw  capel  Llansannan. 

Ganwyd  i'r  rliieni  hyn  bump  o  blant, — un  ferch  a  pliedwar  o 
feibion.  Y  mae  y  ferch,  Owen,  neu,  yn  ol  ei  henw  priodasol, 
Gwen  Charles,  yr  hon  oedd  yr  hynaf  o'r  plant,  yn  fyw  eto 
(Hydref  18,  1883),  gerllaw  Dinbych.  Fe'i  ganwyd  hi,  Ebrill  26, 
1795 ;  fel  y  mae  yn  awr  yn  wj^th-a-phedwar-ugain  mlwydd  oed. 
Ac  er  ei  bod,  gan  amlder  dyddiau,  wedi  teneuo  a  gwywo  llawcr 
yn  ei  gwyneb,  a  bod  crjoidod  mawr  yn  ei  phen,  a'i  braich  aswy 
yn  gwbl  wy wedig ;  a  bod  hefyd  ryw  gymmaint  o  floesgui  yn  ei 
lleferydd,  fel  nad  hawdd  i  un  dieithr  ddcall  yn  dda  yr  liyn  a 
ddywedir  ganddi ;  eto  y  mae,  ar  y  cyfan,  yn  lied  iach,  ac  yn  holl- 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES,  7 

ol  ddiboen ;  ac  y  mae  ei  medclwl  jn  parhau  yn  gryf  ac  yn  fyw- 
iog.  Pan  yn  nghyflawnder  ei  nertli,  yr  oedd  cyifelybrwydd 
mawr  ynddi,  o  ran  ei  hymddangosiad  corphorol,  i'w  brodyr  enw- 
og,  yn  enwedig  i'w  brawd  William ;  ac  nid  oedd  yn  annhebyg 
iddynt  o  ran  ei  nodweddau  meddyliol.  Y  mae  yn  wraig  dra 
chrefyddol ;  ac  yn  niysgogrwydd  ei  ffydd  yn  y  Gwaredwr  Mawr, 
y  mae  yn  gallu  edrych  yn  gwbl  dawel  am  awr  ei  hyinddattodiad.* 

O'r  pedwar  mab,  bu  Dafydd  y  mab  ieuengaf,  yr  hwn  a  anwyd 
Rhagfyr  7,  1807,  farw  o'r  darfodedigaeth,  pan  nad  oedd  ond 
ychydig  ddyddiau  uwclilaw  tair-blwydd-ar-hugain  oed.  Nid 
oedd  efe,  mewn  un  modd,  o  alluoedd  cyffelyb  i'w  frodyr,  Bu  yn 
gwaelu  am  dros  flwyddyn  o'r  afiechyd  a'i  cymmerodd  e£  ymaith. 
Yn  ystod  ei  gystudd,  rhoddodd  brofion  amlwg  ei  fod  wedi  ei 
ddwyn  i  adnabod  a  theimlo  nerth  crefydd  yn  ei  enaid ;  a  dangos- 
ai  hefyd,  yn  neillduol,  fod  ganddo  ddawn  arbenig  mewn  gweddi ; 
rhywbeth,  yn  achlysurol,  yn  adgofio  y  teulu  o  ddawn  liynod  y 
tad,  hyd  yn  n6d  ar  ei  adegau  goreu.  Gwnaeth  gynnydd  cyflym 
annghyfFredin  mewn  crefydd,  ac  addfedodd  yn  fuan  iawn  i  ogon- 
iant.  Claddwyd  ef  wrth  ochr  ei  dad,  gerllaw  Capel  Llansannan. 
Rhagfyr  20, 1830. 

Ganwyd  Thomas,  yr  ail  fab,  Mai  31,  1800,  a  bu  farw  yn  mis 
Medi,  1869,  yn  69  mlwydd  oed.  Yr  oedd  efe  yn  "wr  o  syiawyr 
cryf  iawn ;  ac  yn  cael  ei  gydnabod  yn  gymmaint  felly,  fel  y 
dewisid  ef  yn  fynych  yn  athrywynwr,  mewn  achosion  o  an- 
ng'hydwelediad  neu  ymryson,  rhwng  rliyw  rai  yn  y  gymmydog- 
aeth  a'u  gilydd ;  yr  oedd  yu  liynod  garuaidd  ei  ysbryd,  ac  yn 
hollol  ddiargyhoedd  o  ran  ei  ymarweddiad;  a  pherchid  ef  yn 
fawr  gan  bawb  a'i  hadwaenent.  Yr  oedd  yn  athraw  rhagorol  a 
nodedig  o  fFyddlawn  yn  yr  Ysgol  Sabbothol,  er  pan  oedd  yn  ieu- 
anc  iawn,  er  na  bu  erioed  yn  aelod  eglwysig.  Parai  ei  fod  wedi 
esgeuluso  hyny,  lawer  o  ofid  iddo  yn  ei  gystudd  diweddaf.  Yr 
oedd  ei  deimladau  crefyddol  yn  ystod  ei  fywyd,  yn  neillduol  ar 
rai  adegau,  jai  ddwysion  iawn;  ond  yr  oedd  yn  hynod  o'r  tawed- 

*  Ba  hithau  farw  yn  mhen  ych3-dig  ar  ol  ysgiifenu  hyn. 


8  PENNOD  I. 

ug  ei  tlymher,  ac  yn  dra  anniharod,  yn  enwedig,  i  siarad  dim  am 
dano  ei  hun ;  a  dyna  un  rheswm,  os  nad  y  prif  reswm,  paham  y 
parhaodd,  ar  hyd  ei  oes,  heb  wneuthur  proffes  gyhoeddus  o  gref- 
ydd.  Dywedai,  pa  fodd  bynnag,  ychydig  cyn  inarw,  fod  ganddo 
obaith  lied  hyderus  na  f wrid  ef  ymaitli ;  gan  ymgj^suro  yn  ngeir- 
iau  y  Gwaredwr  Mawr  ei  hunan, — "  Yr  hwn  a  ddel  ataf  fi,  nis 
bwriaf  ef  allan  ddiin." 

Ganwyd  William,  y  trydydd  mab,  Tacliwedd  8,  1802.  Y  mae 
efe,  fel  y  Parch.  William  Kees,  D.D.,  ac  wrth  ei  enw  barddonol, 
Hiraethog,  yn  adnabyddus  trwy  holl  Gymru,  ac  yn  mhob  parth 
<j'r  byd  lie  y  mae  Cymry,  fel  un  o'r  beirdd  godidocaf,  vm  o'r 
pregethwyr  hyawdlaf,  ac  un  o'r  ysgrifenwyr  mwyaf  doniol,  a 
gododd  erioed  yn  ein  gwlad.  Y  mae  yn  cael  ei  gydnabod  felly, 
ni  a  dybiem,  gan  bawb  yn  ein  plitli,  o  bob  enwad  crefyddol,  ac  o 
bob  plaid  wladwriaethol.  Yn  nghyfoeth  a  ffrwythlonedd  ei 
feddwl,  yn  ei  yni  diball  ac  yn  ei  weithgarwch  difiino,  fel  y  maent 
yn  eu  datguddio  eu  hunain  yn  amrywiaeth  a  lliosawgrwydd  a 
rhagoriaeth  ei  gynnyrchion, — yn  y  pulpud,  ar  yr  esgynlawr,  a 
thrwy  y  Wasg  ;  mewn  Rhyddiaitli  a  Barddoniaeth  ;  yn  ngholofn- 
au  ein  Newyddiaduron,  ar  ddalenau  ein  Cyfnodolion  misol  a  thri- 
misol,  ac  mewn  cyfrolau  wrthynt  eu  hunain ;  traethodau  Duwin- 
yddol,  Esboniadol,  Bywgraffyddol,  Llenyddol,  Gwyddonol,  Gwlad- 
wriaethol ;  Darlithiau  a  Ffug-chwedlau  ;  Awdlau  ceinwych, 
cywrain,  rhydd  a  dilyfFethair  hyd  yn  nod  yn  hualau  y  mesurau 
caethaf,  a  Chaniadau  arwrol,  eangfryd,  agos  yn  ddiodl ;  y  Marw- 
nadau  tyneraf  a  mwyaf  toddedig,  a'r  Caneuon  mwyaf  hoenus  a 
chwareus ;  Cywyddau,  Pryddestau,  Englynion,  Emynau;  cyfan- 
soddiadau  gwreiddiol,  efelychiadau,  cyfieithiadau ; — pob  math  a 
phob  ffurf — yn  ffrwythlonedd  ei  athrylith,  ac  yn  amrywiaeth  ei 
ddawn,  y  mae  yn  sefyll  yn  sicr  ar  ei  ben  ei  hun,  jni  nghanol  holl 
gawri  llenyddol  ein  gwlad.  Ac  er  ei  fod,  erbyn  hyn,  dros  bedwar 
ugain  mlwydd  oed,  ac  wedi  gweithio  yn  galed  a  diorphwys  ar 
hyd  ei  oes,  a  chael  ei  ran  yn  lied  helaeth  o  drallodau  bywyd,  nid 
yw  yn  dwyn  arno  ei  hunan,  mewn  c3-mhariaeth,  ond  ychydig  o 
arwyddion  henaint.     Y  mae  ei  feddwl  yn  parhau  yn  fywiog,  a'i 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  9 

gorph  yn  parhau  yn  gryf ;  ac  y  mae  defnyddiau  gwasanaeth 
gwerthfawr  i'w  genedl  ynddo,  ni  a  hyderwn,  am  amryw  flyn- 
yddoedd  eto.  Dymuniad  ein  calon  ydyw,  ar  iddo  gael  mwynhau 
yn  helaeth,  hyd  y  diwedd,  o  gysuron  cryf  y  pethau  dianwadal ;  a 
phan  y  daw  y  diwedd,  ar  iddo  gael  hwnw  yn  dangnefedd  pur.* 

Henry,  gwrthddrych  ein  Cofiant,  oedd  yr  ail  blentyn,  a'r 
hynaf  o'r  meibion.  Nid  oes  genyni  ond  llawer  llai  nag  a  ddym- 
unasem  o'i  hanes  e£  yn  ei  febyd.  Ymddengys  ei  fod,  pan  yn 
faban,  yn  un  hynod  o  ddiddig.  Fe  ddywedir  fod  y  fydwraig,  yr 
hon  a  weinyddai  ar  ei  fam  ar  adeg  ei  enedigaeth,  wedi  cymmer- 
yd  arni  brophwydo,  y  deuai  y  plentyn  hwnw  yn  rhywbeth. 
Dy wedodd  lawer  gwaith  wrth  y  fam, — "  Marchvch  chwi,  Anne 
Rees,  chwi  geweh  chwi  gysur  mawr  oddiwrth  y  bachgen  hwn.'* 
Dichon  mai  diddigrwydd  y  plentyn  oedd  sail  prophwydoliaeth  y 
fydwraig.  Pa  fodd  bynnag,  nid  oedd  hi  yn  cael  ond  ychydig 
iawn  o  drafferth  gydag  ef,  tra  y  bu  o  dan  ei  gofal.  Cysgai  hi,  a 
chysgai  y  plentyn  ar  ei  gliniau,  yn  dawel  iawn  am  oriau  bwy- 
gilydd  ;  a  gallai  fod  yr  hen  wraig  yn  anturio  darogan,  oddiar  y 
cysur  oedd  hi  yn  gael  oddiwrtho  y  pryd  hwnw,  y  cysur  a  gai  ei 
fam  oddiwrtho  mewn  amser  i  ddyfod.  Nid  oedd  y  fam,  pa  fodd 
bynnag,  na  neb  arall  a  glywodd  y  brophwydoliaeth,  yn  syiwi 
fawr  arni  y  pryd  hwnw  ;  ond  adgofiwyd  hi  yn  fynych,  yn  mhen 
blynyddoedd  ar  ol  hyny,  pan  y  cyflawnwyd  hi  i  fesur  helaeth 
iawn  yn  nheimladau  yr  holl  deulu.  Y  mae  yn  ymddangos  ei  fod 
yn  parhau  yn  faban  diddig,  gan  fod  genym  ei  dystiolaeth  ef  ei 
hunan,  i'w  fam,  gan  gymmeryd  mantais,  fe  ddichon,  ar  ei  natur 
dda,  ei  adael  am  rai  dyddiau,  pan  nad  oedd  efe  eto  yn  llawn 
pedwar  mis  oed,  a  myned  gyda  i  dad  i  Gymdeithasfa  y  Bala ;  yr 
hon  a  gynhelid  y  flwyddyn  hono  (1798),  Mehefin  12,  13,  14. 
Fel  plentyn,  yr  oedd  o  duedd  a  thymher  ddistaw  a  gwylaidd ;  yn 
caru  bod  ar  ei  ben  ei  hun ;  ac  yn  foreu  iawn  yn  dechreu  meith- 


*  Yn  fuan  iawn  wedi  ysgrifenu  y  llinellau  uchod  fe  fu  yntau  farw,  yn  Nghaerlleon, 
wedi  ychydig  ddyddiau  o  gystudd,  ar  ddydd  bhvydd  ei  enedigaeth,  dydd  lau,  Tacli- 
wedd  8,  1883;  ac  fe'i  claddwyd  y  dydd  Mawrth  canlynol,  Tachwedd  13,  yn  y  Stnith- 
down  Road  Cemetery,  Liverpool. 


10  PENNOD  I. 

rin  y  duedd  fyfyrgar,  a'i  nodweddai  ar  hyd  ei  oes.  Yr  oedd 
hefyd  yn  ieuanc  iawn  yn  rhoddi  pwys  mawr  ar  weddio,  ac  jti 
arfer  myned  at  yr  Arglwydd  am  bob  peth  a  fyddai  yn  eisiau 
amo.     Adroddwyd  i  ni  gan  ei  chwaer  un  enghraiffb  led  ddiginfol 

0  hyny,  a  gymmerodd  le  pan  oedd  efe  yn  ieuanc  iawn.  Yr  oedd 
morwyn  yn  ymadael  a'r  teulu  i  le  gwell,  He,  beth  bynnag,  yr 
oedd  i  gael  cyflog  mwy.    Yr  oedd  y  fam  yn  teimlo  colled  fawr  ar 

01  y  forA\^n,  ac  3'r  oedd  y  plant  yn  nodedig  o  hoff  o  honi.  Pan 
oedd  yn  ymadael,  aeth  y  plant  i  liebrwng  y  ferch  ry w  gjmimaint 
o  ffordd,  rhyw  led  dau  neu  dri  o  gaeau ;  ac  yr  oeddent  yn  wylo 
\Ti  hidl  wrth  ffarwelio  a  hi.  Pan  oeddent  yn  dychwelyd  yn  ol 
tua'r  ty,  gofynai  Henry  i'w  chwaer,  a  ddeuai  hi  gydag  ef  i'r  cae, 
i  gadw  cyfarfod  gweddi,  cyn  myned  i'r  ty.  Cytunodd  hithau  i 
fyned.  A'i  weddi  y  tro  hwnw  oedd,  am  iddynt  gael  y  forwyn 
yn  ol :  a  thuag  at  hyny,  ar  fod  iddi  wneuthur  rhyw  ddrwg  3'n  y 
lie  yr  oedd  yn  myned  iddo ;  cymmaint  drwg  ag  a  barai  iddi  gael 
ei  throi  ymaith  oddiyno,  ond  nid  drwg  mor  fawr,  fel  na  chai  hi 
ddyfod  yn  ol  drachefn  atynt  hwy.  "  Pa  beth  oedd  ei  oedran  y 
pryd  hyny  ?"  gofynem  ninau  i'w  chwaer.  "  Yr  oedd  o  yn  rhyw 
le  rhwng  pump  a  chwech  oed,"  meddai  hithau.  Yr  oedd  }ti 
hynod  o  hoff  o'r  capel,  ac  yn  enwedig  o  wrandaw  pregethau ;  a 
phan  yn  blentyn  bychan  iawn,  yr  oedd  yn  ymhyfrydu  mewn 
ail-adrodd  rhyw  sylwadau  a  gly^vid  ganddo  o'r  pulpud,  gan  am- 
canu  dynwared  llais,  a  dull,  a  hwyl  y  pregeth-wr.  Yr  oedd  ei 
gydwybod,  hefyd,  pan  ydoedd  yn  dra  ieuanc,  yn  dyner  iawn  yn 
erbjm  pechod,  nes  ei  wneuthur  yn  wyliadwrus  rhag  syrthio  iddo. 
Adroddir  hanesyn  am  dano,  pan  j^doedd  yn  Ijlentyn  tua  saith 
ml-wydd  oed,  yn  dangos  hyny.  Yr  oedd  y  pryd  hyny  }n  hoff 
iawn  o  f orthwyl  a  hoelion.  Buasai  wrth  ei  fodd  yn  euro  hoelion 
trwy  y  dydd,  a  phob  dydd  o'r  wj'ihnos.  Ryw  ddiwrnod,  fe  aeth 
i'r  efail,  a  gedwid  gan  hen  grefyddwr  ffyddlon,  adnabyddus  iddo 
cf  wrth  yr  enw,  Shon  y  Gof.  Yno  fc  welai  liaws  o  hoelion, 
dymunol  dros  ben  yr  olwg  amynt ;  a  buasai  yn  dda  iawn  ganddo 
gael  rhyw  nifcr  o  honynt  iddo  ei  hun.  Yr  oedd  y  brofedigaeth 
i  wylio  am  fantais  i  gymmcryd  rhyw  nifer  o  honynt,  yn  ddiar- 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  tl 

wybod  i'r  Gof ,  yn  gref  iawn  ;  oud  er  cael  y  fantais,  ddwywaith 
neu  dair,  nid  anturiodd  gymmeryd  yr  un  o  honynt.  Eithr  teimlai 
y  brof edigaeth.  yn  ennill  arno,  a  rhedodd  ymaith  o'r  efail,  nerth 
ei  draed,  tuag  adref.  Wedi  cyrhaedd  gartref,  dywedai  wrth  ei 
fam,  mor  daer  fuasai  Satan  arno  i  gymmeryd  ychydig  o  hoelion 
Shon  y  Gof ;  pe  na  buasai  ond  dwy  neu  dair,  na  buasai  dim  drwg 
mawr  mewn  peth  mor  fychan  a  byny.  "  Wei,  beth  a  wnaethost 
ti  ?"  meddai  ei  fam  wrtho.  "  Rbedeg  i  ffwrdd  y  ngoreu  glas," 
meddai  yntau.  "Dyna  y  peth  goreu  allasit  ti  wneyd,  fy  maehgen 
anwyl  i,"  meddai  y  fam.  "  Rhed  i  ffwrdd  dy  oreu  glas,  bob  tro 
y  ceisio  Satan  genyt  wneuthur  drygau  o'r  fath." 

Dangosai  yn  foreu  iawn  ei  fod  yn  meddiannu  teimladau  nod- 
edig  o  dyner,  a'i  fod  hefyd  yn  cyfranogi  cryn  lawer  o  feddwl 
pryderus  ac  ofnus  ei  dad.  Gwelid  hyny,  yn  arbenig,  os  byddai 
rhyw  anhwyldeb  ar  ryw  un  yn  y  teulu.  Byddai  ar  adegau  felly 
mewn  tristwcli  dirfawr ;  ac  yn  fynych  yn  tori  allan  i  wylo  yn 
hidl,  gan  ofn  y  byddai  y  clefyd  i  farwolaeth.  Yr  oedd  yr  un 
tynerwch  a  chydymdeimlad,  a  graddau  helaeth  o'r  un  pryder,  yn 
parhau  ynddo  ar  hyd  ei  oes.  Ond  er  mai  gwylaidd  a  distaw  a 
neillduedig  oedd  ei  nodwedd  arbenig,  eto  fe  fyddai,  ar  adegau, 
mor  fy wiog  a  chwareus  a  cliyf eillgar,  ag  unrhy w  blentyn  arall ; 
ac  yr  oedd  rhywbeth  neillduol  ynddo,  ag  oedd,  er  ei  boll  duedd 
at  unigedd,  yn  gwneuthur  plant  ereill  yn  nodedig  o  hoff  o  bono. 

Pan  ydoedd  rhwng  saith  ac  wyth  mlwydd  oed,  fe'i  hanfonwyd 
ef  i  ysgol  ddyddiol  Gymraeg, — un  o'r  ysgolion  a  sefydlasid  gan 
Mr.  Charles, — ^yr  hon  a  gedwid  yn  Nghapel  Tan-y-fron,  gan  wr 
o'r  enw  Richard  Davies.  Y  mae  yn  ddrwg  genym  nas  gallasom 
gael  dim  o  banes  y  gwr  hwnw,  a  gafodd  yr  anrhydedd  o  fod  yr 
Atbraw  cyntaf  iddo  ef.  Nid  ydym  yn  gwybod  ychwaith  pa  hyd 
y  bu  efe  yn  yr  ysgol  bono,  na  pha  gynydd  a  wnaed  ganddo 
ynddi.  Ni  a  allwn,  pa  fodd  bynnag,  fod  yn  lied  sicr  na  chym- 
merwyd  ef  ymaith  o  honi,  cyn  ei  fod  yn  alluog  i  ddarllen  Cym- 
raeg  yn  weddol.  Ond  tra  yr  oedd  efe  yno,  fe  ddaeth  Mr.  John 
Jones,  mab  i'r  hen  fardd,  Mr.  Edward  Jones,  Maes-y-plwm, — y 
Parch.  John  Jones,  Rhuthin  a  Runcorn  ar  ol  hyny, — ac  a  agor- 


12  PENXOD   I. 

odd  ysgol  ddyddiol  Seisonig,  yu  mhentref  Llansannau.  Yr  oedd 
Mr.  Jones  yn  wr  ieuanc  o  foes  ac  ymddygiad  boneddigaidd ;  yn 
ysgolhaig  Saesonaeg  llawer  gwell  na'r  cyffredin  o  athrawon  y 
dyddiau  hyny  ;  ac  yn  ysgol-feistr,  yn  ol  y  cynllun  oedd  ganddo, 
gofalus  a  manwl,  ac  yn  amcanu  cadw  dysgyblaeth  a  llywodraeth 
dda  ar  y  rhai  oeddent  dan  ei  ofal.  Dichon  ei  fod  yn  tueddu,  yn 
ol  arfer  gyfFredin  yr  amser  hwnw,  at  ormod  llymder  yn  ei  ger- 
yddon.  Anfonwyd  Henry  ato  ef  i'r  ysgol,  a  bu  gydag  ef  am  o 
<l(l\vy  i  dair  blynedd,yn  dysgu  darllen  ac  ysgrifenu,  gydag  elfen- 
au  cyntaf  Grammadeg,  ac  ychydig  Rifyddiaeth.  Yr  oedd  yn  dra 
ymroddedig  ac  ynidrechgar  i  feistroli  yn  gwbl  y  gwahanol  wersi 
a  roddid  iddo,  ac  yn  teimlo  yn  dra  phryderus,  ac  yn  fynych  yn 
drallodedig  iawn  o'u  plegyd.  Byddai  ganddo,  fel  plant  ysgol  yn 
gyfFredin,  rywbeth  braidd  bob  nos  i'w  ddysgu  erbyn  tranoeth. 
A  phan  y  byddai  y  dasg,  fel  y  dygAvyddai  yn  ami,  yn  cynn^vys 
rhywbeth  uwchlaw  ei  amgyffred,  ac  nas  gallai  weled  y  rheswm 
am  dano,  neu  ynte  mewn  geiriau  nad  oedd  efe  yn  deall  eu 
hystyr,  fe  fyddai  ei  brofedigaeth  yn  fawr  iawn.  Byddai  yn 
fynych,  mewn  amgylchiadau  felly,  yn  tori  allan  i  wylo  yn 
chwerw.  Ac  nid  oedd  gan  y  bychan  neb  i'w  gynnorthwyo,  na 
phrin  i  gydymdeimlo  ag  ef,  yn  ei  anhawsderau.  Nid  oedd  ei  dad 
erioed  wedi  cael  addysg  yn  y  pethau  yr  ymboenai  efe  gyd-X 
hwynt,  ac  felly  nis  gallai  gael  dim  cymhorth  oddiwrtho  ef.  Ac, 
weithiau,  fe  wnai  yn  lied  ysgafn  o  brofedigaeth  y  diniwed. 
"  Dyna,"  meddai,  wrth  edrych  arno  yn  crio  uwch  ben  ei  dasgau, 
"  tywallt  di  ddigon  o  ddagrau  ar  eu  penau  nhw,  ac  fe  ystwytha 
nhw  toe :  fe  fydd  yn  haws  i  ti  eu  trin  nhw,  ar  ol  i  ti  eu  mwydo 
fel  yna  yn  dda."  Eithr  pa  faint  bynnag  a  wylai  efe  uwchben  y 
wers,  ni  roddai  byth  y  goreu  iddi  nes  ei  dysgu  yn  gywir.  Ac  nid 
oedd  dysgu  y  geiriau  a'r  brawddegau  yn  ddigon  ganddo,  liel)  ym- 
gais  ei  egni  i  ddeall  eu  rheswm  a'u  hystyr.  Adroddai  y  dasg 
wrtho  ei  hunan  yn  ei  wely,  lawer  gwaith  cyn  cysgu :  ac  yn  ami 
f e'i  cly wid  yn  ei  hadrodd  drachefn  trwy  ei  gwsg ;  fel  y  byddai 
bob  amser  yn  liollol  gj-farwydd  ynddi,  ac  na  byddai  byth  yn 
methu  wrth  ei  hadrodd  dranoetli  yn  yr  ysgol. 


HANES   BYVVYD   HENRY   REES.  13 

Oblegyd  y  meddwl  pryderus  ocdd  yn  naturiol  yn  eiddo  iddo, 
ac  yn  neillduol  yr  ofn  mawr  a  deimlai  braidd  yn  wastad  rhag 
syrthio  dan  gerydd  yr  athraw,  amser  lied  drallodus,  ar  y  cwbl, 
iddo  ef ,  oedd  yr  amser  y  bu  yn  j^r  ysgol  yn  Llansannan  ;  ac  nid 
yn  fynycli  y  byddai  yn  gallu  j^mollvvng  yn  rhydd  gyda'r  plant 
ereill  yn  eu  chwareuon.  Ac  eto,  yn  achlysurol,  fe  ddangosai  fod 
digrifwch  mor  naturiol  iddo  ef,  ag  ydyw  i  blant  yn  gyfFredin  o 
gyfFelyb  oedran.  Adroddwyd  i  ni,  jm  lied  fuan  wedi  ei  farwol- 
aeth,  un  chwedl  am  dano,  gan  Mrs.  Lloyd,  hen  chwaer  oedd  yn 
aelod  o'r  eglwys  yn  Princes  Road,  Liverpool,  a  chyn  hyny  yn 
Bedford  Street,  ag  sydd  yn  dangos  hyny  yn  amlwg.  Yr  oedd  hi 
yn  yr  ysgol  yr  un  amser  ag  ef,  ac  yn  rhyw  dair  blynedd,  neu 
ychwaneg,  hynacli  nag  ef.  Bj^ddai  y  plant  yn  arfer  cymmeryd 
llaeth  gyda  hwynt  oddicartref,  niewn  costreli,  at  eu  ciniaw  ganol 
dydd ;  ac  yn  arfer  golchi  eu  costreli  yn  yr  afon,  ar  eu  ffordd 
gartref  yn  y  prydnawn.  "  Ryw  ddiwrnod,"  meddai  Mrs.  Lloyd, 
"  yr  oeddem  wedi  bod  yn  golchi  ein  poteli  felly,  ar  ein  ffordd 
adref  o'r  ysgol ;  ac  fel  yr  oeddwn  i  yn  myned  dros  ryw  gamfa, 
yn  ddisymwth  mi  a  deimlwn  rywbeth  oer,  oeraf  a  deimlaswn 
erioed,  ar  hyd  fy  nghefn,  nes  yr  oeddwn  i  wedi  dychryn  trwy- 
ddof.  A  beth  oedd  yno  ond  efe,  wedi  llanw  y  hotel  oedd  ganddo 
a  dwfr  o'r  afon,  a  dyfod  yn  ddistaw  ar  fy  ol,  a  gweled  ei  gytie, 
pan  oeddwn  i  yn  myned  i  lawr  y  gamfa,  i  ollwng,  am  a  wn  i, 
cymmaint  ag  oedd  ynddi  i  lawr  fy  ngwar,  ac  ar  hyd  fy  nghefn. 
Pe  cawswn  i  afael  arno,  mi  a'i  rhoiswn  hi  iddo  yn  o  dda,  fel  y 
gallaswn  i  yn  hawdd,  oblegyd  yr  oeddwn  i  gryn  lawer  yn  fwy 
ac  yn  gryfach  nag  ef.  Ond  fe  neidiodd  o  i  lawr  a  heibio  i  mi, 
fel  y  wiwair,  gan  chwerthin  ei  oreu  am  y  trick  oedd  o  wedi 
wneyd  a  mi."  "  A  fuoch  chwi,"  meddem  ninnau,  '•'  yn  son  am 
hyny  ry wbryd  wrtho  ?"  "  O  do,"  meddai  hithau,  "  nid  rhyw 
lawer  o  amser  yn  ol ;  ac  yr  oedd  yn  cofio  yn  dda  am  y  tro :  ac 
yr  ydwyf  fi  bron  a  meddwl  ei  fod  o  yn  cael  llawn  mwy  o  ddifyr- 
wch,  pan  oeddem  ni  yn  siarad  a'n  gilydd  am  y  peth,  nag  oedd  o 
yn  gael  ar  y  pryd ;  oblegyd  yr  oedd  arno  dipyn  o  ofn  y  pryd 
hyny  y  buaswn  i  naill  ai  yn  ei  guro  fy  hunan,  neu  ynte  yn 


14  PEXXOD   I. 

achwyn  arno  wrth  y  meistr.  Ond  erbyn  tranoeth,  yr  oedd  y 
peth  yn  fwy  o  ddigrifwch  gen'  innau  nag  o  ddim  arall.  A 
bachgen  anwyl  iawn  oedd  o."    • 

Prin  yr  oedd  efe  yn  teimlo,  mewn  blynyddoedd  diweddarach, 
ei  f od  wedi  cael  cymmaint  mantais  ag  a  ddylasai  gael,  er  amaethu 
ei  f eddwl,  yn  yr  amser  y  bu  yn  yr  ysgol  hono  yn  Llansannan  ;  a 
hyny  yn  gwbl  oblegyd  y  drefn  a  gymmerid  gan  yr  athraw  i 
addysgu  y  plant.  Nid  oedd  y  drefn  bono  ond  yr  un  a  gymmer- 
id yn  gyfiredin  yn  y  dyddiau  hyny,  ac  a  gymmerir  eto,  gan  aml- 
af ,  OS  nad  yn.  hollol,  yn  ysgolion  dyddiol  ein  gwlad ;  sef,  can 
yr  iaith  Gymraeg  yn  gwbl  allan  o'r  ysgol,  a  gwneyd  siarad  gair 
o  honi,  nid  yn  unig  yn  yr  ysgol,  ond  rhwng  y  plant  a'u  gilydd 
hyd  yn  nod  pan  allan  o  honi,  yn  drosedd  a  osodai  y  sawl  a  geid 
yn  euog  o  bono  yn  agored  i  gosbedigaeth,  a  arswydid  yn  ddir- 
fawr  gan  rai  o  duedd  led  ofnus ; — yn  lie  def nyddio  yr  iaith,  a"r 
unig  iaith  a  ddeallid  gan  y  plant,  yn  gyfrwng  i'w  haddysgu  yn 
yr  hyn  na  ddeallent.  Nid  ydym  yn  ammen  dim  nad  oddiar  ys- 
tyriaeth  o'r  anfantais  a  brofwyd  ganddo  ei  hunan,  ac  adgof  o'i 
deimladau  ei  hunan,  a  chan  gyfeirio  at  amgylchiad  a  ddygwydd- 
odd  iddo  ef  pan  ydoedd  yn  yr  ysgol  hon,  y  gwnaeth  y  sylwadau 
canlynol,  mewn  erthygl  ragorol  o'i  eiddo,  a  ymddangosodd  yn  y 
Traethodydd  am  Ebrill,  1853,  ar  "  Y  Giveinidog  a'r  Ysgol- 
feistr — Thomas  Lloyd,  o  Abergele:" — 

"  Oni  byddai  yn  fwy  buddiol  i  blentyn  o  Gjinro  uniaith,  wrth 
ddysgu  Saesonaeg,  er  esiampl,  nen  ryw  gangen  arall  o  ddysgeid- 
iaeth  yn  yr  iaith  bono,  gael  eglurhad  ar  bethau  yn  ei  iaith  ei 
hunan  ?  Paham  y  llwythir  ei  gof ,  ac  y  gadewir  ei  ddeall  yn  ddi- 
fFrwyth  ?  A  phaham  nad  allai  Cymro  ddysgu  Saesonaeg  trwj- 
gyfrwng  y  Gymraeg,  megis  ag  y  mae  y  Saeson  yn  dysgu  Lladin, 
ac  ieithoedd  ereill,  trwy  gyfrwng  eu  hiaith  eu  hunain  ?  Petli 
digon  annaturiol  hefyd,  i'n  tyb  ni,  ydyw  ceryddu  plentyn  am 
siarad  iaith  ei  fam.  Mae  yn  tueddu  i  wneyd  yr  ysgol  yn  fwy  o 
gaethiwed  iddo,  a'i  hen  iaith  yn  fwy  dirmygus  jti  ei  ohvg. 
Gwyddom  am  rai  ysgolion,  ag  yr  oedd  y  ddeddf  mor  gaeth 
ynddynt  ar  y  pen  hwn,  fel  ag  y  byddai  y  plentyn  Ihvfr  yn 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  15 

petruso  ymollwng  i  ddifyrwch  y  chwareufa,  rhag  o£n  iddo,  drwy 
gynhyrfiad  y  fynyd,  gael  ei  fradychu  i  ddyweyd  Cymraeg,  ac 
felly  dwyn  drwg  arno  ei  liunan,  Anfonid  bacligen  o'r  fatli,  un- 
waith,  i  alw  ar  ryw  nifer  o'i  gydysgoleigion  i  geisio  bwyd ;  a 
chan  na  fedrai  un  gair  ond  Cymraeg,  nid  oedd  ganddo  ddim  i'w 
wneyd  ond  siarad  a  hwy  drwy  arwyddion;  megis,  codi  ei  fys 
arnynt  a  chyfeirio  tua'r  ty.  I  ychwanegu  at  ei  flinder,  druan, 
yr  oedd  y  creaduriaid  diriaid  yn  gwrthod  deall  ei  awgrymau 
mudion  ef ,  ac  yn  galw  arno  adrodd  ei  gonad wi  i  jn  f wy  eglur. 
Ac  o'r  diwedd  f e  goUodd  ei  amynedd  gyda  iiwy ;  ac  o  herwydd 
na  fedrai  ddyweyd  yh  Saesonaeg,  ac  na  feiddiai  ddyweyd  o 
Gymraeg,  fe  waeddodd  allan  mewn  lled-iaith  gymmysglyd  a 
thymher  flin, — '  Come  to  ceisio  bwyet,  boys'  Mae  profedigaeth- 
au  o'r  fath  yma,  mae'n  wir,  wedi  troi  yn  ddifyrwch  erbyn 
heddy w  ;  ond  yn  eu  tymhor,  er  liyny,  yr  oeddynt  mor  chwerwon 
a  llawer  o  brofedigaethau  ereill  ag  sydd  yn  cyfarfod  a  r  dyn  yn 
mhellacli  ar  ei  fywyd  "  (tudalen  238). 

Fel  y  gwnelid  a'r  nifer  amlaf  o  blant  Cymru  yn  y  dyddiau 
hyny,  os  nad  eto,  fe'i  cymmerwyd  ef  o'r  ysgol  cyn  iddo  allu 
gwneuthur  ond  ychydig  gynnydd  mewn  dysg,  a  phan,  oddiar  y 
cynnydd  a  wnelsid  ganddo  eisoes,  a'r  oedran  yr  oedd  ynddo,  y 
buasai  bod  yuo,  neu  mewn  rliyw  le  arall  cyfaddas,  am  ddwy 
ilynedd  neu  dair  yn  ychwaneg,  yn  arbed  llafur  dirfawr  iddo 
mewn  blynyddoedd  diweddarach,  ac  yn  fantais  annhraethol  iddo 
ar  h^d  ei  oes.  Gresyn  mawr,  yn  enwedig  i'r  fath  un  ag  ef,  oedd 
ei  symmud  mor  fuan  o'r  ysgol.  Yr  ydoedd,  pa  fodd  bynnag, 
wedi  dyfod  i  allu  darllen  Saesonaeg  yn  lied  rwydd,  er  nad  oedd 
yn  deall  ond  ychydig  iawn  o'r  hyn  a  ddarllenai ;  ac  yr  oedd  wedi 
dyfod  i  ysgrifenu,  o  ran  Haw,  yn  o  dda.  Eithr  nid  oedd  i  aros 
yno  yn  hwy.  Cyn  ei  fod  yn  llawn  un-mlwydd-ar-ddeg  oed, 
dechreuodd  ar  orchwylion  gwas  bychan  i'w  dad,  ac  i  gynnorth- 
wyo  hyd  ag  y  gallai,  yn  ngwaith  y  ffarm.  Yr  oedd,  ar  y  pryd, 
yn  dalach  na'r  cyfiredin  o'i  oedran,  ac,  er  yn  lied  deneu,  yr  oedd 
yn  fachgen  cryf  ac  iachus  a  heini ;  a  gobeithiai  ei  dad  am  gryn 
gymhorth  oddiwrtho.     Yr  oedd  yntau  ei  hunan  yn  hoffi  y  cyf- 


16  PEN  NOD   r. 

newidiad  yn  fawr.  Ediychai  arao  ei  hunan  nid  yn  unig  wedi 
cael  ymwared  o  gaethiwed  yr  J'sgol,  ond  wedi  cael  ei  ddyrchafu 
rj'-w  gymmaint  at  fod  yn  llane;  ac  yr  oedd,  yn  enwedig,  j-n 
gobeithio  y  byddai  bellach  yn  rhydd  i  ddilj-n  y  myfyrdodau  ag 
oeddent  mor  naturiol  iddo,  ac  yr  ymhj'f rydai  gymmaint  ynddynt. 
Yr  oedd  yn  hollol  barod,  liob  amser,  i  ymg3'mmeryd  a'r  liyn  a 
osodid  arno  i'w  wneuthur,  pa  un  bynnag  ai  gyda  y  ceffylau,  y 
gwartheg,  neu  y  defaid;  yn  yr  j'stabl,  y  beud\-,  y  maes,  neu  y 
mynydd ;  a  phan  yr  elai  at  unrhyw  orcliwyl  o  ddifrif,  fe'i  cyf- 
lawnai  yn  g\vbl  foddlonol.  Eithr  nid  oedd  sicrwydd  hollol  am 
hyny :  oblegyd  yn  fynj^ch  iawn  f e  fyddai  yn  ymgolli  yn  ei 
fyfyrdodau,  neu,  fel  y  byddai  efe  yn  arfer  eu  gahv,  mewn  rhyw 
ddydd-freuddwydion,  nes  annghotio  yn  llwyr  yr  hyn  oed(i  i'w 
wneuthur  ganddo,  ac  nes,  weithiau,  gwneuthur  rhywbeth  tra 
gwahanol.  Byddai  ar  adegau  yn  prydyddu  cryn  lawer  :  ac  am- 
bell  dro  yn  gwneuthur  Can,  ag  a  barai  iddo  obeithio  y  gallai 
ddyfod  yn  fardd,  cyffelyb  i  Tudur  Aled,  enw  yr  hwn  a  fu  am 
beth  amser  a  chryn  ddylanwad  ganddo  ar  ei  feddwl.  Eithr  nid 
llawer  o'i  amser  a  roddai  i  hyn}'.  Ei  brif  ddifyrwch  oedd,  ad- 
rodd  wrtho  ei  hunan  y  pregethau  a  wrandawai,  ac  j'n  enwedig, 
erbyn  hyn,  ceisio  pregethu  ei  hunan  a'i  holl  egni.  Cafodd  rai 
meddyliau,  pan  gyda'i  orchwylion  yn  y  maes  neu  yn  y  beud}' 
neu  ar  y  mynydd,  a'i  cynhyrfent  ef  ei  hunan  drwyddo,  a  rhai  ag 
y  tybiai  am  danynt,  jni  mhen  blynyddoedd  lawer,  pe  cawsai  dra- 
chefn  afael  arnynt,  a  fuasent  yn  cynhyrfu  ereill  hefyd.  Ond, 
yn  ol  ei  syniad  ef,  nid  oedd  y  rhai  hyny  ond  ychydig  iawn.  Am 
y  nifer  mwyaf  o  lawer  o  honynt,  edrychai  arnynt,  ac  arferai  eu 
galw,  '■'  yn  ddydd-freuddwydion  ynfyd  a  diffrwyth."  Eithr  prin, 
dybygem,  yr  oedd  efe  yn  gwneyd  tegwch  hollol  a  hwynt,  trwy 
roddi  dedfryd  mor  galed  arnynt.  Dichon  y  buasai  yn  well  pe 
buasai  ganddo  ryw  Ij'fr  galluog  wrth  law,  i'w  ddarllen  yn 
achlysurol,  ac  yna  troi  i  fyfyrio  ar  yr  hyn  a  ddarllenasai,  fel  ag 
i  wneuthur  ei  gynnwysiad  yn  eiddo  hollol  iddo  ei  hunan.  Eithr 
nid  oedd,  y  Y>ryd  hyny,  ond  ychydig  lyfrau  o'r  fath  yn  ein 
hiaith,  ac  nid  ydym  yn  dcall  fod  yr  un  o  honynt  yn  ei  gyrhaedd 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  17 

ef.  Yn  niffyg  hyny,  yr  ydym  ni  yn  tueddu  i  dybied,  fod  yr  hyii 
a  alwai  ef e  yn  "  ddydd-f reuddwydion,"  wedi  bod  yn  foddion  cryn 
lawer  o  ddysgyblaeth  arno  ef  i'r  gallu,  y  daeth  ar  ol  hyny  mor 
hynod  ynddo,  o  gadw  ei  feddwl  yn  sefydlog  gyda  r  un  peth,  a 
pharhau  i  edrych  arno  yn  ei  amrywiol  gysylltiadau,  nes  cael 
dirnadaeth  foddhaol  iddo  ei  hunan  am  ei  ystyr,  a'i  alluogi  i'w 
egluro  yn  ddealladwy  i  ereill.  Yn  yr  amgylchiadau  yr  oedd  efe 
ynddynt,  anhawdd  iawn,  dybygem  ni,  fuasai  iddo  gael  moddion 
mwy  effeithiol,  er  ei  barotoi  ei  hmian  i'r  gwaith  mawr  oedd  yn* 
ei  aros,  ac  y  daeth  mor  enwog  ynddo. 

Ond  er  fod  pethau  crefydd  wedi  cael  lie  mawr  yn  ei  feddwl  er 
pan  oedd  yn  cofio  dim,  a'u  bod  yn  awr,  yn  sicr,  yn  cael  mwy  o  le 
yn  ei  fyfyrdod  na  dim  arall ;  a'i  fod  bob  amser  yn  gwbl  ddich- 
lynaidd  ei  ymarweddiad,  heb  fod  byth  yn  canlyn  bechgyn  drwg 
€LC  annuwiol,  nac  un  amser  yn  arddangos  unrhyw  duedd  i  ym- 
ollwng  i'w  harferion  pechadurus ;  eto  fe  deimlodd  yntau,  ar 
brydiau,  tua'r  adeg  hon,  fod  liygredigaeth  ei  natur  yn  rhy  gryf 
i  argyhoeddiadau  ei  gydwybod,  er  mor  dyner  ydoedd,  allu  yn 
hollol  ei  wrthsefyll.  Clywsom  ef  fwy  nag  unwaith,  yn  nghywir- 
deb  diledrith  ei  galon,  yn  cyfeirio  yn  gwynfanus  iawn,  a  chyda 
thristwch  duwiol,  at  rai  buddugoliaethau  blinion  iddo  ef,  a 
gafodd  y  "  pethau  anwir "  arno,  tua'r  cyfnod  hwn.  Ond  o 
ddaioni  mawr  Duw,  er  ei  orchfygu  weithiau  gan  y  gelyn,  ni 
chymmerwyd  ef  erioed  yn  gaeth  ganddo.  Ni  bu  efe  erioed  yn 
"  luas  i  bechod."  Er  llithro  am  fynydyn,  dan  ddylanwad  yr  hud- 
oliaeth,  fe  fyddai  ei  gydwybod  ar  unwaith  yn  adennill  ei  huchaf- 
iaeth,  ac  yn  ei  daro  mor  drwm  nes  peri  iddo  ofidio  yn  ddirfawr 
ger  bron  yr  Arglwydd  oblegyd  ei  ymddygiad,  a  cheisio  gweddio 
yn  daer  am  faddeuant,  gan  benderfynu  peidio  a  phechu  mwyach. 
Pan  wedi  ei  anfon  unwaith  ar  neges,  f e  deimlodd  ei  fod  yn  dipyn 
o  lane :  ond  yn  yr  ynfydrwydd,  y  mae  rhai  yn  yr  oedran  yr 
oedd  efe  ynddo  y  pryd  hwnw  mor  ddarostyngedig  iddo,  fe  fedd- 
yliodd  na  byddai  yn  ddyn  iawn  os  na  allai  regi  rhyw  gymmaint, 
fel  y  clywsai  ryw  fechgyn  ereill  yn  gwneyd.  Gyda'r  meddwl, 
f e  ddechreuodd  regi  y  ci  bychan  oedd  yn  ei  ddilyn ;  gan  chwi- 


18  PENNOD   I. 

banu,  ar  ol  darfod,  fel  un  wedi  gwmeyd  gwrhydri  dirfawr.  Eithr 
fe'i  tarawwyd  ar  unwaith  gan  ei  galon :  dychiynodd  trwyddo ; 
arswydai  rliag  i'r  ddaear  ymagor,  yn  y  fan,  i'w  lyncu ;  ac  ni 
ddaeth  na  rheg  na  11\V  dros  ei  wefusau  byth  ar  ol  hyny.  Un- 
waith fe'i  temtiwyd  i  wneuthur  yr  hyn  a  olygai  efe  yn  halogiad 
ar  ddydd  yr  Arglwydd :  ond  yn  y  fan,  dyna  f ellten  ddychryn- 
Uyd  yn  saethu,  a  tliaran  ofnadwy  yn  rhwygo'r  awyr, — elfenau 
natur,  i'w  feddwl  ef,  megis  ar  unwaith  yn  ymfyddino  i  amddi- 
ffyn  hawliau  eu  Creawdwr;  nes  creu  tymhestl  gyffelyb  yn  ei 
fynwes  yntau,  a  pheri  iddo  brysuro  tua  chartref  dan  grynu,  gan 
benderfynu  "  troi  ei  droed  oddiwrth  y  Sabboth,"  o  hyny  allan 
byth.  Unwaith  fe  gymmerodd  ran,  gyda  rhyw  rai,  mewn  lladd 
ci :  ac  er  fod  y  ci  wedi  lladd  anuy w  ddefaid,  ac  felly  yn  haeddu 
cael  ei  ladd,  eto  yr  oedd  efe  yn  teimlo  ei  fod  ef  a'i  gymdeithion 
yn  gwneyd  hyny  mewn  tymher  ddrwg,  ac  me^v^l  ysbryd  creu- 
lawn  a  dialgar ;  fel  y  bu  y  rhan  a  gymmerwyd  ganddo  ef  yn  y 
gyflafan,  yn  ofid  calon  iddo,  yn  awr  ac  eilwaith,  pan  y  cofiai  am 
dani,  am  weddill  ei  oes.  Cyfeiriai  at  yr  amgylchiad  hwn,  gyda 
theimlad  dwj^s,  mewn  cyfarfod  eglwysig  cyffredinol,  un  nos  Lun 
yn  nghapel  FUzclarence  Street,  ychydig  amser  cyn  ei  farwolaeth. 
Eithr  dedwydd  yn  ddiau  y  dyn  hwnw,  pan,  gyda  meddwl  pur- 
aidd  ac  a  chydwybod  dyner,  yn  adolygu  einioes,  ac  yn  adgofio 
pechodau  ieuenctyd,  nad  oedd  ganddo,  ar  wahan  oddiwrth 
agwedd  ac  ansawdd  y  galon,  ond  y  cyfry w  weithredoedd  a'r  rhai 
hyn  i'w  gondemnio  ei  hunan  o'u  plegyd. 

Isel  iawn  oedd  achos  crefydd  y  dyddiau  hyny  yn  mhentref 
Llansannan.  Byddai  pregethu  yn  achlysurol  yno  gan  y  Method- 
istiaid,  y  Bedyddwyr,  a'r  Weslej'^aid ;  weithiau  mewn  ty  annedd, 
neu  ysgubor,  neu  ysgoldy  yn  y  pentref ,  ac  weithiau  aUan,  ar  le 
a  elwid  yn  Glwt  Cogr,  gerllaw  y  pentref ;  ac  yr  oedd  j-no  ryw 
ychydig  nif er  yn  arddel  perthynas  a'r  amry wiol  Ekiwadau  a  nod- 
wyd.  Yr  oedd  cynnulleidfa  dda  yn  arfer  ymgynnull  i  eglwys  y 
plwyf ,  yn  neillduol  ar  adeg  y  Cjaihauaf.  Yno,  yn  wir,  y  cyfar- 
fyddai  yr  Amaethwyr  a'r  Gweithwyr  a'u  gilydd ;  ac  ar  y  fyn- 
went,  ar  ol  y  gwasanaeth  boreu  Sabboth,  y  byddent  yn  cj^ogi 


HANES   BYVVYD   HENRY   EEES.  19 

gweiiliwyr  i'r  cynhauaf.  Ac  yn  y  cyffredin,  fe  f'yddai  y  gwein- 
idog  a  I'uasai  yn  gwasanaethu  yn  3^r  eglwys,  yn  cymmeiyd  rlian 
gyda  hwynt  yn  y  gwasanaeth  cyflogi  yn  y  fynwent,  f el  ag  a 
gymmerasid  ganddynt  hwy  yn  y  Llan;  heb  ddychymygu  fod 
dim  yn  hyny  yn  annghydweddol  a  cliysegredigaeth  y  dydd,  nac 
ag  urddas  ei  swydd.  Ac  yn  ami  iawn,  ar  ol  i'r  cyflogi  ddarfod, 
elent  gyda  u  gilydd  i'r  dafarn,  heb  ofalu,  bob  amser,  pa  hyd  yr 
arhosent  yno,  nac  yn  mha  agwedd  yr  ymadawent  oddiyno.  Yn 
Llansannan,  fel  yn  y  nifer  amlaf  o  blwyfi  oin  gwlad  y  pryd 
hyny,  yr  oedd  yn  llythyrcnol, — "  yr  un  fath,  bobl  ac  ofFeiriaid  ;" 
a'r  math  hwnw,  ysy  waeth !  yn  hynod  o  anwybodus  am  egwydd- 
orion  crefydd,  yn  dra  diystyr  o'i  hawliau  hi,  ac  yn  gwbl  amddi- 
fad  o'i  hysbryd  hi.  Yr  oedd  hen  achos  cryf,  a  lied  lewyrchus, 
gan  y  Methodistiaid  yn  Nhan-y-£ron,  rhyw  ychydig  gyda  dwy 
filltir  o'r  pentref  ;  ac  yno  y  byddai  pawb  braidd,  yn  y  cymmyd- 
ogaethau  hyny,  a  deimlent  raddau  o  bryder  a  difrifwch  yn 
nghylch  eu  mater  tragywyddol,  yn  arfer  cyrchu  am  ymgeledd. 

Yn  mhen  ychydig  flynyddoedd  wedi  i'r  diweddar  Barch.  Peter 
Koberts  ddyfod  i  drigiannu  i  bentref  Llansannan,  fe  osododd  ei 
galon  ar  gael  pregethu  yn  £wy  cyson  yno,  ac  a  agorodd  ei  d;^  ei 
hunan  i'r  perwyl  hwnw.  Yn  mhen  amser  cafwyd  lie  helaethach, 
a  mwy  cyfleus  na'r  ty  annedd  ;  yn  yr  hwn  y  dechreuwyd  preg- 
ethu yn  rheolaidd,  y  sefydlwyd  Ysgol  Sabbothol,  ac  y  flrarfiwyd 
cymdeithas  eglwysig  fechan,  fel  cangen  o'r  hen  eglwys  yn  Nhan- 
y-fron.  Aeth  y  lie  hwnw  drachefn  yn  rhy  fychan  i'r  gynnull- 
eidfa  a  gyrchai  iddo,  fel,  yn  mhen  amser,  y  penderfynwyd  ym- 
drechu  cael  Capel.  Nid  oedd  rhifedi  yr  aelodau  eglwysig  ond 
ychydig,  a'r  rhai  hyny,  gan  mwyaf,  mewn  amgylchiadau  lied 
isel,  fel  yr  oedd  amcanu  at  y  fath  beth  yn  gryn  anturiaeth 
iddynt ;  eto  trwy  fFyddlondeb  ac  egni  mawr,  ar  du  ychydig  nifer 
o  rai  tra  gweiniaid,  fe  gafwyd  y  Capel.  Fe'i  hadeiladwyd  yn 
ymyl  y  pentref,  ar  ran  o  dir  Mrs.  Rees,  y  nain,  yr  hon,  ar  y  pryd, 
oedd  yn  byw  yn  weddw  gyda'i  mab  ieuengaf,  tad  gwrthddrych 
ein  Cofiant,  yn  Rhydloew,  amaethd;y  ychydig  yn  nes  i'r  pentref 
na  Chwibren  Isaf,  i'r  lie  y  symmudasai  oddiyno  ychydig  fisoedd 


20  PEN  NOD   I. 

cyn  hyny.  Ar  claer  gymhelliad  ei  gyfaill,  y  Parch.  Peter 
Roberts,  yn  gystal  a  brodyr  ereill  o  fewn  cylch  y  Cyfarfod  Mis- 
ol,  ac  yn  yr  ystyriaeth  fod  mwy  o  angen  yn  awr  am  ei  wasan- 
aeth  yn  Llansannan  nag  oedd  yn  Nhan-y-fron,  fe  symmudodd  y 
tad,  Mr.  Dafydd  Rees,  a'r  teulu  gydag  ef,  o'r  hen  Gapel  i'r  Capel 
newydd.  Yr  oedd  hyny,  ar  y  cyntaf,  braidd  yn  groes  i'w  feddwl 
ef  ei  hunan,  ac  yn  hollol  groes  i  syniad  a  theimlad  y  frawdol- 
iaeth  yn  Nhan-y-fron ;  eithr,  dan  yr  amgylchiadau,  yr  oedd  yn 
gweled  mai  hyny  oedd  ei  ddyledswydd,  ac  yr  oedd  hyny,  iddo  ef , 
ar  unwaith  yn  ddigon  i  benderfynu  ei  ymddygiad.  A  bendith 
annhraethol,  yn  ddiammeu,  i'r  achos  yn  Llansannan,  a  fu  ei 
fynediad  yno.  Ac  fe'i  dygwyd  yntau,  trwy  hyny,  i  sefyllfa  a 
osodai  fesur  o  angenrhaid  arno  i  gymmeryd  rhan  fwy  blaenllaw 
gyda'r  gwaith,  yn  ei  holl  ranau,  nag  y  llwyddasid  gydag  ef  i  gael 
ganddo  gymmeryd  yn  yr  hen  Gapel ;  fel  y  daeth  ei  ddefnyddiol- 
deb  yn  llawer  mwy,  ac  y  dygwyd  i'r  goleu,  yn  amlycach  nag  o'r 
blaen,  y  doniau  hynod  a  thra  aunghyffredin,  naturiol  a  gi-asol,  yr 
ydoedd  wedi  ei  gynnysgaeddu  a  hwynt.  Byddai  yn  myned  yn 
fynych  i  Dan-y-fron,  ar  ol  hyny,  i'r  cyfarfodydd  eglwysig;  a 
llawenydd  mawr  a  barai  hyny  bob  amser  i'r  brodyr  yno,  eithr 
Llansannan  oedd  ei  gartref.  Wedi  symmud  i'r  Capel  newydd, 
fe  ddaeth  Henry  Rees,  ar  unwaith,  i  gymmeryd  dyddordeb  neill- 
duol  yn  yr  Ysgol  Sabbothol,  ac  yn  mhob  gwasanaeth  crefyddol  a 
gynhelid  ynddo.  Y  Capel,  erbyn  hyn,  oedd  ei  bob  peth,  mewn 
modd  mwy  arbenig  nag  y  buasai  Tan-y-fron  erioed.  Yr  oedd  fel 
pe  buasai  yn  teimlo  fod  y  cyfrifoldeb  a  berthynai  i'w  dad,  yn  ei 
gysylltiad  a  r  achos,  wedi  disgyn  mewn  rhan  arao  yntau ;  ac  nid 
oedd  dim  yn  ormod  ganddo  i'w  wneuthur  er  ei  fwyn.  Nid  oedd 
un  cyfarfod,  hyd  ag  y  gallai,  yn  cael  ei  esgeuluso  ganddo,  pa  un 
bynnag  ai  ar  ddydd  gwaith  ai  y  Sabboth,  ond  yn  unig  y  cyfarfod 
eglwysig ;  a  byddai  bob  amser  yn  gofalu  am  fod  yno  yn  bryd- 
lawn.  Fe  sylwir  ein  bod  yn  eithro  y  cyfarfod  eglwysig,  yr  hyn 
a  all  ymddangos  yn  ddieithr  i  rai  o'n  darllenwyr.  Ond  er  y 
gofal  mawr  a  gymmerasid  gan  ei  rieni  i'w  ddwyn  i  fynu  yn 
grefyddol,  gan  ei  "  faethu  yn  addysg  ac  athrawiaeth  yr  Argl- 


HANES  BYWi'D  HENRY  EEES.  21 

wycld,"  nid  oeddent  erioed  wedi  ei  gymmeryd  ef ,  na'r  plant  ereill, 
gyda  hwynt  i'r  cyfarfod  eglwysig,  yn  ol  yr  hyn  sydd  yn  awr,  ag- 
oedd  y  pryd  hyny  mewn  llawer  o  fanau,  yn  drefn  arferol  yn 
mhlith  y  Methodistiaid.  Yr  ydym  yn  dymuno  galw  sylw  arbenig 
at  hyn,  yn  gymmaint  a'n  bod,  oddiar  gam-hysbysiad,  wedi  cy- 
hoeddi  fwy  nag  unwaith,  trwy  y  Wasg,  ei  fod  ef  wedi  cael  ei 
fagu  o'i  fabandod  yn  yr  eglwys.  Eithr  fe  sicrhawyd  i  ni  yn 
bendant,  gan  ei  cliwaer,  nad  felly  y  bu.  Yr  oedd  yno  rai  hen 
bobl  yn  Nhan-y-fron,  yn  hollol  wrthwynebol  i'r  plant  gael  bod 
yn  eu  plith  ;  ac  felly  ni  chafodd  ef e  y  f raint  hono.  Ond  am  bob*! 
moddion  arall,  yr  oedd  yn  ymdrechu  peidio  a  bod  byth  yn  absen- 
nol.  Yr  oedd,  yn  enwedig,  yn  cael  hyfrydwch  dirfawr  mewn 
gwrando  pregethau.  Yr  oedd  hyny  iddo  fel  nefoedd  ar  y  ddaear. 
Ymddangosai,  braidd  bob  amser,  wrth  ei  f6dd.  Ac  os  byddai 
rhywbeth  annghyfFredin  yn  y  bregeth,  fe  fyddai  yr  olwg  arno 
yn  gwrandaw  yn  tynu  sylw  pawb.  Cyf odai  ar  ei  draed  ;  byddai 
ei  lygaid  gloew  yn  serenu  yn  siriol  ar  y  pregethwr ;  a  phan  y 
traethid  rhyw  sylw  a  fyddai  yn  ei  daro  ef  a  hynodrwydd  neill- 
duol  ynddo,  byddai  fel  creadur  wedi  ei  wefreiddio,  a'i  gorph  yn 
ymysgwyd,  ac  yn  edrych  oddiamgylch  am  ry w  rai  a  deimlent  yn 
gyffelyb ;  ac  ymddangosai  yn  siomedig,  a  braidd  yn  banner  di- 
gofus,  OS  na  chai  ryw  arwydd  o  hyny  yn  y  gynnulleidfa.  Bydd- 
ai y  bregeth  ganddo,  gan  amlaf ,  yn  gyflawn  yn  ei  g6f ;  ac  elai 
drosti  lawer  gwaith  wrtho  ei  hunan,  yn  ystod  yr  wythnos,  ac 
weithiau  gyda  hwyl  fawr.  Ac  y  mae  yn  ddiammeu  mai  nid 
rhywbeth  naturiol,  yn  unig  ar  y  dychjaiiyg  a'r  dymher,  oedd  y 
mwynhad  hwnw  a  brofid  ganddo ;  oblegyd  yr  oedd  yn  amlwg 
i'w  rieni,  ac  i'w  chwaer  a'i  frodyr,  ac  i  ereill  y  delai  i  gyfarfydd- 
iad  a  hwynt,  fod  pethau  crefydd  yn  cael  argrafF  ddwys  iawn  ar 
ei  feddwl,  a'i  fod  yn  ymddangos  fel  yn  byw  yn  gyson  dan  eu 
dylanwad.  Ac  yr  oedd  dysgwyliadau  lied  gyffredin  eisoes,  yn  y 
teulu,  ac  yn  mhlith  ei  gydnabod,  am  bethau  mawrion  oddiwrtho. 
Yr  oedd  pawb  yn  prophwydo  y  byddai  yn  bregethwr. 

Fel  y  sylwasom,  isel  iawn  oedd  yr  achos  yn  Llansannan  pan 
yr  adeiladwyd  y  Capel  yno ;  nid  oedd  nifer  yr  aelodau  eglwysig 


22  PEXNOD  I. 

oncl  bychan,  a'r  rhai  hyny,  gan  mwyaf,  yn  gwul  gyffredin  o  ran 
eu  hamgylchiadau.  Eithr  yr  oedd  yno  gynnuUeidfa  dda  yu 
dyfcxi  yn  nghyd  ar  y  Sabbothau,  ac  yr  oedd  teimlad  dwys  yn  yr 
aelodau  eglwysig,  yn  lied  gyffredinol,  yn  achos  eu  cymmydogion 
digrefydd ;  a  byddai  rhy w  eneinniad  hynod,  yn  neillduol,  ar  y 
cyfarfodydd  gweddio  yn  y  lie.  A  chyn  pen  hir  wedi  agoriad  y 
Capel,  fe  ymwelodd  yr  Arglwydd  mewn  modd  amlwg  iawn  a'i 
bobl,  ac  fe  gafwyd  adfywiad  grymus  a  bendithiol  iawn  ar  y 
gwaith  mawr  yn  eu  plitb.  Fe  ddechreuodd  hyny  un  nos  Sab- 
both,  mewn  cyfarfod  gweddio  a  gynhelid  yn  y  Capel.  Teimlid 
o'r  dechreu  fod  rhyw  dynerwch  ac  ystwythder  hynod  yn  y  cyf- 
arfod, ond  pan  oedd  un  brawd  yn  gweddio,  fe  dorodd  un  ferch 
ieuanc  allan  i  waeddi  ac  i  lefain  am  ei  bywyd,  yr  hyn  oedd  yn 
beth  newydd  a  dieithr  iawn  yn  yr  ardal,  a  dieithr,  yn  wir,  er  ys 
blynyddoedd  lawer,  yn  yr  holl  wlad  bono.  Yr  oedd  y  fath 
ddwysder  yn  ngwaeddi  y  ferch  ieuanc,  fel  y  teimlid  ei  fod  yn 
codi  o  ddyfnder  ei  henaid,  ac  yr  oedd  yn  effeithio  ar  braidd  bawb 
oeddent  yn  bresennol ;  a  chyn  diwedd  y  cyfarfod,  nid  oedd  ond 
ychydig  iawn  yn  y  lie  heb  fod  naill  ai  yn  llefain  am  drugaredd, 
neu  ynte  yn  diolch  am  ei  chael ;  ac  yr  oedd  llawer  o  honynt  fel 
pe  buasent  wedi  colli  pob  meddiant  arnynt  eu  hunain.  Hyn 
bellach  oedd  testyn  yr  ymddyddan  trwy  yr  holl  gymmydogaeth, 
ac  nid  bychan  oedd  Uawenydd  yr  ychydig  fiyddloniaid  oeddent 
yn  Llansannan.  yn  ngwyneb  yr  arwydd  hwn  o  bresennoldeb 
yr  Arglwydd  gyda  hwynt.  Cynhaliwyd  amryw  gyfarfodydd 
gweddiau  yr  wythnos  bono,  a'r  wythnosau  canlynol ;  rhai  yn  -y 
Capel,  a  rhai  mewn  tai  yma  a  thraw  yn  y  gymmydogaeth ;  ac  yr 
oedd  cyrchu  cyfFredinol  iddynt,  ac  arwyddion  yn  mhob  cyfarfod 
nad  oedd  Duw  yn  bell  oddiwrthynt.  Aeth  yr  adfywiad  rhag- 
ddo  am  rai  misoedd ;  ac  fe  ychwanegwyd  Ihaws  o  ieuenctyd,  yn 
feibion  ac  yn  ferched,  a  rhai  mewn  oedran,  yn  w^^r  ac  yn  wrag- 
edd,  at  rifedi  yr  eglwys  fechan  oedd  yn  y  He.  Ac  un  o'r  rhai 
cyntaf,  a'r  penaf  o  hon3mt  oil,  oedd  Henry  Rees,  yr  hwn  nad 
ydoedd  y  pryd  hyny,  ond  pedair-ar-ddeg  oed.  Yr  oedd  efe,  er 
ys   amryw  fisoeild,  j'n  awyddus  iawn    am   rorldi  ci    hunan    i'r 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  23 

eglwys,  oncl  yn  oecli  y  naill  wytlinos  ar  ol  y  Hall ;  mevt^n  rhan, 
am  ei  foci  yn  ofni  y  gwrthodent  ef,  am  ei  fod  yn  rhy  ieuanc ; 
ond,  yn  benaf,  oblegyd  ei  fod  yn  ofni  nad  oedd  yr  hyn  a  deimlid 
ganddo,  ond  effaith  dygiad  i  fynu,  ac  nid  yn  gynnyrch  anian 
sanctaidd  yn  y  gal  on ;  ac  felly  na  byddai  iddo  allu  parhau  hyd 
y  diwedd,  eithr  mai  syrthio  ymaith  a  wnai,  a  thynu  gwarad- 
wydd,  trwy  byny,  arno  ei  hunan  ac  ar  grefydd  hefyd.  Ond  yn 
awr,  er  ei  ieuenctyd,  ac  heb  ddeall,  mwy  nag  o'r  blaen,  fod  y 
gwaith  da  wedi  ei  ddechreu  ynddo,  eithr  yn  hy^rach,  ar  y  pryd, 
yn  anobeithiol  y  deuai  byth  yn  well, — fe  benderfynodd  ei  gyn- 
nyg  ei  hunan,  f el  yr  ydoedd,  i'r  eglwys ;  gan  adael  amynt  hwy 
y  cyfrifoldeb  o'i  wrthod  neu  ei  dderbyn,  f el  y  gwelent  hwy  yn 
oreu.  Fe  ymddiddanwyd  ychydig  ag  ef  gan  y  Parch.  Peter 
Roberts  :  ac  yr  oedd  y  gwr  hynaws  a  charuaidd  hwnw,  yn  synu 
at  y  profiad  rhyfedd  a  adroddid  gan  fachgen  mor  ieuanc,  a  hyny 
mor  rydd  a  dirodres.  Ymddangosai  iddo  ef,  hyd  yn  nod  y  pryd 
hyny,  yn  mhriodoldeb  yr  atebion  a  roddid  ganddo,  ac  yn  neilldu- 
ol  yn  y  teimlad  gwylaidd  a  gostyngedig  a  arddangosai,  yn  un  ag 
y  gobeithiai  am  rywbeth  tra  annghyffredin  oddiwrtho,  mewn 
blynyddoedd  dyfodol.  A  chafodd  fy w  i  weled  ei  ddysgwyliadau 
yn  cael  eu  cyflawni.  Rhoddwyd  i'r  ymgeisydd  ieuanc  y  derbyn- 
iad  mwyaf  croesawgar :  yn  wir,  yr  oedd  yn  llawenydd  mawr  i'r 
holl  frawdoliaeth  ei  v/eled  yn  dyfod  yn  mlaen  ;  a  theimlai  yntau 
yn  gwbl  gartrefol  yn  eu  plith.  Yr  oedd  yn  awr  wedi  cyrhaedd 
un  peth  ag  oedd  wedi  bod,  er  pan  ydoedd  yn  cofio  dim,  yn  nod 
arbenig  o  flaen  ei  feddwl,  a  pheth  oedd,  yn  enwedig,  er  ys  amryw 
fisoedd  yn  ddiweddar,  wedi  bod  yn  ddymuniad  neillduol  ei  galon. 
Teimlai  yn  wir  ddiolchgar  i'r  Arglwydd  am  roddi  lie  iddo  yn 
mhlith  ei  blant ;  gweddiai  lawer,  ac  yn  daer  iawn,  ar  iddo  gael 
bod  yn  blentyn  mewn  gwirionedd  ei  hunan ;  a  phenderfynai  yn 
nghymorth  gras,  pa  beth  bynnag  a  ddeuai  o  bono,  "  aros  yn  y  ty 
„byth." 


24  PENNOD  IL 


PENNOD     II. 

Blynyddoedd  Cyntof  ei  leuenctyd  :  1812 — 1816. 

YmRODDI  I  GREFYDD — MYNED  I  GYMDEITHASFA  Y  BALA  Y  TRO 
CYNTAF — EI  SYNIADAU  BACHGENAIDD  AM  Y  PREGETHWYR — EI 
DEIMLADAU  WRTH  WRANDAW  AR  JOHN  ELIAS — GWEDDIO  YX 
NGHLYW  EREILL  YN  FWRIADOL,  AM  Y  TRO  CYNTAF,  YN  EI 
LETTY  YN  Y  BALA — DYCHWEL  ADREF  A  DECHREU  CYMMERYD 
EI  RAN  MEWN  CYFARFODYDD  GWEDDIAU — DONIAU  HYNOD 
MEWN  GWEDDI  —  LLAFURUS  GYDA'R  YSGOL  SABBOTHOL  A 
CHYDA'R  CANU — YSGOL  SABBOTHOL  ARALL  YN  GAEL  EI  CHODI 
YN  Y  PLWYF — EFE  YN  GAEL  EI  BENNODI  I  FYNED  I  HONO — 
ARWEIXIAD  YR  YSGOL  YN  RADDOL  YN  DISGYN  I'w  OFAL — YN 
GAEL  EI  BENNODI  I  HOLWYDDORI — Y  FANTAIS  O  HYNY  IDDO — 
TEIMLO  ANGEN  AM  LYFRAU — A\VYDD  YN  ENWEDIG  AM  Y  GEIR- 
lADUR  YSGRYTHYROL — PRYDER  PA  FODD  I'w  GAEL — CORDDI 
I'R  FAM — Y  GYNOG  YMENYN — PENDERFYNU  MYNED  I  WELED 
MR.  CHARLES,  A  PHRYNU  Y  GEIRIADUR  AR  GOEL — GYMDEITH- 
ASFA Y  BALA,  1814 — MYNED  YNO — MR.  CHARLES,  MR.  ELIAS, 
AC  YNTAU,  YN  CYFARFOD  A'U  GILYDD  AM  YR  UNIG  DRO  ERIOED 
— GAEL  Y  GEIRIADUR — DYCHWEL  ADREF  FEL  UN  WEDI  GAEL 
YSGLYFAETH  LAWER — MARWOLAETH  MR.  CHARLES — EI  ALAR 
MAWR  AR  EI  OL — AWYDD  PREGETHU  YN  DISGYN  ARNO — BLAS 
NEILLDUOL  AR  WRANDO  PREGETHAU — PREGETHU  TEITHIOL — 
PARCH.  WILLIAM  MORRIS,  CLLGERAN  —  EI  DDYLANWAD  AR 
DDYNION  lEUAINC,  AC  FELLY  ARNO  EF — YMRODDI  I  DDARLLEN 
A  MYFYRIO — SYLWI  LLAWER  AR  NATUR,  A  GWELED  RHYFEDD- 
ODAU  DUW  YNDDI. 

Wedi  i  Mr.  Henry  Rees  ymuno  ar  eglwys,  a  chad  ci  ddcrbyn 
yn  gyflawn  aelod,  efe  a  ymroddai  gyda  mwy  o  ddyfahvch  nag 
erioed  i  grefydd.  Yr  oedd  yr  adfywiad  oedd  yn  Llansannan,  a'r 
hwn  oedd  wedi  ymledu,  i  fesur,  i  Dan-y-fron,  a  rhai  cymmydog- 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  25 

aethau  ereill,  yn  peri  fod  cyrchu  niawr  i'r  amrywiol  gyfarfodydd 
a  gynhelid  yn  y  Capel  newydd,  ac  yr  oedd  y  cyfarfodydd  l)raidd 
yn  ddieithriad  a  gwedd  lewyrchus  iawn  arnynt  Yr  oedd  Henry 
Rees  yn  yindrechu  bod  yn  bresennol  yn  mhob  cyfarfod,  ac  yn 
cael  hyfrydwch  mawr  ynddynt.  Ac  yr  oedd  y  teulu  i  gyd  yn 
deall,  mai  nid  peth  yn  y  gynnulleidfa  yn  unig  oedd  ei  grefydd 
ef ,  ond  ei  bod  yn  llanw  ac  yn  llywodraethu  ei  feddwl,  pa  le  byn- 
nag  y  byddai.  Byddai  yn  awr  yn  darllen  llawer  ar  yr  ysgryth- 
yrau,  a  phob  amser  gyda  dif rif wch  mawr ;  a  deallid  ei  fod  yn 
treulio  llawer  o  amser  mewn  gweddiau  personol.  Y  pryd  hyn, 
ymddangosai  y  pregethu  fel  wedi  rhoddi  y  lie  i  wedd'io.  Paf 
bryd  bynnag  y  deuid  arno  yn  ddisymwth  wrtho  ei  hunan,  fej 
geid  ei  fod  yn  daer  mewn  gweddi.  Ond  nid  oedd  eto  wedi  cym- 
meryd  rhan  gylioeddus  mewn  cyfarfodydd  gweddiau,  er  y  cyrch- 
ai  yn  gyson  iddynt ;  ac  nid  oedd  ychwaith  wedi  gallu  gweddi'o 
yn  y  teulu.  Yr  oedd  arno  awydd  gwneyd,  ond  yr  oedd  j^n  rhy 
wan  i  ymaflyd  yn  y  gorchwyl  yn  nghly w  ei  dad  ;  ac  nid  llawer 
llai  oedd  ei  anmharodrwydd  i  hyny  yn  mhresennoldeb  ei  fam,  ei 
chwaer,  a'i  frodyr.  Pa  fodd  bynnag,  yn  mhen  ychydig  wythnos- 
au  ar  ol  iddo  gael  ei  dderbyn  yn  gyflawn  aelod,  ac  wedi  iddo  fod 
unwaith  wrth  Fwrdd  yr  Arglwydd,  fe  ddaeth  adeg  Cymdeithas- 
fa  y  Bala,  am  y  flwyddyn  1812.  Yr  oedd  bri  annghyfFredin  ar 
y  Gymdeithasfa  liono  y  blynyddoedd  hyny.  Cyrchid  iddi  gan 
gannoedd  lawer  o  wahanol  siroedd  Gogledd  Cymru,  a  chan  ami 
un  o  siroedd  y  Deheu,  yn  enwedig  Sir  Aberteifi ;  a  phrin  yr  ys- 
tyrid  un  yn  Fethodist  trwyadl,  os  na  byddai  wedi  bod  unwaith 
beth  bynnag  yn  "  Sassiwn  y  Bala."  Nid  oedd  efe  erioed  wedi 
bod  ynddi,  ac  yr  oedd  yn  awr  yn  awyddus  iawn  am  gael  myned. 
Yr  oedd  wedi  clywed  cymmaint  o  s6n  am  dani,  ac  am  y  pregeth- 
wyr  enwog  a  fyddent  yn  arfer  dyfod  iddi,  ac  am  yr  arddeliad 
mawr  a  fyddai  yn  gyffredin  ar  y  pregethu  ynddi,  fel  nad  oedd 
boddloni  arno  heb  gael  caniatad  ei  rieni  i  fyned  yno  y  pryd  hwn. 
Ac  felly  fu.  Nid  oedd  ei  dad  na'i  fam  yn  gallu  myned  yno  y 
flwyddyn  hono,  ond  yr  oedd  cymmydog  iddo  o'r  enw  David 
Davies,  Saer,  yn  byw  j-n  Tai  bach,  a'r  hwn  a  dderbyniasid  yn 


26  PENNOD   II. 

aelod  eglwysig  yr  un  amser  ag  ef,  £el  yntau  yn  a-\vyddus  am 
fyned  i'r  Bala,  ac  aethant  yno  yn  nghyd.     Yr  oeddent  yn  cyd- 
letya  au  gilydd,  mewn  amaethdy  gerllaw  y  dref; — llety  a  gawsid 
gan  ei  dad  iddo  ef  a'i  gydymaith.     Y  mae  yn  ddrwg  genym  lia 
buasai  genym  fwy  o  fanylion  am  y  Gymdeithasfa  bono,  y  gyn- 
taf  erioed  iddo  ef  yn  y  Bala,  a'r  gyntaf ,  yn  wir,  yn  un  man.  Ond 
fe'i  mwynhaodd  hi  yn  fawr.     Cafodd  ei  hunan  megis  mewn  byd 
newydd  iddo  ei  bunan  fel  crefyddwr.     Yr  oedd  lliosowgrwydd  y 
dyrfa  oedd  wedi  ymgynnull  yn  nghyd,  y  wedd  astnd  a  difrifol 
oedd  ar  bawb  yn  gwrando,  y  pregethau  nerthol  a  draddodid,  ac 
yn  enwedig  yr  effeithiau  grymus  ar  deimladau  y  miloedd  trwy  y 
gwirionedd, — a  byn  oil  am  y  tro  cyntaf  iddo  ef  yn  y  fath  le,  yn 
gwneuthnr  y  Gymdeithasfa  bono  yn  un  i'w  chofio  ganddo  gyda 
dyddordeb  neillduol  tra  y  bu  byw.     Safai  wrtb  ddrws  y  Capel  i 
wylio  y  pregethwyr  yn  myned  i  gyfarfodydd  neillduol  y  Gym- 
deithasfa, gan  holi  rhyw  rai  a  allent  fod  yno  yn  adwaen  rhai  a 
rhyw  hynodrw'ydd  neillduol  yn  eu  hymddangosiad,  ond  oeddent 
ddieithr  iddo  ef.     Dyma  y  tro  cyntaf  iddo  gael  golwg  ar  John 
Evans  o'r  Bala,  yr  bwn  y  clywsai  la^Yer  o  son  am  dano,  fel  un  o'r 
hen  dadau  Methodistaidd ;   a'r  bwn   ydoedd,  y  pryd  byny,  yn 
wyth  mlwydd  a  phedwar  ugain  oed,  a'r  ohvg  amo  yn  nodedig  o 
dywysogaidd  a  pharehedig.     Gwelodd  ef,  wedi  byny,  fwy  nag 
unwaitb,  pan  yn  y  Bala  mewn  Cymdeitbasfaoedd  yn  y  blynydd- 
oedd  canlynol;   ond   yr   oedd   wedi  gwaelu  a  llesgau  yn  fawr 
erbyn  iddo  ei  weled  drachef n ;  fel  yr  oedd  yn  dda  iawn  ganddo 
ei  fod  wedi  cael  golwg  amo  y  pryd  bwn.    Arferai  ddywedyd  fod 
ei  ymddangosiad,  yn  fwy  na  neb  a  welsai  erioed,  yn  peri  iddo  ef 
feddwl  am  Abraham,  tad  y  ifyddloniaid.     Yr  oedd  yn  sylwi  yn 
arbenig  ar  Mr.  Charles,  gan  deimlo  ei  enaid  yn  llawn  parcbedig- 
aetb  iddo  fel  prif  arweinydd  y  Cyfundeb,  ac  fel  un  y  clywsai 
;  gymmaint  am  dano  megis  awdwr  y  lljrf r  mwyaf  oedd  yn  yr  iaitb 
Gymraeg ;  ac,  yn  neillduol,  fel  sylfaenydd  yr  Ysgol  Sabbotbol 
yn  Nghymru.     Ond  yr  un  y  cymmerai  efe  y  dyddordeb  mwyaf 
o  bawb  joiddo  oedd  John  EKas.     Yr  oedd  wedi  clywed  ei  dad  ac 
ereill  yn  son  cymmaint  am  dano  fel  y  pregethwr  mwyaf  oedd  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  27 

jv  holl  wlad,  fel  yr  oedd  arno  awydd  annghyffredin  am  ei  weled 
a'i  adnabod.  Ei  weled  a'i  glywed  e£  oedd  y  peth  penaf  braidd 
yn  ei  feddwl  er  ei  gymhell  i  fyned  i'r  Gymdeithasfa.  Yr  oedd 
ganddo  gof  o'i  weled,  a'i  glywed  yn  pregethu,  yn  y  ffenestr  yn 
Nghapel  Tan-y-fron,  i  dyrfa  fawr  y  tu  fewn  a  thu  allan  i'r  Capel, 
pan  nad  oedd  ef e  ond  plentyn  tua  naw  mlwydd  oed  ;  a  thrachefn, 
yn  yr  un  fan,  ryw  ddwy  flynedd  neu  dair  ar  ol  liyny ;  ac  yr  oedd 
yr  efFeithiau  hynod  a  ddilynent  ei  bregethau,  y  troion  hyny,  yn 
fyw  yn  ei  feddwl,  ac  yn  ei  wneuthur  yn  llawn  awydd  am  ei 
glywed  drachefn  a'i  adnabod  yn  well,  pan  oedd  yn  ei  dybied  ei 
hunan  ychydig  yn  fwy  cymhwys  i  fFiirfio  barn  gywirach  am 
dano.  Yr  oedd  yn  awr,  hyd  ag  y  gallai,  yn  ei  wylio  ac  yn  sylwi 
arno  yn  ei  holl  ysgogiadau.  Cerddai  yn  ol  ac  yn  mlaen,  amryw 
droiau,  gyferbyn  a  r  t^  yn  yr  hwn  y  lletyai, — a  th^  Mr.  Charles 
oedd  hwnw, — gan  ddysgwyl  cael  rhyw  drem  arno,  fel  ag  i'w 
wneyd  yn  fwy  cydnabyddus  ag  ef.  Iddo  ef,  yn  ol  fel  yr  oedd 
yn  ei  gofio  yn  Nhan-y-fron,  ymddangosai  fel  pe  buasai  yn  hen 
wr ;  ac  un  o'r  pethau  oeddent  yn  awr  yn  ei  synu  f wyaf  ydoedd, 
ei  weled  yn  edrych  yn  llawer  ieuengach  nag  yr  oedd  efe  yn  tyb- 
ied  ei  fod  pan  y  gwelsai  ef  o'r  blaen.  Yr  oedd  yn  dysgwyl  yn 
awyddus  am  yr  oedfa  pan  oedd  Mr.  Elias  i  bregethu,  ac  yn  synu 
na  buasai  yn  pregethu  yno  braidd  bob  oedfa.  Ni  a  ddodwn  i 
mewn  yma  yv  hyn  a  allasom  gael  o'r  manylion  am  wasanaeth 
cyhoeddus  y  Gymdeithasfa  bono.  Y  prydnawn  cyntaf,  ddydd 
Mawrth,  am  bump  ar  y  gloch,  yr  oedd  Mr.  John  Thomas,  Aber- 
teifi,  yn  pregethu,  oddiar  2  Tim.  i.  9.  Nid  yw  yr  adroddiad  a 
gawsom  yn  dywedyd  pwy  oedd  yn  pregethu  o'i  flaen,  neu  ar  ei 
ol  ef.  Am  chwech  ar  y  gloch  y  boreu,  ddydd  Mercher,  yr  oedd 
Mr.  Michael  Koberts  yn  pregethu,  oddiar  1  loan  v.  6;  a  Mr. 
Lloyd,  Beaumaris,  oddiar  Rhuf.  xv.  4,  Am  ddeg,  Mr.  John  Jones, 
Edeyrn,  oddiar  Genesis  xlix.  22 ;  a  Mr.  Jones,  Dinbych,  oddiar 
Ran  o  Weddi  yr  Arglv/ydd ;  Matt.  vi.  9 — 13.  Am  ddau,  yr  oedd 
Mr.  Evan  Richards,  Caernarfon,  a  Mr.  Elias  yn  pregethu.  Ni 
chawsom  eu  testynau  hwynt.  Nid  yw  yr  adroddiad  a  gawsom 
ychwaith  yn  hysbysu  i  ni  pwy  oedd  yn  pregethu  yr  hwyr,  na'r 


28  PENNOD   II. 

boreu  olaf.  Y  mae  braidd  yu  sicr,  pa  fodd  bynnag,  fod  Mr.  John 
Hughes,  Pontrobert,  Mr.  Roberts,  Amlwch,  Mr.  Robert  Jones, 
Rhoslan,  a  Mr.  Richard  Jones,  b'r  Wern,  wedi  pregethu  rywbryd 
yn  ystod  y  Gymdeithasfa.  Y  mae  argrafF  ddofn  ar  ein  meddwl 
i  ni  glywed  Mr.  Rees  ei  hunan  yn  dywedyd  fod  Mr.  Roberts, 
Amlwch,  yn  pregethu  j-n  y  Bala,  y  tro  cyntaf  y  buasai  efe  yno. 
Yr  oedd  gradd  o  adfywiad  ar  grefydd  niewn  amrywiol  barthau 

0  Sir  Feirionydd  a  Sir  Ddinbych  yn  adeg  y  Gymdeithasfa  hon  ; 
ac  3''r  oedd  lliaws  mawr  unwaith  ac  eilwaith,  yn  y  gwahanol  oed- 
faon  yn  tori  allan,  yn  yr  hen  ddull  Cymraeg,  mewn  hwyl  orfol- 
eddus  i  fendithio  yr  Arglwydd.  Ac  yr  oeddent  felly,  yn  neill- 
duol,  pan  oedd  Mr.  Richards  yn  pregethu  yn  gyntaf,  yn  j'r  oedfa 
am  ddau.  Ond,  fel  y  dywedasom,  am  Mr.  Elias  yr  oedd  dysgwyl- 
iad  arbenig  y  bachgen ;  a  phan  y  gwelodd  ef  yn  codi,  ac  yn 
rhoddi  pennill  i'w  ganu,  ac  yn  parotoi  at  y  bregeth,  j'r  oedd  bron 
a  chael  ei  orchfygu  gan  ei  deimladau.  Ac  yn  fuan  iawn  yr  oedd 
y  gwrandawr  ieuanc  fel  wedi  ei  w^efreiddio.  Nid  oedd  wedi 
cly wed  dim  cyfFelyb  erioed :  ac  er  cymmaint  ag  a  gly wsai  gan  ei 
dad  ac  ereill  o  son  am  y  pregethwr,  ei  deimlad  ydoedd,  fel  bren- 
hines  Seba  wedi  gweled  a  chlywed  Solomon,  na  fynegasid  iddo 
yr  hanner.  Yr  oedd  y  pregethwr,  dybygid,  yn  un  o'i  hwyliau 
goreu,  a'r  holl  filoedd  ag  oeddent  o'i  flaen,  yn  ei  law  megis,  i'w 
trin  fel  y  mynai ;  ac  yr  oedd  nerth  Duw  ei  hunan  yn  cael  ei 
deimlo  trwyddo  ar  eu  meddyliau.  Yr  oedd  lliaws  yn  y  gynnuU- 
eidfa,  yn  agos  i'r  lie  y  safai  efe,  wedi  tori  allan  i  lefain  am  eu 
bywyd,  ac  ereill  yn  gorfoleddu  am  ei  gael.  Yr  oedd  yiitau  dan 
deindadau  dwysion  iawn  ;  ond  fe'i  meddiannodd  ei  hunan  fel  ag 
i  ymattal  rhag  rhoddi  datganiad  cyhoeddus  iddynt,  fel  y  g^\^lel- 
ai  nifer  mawr  o'r  rhai  oeddent  j^^n  ei  gjdch  ef.  Eithr  yr  oedd  y 
tro  yn  un  iddo  ef  i'w  gofio  byth.  Wedi  dychwelyd  adref  nid 
oedd  diwedd  ar  ei  son  am  y  ''  Sassiivn,"  ac  yn  enwedig  am  John 
Elias  a'i  bregcthu  rhyfedd.  Eithr  yr  oeddem  yn  cyfeirio  yn  ar- 
benig at  y  Gymdeithasfa  hono  yn  y  Bala,  am  mai  dyna  y  tro 
c^'ntaf  erioed  iddo  ef,  j'^n  fwriadol,  weddi'o  yn  nghl^'w  ereill.    Yn 

01  3'r  arferiad  gyffrcdinol  y  pryd  hyn}*,  fe  ddysgwylid  i'r  rhai  a 


HANES    BYWYD   HENRY   REES.  29 

fyddent  yn  lletya  dieithriaid,  ofalu  am  fod  addoliad  yn  cael  ei 
gynnal  yn  eu  tai  ar  awr  neillduol,  i  weddio  mewn  modd  aibenig 
am  bresennoldeb  yr  Arglwydd  yn  y  Gymdeithasfa.  Yn  gym- 
maint  ag  mai  David  Davies  ac  yntau  oeddent  yr  unig  ddieithr- 
iaid  yn  y  teulu  lie  y  llettyent,  yr  oedd  yn  disgyn  ar  un  o  honynt 
hwy  i  ddarllen  ac  i  weddio  ar  yr  awr  bennodedig.  Fe  nacaodd 
ei  gyfaill  yn  hollol  a  chydsynio  i  wneyd ;  fel  y  bu  raid  iddo  ef, 
er  ieuenged  ydoedd,  ymgymmeryd  ar  gorchwyl.  Ac  fe  deimlai 
David  Davies,  ac  fe  deimlai  y  teulu  oil,  fod  rhywbeth  annghyfF- 
redin  iawn  yn  ngweddi  y  bachgen  ;  yn  gymmaint  felly,  fel  y  bu 
raid  iddo  gymmeryd  hyny  arno  ei  hunan  tra  y  buant  yno.  A 
phan  ddychwelodd  David  Davies  adref  o'r  Bala,  yr  oedd  yn  son 
llawn  cyramaint  am  weddiau  "  Harri  Rhys,"  ag  yr  ydoedd  am  y 
pregethau  a  gawsai  yn  y  Gymdeithasfa ;  ac  annogai  y  brodyr  i'w 
alw  i  weddio  yn  y  cyfarfodydd  gweddio.  "  Gelwch  arno,"  medd- 
ai,  "  gael  i  chwi  ei  glywed  o  eich  hunain."  Ac  ychwanegai, — 
"  Fe  wnaiff  Harri,  chwi  gewch  chwi  weled,  llawn  cystal  gwedd- 
iwr  a'i  dad."  Yn  lied  fuan  fe  alwyd  arno, — ac  fe'i  profodd  ei 
hunan  yn  bob  peth  a  ddywedasid  am  dano  gan  ei  gydymaith  i'r 
Bala.  Wedi  iddynt  ei  glywed  unwaith,  fe  alwyd  arno  drachefn 
a  thrachefn,  nes  y  daeth  i  gymmeryd  rhan  yn  amlach  nag  odid 
neb  oedd  yno,  oddieithr  ei  dad,  yn  y  cyfarfodydd  gweddiau.  Ac 
OS  dygwyddai,  fel  y  dygwyddai  weithiau,  na  byddai  efe  na'i  dad 
yn  bresennol  yn  y  cyfryw  gyfarfodydd,  mawr  fyddai  siomedig- 
aeth  y  bobl  a  fyddent  wedi  dyfod  yn  nghyd.  Ac  y  mae  yn  sicr, 
yn  ol  pob  tystiolaeth  am  dano  yn  yr  oedran  ieuanc  hwnw,  fod 
rhywbeth  tra  hynod  ynddo  mewn  gweddi.  Arddangosai  y  fath 
ymdeimlad  ag  anghenion  cyflwr  a  chalon  pechadur;  y  fath  gyd- 
nabyddiaeth  a  chyfoeth  ac  ag  addasrwydd  darpariaeth  gras  ar  ei 
gyfer ;  y  fath  gynnetindra  a  geiriau  ac  a  delweddau  yr  ysgryth- 
yrau  sanctaidd ;  y  fath  rwyddineb  ymadrodd,  ac  eto  y  fath  wyl- 
der  gostyngedig  yn  inhresennoldeb  yr  Anfeidrol ; — y  fath  gyfun- 
iad,  yn  wir,  o'r  cymhwysderau  goreu  er  arwain  defosiwn  cyn- 
nulleidfa,  ag  i  beri  argyhoeddiad  dwfn  yn  meddyliau  y  rhai 
mwj'af  crefyddol  a  meddylgar  yn  yr  eglwys  a'r  gymmydogaeth, 


30  PENNOD    IT. 

ei  fod  yn  '•  llestr  etlioledig  "  gan  yr  Arghvydd,  i  ryvv  wasanaeth 
gwertlifawr  mewn  cysylltiad  a'r  efengyl  am  ei  Fab. 

Yr  oedd  mesur  helaeth  o'r  un  gallu,  ac  o'r  un  ysbryd,  jn  dy- 
fod  i'r  gohvg  y  pryd  hyny  yn  yr  oil  a  wnelai  g}^da'r  Ysgol  Sab- 
bothol.  Byddai  ynddi  yn  gyson :  ac  yr  oedd  yn  cymmeryd 
llafur  mawr,  yn  ystod  yr  wythnos,  i'w  barotoi  ei  hunan  ar  gyfer 
y  bennod  a  ddarllenid  yn  y  dosbarth,  y  Sabboth.  canljmol.  Ym- 
roddai  hefyd  gydag  egni  a  dyfalwch  mawr  i  draddodi  rhanau  o'r 
Llyfr  Dwj-fol  i'w  gof ,  ac  adroddai  bermodau  o  bono  aUan  yn  yr 
ysgol,  ac  }Ti  achlj-surol  i'r  pregethwr  jn  nechren  yr  oedfaon  cy- 
hoeddus ;  a  byny  bob  amser  gyda'r  f ath  gy wirdeb  a  pbriodoldeb 
a  difrifwch,  ag  i  dynu  sylw  ac  i  ennill  cymmeradwyaeth  cyffred- 
inol.  Ac  mewn  cyfarfodydd  arbenig  at  holwyddori  jt  ysgoKon, 
yn  gystal  ag  yn  yr  holwyddori  cyffredin  bob  Sabboth,  fe  fyddai 
ei  atebion  ef  mor  briodol,  ac  yn  arddangos  cydnabyddiaeth  mor 
helaeth  a  manwl  a  dysgeidiaeth  }-r  ysgrjiihyrau  sanctaidd  ar  y 
pynciau  neillduol  yr  holwyddorid  amynt,  fel  yr  edrychid  amo 
eisoes,  mewn  gwlad  ac  ar  adeg  ag  yr  oedd  cwesti5Taau  duwinydd- 
ol  3^1  tynu  cryn  lawer  o  sylw,  fel  un  501  meddiannu  golygiadau 
eglurach  ac  eangach  ar  wirioneddau  yr  eiengyl  nag  odid  neb  yn 
y  cymmydogaethau  hyny. 

Yr  oedd  tua  y  pryd  hwn  hefyd  jn  cymmeryd  cryn  ddyddor- 
deb  yn  Nghaniadaeth  y  Cysegr.  Yr  oedd  ei  fam  yn  gantores 
dda,  ac  yr  oedd  yntau  bob  amser  jn  hoff  iawn  o  ganu.  Byddai 
Mr.  John  Ellis,  Llanrwst,  fel  y  gelwid  ef , — un  o'r  rhai  cyntaf  yn 
mhlith  y  Methodistiaid,  o  leiaf  }ti  Ngogledd  C}Tnru,  i  alw  sylw 
at  yr  angenrheidrwydd  am  well  trefn  yn  y  rhan  jTna  o'r  addol- 
iad  dMTV^fol, — ;yn  arfer  myned  yn  achlysurol  i  Lansannan,  fel  i 
leoedd  ereill,  i  roddi  gwersi  i'r  gjTinulleidfa  ar  ganu,  ac  i  addysgu 
ieuenctyd  ac  ereill  mewn  cerddoriaeth ;  a  bu  Henry  Bees,  am 
ryw  g^anmaint  o  amser,  yn  un  o'i  ddysgj^blion.  Nid  ydym  yn 
gwybod  pa  gynnydd  a  wnaeth  efe  mewn  cydnabyddiaeth  ag 
elfenau  y  gelfyddyd,  nac  i  ba  raddau  y  meistrolodd  y  Nodau 
Cerdd ;  ond  yr  oedd  ganddo,  pan  yn  ieuanc,  lais  da  at  ganu,  ac 
yr  oedd  yn  hoff  iawn  o  bono ;  a  bu  am  gryn  amser,  jti  mhen 


HANES   BYWYD   HENRY   KEES.  31 

rhai  blynyddoedcl  ar  ol  liyn,  yn  Flaenor  y  Canu  yn  yr  eglwys  yr 
oedd  yn  aelod  o  honi.  Yn  wir  hyd  ddiwedd  ei  oes,  efe  a  gipiai 
don  newydd  a  hollol  ddieithr  iddo,  yn  nodedig  o  gyflym,  yn  unig 
oddiwrth  ei  glust,  os  byddai  dim  cymhwysder  ynddi  i  gydio  yn 
ei  deimlad.  Clywsom  ef,  fwy  nag  unwaith,  yn  adrodd  yr  efFaith 
a  gawsai  ton  felly  arno,  mewn  rhyw  le  yn  Lloegr,  nid  rhyw 
lawer  iawn  o  flynyddoedd  cyn  ei  farwolaeth.  Dysgodd  y  don, 
wedi  ei  chlywed  end  y  tro  hwnw ;  a  chyfieithodd  yr  Emyn  a 
genid  arni,  ar  yr  un  mesur,  i'r  Gymraeg ;  ac  jonddifyrai  yn  awr 
ac  eilwaith  yn  ei  ganu,  weithiau  yn  y  Gymraeg  ac  weithiau  yn  y 
Saesonaeg,  end  bob  amser  ar  y  don  bono,  a  phob  amser  yn  ym- 
ddangos  i  ni  a  rhyw  eneinniad  hynod  ar  ei  }'sbryd  gyda  hi.  Y 
mae  yn  hawdd,  gan  hyny,  genym  ni  gredu  ei  fed  ef  yn  gwybod 
mwy  am  ganu,  hyd  yn  n6d  fel  celfyddyd,  nag  a  honid  ganddo,  a 
mwy  nag  yr  oedd  yn  barod  i'w  gydnabod ;  ac  y  mae  yn  ddiam- 
meu  genym  ei  fod,  yn  ngwres  ei  gariad  cyntaf  gyda  chrefydd, 
yn  ymdeimlo  a'i  rwymedigaeth  i  wneuthur  a  allai  gyd^  y  rhan 
yma  o'i  gwasanaeth  hi,  fel  pob  rhan  arall ;  a'i  fod,  yn  neillduol 
yn  mywiogrwydd  ei  ieuenctyd,  yn  mwynhau  hyfrydwch  mawr 
yn  hyny. 

Yn  mhen  rhyw  gymmaint  o  amser  wedi  agoryd  y  Capel  new- 
ydd yn  Llansannan,  fe  ddaethpwyd  i  deimlo  y  buasai  yn  ddy- 
munol,  er  mwyn  lliaws  ag  oeddent  yn  byw  gryn  bellder  oddi- 
wrth y  Pentref,  codi  cangen  Ysgol  Sabbothol  mewn  rhyw  le  cyf- 
leus,  yn  uwch  i  fynu  yn  y  plwyf.  Ac  fe  gydunwyd  ar  hyny. 
Yn  gyntaf  oil  fe'i  sefydlwyd  yn  Chwibren  Uchaf ;  oddiyno  fe'i 
symmudwyd  i  Chwibren  Isaf,  lie  yr  oedd  Harri  Rees,  ewythr  i 
Henry  o  frawd  ei  dad,  ar  y  pryd  yn  preswylio,  yn  gymmaint  a 
bod  y  tad  a'r  teulu  wedi  symmud  i  Rh^^dloew.  Fe  symmudwyd 
yr  ysgol  drachefn  i  Hendre  Uchaf,  a  thrachefn  oddi};no  i  Felin 
Gadog.  Trodd  hon  allan  yn  ysgol  werthfawr  iawn  i  r  ardal. 
Dysgwyd  llawer  o  blant  ynddi  i  ddarllen  yn  dda,  a  fuasent,  oni 
buasai  hi,  heb  gael  mantais  i  hyny ;  a  chawsant  yno  hefyd  eu 
gosod  ar  ben  y  ffordd  i  gael  deall  da  yn  egwyddorion  yr  efengyl, 
ac  mewn  gwybodaeth  gyfFredinol  o'r  ysgrythyrau.     Gan  fod  yr 


32  PEXXOD  II. 

ysgol  hon  yn  nes  na'r  Pentref  i  Rhydloew,  fe  berswadiwyd 
Henry  i  fyned  iddi.  Yr  oedd  y  tad,  Mr.  David  Rees,  yn  gorfod 
myned  i  Lansannan,  i  gymmeryd  gofal  yr  ysgol  yno ;  ac  felly  fe 
ddodwyd  ar  Henry,  er  ieuenged  ydoedd,  gymmeryd  gofal  y 
gangen  ysgol.  Yr  oedd  yn  hoff  iawn  o'r  dosbarth  yr  oedd  ynddo 
yn  yr  ysgol  yn  y  Capel,  ac  felly  yr  oedd  yn  gr^ii  brofedigaeth 
iddo  ei  adael ;  yr  oedd  y  cyfeillion,  pa  fodd  bynnag,  yn  ei  annog 
i  fyned,  a'i  dad  yr  un  modd  yn  ei  gynghori,  ac  fell}'  efe  a  gyd- 
sjTiiodd  i  fyned.  Y  mae  yn  bosibl  hefyd  ei  fod  yn  lled-ddysgwyl 
y  gallai  gael  cyfleusdra  yno,  yn  raddol,  i  arfer  ei  ddawn  i  hol- 
wyddori  yn  gyhoeddus,  ac  i  roddi  ambell  gyfarchiad,  ar  y  naill 
fater  neu  y  Hall,  a  hyny  heb  fod  yn  nghlyw  ac  yn  ngwydd  ei 
dad.  Eithr,  er  ei  fod  yn  fynych  iawn  yn  cael  ei  alw  i  ddechreu 
neu  i  ddibenu  yr  ysgol,  trw}*  weddi,  bu  am  hir  amser  cyn  y 
^alwyd  amo  o  gwbl  i  gymmez'yd  unrhyw  ran  arall  arbenig 
ynddi.  Nid  oedd  dim,  yn  wir,  a  wnelai  efe  a'i  harweiniad  hi,  yr 
holl  amser  y  cedwid  hi  yn  Chwibren  Uchaf,  a  thrachefn  tra  yn 
Chwibren  Isaf.  Yr  oedd  ganddo  ddosbarth  ynddi,  o  dan  ei  ofal 
ei  hunan,  ac  yr  oedd  yn  hynod  o  lafurus  gydag  ef ;  ac  j'r  oedd 
teimlad  a  siarad  tra  chyfFredin  3'n  mhlith  aelodau  yr  ysgol,  y 
dylasai  efe  gymmeryd  mwy  o  law  yn  ei  harweiniad.  Felly,  pan 
y  symrnudwyd  yr  ysgol  i'r  Hendre  Uchaf,  ar  ol  ymgj-nghoriad 
ag  amry w  o'r  brodyr,  fe  benderf^'nodd  gwr  y  t^^ — yr  hwn  oedd 
yn  hen  grefyddwr  deallus  a  fFyddlawn,  ac  yn  coleddu  syniadau 
uchel  am  alluoedd  a  chrefydd  Harri, — ^y  gwnai  ei  oreu  i'w  dynu 
ef  allan  ;  ac  fe'i  galwai  gydag  awdurdod  i  gj^mmeryd  arweiniad 
yr  ysgol  i'w  law,  ac  yn  enwedig  i'w  holwyddori  ar  }-  diwedd. 
Yr  oedd  yno  rai  hen  bobl  dda,  a  dybient,  o  bosibl,  mai  hwynt- 
hwy  a  ddylasent  gael  y  gwaith  hwnw,  ac  yn  edrych  arno  ef  fel 
yn  rhy  ieuanc,  ac,  yn  eu  meddwl  hwy,  yn  rhy  ddibrofiad  i  gael 
y  fath  le.  Yr  oedd  John  Jones,  y  Gof ,  neu  "  Shon  y  Gof,"  fel  y 
gelwid  ef  yn  gyffrediu,  yr  hwn  y  cyfeiriasom  eisoes  ato,  yn  un 
o'r  rhai  oed<lent  yn  lied  eiddigus  o'r  bachgen  ieuanc.  Ond  er  ei 
fod  ef  yn  wr  da  a  thra  ffyddlawn,  eto  nid  oedd  John  Roberts,  yr 
Hendre,  yn  gallu  gweled  fod  ynddo  ef  ryw  lawer  o  gymhwysdcr 


HANES    BYVVVD   HKN'RV    REES.  83 

at  arwain  ac  at  liolwyddori  ysgol,  ac  felly  ar  Henry  Roes,  neu 

*' Harri  Rees,"  fel  y  gahvai  efe  ef  hyd  ddiwedd  ei  oes,  y  b3ddai 

efe  yn  wastadol  yn  galw.     Ac  ni  byddai  yntau  byth  yn  anufudd- 

hau.     Yn  wir  yr  oedd  yr  hen  frawd  yn  gahv  gyda  r  fath  awdur- 

dod  fel  ag  i  wnej^d  anufuddhau  yn  betli  agos  i  anmhosibl.     Ac 

y  mae  yn  deilwng  o  sylw,  ac  yn  cynnwys  awgrymiad  pwysig  i 

ymgeiswyr  ieuainc  am  y  weinidogaeth,  mai  wrth  holi  yr  ysgol, 

yn  yr  Hendre  Ucliaf ,  y  daeth  efe  yn  arbenig  i  ohvg  y  gymmyd- 

ogaeth  yn  y  doniau  neillduol  a  berthynent  iddo.     Yr  oedd  y 

sylwadau  a  wneid  ganddo  nior  briodol,  ac  yn  cael  eu  traetliu 

mewn   dull  mor  eglur,  a    chyda'r  fath  ysbryd  rhagorol,  fel  y 

rhoddent,  agos  yn  ddieithriad,  y  boddlonrwydd  mwyaf  i'r  lioU 

ysgol ;  ac  yr  oedd  yr  angenrheidrwydd  a  ddodid  arno  am  fesur  o 

barotoad  gyda  golwg  arnynt,  yii  fanteisiol  iawn  iddo  ef  ei  hiin- 

an,  er  rhoddi  cyfeiriad  neillduol  i'w  lafur  meddyliol,  yn  ystod  yr 

vvythnos ;  yn  gystal  ag  er  rhoddi  cyfleusdra  cyson  iddo  i  arf er  ei 

ddawn  i  gyfarch  cynnulleidfa.      Ac,  yn  gymmaint  a'i  fod  yn 

gwneuthur  hyny  yn  benaf  yn  y  ffordd  o  holi,  a'r  ysgol  yn   ei 

ateb,  yr  oedd  yn  cael  inantais  arbenig  i'w  arfer  ei  hunan  i'r 

medd3dgarwch,    y   manylder,  a'r   hunan-feddiant,  a  fuant  nior 

wasanaethgar  iddo  yn  y  gwaith   mawr  yr  oedd  ei  fryd  eisoos 

arno,  ac  y  daeth,  ar  ol  hyn,  mor  enwog  ynddo. 

Yr  ydoedd,  er  pan  yn  ieuanc  iawn,  wedi  penderfjmu  bod  j'n 

bregethwr,  ac  nid  ydoedd  yn  coho  ei  hunan  yn  meddwl  yn  ddif- 

rifol  am  fod  vn  ddim  arall.     Yr  oedd  yr  awydd  am  hyny  yn 

awr  j-n  fyw,  ac  yn  gryf  iawn  yn  ei  feddwl ;  ac  yr  oedd  yn  ym- 

drechu  ^^n  egniol  ac  yn  ddyfal,  yn  yr  amgylchiadau  yr  ydoedd 

ynddynt,  er  coisio  ei  gymhwyso  ei  hunan  at  y  gwaith.     Ond  pa 

fwyaf  y  meddyliai  am  dano  ac  y  llafuriai  ar  ei  gyfer,  mwyaf  oil 

yr  ymdcimlai  a'i  annghj^mhwysdfer  iddo,  ac  yn  enwedig  a'i  anwy- 

bodaeth  yn  ystyr  yr  ysgry thyrau  sanctaidd ;  ac  yn  neillduol  ystyr 

yr  adnodau  hyny  a'u  cynnygient  eu  hunain  i'w  feddwl  fel  testyn- 

au,  yn  awgrymu  rhy w  bethau  iddo  ag  y  teimlai  awydd  pregethu 

arnj^nt.     Yr  oedd  yn  arbenig  yn  teimlo  oddiwrth  ddiffyg  llyfrau 

cymhwys    ar    wahanol  ganghenau  athrawiaeth  yr  efengyl,  yn 
c 


84  PENNOD   II. 

gystal  a  rliai  i  esbonio  yr  ysgrythyrau.  Yr  oedd  ganddo  syniad 
y  rhaid  fod  y  fath  lyf rau  yn  bod,  er  nad  ydoedd  yn  g^vybod  hyd 
yn  nod  am  eu  henwau.  Ond  nid  oedd  y  fath  lyfrau  yn  ei  gyr- 
haedd  ef,  ac  nid  oedd  ganddo  neb  i'w  gyfarwj^ddo  pa  fodd  i'w 
cael.  Yr  oedd  cryn  swm  o  hen  lyfrau  Chwibren  Isaf  yn  medd- 
iant  y  teulu  ar  y  pryd,  ond  nid  oeddent  ond  ffynhonau  seliedig 
iddo  ef ,  gan  eu  bod,  agos  oil,  yn  y  Saesonaeg  a'r  Lladin ;  a  phe 
gallasai  wneuthur  defnydd  o  honynt,  nid  oedd  odid  un  o  honynt 
yn  hollol  at  ei  amcan  ef,  yn  gymmaint  ag  rnai  llyfrau  hanesydd- 
iaeth  gyfFredin,  neu  farddoniaetli,  neu  hen  lyfrau  y  gyfraith, 
oeddent  braidd  i  gjd ;  ac  yr  oedd  yntau  yn  llawn  awydd  am 
rywbeth  a  allai  fod  o  ryw  gymhorth  iddo  yn  y  gwaith  ag  yr 
oedd  ei  feddwl  amo,  —  rhywbeth  a'i  cjTinorthwyai  i  ddeall  y 
Beibl,  ac  i  gael  golygiadau  eaug  a  manwl  ar  ei  wirioneddau.  Yn 
rhagluniaethol,  yr  oedd  "  Geiriadur  Ysgrythyrol "  Mr.  Charles, 
er  ys  yehydig  flynyddoedd  wedi  ei  gyhoeddi ;  ac  yr  oedd  ail- 
argraffiad  o  hono,  wedi  ei  ddiwygio  a'i  helaethu,  tua  y  pryd  hwn 
yn  cael  ei  ddwyn  allan  o'r  Wasg,  j-n  rhanau,  swllt  yr  un.  Yr 
oedd  efe  wedi  clywed  llawer  o  son,  er  pan  oedd  yn  blentyn 
bychan,  gan  y  pregethwyr  a  ddelent  agos  bob  wythnos  i  Ictya  i 
dy  ei  dad,  am  y  "  Geiriadur ;"  ac  yr  oedd  wedi  sylwi  y  gwneid 
cyfeiriadau  yn  fynych  ato  o'r  pulpud,  fel  awdurdod  dros  ryw 
olygiadau  neillduol  a  roddid  yn  awr  ac  eilwaith  yn  y  pregethau, 
fel  ag  y  daeth  i  goleddu  y  syniadau  uchaf  am  dano ;  ac  yn  awr, 
yn  ei  ymdeimlad  a'i  ddiffygion  ei  hunan  gyda  golwg  ar  yr  hyn 
ag  oedd  yn  amcan  mawr  ei  fywyd,  fe  ddaeth  awj'dd  annghyff- 
redin  arno  am  ei  gael  i'w  feddiant.  Ond  nis  gwyddai  pa  fodd 
i'w  gael.  Ceisiodd  ei  oreu  gymhell  ei  dad  i'w  dderbyn,  fel  ag  y 
gallai  efe  gael  y  defnydd  o  hono.  Ond  nid  oedd  y  tad  yn  teimlo 
yn  alluog  i  h3'ny.  Yr  oedd  eisoes  yn  derbyn  "  MertlnjvdraetU  "  ei 
gyfaill,  y  Parch.  Thomas  Jones,  Dinbych,  yr  hwn  oedd  hefyd  yn 
cael  ei  ddwyn  allan  yn  rhanau,  ar  yr  un  amser ;  ac  nid  oedd  y  tad 
yn  teimlo  fod  ei  amgylchiadau  ef,  ar  y  pryd,  yn  caniatau  iddo 
dderbyn  y  "  Geiriadur"  hefyd.  Ond  yr  oedd  Henry  am  fjTied 
yn  bregethwr ;  ac  yr  oedd  arno  tuag  at  hyny  eisiau  y  "  Geiriad- 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  35 

ur ;"  a  byddai  yn  cwyno  yn  fynych  nas  gallasai  ei  gael.  Un 
diwrnod,  meddai  wrth  ei  fam, — "  Nis  gwn  i  ddim  beth  i'w  wneyd 
i  gael  y  '  Geiriadur,'  ac  y  mae  yn  anhawdd  iawn  yn  wir  i  mi 
allu  gwneyd  hebddo."  "  Mi  a  ddywedaf  i  ti,"  atebai  y  fam, 
"beth  i'w  wneyd:  cyfod  di  yn  foreu  bob  diwrnod  corddi,  a 
chordda  i  mi,  ac  mi  a  roddaf  i  ti  bwys  o  ymenyn  o  bob  corddiad 
i'w  roddi  mewn  cynog ;  a  phan  ddelo  hi  yn  llawn,  ti  a  gei  ei 
gwerthu  i  brynu  y  '  Geiriadur.' "  Ni  chlywsai  well  newydd 
erioed.  Derbyniodd  y  cynnyg  yn  llawen  ac  yn  ddiolchgar,  a 
dechreuodd  ar  y  corddi  yn  galonog.  Ni  bu  neb  erioed  yn  fwy 
awyddus  i'w  waith.  Buasai  yn  dda  ganddo  pe  buasai  eisiau 
corddi  bob  dydd,  er  mwyn  y  gobaith  oedd  iddo  ef  yn  gysylltied- 
ig  a'r  gwaith.  Ond  "  y  gobaith  a  oeder  a  wanha  y  galon."  Felly 
gydag  yntan.  Elai  at  y  gynog  ar  ol  pob  corddiad,  ond  yr  oedd 
yn  ei  gweled  yn  hir  iawn  yn  llanw.  "  Y  mae  arnaf  fi  ofn," 
meddai,  "  y  byddaf  fi  yn  hir  iawn  heb  y  '  Geiriadur '  os  rhaid  i 
mi  aros  wrth  yr  hen  gynog  yna ;  nid  ydwyf  fi  yn  ei  gweled  hi 
yn  Uenwi  dim."  A  mawr  y  dyfeisio  yr  oedd  pa  beth  a  allasai 
wneyd  er  cynnorthwyo  y  gynog  i  sicrhau  y  "  Geiriadur."  Daeth 
i'w  feddwl,  a  chafodd  ganiatad  ei  dad,  i  gymmeryd  degwm  eu 
tir  hwy,  Rhydloew,  am  y  liwyddyn  hono ;  gan  obeithio  y  gallai 
ennill  rhywbeth  arno  tuag  at  wasanaethu  yr  amcan  hwnw.  A 
dyna  lie  y  bu  ganddo  lawer  o  ddyfalu  pa  fodd  y  troai  pethau 
allan ;  pa  faint  a  allai  gael  oddiwrth  y  gynog,  a  pha  faint  a  allai 
ddysgwyl  oddiwrth  y  degwm ;  ac  wedi  dodi  y  naill  beth  at  y 
Hall,  yr  oedd  yn  dra  gobeithiol  y  cai  ddigon  i  dalu  am  y  "  Geir- 
iadur." Eithr,  wedi  hyny,  yr  oedd  yr  amser  i  ddysgwjd  am 
dano  yn  hir  iawn.  Yr  oedd  yn  rhaid  aros  i'r  haf  a'r  cynauaf 
fyned  heibio,  cyn  y  byddai  y  gynog  yn  llawn,  ac  y  dygid  y 
degwm  i  mewn,  ac  nid  ydoedd  eto  ond  dechreu  Mai.  Pa  fodd 
bynnag,  yr  oedd  amser  "  Sassiimi "  y  Bala  yn  agoshau.  Medd- 
yliodd  mai  y  peth  goreu  a  allai  wneuthur  oedd  myned  yno,  ac 
adrodd  yr  holl  amgylchiadau  i  Mr.  Charles,  a  gofyn  iddo  ef,  a 
wnai  efe  werthu  y  "  Geiriadur  "  iddo,  ar  goel  y  Gynog  Ymenyn, 
a'r  Degwm.     Pan  y  cafodd  y  syniad  hwn  gyntaf,  yr  oedd  yn 


£3  pi:nxod  ir. 

fyw  iawii  o  hono  ;  ond  fel  yr  oedd  yr  amscr  yn  nesau,  yr  oeaa 
yn  fynych  yn  petruso  gyd-d.  golwg  arno ;  a'i  ffydd,  weithiau,  3*11 
pallu  yn  hollol.  Pa  fodd  bynnag,  i'r  Bala  yr  aeth  ;  nid  yn  unig, 
ac  nid  yn  g3'mmaint,  y  tro  hwn,  er  mwyn  y  Gj-mdeithasf'a,  ag  er 
mwyn  y  '"  Geinadar."  Yr  oedd  y  Gymdeithasfa  hono  yn  y 
Bala  yn  un  hynod  iawn.  Fe'i  cynhelid,  Mehefiu  14,  15,  16, 
1814.  Dyma  y  Gymdeithasfa  y  bu  3'r  ail  Neillduad  j-n  y 
Gogledd  3-nddi,  pryd  yr  ordeiuiwyd  Mr.  John  Jones,  Edeyrn ; 
Mr.  Michael  Roberts,  Pwllheli ;  Mr.  John  Jones,  Tremadoc ;  Mr. 
John  Parry,  Caerlleon ;  a  Mr.  John  Hughes,  Pontrobert.  A  dyma 
y  Gymdeithasfa  ddiweddaf  a  gafodd  Mr.  Charles.  Yr  oedd  Mr. 
John  Parry,  Caerlleon,  a  Mr.  Williams,  Lledrod,  yn  pregethu  y 
prydnawn  cyntaf ;  Mr.  Michael  Roberts,  a  Mr.  Lloj'd,  Beaumaris, 
am  chwech  ar  y  gloch  y  boreu  drannoeth  ;  Mr.  Jones,  Edern,  a 
Mr.  Ebenezer  Morris,  am  ddeg ;  Mr.  Jones,  Dinbych,  a  Mr.  Ellas, 
am  ddau ;  a  Mx\  Thomas  Richard  a  Mr.  Evan  Richardson,  Caer- 
narfon, am  chwech  yn  3'r  hwyr.  Yr  oedd  rhyw  ogoniant 
annghydmarol,  fe  ddywedir,  ar  y  pregethu  yn  y  Gymdeithasfa 
hono,  ac  effeithiau  hjmod  ar  y  gwrandawyr.  Dyma  y  tro  cyntaf 
i  Mr.  Henry  Rees  gly wed  Mr.  Ebenezer  Morris ;  ac  fe  gafodd  ar 
unwaith  y  fath  feistrolaeth  arno,  yn  neillduol  yn  yr  hunan- 
feddiant  a  arddangosai,  fel  y  daeth  yn  un  o"i  brif  bregethwyr  tra 
y  bu  byw :  ac  yr  oedd  cyfeiriad  at  Mr.  Ebenezer  Morris,  hj'd 
braidd  ddiwedd  ei  oes,  yn  ddigon  i'w  gynhyrfu  drwyddo.  Eithr 
drannoeth  wedi  dydd  mawr  yr  wyl,  yr  oedd  raid  iddo  f^-ned  at 
Mr.  Charles,  od  oedd  am  fyned  hefyd.  Bu  yn  y  diwedd,  mewn 
cymmaint  petrusder,  fel  y  bu  agos  iddo  a  digaloni.  Ond  antur- 
iodd  fyned.  Yr  oedd  wedi  bod  heibio  y  t}',  amryw  weithiau, 
ddwy  flynedd  yn  ol ;  ac  yr  oedd  wedi  bod  heibio  iddo  rai  pryd- 
iau  eisoes,  er  pan  y  daethai  i'r  Bala  y  tro  hwn.  Yn  awr,  yr  oedd 
eisiau  mwy  na  myned  heiliio  iddo,  ac  edrych  amo,  yr  oedd  raid 
myned  i  mewn  iddo.  Cerddai  j'n  wylaidd  ac  yn  bryderus  am- 
ryw weithiau,  yn  ol  ac  yn  mlaen,  heibio  i'r  ty  ;  ond  yn  teimlo 
yn  rhy  wanaidd  i  fyned  ato.  Yn  mhen  enyd,  safodd  gj'ferbyn 
•a  r  t;^,  ac  aeth  at  y  drws :  ond  j-n  ol  drachefn  a  thrachefn,  ddwy- 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  37 

\vaith  neu  dair,  yu  rhy  ofiius  i  guro.  O'r  diwedd,  yu  grynedig', 
fe  estyiiodd  ei  law,  ac  a  ymaflodd  yn  y  gnocell,  a  churodd  yn 
wanaidd.  Dyna  yr  orchest  fawr  wedi  ei  chyflawni.  Daeth  y 
forwyn,  Margaret  Edwards, — "  ei  forwyn  rasol  Peggy  Edwards," 
— i'r  drws.  Gofynodd  iddi  a  oedd  Mr.  Charles  i  mewn,  ac  a 
oedd  modd  iddo  gael  ei  weled  am  ychydig  funudau  ;  mai  bach- 
gen  o  Lansannan  oedd  efe,  mab  i  Dafydd  Rees,  Rhydloew.  Aeth 
y  forwjai  a'r  genadwri  at  ei  meistr ;  a  pharodd  yntau  iddi  ei  alw 
i  mewn.  Ac  i  mewn  dan  giynu  yr  aeth.  Wedi  y  moes-gyfarch- 
iad  goreu  a  allai,  fe  agorodd  yr  achos  yn  wylaidd  o  flaen  Mr. 
Charles,  gan  osod  pwys  mawr  ar  yr  awyddfryd  oedd  ynddo,  er 
ys  hir  amser,  i  berchenogi  y  "  Geivhuliir ;'  ond  nad  oedd  ganddo, 
ar  y  pryd,  arian  i  dalu  am  dano,  eithr,  gan  fyned  yn  fanwl  dros 
y  cynllun  oedd  ganddo  tuag  at  hyny,  fe  sicrhai  iddo,  yn  y  modd 
mwyaf  hyderus,  y  byddai  efe  yn  alluog  i  dalu  y  cwbl  cyn  calan 
gauaf.  Gwrandawodd  Mr.  Charles  ar  ei  adroddiad  ac  ar  ei  gais, 
dan  wenu  yn  f wynaidd  arno,  ac  nis  gallai  lai  na'i  gymmeryd  yn 
fachgen  didwyll  a  gonest ;  ac  felly,  heblaw  ei  fed  yn  dra  adna- 
Ijyddus  o'i  dad  Dafydd  Rees,  ac  o'i  nain,  yr  hon  yn  ddiweddar  a 
fuasai  farw,  fe  ganiataodd  iddo  ei  ddymuniad. 
tjr,  Eithr  cyn  iddo  amlygu  hyny  iddo,  pwy  a  ddaeth  i  mewn  atynt 
■  .  i'r  ystafell  ond  Mr.  John  Elias,  i  ffarwelio  a  Mr.  Charles,  cyn 
gadael  y  ty,  a  gadael  y  dref,  ar  ol  y  Gymdeithasfa.  Adroddodd 
iMr.  Charles  stori  y  bachgen  i  Mr.  Elias,  yr  hwn  yntau  a'i  gwr- 
andawai  dan  wenu,  ac  a  ddywedodd  ychydig  eiriau  calonogol  a 
jcharedig  wrtho.  Ychydig  a  feddyliodd  y  ddau  wr  da  y  boreu 
Ihwnw,  y  byddai  y  bachgen  gwledig  gwylaidd  oedd  ger  eu  bron, 
yn  mhen  blj^nyddau  wedi  hyny,  yn  un  o'r  dynion  mwyaf,  ac  yn 
un  o'r  pregethwyr  perffeithiaf,  a  fagodd  Methodistiaeth  Cymru 
erioed ;  ac  yn  brif  arweinydd  y  Cyfundeb  am  flynyddoedd 
lawer,  wedi  iddynt  hwy  gael  eu  cymmeryd  ymaith.  Y  mae  y 
cyd-gyfarfyddiad  hwn,  yn  sicr,  yn  un  hynod  iawn.  Dyma  y  tro 
cyntaf  erioed  i  Henry  Rees  gyfarfod  a,  a  siarad  a  John  Elias ;  a 
dyma  yr  unig  dro  erioed  iddo  gyfarfod  a,  a  siarad  gy da  Thomas 
Charles ;  a'r  unig  dro  erioed  i'r  tri  gyfarfod  gyda'u  gilydd,  a 


38  PENNOD  ir. 

hyny  onid  am  ychydig  funudau :  Mr.  Charles  yn  agos  i  ddiwedd 
ei  oes,  ac  wedi  bod  yn  arweinydd  y  Cyfundeb  Methodistaidd  yn 
Ngogledd  Cymru  am  tua  saitli  mlynedd  ar  hugain,  ac  yn  Uafur- 
io  yn  eu  plith  er  ys  naw  mlynedd  ar  hugain  ;  Mr.  Elias  yn  awr 
yn  ddeugaiu  oed,  ac  a  ddaeth  yntau,  wedi  marw  Mr.  Charles,  yn 
arweinydd  am  y  saith  mlynedd  ar  hugain  canlynol ;  a  Mr.  Rees, 
yn  awr  yn  fachgen  ieuanc  un-ar-bymtheg  oed,  ond  a  ddaeth 
yntau,  wedi  marw  Mr.  Elias,  yn  brif  arweinydd  y  Cyfundeb  am 
saith  mlynedd  ar  hugain  ar  ol  hyny.  Gwnai  y  cyfarfyddiad 
hwn  ddarlun  rhagorol,  naill  ai  mewn  arlun  lliwiedig,  neu  ynte 
%  mewn  cerfwaith  o  fynor. 

Eithr  nid  ydym  wedi  gorphen  yn  nghylch  y  "  Geiriadur." 
Wedi  i  Mr.  Elias  ymadael  a'r  j'^stafell,  fe  ganiataodd  Mr.  Charles 
ei  gais  i'r  bachgen.  Ysgrifenodd  nodyn  iddo  i'w  gymmeryd  at 
yr  argraffydd,  Mr.  Robert  Saunderson,  yn  erchi  iddo  roddi  y 
"  Geiriadur"  iddo,  gan  beri  iddo  yntau  beidio  a  phryderu  yn 
nghylch  y  talu,  ond  gwneuthur  hyny  pan  y  cai  yr  arian  i'w  law. 
Yr  oedd  golwg  wahanol  iawn  ar  wedd  y  bachgen  yn  myned 
allan  o  dy  Mr.  Charles  i'r  hyn  oedd  arno  yn  myned  i  mewn.  Yr 
oedd  yn  awr  yn  llawen  fel  un  wedi  cael  3\sgly£aeth  lawer.  Aeth 
adref  mewn  gorfoledd  mawr,  a'r  pedair  cyfrol,  mewn  rhanau,  yn 
gyflawn  ganddo.  Aeth  a'r  rhanau  at  Mr.  Isaac  Jones,  Tan-y- 
fron,  Nantglj^n  wedi  hynj',  i'w  rhv»^ymo  yn  gyfrolau ;  ac  wedi  eu 
cael,  efe  a  fu  yn  ddiwyd  iawn,  mewn  amser  ac  allan  o  amser,  yn 
eu  darllen,  ac  yn  g\vneuthur  eu  cynnwysiad,  ar  y  materion  neill- 
duol  a  fyddent  dan  sylw  ganddo,  yn  eiddo  hollol  iddo  ei  hunan. 
Ystj-riai  y  "  Geiriadur  "  a'r  "  MeHhyrdraeth  "  fel  llyfrau  o  wertli 
anmluisiadwy  :  ac  yr  oedd  yn  synu,  wedi  iddo,  yn  mhen  llawcr 
o  flynyddoedd,  gael  llyfrau  diweddarach,  o  nodwedd  gyfFelyb  ac 
I  i'r  un  amcan,  yn  yr  iaith  Saesonaeg,  ac  y  canmolid  cymmaint 
arnynt,  can  lleied,  o  ddim  gwasanaeth  neillduol  iddo  cf  fel  preg- 
ethwr,  a  allai  gael  ynddynt,  nad  ydoedd  i'w  gael,  ac  nad  oedd 
wedi  ei  gael  yn  y  "  Geiriadur  "  a'r  "  Merthyrdraeth." 

Ar  foreu  dydd  Mercher,  Hydref  5,  y  flwyddyn  hon  (1814),  bu 
farw  y  Pai'chedig  Thomas  Charles  o'r  Bala.     Y  nos  Sadwrn  can- 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  39 

lynol,  yr  oedd  y  diweddar  Robert  Owen  o  Lanrwst,  i  bregethu 

yn  Rhydloew,  ac  jm  nhaith  Llansannan  a  Tlian-y-fron  y  Sab- 

both  ;  ac  efe  a  ddaeth  a'r  newydd  gyntaf  i'r  gymmydogaeth  fod 

Mr.  Charles  wedi  marw.    Fe  dorodd  Henrj^  allan  i  wylo  a  llefain 

dros  y  t;^.     Gwaeddai  allan,  mewn  llais  cwynfanus,  "  Fy  nhad, 

;fy  nhad,  cerbyd  Israel,  a'i  farchogion."     Bu  am  hir  amser  yn 

methu  meddiannu  ei  Imnan,   ac  yn   methu   sylweddoli   fod   y 

wyneb  teg,  a  welsai  mor  ddiweddar,  wedi  ei  newid  dan  ddwylaw 

angeu,  a  Chymru  wedi  ei  hamddifadu  o'i  phrif  cidysgawdwr.    Yr 

oedd  yn  dda  iawn  ganddo,  erbyn  hyn,  ei  fod  wedi  cael  y  fraint 

o'i  weled  a  chael  siarad  ag  ef  yn  ei  dy  ei  hun,  ac  yn  enwedig  ei 

fod  megis  wedi  cael  y  "  GeiriaduT "  ganddo  o'i  law  ei  hunan. 

Yr  unig  beth  poenus  iddo  mewn  cysylltiad  a  hyny  oedd,  nad 

oedd  wedi  gallu  anfon  yr  arian  i  dalu  am  dano  cyn  ei  farwol- 

aeth  ef ;  ond  ymgysurai  nad  oedd  yr  amser  yr  addawsai  hwynt 

wedi  dyfod  i  fynu,  a  chyn  i'r  amser  hwnw  ddyfod  fe'u  hanfon- 

odd  hwynt  i  Mr.  Thomas  Charles,  y  mal). 

Yn  niwedd  y  flwyddyn  hon  (1814),  fe  dorodd  clef  yd  poeth 

(Ty2')hiis  fever)  a\\an  ynh\a.ns8in.na,n,yr  hwn  a  ymdaenodd  agos 

trwy  yr  holl  blwyf.     Yr  oedd  amryw  deuluoedd  cyfain  yn  gor- 

wedd  yr  un  pryd  dano,  a  llawer  yn  marw.    Yr  oedd  ofn  y  clefyd 

yn  fawr  ar  Henry.  Dychymygai,  ambell  ddiwrnod,  lawer  gwaith 

yn  y  dydd,  fod  y  clefyd  yn  ymaflyd  ynddo ;  a  mynych  y  dywed- 

ai,  "  Ofn  angeu  a  syrthiodd  arnaf."     Adroddai  yn  ami  y  pennill 

o'r  Psalm  : — - 

"  0  paid  a  mi,  gad  i'ni  gryflian, 
Cyn  darffo  dj^ddiau  'mywyd  : 
A  gwna  a  mi  sy'  bron  fy  medd, 
Drugaredd  a  sybenvyd." 

Ond  trwy  drugaredd,  gwaredwyd  ef,  y  tro  hwnw,  o'i  holl  ofn. 
Ni  chaniatawyd  i'r  pla  ddyfod  yn  agos  i'w  babell.  Aeth  yr 
angel  dinystriol  heibio  i'r  Rhydloew  heb  gyfFwrdd  ag  un  o'r 
teulu ;  a  diau  iddo  ef ,  wedi  i'r  aflwydd  fyned  heibio,  ddiolch 
llawer  am  yr  ymwared,  fel  ag  yr  oedd,  cyn  hyny,  wedi  gweddio 
llawer  am  dano,  iddo  ef  ac  i'w  deulu. 


40  PEXNOD  ir. 

Yr  oedd  y  faili  Iwyddiant  wedi  bod  ar  yr  ysgol  yn  yr  Hendre 
Uchaf,  o  dan  ei  ofal  ef,  fel  y  penderfynwyd  codi  ysgol  arali, 
mewn  lie  a  elwir  Hafod  Elwy ;  ardal  yn  nghanol  mynydd  Hir- 
aethog,  ar  y  ffordd  rhwng  Dinbych  a  Phentrefoelas,  yn  mhell 
oddiwrth  gyfieusdra  moddion  crefyddol.  Yr  oedd  amryw  o  am- 
aethwyr  cyfrifol  yn  byw,  y  pryd  hwnvv,  yn  y  gjniimydogaeth 
fynyddig  hono,  ac  yr  oeddent  yn  awyddus  iawn  am  gael  Ysgol 
Sabbothol  yn  eu  plith.  Cynhelid  yr  ysgol  yn  nhy"  y  "  Lhoyd- 
iaid,"  fel  y  gelwid  dau  neu  dri  o  hen  lanciau  yn  byw  gyda'u 
gilydd,  mewn  amg3dchiadau  tra  chysurus,  ac  yn  ddynion  o  duedd 
iinvy  darllengar  ac  ymofyngar  ua'r  cyffredin  yn  y  dyddiau 
hyny.  Y  rhai  cyntaf  a  ddewiswyd  i  fyned  yno,  i  gymmeryd 
gofal  yr  ysgol,  oeddent  Henry  Rees,  a  Robert  Roberts  o'r  Acrau 
Isaf,  gwr  da,  deallus,  a  thra  ffyddlawn.  Am  dri  mis  yn  unig  yr 
oeddent,  yn  ol  y  trefniad  cyntaf,  i  fyned  yno ;  ac  yna  ereill  i'w 
dilyn.  Yr  oedd  ganddynt,  o  leiaf,  dair  milltir  o  fynydd  Hiraeth- 
og  i'w  groesi  wrtli  fyned  yno,  a  thrachefn  i  ddychwelyd,  trwy 
rug  a  mawnogydd  a  chorsydd,  a  hyny  ar  bob  math  o  dywydd ; 
fel  yr  oedd  cryn  lafur  corphorol  yn  disgyn  arnynt,  heb  son  am 
ddim  arall.  Ond  teimlid  yn  fwy  o  anturiaeth  wynebu  y  bobl . 
cauys  er  fod  yn  eu  plith  rai  ag  oeddent  yn  proffesu  crefydd,  ac 
ereill  yn  ddynion  dichlynaidd,  ac  yn  myned  weithiau  i  wrando 
pregethau,  eto  yr  oedd  yno  gryn  nifer  a  ystyrid  yn  dra  anwar- 
aidd,  ac  yn  gwbl  ddigrefydd.  Pan  yn  cychwyn  tuag  yno  y  Sul 
cyntaf  i  ddechreu  ar  eu  gweinidogaeth,  gofynai  Robert  Roberts 
i  Henry, — "  Sut  yr  wj^t  ti  yn  teimlo  Harri  bach  ?  Digon  gwan- 
galon  ydwyf  li  i  wynebu  ar  greaduriaid  Hafod  Elwy  yna." 
"  O,"  atebai  yntau,"  ni  raid  i  ni  ddim  digaloni :  y  mae  mwy  gj'da 
ni  nag  sydd  yn  ein  herbyn."  Ac  fell}'  y  profasant.  Yn  mhen 
ychydig  Suliau  daeth  "  creaduriaid  Hafod  Elwy, '  yn  enwedig  y 
"  Llvjydlaid,"  yn  nodedig  o  hoffo  Harri  Rhys,  fel  y  gal  went  ef. 
Ac  yr  oedd  yn  gweithio  ei  ttordd,  yn  ddiwrthwynebiad,  i  barch- 
edigaeth  yr  holl  ysgol.  Pan  y  daeth  yr  amser  i  ben  ag  yr 
oedd  efe  a  i  gyfaill  wedi  eu  pennodi  i  vvasanaetiui  yn  yr  ysgol, 
ac  yr  oedd  eisiau  enwi  ereill  i  gymmeryd  eu  lie,  ni  fynai  y  bobl 


RANES   BYWYD    HENRY    REES.  41 

er  dim  uewid  Hani  Rliys.  Dywedai  un  o'r  LlwyJiaid,  yr  hwn 
oedd  y  mw\yaf  ymadroddus  a  deallus,  ond  ei  fod  yn  tloesg-dafod, 
ac  yn  swnio  yr  r  bob  amser  yn  del : — "  Ni  wiw  iddyn'  nliw  fedd- 
wl  am  newid  Harri  Rhys.  Gyran'  nhw  y  neb  a  fynon'  nhw 
gydag  o,  ond  y  mae  yn  rhaid  i  ni  ei  gael  o  beth  bynnag."  Ac 
felly  fu.  Bu  raid  iddo  foddloni  i  fyned  yno  am  dri  mis  dra- 
chefn,  yr  hyn  a  wnaeth  yn  gy son ;  ac  yr  oedd  ei  wasanaeth  yn 
nodedig  o  gjmimeradwy  gan  y  bobl,  ac  yn  gryn  fantais  iddo  ei 
iiunan  ;  gan  ei  fod  yn  dyfod  yn  fwy-fwy  rhydd  yn  y  gwaith,  yn 
parhau  i  ennill  hunan-feddiant,  ac  yn  neillduol  yn  cael  ei  osod 
dan  angenrheidrwydd  i  ymroddi  i  lafur,  yn  ystod  yr  wythnos, 
gyda  darllen  a  myfyrio  ar  y  gwahanol  faterion  a  ddygid  dan 
sylw  yn  yr  ysgol,  er  ci  gymhwyso  ei  liunan  i  fod  yn  fwy  defn- 
yddiol  ynddi. 

Byddai  yn  cael  llawer  iawn  o  hy  fry  dwell  yn  y  lie  liwn;  ac,  yn 
achlysurol,fe  ddygwyddai  amgylchiadau  lied  ddigrifol,a  roddent 
lawer  o  ddifyrwch  iddo  ar  j  pryd,  ac  y  cai  gryn  fwynhad,  wrth 
eu  hadgolio,  hyd  ddiwedd  ei  oes.  Er  enghraitFt : — Yr  oedd  am- 
aethwr  yn  byw  yn  y  gymmydogaeth  hono,  gwr  lied  hunanol,  ac 
yn  dra  awyddus  am  gymmeryd  rhan  go  flaenllaw  gyda'r  ysgol 
yno.  Yr  oedd  y  gwr  yn  aelod  eglwysig,  ac  yn  iin  hoUol  ddiar- 
gyhoedd  ei  ymarweddiad  ;  ond  yr  oedd  yn  nodedig  o  anwybod- 
us,  ac  nid  oedd  ganddo  ddigon  o  synwyr  i  guddio  ei  anwybod- 
aeth  ;  eithr  siaradai  yn  hf'f,  ac  yn  benderfynol,  ar  ba  gwestiwn 
bynnag  a  ddenai  i  syhv.  Yr  oedd,  oblegyd  hyny,  yn  dra  an- 
nghymineradwy  yn  ngolwg  yr  hen  lanciau,  y  "  Llwydiaid,"  yn 
enwedig  gan  y  iiraethaf  o  honynt,  yr  hwn  oedd  floesg-dafod. 
Ryw  Sabboth,  yn  niwcdd  yr  ysgol,  yr  oedd  y  gwr  hwnw  yn 
cynghori  ac  yn  annog  pawb  ag  oeddent  yno  i  ddarllen  llawer  ar 
ly  Beibl,  *•'  ac  yn  enwedig,"  meddai,  "  darllenwch  lawer  ar  Lyfr  y 
iDatguddiad.  Y  mae  Llyfr  y  Datguddiad,"  meddai,  "  yn  haws  ei 
Iddeall  nag  un  ran  arall  o'r  Gair  Sanctaidd.  Y  mae  yn  datgudd- 
5o  pethau  ac  yn  esboniad  ar  bethau  sydd  yn  dy wyll  ac  yn  ddy- 
rys  yn  y  I'hanau  ereill  o'r  Beibl."  Methodd  yr  hen  lane  bloesg- 
dafod  a  dal  wrth  glywed  y  fath  athrawiaeth  a  hon,  a  gwaedd- 


42  PENXOD    11. 

odd  allan, — '•  Wei  dyna  hi  1  Yr  oeddwn  innau  yn  meddwl  yn 
wastad  niai  y  llyfr  mwyaf  anhavrdd  ei  ddeall  yn  yr  holl  Feibl 
ydyw  y  Datguddiad,  ac  mai  ychydig  iawn,  os  ocs  rhyw  un,  sydd 
yn  gwybod  nesaf  peth  i  ddim  yn  ei  gylch."  "  O  ua,"  meddai  y 
Hall,  ''yr  ydych  yn  cam-gymmeryd  yn  fawr.  Dyna  y  llyfr 
ha^yddaf  ei  ddeall  o'r  cwbl,  ac  efe  sydd  yn  esbonio  pob  un  arall. 
Chwi  alhvch  ^veled  hyny  ond  sylwi  ar  enw  y  llyfr,  Dat-guddiad 
=tynu  y  peth  oedd  guddiedig  i'r  amhvg."  '•  Dyu  a'ch  hclpio," 
meddai  Lhvyd,  drachefn,  "  ni  wyddoch  chwi  ddim  byd  yn  wir. 
Fe  fyddai  yn  dda  gen'  i  glj^wed  Harri  Rhys  yma  yn  eich  holi 
chwi  yrwan,  Beth  sydd  i'w  ddeall  wrth  yr  '  angylion  a'r  bwy st- 
lilod  a'r  cyrn,'  y  mae  son  am  danyn'  nhw  yn  Llyfr  y  Datgudd- 
iad ?"  "  Ond  angylion  a  bwystfilod  a  chj'rn,  sydd  i'w  ddeall," 
meddai  y  Hall,  "  beth  arall  allwcli  chwi  ddeall  ?'  '•  Twt,  twt," 
ebai  Llwyd,  "  ni  thai  peth  fel  yna  ddim  yn  y  byd,  ai  dal  o 
Harri  ?"  "  Ni  wn  i  ddim  yn  siwr,"  atebai  yntau.  "  Taw,  da 
thi,"  meddai  Llwyd,  "  ti  a  wyddost  o'r  goreu,  pe  b'ai  ti  yn  hoffi 
dwej'd."  "  Gwn,  mi  a  wn  hyn,"  ebai  yntau,  fod  yn  Llyfr  y  Dat- 
guddiad lawer  iawn  o  bethau  uwchlaw  fy  neall  i."  ''  le,  dyna 
hi,"  meddai  Llwyd ;  "  ac  os  nad  wyt  ti  yn  gallu  eu  deall  nhw,  mi 

wna  i  Iw,   unrhy w  ddiwrnod,  nad  ydyw  Shon  E yma  yn 

deall  'monyn'  nhw."  Fe  ddengys  y  chwedl  hon,  y  dull  syml, 
eartrefol,  a  rhydd,  yn  yr  hwn  y  dygid  yr  ysgol  yn  mlaen,  a'r 
mcddyliau  uchel  a  goleddid  am  dano  yntau,  y  pryd  hyny,  yn  y 
gymmydogaeth  hono. 

Eithr  yr  oedd  myned  i  ysgol  yr  Hendre  ac  i  ysgol  Hafod 
Elwy,  un  y  borcu  a'r  Hall  y  prydnawn,  fel  yr  oedd  yn  awr  wedi 
bod  yn  gwneyd  am  banner  blwydd^'n,  yn  ormod  o  lafur  iddo  ; 
ac  felly,  pan  ddaeth  yr  ail  dymhor  i  derfyniad,  fe  ddywedodd 
yn  beudant  nas  gallai  efe  feddwl  am  fyned  i'r  ddwy  yn  hwy, 
ond  ei  fod  yn  foddlawn  i  gymmeryd  y  naill  neu  y  Hall,  fel  y 
trefnid  gan  y  cyfeillion.  Eithr  3'r  oedd  yn  rliaid  ei  gael  yn  yr 
Hendre,  gan  mai  hono  oedd  yr  ysgol  bwysicaf ;  ac  felly  fe  rodd- 
odd  i  fynu  fyned  i  Hafod  Elwy,  gan  ei  gj'fyngu  ei  hunan  j-n 
unig  i'r  ysgol  yn  yr  Hendre,  a  myned  i  Lansannan  i'r  bregeth  ac 


I-IAXES    BYWYD    HENRY    REE3.  43 

i'r  cyfarfod  gweddi ;  ond  os  byddai  pregethwr  lied  boblogaidd 
yn  y  daitli,  elai  yn  awr  yn  fynycli  hcfyd  i  Dan-y-fron  i'r  breg- 
eth,  yn  gystal  ac  i  Lansannan.  Yr  oedd  yr  awydd  am  bregethu 
yn  cryfhau  j'n  ddirfawr  yn  ei  feddwl  y  misoedd  hyn,  ac  yr  oedd 
Iwny  yn  peri  ei  fod  yn  dra  awyddus  am  wrandaw  pregethau,  yn 
enwedig  pan  y  cai  y  cyfleusdra  i  wrandaw  y  rhai  a  ystyrid  yn 
bregethwyr  u^ychlaw  y  cyffredin.  Y  pryd  hyny,  ac  am  flyn- 
yddoedd  lawer  ar  ol  hyny,  yr  oedd  pregethu  teithiol  mown  bri 
mawr  yn  y  wlad,  ac  ni  byddai  odid  wythnos  yn  myned  heibio 
na  byddai  cyhoeddiad  g^r  dieithr  o'r  Deheudir  neu  o'r  Gogledd, 
yn  y  capel  yn  Llansannan  ac  yn  Nhan-y-fron  ;  ac  yn  fynycli  fe 
fyddai  dau  neu  dri  o'r  fath  gyhoeddiadau  yr  un  wythnos  ;  ac 
yn  ami  fe  fyddai  gan  y  gwr  dieithr  ei  gyfaill  gydag  ef.  Daetli 
i'n  Haw  ddau  gof-lyfr  o  eiddo  y  diweddar  Barch,  Peter  Roberts, 
Llansannan,  yn  y  rhai  yr  ydym  yn  cael  cyhoeddiadau  amry  w  o'r 
pregethwyr  a  ddelent  i'r  cymmydogaethau  hyny,  yn  ystod  y 
blynyddoedd  1814 — 1822.  Nid  ydyw  yn  hawdd,  yn  ol  y  llyfr- 
au,  penderfynu  yn  hollol  ar  y  flwyddyn  neillduol  y  cyfeiria  ati ; 
ond  ni  a  gymmerwn  un  tudalen,  yr  ydym  yn  tybied  yn  cyfeirio 
at  y  flwyddyn  1821,  yn  rhoddi  y  cyhoeddiadau  tua  Llansannan 
am  un  wythnos,  f el  y  gallo  y  darilenydd  gael  cipolwg  ar  y  teith- 
io  oedd  yn  y  wlad  gyda'r  ef engyl,  y  dyddiau  hyny : — 

"  Hydref  18 — Tan-y-fron,  10 ;  Llannefydd,  2  ;  Llansannan,  7. 
Hydref  14 — Gwytherin,  9. — Daniel  Evans  (o  Harlech  a'r  Pen- 
rhyn  ar  ol  hyny,  y  mae  yn  debygol). 

Hydref  14 — Tan-y-fron,  2  ;  Llansannan,  6.  Hydref  15 — Llan- 
nefydd, 12. — Richard  Bumford  a  Thomas  Jones  o  Sir  Dref- 
aldwyn. 

Hydref  18 — Llannefydd,  7.  19 — Gwytherin.  20 — Llansannan, 
10  ;  Tan-y-fron,  2. — David  Davies  a  Daniel  Evans  o'r  Deheudir. 

Hydref  16 — Groes,  2  ;  Llansannan,  7.  17 — Llannefydd,  12. — 
Rhys  Jones  a  Mr,  Williams,  Lledrod." 

Ac  nid  ydyw  hyn  ond  enghraifft  o'r  modd  yr  ydoedd  yno,  i  f esur 
mawr,  fel  yn  siroedd  Cymru  yn  gyffredin,  trwy  y  blynyddoedd  : 
fel  y  mae  yn  amlwg  nad  oedd  prinder  cyfleusderau  yn  Llansannan 


4}-  PENXOD    II. 

i  wrandaw  yr  efengyl ;  a"u  l)od  yn  cael,  dybygid,  eu  gwala  o  am- 
rywiaeth  doniau.  Yr  oedd  tad  a  mara  Henry  Rees,  a"r  teulu  oil, 
yn  gosod  gwerth  mawr  ar  y  nianteision  hyn,  ac  ni  byddent  byth, 
hyd  y  byddai  yn  bosibl,  yn  colli  unrhyw  wasanaeth  yn  y  Capel, 
ar  ddydd  gwaith  iiiwy  na'r  Sabboth.  Yr  oedd  efe  ei  hunan  fel 
pe  buasai  ei  holl  fywyd  yno;  a'r  brofedigaeth  fwyaf  iddo  y  pryd 
hyny,  oedd  yr  angenrheidrwydd,  a  ddygwyddai  weithiau,  a  osod- 
id  arno  i  golli  y  cyfleusdra  i  wrandaw  pregethwr  poblogaidd,  a 
fyddai  yn  dyfod  trwy  y  wlad.  Yr  oedd  hefyd  yn  awr,  gyda'r 
bwriad  oedd  yn  ymsefydlu  yn  ei  feddwl  am  fyned  yn  bregeth- 
wr  ei  hunan,  yn  cymmeryd  pob  pregeth  a  wrandawai  megis 
gwers  iddo  ei  hunan  ar  bregethu.  Yr  oedd  yn  dal  sylw  manwl 
iawn  ar  ddull  a  llais  ac  j'sgogiadau,  pob  pregethwr  y  golygid  fod 
dim  rhagoriaeth  ynddo,  er  ceisio  fFurtio  rhyw  syniad  am  y  dull 
goreu  iddo  ef  ei  hunan  amcanu  ato.  Byddai  yn  cael  ei  daro  yn 
gymmaint  gan  ddull  ambell  un,  fel  y  byddai  yn  fynych,  pan  yn 
pregethu  wrtho  ei  hunan  yn  yr  ysgubor  neu  yn  y  niaes  neu  yn 
y  mynydd,  yn  ceisio  ei  ddynwared  ;  weithiau  yn  y  geiriau  a  ar- 
ferasid  gan  y  pregethwr  ei  hunan,  y  rhai  a  gedwid  ganddo  ef  yn 
ei  gof,  ac  weithiau  yn  ei  eiriau  ei  hun.  Bu  dynwared  y  Parch. 
William  Morris,  Cilgeran,  Ty  Ddewi  wedi  hyny,  unwaith  yu 
brofedigaeth  fawr  iddo.  Yr  oedd  Mr.  Morris  yn  llawer  mwy 
adnabyddus  yn  Ngogledd  Cymru  nag  yr  un  arall  o  enwogion  y 
Deheudir.  Byddai  efe,  am  llynyddoedd  lawer,  yn  ymweled  yn 
rheol  lidd  agos  bob  blwyddj'n  a  Sir  Ddinbych  yn  gystal  ag  a  sir- 
oedd  ereill  y  Gogledd,  a  phob  amser  braidd  ar  adeg  y  cynhauaf 
yd ;  a  mawr  fyddai  y  dysgwyliad  am  dano  yn  wastadol.  Rhyw 
ddygwyddiadau  achlysurol,  fel  ymweliadau  y  ser  gwibiog,  fydd- 
ai dyfodiad  y  Parchedigion  Ebenezer  Morris,  John  Evans,  New 
Inn,  ac  Ebenezer  a  Thomas  Richard,  i  le  fel  Llansannan  ;  ond 
yr  oedd  William  Morris  agos  fel  planed  reolaidd,  yn  cadw  ei 
chylchdro  yn  fanwl.  Byddai  Mr.  Elias,  Mr.  Richardson,  Caer- 
narfon, Mr.  Jones,  Edern,  Mr.  Michael  Roberts,  a  Mr.  R(jV»erts, 
Amlwch,  yn  dyfod  weithiau,  ar  eu  mynediad  i,  neu  ar  eu  dych- 
weliad  o  r3^w  Gymdeithasfa,  neu  gyfarfod  arbenig  i  bregethu,  a 


HAXES   BYWYD   HEXRY    REES.  45 

bycldai  tyrfilocdd  yii  heidio  i'w  gwrandaw,  ac  yn  enwedig  i 
wrandaw  Mr.  Elias ;  ond  anfynych,  a  damweiniol,  fyddai  eu 
hvmweliadau  hwythau.  Mr.  William  Morris  oedd  y  teithiwr 
rheolaidd,  ac  yr  oedd  yn  hofF-bregethwr  yn  Llansannan,  fel 
braidd  yn  mhob  man  arall ;  ac  yr  oedd  y  fath  swyn  yn  ei  ddawn, 
y  fath  briodoldeb  yn  ei  sylwadau,  y  fath  fFraetliineb  yn  ei  3'm- 
adroddion,  y  fath  fywiogrwydd  j-n  ei  ysbryd,  y  fath  angerddol- 
deb  yn  ei  deimlad,  ac  yr  oedd  j'n  codi  yn  gyffredin  i'r  fath  hwyl 
hyfryd  yn  ei  draddodiad,  fel  ag  }'r  oedd  bechgyn  ieuainc,  o  duedd 
bregethwrol,  dan  fwy  o  brofedigaeth  i'w  ddynwared  ef  nag  odid 
yr  un  arall.  Mynych  yr  adroddai  y  diweddar  Barch.  John 
Hughes,  Liverpool,  am  y  dylanwad  a  gawsai  arno  ef,  tua'r  amsor 
y  dechreuodd  bregethu ;  a'r  brofedigaeth  fawr  yr  aeth  iddi,  ry w 
brydnawn  Saljboth,  wrth  geisio  ei  ddynwared.  Gyda  ei  fod  o'r 
pulpud,  dywedodd  un  hen  flaenor,  oedd  yn  gy fai  11  mawr  iddo 
wrtho, — "  Fob  aderyn  ei  lais  ei  hun,  John  bach,  a  phob  pregeth- 
vvr  hefyd  ei  lais  a'i  ddull  ei  hun."  "  Ah  !  tewch  son,"  ebai  yntau  ; 
"  yr  ydwyf  fi  wedi  deall  cyn  i  chwi  ddywedyd  wrthyf ;  ac  yr 
ydwyf  wedi  cael  mwy  na  digon  am  byth  ar  geisio  dynwared 
neb."  "  Ac  nid  amcenais,"  meddai  Mr.  Hughes,  "  ddynwared 
William  Morris  na  neb  arall  byth  wedi  h^aiy."  Bu  Henry  Rees 
am  dymhor  dan  yr  mi  dylanwad,  ac  fe'i  dygwyd  tano  y  tro  cyn- 
taf  iddo  ef  ei  wrandaw.  Yr  oedd  hyny  ar  y  daith  gyutaf  (oddi- 
eithr  cyhoeddiad  trwy  Sir  Drefaldwyn,  yn  1810),  i  Mr.  Morris 
trwy  y  Gogledd,  yn  y  flwyddyn  1813  ;  taith  a  ymestynodd  trwy 
bob  un  o'r  siroedd,  ac  a  barhaodd  o  Gymdeithasfa  Llanidloes,  yn 
mis  Ebrill,  hyd  Gymdeithasfa  y  Bala,  yn  nghanol  mis  Mehefin. 
Y  pryd  hyny,  ar  y  dydd  Gwener  olaf  yn  Mai,  y  clywodd  Henry 
Rees  ef  gyntaf.  Yr  oedd  yn  pregethu  y  boreu  yn  Llansannan, 
oddiar  Matt.  xiii.  47 — 50;  y  prydnawn  yn  Nhan-y-fron,  oddiar 
Hosea  iv.  17 ;  a'r  hwyr  yn  Llannefydd,  oddiar  Ezeciel  xvi.  6. 
Yr  oedd  y  fath  newydd-der  yn  ei  ddawn,  ac  yr  oedd  yn  preg- 
ethu gyda  r  fath  fywiogrwydd  a  theimlad,  fel  y  cafodd  ar  un- 
waith,  afael  hollol  arno.  Dilynwyd  ef  ganddo  trwy  y  dydd ;  ac 
yr  oedd  ei  s\Vn  yn  ei  glustiau  am  ddyddiau  ac  wythnosavi;  ac 


46  PEXXOD   IT. 

yrableserai  mewn  ail-adrodd  ei  bregethau,  a  dynwared  ei  ddull 
a' i  lais.  A  phan  yn  pregethu  wrtho  ei  himan,  yn  y  caeau  ac  ar 
y  mynydd,  yr  oedd  yn  ceisio  gAvneyd  fel  efe  ;  ac  ar  adegau  y 
pn'd  hyny,  fe  syrthiodd,  am  beth  amser,  i'r  un  dull  hyd  yn  nod 
pan  yn  gweddio  yn  y  cyfarfodydd  g^veddiau.  Ond  fe  ddarfu  i'w 
synwyr  da,  ac  i'w  wir  ddif rif wch  crefyddol,  yn  f uan  iawn  ddwyn 
ymwared  hollol  iddo,  oddiwrth  yr  hyn  a  allasai  fod  yn  gryn 
fagl ;  ac  ni  feddyliodd  am  geisio  ei  ddynwared  ef  na  neb  arall 
byth  mwyach.  Eithr  yr  ydoedd,  yn  y  blynyddoedd  hyny,  ac, 
yn  wir,  ar  hyd  ei  oes,  yn  hynod  o  awyddus  am  wrandaw  Mr. 
William  Morris.  Adrodda  ei  frawd,  y  Parch.  William  Rees,  am 
un  tro  ag  yr  oedd  Mr.  Morris  yn  dyfod  trwy  y  wlad,  ar  adeg  y 
cynhauaf  ^d,  ac  i  bregethu  yn  Llansannan,  am  ddeg  ar  y  gloch, 
foreu  dydd  gwaith.  Yr  oedd  hyny,  yn  ol  Cof-lyfr  Mr,  Morris, 
yr  hwn  y  dygwyddodd  i  ni,  trwy  garedigrwydd  y  Parch.  George 
Williams,  ei  gael  i'n  Haw,  ar  ryw  ddydd  Gwener,  yn  y  flwyddyn 
1814.  Drwg  genym  nad  oes  dim  yn  y  Cof-lyfr  i  benderfynu  y 
mis.  Ond  yr  oedd  ry wbrj-d  yn  adeg  y  cynhauaf.  Yr  oedd  Mr. 
Morris  yn  pregethu  y  nos  flaenorol, — nos  lau, — yn  Llannefydd, 
ar  Rhuf.  xvi.  7.  Aethai  Henry  a'i  chwaer  yno  i'w  wrandaw,  a 
chawsant  gyfarfod  tra  llewyrchus.  Eithr  yr  oedd  yn  rhaid 
iddynt  hwy  eu  dau  warchod  gartref,  boreu  drannoeth,  tra  yr  elai 
y  gweddill  o'r  teulu  i'r  oedfa  i  Lansannan ;  y  chwaer  gartref  i 
barotoi  y  ciniaw,  ac  yntau  i  droi  y  gwanafau  yd  ar  un  o'r  maes- 
ydd,  fel  y  byddai  yn  barod  i'w  rwymo  yn  ysgubau  yn  y  pryd- 
nawn.  Gobeithiai  ef,  y  nos  o'r  blaen,  y  byddai  yn  wlaw  dran- 
noeth, fel  y  cafFai  efe  fyned  i'r  bregeth ;  ond,  er  ei  fawr  siom- 
edigaeth,  fe  drodd  yn  ddiwrnod  teg  a  hyfryd  iawn.  Pan  oedd 
y  teulu  yn  cychwyn  tua'r  oedfa,  ac  yntau  yn  myned  at  yr  ^d,  fe 
ddywedai, — "  Fe  fyddai  yn  dda  gan  fy  nghalon  i,  pe  b'ai  hi  yn 
gwlawio  ar  y  DdygynnuU  "  (enw  y  maes  yr  oedd  yn  myned  iddo) 
"  yrwan,  ac  heb  wlawio  ar  un  lie  arall."  Ond  ni  fynai  y  cwm- 
mwl  wlawio  ar  "  faes  y  cyfiawn,  na'r  annghyfiawn,"  yn  Llansan- 
nan y  boreu  hwnw.  Eithr,  cr  nad  oedd  na  gAvlith  na  gwlaw 
allan   ar  y  maesydd,  yr  oedd  yr  athrawiacth,  yn  y  Capel,  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  47 

diferu  "  fel  gwlith,  fel  gwlith-wlaw  ar  ir-wellt,  ac  fel  cawodydd 
ar  laswellt."  Testyn  y  pregethwr  oedd,  Matt.  ix.  2 :  "  Ha  fab, 
cymmer  gysur ;  maddeuwyd  i  ti  dy  bechodau."  Yr  oedd  yno  Ic 
gogoneddus,  a  theimladau  hyfryd.  Sonid  llawer  am  y  bregeth 
yn  y  boreu,  wrth  rwymo  yr  yd  yn  y  pryduawn ;  a  pharai  hyny 
iddo  yntau  ofidio  yn  £\vy  o  herwydd  na  chawsai  hi.  Wedi  nos- 
wylio,  cymmerodd  y  traed,  ac  ymaith  ag  e£  i  Gapel  y  Groes,  He 
yr  oedd  Mr.  Morris  i  bregethu  y  noswaith  hono ;  ac  felly  myn- 
odd  geisio  gwneyd  ei  golled  y  boreu  i  fynu.  Y  testyn  y  nos- 
waith oedd,  Salm  cv.  41 ;  ac  yr  oedd  yn  teimlo,  ac  yn  dy  wedyd, 
ei  fod  wedi  cael  tal  da  am  y  llafur  a  gymmerodd,  i  gerdded  yno 
ac  yn  ol.  Yr  oedd  yn  dangos  yr  unrhy w  awydd  i  wrandaw  pob 
pregethwr  ag  y  byddai  son  fod  dim  rhagoriaeth  yn  perthyn  iddo, 
er  mai  ychydig  a  feddent  y  fath  swyn  arno  ag  oedd  gan  Mr. 
William  Morris. 

Ond  heblaw  astudio  y  Beibl,  a'r  "  Geiriadur,"  a'r  "  Merthyr- 
draeth"  a'r  ychydig  lyfrau  ereill  ag  oeddent  yn  ei  gyrhaedd,  yn 
nghyd  a  gwneuthur  y  goreu  a  allai  o'r  pregethau  a  wrandawai, 
er  mwyn  diwyllio  ei  feddwl  ac  ychwanegu  at  ei  wybodaeth  ys- 
grythyrol  a  chyffredinol,  yr  ydoedd,  yn  y  blynyddoedd  hyn  a 
dreuliwyd  ganddo  gartref,  yn  sylwi  yn  fanwl  iawn  ar  natur  o'i 
amgylch,  ac  ar  nodweddau  neillduol  yr  amrywiol  greaduriaid  y 
byddai  yn  ymwneyd  a  hwy  ;  ac  yr  oedd  lliaws  mawr  o'i  gym- 
hariaethau  mwyaf  dedwydd  mewn  blynyddoedd  diweddarach, 
weithiau  o'r  pulpud,  ac  yn  enwedig  yn  y  cyfarfodydd  eglwysig 
ac  yn  ein  Cymdeithasfaoedd,  yn  cael  eu  tynn  oddiar  ei  sylw  a'i 
brofiad  yn  yr  adeg  hon.  Mynych  yr  adroddai  i'w  gyfeillion 
hanesyn  am  y  ci,  "  Tango"  enw  yr  hwn,  trwy  Gan  ei  frawd  ar 
"  Adgofion  Mebyd  ac  leuendyd,"  sydd  yn  dra  adnabyddus  trwy 
holl  Gy mrn,  ac  a  fydd  felly  yn  ddiammeu  am  oesoedd.  Yr  oedd 
Henry  ry w  ddiwrnod  gyda'i  orchwyl  yn  Ysgubor  y  Rhydloew, 
a'r  ci  gydag  ef.  Yr  oedd  yn  ddiwrnod  nodedig  o  wlawog. 
Oblegyd  fod  yr  ysgubor  yn  gorwedd  mewn  pantle,  ar  dywydd 
gwlawog  fe  redai  aber  o  ddwfr  heibio  i'w  drws,  ac  fe  gronai  cryn 
lawer  o  ddwfr  yno.     Yr  oedd  felly  y  diwrnod  hwnw.     Yr  oedd 


48  PEXXOD   IT. 

y  ci,  er  ys  mcitj'n,  yn  ymddangos  yn  dra  anesmwyth  o  eisiau 
myned  i'r  ty ;  ond  yr  oedd  y  d\vfr  o  llaen  y  drws  ar  ei  ffordd,  ac 
nid  oedd  yn  caru  gwlychu  oi  draed.  Dyna  lie  yr  ydoedd,  wrth 
y  drws,  yn  cdrj'ch  yn  awyddus  am  fyned  allan,  ond  yn  amhvg 
yn  aninharod  i  fynod  trwy  y  dwfr.  Yn  mhen  rhyw  gynimaint 
o  amser,  dyna  yr  hwch  fagn  yn  dyfod  i'r  gohvg,  ac  yn  dj-fod 
lieibio,  ac  yn  sefyll  gyferbyn  a  drws  yr  ysgubor.  Gwelodd  Tango 
ei  gyfleusdro ,  a  neidiodd  yn  y  fan  ar  gefn  yr  bwcli.  Dychryn- 
odd  bono  drwyddi,  ac  ymaith  k  bi  ei  boll  egni.  Can  gynted  a'i 
bod  bi  trwy  y  dwfr,  neidiodd  yntau  i  lawr,  ac  i  mewn  ag  ef  i'r 
ty  yn  hollol  droedsycb.  Pan  yn  adrodd  byn,  fe  ddywedai, — "  Mi 
a  feddyliais  laweroedd  o  weitbiau  am  y  ci.  Yr  oedd  yn  rhaid  fod 
ynddo  nid  yn  unig  fesur  o  wybodaetb  a  cballineb,  ond  ei  fod  yn 
meddu  gallu  o  ryw  fatb  i  ymresymu.  Yr  oedd  fel  pe  buasai  yn 
meddwl  ynddo  ei  bun,  '  Yj-  wyf  wedi  blino  yma,  mi  a  bofFwn 
fyned  i'r  t^ ;  nid  wyf  yn  caru  nij'ncd  trwy  y  dwfr  yno. 
ycbwaitb.  Dacw  yr  ben  bwcb  yn  dyfod,  mi  a  arosaf  i  edrych  a 
ddaw  bi  ffordd  yma ;  os  daw  bi,  a  dyfod  yn  ddigon  agos  ataf,  mi 
a  neidiaf  ar  ei  chefn  bi ;  y  mae  bi  yn  ddigon  cref  i'm  carlo,  ac 
mi  a  gyrbaeddaf  y  ty  felly.'  "  Ac  weitbiau,  Avrtb  adrodd  am  yr 
amgylcbiad,  fe  ycbwanegai  eiriau  Elibu  :  "  '  Gwrando  \\yn.  Job  ; 
saf ,  ac  ystyria  ryfeddodau  Duw.'  Gynnifer  o  '  ryfeddodau  Duw  ' 
y  gallem  ninau  eu  gweled  a'u  mwynhau,  ped  edrycbcm  yn  ys- 
tyriol  ar  ei  wcitbredoedd  yn  mbob  man,  ac  yn  mbob  petb  o'n 
hamgylcb."  "  Yn  wir,"  meddai  unwaitb,  "  y  mae  ambell  gi  yn 
ymddangos  yn  fwy  meddylgar  a  cball  nag  ambell  ddyn.  Y  mao 
y  ci  yn  gwneutbur  cyfiawnder  a  pbob  gallu  ac  a  pbob  greddf  a 
roddwyd  iddo  gan  ei  Greawdwr;  tra  y  mae  lliaws  o  ddynion  yn 
gwartbruddo  eu  rbeswm,  yn  serio  cu  c^'dwybodau,  ac  jni  eu  dar- 
ostwng  eu  bunain  yn  is  nag  anifeiliaid,  trwy  ymv\-ertbu  i'w  blys- 
iau  cnawdol  ac  i'w  gwyniau  dieflig."  Y  mae  yn  ddiambcuol  iddo 
gael  defnyddiau  llaweroedd  o  addysgiadau  cyffelyb,  a  fuant  o 
wasanaetb  gwertbfawr  iddo  ar  ol  byny,  trwy  ci  sylw  ystj'riol  o 
"  ryfeddodiiu  Duw "  }'n  y  blynyddoedd  a  dreuliwyd  ganddo 
gartref,  yn  nb;0^.  ac.  yn  neillduol  pan  yn  llafurio  ar  dir  ei  dad. 


HAXES   BYWYD   HENRY    REES.  4.9, 

Trwy  ddyfalvvcli  I'd  liyn  mewii  sy]\\  a  inyfyrdod,  er  yr  ain- 
gylcliiadau  anitafriol  \a-  oedd  ynddynt,  a'r  anfanteision  yr  ocdd 
tanynt,  yr  jaloedd,  erbyn  ei  i'od  yn  ddeunaw  iidwydd  oed,  wedi 
cyrhaedd  g\vybodactli  lielaeth  ia'.vu  o  i^ynnwysiad  ac  ystyr  yr 
ysgrj^thyrau  sanctaidd,  ac  o'r  athrawiaetli  sydd  yn  ol  duwioldcb ; 
ac  wedi  arddangos  y  fatli  ddoniau  i  addysgu  ci  gyd-ddynion  yn 
ngwirioneddau  yr  efengy],  a  chyda  hyny  mor  gysegredig  i  gref- 
ydd,  ac  yn  gadael  y  i'atli  argylioeddiad  yn  meddwl  yr  holl  gym- 
mydogaeth  ei  i'od  yn  wr  ieuanc  gwir  dduwiol,  ftl  yr  oedd  dys- 
gwyliad  cyfFredinol  am  iddo  ddechreu  prcgetlm ;  ac  yr  oedd 
propll^vydoliaethau  laAver  yn  cerdded  o'r  blaen  am  dano,  y  bydd- 
ai,  pa  bryd  bynnag  y  dcchreuai,  yn  ddiddadl  yn  un  o  brif  breg- 
etliwyr  ei  genedl.     Ac  yr  oedd  yr  awydd  arn  hyny  yn  parhau  aa 

yn  cynnyddu  yn  ei  feddwl  cf  ci  liunan. 

I/' 

D 


60  PENNOD   III. 


PENNOD    III. 

Gadael  t^  ei  dad  a  myiied  i  gymmydogaeth  y  Bettv:s,  Abergele : 

1816—1819. 

MiGYLCHIADAU  CYFYXG  T  DEYRNAS  AR  DERFYNIAD  R.HYFEL 
FFRAINC — Y  CYFYNGDER  YX  CYRHAEDD  LLAXSANXAX — HEXRY 
REES,  FEL  Y  MAB  HYXAF  I'W  DAD,  YX  PEXDERFYXU  TROI  ALLAX 
I'r  BYD — Y  PARCHEDIG  THOMAS  JOXES,  DIXBYCH,  YX  SYMMUD 
I  SYRIOR— HEXRY  YX  CLYWED  AM  EI  FWRIAD,  AC  YX  MYXED  I 
DDIXBYCH  I  GEISIO  SICRHAU  LLE  GYDAG  EF  IDDO  EI  HUXAX — 
YN  LLWYDDO  YX  EI  AMCAX — LLE  HOLLOL  GYSURUS — TEITHIO 
LLAWER  DROS  MR.  JOXES — EI  BROFEDIGAETHAU  WRTH  DEITH- 
10  —  YMOSODIADAIJ  AXXGHAREDIG  GAX  RAI  AR  MR.  JOXES 
OBLEGYD  EI  SYXIADAU  DUWIXYDDOL — TEIMLO  DROS  EI  FEISTR 
— CmV'EDL  FOD  YSBRYD  YX  BLIXO  YX  SYRIOR — Y  TEULU  YX 
GAEL  EU  TAFLU  I  DDYCHRYX — YX  CYSURO  MRS.  JOXES — MAX- 
TEISION  RHAGOROL  IDDO  YN  SYRIOR  O  RAN  LLYFRAU,  A  HAM- 
DDEN   I'W   DARLLEX — EI    OFID    NA  BUASAI  YN  DEALL  SAESOX- 

A.EG MR.    JOXES   YX    CEISIO    EI    ARFER   I'w    SIARAD — AWYDD 

PREGETHU  YN  PARHAU — YX  PREGETHU  ORYX  LAWER  WRTHO 
EI  HUX — RHYW  UX  YN  CLYWED  AC  YN  ADRODD  HYNY  I  MR. 
JONES  —  CYMMERYD  RHAN  ARBENIG  GYDA'R  ACHOS  YN  Y 
BETTWS — YN  YR  YSGOL  SABBOTHOL — Y  CYFARFODYDD  YSGOL- 
lON — DECHREU  CAXU — MR.  JOXES  YX  GADAEL  SIRIOll — YXTAU 
YN  GWELED  Y  BYDDAI  RAID  IDDO  FYNED  HEFYD — Y  CYFEILL- 
lON  YN  Y  BETTWS  YN  DAER  ARNO  AROS — LLE  NEWYDD  YX 
RHAGLUNIAETHOL  YN  YMAGOR  IDDO — CAEL  DRACHEFN  BOB 
MANTAIS  A  ALLASAI  DDYSGWYL,  AC  YMDDWYN  TUAG  ATO 
BRAIDD  FEL  JIAB  YN  HYTRACH  NA  GWAS — DYFOD  YN  F^VY-FWY 
GWASANAETHGAR  I'R  ACHOS — AGORIAD  CAPEL  NEWYDD  YN  Y 
BETTWS — MR.  ELIAS  YN  Y  CYFARFOD — OEDFA  HYNOD — DYS- 
GWYLIADAU  CYFFREDINOL  YN  Y  BOBL  AM  DANO  I  DROI  ALLAN 
FEL  PREGETHWR. 


HAXES  BYWYD  HENRY  REES.  51 

Yr  ydoecld  jti  awr  wedi  tyfu  i  fynu  yn  llanc  tal  ond  teneu,  ac 
yn  deg  iawn  o  bryd.  Yr  oedd  rhywbeth,  yn  enwedig  j'li  ei 
l^^gaid,  ag  oedd  yn  tynu  syhv  uniongyrchol  ato.  Yr  ydoedd 
hefyd,  erbj^n  hyn,  yn  mhlitli  ei  gydnabod  a'i  gymmydogion,  wedi 
dyf od  yn  nodedig  o  rydd  a  chyfeillgar,  er  mor  awyddus  ag  erioed 
i  sicrhau  pob  munud,  ag  oedd  bosibl  iddo,  i  neillduaeth  a  myfyr- 
dod.  Ond  yr  oedd  giveithgarivch  crefyddol  yn  awr,  yn  elf  en  mor 
amlwg  yn  ei  gjaneriad  a  inyfyrdocl  crefyddol,  ac  i'r  bobl  yn  gyff- 
redin  yn  f wy  amlwg.  Ef e  oedd  bj^-wyd  j^r  ysgol  yn  yr  Hendre  ; 
ac  nid  oedd  un  ran  o  wasanaeth  crefydd  yn  y  gymmydogaeth, 
nad  oedd  yn  cymmeryd  y  dyddordeb  mwyaf  ynddi,  ac  yn  arben- 
ig  yn  y  cyfarfodydd  gweddi'au.  Ac  yr  oedd  ei  lafur  yn  cael  ei 
werthfawrogi  yn  annghyfFredin  gan  yr  holl  gyfeillion  yn  /jlan- 
sannan  a'r  cylchoedd,  yn  enwedig  yn  ysgol  yr  Hendre,  Yr  oedd 
rhai  o  honynt  hwy,  yn  wir,  er  eu  holl  awydd  am  iddo  ddechreu 
pregethu,  a'u  hargyhoeddiad  o'r  cymhwysder  oedd  ynddo  at  y 
gwaith,  yn  hytrach  yn  ofni  byny,  oblegyd  y  golled  a  dybient  a 
barai  liyny  iddynt  hwy ;  yn  gymmaint  ag  na  chaent,  wedi  hyny, 
ei  wasanaeth  ef  yno  ar  y  Sabbothau.  Eu  dymuniad  hwy  fuasai, 
iddo  fyw  a  marw  gyda  hwynt.  Tra  yr  oeddent  hwy,  pa  fodd 
bynnag,  yu  pryderu  yn  ei  gylch,  ac  yntau  beunj^dd  yn  cyfodi  yn 
uwch  uwch  yn  eu  meddyliau,  fe  ddygwyddodd  amgylchiad  a 
siomodd  eu  holl  ddj^sgwyliadau,  ac  a  fu  yn  achlysur  tori  yn 
gwbl,  ac  am  byth,  ei  gysylltiad  uniongyrchol  a'r  ysgol  yn  yr 
Hendre,  yn  gystal  ag  a'r  Achos  yn  Llausannan,  oddieithr,  fel  y 
cawn  weled  eto,  pan  y  daeth  i  aros  am  ychydig  fisoedd  yn  nh;^ 
ei  dad,  yn  mhen  rhyw  dair  blynedd  ar  ol  hyn. 

Ar  derfyniad  rhyfel  Ffrainc  yn  1815,  yn  ganlyniad  i'r  fudd- 
ugoliaeth  faAvr  yn  Waterloo,  a  chyhoeddiad  heddwch  cyffredinol 
rhwng  gwledydd  Europe,  fe  ddaeth  cyfnewidiad  dirfawr  ar  am- 
gylchiadau  y  deyrnas  hon.  Yn  ystod  y  rhyfel,  yr  oedd  masnach, 
yn  ei  holl  ganghenau,  yn  nodedig  o  Iwyddiannus.  Yn  wir  yr 
oedd  masnach  y  bj^d,  i  fesur  mawr,  dan  reolaeth  Prydain ;  yn 
gymmaint  ag  mai  hi  oedd  arglwyddes  y  moroedd  yn  gyfiredinol, 
ac  nad  oedd  ond  ei  llongau  hi,  neu  rai  yn  hwyiio  ar  j^r  ammodau 


52  PENNOD    J 1 1. 

a  LennoJid  gan  ei  llywoilraet]i  hi,  a  I'eiddient  gludo  eiddo 
gwledydd  tramor  i  braidd  un  parth  or  byd.  Ac  nid  yn  unig 
hjny,  end  oblegyd  ei  bod  lii,  yn  Avahanol  hollol  i  ages  bob  gwlad 
ar  Gyfandir  Europe,  yn  gwbi  rydd  oddiwrth  ruthriadau  niilwr- 
aidd  ei  gel3'nion,  lii  a  ddaeth,  yn  ystod  y  rhyfel,  yn  brif  weithfa 
nwyddau  trafnidiol  y  byd :  fel  yr  oedd  ei  chyfoeth  hi  yn  cyn- 
nyddu,  nid  yn  unig  trwy  fasnachu  yn,  a  chludo  y  nwyddau  i 
wledydd  ereill,  ond  hefyd  trwy  eu  cynnyrclm.  Eithr,  yn  arben- 
ig,  yr  oedd  y  rhyfel  yn  peri  llwyddiant  il*  amaethwyr,  a'r  tir- 
feddiannwyr.  Yr  oedd  y  gwenitli  yn  fynych  yn  codi  mor  uchel 
a  chwe'  phunt  y  chwarter  :  ac  yr  oedd  prisiau  yr  haidd  a'r  ceirch, 
a  chynnyrchion  amaetliyddol  ereill,  yn  enAvedig  anifeiliaid,  yn 
gyfatebol.  Mae  yn  wir  fod  y  llwA-ddiant  hwnw,  mewn  rhan 
fawr,  ar  draul  y  ddyled  ddychrynllyd  y  suddwyd  }'  deymas  yma 
iddi  ar  y  prvd,  ae  sydd  eto  yn  parhau  yn  faich  anferth  ac  agos 
annioddefol  arni ;  ond  nid  oedd  y  I'hai  oeddent  yn  elwa  arno  yn 
gofalu  ueniawr  os  dim  am  hyny  ;  ac  y  mae  yn  ddiammeu  fod 
miloedd  lawer  o  honynt  heb  feddwl  dim  erioed  am  yr  achos  o 
hono,  na'r  canlyniad  a  allai  fod  iddo.  Digon  iddynt  hwy  oedd, 
fod  by wyd  yn  mhob  rhan  o  fasnach ;  Prydain  yn  cadw  ei  han- 
rhydedd  yn  mhlith  teyrnasoedd  y  ddaear ;  llwyddiant  cyffredin- 
ol  ar  amgylchiadau  y  wlad  :  a'u  bod  hwy  eu  hunain,  yn  enwedig, 
yn  cael  eu  gwala  a'u  gweddill.  Ond  gyda  therfyniad  y  rhyfel,  a 
sef \  dliad  heddwch,  fe  newidiwj'd  hyn  oil,  a  hyny  yn  fuan  iawn. 
Ni  pherth^  n  i  ni  yma  olrhain  achosion  y  cyfnewid,iad  hwnw. 
Fe  ddechreuodd  gj'da'r  masuachwyr  a'r  llaw-weithwyr,  yn  y 
trefi  mwyaf  poblog,  ac  yn  mharthau  gAveithfaol  y  deyrnas ;  nes 
yr  oedd  cri  alaethus  i'w  glywed  o  bob  cyfeiriad, —  miloedd  lawer 
yn  cat'l  eu  tatlu  allan  o  waith,  ac  heb  ddim  i  syrthio  arno  ond 
cynnorthwy  plwyfol.  Aeth  y  cyfyngder  rhagddo  yn  gytlym,  a 
chyda  nerth  mawr,  i  blith  yr  amaetliwyr.  Yr  oedd  yr  ardrethi 
yn  parhau  fel  yr  oeddent  yn  ndynyddoedd  llwyddiant,  tra  yr 
oedd  prisiau  pob  math  o  gynnyrch  amaethyddol  wedi  gostwng 
mwy  na'r  banner.  Yr  oedd  y  gwenith  yn  niwedd  1815,  a 
declireu  1816,  wedi  'lisgyn  i  dd wy  bunt  a  deuddeg  a  chwech  y 


KAXES    BYWYI)    HENRY    IlEES.  53 

chwarter,  a  cliynnyrchion  amaothycldol  ereill  3'n  gyfatebol ;  ncs 
peri,  ar  unwaith,  i  ugeiniau  a  channoedd,  cynnifer  ag  a  allent, 
roddi  i  fynu  eu  tiroedd  ;  ac  i  gannoedd  ereill  roddi  rhybiidd  o'u 
bwriad  i  hyny.  Y  canlyniad  oedd,  gwasgfa  a  chaledi  dirfawr, 
yn  enwedig  ar  y  tir-lafurwyr ;  yn  gymmaint  a'u  bod  hwy,  erbyn 
hyn,  lieb  ddim  i'w  wneyd,  11a  dim  o'r  eiddynt  eu  hunain  i 
syrthio  arno,  nac  un  lie  i  fyned  iddo  ond  at  y  plwyf.  Ond  yr 
oedd  hyn}:^,  mewn  rhai  manau,  yn  rlioddi  agos  yr  holl  boblogaetli 
i  ddibynu  ar  ycbydig  iawn  o  nifer ;  nes  perj'glu  tynu  yr  ycbj^dig 
hyny  i'r  un  sefyllfa  a  hwy  eu  hunain.  Mewn  un  plwyf  yn 
Swj^dd  Dorset,  fe  ddywedid,  yn  y  Senedd,  fod  419  allan  o  bobl- 
ogaetli o  575,  yn  devbyn  cymhorth  plwyfol.  Yn  Swanage, 
plwyf  arall  yn  yv  un  Swydd,  gyda  phoblogaeth  o  tua  dwy  fil, 
yr  oedd  chwech  o  bob  saith  o  honynt  ar  y  plwyf ;  a  threth  v 
tlodion  wedi  codi  i  un-swllt-ar-hugain  y  bunt.  Yr  oedd  un 
plwyf  yn  Swydd  Caergrawnt,  heb  ond  un  dyn  o'i  fewn,  nad 
oedd  naill  ai  yn  feth-dalwr  ai  ar  y  plwyf.  Yr  ydoedd,  mewn 
gwirionedd,  yn  ad  eg  ddifrifol  ar  ein  teyrnas ;  3^1  gymmaint 
i'elly,  fel  y  dywedai  yr  Arglwydd  Ganghellydd  Eldon,  er  mor 
wrol-frydig  a  phenderfynol  ydoedd,  "  Yr  ydwj'f  yn  edrych  at  y 
i^auaf,  gydag  ofn  a  dychryn." 

Nis  gallai  y  cyfyngder  hwn,  oedd  mor  gyffredinol  trwy  y 
deyrnas,  lai  na  cliael  ei  deimlo  1  ry w  fesur  yn  Rhydloew,  a  pheri 
pryder  yn  enwedig  i'r  tad,  oedd  mor  dueddol  i  iselder  ysbryd. 
Canys  er  fod  y  tir  yn  perthyn  i'w  frawd,  eto  ei  ddal  dan  ardreth 
yr  oedd  efo ;  ac  yn  ngwyneb  y  cyfnewidiad  mawr  a  gymmerasai 
le  yn  amgylchiadau  yr  amseroedd,  teimlad  y  teulu  yn  unfrydol 
ydoedd,  fod  yn  gorphwys  arnynt  oil  wneuthur  yr  hyn  a  allent, 
er  eu  cadw  eu  hunain  yn  ddibrofedigaeth.  Yr  oedd  Henry,  yn 
enwedig,  yn  teimlo  felly.  Ac  yn  gynnnaint  ag  mai  efo  oedd  y 
mab  hynaf,  a  bod  ei  frodyr,  Thomas  a  William,  yn  awr  wedi 
dyfod  rhagddynt  yn  fechgyn  cryfion,  cwbl  alluog  i  gynnorthwyo 
eu  tad  gyda  gwaith  y  tyddyn,  yr  oedd  efe  yn  barnu  mai  ei  ddyled- 
swydd  ef  oedd  troi  allan  i'r  byd,  i  ymladd  brw3-dr  bywyd  drosto 
ei  hunan.     Daeth  jm  gwbl  i'r  penderfyniad  i  wneuthur  felly. 


54  PENNOD   III. 

can  gynted  ag  y  gallai  gael  lie  ag  y  bydclai  yn  debyg  o  fod  yn 
gysurus  ynddo ;  ac,  yn  enwedig,  lie  na  chaethiwid  arno  gyda 
golwg  ar  ei  grefydd,  o  ran  y  gwasanaeth  cyfFredin  ar  y  Sab- 
bothau,  a'r  cyfarfodydd  arf erol  yn  ystod  yr  wythnos.  Yr  oedd 
hjmy  yn  llawer  iawn  mwy  pwysig,  yn  ei  feddwl  ef ,  na  clialedi  y 
gwaith  a  ddysgwylid  oddiwrtho,  ac  na'r  cyflog  a  roddid  iddo. 
Tra  yr  ydoedd  yn  meddwl  am  hyn,  fe'i  hysbyswyd  gan  ryw  un, 
fod  yn  mwriad  y  diweddar  Barch.  Thomas  Jones,  symmud  i  fy w, 
er  mwyn  ei  iechyd,  o  Ddinbych  i  Syrior,  yn  agos  i'r  Bettws, 
gerllaw  Abergele ;  ac,  yn  sicr,  y  byddai  arno  eisiau  g\vas  yno  i 
ofalu  am  ei  geffyl,  a  rhyw  orchwylion  ereill,  yn  y  maesydd  ac  o 
gylch  y  t^.  Fe  feddyliodd  Henry,  yn  y  fan,  mai  dyna  y  lie 
iddo  ef,  OS  gallai  ei  gael.  Yr  oedd  ei  dad  yn  gj^feillgar  iawn  a. 
Mr.  Jones ;  ac  yr  oedd  yntau  yn  ei  adwaen  yn  dda,  a  Mr.  Jones 
yn  ei  adwaen  yntau.  Wedi  ymgynghori  a'i  rieni,  a  chael  eu 
caniatad  hwy,  fe  benderfynodd  fyned  i  Ddinbych  i  weled  Mr. 
Jones,  ac  os  gallai  i  sicrhau  y  He.  Yr  oedd  yn  myned  gyda 
llawer  lawn  o  bryder,  a'i  enaid,  yr  holl  ffordd,  yn  ymbil  gyda 
Duw  niewn  gweddi,  ar  iddo  gael  bod  o  dan  ei  arweiniad  ef. 
Wedi  cyrhaedd  Dinbych,  a  chael  gweled  Mr.  a  Mrs.  Jones,  a 
gosod  yr  achos  ger  eu  bron,  gan  ddodi  pwys  neillduol  ar  y 
fantais  grefyddol  a  ddysgwyliai  yn  y  lie,  ac  iddynt  hwythau 
ddeall  fod  ei  rieni  yn  hollol  foddlawn  iddo  gymmeryd  y  lie,  fe'i 
cyflogwyd  ef  ganddynt,  i  fyned  atynt  i  Syrior  ddechreu  Mai, 
pan  y  byddent  hwy  yn  symmud  yno.  Yr  oedd  hyn,  ryw  bryd, 
tua  diwedd  Mawrth,  a  phan  oedd  eira  mawr  dros  y  ddaear ; — yr 
hin  yn  debycach  i  fis  lonawr,  nag  yn  agos  i  Ebrill.  Daeth  y 
peth  yn  adnabyddus  yn  fuan  yn  Llansannan  ;  ac  nid  ychydig  y 
tristwch  a  barodd  y  newydd  i'r  holl  f  rawdoliaeth  yno,  yn  enwedig 
i'r  rhai  oeddent  yn  perthyn  i  ysgol  yr  Hendre.  "  Ni  wn  i  ddini, 
yn  ddigon  siwr,  be'  wnawn  ni  wedi  colli  Harri,"  meddai  John 
Roberts  yr  Hendre,  y  gwr  y  cynnelid  yr  ysgol  yn  ei  dy.  Ac  j^r 
oedd  yr  holl  g}-mmydogaeth  yn  teimlo  wrth  feddwl  ei  golli  o'r 
Cyfarfodydd  Gweddiau,  yn  gystal  ag  o'r  Cyfarfodydd  crefyddol 
ereill.     Y  siarad  cyffredin,  yn  mysg  y  dosliarth  niwyaf  anwy- 


HANES  BYWYD  HENRY   REES,  55 

bodus  or  cymmydogion,  oedd,  mai  myned  at  Mr.  Jones  i  ddysgu 
pregethu  yr  ydoedd.  A  chan  nad  oedd  Mr.  Jones  yn  rhyw 
bregethwr  mawr  yn  eu  cyfrif  hwy,  yr  oeddent  yn  synu  ei  fod 
yn  myned  ato  ef,  ac  na  buasai  yn  myned  ar  iinwaith  at  John 
Elias,  i  ddysgu  bod  yn  bregethwr  iawn.  "  Fe  wnaethai  Harri," 
meddent,  "  well  pregethwr  na  Mr.  Jones  o  hono  ei  hun ;  ac  y 
mae  yn  drueni  ei  fod  yn  myned  ato  i  gael  ei  ddifetha."  Dyna  y 
syniad  oedd  ganddynt  hwy,  druain,  am  bregetlw.  a  phregethwyr. 
Ond  yr  oedd  eu  siarad,  er  mor  ynfyd,  yn  dangos  y  lie  uchel 
iawn  oedd  iddo  ef  yn  eu  meddyliau,  a'r  dysgwyliadau  uchel  a 
goleddid  ganddynt  o  berthynas  iddo. 

Fe  ddaeth  y  diwrnod,  o'r  diwedd,  ag  oedd  yn  ddechreu  cyfnod 
newydd  a  phwysig  ar  ei  fywyd  ef.  Ar  y  dydd  cyntaf  o  fis  Mai, 
1816,  dyna  efe  yn  troi  allan  o  dy  ei  dad,  i  ddechreu  rhodio  fFordd 
na  thramwyasai  mo  honi  erioed  o'r  blaen,  ac  yn  wynebu  megis 
ar  fyd  newydd.  Chwith,  y  mae  yn  ddiammeu,  i'w  deimlad,  oedd 
gadael  hen  ysgubor  a  maesydd  a  choedydd  Rhydloew,  a  llech- 
weddau  Bronllewelyn  a  Hiraethog,  lleoedd  y  treuliasai  gym- 
maint  o  amser  wrtho  ei  hunan  ynddynt,  yn  myfyrio  ac  yn 
gweddio  ac  yn  pregethu ;  heb  son  am  ymadael  a'i  dad  a'i  fam, 
a'r  teulu  yr  oedd  mor  hoff  o  honynt,  a'r  cyf eillion  crefyddol  yr 
ydoedd  er  yn  blentyn  mor  gynnefin  a  hwynt,  ac  yr  oedd  yntau 
mor  ddwfn  yn  eu  serchiadau.  Am  yr  ymadawiad  hwn  fe  ysgrif- 
enai  ei  frawd,  y  Parch.  William  Rees  yn  niwedd  y  flwyddyn 
1869,  fel  y  canlyn : — "  Y  mae  tair  blynedd-ar-ddeg  a  deugain,  er 
y  cyntaf  o  Fai  diweddaf  yn  agendor  rhwng  y  dydd  yr  ymadaw- 
odd  efe  o  dy  ei  dad,  a'r  amser  yr  ysgrifenir  y  llinellau  hyn,  ond 
nid  ymddengys  ond  megis  doe  i'r  meddwl.  Yr  oedd  brawd  iddo, 
bachgenyn  o  dair  i  bedair-ar-ddeg  oed,  a  Tango  y  ci,  yn  cychivyn 
i  roi  tro  am  y  defaid  ar  fynydd  Hiraethog,  pan  oedd  yntau  yn 
cychwyn  i'w  le  newydd.  Ac  y  mae  y  brawd  hwnw  yn  cofio  yn 
dda  y  llanerch  hono  ar  Hiraethog,  lie  y  safai  y  ci  ac  yntau,  pan 
y  torai  i  wylo  wrth  feddwl  fod  Harri  wedi  gadael  ei  gartref, 
hwyrach  am  byth.  A  phe  dygwyddai  iddo  gael  adeg  i  ymweled 
a'r  llanerch  hono  ryw  dro,  braidd  y  gallai  ymattal  rhag  eneinnio 


56  PEXXOD   III. 

il  dagrau'r  lieiiwr,  y  fan  a  eneluniodd  a'i  ddagrau  bachgenaidd, 
wrth  ail  fwynhau  y  inunudaii  lu'ii,  racwn  adgofion  am  danynt." 

Ei  eiriaii  ef  ei  hunan.  wrth  adrodd  am  ei  j'madawiad  a'i 
gartref  ydynt  :  — '"  Beth  byuag,  daeth  yr  amser  i'm  diosg  o'r 
cysylltiadau  h}'!!.  Pan  tua  deunaw  oed,  aethum  at  y  Parch. 
Thomas  Jones  o  Ddinbych,  i'r  Syrior,  gerllaw  Abergele,  a  chen- 
ais  yn  iach  a  Llansannan,  ac  a  hen  gyfeillion  fy  mcbyd.  Yr 
oedd  hwn  yn  gj^fnewidiad  mawr  i  mi,  gan  na  f'um  erioed  cyn 
hyny  hwnt  i  derfynau  tyddj'n  fy  nhad."  Yr  oedd  yn  "gyf- 
newidiad  mawr"  yn  sier,  canj-s,  er  nad  oedd  yn  myned  yn 
mhell  oddicartref,  yr  oedd  yn  myned  i  gymmydogaeth  hollol 
ddieithr  iddo  ef,  a  lie  nad  oedd  neb  a  adwaenid  ganddo.  oddi- 
eithr  yr  ychydig  gydnabyddiaeth  oedd  rhyngddo  a  Mr.  Jones  : 
ac  heblaw  hj-ny  yv  oedd  yn  gwybod  y  byddai  rhai  o'r  gorchwjd- 
ion  a  ddisgyneut  arno  i'w  cytlawni  yn  newydd  a  dieithr  hollol 
iddo,  fel  nad  oedd  bosibl  iddo  beidio  bod  heb  ryw  fesnr  o  brj-der. 
Ond  yr  oedd  yn  ceisio  jnnddiried  yn  dawcl  j'n  yr  Arglwydd,  ac 
yn  benderfynol  yr  ymdrechai,  pa  beth  bynnag  a  ddyg^vyddai,  i 
beidio  a  cholli  dim  yn  ei  gref^dd.  Yr  oedd  ei  ymadawiad  j^n 
gryn  brofedigaeth  i'w  dad  a'i  fam,  oblegyd  ei  golli  o'u  gohvg ; 
ond  yr  oeddent  yn  hollol  hyderus  nad  oedd  raid  iddynt  anes- 
mwytho  dim  jm  ei  gylch  ef  gyda  golwg  ar  ei  grefj'dd,  gan  eu 
bod  yn  credu  fod  yv  Arglwydd  gydag  ef  :  er  nad  oedd  y  naill  na'r 
Hall  heb  beth  petrusder  rhag  iddo,  pan  yn  ymolhvng  i'w  fyfyr- 
dodau,  i'r  hyn  yr  oedd  wedi  arfer  bod  nior  dueddol,  adael  rhyw 
bethau  pwysig  heb  eu  gwneuthur,  nen  wneuthur  rhywbeth 
jrall,  mewn  cam-gymmeriad,  ag  a  allai  fod  yn  achlysur  profed- 
igaeth  iddo  ei  hunan  ac  i  Mr.  Jones  hefyd.  Eithr  yr  oedd  efe  ei 
hunan  yn  gwbl  benderfynol  i  j'mdrechu  am  ymgadw  yn  hollol 
rhag  pob  peth  o'r  fath.  ac  yn  dra  gobeithiol  na  ddygwyddai  dim 
felly. 

Yr  oedd  y  lie  a  gafodd  yn  Syrior  yn  un  nodedig  o  g3-surus. 
Buasai  braidd  yn  anmhosibl  meddwl  am  le  yn  fw}-  felly  iddo 
ef.  Nid  oedd  Mr.  Jones  yn  trin  ond  3-chydig  o'r  tir,  dim  ond 
oedd  yn  angenrheidiol  at  gadw  ceffyl  a  dwy  neu  dair  o  wartheg ; 


KA\ES    EYH'VD    HKXRY    REES,  5/ 

ac  yr  oedd  yno  ddyn  arall,  yn  cfyffredin,  yn  cael  ei  gadw  at 
wiicyd  y  gwaith  garwaf.  Yn  wir,  yr  oedd  llawer  o'r  gorcliAvyl 
a  ddisgynai  arno  ei*  yn  gyfryw,  ag  a  fuasai  yn  cael  ei  gyfi'if  gan 
laweroedd,  yn  ei  oedran  ef,  yn  f\v_y  o  ddityrwch  nag  o  ddim 
arall,  o.c  fe  fuasai  felly,  o  hosiU,  ganddo  yntau  liefyd,  pe  buasai 
ganddo  fwy  o  lywodraeth  ar  yr  anifail  a  farchogai.  Yr  oedd 
Mr.  Jones  cyn  byn,  ac  er  ys  amryw  flynyddoedd,  wedi  dw\n 
amryAV  13'frau  allan  o'r  Wasg,  y  rhai  a  gyhoeddasid  ganddo  yn 
gwbl  ar  ei  draul  ei  bun.  Heblaw  y  rliai  a  ysgiifenasid  ganddo 
yn  3'  Ddadl  rbjaigddo  a  r  Parcb.  Owen  Davies,  y  rbai  oeddent  yn 
parbau  i  gael  eu  liedaenu  yn  j  wlad,  yr  oedd  yn  ddiweddar  wedi 
•Iwyn  allan  y  "  MertJ/yrdraefh,"  j-n  llyfr  niawr  pedwar  ph'g, 
laewn  tua  pbymtbeg-ar-bugain  o  Ranau,  swllt  }r  un.  Ar  ol 
li3-nny  fe  dd3\gasai  allan  Gofiant  i'r  Parcb.  Tliomas  Cbarles  o'r 
Bala.  Ac  3a-  oedd  3'n  awr  ne^vydd  ddwyn  allan  ei  argraffiad 
C3'ntaf  o'i  "  Yrnddyddamon  ar  Brynedigaeth."  Yr  oedd  can- 
noedd  lawer  o  bunnoedd  o'i  eiddo  3-n  gorwedd,  3'ma  a  tbraw  ar 
led  3^  wlad,  3'n  nw3-law  ll3'frwertbwyr  ac  ereill,  yn  dd3'ledus 
iddo  am  3^  llyfrau  b3-nn3'' ;  ac  3'r  oedd  nifer  mawr  o  bon3^nt,  }'n 
enwedig  o'r  "  MertJnjrdradh,"  3'n  aros  ar  ei  law  ei  Imnan  beb  eu 
gwertbu  :  ac  un  o'r  gorcliwjlion  penaf,  3'  pw3'sicaf  3'n  ddiauimeu 
mewn  ystyr  arianol,  oedd  3'n  disgyn  ar  Henry  Rees,  oedd  myned 
ar  deitbiau  dros  ei  feistr,  i  gasglu  3^'  ai-ian  d3-ledus  iddo  oddi- 
wrtb  y  113'f  rwertbw3'r  am  y  ll3'f  rau  b3-nn3- ;  3m  g3'stal  ag  i  gael 
gandd3mt  addaw  C3'mmer3-d  rb3'w  nifer  dracbefn.  Ei  eiriau  ef 
ei  hunan  3xl3'nt : — "  Y'r  oeddwn  bellacb  3'n  drafaeliwr  go  fawr,  ar 
negesenon  iy  meistr,  a  cben3'f  weitbiau  gr3'n  lawer  o  arian  dan 
fy  ngofal — am  ddiogelwcb  pa  rai  3'  teimlwn  3'^n  bur  br3'derus. 
Ac  i  3^cbwanegu  at  f3'  mbrofedigaetbau,  b3'ddai  3'  ceff3'l  a  farcb- 
ogwn  beunydd  3'n  S3'rtbio  danaf.  Cefais  godymau  d3-cbr3'nll3'd 
oddiar  ei  gefn ;  ond,  o  drugaredd  3"r  Arglw3'dd,  ni  cbefais  ddim 
niwed  o  gwbl.  '  It  takes  a  great  deal  to  kill  us,'  meddai  Mr. 
Moffat.  Ac  3'n  wir,  3''  mae  j'n  3'mddangos  felh^  weitbiau,  er 
mor  ansicred  3^d3'W  einioes." 

Nid  3'd3-m  3'n  ammeu  dim  nad  efe  ei  hunan  oedd  3n  g3'frifol 


58  PENXOD  in, 

am  y  cwympiaclau  hynny  o  eiddo  y  ceffyl,  a'r  peryglon  ag  yr 
oedcl  yntau  yn  agored  iddynt  o'r  herwydd.  Y  mae  yn  sicr  mai 
syrthio  y  byddai  efe,  tra  ya  marchogaeth,  i'r  peth  a  alvrai,  mewn 
blynyddoedd  diweddarach,  yn  "  ddydd-freuddwydio,"  ac  felly 
myncd  yn  ddiofal  am  ben  yr  anifail,  fel  yr  oedd  hwnw  yntau  vn 
myned  jn  ddiofal,  ac  felly  yn  naturiol  yn  cwympo.  Ceffyl  glas, 
mawr  a  chryf  iawn,  oedd  y  ceffyl  y  marchogai  amo ;  a  dyn 
maAvr,  corffol,  tew  a  thrwm  iawn,  oedd  Mr.  Jones,  ei  berchenog. 
A  dyna  y  ceffyl  a  farchogid  bob  amser  gan  Mr.  Jones  ei  hunan. 
A'r  hyn  sydd  hynod  yw,  nad  oes  sun  am  iddo  erioed  syrthio  tano 
ef.  Dichon  fod  a  wnelai  ei  bwysaii  trwm  ef,  mewn  cjmihariaeth 
a'r  eiddo  y  llanc  teneu  ac  ysgafn,  rywbeth  a  sadio  ei  gerddediad 
tano ;  ond  y  mae  }ti  ddiammeu  mai  yr  achos  penaf  ydoedd,  fod 
Mr.  Jones  yn  dra  gofalus  am  ei  ben,  ac  yntau  yn  rhy  j'sgyfala. 

Byddai  yn  fynych  yn  dra  phrofedigaethus  gan  ofn  cyfarfod  ag 
yspeilwyr.  Yr  oedd  llawer  iawn  mwy  o  son  y  pryd  h3'ny  am 
"  ladron  pen-ffordd  "  nag  sydd  yn  awr.  Yn  wir,  nid  oedd  odid 
ran  o'n  gwlad  ag  yr  oedd  yn  ddiogel  ei  theithio,  wedi  iddi 
dywyllu ;  ac  yr  oedd  llaweroedd  o  leoedd  lied  annghysbell  a 
didai,  ag  oeddent  yn  mhell  o  fod  yn  ddiberygl  gefn  dydd  goleu. 
A  byddai  efe  yn  ami  ar  ei  deitliiau  yn  gorfod  myned  trwy 
leoedd  felly.  Adroddai  ei  frawd  William  am  dano,  ar  ryw  ym- 
weliad  o'i  eiddo,  yn  ystod  y  tymhor  hwn,  a'i  deulu  yn  Rhydloew, 
ei  fod  yn  dywedyd  wrthynt  am  yr  ofn  mawr  a  ddaethai  amo, 
ychydig  cyn  hyn}^  pan  yn  teithio  felly.  Yr  oedd  yn  marchog- 
aeth adref  o'r  Wvddirruo^,  a  chrvn  swm  o  arian  ei  feistr  irydao: 
ef.  Goddiweddodd  y  nos  ef  cyn  iddo  gyrhaedd  Nannerch,  ac  fe 
S3a-thiodd  rhyw  arsw^^^d  dirfawr  arno  rhag  cyfarfod  a  lladrou. 
"  Ond  rywfodd;' meddai,  "fe  3^madawodd  fy  ofnau  ar  unwaith, 
a  theimlwn  fy  hunan  gan  gryfed  a  Samson.  Ac  ar  y  funyd 
bono,  braidd  na  ddymunaswn  i  ryw  yspeiliwr  ymosod  arnaf,  fel 
y  cawswn  gyfleustra  i  wneuthur  prawf  o'm  nerth  arno."  "  Da 
iawn,"  ebai  ei  dad,  "  na  ddaeth  yr  un :  pe  na  buasai  ond  cath  yn 
dyfod  i'th  gyfarfod,  yr  wyf  yn  ofni  3^  pallasai  dy  nerth  a'th 
wroldeb  yn  y  fan."     "  Na."  meddai  3'ntau,  "  A-r  W3'f  yn  ddigon 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  59 

sicr  y  buaswn  yn  trechu  Goliath  ei  hunan,  yn  yr  ymdeimlacl  o'r 
nerth  a  brof wn  y  prycl  hwnw ;  a  meddiennais  jr  un  teimlad  ar 
hyd  yr  holl  fFordd,  hjd  nes  y  cyrhaeddais  Syrior."  Ac  yr  oedd 
ei  frawd  yn  credu  y  buasai,  yn  y  teimlad  hwnw,  yn  gwneuthur 
gwrolwaith  ar  ei  ymosodydd,  pa  fodd  bynnag  y  buasai  arno 
gyda  Goliath. 

Ond  er  nad  ymosodwyd  arno  pan  ar  y  negeseuon  hyny  gan 
yspeilwyr  pen  fFordd,  fe  ymosodwyd  arno  fwy  nag  unwaith, 
oblegyd  ei  gysylltiad  a  Mr.  Jones,  a  hyny  gan  '-ai  ag  y  gallasai 
ddysgwyl  rhyw^beth  amgen  oddiwrthynt.  Yr  oedd  yr  adeg 
honno  yn  adeg  frwd  iawn  ar  y  Dadleuon  Duwinyddol  yn  ein 
gwlad,  ac  yr  oedd  Mr.  Jones,  fel  y  mae  yn  h3^sbys,  yn  cymmeryd 
y  rhan  fwyaf  blaenllaw  ynddynt.  Yr  ydoedd  y  pryd  hwnw,  ac 
er  ys  rhai  blynyddoedd,  yn  arbenig  yn  dadleu  yn  erbyn  y  gol- 
ygiad  Uchel-Galvinaidd,  masnachol,  ar  Brynedigaeth,  ac  yn 
neillduol  yn  erbyn  y  syniad  am  "  iawn  cyd-bwys ;"  ac  yr  oedd 
wedi  tynu  arno  ei  hunan  trwy  hyny  wg  mawr  nid  yn  unig  y 
rhai  yn  mhlith  Enwadau  ereill  a  ddadleuent  dros  y  golygiad, 
ond,  yn  enwedig,  y  rhai  yn  y  Cyfundeb  y  perthynai  ei  hunan 
iddo  a'i  cofleidient.  Tin  o'r  rhai  hyny,  ac  un  o'r  rhai  chwerwaf 
yn  erbyn  Mr.  Jones,  oedd  y  Parch.  Robert  Ellis  o'r  Wyddgrug ; 
gwr  da,  ond  cyfyng  iawn  ei  feddwl,  ac  yn  hj'trach  yn  bigog  ei 
ysbryd  a  brathog  ei  eiriau.  Mwy  nag  unwaith  y  clywsom  Mr. 
Rees  yn  dywedyd  mai  un  o'r  pethau  mwyaf  poenus  iddo  ef,  yn 
ei  holl  fywyd,  oedd  ymosodiad  a  wnaeth  y  g^r  hwnw  ar  Mr. 
Jones,  ac  arno  yntau  mewn  rhan  yn  ei  gysylltiad  ag  ef,  yn  ei  d;^ 
ei  hunan  yn  y  Wyddgrug.  Yr  oedd  efe  wedi  galw  yno  ar  ryw 
neges  dros  Mr.  Jones,  a  chyda  ei  fod  i  mewn,  ebai  Mr.  Ellis 
wrtho, — "  Pa  wenwyn  y  mae  dy  f eistr  yn  ei  gymmysgu  i'r  wlad 
yrwan  ?"  Yr  oedd  y  cwestiwn  yn  ei  daro  ef  yn  un  mor  annghar- 
edig  ac  annghristionogol,  ac  yn  neillduol  yn  un  mor  anmhriodol 
oddiwrth  hen  weinidog  i  lencyn  ieuanc,  am  un  o'r  gweinidogion 
mwyaf  parchus  yn  yr  un  Cyfundeb  ag  ef  ei  hunan,  fel  nas 
gwyddai  yn  iawn  pa  ateb  i'w  roddi  iddo.  Fe  anturiodd,  pa  fodd 
bynnag,  ddy wedyd,  "  Nid  ydyw  fy  meistr  i  ddim  yn  arf er,  yr 


60  PKXNOD  iir. 

wyi"  yn  gobeithio,  cyiiimysgu  gwenwyn,  nac  yn  arfer  aelio  a  neb 
sydd  yn  gwneyd."  '•  Cymmysgu,  ydy w,"  ebai  yntau,  '■  ac  yr  wyt 
tithau  yn  ei  gymhell  o  ar  y  wlad ; "  gan  gyfeirio  at  jt  -  Ym- 
ddyddanion  ar  Bryncdigaetli."  'Wei,"  meddvvn  innau,  "  os 
gwenwyn  ydy'  o,  gwenwyn  ag  y  mae  Sassiwn  Rhuthin  wedi 
gynimeradwyo  ydy w,  ac  nid  3'dw3'f  fi  ddim  yn  meddwl  ei  fod  o  yn 
wenwyn  i  ddim  ond  i  gyfeiliornad.  '  "  Ah,  mi  a  wclaf  ei  fod  o 
wedi  dy  wenwj'no  di."  "  Beth  bynnag,"  meddai  Mr.  Rees  wrthym. 
"  am  olygiadau  Mr.  Jones,  ac  yr  wyf  li  yn  credu  eu  bod  yn  gy wir. 
— ^yr  wyf  yn  sicr  fod  ei  ysbryd  yn  well  nag  ysbryd  Mr.  Ellis." 
"  Rhyf edd,"  fe  ychwanegai,  "  yr  eithafion  annymunol  yr  a  dynion 
da  iddynt,  pan  yn  gwyro  oddiwrth  ysbryd  jv  efengyl."  Y  mae 
efe  yn  ei  adgofion  am  y  tj'-mhor  hwn  o'i  fywyd,  yn  crybwjdl  am 
un  dj'gwj^ddiad  a  barodd  gryn  f raw  i'r  teulu  yn  Sj'rior.  Gadawn 
iddo  ef  ei  hunan  adrodd  yr  hanes : — 

'•  Byddai  son  y  pryd  hwnw  fod  ysbryd,  ar  amserau,  yn  aflou- 
yddu  Syrior.  Pan  oeddem  yn  dyfod  adref  o'r  bregeth  un  nos 
Sabboth,  cawsom  y  forwyn,  oedd  wedi  ei  gadael  i  warchod  y  tj'. 
yn  sef3dl  allan  yn  ddychrynedig.  Yr  oedd  yr  ellyll  wedi  dyfod 
i  mewn,  a  gwneyd  trwst  enbyd  yn  y  seler.  Yr  oeddem  oil, 
erbyn  h^'^n,  wedi  ein  taro  a  syndra.  Yr  oedd  Mrs.  Jones  yn 
frawychus  iawn,  ond  Mr.  Jones  dipyn  yn  fwy  oer  ac  amheus  yn 
nghylch  y  mater.  Ac  eto  nid  ymddangosai  yntau  fel  un  3-n 
anngliredu  yn  mhosiblrwydd  y  peth  ;  oblegyd  '  ar  ddyledswydd,' 
y  noswaith  hono,  gofynai  yn  ddifrifol  am  i  ni  gael  ein  cadw 
'  rhag  ijoh  drivg,  o  xiffeni  ac  o'r  ddaear.'  Pa  lodd  bj-nnag,  yn 
mhen  ychydig  ddyddiau  caed  allan,  os  oedd  ysbryd  o  gwbl  wedi 
aflonyddu  arnom,  mai  yspryd  Mr.  Jones  ei  hun,  yr  hwn  a  datlasai 
gynt  i'r  hen  '  Ferth3a'draeth,"  wrth  ei  ysgrifenu,  ydoedd  efe  ; 
oblegyd  cruglwyth  mawr  o'r  llyfr  hwnw  oedd  wedi  syrthio,  ac 
wedi  peri  y  cynhwrf  i  gyd. 

'Fel  bechgyn  Cymru  yn  gyffredin,  j-sywaetii,  teindwn  innau 
yn  fy  ieuenctyd  ormod  o  ryw  fful  awydd  am  fod  j-n  brj'dj'dd. 
Collais  ami  i  awr  yn  y  ffordd  hono.  Mae  j'n  gofus  genj-f ,  ar  yv 
achl3'sur  a  grybw3dlwyd,  i'm  teimladau  barddonol  ddeftVoi  3'nof, 


HANKS    liYWYD    HENRY    REES.  Gl 

a  thorais  allan  i  pinu  yn  bur  hyderus,  i  gysuro  i'y  hen  feistres 
oeckl  wedi  ei  chythryblu  mor  fawr  gan  yr  ysbryd  y  nos  o'r  blaeu. 
A  chan  fod  yn  iawn  i  blant  gael  tipyn  o  ddifyrwch  cystal  ag 
addysg,  a  bod  yr  hen  yntau,  fel  yr  wyf  yn  proli  heddyw,  yn 
teinilo  rhyw  fath  o  ddyddordeb  hyd  yn  nod  yn  ei  ffolineb  a'i 
blentynrwydd,  wrth  edrych  yn  ol  arnynt  dros  ben  banner  can' 
mlynedd,  rhoddaf  bennill  neu  ddau  o'r  rhimynau  a  wnaethum  y 
pryd  hwnw,  i  chwi,  i'w  daugos,  os  mynwch,  i  blant  eieh  Trysorfa. 
Mae  yn  dda  genyf  allu  dywedyd  nad  wyf  yn  cofic  i  mi  gamdrciilio 
ond  ychydig  o  amser  yn  y  ffbrdd  hono  byth  wedi'n  :— 

'  Fy  meistres  dyiier,  iia  dJycIiiyuweli, 
Ac  er  ei  ;iynli\vrf  byth  nac  ofiuvch  ; 
Nid  chwi  fiiwodd  yina  am  dano, 
Am  hyny  pa'm  yr  ofiiwch  rhagddo? 
Mae'i  hoU  iywodracth  wedi  d  rysu, 
A  thyua  pa'm  mae'ii  aflonydda  ; 
Ac  yma  mae  mewn  niawr  isekler, 
'Does  ganddo,  S3'l\vch,  ond  y  seler.' 

"  Digon  tebyg  yr  cdrychwn  ar  h\vn  fel  cyfansoddiad  rliagorol  yr 
amser  hwnw,  ond  y  mae  wedi  gwaethygu  cryn  lawer  erbyn  hyn. 
Ac  felly  yr  wyf  h  yn  gweled  y  cwbl.  Os  meddyliaf  am  ambell 
un  o  bregethau  fy  ieuenctyd,  a  chofio  y  zel  gyda  pha  un  y 
traddodwn  hi,  byddaf  yn  barod  i  synu,  a  gofyn,  beth  a  allasai 
fod  yno  i  gynnyrchu  y  fath  deimladau  ?  Byddai  yn  anmhosibl 
ei  thraddodi  yn  yr  un  ysbryd  yn  bresennol.  Fel  hen  wr  y 
gofynwyd  iddo  pa'm  na  fuasai  yn  dy we'yd  '  Amen  '  pan  oedd  ei 
frawd  yn  gweddio,  a  atebai, '  Wei,  wehvch  chwi,  nid  oeddwn  i  yn 
gweled  yno  ddim  byd  yn  galw  am  dano  fo.' " 

Ar  hyn  fe  sylwa  ei  frawd  : — "  Na,  nid  llawer  o  amser  a  '  gam- 
dreuliodd,'  fel  y  dywcd  efe,  yn  nghymdeithas  yr  awen,  ond 
byddai  ei  bys  hi  yn  ei  oglais  yntau  weithiau,  hyd  yn  nOd  yn  ei 
hen  ddyddiau.  Pe  cymerasai  i'w  feddwl  droi  rhai  o'r  syniadau 
goruchel  ac  efengylaidd  a  glyvvid  yn  ei  bregethau  yn  emynau 
mawl,  gadawsai  yn  ddiau  ar  ei  ol  bennillion  a  fuasent  yn  ai'os  i 
gartrefu  byth  jai  nghalonau  ac  ar  dafodau  ein  cynnulleidfaoedd 
(Dymreig.  Yr  oedd  yn  beth  hynod  hefyd  mai  yr  ysbryd  drwg 
a   ddigwyddodd   fod   yn   destjm   i   rai   o'r  pennillion  cyntaf  a 


62  PENNOD    III. 

gyfansoddodd,  peanillion  o  duchan  iddo  ef  oeddynt.  Ac  eto  nid 
rhyfedd ;  canys  ni  f uasai  dim  da  rhwng  y  ddau  a'u  gilydd  erioed. 
Ond  mi  dybiwn  nad  oedd  yr  ysbryd  drwg  yn  prisio  dim  Uawer 
am  ei  bennillion,  ond  cafodd  ei  deyrnas  deimlo,  wedi  hyny  oddi- 
wrth  ei  bregethau." 

Yn  ystod  ei  arosiad  gyda  Mr.  Jones,  yr  oedd  yr  awydd 
am  bregethu  yn  parhau,  ac  yn  cryfhau  beunydd  yn  ei  feddwl ; 
ac  yr  oedd  yn  ceisio  gwneuthur  y  defnydd  goreu  o  ^3ob 
hamdden  a  gaffai,  er  ei  gymhwyso  ei  hunan  at  hyny,  gan 
edrych  yn  awr  arno  fel  gorchwyl  mawr  ei  oes.  Ac  yn  ffodus 
iddo,  yr  ydoedd  mewn  lie  nodedig  o  fanteisiol  i  hyny.  Yr  oedd 
yn  nghanol  digonedd  o  lyfrau,  gyda  chyflawn  groesaw  iddo  i'w 
defnyddio  fel  pe  buasent  yn  eiddo  iddo  ei  hun ;  ac  yr  oedd 
ganddo  befyd  gryn  lawer  o  amser  at  hyny.  Yr  oedd  Mr.  Jones 
yn  rhoddi  pob  cefnogaeth  iddo  i  ddarllen,  ac  weithiau  yn  ei 
gyfeirio  at  ryw  lyfrau  neillduol.  Teimlai  yntau  yn  dra  gofidus 
oblegyd  ei  fod  yn  analluog  i  ddefnyddio  y  cannoedd  cyfrolau,  yn 
y  Saesonaeg  ac  mewn  ieithoedd  ereill,  ag  oeddent  yn  awr  yn  ei 
gyrhaedd  :  ac  wrth  ganfod  enwau  Dr.  Owen  a  Dr.  Goodwin,  a 
Charnock  a  Flavel  a  Matthew  Henry,  a  llawer  ereill  ag  y  cly  wsai 
am  danynt,  fel  awdwyr  y  llyfrau  oeddent  o  flaen  ei  lygaid,  ac 
yntau  heb  fedru  eu  defnyddio,  yr  oedd  yn  cywilyddio  ynddo  ei 
hunan,  ac  yn  methu  maddeu  iddo  ei  hunan,  oblegj^d  y  llawenydd 
a  deimlai  pan  yn  fachgen,  ei  fod  jm  cael  ei  dynu  o'r  ysgol 
Saesonaeg,  j^^n  Llansannan,  i  weithio  ar  dj'^ddyn  ei  dad ;  ac  yn 
penderfynu  yr  ymdrechai,  yn  mhob  modd  ag  y  gallai,  tuag  at 
wneuthur  ei  golled  i  fynu.  Eithr  yr  oedd  yno  amryw  lyfrau  da, 
yn  y  Gyraraeg,  nad  oedd  efe  wedi  eu  gweled  erioed  o'r  blaen,  a 
rhai  na  welwyd  ganddo  byth  wedi  hyny ;  o'r  rhai  y  gwnaetli  y 
defnydd  goreu  a  allai,  tra  yr  oeddent  yn  ei  gyrhaedd. 

Tra  yr  ydoedd  yn  Syrior  y  dechreuodd  hefyd  gyntaf  ysgrif enu 
ei  fyfyrdodau  ar  y  testyuau  neillduol  a  ddelent  i'w  feddwl,  gan 
geisio  cyfansoddi  pregethau  fFurfiol  a  chj^flawn,  ac  mor  fanwl  ag 
y  gallai  arnynt.  Byddai  yn  eu  llunio  wrtho  ei  hunan,  pan  gydii'i 
wahanol  orchwylion,  yn  j'r  ystabl,  neu  yn  y  beudy,  neu  pa  le 


HANES   EYWYD   HENRY   REES.  G3 

bynnag  arall  y  dygwyddai  fod  pan  y  disgjaiai  yr  ysbryd  aruo ; 
ac  yn  eu  pregethu  allan,  ac  weithiau  gyda  liwyl  fawr,  a  liyny 
heb  gyineryd  gofal  digonol  bob  amser,  pa  un  a  fyddai  rhy w  rai 
yn  ei  glywed  ai  peidio.  Syrthiodd  unwaith  i  gryn  brofedigaeth 
oblegyd  diofalwch  felly,  am  yr  hyn  y  mae  genym  yr  adroddiad 
canlynol  o'i  eiddo  ef  ei  hunan  : — '•'  Yn  y  misoedd  hyn  yr  oedd  fy 
awydd  am  bregethu  yn  cryfhau  o  liyd.  Mae  yn  gofus  genyf  un 
divvrnod,  pan  oeddwn  wrthyf  fy  hun  yn  y  bendy,  ac  yn  inyfyrio 
ar  ry w  bwnc,  ddarfod  i  mi  syrthio  yn  ddifeddwl  i  adrodd  fy 
syniadau  allan,  a  hj^n}-  gyda  gradd  o  egni,  dybygid.  Ond  yn 
anffodus  i  mi,  yr  oedd  rhyw  un  yn  fy  nghlywed,  ac  aeth  y  gair 
yn  ebrwydd  i  glustiau  Mr.  Jones  fy  mod  yn  pregetliu  i'r 
gwartheg.  Pan  aethum  i'r  ty,  daetli  yntau  yn  y  man  o'r  parlvvr 
i'r  gegin ;  a  clian  rodio  yn  ol  a  blaen  yn  ol  ei  arfer,  gofynai  i  mi 
toe,  mewn  dull  lied  dawedog,  rhwng  difri  a  eliwareu, '  Pa  fatli 
oedfa  oeddwn  wedi  gael  yn  y  bendy  ?  A  oeddwn  wedi  pregethu 
yn  o  dda  ? '  Crebychai  fy  hoil  natur  dan  y  cwestiynau. 
Gwridais,  ac  ni  ddywedais  ddim.  '  Wei,  wel,'  ebe  yntau  yn  y 
man,  mewn  ton  nid  anf wynaidd,  '  mae  y  meddwl  a'r  dychymyg 
yn  gweithio  yn  o  gryf  weithiau,  onid  ydynt,  Harri  ? '  " 

Ni  a  allem  ychwanegu  cryn  lawer  yn  nghylch  y  "  rliyivun" 
yn  y  dyfyniad  blaenorol ;  eithr  gan  ei  fod  ef  ei  hunan  wedi  bod 
mor  ddistaw,  dichon  mai  gwell  i  ni  ymattal.  Yn  unig  ni  a  allwn 
ddy  wedyd,  mai  y  "  rhyiuun "  hono,  oedd  yr  unig  elf  en  dim 
annghysur  iddo  ef,  yr  hoU  amser  y  bu  yn  Syrior. 

Tra  fel  hyn  yn  ymbarotoi  ei  oreu  ar  gyfer  y  gwaith  raawr  oedd 
yn  ei  olwg  yn  y  dyfodol,  yr  oedd  yn  ymroddi  a'i  hoU  egni  i 
laf urio  gydag  amry wiol  ranau  yr  achos  crefyddol  yn  y  Bettws ; 
ac  yr  oedd  ei  wasanaeth,  yn  mhob  cylch,  yn  cael  ei  werthfawrogi 
yn  anughyfFredin  gan  yr  holl  f rawdoliaeth,  a  chan  y  gynnulleidfa. 
Yn  fuan  iawn  wedi  ei  symmudiad  yno,  fe'i  dewiswyd  yn  arwein- 
ydd  y  cann :  ac  fe  gyflawnodd  y  swydd  hono  gyda  fFyddlondeb 
mawr,  a  mesur  helaeth  o  deimlad,  tra  yr  arhosodd  yn  y  gym- 
mydogaeth.  Efe  hefyd  oedd  bywyd  y  cyfarf  odydd  gweddiau : 
ac,  yn  y  cyfFredin,  fe  fyddai  rhyw  eneinniad  hyfryd  ar  ei  ysbryd 


G-i  PEXNOD   III. 

ef  ei  huiiau,  ac  ar  y  gynnuUeitlfa,  pan  y  bycklai  yn  enau  clrosti 
gerbron  gorserldfainc  y  gras.  Ac  os  bj'clclai  ar  y  pregethwr 
angeii  brawd  i  ddechreu  y  cyfarfod,  arno  ef,  gan  amlaf,  y 
disgynai  hyny.  Yn  y  cyfarfodydd  eghvysig  drachefn,  yr  oedd 
vn  barod  liob  amser  i  gymnieryd  ei  ran  tuag  at  eu  gwneuthur 
mor  adeiladol  ag  y  gallai  i'r  lioll  aelodau,  ac,  os  na  byddai  Mr. 
Jones  yn  bresennol,  fe  fyddai  y  Blaenoriaid  yn  arbenig  au 
dysgwyliad  wrtho.  Eithr  gydar  Ysgol  Sabbothol  yr  oedd  yn 
llafurio  yn  benaf.  Ystyrid  ef,  gan  ei  ddosbarth  ei  hunan,  yn 
athraw  digymar  ;  ac  fe  ddaeth  yr  holwyddori,  yn  niwedd  yr 
vsgol,  yn  rhywbeth  hollol  newydd  dan  ei  ddwylaw  ef.  Yr  oedd 
ganddo  ddawn  neillduol  i  lunio  ei  gwestiynau,  yn  y  fath  fodd  ag 
i  gynnyrchu  meddylgarwch  yn  yr  hoU  ysgol ;  ac  yr  oedd  y 
meddylgarwch  hwnw  yn  cynnyrchu  llafur  cyffredinol,  yn  ystod 
yr  wythnos,  tuag  at  fod  yn  barod  i'w  gyfarfod  ef  y  Sabboth 
canlynol.  Fe'i  dewiswyd  hefyd,  yn  mhen  amser,  yn  nn  o 
gj-nnrychiolwyr  yr  ysgol  yn  y  Cyfarfod  Chwech-wythnosol 
perthynol  i'r  Dosbarth  ;  yn  cynnwys,  y  pryd  hwnw,  heblaw  y 
Bettws,  ysgolion  Abergele,  Brynllwyni,  Cefn,  Dyserth,  Llanelwy, 
Rhuddlan,  a'r  Towyn.  Fe  ddilynodd  y  cyfarfodydd  hyny  yn 
fFyddlawn,  hyd  nes  y  dechreuodd  bregethu,  gan  gymnierj'd  rlian 
arbenig  yn  fynych  yn  yr  ymdriniaeth  ar  yr  amrywiol  bynciau  a 
ddygid  i  sylw  yn  Xghyfarfod  Neillduol  yr  Athrawon ;  fel,  y 
daeth  yn  adnabyddus  yn  lied  fuan,  yn  nihlith  y  rhai  a  gymnier- 
ent  y  tlaenoriaeth  gyda  gwaith  yr  ysgol  yn  y  rhan  bono  o'r 
wlad,  megis  gwr  ieuanc  o  allu  pell  iawn  uwchlaw  y  cyffredin.  Fe 
fyddai  yn  fynych  iawn  hefyd  yn  cael  ei  anfon  gan  Mr.  Jones  i 
arwain  y  pregethwr  teithioi  dieithr,  a  ddygwyddai  fod  yn  y 
Bettws,  i'r  lie  nesaf  yr  ydoedd  i  fod  ynddo ;  ac  ar  achlysuron 
felly  fe  fyddai,  yn  y  cyffredin.  yu  cael  ei  alw  i  ddechreu  yr  oedfa ; 
ac  fe  wnai  hyny  bob  amser  gyda  r  fath  ddeheurwydd  a  phriodol- 
deb  a  theimlad,  fel  ag  i  adael  argraff  ddofn  ar  feddyliau  pawb  a 
fyddent  yn  bresennol  o'i  fod  wedi  ei  fwriadu  i  ryw  wasanaeth 
arbenig  gytlag  achos  crefydd.  Yn  wir  y  mac  yn  ymddangos  fod 
ei  ddoniau  gweddi,  i  ba  le  bynnag  yr  elai,  yn  tynn  sylw  neillduol. 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  65 

Y  mae  amryw  hanesion  vvedi  eu  hadrocld  i  ni  yn  cadarnhau 
hyny.  Cymmerer  yr  un  a  ganlj-n,  a  anfonwyd  i  ni  o  Wytherin, 
fel  engraifFt.  Fe  symmudodd  ei  rieni  ya  Mai,  1817,  o  Rydloew, 
i  le  a  elwir  Tyddyn  Dafydd.  yn  mhhvyf  Gwytherin.  Ni  buant 
yno  ond  yn  unig  am  flwyddyn,  eithr  symmiidasant  drachefn  yn 
Mai,  1818,  i'r  Cae  Du,  yn  mhlwj'f  Llansannan,  lie  sj^dd  am  yr 
afon  a  Chwibren  Isaf,  eu  hen  gartref.  Rywbryd,  yn  ystod  y 
flwyddyn  y  buant  yn  Nhyddyn  Dafydd,  fe  gafodd  Henry 
ganiatad  i  fyned  drosodd  am  Sabboth  i  ymweled  a'i  deulu,  ac  i 
aros  gyda  liwynt  am  ychydig  ddyddiau.  Aeth  i'r  Capel  nos  Lun 
i'r  Cyfarfod  Gweddio,  a  gofynwyd  iddo  gymmeryd  rhan  ynddo, 
yr  hyn  a  wnaeth  yn  rh\vydd.  A  deallwyd  ar  unwaifch  fod  y 
gwr  ieuanc  tal,  teneu,  lied  gyfFredin  ond  hollol  lanwaith  ei  wisg, 
yn  dra  chydnabyddus  a'r  flbrdd  i'r  nefoedd.  Fe  gynnyrcliwyd 
rhyw  deimladau  rhyfedd,  trwy  ei  weddi,  yn  yr  holl  gynnuUeidf a. 
Torodd  allan  yn  waeddi  cyfFredinol  trwy  y  lie.  Erbyn  hyn  yr 
oedd  holi  mawr,  pwy  allai  y  gwr  ieuanc  fod  ?  "  Pwy  bynnag 
ydyw,"  meddai  un  hen  wr  go  anystyriol,  "y  mae  yn  ddigon  tu 
hwnt  i  bawb  y  sydd  yma."  Yr  oedd  siarad  yn  yr  ardal,  wrth  ei 
fod  mor  dal,  ei  fod  jm  cael  myned  yn  un  o  "  Life  Guards "  y 
brenhin.  "  Na  choeliai  fawr,"  meddai  un  hen  Gristion,  "  y  mae 
rhy wbeth  mwy  yn  aros  y  gwr  ieuanc  yna ;  f e  fydd  e  yn  un  o 
'  Guards  '  Brenhin  y  nefoedd." 

Yn  mis  Mai,  1818,  fe  roddes  Mr.  Jones  Syrior  i  fynu,  ac  a  aeth 
yn  ei  ol  i  Ddinbych  i  gartreiu.  Nid  ydoedd  wedi  cael  fod  y  lie, 
ac  yn  enwedig  y  teithio  yn  misoedd  y  gauaf,  yn  ateb  cystal  i'w 
iechyd  ag  y  dysgwyliasai ;  ac  heblaw  hyny,  yr  oedd  yn  awr  wedi 
penderfynu  dwyn  allan  gyfieithiad  newydd  o'r  Rhan  gyntaf  a'r 
ail  o  waitli  Mr.  Gurnal,  3'n  gystal  ag  argraffiad  newydd  diwj'g- 
iedig  o'i  gyfieithiad  ei  hunan  o'r  drydedd  a'r  bedwaredd  Ran  ;  ac 
yr  oedd  yn  gweled  na  byddai  yn  gyfleus  iddo  wneuthur  hyny, 
heb  fod  yn  nes  i'r  Argraff-wasg  nag  yr  ydoedd  yn  Syrior.  Ac 
felly  fe  symmudodd  i'w  hen  drigle,  fel  nad  oedd  arno  mwj  ach 
angen  am  wasanaeth  Henry  Rees.  Yr  oedd  hyny,  fel  y  buasai 
yn  naturiol  disgwyl  dan  \v  amgylchiadau,  yn  gryn  brofedigaeth 


68  PENXOD   TIL 

iddo  ef.  Yr  oecld  yn  gwybod  mai  anliawdd  iawn,  os  nad  aa- 
mhosibl;  fuasai  iddo  gael  He  mor  ddymunol  i  un  o'i  dueddfryd  ef , 
— He  y  cawsai  gymmaint  o  amser  iddo  ei  hun,  a'r  fath  fanteision  i 
hunan-ddiwylliant, — ag  oedd  yn  gael  yn  Syrior.  Yr  oedd  3^11  hoir 
lawn  o  Mr.  a  Mrs.  Jones,  ac  yr  oedd  yn  hollol  sicr  eu  bod 
hwythau  yn  hoff  o  bono  yntau.  Ac  nid  hyny  yn  unig,  ond  wrth 
weled  yr  awydd  oedd  ynddo  ef  am  wybodaeth  a'i  hoffder  o 
ddarllen,  ac  wrth  sylwi  ar  y  doniau  neillduol  a  ddangosid  ganddo 
wrth  weddio,  yr  oedd  Mr.  Jones  wedi  dyfod  yn  gwbl  argyhoedd- 
edig  fed  defnydd  pregethwr  rhagorol  ynddo ;  ac  yr  oedd,  er  ys 
peth  amser,  wedi  dechreu  rhoddi  gwersi  yn  achlysurol  iddo  yn  y 
Saesonaeg,  ac  yn  ceisio  ei  arwain  iddi,  trwy  siarad  ynddi  yn 
gyfFredin  ag  ef.  Yn  awr  yr  oedd  yn  myned  i  golli  hyn  oil.  Bu 
am  yspaid  mewn  cryn  betrusder,  yn  methu  penderfynu  pa  beth 
fyddai  oreu  iddo  wneyd.  Yr  oedd  ei  dad  wedi  cael  hanes  lie  da 
iawn  iddo  yn  Xgwytherin,  yn  y  Bryntan,  yr  amaethdy  agosaf  i 
Dyddyn  Dafydd,  lie  yr  oedd  efe  ei  hunan  yn  byw.  Pe  buasai  ei 
dad  yn  aros  yn  Ngwytherin,  y  mae  yn  debyg  mai  i  Bryntan  yr 
aethai ;  ond  gan  fod  ei  dad  yn  ymadael  oddiyno  ac  yn  myned  i'r 
Cae  Du,  yr  oedd  y  cymhelliad  mawr  i  fyned  yno  yn  colli,  ac  felly 
fe  benderfynodd  nad  ai  yno.  Yr  oedd  yn  cael  ei  gymhell  yn 
fawr  gan  Mr.  Thomas  Lloyd,  un  o"i  gy feillion  mwyaf  mynwesol, 
oedd  yn  byw  gyda'i  fam  yn  y  Ty  Mawr,  i  fyned  yno ;  ond 
oblegyd  rhyw  amgylchiadau  fe  fethodd  Mr.  Lloyd  a  chael  ei 
amcan  i  ben.  Yr  oedd  ei  dad  yn  awr,  wrth  weled  nad  ydoedd 
yn  tueddu  i  fyned  i  Bryntan,  ac  yn  lied  feddwl  fod  yr  awydd  am 
brecrethu  yn  gymmaint  yn  ei  fryd  fel  mai  anhawdd  iawn  a  fuasai 
iddo  gael  lie  cyfaddas  iddo, — yn  tybied  mai  y  peth  goreu  iddo,  ar 
y  pryd,  fyddai  dychwelyd  adref,  ac  aros  gyda'i  dculu  yn  y  Cao 
Du,  i  edrych  pa  fodd  y  troai  pethau  allan,  ac  hyd  nes  y  tarawai 
ar  le  ag  a  fyddai  yn  gymmeradwy  ganddo.  Yr  oedd  yntau  ei 
hunan  yn  tcimlo  fel  ei  dad,  ac  felly  y  cytunwyd.  Yr  oedd  i 
gyfarfod  ei  ricni  yn  eu  He  newydd,  ar  eu  mynediad  hwy  yno. 
Yr  oedd  y  symmudiad  i'r  Cae  Du  yn  arv.^yddo  felly  bod  iddynt 
hwy  yn  un  dedwydd  iawn,  yn  gymmaint  ag  y  caent  eu  "  Harri  '* 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  67 

gyda  hwynt  yno,  ac  y  byddent  unwaith  drachefn  gyda'u  gilydd 
yn  deulu  cyfan.  Eithr  nid  oedd  hyny  i  fod.  Pan  y  clybu  y 
cj^feillion  crefyddol  yn  y  Bettws  am  y  penderfyniad  hwn  o'i 
eiddo,  hwy  a  aethant  i  drallod  dirfawr.  Nid  oeddent  ond 
ychydig  o  ran  nifer,  isel  gan  mwyaf  o  ran  eu  hamgylchiadau,  ac 
heb  nemawr  neb  yn  eu  plith  yn  gymhwys  iawn  i  gymmeryd  yr 
arweiniad.  Efe  oedd  enaid  ac  yni  y  canu,  y  cyfarfodydd 
gweddiau,  a'r  Ysgol  Sabbothol ;  ac  yn  absennokleb  Mr.  Jones,  er 
nad  oedd  wedi  ei  alw  yn  Flaenor,  arno  ef  y  syrthiai  y  gwaith, 
yn  benaf,  yn  y  cyfarfodydd  eglwysig.  Yr  oedd  yn  ddigon 
iddynt  golli  Mr.  Jones  o'u  plith  ;  ond  yr  oedd  y  nieddwl  am 
ei  golli  yntau  hefyd,  yn  rhywbeth  annioddefol  iddynt.  Nis 
gwyddent,  yn  wir,  pa  f odd  y  gallent  fyned  yn  mlaen  hebddo,  a 
thaer  erfynient  arno  beidio  eu  gadael.  Wedi  hir  gymhell,  fe 
addaw'odd  yntau  yr  arhosai,  ond  iddo  gael  lie,  yn  rhywle  yn  y 
gymmydogaeth,  ag  y  gallai  obeithio  y  byddai  i  raddau  yn 
gysurus  ynddo,  ond  nad  oedd  efe  byth  yn  disgwyl  am  le  tebyg  i'r 
lie  oedd  ganddo  yn  Syrior.  Yn  rhagluniaethol,  yr  oedd  ar  aniaeth- 
wr  parchus  yn  y  gymmydogaeth,  Mr.  David  Lloyd,  y  Cefn,  gerllaw 
y  Bettws,  eisieu  pen-gwas  neu  hwsmon,  ac  fe  gyflogodd  yntau  i 
fyned  yno  yn  Mai,  1818.  Nid  oedd  yn  cael  y  fath  ryddid  yno 
ag  oedd  wedi  arfer  gael  yn  Syrior,  ac  yr  oedd  y  llafur  corphorol 
a  ddisgynai  arno  yn  llawer  trymach ;  ond  yr  oedd  y  lie  yn  lie 
rhagorol,  ac  yn  raddol  fe  ennillodd  iddo  ei  hunan  braidd  gym- 
maint  o  ryddid  ag  oedd  ganddo  yn  Syrior.  Yr  oedd  i  f esur  mawr 
yn  cael  ei  adael  i'w  drefniadau  ei  hunan  gyda  golwg  ar  fj^ned  i'r 
amrywiol  gyfarfodydd  yn  y  Capel,  ar  ddyddiau  yr  wythnos  yn 
gystal  a'r  Sabboth,  am  y  gofalai  fod  gwaith  y  ffarm  yn  cael  ei 
wneyd.  Djma  y  cwbl  a  ofynai  Mr.  Lloyd.  Ac  fe  roddodd  y 
fath  foddlonrwydd  i'w  feistr  nid  yn  unig  o  ran  ei  gymeriad 
crefyddol  a'i  ymddygiadau  gweddaidd,  ond  f el  un  yn  gwir  ofalu 
am  yr  hyn  a  ymddiriedasid  iddo  ac  oedd  yn  gorphwys  arno,  fel 
yn  mhell  cyn  ei  ymadawiad  oddiyno,  yr  ymddygid  tuag  ato  yn  y 
teulu  yn  fwy  fel  pe  buasai  yn  fab  yno  nag  fel  gwas. 

Yr  oedd  yn  teimlo  chwithdod  mawr  ar  ol  colli  Mr.  Jones,  nid 


68  PiLNNOD   III. 

yn  unig  yn  yv  hya  oedd  yn  perthyn  iddo  ef  yu  bersonol,  ond 
mewn  cysylltiad  a'r  Achos  yn  _y  Bettws,  ac  yn  neilldnol  y  cy- 
farfodydd  eglvvysig.  Yr  oedd  Mr.  Jones  j'n  hj'nod  iawn  yn  y 
cyfarfodydd  hyny.  Yr  oedd  ei  feddwl  mor  gyfoethog  yn  ngwir- 
ioneddau  yr  efengj-l,  a'i  brofiad  mor  ddwfn  o'u  dy  Ian  wad  ar  ei 
galon  ei  liunan,  ac  ar  yr  iin  pryd  yr  oedd  wedi  arf er  gwyliadwriaeth 
mor  fanwl  ar  y  galon  hono  yn  ei  gogwyddiadau  dirgelaf  i  adael 
y  Duw  byw,  t'el  yr  oedd  yn  nodedig  o  fedrus,  oddiar  ei  brofiad 
persoiiol,  i  olrhain  gweithrediadau  llygredigaeth  jai  ei  gyd-aelodau, 
yn  gystal  ag  i"w  harwain  at  y  wedd  neillduol  ar  ddarpariaeth  gras 
iig  addasrwj'dd  arbenig  ynddi  i'w  hamgylchiad  hwy  er  ei  farw- 
eiddio.  Wedi  colli  y  fath  un,  a  gweled  fod  dysgwyliad  y  cyfeill- 
ion  yn  gymraaint  bellach  wrtho  ef,  fe  benderfynodd  wneuthur  a 
allai,  yn  ol  ei  amgylchiadau,  i  beidio  siomi  en  dysgwyliadau.  Yr 
oedd  yn  parhau  yr  un  mor  fFyddlawn  a  chyson  ac  egniol  gyda 
phob  rhan  o'r  gwasanaeth  yn  y  Capel,  ac  j'n  amlwg  yn  dwysau 
o  ran  ei  deimladau  crefyddol.  Yr  oedd  y  flwyddyn  hono,  a'r 
bljmyddoedd  canlynol,  yn  rhai  hynod  iawn  ar  grefydd  yn  Ngog- 
ledd  Cj'mru.  Yr  oedd  j-r  Adfywiad  grymiis  a  dorasai  allan  yn 
1817,  yn  SirGae  rnarfon,  a  adnabyddir  yn  gyffredin  wrth  yr 
enw,  "  Diwygiad  Beddgelert,"  am  mai  yno  y  dechreuodd,  wedi 
ymdaenu,  i  raddan  mwy  neu  lai,  trwy  yv  amrywiol  siroedd,  ac 
nid  oedd  odid  fan  heb  deimlo  rhyw  gymmaint  oddiwrth  ei 
efFeithiau.  Ac  er  na  bu  dim  annghyffredin  j'n  y  Bettws,  nac  yn 
yr  un  o'r  Capelau  cj'fagos,  eto  fe  gafodd  rhai  personau  braidd  j'n 
mhob  lie  ryw  adnewyddiad  hj-nod.  Yr  oedd  tri  neu  bedwar  yn 
y  Bettws  wedi  cael  rhyw  beth  tra  neillduol,  yn  enwedig  Henry 
Rees.  Ryw  brj^l  cyn  diwedd  y  flwyddyn  1818,  fe  agorwyd 
Capel  newydd  yn  y  Bettws,  ac  yr  oedd  y  Parch.  John  Elias  yn 
pregethu  yno  ar  yr  achlysur,  y  boreu  a'r  prydnawn,  a  nerthoedd 
y  nefoedd  yn  cael  eu  teimlo  trwy  ei  weinidogaeth.  Yr  oedd  y 
cyfarfod  am  ddau  ar  y  gloch,  yn  enwedig,  5'n  un  hjniod  iawn, 
nifer  mawr  wedi  tori  allan  i  waeddi  am  eu  bywyd.  Yr  oedd 
Henry  Rees,  fel  arweinydd  y  canu,  yn  sefyll  ar  risiau  y  pulpud  ; 
ac  fe  sylwid  arno  ei  fod,  yn  ystod  y  bregeth,  dan  deimladau 


HANES   EyWYD   HENBY    KEES.  69 

dwysion,  ac  o'r  braidd  yn  gallu  ei  feddianiiu  ei  hunan.  Fe 
Iwyddodd  pa  fodd  bynnag  i  hyny.  Eithr  pan  yn  canu  y  pennill 
ar  ddiwedd  yr  oedfa, — "  Anturiaf  ato  yn  hydcrus,  &c.," — fe'i 
gorchfygwyd  mor  Iwyr  gan  ei  deimladau,  nes  yn  lie  canu,  y 
torodd  allan  i  orfoleddu  mewn  hwyl  nefolaidd  annghyffredin. 
Ac  yr  oedd  y  fath  eueinniad  ar  ei  ysbryd,  y  fath  dynervvch  yn 
ei  lais,  ac  yn  enwedig  y  fath  arddei-chawgr\V3^dd  yn  y  pethau  a 
draethid  ganddo,  fel  yr  oedd  Mr,  Elias  yn  y  pulpud  yn  ym- 
ddangos  fel  wedi  ei  lyncu  gan  syndod,  a  phawb  ag  oeddent  yn  y 
Capel  ac  heb  fod  eu  hiinain  yn  gorfoleddu,  yn  gwrandaw  yn 
astud  arno  ef.  Yr  oedd  ei  frawd,  William,  yn  y  cyfarfod  hwnw, 
wedi  myned  j-no  yn  fachgen  o'r  Cae  Du  ;  ac  yr  oedd  yn  cofio  yn 
dda  cly wed  un  hen  wr  crefyddol,  ag  oedd  yn  gwrandaw  arno,  yn 
dywedyd  wrth  un  arall  pan  yn  myned  allan  o'r  Capel, — ''  Marc- 
iwch  chwi  na  bj'dd  y  gwr  ieuanc  yna,  oedd  ar  risiau  y  pulpud 
yn  gorfoleddu,  yn  mhen  ychydig  amser,  yn  bregethwr  llawn  mor 
enwog  a  John  Elias  ei  hunan."  Gwelwyd  ef  rai  prydiau  ereill, 
ond  nid  yn  fynych,  yn  ngwres  tanbaid  y  dyddiau  hyny,  yn  cael 
ei  feistroli  mor  hollol  gan  ei  deimladau,  fel  ag  i  ymollwng  gyda 
hwynt  yn  y  gynnulleidfa.  Eithr  y  mae  yn  ddiammeu  genym  ei 
fod  ef  y  pryd  hwnw,  fel  ag  yr  oedd  yn  arbenig  yn  mlynyddoedd 
diweddaf  ei  oes,  yn  dra  gofalus  i  wahaniaethu  rhwng  y  dylan- 
wadau  naturiol  hyny  nad  ydynt  ond  yn  unig  yn  goglais  y 
tymherau,  a  dylanwad  pur  y  gwirionedd  ac  Ysbryd  Duw  trwy 
y  gwirionedd,  yn  cyffwrdd  yn  uniongyrchol  a'i  galon,  ac  yn 
sancteiddio  holl  ansawdd  yr  enaid.  Pa  fodd  bynnag,  y  mae  yn 
amlwg  fod  yr  argraffiadau  ar  ei  feddwd  ef,  a  gynnyrchent  y  fath 
effeithiau,  yn  hollol  sanctaidd  o  ran  cu  natur,  oblegyd  yr  oeddent 
yn  cael  eu  dilyn  gan  sancteiddrwydd  cyfFredinol  yn  ei  holl  ymar- 
weddiad ;  yn  gymmaint  felly,  fel  ag  yr  oedd  yn  enghraifFt  nodedig 
o'r  cymeriad  a  osodir  allan  yn  un  o'i  destynau  cyntaf  ef  fel 
pregethwr : — "  Y  mae  i  Demetrius  air  da  gan  baw^b,  a  chan  y 
gwirionedd  ei  hun"  (3  loa-n  12). 


70"  PENNOD  IV. 


PENNOD     lY. 

O't  irryd  y  dechreuodd  hregethu  nes  y  gadav:odd  yr  Ysgol  yn 
^^gr^eZe:— 1819— 1821. 

AWYDD  PREGETHTJ  YX  CRYFHAU — YN  PEXDERFYXU  DECHREU — 
EI  ADRODDIAD  EF  EI  HUNAN  o'R  AMGY'LCHIADAU — Y  NEWYDD 
YN  CYEHAEDD  LLANSANXAN — YX  PREGETHU  AM  Y  TRO  CYXTAF 
YNO — PREGETHU  AR  SABBOTH  YX  LLAXGERXYW — DYXAXWAD 
El  BREGETH  AR  FEDDWL  Y  PARCH.  JOHN  JONES,  TALSARN 
— Y'MADAEL  a'R  BETTWS  A  DYCHWEL  I  DY  EI  DAD — MYNED 
Y^N  GYFAILL  I  HEX  BREGETHWR  I  GYIMDEITHASFA  Y  BALA — 
HWXW  YX  EI  GYMHELL  I  BREGETHU  ALLAX  O'r  CYLCH  A 
BENNODASID  IDDO — YR  HEX  FRAWD  HWXW  YX  HEX  DORWR 
AR  REOLAU — PENDERFYXU  MYXED  i'r  YSGOL  I  ABERGELE  AT 
Y  PARCH.  THOMAS  LLOYD— EI  DDERBYXIAD  TRA  Y'XO,  YX 
AELOD  o'r  CYFARFOD  MISOL — GAEL  EI  DAIIO  A  CHLEFYD 
TRWM — AR  OL  EI  ADFER  YN  DYCHWEL  I'R  YSGOL — MYNED 
AR  DAITH  GYDA  Y  PARCH.  JOHN  DAVIES,  NAXTGLYX — LLAX- 
GOLLEX  a  MRS.  COOPER — ADGOFIOX  A:M  GYFARFOD  MISOL 
SIR  DDINBYCH,  pax  YMUNODD  EFE  AG  EF — CYMDEITHASFA 
LLAXRWST,  1820 — CYFARFOD  MISOL  Y  BALA,  1821 — ADGOFIOX 
AM  Y  CYFARFOD  HWXW — AMSER  EI  YMADAWIAD  a'R  YSGOL 
YN  NESAU — DECHREU  PRYDERU  PA  BETH  A  GAI  AT  FYW,  A 
CHYFLAWNI  EI  WEINIDOGAETH  YN  MHLITH  Y'  METHODISTIAID, 
Y'N  OL  Y  DULL  CYFFREDIX  YX  EU  PLITH — GAEL  EI  BERSWADIO 
1  FYXED  i'r  AMWYTHIG  I  DDYSGU  Y'  GELFYDDYD  O  RWYMO 
LLYFRAU — YX    PEXDERFYXU   MYXED   YNO. 

Er  y  cyfarfod  hynod  yu  y  Bettws  ar  Agoriad  y  Capel,  yv  oedd 
y  cyfeillion  yno,  yn  gwbl  argyhoeddedig  fod  cymhAvysderau 
arbenig  ynddo  at  y  wcinidogaeth,  yn  ei  annog  yn  gryf  i  ddechreu 
pregethu ;  ac  yr  oedd  yr  awydd  am  hyny  yn  cryfhau  beunj^dd 
yn  ei  feddwl  ef  ci  himan.     Yr  oedd  yn  liollol  dawol  yn  ci  deim- 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  71 

lad,  mai  ewyllys  yr  Arglwydd  oedd  iddo  ym;^yflwyno  i'r  gwaitli ; 
ac  yr  oedd  yn  awr  yn  sicr  y  cai  bob  cefnogaeth  i  hyny  gan  yr 
eglwys  fechan  y  perthj'iiai  iddi.  Yr  unig  beth  a  barai  iddo 
betruso  dim,  oedd,  yr  amgylchiadau  neillduol  yr  ydoedd 
ynddynt :  canys  er  ei  fod,  ar  ry w  ystyr,  yn  cael  pob  rhyddid  a 
allasai  ddymuno,  pob  rhyddid  yn  sicr  ag  oedd  bosibl  yn  y  fath 
le,  eto  yr  oedd  yn  teimlo  mai  gwas  ydoedd ;  ac  nas  gallasai,  fel 
y  cyfryw,  ddysgwyl  cael  myned,  yn  ol  trefr  y  Cyfundeb  y 
perthynai  iddo,  ar  deithiau  am  filldiroedd  bob  Sabboth,  a  dyled- 
swyddau  uniongyrchol  ei  sefyllfa  yn  gorphwys  arno  i'w  cyflawni 
gartref.  Pa  fodd  l^ynnag,  fel  yr  oedd  amser  ei  arosiad  yn  y 
Cefn  yn  tynu  tua'r  terfyn,  a  chan  gymmeryd  mantais  ar  yr 
annogaethau  a  roddid  iddo  gan  y  cyfeillion  yn  y  Bettws,  a'r 
teimladau  caredis^  a  ddangosid  tuao^  ato  ffan  yr  holl  eoflwvs,  fe 
benderfynodd  ymaflyd  yn  y  gorchwyl.  Ni  a  adawn  iddo  e£  ei 
liunan  adrodd  yr  hyn  a  roddir  ganddo  o'r  hanes  : — "  Kywbryd 
yn  y  flwyddyn  gyntaf  ar  ol  ymadael  a  Mr.  Jones,  pan  rhwng  un 
a  dwy-ar-hugain  oed,  y  dechreuais  bregethu  ;  ac,  os  wyf  yn  cofio 
yn  iawn,  yn  Llaneilian,  pentref  bychan  rhwng  Bettws,  Abergele, 
a  Chonwy,  y  bu  hyny.  Dechreuais  yn  debyg  i  ddyn  yn  priodi 
yn  ieuanc,  heb  fawr  o  reswm  i'w  roddi  dros  hyny,  ond  yn  unig 
fod  ynof  ryw  hofiller  mawr  at  y  gwaith.  Gallaswn  ddyweyd 
am  y  weinidogaeth  yn  debyg  i  Samson  wrth  ei  dad  am  y  wraig 
o  Timnath, '  Cymmer  hi  i  mi,  canys  y  mae  hi  wrth  fy  modd  i.' 
Yr  oedd  y  cariad  yn  blentynaidd  ac  arwynebol,  mae'n  wir,  ond 
yr  oedd  ef  yma.  Yr  wyf  yn  cofio  yn  dda  y  prydnawngwaith, 
wrth  ddyfod  adref  o  dy  y  crydd  gyda  phar  o  esgidiau  newydd, 
fy  mod  yn  gobeithio  yn  weddigar  y  cawn  ddechreu  pregethu  cyn 
eu  gwisgo  allan  ;  ac  mi  a  gefais  fy  njanuniad  hefyd." 

Yr  oedd  hyn,  fel  y  sicrhawyd  i  ni  gan  y  diweddar  Barch. 
Hugh  Hughes,  Abergele,  yn  nechreu  Ebrill,  1819.  Dywedai  Mr. 
Hughes  wrthym  fod  Mr.  Rees  wedi  dechreu  pregethu  flwyddyn 
union  ar  ei  ol  ef,  ac  mai  yr  ail  Sabboth  yn  Ebrill,  1818,  y 
dechreuasai  efe.  Yr  ydym  wedi  methu,  er  pob  ymdrech  o'r 
eiddom,  a  chad  allan  y  manylion  yn  gysylltiedig  a'r  cychwyniad 


72  PE.;xoD  IV. 

cyntaf  arno :  megis  pwy  a  anfonwyd  dros  y  Cyfart'ud  Misol  yn 
genhadau  i  ymddiddan  ag  ef ,  ac  i  gynnneryd  llais  yr  eghvys  ar  yr 
achos ;  a  pha  fodd  yr  oedd  yntau  yn  ateb  ar  yr  aingj-lchiad ;  yr 
hyn,erbyn  hyn,  a  fuasai  yn  dra  dyddorol.  Dichon  mai  Mr.  John 
Davie-5,  Xantglyn,  a  Mr.  Peter  Roberts,  Llansannan,  oeddent  y 
gweinidogion  ;  oud  nid  oes  genym  un  amcan  gyda  golwg  ar  y 
Blaenoriaid.  Xi  chlywsom  ddim  ychwaith  am  y  modd  j'r  oedd 
yntau  yn  ateb.  Y  cwbl  sydd  sicr  yw,  iddo  gael  cymmeradwy- 
aeth  unfrydol  j^r  eglwys  ;  ac  iddo  bregethu  y  tro  cjaitaf ,  yn  ol  yr 
adroddiad  odditan  ei  law  ef  ei  hunan,  yn  y  lie  a  nodwyd.  Cyr- 
haeddodd  y  newydd  ei  fod  wedi  dechreu  pregethu  yn  mhen 
ychydig  ddyddiau  i  glustiau  ei  rieni,  a  pharai  iddynt  lawenydd 
a  phryder.  Yr  oeddent  yn  gweled  ei  fod  yn  awr  wedi  cyrhaedd 
dymimiad  uchaf  a  phenaf  ei  galon,  er  ys  blynyddau  lawer,  ac 
felly  nis  gallent  lai  na  llawenhau ;  ond  yr  oeddent  yn  dra 
phryderus  yn  nghylch  ei  Iwyddiant,  ac  yn  enwedig  g}'da  gohvg 
ar  y  modd  y  byddai  arno  yn  y  dyfodol.  Yn  mhen  diwrnod  nen 
ddau  wedi  clywed  o  honynt  y  newydd,  fe  anfonwyd  ei  frawd, 
William,  gan  ei  fam,  gyda  rhyw  ddillad  iddo  i'r  Cefn,  gan 
orchymyn  iddo  beidio  a  chymmeryd  arno  wrtho  eu  bod  wedi 
clywed  dim  am  ei  bregethu,  oni  soniai  efe  ei  hun  am  hyny.  Ac 
y  mae  Dr.  Rees  yn  rhoddi  i  ni  yr  adroddiad  canlynol  am  ei  ym- 
weliad  ks  ef  : — "  Aethum  i'r  Cefn  a  chefais  v  teulu  ar  eu  ciniaw 
yno.  Wedi  y  ciniaw,  aethom  yn  nghj'd  ein  dau  i'r  maes :  ac  ar 
ol  cwrs  o  ymddyddan,  gofyuai,  '  A  glywsoch  chwi  rywbeth  am 
danaf  fi  acw  ? '  '  Do,'  meddwn  innau,  '  ni  a  glywsom  eich  bod 
wedi  dechreu  pregethu.'  '  Beth  oedd  fy  nhad  a'm  mam  yn  ddy- 
weyd  am  hyny  ? '  '  Ni  chly wais  i  mo  honyn'  nhw  yn  dy  weyd 
fawr,  ond  mi  a  wn  o'r  goreu,  eu  bod  yn  falch  o'r  newydd.'  Ac 
mi  a  ychwanegwn, '  Y  mae  Shon  o'r  Hendre  yn  dyweyd,  mai  yno 
y  dylech,  ac  mai  yno  y  rhaid  i  chwi,  bregethu  y  bregeth  gyntaf 
yn  Llansannan.'  '  Wei,  dy wedwch  wrtho,'  ebai  yntau, '  mai  felly 
y  dymunwn  innau  iddi  fod,  ac  mai  felly  y  caiff  hi  fod.'  Wedi 
hyny,  pennodwyd  yr  amser.  '  Mi  a  ddeuaf  adref,'  meddai,  '  y 
dydd  a'r  dydd  yr  wytlmos  nesaf,"  gan  enwi  y  diwrnod,  '  ac  mi  a 


HAXES   BYWYD   HENRY    REES.  73 

bregethaf  yu  yr  HenJre  y  noson  hono.'  Dycliwelais  adref  yr 
liwyr  hwnw,  yn  llawen  fy  nghalon,  gycla  chyhoeddiad  fy  nirawd ; 
a  thrannoeth  fe  anfonwyd  y  newydd  da  i  Shon  o'r  Hendre,  yr 
hwn  oedd  la  wen  iawn  o'i  blegid.  Cylioeddodd  Shon  y  newydd 
trwy  yr  holl  ardal.  Yr  oedd  llais  Shon  fel  llais  taran  ;  a  phan 
t'yddai  dan  ryw  gynhyrfiad,  ac  achos  yn  galw,  rhoddai  floedd- 
iadau  a  seinient  trwy  yr  holl  fro.  Yr  oedd  Shon  yn  dysgwyl  am 
y  pregethwr  mor  awyddus  agy  dysgwyliai  Cornelius  y, Can wriad 
am  Simon  Petr  gynt,  ac  '  wedi  galw  ei  geraint  ai  gymmydogion 
yn  ngliyd  ; '  y  rhai,  pan  ddaeth  yr  adeg,  a  ymgasglasant  yn  fwy 
na  llonaid  y  ty  o  gynnulleidfa.  Gosodwyd  y  pregethwr  i  sefyll 
ar  gadair,  a  daliai  Shon  ei  ysgwydd  gref  fel  astell  pulpud  iddo 
Y  testyn  oedd  3  Epistol  loan,  12  adnod :  '  Y  mae  i  Demetrius 
air  da  gan  hatub,  a  chan  y  givirionedd  ei  hunJ  Cafodd  oedfa 
bur  hwylus.  Yr  oedd  Shon  o'r  Hendre,  beth  bynnag,  yn  barnu 
nad  oedd  y  fath  bregethwr  yn  Nghymru,  os  yn  y  byd,  a  Harri 
Rees.  Ar  ol  ei  wrando  y  tro  cyntaf  hwnw,  dywedai  ei  dad, '  ei 
fod  yn  meddwl  y  gwnai  efe  well  pregethwr  na  dim  arall,'  Pan 
ofynid  i'w  fam,  pa  fodd  yr  oedd  hi  yn  teimlo  wrth  ei  wrando  ? 
'  Teimlo,'  ineddai  hithau,  '  yn  union  yr  un  fath  a  Shon  o  Fryn- 
anllach,  wrth  wrando  ar  ei  fab,  Peter  Roberts,  yn  pregethu  y  tro 
cyntaf.'  '  Wei,'  fe  ofynid  iddi,  '  pa  fodd  yr  oedd  Shon  yn 
teimlo  ? '  '  Dyna  fel  y  dywedai  Shon,'  ebai  hi,  '  yr  oeddwn  yn 
ofni  iddo  fo  daflu  y  drol  o  hyd ;  a  minnau  yn  cydio  yn  y  gornel 
i  geisio  ei  dal  hi  ar  ei  holwyn.'  '  'Doedd  dim  tebyg  i  daflu  y 
drol  yn  yr  Hendre  neithiwr,'  ebe  y  Hall.  '  Hwyrach  nad  oedd,' 
atebai  hithau, '  ond  yr  oedd  arnaf  li  ofn  rliag  i  hyny  ddigwydd.' 
Wedi'r  cwbl,  purion  peth  i  bregethwr  ieuanc  fyddai  iddo 
ddigwydd  '  tajiit,  y  drol '  ambell  waith,  yn  enwedig  os  bydd  yn 
wr  ymadroddus,  i  fod  yn  '  swmbwl  yn  ei  gnawd '  i'w  gadw  rhag 
tra-ymddyrchafu,  ac  i  ddysgu  gwylder,  gwyliadwriaeth,  a  gofal 
iddo. 

"  Daeth  yn  fuan  wedi  hyny  i  Lansannan  i  bregethu  ar  nos 
Sabboth,  yn  y  Capel.  Nid  ydwyf  yn  cofio  beth  oedd  ei  destyn  y 
tro  hwnw,  ond  yr  wyf  yn  cofio  fod  yno  dyrfa  fawr  yn  gwrando, 
a  bod  canmoliaeth  mawr  i'r  pregethwr." 


74  PENNOD    IV. 

Yn  mhen  ychydig  Sabbothau  wedi  iddo  ddcchreu  pregethu  fe 
aeth  i  Langemy w  i  bregethu.  Y  mae  yn  rhaid  fod  hyny  yn  mis 
Ebrill,  neu  y  Sul  cyntaf  yn  Mai :  oblegid  y  mae  genym  dystiol- 
aeth  bendant  y  diweddar  Barch,  John  Jones,  Talsam,  ei  fod  e£ 
yn  gwrandaw  arno  yno,  ac  j'r  oedd  efe  yn  ymadael  a  Llan- 
gernyw  i  fyned  i  Ddolyddelen,  yn  yr  hen  Galanmai,  1819. 
Llawer  gwaith  y  clywsom  ef,  gj'da  theimlad  dwys  ac  mewn 
hwjd  liappus,  yn  cyfeirio  at  yr  oedfa  yn  Nghapel  y  Cefn  Coeh, 
a'r  argraffiadau  a  deimlodd  ar  ei  feddwl  ynddi, — "  pan  oedd 
Henry  Rees  yna  yn  newydd  danlli  o'r  tnint,  ac  argraff  ei  Frenhin 
yn  dysgleirio  arno."  Ni  a  ddodwn  i  mewn  yma  yr  hyn  a  ysgrif- 
enwyd  genym  yn  Ngholiant  Mr.  John  Jones  am  dano  gyda 
chyfeiriad  at  yr  adeg  hon  ; — "  Ry w  bryd  yn  yr  adeg  yma,  tua 
dechreu  y  flwyddjm  1819  "  (yr  ydym  yn  gweled  yn  awr  y  dylasem 
ddywedyd,  tua  dechreu  yr  haf),  "  fe  ddaeth  Mr.  Henry  Rees,  y 
pryd  hyny  o  Lansannan,  i  Langernyw  i  bregethu.  Yr  oedd  liyn 
yn  fuan  iawn,  yn  wir  yn  mhen  ychydig  wythnosau,  wedi  iddo 
ddechreu  ar  y  gwaith  oedd  eisoes  wedi  llyncu  ei  holl  fryd,  ac  yr 
arddangosai  y  fath  gymhwysderau  iddo.  Yr  oedd  y  fath  ddifrif- 
oldeb  yn  null,  y  fath  danbeidrwydd  yn  ysbryd,  y  fath  ireidd-dra 
yn  nheimlad,  a'r  fath  briodoldeb  yn  sylwadau  y  pregetlnvr 
ieuanc,  fel  y  cafodd  ei  bregeth  argraff  annghyfFredin  ar  feddwl 
John  Jones.  Daeth  i  deimlo  pwj'S  cadwedigaeth  ei  enaid  ei  hun 
i'r  fath  raddau  dan  ei  weinidogaeth,  fel  y  penderfynodd  ymroddi 
yn  gwbl  yn  eiddo  i'r  Gwaredwr  ;  a  phenderfynodd  hefyd,  yn  jv 
un  oedfa,  y  cysegrai  weddill  ei  oes  i  bregethu  y  Gwaredwr  liwnv.- 
i'w  gydwladwyr  "  (tudal.  58,  59). 

Calanmai,  1819,  fe  ymadawodd  Henry  Rees  a'r  Cefn,  ac  a'r 
Bettws,  ac  a  ddychwelodd  adref  i  dy  ei  dad, — ^y  Cae  Du  erbyn 
liyny.  Yr  oedd  yn  teimlo  yn  anhawdd  iawn  ganddo  ymadael 
a'i  gyfeillion  yn  y  Bettws,  y  rhai  a  ddangosent  y  fath  ymlyniad 
wrtho,  ac  a  gawsai  bob  amser  mor  garedig  iddo.  Yr  oedd  3m 
neillduol  yn  teimlo  drostynt  oblegid  eu  bod  yn  dra  amddifad  o 
neb  i'w  harwain  yn  eu  cyfarfodydd  eglwysig.  Ond  nid  oedd 
ffanddo  ddim  arall  i'w  wncuthur.     Yr  oedd  ei   amo-ylchiadau  ef 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  75 

y  fath  erbyn  hyn,  fel  yr  oedd,  er  ei  lioll  serch  tuag  atynt  a'i  holl 
bryder  yn  eu  cylch,  dan  angenrheidrwydd  i  ddycliwelyd  at  ei 
rieni,  er  cael  ei  liunan  yn  lioliol  rydd  at  y  gwaith  mawr  yr  oedd 
wedi  cysegru  ei  oes  iddo.  Ac  o'r  tu  arall,  yr  oedd  yn  llawen 
iawn  o'i  gael  ei  hiinan  drachefn  yn  nhy  ei  dad,  ac  yn  nghanol 
hen  gyfeillion  ei  febyd  a'i  ieuenctyd,  y  rhai  yr  oedd  mor  ad- 
nabyddus  o  honynt,  ac  y  gwyddai  eu  bod  yn  teimlo  yn  garedig 
iawn  tuag  ato,  ac  yn  barod  i  roddi  pob  cynnorthwy  iddo.  Pa 
fodd  bynnag,  ni  chafodd  lonj'dd  i  aros  gartref  ond  byr  amser. 
Yn  mhen  ychydig  wythnosau  wedi  iddo  ddycliwelyd,  daeth  y 
diweddar  Mr.  John  Williams,  o  Meidrim,  Sir  Gaerfyrddin,  i  Lan- 
sannan,  ar  ei  daith  trwy  y  wlad,  rhyngddo  a  Chymdeithasfa  y 
Bala  y  flwyddyn  hono.  Yr  oedd  efe  j^n  bregethwr  tra  chym- 
meradwy,  ac,  yn  achlysurol,  yn  cael  oediaon  tra  nerthol.  Eithr 
nid  oedd  dim  a'i  boddlonai,  yn  awr,  heb  iddo  gael  Henry  Rees 
yn  gydymaith  iddo  hyd  Gymdeithasfa  y  Bala,  yr  hon  oedd  i  fod 
yn  mhen  tua  phythefnos.  Beth  oedd  i'w  wneyd  ?  Yr  oedd  efe 
jeto  heb  ei  dderbyn  i'r  Cyfarfod  Misol ;  ac  afreolaidd  oedd  i 
'  bregethwr  ieuanc  fyned  i  un  lie  allan  o  amgylchoedd  ei  gartref, 
cyn  iddo  gael  y  derbyniad  hwnw.  Ond  dadleuai  John  Williams 
y  gallai  pregethwr  ieuanc  felly  fyned  yn  gydymaith  i  hen 
bregethwr,  i'w  arwain  o  fan  i  fan,  ac  i  ddechreu  yr  oedf aon  iddo. 
Boddlonodd  Mr.  Peter  Roberts  o'r  diwedd  iddo  fyned,  os  mynai, 
ond  iddo  ddeall  y  byddai  raid  iddo  gymmeryd  y  cyfrifoldeb  arno 
ei  hun.  Ac  felly  f u.  Cydsyniodd  i  fyned.  Rhoddodd  ei  dad 
fenthyg  un  o'r  cefFylau  iddo,  ac  ymaith  ag  ef ,  drannoeth,  gyda 
John  Williams  ;  a  chawsant  bythefnos  o  daith  dra  chysurus.  Yn 
mhen  diwrnod  neu  ddau,  ni  foddlonai  yr  hen  bregethwr  ar  i'w 
gydymaith  ieuanc  ddechreu  yr  oedfaon  yn  unig,  ond  mynai  iddo 
bregethu.  Cydsyniodd  yntau  i  wneyd  mewn  rhyw  le,  nad  oedd 
yn  mhell  iawn  y  tu  allan  i'r  cylch  a  roddasid  iddo  ef.  Eithr 
wedi  gwneyd  unwaith,  bu  raid  iddo  wneyd  drachefn ;  ac  felly 
ddwywaith  neu  dair  bob  dydd,  hyd  nes  y  cyrhaeddasant  i'r 
Bala,  i'r  Gymdeithasfa ;  y  tro  cyntaf  iddo  ef  fod  yno  fel 
pregethwr.     Daeth  fel  hyn  yn  adnabyddus  fel  pregethwr,  mewn 


76  rEKNOB    IV. 

rhan  helaeth  o'i  Sir  ei  hunrai,  a  rhai  rhanau  o  Sir  Feirionydd 
cyn  ei  dderbyn  yn  aelod"  o'r  Cyfarfod  Misol,  a  phan  nad  oedd  eto 
ond  ychydig  wythnosau  er  y  pryd  y  dechreuasai  bregefchu ;  ac 
yr  oedd  yn  mhob  man  yn  ennill  cymineradwyaeth  mawr.  Yr 
un  pryd,  y  mae  yn  amlwg  t'od  yma  gryn  afreoleidd-dra ;  ac 
ychydig  oedd  John  Williams  yn  ystyried  o'r  helbul,  a  allasai 
ddwyn  ar  y  g\Vr  ieuanc,  trwy  ei  dynu  felly  oddicartref,  ac  yn 
enwedig  trwy  ei  gymhell  i  bregethu.  Yn  wir,  ni  a  gawn  weled 
yn  fuan  na  ddiangodd  y  pregethwr  ieuanc  ddim  heb  ryw  gym- 
maint  o  fflangellaii,  ac  na  wyddis  pa  faint  mwy  a  allasai  gael,  oni 
buasai  fod  ganddo  gyfaill  yn  y  llys,  ac  yn  enwedig  bod  ei  Dduw 
gydag  ef.  Eithr  yr  oedd  John  Williams  yn  hen  adnabyddus, 
fel  un  tra  esgeulus  o  Reolau  y  Cyfundeb  y  perthynai  iddo.  Bu 
agos  iddo  unwaith  ei  huiian  a  chael  ei  ddiswyddo,  os  nad  ei 
ddiarddel,  oblegyd  hyny.  Rhyw  ddeg  neu  ddeuddeng  miynedd 
cyn  hyn,  a  rhai  blynyddoedd  cyn  yr  Ordeiniad  cyntaf  ar  Wein- 
idogion  yn  y  Cyfundeb  i  weinyddu  yr  Ordinhadau,  yr  oedd  John 
Williams,  ar  ei  awdurdod  ei  hunan,  wedi  bedyddio  plentyn. 
Xid  ydym  yn  hollol  sicr  o'r  amgylchiadau  dan  y  rhai  y  gwnaeth 
hyny,  ac  y  mae  yr  adroddiadau  am  hyny  yn  gvvahaniaethu.  Yn 
ol  un  adroddiad,  yr  oedd  y  baban  wedi  ei  ddwyn  i'r  Capel  i'w 
fedyddio,  oddiar  y  dybiaeth  mai  yr  hen  Ofteiriad,  Mr.  John 
Williams,  Pantycelyn,  oedd  wedi  ei  gyhoeddi  i  fod  yno  yn 
pregethu,  ac  i  John  Williams  ryfygu  gwneyd  yr  hyn  a 
f wriedid  iddo  ef.  Y  mae  hyny  yn  lied  annhebyg :  canys 
prin  y  buasai  Blaenoriaid  y  Capel,  yn  ol  y  syniadau  a  ftynent 
yn  gyffredin  y  pr3'd  hwnw,  yn  caniatau  hyny.  Yr  adroddiad 
arall  ydyw,  fod  y  plentyn  yn  glaf,  a  bod  y  rhieni  yn  ofni  iddo 
farw  ;  ac  felly,  yn  gymmaint  a  bod  Ofteiriad  y  plwyf  yn  ad- 
nabyddus fel  dyn  meddw  ac  annuwiol  iawn,  eu  bod  wedi  gofyn 
i  John  Williams  fedyddio  y  baban.  Y  mae  yr  amddifFyniad  a 
wneid  iddo  gan  y  diweddar  ^Ir.  Charles  o  (Jaerfyrddin,  oddiwrth 
y  caniatad  a  roddir  yn  Eglwys  Loegr  i  wragedd  a  meddygon 
fedyddio  mewn  amgylchiad  felly,  yn  hytrach  yn  profi  mai  dyna 
yr  amgjncliiad  dan  ba  un  yr  oedd  efe  wedi  bedyddio  y  plentyn  ; 


HANES    BYVN'YD    HEXRY    REES.  77 

tra  o'r  tu  arall,  y  mae  yn  rhyfedd  os  felly,  pa  fodd  y  parodd  y 
peth  y  fath  gynliwrf.  Pa  fodd  bynnag  fe  barodd  gynhwrf  an- 
nghyfFredin  trwv  yr  holl  wlad  ;  ac  yr  oedd  yr  offeiriaid,  y  rliai 
oeddent  ar  y  pryd  yn  blaenori  yn  y  Cyfundeb,  ac  yn  edrych  ar 
Weinyddiad  yr  Ordinhadau  fel  eu  gwaith  arbenig  hwy,  wedi 
cyffroi  yn  arutlir.  Fe  ddygwyd  yr  achos  i  sylw  yn  y  Gym- 
deithasfa,  yr  hon  a  gynnaliwyd  jm  Aberteifi,  yn  nechreu  y 
flwyddyn  1807  ;  ac  ymosodwyd  yn  dost  ar  Johr  Williams  gan 
yr  holl  ofFeiriaid  oeddent  yn  bresennol,  oddieithr  Mr.  Williams  o 
Lcdrod,  yr  li^vn  a  geisiai  ei  esgusodi,  ac  a  ddadleuai  am  dynerwch 
tuag  ato.  Yr  oedd  efe  yn  cydnabod  fod  yn  ddrwg  ganddo  ei 
fod  wedi  gwneuthur  dim  ag  oedd  yn  digio  ei  frodyr  urddasol, 
ond  nis  gwnai  mewn  vin  modd  gydnabod  ei  fod  wedi  gwneuthur 
dim  oedd  yn  digio  Duw,  neu  yn  annheilwng  o'r  efengyl.  Ar 
hyny  yr  oedd  Mr.  Jones,  Llangan,  a  Mr.  Griffiths,  Nefern,  a'r 
oifeiriaid  ereill,  gyda'r  eithriad  a  nodwyd,  am  ei  ddiarddel 
ar  unwaith.  Wedi  i  Mr.  Ebenezer  Morris,  ac  un  neu  ddau  ereill, 
siarad  yn  gryf  am  dj^nerwch  tuag  ato,  a  phan  oedd  Mr.  Jones, 
Llangan,  ar  godi  i  roddi  y  peth  i'r  Cyfarfod  i'w  ddiswyddo,  fe 
gododd  Mr.  James,  Pen  Blaen,  Abergavenny  ar  ol  hyny,  ac  a 
ddywedodd,  gyda  gwedd  hollol  ddifrifol,  ac  eto  yn  amlwg 
yn  wawdus  iawn, — ''  Wei,  Jacki  bach,  druan  o  honot  ti ! 
y  mae  yn  ddrwg,  yn  ddrwg  iawn,  genyf  ti  drosot !  Pa  beth  a 
ddaw  o  honot  ti  ?  Pe  buasit  ti  wedi  pechu  yn  erbyn  yr  Ar- 
glwydd, — ond  yr  wyt  ti  yn  dyweyd  na  wneist  ti  ddim, — eithr  pe 
buasit  wedi  gwneyd,  ti  gawsit  faddeuant  ganddo  ef,  ond  i  ti 
edifarhau.  Pe  buasit  ti  wedi  pechu  3m  erbyn  dynion  cyffredin, 
ti  gawsit  faddeuant  ganddynt  hwythau,  ond  i  ti  ddyweyd  fod  j'n 
edifar  genyt.  Ond  druan  o  honot  ti,  Jacki  bach !  yr  wyt  ti 
wedi  pechu  yn  erbyn  yr  ofteiriaid ;  ni  chei  di  ddim  maddeuant 
yn  y  byd  hwn,  na'r  hwn  a  ddaw."  Ar  hyny  fe  dorodd  cryn  nifer 
i  chwerthin  dros  y  lie,  ac  fe  gollodd  Mr.  Jones  ei  dymher,  gan 
wylltio,  ac  ateb,  mewn  llais  a  dull  hollol  wahanol  iddo  ei 
hunan : — "  Nage,  nage,  Mr.  James  ;  peidiwch  gwneyd  cam  a  r 
offeiriaid  ychwaith ;  yn  erbyn  Duw  yr  ym  ni  yn  credu  y  mae 


78  PEN  NOD   IV. 

wedi  pechu."  "  Na,  na,  Mr.  Jones ;  y  mae  eich  bod  cliwi  yn 
gwylltio,  yn  ngwyneb  fy  nhipyn  digrifwcli  i,  yn  profi  mai 
yn  erbyn  yr  offeiriaid  y  mae  efe  wedi  pechu,  canys  nid 
ydych  yn  arfer  gwylltio  fel  yna  wrth  y  rhai  sydd  yn  pechu  yn 
erbyn  yr  Arglwydd."  "  Y  mae  yn  debyg  yn  wir,  eich  bod  chwi 
yn  iawn,  Mr.  James  bach,"  ebai  Mr.  Jones,  mewn  dull  tra 
gwahanol,  ac  mewn  ysbryd  tra  addfwyn ;  "  y  mae  yr  hen  hunan 
ymn  yn  fy  nilyn  i  yn  barhaus,  ac  i  bob  man."  Fe  welodd  Mr. 
Jones,  a'r  offeiriaid  ereill,  fod  y  teimlad  yn  rhy  gryf  yn  mhlaid 
John  Williams,  iddynt  feddwl  am  feiddio  ei  ddiarddel ;  ac  felly 
fe  ddiangodd,  yn  unig  ar  gael  ei  attal  i  bregethu  am  fis.  Ac  fe 
ddywedir  fod  Mr.  James  a  Mr.  Jones  yn  cyd-bregethu  yn  happus 
a  u  gilydd,  yn  yr  oedfa  am  ddeg,  jm  y  Gymanfa  drannoeth.  Fe 
wnaeth  y  cjmhwrf  hwn  John  Williams  yn  boblogaidd  iawn,  fel 
y  gwr  oedd  wedi  herio  yr  offeiriaid,  ac  wedi  cael  mewn  ystyr 
fuddugoliaeth  arnynt ;  ac  y  mae  yn  ddiammeu  iddo  hefyd  was- 
anaethu  i  gryfhau  y  teimlad,  ag  oedd  eisoes  yn  dra  chyffredinol, 
am  gael  Neillduo  Pregethwyr,  o'n  plith  ni  ein  hunain,  i  weinyddu 
y  Sacramentau.  Ond  yr  oeddem  yn  adrodd  yr  hanes  yna,  er 
rhoddi  rhyw  gip-olwg  i'r  darllenydd  ar  gymeriad  y  gwr  a 
berswadiodd  Henry  Rees  i'r  afreoleidd-dra,  a  allasai  droi  allau 
yn  gryn  brofedigaeth  iddo  yntau  ;  afreoleidd-dra,  ag  yr  ydym 
erbyn  hyn  yn  synu,  pa  fodd,  ac  yntau  y  fath  un,  yr  hudwyd  ef 
iddo. 

Wedi  dychwelyd  o  Gymdeithasfa  y  Bala,  fe  fu  yn  aros  gartref 
yn  y  Cae  Du  am  ychydig  wythnosau,  ac  yn  myned  i  bregethu  ar 
y  Sabbothau  i  lyw  leoedd  o  fewn  y  cylch  yr  oedd  ynddo,  a  phob 
amser  gyda  chymmeradwyaeth  mawr.  Eithr  fel  yr  oedd  yn 
ymarfer  ar  gwaith,  yr  ydoedd  yn  dyfod  yn  f wy-fwy  argyhoedd- 
edig  o'i  bwysigrwydd,  ac  yn  fwy-fwy  ymwybodol  o'i  ddiffygion 
ei  hunan  gyda  golwg  arno.  Yr  oedd  yn  cofio  braidd  beunydd 
am  y  llyfrau  a  welsai  yn  Syrior  ;  ac  yr  oedd  yn  meddwl  pe 
cawsai  afael  ar  y  rhai  hj-ny,  ac  j^n  gallu  gwneuthur  defnydd  o 
honynt,  y  cawsai  ynddynt  lawer  iawn  o'r  cymhorth  a  deimlai 
oedd  yn  eisiau  arno ;  ac  felly  yr  oedd  yn  llawn  awydd  am  gael 


HAXES   EYWYD   HENRY   EEES.  79 

ychydig  ysgol,  fel  ag  i  cklj^sgu  cymmaint  o  leiaf  o  Saesonaeg  ag 
a'i  galluogai  i  ddefnyddio  Awdwyr  Duwinyddol  yn  lied  rwydd 
ynddi.  Wedi  cryn  lawer  o  siarad  a'i  rieni,  ac  ymgynghori  a  Mr. 
Peter  Koberts,  a  chael  ei  gymhell,  yn  enwedig,  gan  ei  gyfaill,  Mr. 
Thomas  Lloyd,  Ty  Mawr, — ond  yn  gwbl  groes  i  feddwl  John 
Roberts,  yr  Hendre,  a'r  nifer  mwyaf  o'r  hen  bobl  yn  Llansannan, 
— fe  benderfynodd  fyned  i'r  ysgol  at  y  Parch.  Thomas  Lloyd, 
Abergele ;  ac  ar  agoriad  yr  ysgol,  wedi  gwyl-ddyddiau  yr  Haf, 
1819,  fe  symmudodd  yno.  Fe  gafodd  yn  Mr.  Lloyd  athraw 
ffyddlawn  a  charedig,  ac  fe  goleddai  y  dysgybl  y  parch  mwyaf, 
hyd  ddiwedd  ei  oes,  i'w  enw  ac  i'w  goffadwriaeth ;  fel  y  dengys 
yr  Erthygl  a  ysgrif enwyd  ganddo  arno,  yr  hon  a  ymddangosodd 
yn  y  Traethodydd,  am  Ebrill,  1853.  Yr  oedd  yn  dueddol  iawn  i 
siarad  am  dano,  a  phob  amser  yn  arwyddo  teimladau  cynhes 
iawn  tuag  ato.  Cafodd  letty  cysurus  iawn  yn  Abergele,  "  mor 
gryno,"  meddai  ei  fam,  yr  hon  a  aethai  yno  i  chwilio  am  y  lie, 
"  a  nyth  aderyn  ; "  ac  f e  ymroddodd,  ar  unwaith,  i'w  wneuthur  ei 
hunan  mor  ddefnyddiol  ag  y  gallai  gyda  r  achos  crefyddol  yno. 
Er  fod  yr  aelodau  eglwysig,  gan  mwyaf,  yn  hollol  ddieithr  iddo, 
eto  yr  oedd  ganddo  rai  cyfeillion  anwyl  yn  y  lie  ;  ac  yr  oedd  Mr. 
Thomas  Lloyd,  Ty  ]\Iawr,  ei  brif  gyfaill  ar  y  pryd,  yn  un  o'r 
Blaenoriaid  yno.  Y  mae  ger  ein  bron  yn  awr,  Lyfr  Goffadwr- 
iaeth am  y  Cyfarfodydd  eglwysig,  yn  Abergele,  am  bob  wyth- 
nos,  yn  y  blynyddoedd  1819,  1820,  ac  1821 ;  yn  cynnwys  dyddiad 
neu  amseriad  pob  Cyfarfod  ;  pwy  oedd  yn  dechreu  y  Cyfarfod ; 
y  materion  neillduol  a  fyddent  dan  sylw,  ac  a  phwy  yr  ym- 
ddiddenid,  yn  mhob  Cyfarfod  ;  a  phwy  fyddai  yn  gweddio  ar  y 
diwedd.  Y  mae  y  Cofnodion  yn  llawysgrifen  Mr.  Lloyd,  Ty- 
Mawr.  Y  mae  enw  "  Henry  Rees,"  yn  y  Cofnodau  hyn,  i'w  gael 
gyntaf,  yn  terfynu  y  Cyfarfod  trwy  weddi,  nos  lau,  Mai  13, 
1819  ;  ac  yn  nesaf,  yn  dechreu  y  Cyfarfod,  nos  Wener,  Mai  28. 
Yr  oedd  y  ddau  dro,  fe  welir,  yn  fuan  iawn  wedi  iddo  ddechreu 
pregethu ;  a'r  cyntaf,  fe  allai,  pan  ar  ymweliad  a  Mr.  Lloyd,  Ty- 
Mawr,  cyn  dychwelyd  i  dy  ei  dad,  ar  ei  ymadawiad  ar  Bettws. 
Y  mae  yn  bosibl  fod  yr  ail  dro,  ar  ymweliad  cyfFelyb.     Yna  yr 


so  PEXNOD   IV. 

ydym  yn  el  gacl,  uos  lau,  Gorphenaf  6  ;  ac  j'lia  Lob  mis,  ac  am 
un  mis  ddwywaith,  hyd  ddiwedd  y  flwydd^'n  ;  ond  yn  unig  nad 
ydym  yn  cael  ei  enw  o  gwbl  yn  y  misoedd  Hydref  a  Tachwedd. 
Y  mae  yn  deilwng  o  syhv  hefyd,  am  amryw  o'r  cyfarfodydd  a 
gofnodir  yma,  pan  y  mac  ei  enw  ef  i  lawr  f el  un  oedd  yn  gweddio 
ar  y  diwedd,  mai  "  Pretjdh  "  a  fyddai  o  flaen  y  Gyfarfod  eghvysig, 
yn  dangos  fod  y  gynnulleidfa  yn  Abergele  yn  ei  gael  ef,  y  pryd 
hynj",  i  bregethu  yn  lied  fynych  iddi. 

Wcdi  iddo  symmud  i  Abergele  i'r  ysgol,  yr  ymddiddanwyd  ag 
ef  gyntaf  yn  y  Gyfarfod  Misol.  Yr  oedd  y  Gyfarfod  Misol  hwnw 
yn  cael  ei  gynnal  yn  Ninbych  ;  ac,  yn  anffodus  iddo  ef ,  yr  oedd 
yr  hen  weinidog,  y  Parch.  John  Roberts,  Llangwm,  yn  digwydd 
bod  yno.  Yr  oedd  efe  yn  ddiammeu,  ar  lawcr  cyfrif,  j'n  un  o'r 
gwyr  blaenaf  yn  y  Gyf undeb  ;  wedi  bod  yn  un  o'r  pregethwyr 
mwyaf  grymus,  ac  yn  parhau  mewn  awdurdod  uchel  yn  nghyn- 
nadleddau  y  Gymdeithasfa  ;  ond  yr  oedd  yn  adnal»3-ddus,  ac  yn 
ddiarebol,  am  ei  lymder  at  bregethwyr  ieuainc.  Yr  oedd  ei 
ewinedd  wedi  bod  yn  ddyfnion  iawn  yn  nghnawd  Mr.  Elias,  a 
Mr.  Roberts,  Amlwch,  pan  oeddent  yn  ieuainc  ;  er,  wedi  iddynt 
trwy  eu  gweinidogaeth  ei  orchfygu,  nad  oedd  ganddynt  neb  oedd 
hofiach  o  hon3ait,  na  niwy  ffyddlawn  idd^'nt.  Oblegj'd  ei  fod  ef 
yn  perthyn  i  Gyfarfod  Misol  arall,  ac  yn  wr  o  safle  mor  uchel  yn 
y  Cyfundeb,  fe  alwj'd  arno  ef  i  ymddiddan  a'r  pregethwr  ieuanc ; 
ac  wedi  iddo  gael  y  cyfleusdra,  fe'i  triniodd  a  gerwindeb  dirfawr. 
Yn  awr  yr  oedd  y  llanc,  druan,  yn  gorfod  dioddef  canlyniadau  y 
daith  afreolaidd  a  gymmerasai  gyda'r  hen  bregethwr  o  Feidrim. 
Yr  oedd  y  ddau,  ar  y  daith  bono,  wedi  bod  yn  Llangwm,  ond  nid 
oedd  yr  hen  weinidog  gartref.  Yr  oedd  wedi  clywed,  pa  fodd 
bynnag,  fod  yno  ryw  bregethwr  ieuanc,  hynod  iawn,  wedi  bod  yn 
gyfaill  i  hen  bregethwr  o'r  Deheudir.  Eithr  yn  awr  y  deallodd, 
yn  ol  fel  y  dywedai,  mai  pregethwr  ieuanc  heb  ei  dderb3'n 
erioed  i'r  Gyfarfod  Misol  oedd  hwnw,  ac  fell}'  hel)  ddim 
awdurdod  ond  i  gyngliori  ychydig  o  g>dch  ei  gartref  ;  ac  fe  ym- 
osododd  arno  yn  ddiarbed.  Geisiai  Mr.  Peter  Roberts  egluro  pa 
fodd  y  bu :  mai  wcdi  mvnod  yn  gyfaill  i  John  Williams  yr  oedd 


HANES   BYWYD   HEXRY    REES.  81 

y  gwr  ieuanc,  i  ddechreu  yr  oedfaon,  heb  uii  ineddwl  am  bregethu 
dim  ;  ond  i  John  Williams,  mewn  rhyw  fan,  ei  gymhell  i  bregethu 
ychydig,  ae  iddo  gael  y  fath  foddhad  ynddo  fel  y  bu  I'aid  iddo 
bregethu  bob  tro  ar  ol  hyny  ;  ac  felly  fod  y  bai,  i  fesur  mawr,  ar 
John  Williams ;  ac  eto  nad  oedd  efe  am  gyfiawnhau  Harri  Rees 
yn  gwbl,  gan  y  dylasai  yntau  wybod  nad  oedd  yn  gweithredu 
yn  rheolaidd.  "  Ond  wedi  y  cwbl,"  meddai,  "  nid  oes  llawer  o 
niwed  wedi  ei  wneyd ;  ni  chlyvvsom  ni  neb  yn  achwyn  ei  fod,  yn 
un  lie,  wedi  ymddwyn  yn  anaddas  i'r  efengyl,  na  cheisio 
gwneuthur  dim  ond  caninol  ei  oreu  ar  lesu  Grist,  a  chymhell 
pechaduriaid  ato."  Eithr  ni  wnaeth  hyny  ond  gyru  Mr.  John 
Roberts  yn  hytrach  yn  waeth ;  ac  fe  ruthrodd  eilwaith  yn  ddi- 
drugaredd  ar  y  pregethwr  ieuanc,  ac  i  fesur  ar  Mr.  Peter 
Roberts  hefyd.  Yr  oedd  hen  feistr  Henry,  y  Parch.  Thomas 
Jones  yn  bresennol,  ond  mewn  g  wen  did  a  gwaeledd  mawr  o  ran 
ei  iechyd ;  ac  yr  oedd  pob  peth  a  dueddai  i'w  gyffroi  yn  peri 
iddo  deimlo  yn  waeth.  Yr  oedd,  er  ys  meityn,  yn  ymddangos 
yn  dra  anesmwyth,  wrth  glywed  Mr.  John  Roberts  yn  euro  mor 
ddychrynllyd  ar  y  pregethwr  ieuanc ;  ac,  yn  mhen  ychydig,  f e 
gododd  ar  ei  draed,  ac  mewn  llais  cyffrous  ond  tyner,  ac  ar  fin 
tori  i  wylo,  fe  ddywedodd : — "  Harri  bach,  paid  di  a  thori  dy 
galon ;  ond  dos  yn  mlaen  gyda  r  gwaith  mawr  yn  rymus,  yn 
nerth  Ysbryd  yr  Arglwydd,  pwy  bynnag  a  safo  yn  dy  erbyn  di, 
a  pha  faint  bynnag  fydd  raid  i  ti  ei  ddioddef."  A  chyda'r 
geiriau,  efe  a  aeth  allan,  yn  amlwg  mewn  cryn  deimlad.  Pan 
welodd  Mr.  John  Roberts  fod  Mr.  Jones  yn  teimlo  cymmaint 
drosto,  fe  newidiodd  ar  unwaith  ei  don  tuag  ato ;  datganai  fod 
yn  dda  ganddo  glywed  ei  fod  yn  ymddwyn  yn  addas  i'r  efengyl, 
ai  fod  yn  rlioddi  y  fath  f oddlonrwydd  yn  ei  bregethu,  i'r  cyfeill- 
ion  oeddent  wedi  ei  glywed ;  gan  ei  annog  i  fod  yn  f wy 
gwyliadwrus  a  gochelgar  rhagllaw,  gyda  golwg  ar  Drefniadau  y 
Cyf undeb,  ac  i  beidio  rhoddi  achlysur  i  neb,  a  allai  geisio  achlysur 
yia  ei  erbyn.  Ac  yna,  wedi  peth  ymddyddan,  fe  dderbyniwyd  y 
pregethwr  ieuanc,  gydag  unfrydedd  hollol,  i  gylch  y  Cyfarfod 
Misol.     Dywedodd  yntau  ychydig  eiriau,  yn  hollol  ddirodres,  o 


82  PENNOD   IV. 

ddiolchgarwch  iddynt  am  y  derbyniad  a  roddasent  iddo,  a'i  £od 
yn  gobeithio  ac  yn  gwedd'io,  na  chaent  byth  achos  edifarhau  o'r 
herwydd. 

Y  niae  yn  ddiammeu  fod  geiriau  caredig  ei  hen  feistr,  ar  y 
fath  adeg  a  bono,  yn  disgyn  fel  balm  tyner  ar  ei  deimladau 
clwyfedig,  ac  y  bu  yn  felus  ganddo,  gannoedd  o  weithiau  ar  ol 
hyny,  gofio  am  ei  garedigrwydd.  A  dysgodd  yntau  hefyd, — 
fel  y  dysgasai  y  gwyr  enwog  ereill  y  cyfeiriasom  atynt,  a  ddi- 
oddefasent  yn  gyfFelyb,  os  nad  yn  waeth,  oddiwrth  yr  un  gwr, — 
fod  yn  dyner  iawn  byth  wrth  ymgeiswyr  ieuainc  am  y  weinidog- 
aeth.  A  daeth  Mr.  John  Roberts  ei  hunan,  ar  ol  hyny,  ac  yn 
wir  yn  fuan  iawn,  i  weled  ac  i  deimlo,  mai  nid  dyn  cyfFredin 
oedd  yr  un  ag  y  buasai  ei  law  mor  drom  arno  yn  Ninbych,  ac 
i'w  gyfrif  ei  hunan  yn  mhlith  ei  edmygwyr  penaf.  Ac  er  fod  y 
gwahaniaeth  oedran,  a  phellder  y  lleoedd  y  cartrefent  oddiwrth 
eu  gilydd,  j-n  peri  na  bu  dim  llawer  o  gyfeillgarwch  byth 
rhyngddynt,  eto  yr  oedd  yr  hen  frawd  yn  coleddu  y  meddyliau 
uchaf  am  dano  ef ;  ac  yr  oedd  yntau  yn  credu  fod  yr  hen  wr 
yn  hollol  onest,  er  yn  hytrach  yn  chwerw  o  ran  ei  dymher,  ac 
3m  rhy  dueddol  i  dra-arglwyddiaethu. 

Rywbryd  wedi  ei  fynediad  i'r  ysgol  i  Abergele,  ac  wedi  ei 
dderbyn  yn  aelod  o'r  Cyfarfod  Misol,  fe  fu  yn  glaf  iawn,  yn 
gymmaint  felly  fel  ag  y  bu  mewn  enbydrwydd  mawr  am  ei 
einioes.  Nid  ydym  yn  gwybod  amseriad  y  cystudd  yn  hollol ; 
ond  yr  ydym  yn  tybied  iddo  ddechreu  yn  niwedd  Medi,  1819,  a 
pharhau  am  y  misoedd  canlynol.  Dyna,  debygem  ni,  y  modd  y 
mae  cyfrif  paham  nad  ydym  yn  cael  ei  enw  o  gwbl  yn  llyfr  Cof- 
nodau  y  cyfarfodydd  eglwysig  yn  Abergele,  fel  y  crybwyllasom 
eisoes,  am  y  misoedd  Hydref  a  Tachwedd,  y  flwyddyn  bono.  Yr 
oedd,  pa  fodd  bynnag,  wedi  myncd  i'w  gyhoeddiad  Sabbothol,  i 
daith  Prion  a'r  Bontuchel,  pan  y  tarawyd  ef  gan  anwyd  a  chryndod 
annghyftredin,  a  droes  allan  yn  glefyd  trwm  iawn, — yn  rhy w  fath 
o  Typhoid  Fever.  Bu  yn  gorwedd  tano  am  tua  mis  3^1  y  Forth, 
Llanrhaiadr,  Dyftryn  Clwyd ;  lie  yr  oedd  y  diweddar  Barch. 
John  Wynne,  a'i   frawd,   Mr.  Richard  Wynne,  ar  y  pryd  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  83 

cartrefu.  Cafodd  yno  bob  gofal  ac  ymgeledd,  a  allai  caredig- 
rwydd  calonau  cynhes  y  teulu  cymmwynasgar  hwnw  eu  gwein- 
yddu  iddo ;  am  yr  hyn  heij^d  y  teimlai  vntau  yn  wir  ddiolchgar 
iddynt,  hyd  ddiwedd  ei  oes.  Pan  y  daeth  yn  ddigon  cryf  i 
oddef  ei  symmud,  aetli  ei  dad  i'w  gyrchu  adref  i'r  Cae  Du,  lie  y 
bu  am  rai  wythnosau  drachefn  yn  analluog  i  fyned  i  un  cyhoedd- 
iad,  ac  o  dan  of al  tyner  ei  f am  a'i  chwaer.  EfFeithiodd  y  cystudd 
hwn  yn  ddwys  iawn  ar  ei  feddwl,  er  ei  ddwyn  i  ystyriaeth  fwy 
difrifol  nag  erioed  o  freuolder  ac  ansicrwydd  einioes,  ac  o'r  pwys 
mawr  o  fod  bob  amser  yn  barod  i  gyfarfod  angeu,  pa  bryd 
bynnag,  ac  yn  mha  wedd  bynnag,  y  deuai.  Yr  oedd  yn  gweddi'o 
Uawer  hefyd,  ac  yn  uchel  yn  nghlyw  y  rhai  oeddent  o'i  amgylcli, 
OS  caniatai  yr  Arglwydd,  ar  i'w  fywj'd  gael  ei  arbed,  ac  i'w 
ddyddiau  gael  eu  hestyn,  fel  ag  y  gallai  wneuthur  rhywbeth 
oyda'i  waitli  mawr,  ac  er  iachawdwriaeth  eneidiau  dynion,  cyn 
cael  ei  alw  ymaith.  Ac  fe  ganiatawyd  iddo  ei  ddymuniad. 
Gwellaodd  yn  dda  iawn,  a  d3."chwelodd  i  Abergele  i'r  ysgol.  Fe 
barodd  y  cystudd  livv^n  gryn  attaliad  arno  gyda'i  waith  yn  yr 
ysgol ;  ond  yr  oedd  yn  benderfynol,  hyd  ag  y  daliai  ei  iechyd,  i 
ymdrechu  a'i  holl  egni  i  wneyd  y  golled  i  fynu. 

Yr  oedd  3m  pregethu  yn  Abergele,  y  nos  Lun,  Ehagfyr  27, 
1819 ;  ac  oddi  yno,  gan  fod  yr  ysgol  yn  cael  ei  thori  am  tua  thair 
wythnos  neu  fis,  ar  wyliau  y  Nadolig,  fe  aeth  i  Gymdeithasfa 
Llanrwst,  a  gynhelid  yr  wythnos  hono.  Yn  Llanrwst,  fe  gyd- 
syniodd  a  chais  y  Parch.  John  Davies,  Nantglyn,  ac  a  aeth  yn 
gyfaill  gydag  ef,  ar  Daith  trwy  ranau  o  Sir  Ddinbych,  a  rhanau 
o  Sir  Ftiint.  Yr  oedd  gradd  o  gysylltiad  y  pryd  hyny  rhwng  y 
ddwy  Sir  a'u  gilydd  yn  eu  Gyfarfod  Misol,  ac  yr  oeddynt  yn 
cynnal  Gyfarfod  Undebol,  os  ydym  yn  cofio  yn  iawn,  bob  pedwar 
mis.  Felly  nid  oedd  dim  afreolaidd  yn  y  Daith  hon  o'i  eiddo,  er 
nad  ydoedd  eto  wedi  ei  dderbyn  yn  aelod  o'r  Gymdeithasfa. 
Gwnaeth  y  Daith  hon  gyda  Mr.  John  Davies,  a'r  Daith  o'r  blaen 
gyda  Mr.  John  Williams,  ef  yn  boblogaidd  iawn  fel  pregethwr, 
yn  mhob  lie  y  buant  ynddb.  Ac  yn  ol  pob  tystiolaeth,  a  chof 
rhai  sydd  eto  yn  fyw,  yr  ydoedd  o'r  dechreuad  yn  bregethwr 


84  PENNOD   IV. 

annghytfredin  a  hynod  oboblogaidd.  Fel  ag  y  dywedir  genym 
yn  Nghofiant  y  Parch.  John  Jones,  Talsarn  : — "  Yr  oedd  yn 
cymmeryd  gohvg  mor  eang  a  chynnwysfawr  ar  drefn  yr  efengyl, 
ac  yn  gosod  y  fath  arbenigrwydd  ar  ei  gwirioneddau  neillduol 
hi, — yr  oedd  ei  gymhariaethau  mor  briodol  a  naturiol  a  phryd- 
ferth.  a'r  defnydd  yn  enwedig,  a  wnelid  ganddo  or  aragylch- 
iadau  a'r  dygwyddiadau  a  gofnodir  yn  yr  ysgrythyrau  mor 
ddeheuig  a  dedwydd, — ac,  yn  arbenig,  yr  oedd  y  fath  wres- 
awgrwydd  yn  ei  dymher  a'i  ysbryd,  fel  y  teimlid,  i  ba  le  bynnag 
yr  elai,  fod  pregethwr  newydd,  braidd  digyffelyb,  wedi  codi  yn 
y  wlad."  Yr  oedd  yn  pregethu  gyda  nerth  a  dylanwad  mawr  ar 
y  daith  hon  gyda  Mr.  John  Davies.  Yr  oedd  yn  fynych  mor 
effeithiol,  fel  nad  oedd  yr  hen  weinidog  yn  cael  nemawr  neu 
ddim  hwyl  ar  ei  ol.  Ac  yr  oedd  hyny,  y  mae  yn  ddrwg  genym 
ddj'wedyd,  yn  creu  mesur  o  eiddigedd  ynddo  yntau  tuag  ato,  nes 
yr  oedd  ei  dymher  yn  chwerwi,  ac  nes  peri  iddo,  weithiau,  fyned 
yn  lied  atgas  yn  ei  ymadroddion.  Ac  nid  oedd  odid  neb  yn  ei 
oes  a  allai  ddy wedyd  geiriau  fel  brath  cleddyf ,  yn  f wy  miniog  nag 
ef,  pan  fyddai  yn  y  dymher  bono.  Dygwyddodd  fod  yn  y  fath 
dymher  rai  gweithiau  ar  y  daith  hon,  ac  yn  neillduol  felly  pan 
y  dygwyddent  fod  yn  Llangollen.  Yr  oeddent  yn  lletya  yno  yn 
nhy  Mr.  a  Mrs.  Cooper,  rhieni  y  diweddar  Mr.  Ebenezer  Cooper, 
un  o'r  teuluoedd  parchusaf  yn  y  dref.  Yr  oedd  Mrs.  Cooper  yn 
wraig  nodedig  am  ei  synwyr  a'i  challineb,  yn  gystal  ag  am  ei 
charedigrwydd  a'i  hynawsedd.  Yr  oedd  y  cyfaill  ieuanc  wedi 
pregethu  gyda  nerth  annghytfredin  y  noswaith  bono,  a'r  gynnull- 
eidfa  wedi  ei  chodi  i  hwyl  hynod  wrth  wrando  aruo.  Dygwydd- 
odd fed  i  raddau  yn  wahanol  ar  yr  hen  frawd  ar  ci  ol.  Beth  a 
wnaoth  un  o'r  cyfeillion,  mewn  ychydig  ddigrifwch,  ond,  feallai, 
heb  ddigon  o  ofal  am  ei  deimladau  ef,  ond  dywedyd  wrtho,  ei 
I  fod  wedi  d3^fod  a  gwell  pregethwr  o  lawer  nag  ef  ei  hunan  yn 
gyfaill  iddo  y  tro  hwnw.  Yn  lie  cymmeryd  y  pcth  yn  ysgafn  a 
chwareus,  ond  gan  gredn,  yn  hytracli,  fod  y  gwr  yn  dywedyd  ei 
Avir  feddwl,  a  meddwl,  fe  allai,  y  lleill  oil,  a  chyda  mesur  o  ar- 
gyhoeddiad,  fe  ddichon,  fod  y  peth  hefyd  yn  wirionedd.  feaeth  i'r 


HANES   BYWVD   HEXIIV    REES.  85 

dymlier  afiywiog  ac  anfwyn  y  gallai  fyned  idcli  weithiau  ;  gan 
siarad  yn  ddreng,  ac  ymddwyn  yn  hytrach  j'li  annghar- 
edig  tuag  at  ei  gyfaill  ieuanc,  yr  hwn  nad  oedd  wedi  dywedyd 
yr  un  gair  i  beri  hynj^  Yr  oedd  Mrs.  Cooper,  er  ys  meityn, 
wedi  sylwi  ar  y  geiriau  pigog  a  ddefnyddiai  yr  hen  weinidog,  ac 
yn  teimlo  yn  ddwys  dros  y  gwr  ieuanc  :  o'r  diwedd,  gan  gym- 
meryd  mantais  ar  ei  absennoldeb  ef  am  ychydig  funudau  o'r 
ystafell,  hi  a  fethodd  ymattal,  ac  niegis  rhwng  difri  a  chwareu, 
hi  a  ddywedodd  ei  meddwl  yn  bur  groyw  wrtho.  Dywedodd 
wrtho  nad  oedd  yr  amser  yn  mhell,  pan  na  feiddiai  ymddwyn 
fel  yr  oedd  yn  gwneyd  y  noswaith  bono,  tuag  at  y  gwr  ieuanc 
oedd  gydag  ef,  a  phan  y  byddai  raid  iddj'nt  oil  edrych  i  fynu  ato. 
Teimlodd  yr  hen  bregethwr  yn  y  fan  ei  fod  wedi  gwneutlmr  ar 
gam ;  cyfaddefodd  hyny  yn  rhwydd  i  Mrs.  Cooper,  ac  i  Henry  ei 
hunan  yn  yr  ystafell  wely ;  a  bu  yn  dirion  a  charedig  iawn  tuag 
ato,  yn  nodedig  felly,  am  y  gweddill  o'r  Daith.  Ac  yr  ydym 
braidd  yn  tueddu  i  dybied  fod  Mr.  John  Davies  wedi  newid  at 
bawb,  o  hyny  allan.  Cofus  iawn  genym,  pa  fodd  bynnag,  i  ni 
fod  yn  lletya  unwaith  yn  yr  un  ty  ag  ef  yn  Liv^erpool,  am  tua 
tliair  wythnos,  yn  nechreu  y  flwyddyn  1838,  ac  ni  welsom  ni 
neb  erioed  mwy  hynaws  a  chyfeillgar  nag  ydoedd  y  pryd  hwnw  ; 
ac  yr  ydym  yn  teimlo  byth  yn  ddyledus  iddo  am  lawer  o'r 
hanesion  sydd  genym  am  yr  hen  Fethodistiaid,  nad  ydym  yn 
gvvybod  am  neb  arall,  y  daethom  ni  i  gyfarfyddiad  ag  ef,  a 
allasai  en  hadrodd  i  ni.  Ac  yr  ydym  yn  cotio  yn  dda  fod  Mr. 
Rees  y  pryd  hwnw,  fel  hj^d  ddiwedd  ei  oes^  yn  siarad  bob  amser 
am  Mr.  John  Davies  gyda'r  parch  mwyaf. 

Buasai  yn  dda  genym  pe  gallasem  roddi  darluniad  lied  fanwl 
o'r  hen  frodyr,  yn  Weinidogion  a  Phregethwyr  a  Blaenoriaid,  a 
gymmerent  ran  arbenig  yn  Nghyfarfod  Misol  Sir  Ddinbych,  pan 
y  derbyniwyd  Mr.  Rees  yn  aelod  o  hono,  ac  am  yr  amser  byr  y 
bu  mewn  cysylltiad  ag  ef.  Ond  nid  ydyw  y  defnyddiau  at 
hyny  yn  ein  cyrhaedd  ;  ac  nis  gwyddom,  erbyn  hyn,  am  neb  a 
allai  roddi  odid  ddim  cymhorth  i  ni.  Y  mae  yn  dda  iawn 
genjmi,  gan  hyny,  allu  dodi  i  mewn  yma  yr  Adgofion  canlynol, 


86  PENNOD  IV. 

o'i  eiddo  e£  ei  hunau,  am  rai  o  lionynt,  a  ysgrifenwyd  ganddo  fel 
rhan  or  Erthygl  yn  y  "  Traethodydd,"  ar  y  diweddar  Barch. 
Thomas  Lloyd,  Abergele,  at  yr  lion  y  cyfeiriasom  eisoes : — 

"  Pe  meddyliem  am  yr  hen  frodyr  a  flaenorent  Gyfarfod  Misol 
Sir  Ddinbych  yn  ein  dyddiau  cyntaf  ni,  yr  oeddynt  oil  yn  dra 
amry wiol  eu  galluoedd ;  ac  yn  hyny  yr  oedd  eu  gogoniant  a'u 
defnj^ddioldeb  fel  corph  o  weinidogion  yn  gynnwysedig.  Yr 
oedd  un  wedi  ei  wneyd  yn  fwy  i  bregethu,  a'r  Hall  i  lywodr- 
aethu.  Un  a  thuedd  ei  weinidogaeth  yn  hytracli  at  argyhoeddi 
a  dychwelyd  y  byd,  a'r  Hall  at  gj^suro  ac  adeiladu  yr  eghvys  ;  y 
naill  a'i  gj'feiriad  j^n  benaf  at  y  deall,  a'r  Hall  at  y  gydwybod  a'r 
serchiadau.  '  A'r  holl  bethau  hyn,'  medd  yr  Apostol,  '  Y  mae  yr 
un  a'r  unrhyw  Ysbryd  yn  eu  gweithredu,  gan  ranu  i  bob  un  or 
neilldu,  megis  y  mae  yn  ewyllysio.'  Mr.  Thomas  Jones,  o 
Ddinbych,  a  draddodai  ei  genadwri  mewn  fFordd  o  gynghor 
sylweddol  a  dwys,  ac  mewn  iaith  gref  a  phriodol.  Peter 
Roberts,  er  nad  oedd  mor  hynod  am  ddyfnder  nac  eangder 
meddwl,  eto  a  deimlai  dd^'ddordeb  yn  ei  bwnc,  ac  a'i  trinai  yn 
bert  ac  eglur.  John  Davies,  o  Xantglyn,  yntau,  yn  fwy  difrif- 
ddwys  ei  dymher.  Byddai  ei  deimladau  ef  yn  dehvi  ei  lais  a'i 
wyneb-pryd,  ac  yn  fFrydio  allan  bi'on  yn  mhob  dvdl  o  siarad ;  o'r 
dywediadau  cyrch,  a'r  bratheiriau  cyrhaeddgar,  i  lawr  hyd  at 
gwynfanau  meddalion  serchawgrwydd.  Os  cyfarfyddai  y  dewr- 
yn  hwn  a  gelyn  i  eghvys  Dduw  yn  ei  waith  j'n  cynlhvyn  i\v 
herbyn,  ceid  ei  gly  wed  ef  weithiau  yn  sarug  wrtho ;  ac  weithiau 
yn  ymgomio  ag  ef  yn  drahaus  a  sychlyd,  ac  wrth  ei  droi  a'i 
drosi  ef  ol  a  blaen,  ymroai  mcgis  i  fwrw  dirmyg  arno  yn  mhob 
fFordd,  gan  ei  watwar-foli  a'i  bwmpio  bob  yn  ail,  nes  o'r  diwedd, 
wedi  olrhain  Haw  yr  Arglwydd  yn  troi  ei  falchder  a'i  draha  yn 
ddinystr  iddo  ei  hun,  ac  yn  lies  i'w  bobl,  y  dybenai  y  cyfan  yn  y 
dolefiad  toddedig — '  Gogoniant  iddo.' 

"  Nid  dwl  ychwaith  oedd  yr  hen  Evan  Lewis.  Wedi  astudio 
y  Dr,  Owen  a'r  hen  Buritaniaid  yn  lied  ddj'fal,  yr  ydoedd  j-n 
ddyfnach  duwinydd  na  llawer  ag  oeddynt  yn  fwy  cu  talentau 
yn  y  cyhoedd.     Os  na  fedrai  draethu  a  gosod  allan  ei  feddwl  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  87 

gampus,  eto  fe  fyddai  yn  wastad  a  chanddo  rhywbetli  teilwng 
mewn  golwg,  ac  yn  caffio  yn  gywir  ato.  I  ni  ymddangosai, 
wrth  ymdrin  a'i  fater,  yn  gyfielyb  ag  y  gwelsom  y  morgrugyn 
weithiau,  pan  yn  edrych  arno  yn  llusgo  at  rywbeth  ag  a  fyddai 
yn  rhy  drwm  iddo.  Byddai  yn  troi  o'i  gwmpas  ef  yn  drafFerthus 
ddigon,  yn  ymaflyd  ynddo  ac  yn  ei  ollwng,  yn  cynnyg  ato 
drachefn,  ac  yn  methu ;  ac  ambell  waith,  yn  nghanol  ei  ffwdan 
a'i  drwstaneiddiwch,  fe  gyrhaeddai  ei  amcan  yn  gynt  ac  yn  fwy 
happus  na'n  dysgwyliad,  nes  ein  taflu  i  firwd  o  grio  a  chwerthin 
ar  yr  un  pryd.  Mae  yn  gofus  iawn  genym  am  ei  ddull  yn  dyfod 
ar  draws  y  gair  yn  Zech.  xii.  8,  wrth  osod  allan  ogoniant  yr 
eglwys  a'i  swyddogion  o  dan  dywalltiadau  o'r  Ysbryd  yn  y 
dyddiaii  diweddaf.  '  Dyn  hynod/  meddai,  '  oedd  Dafydd  ;  cantwr 
annghyfFredin  ydoedd ;  peraidd  ganiedydd  Israel  y  gelwid  ef, 
Ond  am  yr  amser  yr  ydym  ni  yn  son  am  dano  yn  bresennol,  fe 
• — fydd  y — fydd  y — fydd  y  llesgaf  o  honynt  y  dydd  hwnw  fel 
Dafydd ;  a  thy  Dafydd  fel  Duw,  fel  angel  yr  Arglwydd  yn 
myned  yn  mhell  iawn  o'u  hlaen  liwynt  drachefn.'  Yr  oedd  hyn 
mewn  Cyfarfod  Misol,  yn  y  Cefn  Coch  ;  ond  y  mae  y  cyfan  ag 
oedd  ynddo  wedi  myned  ar  ddifancoll  gyda  ni,  ond  yn  unig  sylw 
yr  hen  bererin  profedigaethus  hwnw.  Fe  ddaeth  allan  o'i  enau 
yn  ddisymwth  fel  ergyd  o  wn ;  ac  am  ei  fod  ef  drwy  ei  ffwdan 
a'i  attal  dywedyd  blaenorol  megis  wedi  misio  tan  rai  gweithiau, 
yr  oedd  yr  efFaith  arnom  yn  fwy  nerthol  yn  y  diwedd.  Parch  i 
goffadwriaeth  yr  hen  bererin  !  ni  a'i  clywsom  ef  yn  cwyno  ei  golled 
am  ei  astudgell  a'i  lyfrau,  pan  dros  bed  war  ugain  mlwydd  oed. 

"  Nid  heb  hiraeth  am  dano  ych waith  y  bu  f arw  William  Jones, 
o  Ruddlan.  Talentau  y  pulpud  yn  unig  oedd  ei  brif  dalentau  ef. 
Ychydig  heblaw  pregethwr  j^doedd  i'r  byd  nac  i'r  eglwys ;  ond 
yr  oedd  ef  yn  bregethwr.  '  Mae  rhai  dynion/  medd  y  Dr.  Owen, 
'  wedi  eu  cymhwyso  o  ran  doniau  i  weinyddu  yn  y  gair  a'r  athraw- 
iaeth,  mewn  ffordd  o  borthi  fel  bugeiliaid,  pa  rai  nad  oes  ganddynt 
ddim  talentau  buddiol  i  ly wodraethu ;  ac  ereill  wedi  eu  cymhwyso 
i  ly  wodraethu  nad  oes  ganddynt  ddim  doniau  i  waith  y  f  ugeiliaeth 
mewn  ffordd  o  bregethu.'    '  le,  pur  anaml,'  medd  ef  e, '  y  mae  y  ddau 


88  PEKNOD   IV. 

fath  yma  o  ddoniau  yu  cyd-ymgyfarfod  i  ddim  enwogrwydd  yu  jt 
un  personau,  neu  o  leiaf ,  heb  rhy  w  ddifFyg  nodadwy.'  I'r  dosbarth 
cyntaf  yma,  yn  ol  ein  bam  ni,  y  pcrthynai  ein  hen  gyfaill  o 
Ruddlan.  Ychydig.  mewn  cymhariaeth,  oedd  ei  gymhwysderau 
ef  i  gymmeryd  gofal  dros,  a  llywodraetliu  cghvys  Dduw.  Xid 
efe  fuasai  y  dj^n  i'w  anfon  i  Corinth  i  wastadau  eu  hj'^mrafaelion 
yno,  nac  i'w  adael  yn  Creta  i  iawn  drefnu  y  pethau  oedd  yn  ol, 
ac  i  osod  henuriaid  yn  mhob  eghvys.  Ac  eto  yr  oedd  ganddo 
air  i'w  ddywedyd  wrth  bechadur.  Y  pulpud  oedd  ei  elfen.  O 
ran  ei  gyfansoddiad  corfForol,  ei  lais,  a'i  ddoniau  poblogaidd,  yr 
ydoedd  wedi  ei  dori  allan  i  fed  yn  bregethwr,  ac  yn  bregethwr 
teithiol.  Ac  nid  pregethwr  cyftredin  ychwaith  oedd  Willian: 
Jones,  ond  diwygiwr  hefyd  ;  pregethwr  milwraidd.  Yr  oedd 
swn  brwydr  yn  ei  ysbryd  a'i  weinidogaeth  ef.  Byddai  yn 
annelu  bob  amser  at  lygredigaethau  ei  genedl ;  ac  er,  o  bosibl,  y 
byddai  naws  ei  feddwl  ar  y  pryd  yn  ei  gario  i'r  naill  ochr 
weithiau,  eto,  ar  y  c}'fan,  yr  oedd  ei  amcan  yn  ddifrifol.  Clyw- 
som  iddo  rai  gweithiau  yn  ei  oe.s  fyned  i  gyfarfodydd  Ih'gredig 
ar  hyd  y  wlad,  megis  cadfaau  ceihogod,  gwylmabsantau,  a'r 
cyfFelyb,  gan  godi  baner  yn  enw  ei  Dduw,  ac  ymosod  ar  yr  hen 
Syrs,  fel  eu  galwai,  yn  eu  gwedd  fwyaf  anfad,  ac  ar  eu  tiriogaeth 
eu  hunain :  ac  nid  jn  gwbl  aflwyddiannus  ychwaith.  Cofus 
ydyw  genym  am  ei  ddull  j'n  gweddio.  Ymddangosai  rhj'wbeth 
ynddo,  mae'n  wir,  tebyg  i  ddiofalwch  yn  y  cyflawniad,  ac  o'r 
bron,  fe  allasid  meddwl,  yn  ymylu  a  bod  yu  rhy  gyftredin — 
ond  eto  am  fod  dull  felly,  dybygid,  yn  naturiol  iddo  ef,  ao 
ysbryd  defosijmol  yn  ffrydio  trwyddo,  byddai  y  cj'fan  yn  arogll 
yn  esmwyth.  Yn  y  pulpud  drachefn  yr  ydoedd  fel  yr  aderyii 
mwynlon.  Nid  na  byddai  yn  auaf  arno  yn  ami,  a'i  enaid  yn 
chwerw  ynddo,  yn  trydar  j-n  hytrach  na  chanu.  Ond  unwaitb, 
er  hyny,  wedi  yr  ymsefydlai  yn  deg  ar  bren  y  bywj'd,  a  rhoi 
heibio  bigo  at  yr  adar  o'i  amgj'lch,  byddai  yn  lloni  trwyddo, 
gwnelai  ton  ei  ysbryd  a'i  lais  beroriaeth  hyfryd  ;  ac  y  mae 
lliaws  eto  yn  Nghymru  heb  annghofio  yr  hyfrydwch  a  fwyn- 
hacnt  wrth  wrando  arno  yn  Ueisio  oddi  rhwng  ei  gangau.     I  ni. 


HAXES   BYWYD    HENRY    EEES.  89 

pa  fodd  bynnag,  j'li  awr,  pan  y  mae  pob  bhvyddyii,  agos,  yn  eiu 
hainddifadu  o  ly w  un  neu  gilydd  o  arweinyddion  ein  hieuenctyd, 
y  mae  colli  cathlau  bychain  y  diirtur  yma  o'r  goedwig  Fethodist- 
aidd  yn  ychwanegu  at  ein  hiraeth. 

'•  Ond  ni  waetli  tewi,  '  Ein  tadau,  pa  le  maent  hwy  ?  a'r 
propliwydi,  a  ydynt  hwy  yn  fy w  hyth  ? '  Nac  ydynt,  nac 
ydynt !  maent  wedi  disgyn  i  ddistawrwydd.  Ond  eofiwn  mai  o 
I'as  yr  oeddynt  yr  hyn  oeddynt.  Gras  a'u  cododd  i  waith  yr 
ef engyl ;  a  gras  a'u  cynhaliodd  cyhyd  ynddo,  gan  eu  nerthu  i 
orphen  eu  gyrfa  mewn  tangnefedd.  Bydded  yr  ystyriaeth  o 
hyny  yn  foddion  i  gynhyrfu  ein  meddjdiau  ninnau,  i  obeithio  jn 
ein  hachos  ein  hvinain,  ac  i  ogoneddu  Duw  ynddynt  hwy. 

Mae  fy  nhadan  wedi  luino, 

Cu  eu  cotio  geijyf  fi  ; 
A  fy  ngado'n  drist  a  synllyd, 

Alltud  ydwyf  gyda  Thi : 
Yiiia  ac  acw'r  wyf  yn  chwilio, 

Ac  o'r  byd  yn  cilio'n  brudd  ; 
Hiraeth  am  fy  hen  gyfeillion. 

Draw  ar  fryniau  Siou  sydd." 
(Traethodydd,  Llyfrix.  titdcd.  25S-260,  Ebrill,  1853). 

Yr  oedd  amryw  ereill  y  pryd  hwnw  yn  Sir  Ddinbych,  ag 
oeddent  yn  wyr  da  a  defnyddiol  3*n  eu  cylch,  a  rhai  o  honynt,  yr 
ydym  yn  tybied,  yn  rhai  a  gawsant  fesur  o  ddylanwad  ar  ei 
feddwl  ef,  ond  nad  ydyw  efe,  yn  y  dyfyniad  uchod,  yn  crybwyll 
dim  am  danynt.  Un  o'r  rhai  hyny,  yn  ddiammeu,  oedd  yr  hen 
bregethwr,  John  Llwyd,  Llansannan.  Yr  oedd  efe  yn  gy meriad 
hynod  iawn.  Fe'i  ganwyd  yn  mis  Gorphenaf,  1751,  ac  fe  fu 
farw  lonawr  7,  1826  ;  wedi  bod  yn  pregethu  am  tua  phymtheng 
mlynedd  a  dcugain.  Yr  ydym  ni  yn  ei  gofio  ef  yn  pregethu  am- 
ry wiol  weithiau.  Efe,  bob  amser,  a  fyddai  "  cyfaill "  y  diweddar 
Barch.  John  Parry,  Caerlleon,  ar  ei  ymweliadau  a  Sir  Fon,  yn 
mlynyddoedd  ein  mebyd  ni.  Er  nad  oedd  dim  rhagoriaeth  yn  ei 
bregethau  o  ran  trefn  eu  cyfansoddiad,  ac  na  byddai  byth  yn  codi 
i  ry w  hwyl  f el  ag  i  ddylanwadu  ar  deimladau  y  gj-nnulleidfa,  eto 
yn  gymmaint  a'i  fod  yn  siaradwr  naturiol  a  rhwydd,  gydk  llais 


90  PEN  NOD   IV. 

clynmnol,  a  bod  ei  sylwadau,  yn  y  cyfFredin,  a  rhyw  briodoldeb  a 
newydd-deb  a  ffraethineb  ynddynt  na  cheid  ond  yn  dra  anfynych 
en  cyfFelyb,  yr  oedd  yn  tynu  sylw,  ac  yn  cael  gw^randawiad 
astud,  y  rhai  mwyaf  meddylgar ;  a  byddai  ei  ddywediadau  yn 
cael  eu  hadgofio,  a'u  hail  adrodd  am  fisoedd  bwygilydd,  yn  y 
cyfarfodydd  eglwysig.  Yr  oedd  yn  hynod  gyfarwydd  yn  yr 
ysgr^'^thyrau  ;  ac  3a'  oedd  ganddo  ddawn  arbenig  i  ddefnj'ddio  yr 
hanesion  sanctaidd  er  egluro  yr  liyn  a  f}- ddai  ganddo  dan  sylw. 
Yr  oedd  hefyd  yn  dra  dedwydd  3m  y  cymhariaethau  a  d3'nid 
ganddo  oddiwrth  bethau  cyffrediu  mewn  natur,  ac  yn  enwedig 
oddiwrth  dueddiadau  ac  arferion  gwahanol  anifeiliaid,  a 
bwystfilod,  ac  ehediaid,  ac  3'mlusgiaid,  er  gwasanaethu  yr  un 
amcan.  Yr  oedd  Mr.  Rees  wedi  ei  ddwyn  i  fynu.  3-n  3'r  un 
gymmydogaeth  ac  3m  yr  un  gjTinulleidfa  ag  ef ;  yn  ei  gofio  yn 
dda  er  paa  oedd  3'n  cofio  neb;  ac  nid  oes  un  amheuaeth  na 
chafodd  gr3-n  dd\-lan-\vad  arno.  Fe  ddj'wedodd  y  diweddar 
Barch.  John  Foulkes  wrth3'm,  ei  fod  ef  wedi  ei  glj'wed  3'n 
defnyddio  llawer  o'i  sylwadau,  ond  eu  bod  ganddo  ef  wedi  eu 
cyfnewid,  eu  haddurno,  a'u  perfFeithio  i'r  fath  raddau,  fel  na 
buasai  yr  hen  frawd  ei  hunan  hyth.  3'n  dych3-m3'gu  mai  efe  a 
allasai  fod  wedi  eu  hawgrymu  iddo. 

Yr  oedd  ei  gysylltiad  a  Ch3'far£od  Misol  Sir  Ddinb3"ch,  tra  3^ 
parhaodd,  j'n  hynod  o  g3'surus  iddo,  ac  yn  un  ag  3'-  byddai  yn 
felus  ganddo  ei  adgofio  ar  hyd  ei  oes.  Yn  wir,  fe  fu  am  amryw 
flynyddoedd  3'n  rhyw  ddirgel  ddyheu  am  ddychwelyd  3^0 
di'achefn,  ac  unwaith  ar  fin  m\-ned  3'no.  Ac  er  i  h3'n3'-  gael  ei 
attal,  fe  barhaodd  i  goleddu  y  meddyliau  mw3'af  t3'ner  am  ei 
hen  gyfeillion  yno,  hyd  ddiwedd  ei  oes. 

Y  mae  yn  ddrwg  genym  nas  gallwn  roddi  ond  3'chydig  fanyl- 
ion  o'i  hanes,  am  yr  amser  y  bu  3'n  Abergele.  Yr  3'd3'm  3'n 
gwybod,  pa  fodd  bynnag,  ei  fod  yn  nodedig  o  ymroddedig  i  lafur 
yr  ysgol,  gan  ymdeimlo  yn  fwy  fwy  a  gwerth  addysg,  er  C3'n- 
northwy  iddo  yn  y  gwaith  mawr,  yr  oedd  yn  awr  wedi  3'mgys- 
egru  iddo.  Yr  ydym  yn  cael  hef3^d,  3'n  Llyfr  Cofnodau  3'r 
eglwys,  y  cyfeiriasom  ato  eisoes,  ei  fod,  3'n  ei  dro,  yn  dechreu 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  91 

neu  yn  diweddu  y  cyfarfodydd  eglwysig,  yn  gystal  ag  yn 
pregethu  yno  yn  achlysurol.  Heblaw  hyny,  yr  oedd  yn  myned 
bob  Sabbotli  i  bregethu,  yn  ol  yr  alwad  a  gai,  i  un  neu  arall  o'r 
aimywiol  deithiau,  o  f ewn  cylch  y  Cyfarfod  Misol ;  ac  yr  oedd 
yn  gwneuthur  byny,  yn  mhob  man,  gyda  chymmeradwyaeth 
mawr.  Ymdrechai  hefyd,  byd  y  gallai,  am  fod  yn  bresennol  yn 
y  Cyfarfodydd  Misol ;  a  daetb  yn  fuan  iawn  yn  un  a  bennodid  i 
bregethu  yn  gyson  ynddynt.  Yn  ystod  y  tyml'or  bwia  befyd, 
fe'i  derbyniwyd  yn  aelod  o'r  Gymdeithasfa.  Methasom,  er  pob 
I  ymchwil,  a  chael  sicrwydd  hollol  am  yr  adeg  y  gwnaed  hyny ; 
end  yr  ydym  yn  sicr  y  rhaid  ei  bod,  ryw  bryd  yn  ystod  y 
flwyddyn  1820.  Y  niae  y  manylion  am  1821,  yn  ein  cyrhaedd, 
yn  Nghoflyfr  Ysgrifenydd  y  Gymdeithasfa  ar  y  pryd,  ac  nid  oes 
un  crybwylliad  am  hyny  yn  y  Cofion  am  y  flwyddyn  hono.  Y 
tebygoh'wydd  ydyw,  i'r  derbyniad  gymmeryd  lie  yn  Nghym- 
deithasfa  Llanrwst,  yn  niwedd  Rhagfyr,  1820.  Er  nad  oedd  y 
Gymdeithasfa  flynyddol  hono  yn  briodol  yn  Gymdeithasfa 
Chwarterol,  eto  yr  oedd,  fel  Gymdeithasfa  flynyddol  Mon,  yn 
meddu  boll  awdurdod  Gymdeithasfa  Chwarterol  gyda  golwg  ar 
dderbyniad  pregethwyr  yn  aelodau,  yn  ol  y  drefn  y  pryd  hyny, 
yn  gystal  a  chyda  golwg  ar  rai  cwestiynau  ereill.  Ac  y  mae  yn  dra 
thebygol  mai  yno,  ar  yr  amser  a  nodwyd  genym,  yr  ymddiddan- 
wyd  fig  ef,  ac  y  derbyniwyd  ef  yn  aelod  o'r  Gymdeithasfa. 

Pa  fodd  bynnag,  y  mae  genym  sicrwydd  ei  fod,  yn  nechreu 
lonawr,  1821,  yn  pregethu  mewn  Cyfarfod  Misol  yn  y  Bala, — y 
tro  cyntaf  erioed  iddo  bregethu  yno.  Y  mae  yn  ymddangos  fod 
yr  hen  flaenoriaid  yn  y  Bala,  y  rhai  oeddent  yn  y  blynyddoedd 
hyny  yn  hynod  o  gefnogol  i  bregethwyr  ieuainc  gobeithiol,  yn 
bresennol  yn  Nghymdeithasfa  Llanrwst,  ac  iddynt  yno  gael 
cyhoeddiad  ganddo  ef  i  ddyfod  i'w  Cyfarfod  Misol  hwy,  oedd 
i'w  gynnal  yn  nechreu  lonawr.  Fe  anfonodd  ei  gyfaill,  Mr. 
Thomas  Lloyd,  Ty  Mawr,  lythyr  yn  ei  law,  ar  ei  fynediad  i'r 
Bala,  at  Miss  Jones,  Llawr  y  bettws,  gerllaw  Corwen,  yr  hon 
wedi  hyny  a  ddaeth  yn  Mrs.  Lloyd,  yn  ei  hysbysu  fod  y  gwr 
ieuanc  ag  oedd  yn  ddygiedydd  i'w  lythyr  ati  hi  y  tro  hwnw,  yn 


92  PENXOD   IV. 

gyfaill  anwyl  iddo  ef ;  a'i  fod,  er  ei  ymddangosiad  lied  wledig, 
ac  nad  oedd  wedi  cael  llawer  o  fanteision  addj'sg,  eto  yn 
bregethwr  annghyffredin,  ac  yn  un  j'n  sicr,  os  cai  fy w,  a  ddelai  i 
enwogrwydd  niawr  yn  mhlith  ei  genedl.  Y  mae  llythyr  Miss 
Jones  at  Mr.  Lloyd,  yn  atebiad  i'w  lythyr  ef,  yn  awr  ger  ein 
bron, ac  ni  a  ddodwn  i  mown  ynux  gyfieithiad  or  rhan  o  bono  ag 
sydd  yn  cyfeirio  at  Mr.  Rees  a'r  Cyt'arfod  Misol.  Y  mae  ■\vedi  ei 
ddyddio,  "Llawr  y  bettws,  lonawr  11,  1821."  Ynddo  hi  a 
ddywed, — "  Bydd  yn  hyfrydwch  gcnych  glywed  fod  Henry  Rees 
wedi  pregethu  yn  dra  rhagorol  yn  y  Cyfarfod  Misol,  oddiar 
Caniad  Solomon  iv.  12.  Y  mae  canmoliaeth  uchel  iawn  yn  cael 
ei  roddi  iddo  yn  mhob  modd.  Pregethodd  i  ninaii  hefyd  yn  Glan- 
'rafon.  Ni  a  gawsom  Gyfarfod  lliosog  iawn  yn  y  Bala,  ac  yr 
oedd  y  pregethu  yn  dda  iawn.  Rhoddodd  Mr.  J.  Hughes  un 
bregeth  i  ni."  Y  mae  yn  ymddangos,  fell}',  fod  ei  gyfaill  a'i  gyd- 
weinidog  ar  ol  hyny,  yn  pregethu  jm  yr  un  Cj'farfod  Misol ;  a 
dichon  mai  dyma  y  tro  cyntaf  iddynt  gyfarfod  a'u  gilydd,  ac  mai 
dyma  y  tro  cyntaf  i  Mr.  Hughes  ei  glywed  ef  j'n  pregethu.  Y 
mae  yn  eithaf  posibl,  ac  yn  dra  thebyg,  ei  fod  ef  wedi  clywed 
Mr.  Hughes  cyn  hyny,  gan  ei  fod  ef,  er  nad  oedd  ond  dwy 
flynedd  o  wahaniaeth  rhyngddynt  o  ran  oedran,  eto  wedi  dech- 
reu  pregethu  tua  chwe'  blj'nedd  o  flaen  Mr.  Rees.  Fe  ddywedodd 
Mr.  Hughes  wrthym  ry wbryd,  pan  yn  ymddiddan  a'n  gilydd  yn 
nghylch  Mr.  Rees  fel  pregethwr : — "  Mi  ild'iais  i  i  Rees  am  byth, 
y  tro  C3'ntaf  erioed  i  mi  ei  glywed."  Dichon  mai  y  tro  yma  yn 
y  Bala  oedd  hwnw.  Yr  oedd  y  tro  hwn,  pa  fodd  bynnag,  yn  dro 
hynod  iawn.  Cafodd  fuddugoliaeth  mor  Iwyr  ar  deimladau  yr 
hoU  gynnulleidfa,  fel  y  gelwid  ef  ei  liunan,  byth  ar  ol  hyny,  gan 
lyr  hen  gyfeillion  yn  y  Bala,  wrth  yr  enw,  " Ffijnvon  y  gerdd'i." 
Yr  ydym  yn  cofio  ein  bod,  yn  lied  fuan  wedi  symmud  o  houom  o 
Lundain  i  Liverpool,  yn  dygvvydd  bod  mewn  rhyw  Gyfarfod  yn 
y  Bala;  ac  i'r  foneddiges  garedig,  y  ddiweddar  Mrs.  Turnbull, 
ofyn  i  ni, — "  Sut  ,y  mae  '  FJyniton  y  gcrddij  acw  ?"  '■ '  Ffyanon  y 
(/erddi '"  ehem  ninau,  "  pwy  yd\  w  bono,  neu  hwnw  ?"'  "  Wydd- 
och  chwi  ddim,"  ebe  hithau, '•  pwy  ydy  w  '  Ffynvon  y  gcrddif 


HAXES   BYWYD   HENRY    REES.  93 

ond  Mr,  Rees :  dyna  yr  enw  sydd  genym  ni  arno  byth  ar  ol  ei 
bregeth  gyntaf  e£  yma,  yr  hon  oedd  ar  y  testyn, '  Ffi/nnon  y 
gerddi'  mewn  Cyt'arfod  Misol  yma."  Rywbryd  wedi  cyrhaedd 
adref ,  a  chyfarfod  a  Mr.  Rees,  ni  a  ofynasom  iddo, — "  A  wyddoch 
chwi  pa  beth  y  maent  yn  eich  galw  chwi  yn  y  Bala  ?"  "  Na  wn 
i :  a  ydyn'  nhw  yn  fy  ngalw  i  yn  rhywbeth  heblaw  fy  enw  fy 
hun  ?"  "  Ydynt,"  ebem  ninaii ;  "  '  Ffynnon  y  gerddi,'  y  maent  yn 
eich  galw."  "  Wei,  yn  wir,  yr  ydwyf  fi  yn  cotio  fy  mod  i,  er's 
amryw  flynyddoedd  bellach,  wedi  myned  i'r  lie  yna  yn  Ninbych, 
i  edrych  am  bregethwr  i  ni  o'r  Bala,  oedd  yno  ar  y  pryd,  brawd 
i'r  gwr  yna  sydd  yn  weinidog  dros  yr  afon  yna ;  a  chyda  fy 
mod  i  yn  yr  ystafell  lie  yr  oedd  efe,  dyna  fo  yn  rhedeg  ataf,  ac 
yn  gwasgu  fy  Haw,  ac  yn  gwaeddi  yn  fy  ngwyneb, — '  Ffynnon  y 
gerddi ;  Ffynnon  y  gerddi ;  Ffjmnon  y  gerddi !'  "  "  le,"  meddem 
ninnau,  "  yr  oedd  y  truan  yn  cofio  am  yr  oedfa."  "  Y  mae  yn 
debyg  ei  fod  :  ac  oedfa  go  hynod  oedd  hi."  Yr  ydym  yn  adrodd 
yr  hanesyn  hwn,  nid  yn  unig  oblegyd  ei  gysylltiad  a'i  bregeth 
gyntaf  ef  yn  y  Bala,  ond  hefyd  oblegyd  y  cawn  ynddo  enghraifft 
o  ry  w  neillduolrwydd  arbenig  a  berthynai  i'w  feddwl  ef,  ag  y 
cam-gymraerwyd  ef  gan  rai  o'i  herwydd  ; — rhyw  fath  o  anallu, 
mewn  ymddyddan  c^ffredin,  ac  mewn  cynnadleddau  crefyddol, 
i  gofio  enwau  personau  a  lleoedd,  oddieithr  y  byddent  yn  hollol 
gynnefin  iddo,  ac  weithiau  hyd  yn  nod  pan  y  byddent  felly. 
Nid  oedd  dim  pellach  oddiwrth  ei  feddwl  ef  na  thaflu  dim 
diystyrwch  ar  neb  trwy  hyny,  yn  hytrach  byddai  yr  annghof, 
bob  amser,  yn  peri  gradd  o  annghysur  iddo  ef  ei  hunan ;  ac  ni 
a'i  gwelsom  fwy  nag  unwaith,  wedi  adgofio  enw  brawd,  y  cyfeir- 
iasai  ato  megys  "  y  gwr  yna,"  neu  "  y  brawd  yna,"  yn  myned 
megis  o'i  ffordd,  i  gyfeirio  ato  drachefn  dan  ei  enw  ei  hunan. 

Yr  ydym  wedi  dei'byn  "  Adgojion"  un  hen  frawd  o  gym- 
mydogaeth  y  Bala,  am  yr  oedfa  gyntaf  lion  i  Mr.  Rees  yno.  Yr 
oedd  yn  lletya,  dybygid,  y  pryd  hyny,  gyda  John  Roberts, 
Cwmtylo,  yr  hwn  oedd  yn  cadw  masnachd;y  bychan  yn  y  dref. 
Yr  oedd  Mrs.  Roberts,  y  wraig  a'i  lletyai,  yn  ei  glywed  yn 
gweddio  mewn  teimlad  dwys,  dybygasai  hi,  trwy  y  nos,  fel  yr 


94  PEXNOD    IV. 

oedd  yn  mcddwl  nad  oedd  liraidd  wedi  gallu  cysgu  dim.  Am 
ddeg  ar  y  glocli  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  pregethu,  o  flaen  y  Parch. 
John  Davies,  Nantglyn.  Y  pennill  a  roddes  efe  allan  iV  ganu, 
cyn  darllen  ei  destyn,  oedd, — 

"  Mae  'ngolwg  am  holi  obaitb  i, 
Duw  arnat  ti  dy  luman  : 
0  bydd  di  'n  unig  yn  fy  mhlaid, 
ISTa  fwiw  f  eiifiid  allan." 

Gan  ddeall  "  Caniad  Solomon  "  mewn  ystyr  gyfriniol,  ac  wedi  ei 
bwriadu  i  ddarlunio  y  gymdeithas  nefolaidd  sydd  rhwng  y  saint 
a  Christ,  fe  edrychai  ar  ei  destyn  yn  iaith  yr  eghvys  am  Grist ; 
ac  a'i  defnyddiai,  er  sylwi  ar  yr  eglwys,  dan  y  gymhariaeth  o 
"  ardd ;"  ac  ar  Crist,  fel  "fynnon,"  i'w  dyfrhau  hi.  Yr  oedd  yn 
pregethu  gyda  nerth  ac  efFeithiolrwydd  mawr,  fel  yr  oedd  teim- 
ladau  dwysion  yn  cael  eu  cynnyrchu,  a  \vylo  cyffredinol  trwy  y 
lie.  Yn  3-r  oedfa  j-n  y  prydnawn,  fe'i  cyhoeddwyd  ef  i  bregethu 
yn  yr  hwj'r,  y  diwrnod  hwnw,  3'n  Ehiwaedog ;  ac  3'r  ydoedd 
wedi  cael  y  fath  ddylanwad  yn  y  boreu,  fel  y  darfu  i  amryw  o 
bobl  y  Bala,  yn  enwedig  o'r  ieuenctyd,  adael  y  Cyfarfod  Misol,  a 
niyned  ar  ei  ol,  y  noswaith  bono,  i  wrando  arno.  Ei  destj^n  yn 
Rhiwciedog  oedd,  Rhuf.  xvi.  7 : — "  Annerchwch  Andronicus  a 
Junia,  fy  ngheraint  a'm  cyd-garcharorion,  y  rhai  sydd  hynod  yn 
mhlith  yr  apostolion,  y  rhai  hefyd  oeddent  yn  Nghrist  o'm  blaen 
i."  Ac  fe  gafwyd  yno  gyfarfod  hynod  iawn.  Fe  dorodd  yn 
orfoledd  mawr  a  chyffredinol  trwy  y  lie,  fel  yr  attaliwyd  ef  i 
fyned  rhagddo  gj^da'i  bregeth.  Yr  oedd  yr  hen  bobl,  fwyaf 
pwyllog  ac  arafaidd  a  hunan-feddiannol,  wedi  eu  llwyr  orch- 
fygu ;  a'r  pregethwr  ei  liunan  dan  ddylanwadau  tra  annghytt- 
redin.  Prin  y  mae  eisiau  dy wedyd,  na  bu  raid  arno  ef  byth  "  wi'tli 
lythyrau  canmoliaeth  "  iddo,  ar  ol  y  diwrnod  hwnw,  yn  y  Bala 
a'r  cymmydogaethau. 

Wedi  gorphen  y  gwyliau,  dychwelodd  drachefn  i'r  ysgol  i 
Abergele ;  gan  ymroddi  3m  egniol  i  feistroli  y  Saesoneg,  fel  ag  i 
allu  defnyddio  awdwyr  Duwinyddol  ynddi  gydji  gradd  o  hyf- 
lydwch  iddo  ci   hunan.     Ac   yr   ydoedd   yn    awr,  braidd   bob 


HANES   BYVVYD   HENRY   REES.  95 

wythnos,  yn  cael  ei  liunau  yn  mcdru  gwneyd  liyny  yn  rliwycld- 
ach.  Erbyn  dechreu  yr  haf,  1821,  yr  oedd  yn  teimlo  fod  yn 
llawn  bryd  iddo  bellach  feddwl  o  ddifrif,  pa  beth  a  wnelai 
gyda  golwg  ar  y  dyfodol.  Yr  oedd  un  peth  wedi  ei  hen 
benderfynu  ganddo,  pa  beth  bynnag  a  ddeuai  o  bono,  sef,  mai 
gorchwyl  mawr  ei  oes  fyddai  pregethu  yr  efengyl;  ond  yr 
oedd  mewn  cryn  bryder  yn  nghylch  pa  fodd  i  fyw ;  pa  beth  a 
gai  at  ei  gynhaliaeth,  fel  ag  i'w  alluogi  i  ymroddi  i'r  gwaith,  yr 
oedd  ei  fryd  yn  gwbl  arno.  Yr  oedd  yn  rhaid  pregethu ;  ond 
tuag  at  hyny  yr  oedd  yn  rhaid  byw :  a  pha  beth  a  wneid  at 
hyny  ?  Nid  oedd  prin  un  syniad  y  pryd  hwnw,  yn  mhHth  y 
Methodistiaid,  yn  nghylch  cynnaliaeth  y  weinidogaeth :  ac  nid 
oedd  y  gydnabyddiaeth  a  roddid  i'n  gweinidogion  a'n  pregeth- 
wyr  galluocaf  a  mwyaf  poblogaidd,  am  eu  llafur  Sabbothol,  prin 
yn  werth  ei  derbyn ;  ac  yn  fynych  3'n  annigonol  i  gyfarfod  eu 
treuhadau.  Ac  ysywaeth  !  nid  oedd  y  cynnulleidfaoedd  lliosocaf 
a  chyfoethocaf  yn  y  treti,  y  rhai  rhagoraf  o  honynt,  ond  ychydig 
iawn  ar  y  blaen  i'r  cynnulleidfaoedd  lleiaf ,  yn  y  lleoedd  mwyaf 
gwledig ;  a  rhai  o  honynt,  y  mae  yn  ddrwg  genym  ddywedyd,  a 
hyny  hyd  yn  dra  diweddar,  yn  mhell  ar  ol  i  rai  manau  llawer  1 
iawn  llai.  Y  mae  yn  wir  y  gallasai  pregethwr,  hyd  yn  nod  y 
pryd  hwnw,  a  ymroddai  i  deithio,  gan  bregethu  dair  gwaith  yn 
y  dydd,  a  hyny  bob  dydd  o'r  wythnos,  dderbyn  cymmaint  ag  a 
wasanaethai  er  cynnaliaeth  gyfFredin  i'w  deulu,  am  y  cyfryw 
amser ;  ac  yr  oedd  cryn  nifer,  yn  y  blynyddoedd  hyny,  yn 
teithio  llawer,  a  rhyw  ychydig  yn  teithio  agos  yn  wastadol ;  a 
chan  belled  a  hyny,  gellid  dywedyd  eu  bod  hwy  yn  byw  ar  y 
weinidogaeth.  Eithr  yr  oedd  corph  mawr  y  pregethwyr  yn 
dibynu  ar  ry w  alwedigaeth  neu  f asnach ;  a  lliaws  o  honynt  ar 
rywbeth,  ag  y  gallai  y  gofal  mwyaf  am  dano  orphwys  ar  eu 
gwragedd.  Dyna  wedd  gyfFredinol  pethau  yn  y  Cyfundeb  ag 
yr  oedd  Mr.  Henry  Rees  ynddo.  Yn  awr  yr  oedd  yn  gwestiwn 
pwysig  iawn  iddo  ef  pa  beth  a  wnai.  Nid  oedd  ganddo  yr  un 
grefFt  ag  y  gallasai  droi  ei  law  ati ;  ac  nis  gallasai  feddwl  am 
ddychwelyd  i'r  sefyllfa  yr  oedd  ynddi  cyn  myned  i'r  ysgol.     Bu 


96  PENNOD    IV. 

am  gryn  amser  yu  pryderu,  ac  yn  methu  gvvybod  pa  beth  i'w 
wneyd ;  ac  nid  oedd  neb  o'i  gyfeillion  yn  gallu  rhoddi  unrhyw 
gyfarwyddyd  eglur  iddo.  Yr  oedd  ei  rieni  am  iddo  ddychwelyd 
adref,  a  byw  gyda  hwynt  yn  y  Cae  Du  ;  gan  weithio  yr  hyn  a 
allai  ar  y  tir  ddyddiau  yr  wythnos,  a  myned  oddiamgj'lch  ar  y 
Sabbothau  i  bregethu  i'r  gwahanol  leoedd  y  gelwid  ef  iddynt. 
At  hyny  yr  oedd  efe  ei  hunan  yn  tueddu ;  a  hyny  a  wnelsai, 
ond  fel  yr  oedd  yn  gweled  fod  ei  frodyr,  erbyn  hyn,  wedi  tyfu  i 
fynu,  ac  yn  gwbl  alluog  i  wneyd  yr  hyn  oil  oedd  yn  angen- 
rheidiol  er  cynnorthwyo  eu  tad ;  a  bod  amgylchiadau  gwasgedig 
y  wlad  ar  y  pryd  yn  gyfryw,  fel  nad  ystyriai  yn  iawn  ynddo  ei 
daflu  ei  hunan  i  bwyso  dim  ar  ei  rieni.  Yr  oedd  ei  gyfaill,  Mr. 
Thomas  Lloyd,  Ty  Mawr,  yn  y  syniad  uchel  oedd  ganddo  am  ei 
alluoedd  ef,  a'i  ddysgwyliadau  mawrion  wrtho  fel  pregethwr,  yn 
gryf  o'r  farn  y  dylasai  aros  j'n  hwy  yn  yr  ysgol,  er  mantais  iddo 
ei  hunan  yn  y  dyfodol ;  ac  yr  oedd  efe  yn  rhyw  obeithio,  y 
gallesid  trefnu  rhyw  foddion  iddo  i  gael  manteision  ysgol  uwch 
na'r  hon  yr  oedd  ynddi  yn  Abergele.  Gresyn  dirfawr  na  buasai 
yno  ryw  rai  ereill  o'r  un  meddwl  a  Mr.  Lloyd,  i  weithio  allan  ei 
syniad  ef.  Dichon  pe  buasai  Mr.  Jones,  Dinbych,  eto  yn  fyw, 
mai  hyny  a  wnaethid.  Pa  fodd  bynnag,  pan  oedd  y  pregethwr 
ieuanc  yn  pryderu  fel  hyn,  a  rhai  hefyd  yn  pryderu  yn  ei  gylch, 
fe  ddygwyddodd  i'r  diweddar  Mr.  Owen  Williams,  Towj^n, 
Meirionydd,  ddj-fod  i  Abergele,  ar  gyhoeddiad  trwy  Sir  Ddin- 
bych.  Ar  ol  yr  oedfa,  y  noswaith  hono,  yn  nhy  ei  athraw,  y 
Parch.  Thomas  Lloyd,  gof^^nodd  Mr.  Owen  Williams  iddo, — Pa 
beth  oedd  am  wneyd,  ac  i  ba  le  yr  oedd  ar  fedr  mj-ned,  wedi 
gadael  yr  ysgol  ?  Atebodd  yntau,  nad  oedd  yn  gwybod  3n  iawn  ; 
nad  oedd  wedi  dyfod  i  un  penderfyniad  gyda  golwg  ar  hyny  ;  a'i 
fod,  yn  wir,  mewn  cryn  betrusder  yn  ei  gylch.  Wedi  cryn  lawer 
o  ymddiddan,  dywedodd  Mr.  Owen  Williams  wrtho,  "  Beth  a 
fyddai  i  chwi  wneyd  fel  y  gwnaethum  i,  a  myned  i'r  Amwythig, 
at  Lyfr-rwymydd  parchus  yno,  i  ddysgu  y  gelfyddydd  o  rwymo 
llyfrau  ?  Nid  ydyw  y  gwaith  mewn  un  modd  yn  anhawdd,  at 
wasanacth  cyffredin  gwlad ;    ac  ni  chymmerai  lawer  o  amser  i 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  97 

chwi  i'w  ddysgu,  ond  i  ch%vi  ymroi  o  ddifrif  ato.  Cliwi  a  allech, 
ar  ol  darfod  yn  yr  Amwythig,  ddyfod  3'ma  i  Abergele,  neu  f3^ned 
i  ryw  le  arall  a  fyddai  fwy  dewisol  genych,  ac  jmsefydlu  gyda r 
alwedigaeth  o  rwymo  llyfrau,  a  gallech  yn  hawdd  iawn  ych- 
wanegu  gwerthu  llyfrau  at  hyny ;  ac  nid  oes  dim  ainheuaotli  na 
allech  chwi  wneyd  bywioliaeth  gysurus.  Chwi  a  allech  fyned 
i'r  lleoedd  a  fynech  ar  y  Sabbothau  i  bregethu,  ac  ar  ambell 
daith  5'n  awr  ac  yn  y  man,  trwy  y  gwahanol  Siroedd.  Ac  nid 
oes  dim  g-waith  llawer  mwy  cydweddol  ar  weinidogaeth,  oni  b'ai 
i  chwi  fyned  i  gadw  ysgol,  fel  Mr.  Llwyd  yma.  A  chwi  a 
fyddech  j-n  llawer  iawn  mwy  rhydd  nag  ydyw  et'e."  Fe'i  cym- 
merwyd  ef  ei  hunan  i  fynu  ar  unwaith  gan  yr  awgrymiad ;  ac 
yr  oedd  Mr.  Lloyd,  ei  athraw,  yntau  hefyd,yn  tybied  3'n  sicr  fod 
yr  hyn  a  ddywedid  yn  teilyngu  syhv.  Cytunasant  a'u  gilydd, 
pa  fodd  bynnag,  mai  y  peth  goreu  a  allai  efe  wneuthur  oedd, 
niyned  ei  hunan  i'r  Amwythig,  ac  ymgynghori  a'r  cyfeillion  yno, 
a  chael  gweled  a  barnu  drosto  ei  hun.  Fe  dynwyd  cyhoeddiad 
iddo,  yn  y  fan  a'r  lie,  i  bregethu  mewn  rhy w  leoedd  ar  hyd  y 
fFordd  i'r  Amwythig,  ond  gan  gadw  y  bwriad  oedd  ganddo  mewn 
golwg  yn  hollol  iddo  ei  hunan,  hyd  nes  y  gwelai  y  cyfeillion  yno, 
ac  y  byddai  wedi  dyfod  i  benderfyniad  arno.  Yn  mhen  ychydig 
ddyddiau  efe  a  aeth  adref,  i'r  Cae  Du,  i  ymgynghori  a'i  dad  ac 
ai  fam  ;  ac  yr  oeddent  hwythau  yn  edrych  gyda  chymmeradwy- 
aeth  ar  yr  amcan,  ac  annogent  ef  i  wneyd  y  prawf.  Ac  felly  fe 
aeth  i'r  Amwythig.  Yr  oedd  yr  hysbysrwydd  a  gafodd  yn 
nghylch  y  gwr  y  C3"feiriasid  ef  ato,  mor  foddlonol,  fel  y  pender- 
fynodd  ymsefydlu  yno,  er  mwj^n  yr  amcan  oedd  ganddo  ar  y 
pryd  mewn  golwg.  A  dyna  Henrj-  Eees  yn  gadael  Sir  Ddin- 
bych,  ac  yn  wir,  o  ran  trigiannu  ynddi,  yn  gadael  Cymru  am 
byth !  Yr  oedd  yn  anmhosibl  i  Gyfarfod  Misol  Sir  Ddinbych 
gael  colled  fwy,  er  na  feddylid  nemawr  am  hyn}',  fe  allai,  ond 
gan  5'chydig  ar  y  pryd,  nag  a  gafodd  trwy  ei  ymadawiad  ef ;  tra, 
o'r  tu  arall,  nas  gall  fod  dim  amheuaeth  na  throes  hyny  allan  yn 
fendith  annhraethadwy  i  Gymru  i  gyd,  ac  yn  wir  i  genedl  y 
Cymrj,  i  fesur  mawr,  dros  wyneb  yr  holl  ddaear. 


98  PENNOD  V. 


PENKOD     V. 

O'ifynediad  i'r  Amv:ytldg ,  Ivjcl  ei  Neillduad  ir  hall  ivaitJi: — 

1821—1827. 

El  FYNEDIAD  YNO — LLETTY  CYSURUS — DERBYNIAD  SERCHOG  GAN 
YR  EGLWYS  FECHAN  YN  Y  LLE — PREGETHU  YX  GYSON  IDDYNT 
— LLYTHYRAU  O'l  EIBDO — CYMDEITHASFA  Y  DREFNEWYDD, 
1822 — MYXED  i'r  YSGOL  I  DORRIXGTOX  CYX  DYCHWELYD  YX 
OL,  FEL  Y  BWRIADAI,  I  SIR  DDIXBYCH — GAEL  GWAHODDIAD 
I  Y'-MSEFYDLU  YX  YR  AMWYTHIG — YX  CYDSYXIO  A'R  A5IM0DAU 
— CYFARFOD  A  RHAI  O  YSGRIFEXIADAU  DR.  OWEX — DYLAX- 
WAD  DAIOXUS  Y  RHAI  HYXY  ARXO  FEL  CRISTIOX,  AC  FEL 
PREGETHWR — EI  ADRODDIAD  EF  EI  HUXAX  O'R  AMGYLCHIAD 
— CYMDEITHASFA  Y  DREFXEWYDD — MR,  EBEXEZER  RICHARD 
YX  EI  WRAXDO  Y  TRO  CYXTAF — CYMDEITHASFA  DOLGELLEY, 
1822 — MR.  ELI  AS  YX  EI  WRAXDO  AM  Y  TRO  CYXTAF — 
RHODDI  CYHOEDDIAD  I  :MR.  ELIAS  I  FYXED  TRWY  SIR  FOX 
— YR  AWDWR  YX  EI  WRAXDO  A:yi  Y  WAITH  GYXTAF  YX 
NGHAERGYBI — FI  DESTYX  a'i  BREGETH — CYMDEITHASFA  LLAX- 
FYLLIX,  1823 — GAEL  EI  BENNODI  I  FYXED  I  LUNDAIN — 
CYMDEITHASFAOEDD  JIACHYXLLETH,  PWLLHELI,  A  DOLGELLEY, 
1823 — EI  YMWELIAD  CYXTAF  A  LIVERPOOL,  1824 — ADGOFIOX 
MR.  ROBERTS,  HOPE  STREET,  AM  DAXO — CYMDEITHASFAOEDD 
Y  BALA,  AC  AMLWCH,  1824 — EI  Y:\IWELIAD  CYXTAF  A'R 
DEHEUDIR — CYMDEITHASFA  LLAXGEITHO — OEDFA  HYXOD  I 
MR.  LLOYD,  BEAUMARIS  YXO — CYMDEITHASFAOEDD  1825,  1826 
— YJIWELTAD  A  LLUXDAIX  YR  AIL  WAITH — LLYTHYRAU  O'l 
EIDDO  ODDIYXO  —  ADEILADU  CAPEL  XEWYDD  YN  YR 
AMWYTHIG — AGORIAD  Y  CAPEL,  Y  NADOLIG,  1826 — YN  CAEL 
EI  DDEWIS  I'W  ORDEIXIO  GAN  GYFARFOD  MISOL  SIR  DREF- 
ALDWYX — YMDDYDDAX  AG  EF  GYDA  GOLWG  AE  HYXY  YX 
NGHYMDEITHASFA  LLAXFAIR  CAEREIXION — EI  ORDEIXIAD  YN 
XGHYMDEITHASEA   Y   BALA,    1827. 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  99 

Peth  poenus  iawn  i  ni  ydyw  methu  penderfynu,  gyda  manylder, 
amseriad  neillduol  y  gwahanol  amgylchiadau  a  gofnodir  genym ; 
ac  yr  ydyni  yn  fynycli  yn  gorfod  teimlo  felly,  gyda  golwg  ar 
ddygwyddiadau  bywyd  gwrthddrych  parchedig  ein  Cofiant,  yn  y 
biynyddoedd  hyn.  Yr  oedd  ef e  ei  hunan  yn  nodedig  o  ddiofal  yn 
nghylch  cofnodi  dyddiad  pennodol  unrliyw  symmudiad  o'i  eiddo  ; 
ac  nid  oes  genym  ninnau  ddim  i'w  wneuthur,  3/n  nifFyg  gwybod- 
aeth  fanylach,  ond  dyfalu  goreu  y  gallwn,  ocidiar  yr  hyn  sydd 
adnabyddus  i  ni.  Felly  y  rhaid  i  ni  wneyd  gyda  golwg  ar  y 
cyfnod  presennol.  Nid  oes  genym  un  sicrwydd  am  yr  adeg 
neillduol  y  gadawodd  Abergele,  ac  y  symmudodd  i'r  Amwythig. 
Yn  ol  "  Llyfr  y  Cofnodau,"  y  cyf eiriasom  ato  fwy  nag  unwaith, 
yr  ydym  yn  cael  mai  nos  Ian,  Mehefin  14,  1821,  oedd  y  tro 
diweddaf  iddo  ddechreu  y  cyfarfod  eghvysig  yn  Abergele.  Ac 
wrth  lythyr  o'i  eiddo  ef  ei  hunan,  a  ddodir  i  mewn  genym  yn 
fuan,  yr  ydym  yn  cael  ei  fod  Hydref  30,  1821,  yn  yr  Amwythig, 
ac  wedi  bod  yno,  dybygid,  am  beth  amser ;  fel  y  rhaid  ei  fod 
wedi  symmud  yno,  rywbryd  rhwng  Mehefin  14,  a  Hydref  30. 
Yr  oedd  y  cyfarfod  Mehefin  14,  yr  wythnos  oflaen  Cymdeithasfa 
y  Bala,  yr  hon  a  gynhelid  y  flwyddyn  bono,  Mehefin  18, 19,  20, 21. 
Y  mae  braidd  yn  sicr  iddo  fyned  i'r  Bala,  canys  ni  a'i  cly wsom 
ef  ei  hunan  yn  dywedyd,  na  byddai  byth  yn  colli  yr  un  o'r 
Cymdeithasfaoedd  yno,  y  biynyddoedd  hyny ;  ac  y  mae  yn  lied 
debyg  iddo  ddychwelyd  oddiyno  i  Abergele  hyd  nes  y  byddai  yr 
ysgol  yn  tori  dros  wyliau  yr  haf.  A  dichon  mai  rhyw  bryd  yn 
Gorphenaf,  y  daeth  Mr.  Owen  Williams  ar  ei  daitli  i  Abergele,  ac 
y  cymmerodd  yr  ymddyddan  le  a  arweiniodd  i'w  ymadawiad  ef 
i'r  Amwythig.  Yr  ydym  yn  cael  fod  ei  dad  yn  Abergele,  ac  yn 
dechreu  y  cyfarfod  eglwysig  yno,  nos  lau,  Medi  6,  1821.  Nid 
ydyw  yn  anmhosibl,  yn  sicr,  nas  gallai  efe  fod  wedi  myned  yno 
ar  ymadawiad  ei  fab  oddiyno,  fel  ag  i  wneyd  adeg  ei  ymadawiad 
yn  ddiweddarach  na'r  hyn  a  nodwyd  genym  eisoes :  ond  yr  ydym 
yn  tueddu  i  dybied  fod  ton  y  lly thyr  cyntaf  sj^dd  genym  o'i  eiddo 
at  ei  gyfaill  yn  Abergele,  yn  hytrach  yn  arwyddo  fod  mwy  o 
amser  wedi  myned  heibio,  er  pan  y  symmudasai,  nag  a  allwn 
gael  rhwng  y  dyddiau  a  nodir  yn  Medi  a  Hydref. 


100  PENNOD    V. 

Pa  fodd  bynnag  wedi  cyrhaedd  yno,  fe  gytunodd,  ar  ryw 
ammodau,  a'r  gwr  y  cyfeiriasid  ef  ato  i'w  addysgu  yn  y  golfydd- 
yd  o  rwymo  llyfrau,  g3^da'r  dealltwriaeth  o'i  fod  i  gael  ei  rydd- 
hau  oddiwrth  yr  angenrheidrwydd  o  fod  yn  y  gweithdj^  oddi- 
eithr  pan  y  byddai  yn  dewis  ei  hunan,  ar  y  dyddiau  Sadwm  a'r 
Llun.  Y  mae'n  ymddangos  iddo  hefyd,  yn  lied  fuan  ar  ol  ei 
fynediad  yno,  ddyfod  i  ryw  gytundeb  a'r  cyfeillion  crefyddol 
yno,  i  bregethu  iddynt  am  ddau  Sabboth  yn  y  mis,  a  bod  gyda 
hwynt  yn  y  cyfarfodydd  eglwysig  wythnosol ;  a'u  bod  yn  addaw 
iddo  ei  gynhaliaeth  a'i  letty,  tra  y  byddai  yno,  yn  gydnabydd- 
iaeth  am  y  gwasanaeth  hwnw.  Nid  oedd  hyny,  y  mae'n  wir, 
ond  j'chj-dig  iawn ;  cto  -wrth  ystyried  nad  oedd  yr  eghvj^s  ond 
beehan,  tua  35  o  aelodau,  a  chan  mwyaf  mewn  amgylcliiadau 
lied  gyffredin ;  ac  yn  cnwedig  pan  j  cofiwn  am  y  syniadau  isel  a 
ffynent  braidd  yn  gyffredinol  y  pryd  hyny  yn  ein  plith,  gyda 
golwg  ar  gynhaliaeth  y  weinidogaeth,  yr  oedd  yn  well  nag  a 
allesid  braidd  ddysgwyl.  Yr  oedd  o'r  dechreu  yn  llet3'a  gyda  Mr. 
Hugh  Griffiths,  yn  Barker-street ;  yr  hwn  a  ddaethai  i'r  dref  tuag 
ugain  ml3'nedd  o'i  flaen  ef ,  ac  oedd  yn  un  o  flaenoriaid  yr  eglwys, 
ac  yn  gwneuthur  ei  ran  yn  dda  yn  mhlaid  yr  achos  yn  y  lie. 
Cafodd  yno  y  Hetty  mwyaf  cysurus  a  allasai  gael.  Yr  oedd  Mr. 
a  Mrs.  Griffiths  yn  teimlo  y  serchawgrwydd  mwyaf  tuag  ato,  ac 
yn  gofalu  am  dano  fel  pe  buasai  yn  fab  iddynt  eu  hunain. 
Buasai  j-n  dda  iawn  genym,  pe  gallasem  ddodi  ger  bron  y  dar- 
llenydd  adroddiad  manwl  a  llawn  o'i  hanes,  y  misoedd  cyntaf 
hjm  yn  yr  Amwythig ; — ei  deimladau  gyda  golwg  ar  y  gelfyddyd 
ncwydd  yr  oedd  yn  awr  j-n  ceisio  ei  dysgu,  ac  yn  enwcdig  ei 
brofiad  fel  pregethwr,  wedi  ei  gael  ei  hunan  dan  yr  angenrheid- 
rwydd, jm  ngwyneb  y  fath  anfanteision,  i  bregethu  mor  fynych 
i'r  un  bol)l,  a'i  deimlad  yn  enwedig  yn  y  cysylltiad  newydd  yr 
oedd  mewn  rhan  wedi  ei  ddwyn  iddo  a  Chyfarfod  IMisol  Sir  Dref- 
aldwyu.  Eithr  nid  oes  genym  ddcfnyddiau  at  y  fath  adroddiad, 
ac  felly  nis  gallwn  gj'nnyg  arno.  Pa  fodd  bynnag,  yn  nghanol 
y  ty wyllwch  sydd  yn  awr  am  rai  misoedd  yn  ei  g)-lch}-nu,  y  mae 
yn  dda  genym  gael  y  llythyr  canlynol,  yr  hwn  .s3-dd  odditan  ei 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  101 

law  c£  ei  liunan,  yn  taflu  pelydryn  o  oleuni  ar  ei  hanes  ac  ar  ei 
brotiad,  yn  y  cyfwng  presennol.  Dyma  y  llythyr  cyntaf  sydd  ar 
gael  a  ysgrifenwyd  ganddo  erioed.  Fe'i  cyfeiriM^yd  at  ei  gyfaill 
mwyaf  mynwesol  y  pryd  hwnw,  ac  un  o'i  gyfeillion  anwylaf  tra 
y  bii  byw, — Mr.  Thomas  Lloyd,  Ty  Mawr,  gerllaw  x\bergele. 
Wele  y  llythyr : — 
"  Barchiis  frawd  yn  yr  Arglwydd, 

" '  Trugaredd  i  chwi,  a  thangnefedd,  a  chariad.  a  liosoger.' 
"  Yr  ydwyf,  oddi'ar  hen  fwriad  a  hiraeth,  yn  ysgrifenu  hyn  o 
"  linellau  atoch,  wedi  hir  ddisgwyl  am  lythyr  oddiwrthych  chwi. 
"  Yr  ydwyf  yn  barnu.  oddiar  amryw  bethau,  y  buasai  yn  haws  i 
"  chwi  ysgrifenu  na  myfi.  Mae  eich  dawn  yn  rhwyddach,  a'ch 
"  Haw  yn  gyflymach ;  end  myfi,  yn  y  diwedd,  a  gadd  flaenori  yn 
"  hyn  o  weithred  dda.  Am  helynt  fy  amgylchiadau,  a'r  mater 
"  rhyngof  a'm  cyfeillion  yma,  yr  ydwyf  yn  hyderu  eich  bod  yn 
"  wybyddns.  Ni  ddy wedaf  fwy  am  hyny  yn  bresennol,  ond  fy 
"  mod  yn  gobeithio  i'r  Arglwydd  fy  nghyfarwyddo  yn  mhob 
"  peth.  Yr  ydwyf  yn  gweled  angenrheidrwydd  am  adnewydd- 
"  iad  yr  Yspryd  Glan  ar  fy  enaid  yn  barhaus.  O  !  f el  y  mae  fy 
"  Ih'gredigaethau  yn  cynyddu,  gwrthgiliad  yn  ymdaenu  fel  pen- 
"  wyni  ar  hyd-ddof,  pan  y  bydd  fy  yspryd  yn  ddidriniaeth.  Pa 
"  ddaioni  a  wnaf ,  pa  ddrwg  nis  gwnaf ,  os  gedy  Ysbryd  yr  Ar- 
"  glwydd  li  ?  le,  pe  gadawai  fi  yn  hollol,  byddai  yn  drngaredd  i 
"  Gymru  gael  ymadael  a  mi ;  ac  ni  byddwn  ond  cwmwl  a  niwed, 
"  He  bynnag  y  byddwn.  Ond  y  mae  edrych  ar  yr  addewidion  am 
"  dano,  a'r  cyffelybiaethau  trwy  ba  rai  y  mae,  yn  ei  oruchwyl- 
"  iaethau,  yn  cael  ei  osod  allan  yn  y  gair,  yn  ddymunol  gan  fy 
"  enaid  weithiau. 

"  CyfFelybir  ef  i  Dan.  O !  y  mawr  angen  sydd  ar  fy  enaid 
"  am  gael  profi  ei  oruchwyliaethau  tanllyd,  i  wresogi  fy  nghalon 
"  oer,  ac  i  ddifa  fy  llygredigaethau  cryfion.  Nid  wyf  yn 
'■'  cyflawni  un  ddyledswydd  grefyddol  nad  ydyw  y  pryfaid  yma 
"  yn  cerdded  ar  hyd-ddynt  oil,  fel  yr  adar  yn  disgyn  ar  aberth 
"  Abraham  gynt ;  ac  yr  ydwyf  fi,  yn  wir,  yn  rhy  euog  o 
"  esgeuluso  eu  tarfu.     Ond  o  na  byddai  i'r  Lamp  Danllyd  yma 


/ 


102  PENNOD   V. 

"  dramwyo  trwy  fy  lioll  enaid.  Diolch  iddo  am  addaw  '  carthu 
"  budreddi  (ie,  synwn !  y  fath  berson  yn  addaw  '  carthu 
"  budreddi ! )  merched  Sion,  mewn  ysbryd  bam,  ac  mewn  ysbryd 
J"llosgfa.'  Nis  gallaf^ddefnyddio  Crist  os  byddaf  yn  ddieithr  i 
I"  oruchwyliaethau  yr  Yspryd  Glan ;  ac  nis  gallaf  fyw  yn  dduwiol 
"  heb  ddefnyddio  Crist.  '  By w  yn  dduwiol  yn  Nghrist  lesu.' 
"  Bod  ynddo  ef  y w  g^vreiddyn  by w  yn  dduwiol ;  a  thrwy  fyw 
'•*  amo  a  gwneuthur  defnydd  o  bono,  y  daw  grym  i'r  enaid  i  fyw 
"  iddo.  '  Ni  all  y  gangen  ddwj^n  fFrwyth  o  honi  ei  bun,  onid  erys 
"  yn  y  winwydden ;  fellj^  ni  elhvch  chwithau,  onid  arhoswch 
"  ynof  fi.  Yr  hwn  sydd  yn  arcs  ynof  fi,  a  minnau  ynddo  joitau, 
"  hwnw  sydd  yn  dwyn  fFrwyth  lawer.'  Edrychwn  ar  fywyd  yr 
"  Apostol  Paul.  O'r  fath  zel  a  chariad  oedd  yn  ei  enaid  ef  at 
'■'  Grist  a'i  achos ;  y  fath  rj'm  a  gwroldeb  i  dori  trwy  rwystrau  a 
"  pheryglon ;  ie,  nid  gwerthfawr  oedd  ganddo  ef  ei  einioes  ei 
"  bun.  O !  y  fath  oes  goronog  a  fFrwythlawn  oedd  ei  oes  ef. 
"  Ond  pa  f  odd  yr  oedd  hyny  yn  bod  ?  Ef  e  a  ddy  wed  i  ni  ei 
"  hunan : — '  Yr  hyn  yr  ydwyf  yr  awrhon  yn  ei  fyw  yn  y  cnawd, 
"  ei  fyw  yr  ydwyf  trwy  ffydd  Mab  Duw.'  Gweddi'wch  trosof . 
"  Cofiwch  fi  at  eich  teulu,  yn  nghyd  a'm  boll  gyfeillion.  Hyn  O 
"  linellau  a  ysgrifenwyd  o'r  Amv/ythig,  Henry  Eees. 
"  Hydref  30,  1821.  Ysgi^ifenwch  ataf  ar  frys,  i  ofal  Mr.  Hugh. 
"  Griffiths,  Barker  Street." 

Fe  welir  fod  y  llythyr  hwn,  er  yn  llawcr  llai  addfed  na'i 
gyfansoddiadau  diweddarach  ef,  eto  jm  amlwg  yn  dwyn  delw  yr 
awdwr ;  ac  yn  arbenig  felly  yn  ei  ymdeiralad  dwfn  a  llygredig- 
aeth  ei  galon,  a'r  argyhoeddiad,  a'i  meddiannai  yn  wastadol,  o'r 
angenrheidr%vydd  am  ddefnydd  fiydd  o  Grist  lesu  fel  unig  fodd- 
ion  ei  farweiddiad.  Y  mae  yn  hawdd  iawn  gweled  ynddo  hefyd 
fod  sylw  wedi  bod  ar  ei  ddyfodol  ef,  a  bod  Mr.  Lloyd  wedi 
arwyddo  awydd,  fel  yr  ydym  yn  gwybod  y  teimlai  yn  ddwys, 
am  iddo  ymsefydlu  jm  Nghymru. 

Yr  oedd  yn  awr  yn  lied  ddyfal,  yn  ystod  yr  wythnos,  yn 
dysgu  y  gelfyddyd  jr  oedd  wedi  dyfod  i'r  Amwythig  o'i 
herwydd,  ac  yn  pregethu  yno  am  ddau  Salilioth  yn  y  mis  ;  gan 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  103 

fyned  am  y  Sabbotliau  ereill  i  Groesyswallt,  a  rhanau  isaf  Sir 
Drefaldwyn,  ac,  weithiau,  i  rai  lleoedd,  yn  y  cyrau  agosaf  ato  o 
Siroedd  Dinbych  a  Fflint.  Nid  rhyw  lawer  o  gynnydd  a  wnaeth 
fel  llyfr-rwymydd.  Fel  y  dywedodd  ei  frawd,  yn  ei  bregeth 
angladdol  iddo, — "  Yn  lie  iddo  ef  rwymo  llyfrau,  rhwymodd  y 
llyfrau  ef."  Ni  a  glywsom  fod  y  gwr  yr  aethai  ato  yn  dywedyd 
am  dano,  y  gallasai  ddysgu  y  gwaith  yn  bur  dda,  pe  buasai  yn 
•rhoddi  ei  feddwl  arno;  ond  nad  oedd  modd  ei  gael  i  hyny ;  na 
I  wni'ai  yr  \in  ddalen  wrtli  y  Hall,  yn  y  llyfr  a  fyddai  ganddo  i'w 
'  rwymo,  heb  iddo  ei  darllen  yn  gyntaf.  Yr  ydym  yn  tueddu  i 
dybied  mai  dyna  y  gwirionedd,  ond  ei  fod  yn  cael  ei  osod  allan 
inewn  gwedd  braidd  yn  eithafoL  Yr  oedd  holl  feddylfryd  ei 
galon  ef  ar  bregethu,  ac  nid  oedd  ganddo  feddwl  i'w  ddodi  ar 
ddim  arall.  Pa  fodd  bynnag,  erbyn  tua  canol  Mawrtli,  1822,  yr 
oedd  efe  yn  tybied  ei  fod  wedi  gwneyd  y  fath  gynnydd  yn  y 
gelf3^ddyd  fel  ag  y  gallai  fyned  rhagddo  gyda  hi,  yn  ngwaith 
cyfFredin  gwlad,  yn  Abergele,  neu  yn  mha  le  bynnag  arall  yr 
ymsefydlai.  Y  mae  yn  ddigon  tebyg  fod  rhyw  ddirgel  feddwl 
na  byddai  iddo  byth  ymroddi  llawer  iddi,  na  dibynu  llawer  ami, 
yn  dylanwadu  rhyw  gymmaint  arno  er  ei  ddwyn  i'r  fath  ben- 
derfyniad.  Ac  felly  yr  oedd  ar  ddychwelyd  i  Gymru.  Eithr 
cyn  hyny  yr  oedd  yn  awyddus  iawn  am  gael  ychydig  ychwaneg 
o  ddysg  yn  enwedig  yn  yr  iaith  Saesonaeg,  fel  ag  i  fod  nid  yn 
unig  yn  alluog  i'w  darllen  a'i  deall,  ond  i  allu  ei  siarad  ac 
ysgrifenu  ynddi.  Yr  ydoedd,  er  pan  y  daethai  i'r  Amwythig, 
wedi  gorfod  ei  siarad,  fel  y  gallai,  a'r  gwr  yr  oedd  yn  aros  gydag 
ef,  yn  gystal  a  chyda  r  gweithwyr  ereill  ag  oeddent  yno  ;  ac  yr 
oedd  Mr.  a  Mrs.  Griffiths,  gyda  y  rhai  y  Uetj^ai,  pan  yn  siarad  ag 
ef,  yn  cadw  braidd  yn  gwbl  at  y  Saesonaeg  tra  y  byddent  gyda 
phethau  cyfFredin,  eithr  can  gynted  ag  y  troai  yr  ymddyddan  at 
grefydd,  yr  oeddynt  hwythau  yn  teimlo  yn  gwbl  oddicartref 
ond  yn^yr  hen  Gymraeg.  Yr  oedd  y  Saesonaeg,  trwy  yr  ym- 
arferiadau  hyny,  wedi  dyfod  yn  llawer  rhwyddach  iddo  nag 
ydoedd  pan  y  daethai  i'r  Amwythig  gyntaf ;  ac  eto,  gan  ei  fod 
yn  awr  yn  Lloegr,  ac  ar  fin  ei  gadael,  fel  y  tybiai,  am  byth,  yr 


104  PENNOD  V. 

oeJd  yn  teimlo  fod  yn  resyn  iddo  golli  y  cyfleusdra,  i  ennill 
meistrolaeth  Iwyrach  a  hollol  ar  ei  hiaith.  Yn  fFodus,  yn 
Dorrington,  lie  tua  deng  milldir  tu  hwnt  i'r  Amwythig,  ar  y 
ffordd  i  Ludlow,  yr  oedd  Cymro  o'r  enw  Mr.  Beynon,  yn 
weinidog  gyda'r  Annibynwyr,  ac  yn  cadw  ysgol  hefyd  yn  y  lie. 
Yr  oedd  cymeriad  da  i'r  ysgol,  a  byddai  rhai  pregetliwyr  ieuaine 
yn  myned  yno,  er  eu  parotoi  eu  hunain  i  fyned  i  ryw  Athrofa, 
neu,  ynte,  am  yr  hell  addysg  a  fwriadent  gael.  Fe  benderfyn- 
odd  Mr.  Henry  Rees  fyned  yno  dan  addysg  Mr.  Beynon,  am  ryw 
gymmaint  o  amser  cyn  ymadael  am  Gymru,  yn  ol  y  bwriad  oedd 
ganddo  ar  y  pryd.  Yr  oedd  yn  gallu  gwneuthur  liyny  a  pharhau 
i  bregetlm  yn  yr  Amwythig,  am  y  Sabbothau  y  dysgwylid  ef ; 
ac,  yn  achlysurol,  fe  elai  yno  i'r  cyfarfod  eglwysig  wythnosol, 
Oddieithr  hyny  nid  oedd  yn  llafurio  dim  ar  y  Sabbothau  tra  y 
bu  yn  Dorrington.  Nid  ydym  yn  hollol  sicr  o'r  amser  yr  aeth 
yno,  ond  yr  oedd  yn  niwedd  Mawrth  neu  ddechreu  Ebrill,  1822. 
Y  mae  y  llythyr  nesaf,  pa  fodd  bynnag,  sydd  genym  o'i  eiddo, 
yn  un  a  ysgrif enwyd  ganddo  oddiyno.  Fe  gyfeiriwyd  y  llythyr 
hwn  hefyd,  fel  yr  un  blaenorol,  at  Mr.  Thomas  Lloyd,  Ty  Mawr, 
Abergele.  Eywfodd  fe  argraphwyd  y  llythyr  yn  hen  "  Oleuaxl 
Cynvi'u,"  am  Gorphenaf,  3822,  Llyfr  ii.,  tudalen  474.  Nid  ydym 
yn  gwybod  pa  fodd  y  dodwyd  ef  yn  y  Goleiiad.  Y  tebj'gol- 
rwydd  ydyw  i'r  Parch.  John  Parry,  Caerlleon,  dan  olygiad  3'r 
hwn  y  dygid  y  Goleuad  allan,  ddygwydd  ei  weled  pan  yn  Aber- 
gele, a  deisyf  ei  gael  i'w  gyhoeddi.  Y  mae  yn  sicr,  pa  fodd 
bynnag,  iddo  gael  ei  argraffu  yn  hollol  ddiarwybod  i'r  awdwr ; 
canys  yr  ydym  yn  ei  gael  mewn  01-ysgrif  i'w  lythyr  nesaf,  yn 
dywedyd  ei  fod  yn  teimlo  y  dylai  fod  yn  lied  ochelgar  pa  beth  a 
ysgrifenai,  yn  gymmaint  a'i  fod  yn  gweled  fod  perygl  hyd  yn 
nod  i  lythyrau  cyfeillgar  ymddangos  ar  wyneb  y  Llawn  Leuad. 
Ond  ni  a  ddodwn  y  llythyr  i  mewn  yma,  megis  ag  y  cawn 
ef  yno : — 

"  Garedig  Gyfaill, — Yn  ol  fy  addewid,  yr  wyf  yn  anfon  hyn 
•'  i'ch  hysbysu  fy  mod  yn  gysurus  iawn  yn  fy  sefyllfa  bresennol, 
"  yr  hon  sydd  fro  brydfcrth  a  dymunol.     Mac  fy  Ysgol-feistr  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  105 

"  Weinidog  yr  efengyl.  Am  iy  nghyrhaeddiadau  yn  yr  iaith 
"  Saesoneg,  bydd  yn  ddigon  buan  i  mi  eich  hysbysu  pan  welwyf 
"  chwi.  Pan  edrychwyf  o'm  hamgylch  yn  y  wlad  harddwiw 
"  hon,  a  sylwi  ar  dyfiad  cyflym  llysiau  a  fFrwythau  y  ddaear,  yr 
"  wyf  yn  cywilyddio  gan  mor  lleied  yw  fy  nghynnydd  i  yn  iy 
"  ngorchwylion  presennol,  a'm  hastudiaeth ;  ond  yn  enwedig 
"  mewn  pethau  ysbrydol ;  set'  sancteiddrwydd,  gostyngeidd- 
"  rwydd,  a  zel  dros  ogoniant  Duw.  Mi  a  ddymunwn  i'r  ystyr- 
"  iaethau  hyn  am  danaf  fy  hun,  gael  effeithiau  daionus  arnaf ,  a 
"  chynhyrf u  fy  meddwl  i  fod  yn  fwy  diwyd  yn  yr  ymarf eriad 
"  o  bob  moddion  appwyntiedig ;  ac  i  fod  yn  fwy  difrifol  wrth 
"  orsedd  gras  am  i'r  Arglwydd  roddi  ei  fendith  i  gyd-fyned  a'm 
"  hymdrechiadau,  fel  y  byddo'm  cynnydd  yn  eglur  i  bawb.  Mae 
"yn  gweddu  i  ni  roddi  pob  diwydrwydd  yn  wastadol,  er  na  b'o 
"  ein  cynnydd  ond  bychan,  a'n  twf  ond  anamlwg.  Fe'm  dysgir 
"  yn  y  wers  bwysfawr  lion,  pan  edrychwyf  ar  y  gwenyn  sydd  ar 
"  gyfer  ffenestr  fy  myfyrgell ;  nid  ydynt  yn  pallu  yn  eu  llafur, 
"  er  nad  ydynt  yn  gallu  adeiladu  eu  ty,  a'i  lenwi  o  luniaeth 
"  mewn  ychydig  amser ;  ond  y  maent,  dd^^dd  ar  ol  dydd,  yn 
"  gwibio  o'r  cwch  i'r  blodau,  ac  o'r  blodau  i'r  cwch.  Dyraunwn 
"  allu  ystyried  eu  fFyrdd,  a  bod  yn  ddoeth. 

"  Y  mae  yn  ddrwg  genyf  gly wed  am  gynnifer  o  siamplau  o 
"  anwadalrwydd  a  chyfnewidioldeb  y  byd  hwn.  O  na  ba'i 
"  yr  hyn  oil  yr  ydym  yn  ei  glywed,  yn  ei  weled,  ac  yn  ei  brofi, 
"  o'i  wagter  a'i  ddiddymdra,  yn  diddyfnu  ein  meddyliau  a'n 
"  serchiadau  yn  fwy  oddiarno,  ae  yn  eu  sefydlu  ar  Grist  a'i 
"lawnder  anhysbydd.  Mae  bywyd  y  Cristion,  medd  Philip 
"  Henry,  yn  fy wyd  '  yn  Nghrist,  ar  Grist,  drwy  Grist,  i  Grist, 
"  dros  Grist,  gyda  Christ.'  Ac  O,  mor  ddedwydd  ydy  w  yn  mhob 
*  sefyllfa !  Y  mae  yn  mwynhau  Duw  yn  mhob  peth ;  ac  yn 
"  absennoldeb  pob  cysur  daearol,  y  mae  pob  difFyg  yn  cael  ei 
"  gy iienwi  gan  ac  yn  Nuw ;  ac  y  mae  yn  gallu  dy wedyd  gyda'r 
"  prophwyd  Habaccuc : — "  Er  i'r  fSgysbren  na  flodeuo,  ac  na 
"  byddo  fFrwy th  ar  y  gwinwydd ;  gwaith  yr  olewydd  a  balla,  a'r 
"  maesydd  ni  roddant  f wyd  ;  torir  ymaith  y  praidd  o'r  gorlan,  ac 


106  PEXXOD   V. 

"  ni  bydd  eiclion  yn  eu  beudai ;    eto  mi  a  lawenychaf  j-n  yr 

"Arglwj^dd;    byddaf   hyfiyd   yn   Nuw   fy    iachawdwriaeth.' — 

"  Gyda  m  gwasanaetli  at  fy  holl  gyf eillion,  Ydwyf  yr  eiddoch,  &c., 

"  Mai  22,  1822.  Henry  Rees." 

Arhosodd  yn  Dorrington  hyd  Gymdeithasfa  y  Bala,  ^t 
hon  a  gynhelid  y  flwyddyn  hono,  Mehefin  10,  11,  12,  13 ; 
i'r  hon  yr  aeth.  Yn  bono  y  pregethodd  y  diweddar  Barch. 
John  Hughes,  o  Wrexham  y  pryd  hyny,  am  y  tro  cyntaf  yn 
Nghymdeithasf a  y  Bala,  a  hyny  y  nos  ddiweddaf ,  yn  y  Saesonaeg, 
oddiar  Actau  viii.  39;  o  flaen  y  Parch.  Eichard  Lloyd,  Beau- 
maris, a'r  Parch.  Thomas  Jones,  Caerfyrddin.  Fe  aeth  Mr. 
Henry  Rees  o'r  Bala  i  Lansannan,  i  ymweled  a'i  I'ieni,  He  hefyd 
y  pregethodd  y  Sabboth  eanlynol,  Mehefin  16  ;  a'r  wythnos 
hono  £e  ddychwelodd  i'r  Amwythig.  Yr  oedd  wedi  llawn 
fwriadu,  ac  wedi  addaw,  myned  i  Abergele,  i  ymweled  a'i 
gyfeillion  yno,  cyn  dychwelj'd  i'r  Amwythig,  ond  fe'i  lludd- 
iwyd  yn  ei  amcan.  Ymddengys  fod  hyny  wedi  peri  peth  pryder 
iddo,  gan  ofn  ei  fod  wedi  tristau  ei  gyfeillion  yno.  Y  mae  y 
llythyr  nesaf  sydd  genym  o'i  eiddo,  yn  ymesg-usodiad  am  y 
siomedigaeth  a  barodd  iddynt ;  ac  yn  arwyddo  ei  fod  yn  dra 
anmhenderfynol  gyda  golwg  ar  y  dyfodol,  ac  eto  yn  ymddiried 
i  arweiniad  ei  Dad  nefol.  Fe  ysgrifenwyd  y  llythyr  yn  y 
Saesonaeg  ;  ac  y  mae  yn  dangos  ei  fod  wedi  gwneuthur  cynnydd 
da  iawn  yn  yr  iaith  hono,  ac  yn  gallu  ysgrifenu  jn  lied  gywir 
ynddi.  Yr  un  pryd,  yr  ydym  yn  tybied  mai  gwell  i  ni  yma 
roddi  cyfieithiad  o  hono,  gan  y  cawn  eto  ddigon  o  gyfleusderau 
i'w  gyfarfod  yn  y  Saesonaeg,  pan  wedi  ennill  meistrolaeth  Iwyr- 
ach  ami.     Wele  y  llythja- : — 

"  Amwythig,  Gorphenaf  13,  1822. 
"  Anwyl  Gyfaill, — Yr  wyf  yn  awr  yn  cymmeryd  fy  j^sgrifcll 
*'  i  anfon  atoch  ychydig  iinellau,  gan  obeithio  y  cyfarfyddant  a 
"  chwi  ac  a'r  eiddoch  yn  iach  ac  yn  gysurus.  Chwi  a  wyddoch 
'•'  fy  mod  wedi  llawn  fwriadu  dj^fod  o'r  Bala  i  Abergele,  fel  yr 
"  addewais  i  chwi ;   ac  yr  wyf  yn  ofni  j-n  fawr  fy  mod  wedi  dol- 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  107 

"urio  eich  teimladau  chwi  a  tlieimladau  fy  nghyfeillion  ereill 
"  3Taa,  trwy  dori  yr  addewid  bono.  Fy  amcan  penaf  yn  y  llythyr 
"  hwn  yw  hysbysu  i  chwi  pa  f odd  y  bu.  Chwi  a  wyddoch  nas 
"  gallaswn  aros  am  Sabboth  arall,  gan  nad  oedd  gan  f y  nghyf eill- 
"ion  yn  yr  Amwythig  neb  i'w  gwasanaethn  am  y  diwrnod 
"hwnw.  Ac  hefyd  j^r  oedd  y  cyfeillion  yn  Llangollen  wedi 
"  addaw  i  mi,  os  arhoswn  yno  am  noswaith  wrtl:  ddychwelyd,  yr 
"  ymdrechent  gael  rhydd-gludiad  i  mi  oddiyno,  gyda'r  cerbyd  i'r 
"  Amwythig,  yr  hon  addewid  ni's  cyflawnwyd,  mwy  na'r  eiddof 
"  finnau  i  chwithau.  Yr  oeddwn  jn  roeddwl  dyfod  i  Abergele 
"  ddechreu  yr  wythnos  hono,  ac  oddiyno  i  Langollen.  Ond  ni 
"  fynai  fy  rhieni  o  gwbl  i  mi  eu  gadael  mor  f uan.  Trwy  hyn 
"  chwi  a  welwch  fy  mod  yn  teimlo  yn  anhawdd  gwybod  pa  gam 
"  i  gymmeryd,  neu  pa  beth  a  wnawn.  Yr  ydwyf  yn  gobeithio, 
"  gan  hyny,  yr  esgusodwch  fi ;  a  byddaf  yn  dra  diolchgar  i  chwi, 
"  OS  byddwch  mor  garedig  a  gwneuthur  a  alloch  i  symmud 
"  ymaith  bob  teimlad  a  allai  fod  wedi  ei  achlysuro  yn  mhlith  fy 
"  nghyfeillion.  Os  arbedir  ii  i  ddyfod  i  Gymru  unwaith  eto,  mi 
"  a  ymdrechaf  wneyd  llawn  iawn  am  y  cwbl.  Byddaf  bob 
"  amser  yn  teimlo  mwy  o  ofid  a  thrallod,  pan  yn  ofni  y  byddaf 
"  wedi  gwneuthur  rhy wbeth  i  ddolurio  cyfaill,  nag  a  fyddaf  byth 
"  yn  deimlo  pan  wedi  fy  nolurio  gan  gyf aill. 

"  Y  mae  genyf  lawer  o  bethau  ag  y  byddai  yn  dda  genyf  gael 
"  ymgynghori  a  chwi  o  berthynas  iddynt,  yn  enwedig  yn  nghylch 
"  fy  amgylchiadau  presennol.  Yr  wyf  yn  parhau  yn  awyddus  i 
"  gyrhaedd  yr  amcan  oedd  genyf  mewn  golwg  yn  nechreu  fy 
"  ngorchwylion  presennol  a'm  hastudiaeth.  Eto  nis  gwn  beth 
"  fydd  y  canlyniad :  ac,  yn  wir,  pan  edrychaf  yn  mlaen,  y  mae 
"  yn  ymddangos  jm  dywyllwch  hollol.  Nid  ydwyf  yn  gwybod 
"  pa  beth  i'w  wneuthur,  na  pha  le  i  fyned.  Eto  yr  ydwyf, 
"  weithiau,  yn  cael  fy  ngalluogi  i  ddy wedyd, '  Nid  fy  ewyllys  i, 
"  ond  yr  eiddot  di  a  wneler.'  Yma  yr  wyf  yn  cael  fy  meddwl 
"  yn  daw  el.  Mi  a  ddymunwn,  yn  mhob  amgylchiad,  fod  yn  fwy 
"  marw  i'm  hewyllys  fy  hun,  ac  yn  fwy  ewyllysgar  i  gymmeryd 
'■'  fy  ar^\•ain  gan  law  Duw,  a  dilyn  olwynion  ei  ragluniaeth  ef,  y 


108  PENNOD   V. 

"rhai  sydd  yn  llawn  llygaid  oddiamgylch.  Mi  a  syhvais, 
"  weithiau,  ar  rai  dynion  deillion,  yn  ymddangos  yn  foddlawn 
,  "  ac  yn  siriol,  pan  nad  oedd  ganddynt  ond  eu  cwn  i'w  hai-wain  ; 
"pa  faint  mwy  boddlawn  a  thawel,  ynte,  a  ddylem  ni  fod,  y 
"rhai  y  mae  genym  addewid  am  ddoethineb  anfeidrol  i'n  har- 
"  wain  ?  '  Cyfarwyddaf  di '  (medd  yr  Arglwydd),  '  a  dysgaf  di  yu 
"  y  fFordd  yr  elych :  am  llygad  amat  y'th  gynghoraf.'  '  Arwein- 
"  iaf  y  deilliaid  ar  hyd  fFordd  nid  adnabuant ;  a  gwnaf  iddynt 
"  gerdded  ar  hyd  llwybrau  nid  adnabuant ;  gwnaf  dy wyllwch 
"  yn  oleuni  o'u  blaen  hwynt,  a'r  pethau  ceimion  yn  uniawn.'  Gan 
"  hynny,  fy  anwyl  gyfaill,  gadewch  i  ni,  yn  mhob  amgylchiad, 
"  ac  yn  ngwyneb  pob  profedigaeth,  wneuthur  Duw  ein  prif 
"  gynghorwr ;  ei  Air  ein  prif  Reol ;  ei  Ogoniant  ein  prif  ddiben ; 
"  a  gweddi  ein  prif  ymarferiad. 

"  Byddwch  cystal  a  rhoddi  fy  nghofion  caredicaf  i'm  holl 
"  gyfeillion. 

"  Yr  eiddoch  yn  gy wir,  Hexry  Rees." 

Nid  oes  genym  unrhyw  sicrwydd  am  yr  amser  yr  arhosodd 
yn  Dorrington  yn  yr  ysgol ;  ond  yr  ydym  yn  tybied  na  fu  yno 
ond  ychydig,  os  dim,  wedi  ei  ddychweliad  o'r  wlad  ar  ol  Cym- 
deithasfa  y  Bala  y  pryd  hwn :  ni  bu  yno,  pa  fodd  bynnag,  ond 
yn  dra  annghyson,  gan  ein  bod  yn  gallu  ei  ddilyn  ar  ol  hyn,  yn 
fynych  iawn,  i  Gymdeithasfaoedd  a  Chyfarfodydd  Pregethu, 
trwy  wahanol  Siroedd  Gogledd  Cymru,  yr  hyn  a  fuasai  yn  an- 
mhosibl  iddo  pe  yn  gyson  yn  yr  ysgol.  Yr  oedd  Cymdeithasfa 
yn  cael  ei  chynnal  yn  y  Drefnewydd,  Gorph.  30,  31,  1882.  Yr 
hyn  a  elwid  yn  Gymdeithasfa  Gynnorthwyol  oedd  hono ;  yr  hon 
a  gynlielid  yn  flynyddol  y  pryd  hyny,  ac  am  Hynyddoedd  ar  ol 
hyny,  yn  y  naill  le  neu  y  Hall,  ac  a  feddiannai  holl  awdurdod 
Cymdeithasfa  Chwarterol.  Yr  ydym  yn  cael  ei  fod  ef  yn  y 
Gymdeithasfa  hono  yn  y  Drefnewydd,  ac  yn  pregethu  ynddi, 
am  chwech  ar  y  gloch  y  boreu ;  y  tro  cyntaf  erioed  iddo 
bregethu  mewn  Cymdeithasfa.  Gan  fod  yn  ein  cyrhaedd  Ad- 
roddiad  am  Drefn  y  Moddion  cyhoeddus  yn  y  rhan  fwyaf  o'r 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  109 

Gymdeithasfa  hono,  a  bod  arbenigrwydd  neillduol  yn  perthyn 
iddi  yn  ei  chysylltiad  a  gwrthddrych  ein  Cofiant,  dichon  mai  nid 
annyddorol  gan  ein  darllenwyr  fyddai  cael  golwg  arno,  ac  felly 
ni  a'i  dodwn  i  mewn  yma  : — Y  nos  gyntaf,  dechreuwyd  gan  Mr. 
Evan  Evans,  Llangeitho,  a  phregethodd  Mr.  John  Jones,  Tre- 
fFynnon,  oddiar  Matt.  v.  20,  a  Mr.  Ebenezer  Richard,  oddiar 
Matt.  xxii.  5.  Drannoeth,  am  chwech  ar  y  gloch  y  boreu, 
dechreuwyd  gan  Mr.  Richard  Williams,  Bryn  Engan,  a  phregeth- 
odd Mr.  Henry  Rees,  oddiar  Nehemiah  iii.  5.  Am  ddeg  ar  y 
gloch,  dechreuwyd  gan  Mr.  Foulk  Parry,  Croesyswallt,  a  phreg- 
ethodd Mr.  William  Roberts,  Clynnog,  oddiar  Genesis  xxxix.  9, 
a  Mr.  John  Roberts,  Liang wm,  oddiar  Hosea  xi.  9 ;  a  Mr.  David 
Morgan  (Trallwm  wedi  hyny)  yn  y  Saesonaeg  rhyngddynt, 
oddiar  Pregethwr  xii.  1.  Am  ddau  ar  y  gloch,  dechreuwyd 
gan  Mr.  David  Morgan,  a  phregethodd  Mr.  John  Prytherch,  Mon, 
oddiar  Deut.  xxii.  8,  a  Mr.  Ebenezer  Richard,  oddiar  Matt.  xxii.  7  ; 
a  Mr.  Owen  Jones,  Gelli,  yn  y  Saesonaeg  rhyngddynt,  oddiar 
Phil.  i.  6.  Nid  ydyw  ein  hadroddiad  yn  cyrhaedd  yn  mhellach, 
ac  felly  nis  gwyddom  pwy  a  bregethent  yn  yr  oedfa  yr  hwyr. 
Y  mae  genym  ryw  adgof  i  ni  glywed  mai  Mr.  John  Jones,  Tre- 
fFynnon  a  Mr.  John  Roberts,  Llangwm,  oeddent.  Eithr  y  cyfarf od 
arbenig  yn  y  Gymdeithasfa  hono  oedd  y  cyfarfod  am  chwech  ar 
y  gloch  y  boreu.  Ac  yn  ol  pob  tystiolaeth,  yr  oedd  hwnw,  mewn 
gwirionedd,  yn  gyfarfod  hynod  iawn.  Yr  oedd  y  fath  son  am  y 
pregethwr  fel  ag  ja-  oedd  y  Capel,  yr  hwn  oedd  wedi  ei  agor  yr 
Ebrill  cyn  hyny,  yn  orlawn  ;  ac  yr  oedd  y  pregethwyr,  yn  hen 
ac  yn  ieuainc,  wedi  gofalu  am  fod  yno  yn  brydlon  i'w  wrandaw. 
Ac  yr  oedd  pawb  o  dan  y  teimladau  dwysaf,  a  wylo  cyfFredinol 
trwy  y  lie ;  a  rhai  wedi  colli  pob  meddiant  arnynt  eu  hunain,  yn 
tori  allan  i  waeddi  dros  y  Capel.  Dyma  y  tro  cyntaf  i  Mr. 
Ebenezer  Richard  ei  glj^wed,  ac  fe'i  gorchfygwyd  yn  hollol 
ganddo.  Wrth  fyned  tua'r  ty  yn  yr  hwn  y  lletyai,  yr  oedd  fel 
gwr  wedi  synu,  ac  ni  ddy wedai  ddim,  ond  "  Dyna  bregethwr ! 
dyna  bregethwr !  "  a  thra  y  bu  by w  yr  oedd  iddo  y  lie  uchaf  yn 
ei  feddwl. 


110  PENNOD  V. 

Yn  mhen  ychydig  wythnosau  ar  ol  hyn,  tua  diwedd  mis  Awst, 
yc  oedd  mewn  Cyfarfod  Pregethu  yn  Llanbrynmair,  ar  ei  ffordd 
i  Gymdeithasfa  Machynlleth.  Pregethodd  yn  Llanbrynmair 
oddiar  loan  xvii.  18.  Y  mae  y  bregeth,  fel  ag  yr  ysgrifenwyd 
hi  mewn  Haw  fer  wrth  ei  gwrando,  i'w  gweled  yn  yr  ail  gyfrol 
or  "  Gofadail  Fethodistaidd,"  tudal.  339 — 349.  Er  na  cheir 
ynddi  yr  un  eangder  a  manylder  a  choethder,  ag  a  geir  jn  ei 
bregethau  diweddarach,  eto  y  mae  yn  ardd.angos  mesur  helaeth 
o'r  un  dwysder  teimlad,  ac  o'r  un  difrifoldeb  ysbryd,  ag  a'i  medd- 
iannai  hyd  ddiwedd  ei  oes.  Nid  oes  genym  ddim  o  hanes  y 
Gymdeithasfa  yn  Machynlleth  y  flwyddyn  hono,  fel  nas 
gwyddom  pa  un  a  oedd  yn  pregethu  ynddi  ai  nid  ydoedd.  Y 
tebygolrwydd,  pa  fodd  bj-nnag,  ydyw  ei  fod. 

Tua  mis  Medi,  y  flwyddyn  hon  (1822),  fe  ddarfu  i'r  cyfeillion, 
yn  yr  Amwythig,  wneuthur  cais  ffurfiol  arno  i  ymsefydlu  yn  eu 
plith  hwy  fel  gweinidog  iddynt.  Yr  oedd  hyny  yn  eu  meddwl 
hwy  er  ys  amryw  fisoedd,  ac  yn  enwedig  felly  yn  meddwl  Mr.  a 
Mrs.  Griffiths,  gyda  y  rhai  y  lletyai.  Yr  oeddent  hwy  wedi 
cael  digon  o  brofion,  er  pan  y  daethai  atynt,  nad  oedd  ganddo 
ond  ychydig  flas  ar  rwj'mo  llyfrau,  a  bod  ei  holl  fryd  ar 
bregethu  ac  ar  yr  ef rydiau  g^vasanaethgar  i  hyny ;  ac  yr  oedd- 
ent yn  teimlo  yn  wir  awyddus  am  iddo  gael  ei  holl  amser  at  yr 
hyn  yr  oedd  ei  hyfrydwch  ynddo,  a'r  hyn  yr  oeddent  hwy  mor 
argyhoeddedig  fod  ynddo  y  fath  gymhwysderau  ato,  Eithr  yr 
oeddent  yn  gwybod  fod  eu  rhifedi  a'u  hamgylchiadau  hwy  fel 
eglwys  yn  gyfryw,  fel  nas  gallent  roddi  iddo  y  gydnabyddiaeth 
a  deilyngai,  a'r  hyn  a  gredent  hwy  a  ddylasai  gael ;  ac  felly  yr 
oeddent  yn  ofni  crybwyll  am  y  petli  wrtho  ef,  er  ei  fod  wedi  bod, 
amrywiol  weithiau,  yn  destyn  ymddyddan  ganddynt  yn  eu  plith 
eu  hunain,  a'u  bod  yn  arswydo  wrth  y  meddwl  am  y  posibl- 
rwydd  iddo  eu  gadael.  Ryw  noswaith,  pa  fodd  bynnag,  fe  ddy- 
wedodd  ef  ei  hunan  wrth  Mr.  a  Mrs.  Griffiths  fod  yr  amser 
wedi  dyf od  iddo  ef  ymadael  a  hwynt ;  ei  fod  wedi  penderfynu 
dychwelyd  i  Gymru,  ac  ymsefydlu  yn  Abergele  fel  Llyfr-rwym- 
ydd,   yn    ol    y  bwriad    oedd    ganddo    pan    ddaethai    gyntaf   i'r 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  Ill 

Amwythlg ;  er  ei  f od  yn  teimlo  uad  oedd  ganddo  ond  ychydig 
iawn  o  allu  at  y  £ath  waith,  a  llai  na  hyny  o  awydd ;  ond  fod 
yn  rhaid  iddo,  yn  ol  trefn  y  Methodistiaid,  wneuthur  rhy wbeth 
at  ei  gynhaliaeth,  ac  nad  oedd  ganddo  ef  ddim  arall  i  syrthio 
arno.  Fe  welodd  Mr.  Griffiths  ei  gyfleusdra,  ac  a  ddywedodd 
wrtho,  yn  syml  a  dirodres,  yr  h^m  yr  oeddent  hwy  eu  dau,  a'r 
brodyr  blaenaf  yn  y  Capel,  wedi  bod  yn  meddwl  ac  yn  siarad 
am  dano  er  ys  amryw  fisoedd,  a'r  hyn  a  fuasent  wedi  gynnyg 
iddo  ef ,  ond  fel  yr  oeddent  yn  gweled  ei  fod  yn  llawer  iawn  llai 
na'r  hyn  a  allasai  ef e  ddisgwyl,  er  fod  eu  hamgylchiadau  hwy  ar 
y  pryd,  y  fath,  fel  nas  gallent  gynnyg  ychwaneg.  Yr  oedd  y 
cynnygiad,  pa  fodd  bynnag,  mor  gydnaws  a  i  dueddfryd  ef,  fel 
ag  yr  ydoedd  ar  unwaith  yn  barod  i'w  dderbyn,  a  rhoddi  y 
meddwl  i  fynn  am  ddychwelyd  i  Gymru.  Eithr  nid  oedd  yn 
gweled  yn  iawn  iddo  wneuthur  hyny,  heb  ymgynghori  a  i  rieni, 
ac  ai  gyfeillion  yn  Abergele,  y  rhai  oeddent  eisoes  wedi  dechreu 
gwneuthur  rhyw  ddarpariadau  gyda  golwg  ar  ei  sefydliad  yno. 
Y  diwedd,  er  siomedigaeth  fawr  iddynt  hwy,  yn  gystal  ag  i'w 
rieni,  eithr  heb  ddim  drwg-deimlad,  fu  iddo  benderfynu  cyd- 
synio  a  chais  y  cyfeillion  yn  yr  Amwythig,  ac  ymsefydlu  yno. 

Yn  ol  y  cytundeb  rhyngddo  a  hwynt,  yr  oedd  i  bregethu  yn  y 
cyfFredin  iddynt  am  dri  Sabboth  yn  y  mis,  ac  unwaith  yn  yr 
wythnos ;  a  gofalu  am  y  cyfarfod  eglwysig  wythnosol,  ac  ym- 
weled,  fel  y  gallai,  a  r  cleifion.  Eithr  yr  ydoedd  yn  hollol  at  ei 
ryddid  ei  hunan,  gyda  golwg  ar  fyned  ar  gyhoeddiad,  am  yr 
amser  a  fynai,  i  wahanol  Siroedd  Cymru,  neu  i'r  trefi  yn  Lloegr ; 
ac  yr  oeddent  yn  neillduol  yn  ei  gymhell,  hyd  ag  y  gallai,  i 
I  fyned  i'r  holl  Gymdeithasfaoedd.  Y  cwbl  a  addewid  iddo,  am  ei 
wasanaeth  iddynt  hwy,  oedd  ei  fivi/cl,  ei  ddillad,  a'i  lety.  Yr 
ydym  yn  dymuno  galw  sylw  neillduol  at  y  "  dillad  "  a'r  "  llety," 
fel  rhan  o'r  hyn  a  addewid  iddo,  yn  gymmaint  a'n  bod,  yn  ein 
Herthygl  arno  yn  Nghofiant  y  Parch.  John  Jones,  yr  hon  hefyd 
sydd  yn  y  "  Givyddoniadur"  wedi  dywedyd  mai  ei  fivyd  yn 
imig  a  addewid  iddo.  Yr  ydym  yn  coJBo  unwaith  mewn  Cym- 
deithasfa  yn  y  Bala,  Mehefin,  1855,  a  Mr.  Rees  ei  hunan  yn 


112  PENNOD  y. 

Llywydilu,  pan  oedd  cenadwri  wedi  dyfod  o  Gyf eisteddfod  y 
diaconiaid,  yn  gahv  sylw  at  yr  angenrheidrwydd  am  fod  mwy  o 
ifyddlondeb  a  haelioni  yn  cael  eu  dangos  gan  yr  eglwysi  gj'da 
golwg  ar  gynhaliaeth  y  Weinidogaeth,  fel  ag  i  alluogi  y  pregeth- 
wyr  a  fai-ner  yn  gymhwj^s  i  ymryddhau  oddiAvrth  Ijob  peth  arall 
ac  ymgysegru  yn  Ihvyr  iddi, — fod  y  diweddar  Barch.  Edward 
Morgan  wedi  cymmeryd  y  mater  i  fynu,  ac  wedi  siarad  arno, 
gyda  r  brwdfrydedd  a'r  liyawdledd  a  hynodent  ei  gj'farchiadau 
ef  ar  y  testynau  hyny  ag  y  teindai  eiddigedd  mawr  drostynt. 
Datganai  ei  fod  yn  llawenhau  fod  y  fath  genadwri  wedi  dyfod 
oddiwrth  y  Blaenoriaid :  eu  bod  hwy  yn  rhy  fynj'^eh,  betli 
bynnag  mewn  rhai  manau,  wedi  bod  fel  pe  buasent  yn  bwriadu 
def nyddio  eu  boll  ddylanwad  yn  erbyn  pob  ymdrech  at  hyny  ;  ac 
felly  3m  dirj'mu,  hyd  y  gallent  hwy  yr  hyn  a"ordeiniodd  yr 
Arglwydd ;'  yn  amddifadu  yr  eglwys  o'u  breintiau  ;  ac  yn  yspeilio 
"  y  rhai  sydd  yn  pregethu  j'^r  efengyl  "  o'u  hiawnderau.  Ond  yr 
oedd  yn  gobeithio,  o  hyn  allan,  y  cymmerid  yr  achos  i  fynu  gan 
yr  boll  Gyfarfodydd  Misol,  a  chan  yr  holl  eglwysi,  yn  ol  y  pen- 
derfyniad  a  ddaethai  oddiwrth  y  Blaenoriaid,  ac  y  ceid  diwygiad 
cyfFredinol.  Yr  oedd  Mr.  Rees  braidd  yn  ofni  rhag  3'  cam- 
gymmerai  rhyw  rai  ystyr  sylwadau  Mr.  Morgan,  ac  yn  neillduol 
yn  ofni  rhag  i  rai  o'r  pregethwyr  eu  hunain  dynu  cam-gasgliadau 
oddiwrth  y  cyfeiriad  a  wnaethai  at  rai  blaenoriaid,  fel  yn  "  eu 
hysbeilio  "  hwy  o'u  "  hiawnderau ;  "  ac  felly  fe  gododd,  ar  un- 
waith,  ac  a  ddywedodd  mewn  j^sbrj'd  a  thon  tra  difrifol,  ac  eto 
yn  hynod  o  dyner,  rywbeth  i'r  ystj^r  a  ganlyn  : — "  Y  mae  gwir- 
ionedd  mawr,  a  phwysig  iawn  i  ni  fel  Cj'fundeb,  yn  j'-r  hyn  sydd 
wedi  ei  draethu  eisoes  ar  y  mater  hwn  ;  ac  y  mae  3'"n  dda  gen3'f 
fi  fod  S3-IW  fel  h3'n,  yn  achl3'surol,  3^1  cael  ei  alw  ato.  Y  mac  j'n 
nodedig  o  dda  genyf  fod  3'  Blaenoriaid  yn  gwneyd  hyn3-.  Yr 
ydym  ni  wedi  bod,  am  hir  amser,  3m  rhy  esgeulus  o  liono.  Yr 
oedd  ein  pobl  ni,  rywfodd,  fel  wedi  m3'ned  i  feddwl  nad  oedd 
dim  ond  un  adnod  ar  hyn  yn  yr  holl  Feibl :  '  Derb3'niasoch  3-n 
rhad,  rhoddwch  yn  rliad.'  Eithr  3-  mae  3'n  rhaid  i  ni  g3-dnabod 
fod  cryn  welliant  wedi  cymmer3-d  lie  ragor  nag  a  fu,  ac  mi  a 


HANES   BYWYD   HENRY   REES,  113 

obeithiaf  mai  parhau  i  wella  a  wnawn.     Y  mae  y  genadwri  hon, 

a'r  siaracl  sydd  wedi  bod  arni,  yn  ymddangos  i  mi  yn  arwyddo 

hyny.     Ond  y  mae  ochr  arall  ar  y  mater :  ac  mi  a  ddymunwn 

yn  arbenig  i  ninnau,   fel   pregethwyr,  gofio  yr  hyn  sydd  yn 

ddyledus  arnom  ni,  pa  gydnabyddiaeth  bynnag  a  wneir  i  ni  gan 

yr  eglwysi  am  ein  gwasanaeth.     Os  ymddiriedwyd  i  ni  am  yr 

efengyi,  y  mae  angenrhaid  wedi  ei  osod  arnom,  a  gwae  fydd  i 

ni  oni  phregethwn  hi.      Meddyliwch  chwi,  frodja'  ieuainc,  yn 

enwedig  am  hyn.     Peidiweh  a  siarad  na  meddwl  llawer  am  y 

tal  a  roddir  i  chwi,     Yr  ydwyf  fi  yn  gobeithio  nad  oes  neb  o 

honoch  wedi  dyfod  i'r  '  offeiriadaeth  hon,  i  gael  bwyta  tamaid  o 

fara.'     Nid  yw  y  Beibl  yn  llefaru  am  ddim  gyda  mwy  o  ddirmyg 

nag  y  mae  am  hyny.     Nid  oes  yr  un  elw,  hyd  ag  yr  wyf  fi  yn 

cofio,  yn  cael  ei  alw  yn  '  fiidr-ehv '  ond  elw  pregethwyr  a  blaen- 

oriaid, — ie,  hlaenoriaid,  os  y  blaenoriaid  ydyw  y  diaconiaidj — 

sydd  yn  gwasanaethu  yn  unig  er  mwyn  arian,  neu  y  rhai  y  mae 

dim  a  wnelo  arian  a  u  cymhell  at  y  gwaith.      Coliweh  am  y  rhai 

a  fuant  yn  yr  ymddiried  o'ch  blaen  chwi,  ac  o  dan  anfanteision 

lawer.     '  Ereill  a  lafuriasant,  a  chwithau  a  aethoch  i  mewn  i'w 

llafur   liwynt.'      Yr   ydwyf  fi  yn  cofio   yn    eithaf   da,   pan   y 

sefydlais  i  yn  yr  Amwythig,  nad  oeddent  yn  addaw  dim  i  mi 

ond  fy  mwyd  a'm  dillad.     Oeddwn,  yr  oeddwn    yn    cae]   llety 

ganddynt.      Nid  ydwyf  fi  yn  gwybod  y  gallasent,  yn  yr  am- 

gylchiadau  yr  oeddent  ynddynt,  addaw  llawer  ychwaneg.     Eithr 

mi  syrthiais  i  i  mewn  a'n  cynnygiad,  y  fath  ag  oedd  ;  ac  nid  yw 

yn  edifar  genyf.     A  phe  gofynai  y  Meistr  i  mi  heddyw,  fel  y 

gofynodd   i  r   dysgyblion   gynt, — '  Pan   y'ch    anfonais    heb    na 

phwrs,  na  chod,  nac   esgidiau,   A  fu   arnoch   eisieu   dim  ? '    fe 

fyddai  raid  i  minnau  ateb  fel  hwythau,  '  Na  ddo  ddim.'     Ym- 

ddiriedwch   chwithau   ynddo,   a  gofelwch  yn   benaf    am    eich 

gwaith,   a   chwi   a  gewch   weled   y  gofala   yntau   am   danoch 

chwitliau." 

Yr  oedd  Mr.  Morgan,  fel  pawb  ag  oeddent  yn  bresennol,  yn 

mwynhau  y  cyfarchiad  hwn  yn  fawr ;    ac  eto  nid  ydoedd  heb 

ofni  rhag  i'r  rhan  ddiweddaf  o  hono  fyned,  yn  meddyliau  rhyw 
H 


114  PENNOD  V. 

rai,  yn  erbyn  dy  Ian  wad  daionus  y  rlian  flaenaf  o  honO;  yn  gystal 
ag  yn  erbyn  yr  hyu  a  ddywedasid  ganddo  e£  ei  hunan ;  ac  felly, 
er  yn  lied  anewyllysgar  i  ateb  y  llywydd,  yn  enwedig  pan  mai 
Mr.  Rees  oedd  hwnw,  fe  gododd  drachefn,  ac  mewn  dull  lied 
chwareus,  ac  eto  yn  amhvg  yn  teimlo,  £e  ddywedodd  rywbeth 
i'r  perwyl  a  ganlyn : — "  Nid  oes  dim  dau  f eddwl  i  fod  yn 
nghylch  ein  rhwymedigaethau  ni  y  pregethwj'r,  ac  yr  wyf  yn 
hyderu  y  cedwir  ni  oil  byth  yn  ystyriol  o  honynt.  Yr  wyf  fi  fy 
hunan,  beth  bynnag,  wedi  gwneyd  fy  meddwl  i  f >mu,  er  pan  y 
dechreuais  bregethu,  y  mynaf  fi  bregethu,  pa  beth  bynnag  a 
rodder  f el  cydnabyddiaeth,  neu,  yn  iaith  Paul,  f el  '  cyflog,'  i  mi 
am  hyny.  Eithr  y  mater  dan  sylw  heddyw,  yn  ol  y  genadwri  a 
ddaeth  o  Gyfeisteddfod  y  Blaenoriaid  eu  hunain,  ydyw,  Dyled- 
swydd  yr  eglwysi  gyda  golwg  ar  Gynhaliaeth  y  Weinidogaeth  ; 
ac  yr  wyf  yn  gobeithio  y  bydd  i'r  holl  Flaenoriaid  ag  sydd  yma 
yn  bresennol,  yn  eu  gwahanol  gylchoedd,  ymdrechu  carlo  allan 
eu  hawgrym  eu  hunain,  a  gwneuthur  rhywbeth  mwy  elFeithiol 
tuag  at  hyny,  nag  sydd  yn  cael  ei  wneuthur  yn  awr,  oddieithr 
mewn  ychydig  iawn  o  leoedd.  Yr  wyf  fi  fy  hunan  yn  ofni  nad 
ydyw  pethau  wedi  gwella  llawer,  er  yr  amser  yr  aeth  Mr.  Rees 
i'r  Amwythig,  os  ydynt,  yn  mhob  man,  yn  llawn  cystal.  Yr 
oedd  y  cyfeillion  yno,  yn  sicr,  jti  anturus  iawn,  ac  yn  haeddu 
canmoliaeth  uchel,  yn  enwedig  ac  ystyried  yr  amser  a'r  amgylch- 
iadau.  Kid  bychan  o  beth  oedd  addaw  '  hwycl '  i  un  mawr  f el 
Mr.  Rees  yma,  ragor  i  beth  bychan  f el  fi  ;  ac  y  mae  eisiau  llawer 
iawn  o  frethyn  i  wneyd  '  dillad '  i  un  tal  fel  efe,  ragor  i  ryw 
beth  bach  fel  fi.  Ac,  yn  wir,  wedi  cael  sicrwydd  am  'fivyd '  a 
'  dillad '  a  '  llety'  nid  oedd  eisiau  rhyw  lawer  iawn  o  fiydd,  i 
wneyd  yn  o  dda  heb  na  'pAuTs'  na  'chodf  ac  nid  oedd  ycli- 
waith  eisiau  llawer  o  '  esgidiau,'  ac  yntau  agos  yn  sefydlog  yn 
yr  Amwythig.  Ond  y  mae  yr  amseroedd,  erbyn  hyn,  wedi 
newid  yn  fawr,  ac  amgylchiadau  pethau  yn  dra  gwahanol.  Ac 
yr  ydwyf  fi  braidd  a  meddwl  fod  y  Meistr  yn  dj^wedyd  wrthym 
ninnau  yn  awr,  fel  y  dy wedodd  wrth  y  dysgj'blion,  yn  ngwyneb 
y   cyfnewidiad   oedd   wedi  cymeryd   lie  yn  eu  hanigylchiadau 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  115 

hwy : — '  Y  neb  sydd  ganddo  '  bwrs,  cymmered ;  a'r  un  modd 
Ig6d ;'  er  y  gobeithiaf  na  bydd  raid  i  ni  bytli  '  brynu  cleddyf,'  er 
mwyn  amddiffyn  ein  hiawnderau."  Yr  oedd  yr  araeth  hon  yn 
cael  ei  thraddodi  gyda  r  fath  fywiogrwydd  a  hyawdledd,  ac 
mewn  tymher  mor  dda,  £el  ag  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  chwerthin 
yn  galonog,  ac  y  gadawodd  argrafF  nodedig  o  ddymunol  ar 
deimladau  yr  holl  frawdoliaeth.  Cymmerad  vywyd  y  cynnygiad 
yn  iinfrydol  i  sylw  yr  amry wiol  Gyfarfodj'dd  Misol. 

Pa  fodd  bynnag,  ar  yr  ammodau  yna  yr  ymsefydlodd  Mr. 
Rees  yn  yr  Amwytliig.  Bu  am  ryw  gymmaint  o  amser,  ar  ol 
ymsefydlu  yno  lel  Gweinidog,  yn  rhwymo  ambell  i  lyfr,  ac  yn 
ennill  ychydig  sylltau  felly.  Eithr  ni  chyrhaeddodd  unrhyw 
ragoriaeth  yn  hjiiy.  Gwelsom,  flynyddoedd  yn  ol,  mewn  ty  yn 
Llanrhaiadr  Mochnant,  rai  llyfrau  a  rwymasid  ganddo  ef ;  ac  er 
uad  oedd  eu  hymddangosiad  ond  lied  anolygus,  eto  nid  ychydig 
!  y  dyddordeb  a  deimlid  genym  ni  ynddjmt,  f el  rhai  wedi  bod  tan 
ddwylaw  y  fath  un.  Yn  mhen  ychj^dig  flynyddoedd,  rhoddodd 
heibio  yn  hollol  bob  ymwneyd  a'r  alwedigaeth  hono,  ac  ym- 
roddodd  yn  gyfan-gwbl  i'r  weinidogaeth.  Ac  yr  oedd  y  lie  yr 
oedd  ynddo  yn  nodedig  o  fanteisiol  iddo  i'r  amcan  hwnw.  Er 
nad  oedd  y  gydnabyddiaeth,  fel  y  gwelsom,  a  addewid  iddo  am 
ei  lafur  ond  ychydig  iawn,  ac  nad  ydym  yn  tybied  iddo  gael, 
mewn  gwedd  arianol,  tra  y  bu  yno,  nemawr  yn  ychwaneg,  eto  fe 
gafodd  yno  rywbeth  annhraethol  werthfawrocach  na  dim  arian 
a  allasai  gael, — hamdden  a  chalon  i  fyfyrio  ar  wirioneddau 
mawrion  yr  efengyl,  a  chynnulleidfa  fechan  yn  ei  werthfawrogi 
yn  gymmaint,  ag  i  foddloni  iddo  ei  gwasanaethu  yn  hollol  yn  y 
modd  y  gwelid  yn  oreu  ganddo  ef  ei  hunan.  Yr  oedd  yno  j^n 
feistr  perfFaith  ar  ei  amser  ac  ar  ei  lafur.  Ac  ni  bu  neb  erioed 
yn  fwy  ymroddedig  gyda  dim  nag  yr  oedd  efe,  tra  y  bu  yno,  i'r 
efengyl.  Rhoddai  ei  hunan  yn  drwyadl  iddi.  Yr  oedd,  mewn 
gwirionedd,  "  yn  poeni  yn  y  gair  a'r  athrawiaeth."  Cymmerai  y 
drafferth  fwyaf  er  gwneyd  ei  bregethau  yn  gyfansoddiadau  mor 
berffaith,  ag  oedd  bosibl  iddo.  Pregethai  ran  o'r  bregeth  y 
boreu,  a  rhan  arall  y  nos ;  rhan  drachefn  y  boreu  Sabboth  can- 


116  PENXOD  V. 

lynol,  ac  un  arall  y  nos ;  ac  felly,  f e  allai,  am  ddau  ncu  tlri  o 
i  Sabbothau.  Yna,  yn  mhen  ychydig  Sabbothau,  caent  y  bregeth 
jyn  gyflawn ;  u  hyny  drachefn  a  thracliefn,  yn  achlysurob  cyn 
{iddo  gychwyn  i  ryw  Gymdeithasfa,  neu  i  un  o'i  deitliiau  i  rai  o 
■Siroedd  Cymru.  Bu  am  beth  amser  yn  pregethu  iddynt  unwaith 
yn  yr  wythnos,  ar  noson  waith ;  eithr  xr  ocdd  yr  ocdfa  bono 
wedi  ei  rhoddi  i  fynu  yn  hollol,  am  rai  blynyddoedd,  cyn  iddo 
ymadael  oddiyno :  ond  arferai  hyd  y  diwedd,  pan  y  byddai 
gartref,  roddi  cyfarchiad  ar  ryw  fater  neu  gilydd  yn  y  Cyfarfod 
Gweddio ;  yr  hwn  yn  fynych  lawn  a  chwyddai  dan  ei  law,  nes 
bod  cyhyd  a  phregeth  gyftredin.  Ac  yr  oedd  y  cyfeillion  Ano 
yn  tybied  na  byddai  braidd  byth  yn  fwy  dedwydd,  nag  y 
byddai,  ar  rai  adegau,  yn  ei  gyfarcbiadau  yn  y  Cyfarfodj'dd 
Gweddio.  A  bydd  yn  hawdd  iawn  gan  bawb  cydnabyddus  ag 
ef,  mewn  blynyddoedd  diweddarach,  yn  ei  gyfarcbiadau  rhydd  a 
difyfyr,  yn  y  cyfarfodydd  eglwysig  cyffredinol  yn  Liverpool, 
neu  yn  ein  Cymdcithasfaoedd,  ganiatau  byny.  Er  ei  fod  yn 
hynod  o  hwyrfrydig  i  gyfodi  i  siarad  ar  unrhyw  fater,  os  na 
byddai  i  fesur  wedi  parotoi  arno,  eto  pan  y  gwnai  byny,  ac  i'w 
f eddwl  gael  ei  gyfFroi,  naill  ai  trwy  ryw  sylw  a  ddywedid  gan  un 
arall,  neu  gan  rywbeth  a'i  tarawai  ef  ei  bunan,  fe  deimlid  fod 
rhyw  fywyd  a  min  yn  ei  sylwadau,  ag  na  cheid,  i'r  fath  raddau, 
yn  y  cyfansoddiadau  a  fyddent  wedi  eu  parotoi  yn  y  modd 
mwyaf  gofalus  ganddo.  Ond  yr  ydym  yn  awr  yn  crwydro  at 
yr  hyn  sydd  i  ddyfod  o  dan  cin  sylw  yn  belaetbach  eto, 

Tua'r  pryd  bwn  fe  ddaetb,  yn  nghylch  ei  efrydiaeth,  am  y  tro 
cyntaf  dybygid,  i  gyfarfyddiad  a  rhai  llyfrau  o  waitb  y  Parcb. 
Dr.  Owen,  y  rbai  a  gawsant  ddylanwad  dirfawr  ar  ei  feddwl  a'i 
galon  ef.     Fel  y  canlyn  y  dy wed  efe  ei  bunan  ar  byn : — 

"  Yn  fuan  wedi  dyfod  i  ddeall  yr  iaitb  Saesoneg  j'n  lied  dda, 
dechreuais  ymgydnabyddu  ag  amryw  o'r  hen  Buritaniaid  a'r 
Annghydffurfwyr ;  a  chefais  lawer  o  ymgeledd  i'm  henaid  fy 
bun,  ac  o  help  yn  ngwaith  y  wcinidogaeth,  trwy  ddarllen  ac 
astudio  ysgrifeniadau  y  dynion  sanctaidd  hyny.  Bu  cyfarfod 
ft'r  Dr.  Owen,  yn  ddiau   genyf,  yn   foddion   i   fturfio   cyfncd 


HAXES   BYVVYD   HENRY   IlEES.  117 

newydd  yn  fy  iiiywyd,  fel  cristion  ac  fel  pregethwr.  Disgynodd 
rhyw  ranau  o'i  waith  i'm  dwylaw  yn  amserol  iawn ;  pan  oedd 
temtasiynau  wedi  ymaflyd  ynof,  a  llygredigaeth  fy  natur  yn 
dygyfor  o'ra  mewn ;  yr  ynidrechfa — y  fyth-barhiiol  ynidrechfa  a 
drygau  ysbrydol,  trwy  ryw  fanteision  neu  gilydd,  wedi  cyr- 
liaeddyd  i'w  huchder  a'i  nerth.  '  O  mor  dda  yw  gair  yn  ei 
amser  ■'  y  fath  amser  a  hwn  yn  arbenigol.  A'r  c^^fryw  ydoedd 
yr  eiddo  Dr.  Owen  i  mi  yn  y  tymmor  hwnw,  yn  cnwedig  ei 
draethodau  ar  breswyliad  a  marweiddiad  pechod  mewn  credin- 
wyr.  Yr  oedd  yr  hen  ddifeinydd  yn  deall  fy  nghlefyd  yn  dda ;  a 
chyda  medrusrwydd  y  profiadol  a'r  dwfn  ei  wybodaeth  o'r 
gaion  ddynol,  tynai  ef  allan  i  olwg  fy  meddwl  yn  fanylaidd,  yn 
ei  wreiddyn,  ei  weithrediadau,  ei  achlysuron,  ei  efFeithiau,  a'i 
holl  nodau  marwol.  Dywedai  yn  gymhwys  fel  y  teimlwn,  gan 
ob-hain  y  fTj^rdd  pechadurus  trwy  ba  rai  y  daethwn  i'r  ansawdd 
bono.  Dangosai  fy  sefyllfa,  er  nad  yn  ddiobaith,  yn  un  dra 
pheryglus,  ac  yn  gofyn  am  egni  buan  a  dif rifol  i  geisio  meddyg- 
iniaeth.  Gallaswn  ddychymygu,  pe  na  buaswn  yn  bechadur 
condemniedig,  y  buasai  pla  anaele  fy  ngbalon  yn  fy  argyhoeddi 
o'm  hangen  am  Grist,  a'r  gwaed  yr  hwn  sydd  yn  glanhau  oddi- 
wrth  bob  pechod.  Ac  yma  y  dwg  Dr.  Owen  ei  efrydwyr  am 
sancteiddrwydd  fel  am  gyfiawnder.  Bob  amser  y  darllenaf  ef  caf 
feddyliau  uwch  am  Grist, — fy  nghyffroi  i  ymdrech  adnewyddol 
yn  erbj^n  pechod,  a'm  cyfarwyddo  hefyd  pa  fodd  i  ymdrechu  yn 
gyfreithlawn  a  llwyddiannus."  (Trysorfa  y  Plant,  Cyfrol  vi. 
1867,  tudal.  13,  14). 

Cyfarfod  dedwydd  iawn  iddo  ef  ei  hunan,  a  chyfarfod  a  droes 
allan  yn  fendithiol  iawn  i  Gymru  yn  gyfFredinol,  oedd  y  cyfar- 
fod hwnw  yn  yr  Amwythig,  rhwng  yr  hen  Dduwinydd  parch- 
edig  ac  enwog,  a'r  pregethwr  ieuanc.  Cymro  trwyadl  o  genedl, 
'er  nad  o  iaith,  oedd  Dr.  Owen:  ei  "  genedl  yn  ol  y  cnawd,"  y 
geilw  efe  y  Cymry,  yn  un  o'i  bregethau  o  flaen  y  Senedd ;  ac  y 
mae  yn  debyg  mai  y  Cymro  hwn  o  Lansannan,  a  aeth  bellaf  a 
dyfnaf  i'w  gyfrinach  a'i  athrawiaeth,  o  bawb  erioed  y  cyfarfu- 
asai  efe  a  hwynt  yn  ei  ysgrifeniadau.    Bu  y  ddau,  mewn  ystafell 


118  PENNOD  V. 

fechan  yn  Barker  Street,  Amwythig,  yn  dal  cymdeithas  agos 
iawn  a  u  gilydd,  ar  adegau,  dros  flynyddoedd  lawer.     Ychydig 
a  feddyliai  y  lliaws,  oeddent  yn  tramwy  yn  ol  ac  yn  mlaen  ar 
hyd  yr  heol  bono,  fod  yn  un  o'r  tai,  am  y  pared  a  hwy,  ^ 
ieuanc  ac  ysbryd  hen  Buritan  duwiol,  a  fuasai  farw  agos  i  gant 
a  haner  o  flynyddoedd  cyn  hyny,  yn  dal  y  fatli  gymdeithas  a  u 
gilydd,  yn  ngwirioneddau  yr  efengyl  ac  yn  mhrofiadan  y  saint, 
ag  a  gynnyrchai  yr  effeithiau  mwyaf  bendithiol  ar  feddyliau 
cannoedd  a  miloedd  o  drigolion  ein  gwlad.     Fe  deimlodd  ac  fe 
Iddadleuodd  Dr.  Owen  lawer  yn  ei  ddydd  dros  Gymru.     Yn  ei 
bregeth  gyntaf  o  flaen  y  Senedd,  Ebrill  29,  1646,  yr  ydym  yn  ei 
gael  yn  appelio  yn  ddifrifol  dros  Gymru,  yn  ei  bangen  mawr  y 
pryd  byny  am  freintiau  yr  efengyl  (Works,  Vol.  viii.  ixiges,  30, 
40.     Goold's  Edition).     Ac  mewn  pregeth  dracbefn  o  flaen  y 
Senedd,  Hydref  30,  1656,  y  mae  yn  appelio  mewn  modd  mwy 
neillduol  atynt,  ac  yn  erfyn  arnynt  wneyd  sylw  o  Gymru : — "  Na 
tbybier,"  meddai,  "fy  mod  allan  o  le,  os  galwaf  eich  sylw  yn 
arbenig  at  ran  o'r  genedl.     Y  mae  esiampl  y  saint  yn  caniatau  i 
ni  deimlo  gofal  neillduol  am  ein  cenedl  ein  bun,  ein  brodyr  yn 
ol  y  cnawd.     Dros  Gymru  yr  wyf  fi  yn  dadleu  " — ac  yna  y  mae 
yn  myned  rbagddo  i  roddi  dysgrifiad  alaetbus  o  agwedd  isel 
crefydd    yn     ein    gwlad,    oblegyd    esgeulusdra,   diofalwcb,  ac 
annghymbwysder  ei  dysgawdwyr  crefyddol  (Works,  Vol.  viii. 
page   452).     Fel   byn   yr   oedd   yr  ben   Dduwinydd  yn  Uawu 
awydd  am  i  oleuni  yr  efengyl  lewyrcbu  ar  ein  gwlad,  yr  hon  y 
pryd  bwnw  oedd  fel  yn  eistedd  mewn  tywyllwcb,  ac  megis  bro  a 
cbysgod  angeu.     Eitbr  er  na  cbafodd  efe  weled  yn  ei  ddyddiau 
ei  bunan  yr  byn  a  ddymunai  ei  galon  ar  ran  Cymru,  cafodd  fod 
yn  offcryn  trwy  gyfrwng  ei  ysgrifeniadau,  i  fturfio  nodwedd 
gweinidogaetbol  un  o'r  pregetbw^yr  mwyaf  a  f agodd  Cymru  nac  un 
wlad  arall  yn  ei  oes  ef ;  fel  ag  y  bu  bef yd  i'r  rban  f wyaf  o  breg- 
ethwyr  bynotaf  Cymru  yn  yr  un  tymbor,  a  cbyn  ac  wedi  hjny. 
Yr   oedd   "y   cyfnod   ncwydd  yn   ei   fywyd   fel  cristion,"  y 
cyfeiria  ato  yn  y  dyfyniad  a  Avnaetbom    o'i  Adroddiad  ef  ei 
hunan,  yn  ddirgelwcb  cuddiedig  yn  ei  deimlad  a'i  brofiad  ef  ei 


HANES   BYWYD   HENRY   REES,  119 

hunan,  a'r  profiad  personol  hwnw  a  esgorodd  ar  y  cyfnod 
newydd  yn  ei  bregethu,  yr  liwn  a  ddaeth  yn  adnabyddus  i  ac  a 
deimlid  gan  yr  eglwysi  a'r  gwrandawyr  i  ba  le  bynnag  yr  elai. 
Yr  oedd  rhyw  ysbryd  a  thon  arall  bellach  yn  ei  weinidogaeth. 
Yr  oedd  yn  mhob  pregeth  £el  yn  gwthio  i'r  dwfn, — i  ddyfnder 
cyflwr  a  chalon  y  pechadur,  ac  i  ddyfnder  profiad  ac  ymwy- 
byddiaetli  y  credadyn.  Yr  oedd  yn  dwyn  petliau  dirgel  y  fynwes 
allan  i  oleuni :  yn  ehwilio,  yn  difynu,  ac  yn  barnu  bwriadau  a 
gweithrediadau  cuddiedig  y  meddwl;  ac  ar  gyfer  y  cwbl,  yn 
dwjm  allan  o  ddyfnder  calon  yr  efengyl  bethau  newydd  a  hen, 
a  phethau  hen  mewn  dull  newydd,  oeddent  gyfaddas  i  anghen- 
ion  ysbrydol  y  pechadur  argyhoeddedig,  ac  i  galonogi  a  chyf- 
nerthu  y  credadyn  gwan  a  thrallodedig.  Fel  y  dywedodd  y 
Parch.  Robert  Roberts,  Tan-y-clawdd  ry wbryd  am  dano, — "  Nid 
/  oes  neb  o  honom  yn  gallu  myned  mor  ddwfn  i  galon  y  pechadur, 
i  galon  y  cristion,  ac  i  galon  yr  efengyl,  a  Henry  Rees." 

Ac  nis  gall  fod  un  amheuaeth  nad  ei  astudiaeth  o  ysgrifeniad- 
au  y  Puritaniaid,  yr  eiddo  Dr.  Owen  yn  arbenig,  a  fu  yn 
foddion  rhoddi  y  nodwedd  yna  ar  ei  weinidogaeth.  Cafodd 
afael  hefyd,  yn  lied  fuan,  ar  rai  o  draethodau  Dr.  Goodwin,  a 
John  Flavel,  a  Matthew  Henry ;  am  y  rhai  y  siaradai  bob  amser 
gyda  r  parchedigaeth  mwyaf.  Yn  llawer  iawn  diweddarach  y 
daeth  i  gyfarfyddiad  ag  ysgrif eniadau  John  Howe,  yr  hwn  yn 
unig  a  gydnabyddai  yn  teilyngu  ei  gystadlu  a  Dr.  Owen  ;  er  ei 
fod,  i'r  diwedd,  yn  rhoddi  y  ilaenoriaeth  o  ddigon  i  Owen.  Yr 
oedd  eifaith  cymundeb  a  Dr.  Owen  yn  gymmaint  arno,  ac  mor 
amlwg  yn  ei  bregethau,  fel  y  byddai  rhyw  rai,  nad  oedd 
ganddynt  eu  hunain  ond  cydnabyddiaeth  arwynebol  a  Dr.  Owen, 
yn  siarad  am  dano  fel  un  yn  cymmeryd  ei  Ijregethau  yn  gyfain 
o  hono,  ac  nad  oedd  yn  gwneyd  dim  ond  ail-adrodd  yr  hyn  a 
ddarllenasai  ynddo  ef.  Ond  ni  wnaed  cyhuddiad  annhecach 
erioed,  ac  nis  gallasai  neb  ei  wneuthur  yn  ddidwyll,  a  wyddai 
ddim  yn  fanwl  am  y  naill  ua'r  Hall.  Yr  ydym  yn  ddigon  parod 
i  gydnabod  fod  amryw  o'i  bregethau  y  pryd  hwnw,  yn  gystal  ag 
mewn  blynyddoedd  diweddarach,  ag  y  gallesid  cael  eu  defnydd- 


120  PENXOD  V. 

iau,  gan  mwyaf,  yn  Dr.  Owen,  a  rhai  awdwyr  ereill  a  ddarllenid 
ganddo ;  eithr  byddent  bob  araser,  ac  arfer  ei  ddj'wediad  ef  ei 
hunan,  "  wedi  eu  berwi  ganddo  jm  ei  grochan  ei  hun  ;"  nes  jtii- 
syhveddu  megis  a'i  gyfansoddiad,  a  dyfod  yn  feddiant  hollol 
iddo ;  ac  yn  cymnieryd  j'n  wastadol,  yn  ei  bregethau,  y  ffurf 
neillduol  a  berthynai  iSv  feddwl  ef  ei  hunan.  Ac  fel  y  clywsom 
ein  hanwyl  gyfaill,  y  diweddar  Dr.  Parry  o'r  Bala,  fwy  nag 
vinwaith  yn  dywedyd,  wrth  gyfeirio  at  y  rhai  a  dd3'gent  y 
cyfryw  gyhuddiadau  yn  ei  erbyn :  "  Y  mae  Dr.  Owen  a  Dr. 
Goodwin  mor  agored  iddynt  hwy  ag  ydynt  iddo  yntau ;  a  pha- 
ham  na  wnant  hwy  yr  un  defnj'dd  o  honynt  ag  a  wneir  ganddo 
ef ,  a  rhoddi  i  ni  bregethau  tebj'g  ?" 

Yn  ei  gj-fathrach  ar  hen  Buritaniaid,  efe  a  ddysgodd  un  peth 
oddiwrthynt  ag  y  buasai  j'n  Rawer  gwell  iddo  fel  pregethwr  fod 
jheb  ei  ddysgu,  a  hyny  oedd,  y  dull  neillduol  a  arferid  ganddynt 
hwy  o  gyfansoddi  eu  pregethau.  Yr  oedd  mesur  o  hyny  ynddo 
o'r  dechreuad,  a  chyn  iddo  j^mgj'dnabyddu  a  hwy ;  fel  yr  oedd 
mewn  rhai  ereill  o'r  pregethwyr,  ag  yr  oedd  efe  o'i  febyd,  wedi 
arfer  eu  gwrandaw  ;  ond  wedi  i'r  gydnal)yddiaeth  hono  ddechreu, 
ac  iddo  ddyfod  yn  gymmaint  dan  eu  dylanwad,  fe  ddaeth  yn 
llawer  amlycaeh.  Yr  oedd  ei  bregethau  yn  y  cyfnod  hwnw,  yn 
gyffredin  yn  cynnwj^s  tri  neu  bedwar  o  benau  cyfFredinol,  a  dau 
neu  dri,  ac  weithiau  ychwaneg,  o  raniadau  dan  bob  pen  ;  y  rhai 
a  renid  drachefn  yn  benau,  ac  weithiau  yn  ad-benau  ;  nes  y 
byddent,  cjni  diwedd  y  bregeth,  wedi  lliosogi  yn  dyrfa  fawr. 
Yr  oedd  y  dull  hwn  yn  drafferthus  iawn  iddo  ef  ei  hunan,  ac  yn 
ei  arwain  yn  gyffredin  i  gryn  f eithder ;  ac  weithiau  i'r  fath  feitli- 
der  ag  a  barai  i'r  gynnulleidfa  deimlo  drosto,  rhag  ofn  iddo, 
oblegid  yr  3'ni  mawr  a  arferid  ganddo  yn  y  traddodiad,  ei 
niweidio  ei  hunan.  Yr  oedd  yr  un  dull  j'n  peri  fod  yn  anhawild 
iawn  i  gorph  y  gwrandawj^r  allu  cadw  y  bregeth  yn  gyflawn  yn 
eu  meddyliau ;  er  ein  bod  yn  cofio  yn  dda  y  byddem  ni,  y 
bechgyn  a  arfereni  ysgrifonu  y  pregethau,  yn  edrj'ch  ar  y 
cyfryw  gyfansoddiadau,  o'i  eiddo  ef  a  rhai  ereill,  yn  arddangos 
jliyw  gywreinrwydd  a  rhagoriaeth,  a'u   dj'rchafent   yn  nihell 


HANES  BYV.'YD  HENRY  REES.  121 

uwchlaw  y  cyfFredin.  Yr  oedd  efe,  pa  fodd  bynnag,  rai  blyu- 
yddoedd  cyn  iddo  adael  yr  Amw3^thig,  wedi  ymryddhau  i  fesur 
mawr  oddiAvrth  y  dull  hwnw,  ac  wedi  ymgymmeryd  a  threfn 
fwy  diweddar,  symlach,  a  gAvell,  o  gyfansoddi.  Yr  oedd  ei 
bregethau,  am  braidd  yr  holl  amser  y  bu  yn  yr  Amwythig,  yn 
costio  iddo  lafur  caled,  yn  y  cyfansoddiad  a'r  traddodiad  o 
honyni  Rhoddai  holl  nerth  ei  feddwl  ar  waith  i'w  myfyrio,  a 
byddai  ei  gorph  a'i  feddwl  ar  eu  11a wn  egni  wrth  eu  traddodi. 
Gosododd  n6d  uchel  iawn  iddo  ei  hunan  fel  pregetliwr,  a  dododd 
ei  feddwl  dan  ddysgyblaeth  lem  a  manwl  iawn,  er  mwyn  cj'rchu 
ato.  Cadwai  ei  lygad  yn  ddiysgog,  ar  liyd  ei  oes,  ar  y  nod  uchel 
1  hwnw  :  ac  yv  oedd  yn  hawdd  i'r  crafFus  ganfod  ei  f od  bob 
blwyddyn,  ac  hyd  y  diwedd,  yn  ymberfFeithio  fel  pregethwr. 
Yr  oedd  yn  arbenig  yn  cynnyddu  mewn  coethder  a  llymder 
ehwaeth,  ac  yn  nhlysni  ei  gyfansoddiadau.  "  Chwiliodd  y 
pregethwr  am  eiriau  cymmeradwy : "  ac  ni  chymmerodd,  ni  a 
dybiem,  un  pregethwr  erioed  fwy  o  drafFerth  i  "  chwilio  am 
eiriau  cymmeradwy,"  nag  a  gymmerodd  efe.  Costiai  ambell 
frawddeg  iddo  oriau  o  fyfyrdod,  er  ceisio  ei  hystwytho  a'i  llyfn- 
hau,  cyn  y  gollyngai  hi  allan  o'i  law.  Y  mae  yn  hynod,  ar  un 
olwg,  fod  y  fath  ofal  am  ddestlusrwydd  cyfansoddiad,  a'r  fath 
goethder  chwaeth,  yn  gysylltiedig  yn  ei  feddwl  ef  a'r  fath 
hofider  o  Dr.  Owen, — awdwr  mor  amddifad  o'r  rhagoriaethau 
hyny ;  eithr,  erbyn  edrych  yn  f anylach,  f e  welir  fod  hyny  yn 
cyfodi  yn  hollol  oddiar  ei  gariad  cryf  at  yr  efengyl,  fel  datgudd- 
iad  o'r  unig  drefn  am  fywyd  pechadur,  a'i  argyhoeddiad  trwyadl 
o'i  haddasrwydd  hi,  fel  moddion,  er  marweiddiad  llygredigaeth 
ein  natur,  a,c  adnewyddiad  ein  heneidiau  yn  gwbl  mewn  sanct- 
eiddrwydd ;  gwirioneddau  ag  y  rhoddir  arbenigrwydd  neillduol 
arnynt  yn  ysgrifeniadau  Dr.  Owen.  Ac  mev/n  blynyddoedd 
diweddarach,  wedi  iddo  ymgydnabyddu  ag  awdwyr  llawer  coeth- 
ach  eu  chwaeth,  a  pherfFeithiaeh  eu  harddull,  a  dyfod  ei  hunan 
can  bured  ag  yr  un  o  honynt,  nid  ymadawodd  a'i  gariad  cyntaf 
tuag  at  yr  hen  Dduwinydd.  Yr  ydym  yn  tybied  fod  cyfarfod 
tua  y  flwyddyn  1833,  a  rhai  o  bregethau  Robert  Hall,  ac  wedi 


122  .PENNOD  V. 

liyny,  ychydig  yn  ddiweddarach,  a  Thraethodau  John  Foster,  ac 
yn  enwedig  a'r  gyf rol  o  eiddo  Isaac  Taylor,  a  elwir  "  Saturday 
Evening"  wedi  bod  yn  fwy  efFeithiol  na  dim  arall,  y  tu  allan  i'w 
feddwl  ei  hunan,  er  dwyn  oddiamgylch  y  cj'fnewidiad  amhvg  a 
ddaeth  ar  ffurf  ei  bregethau  ef,  i  raddau  mwy  neu  lai,  ar  ol 
hyny,  hyd  ddiwedd  ei  oes.  Clywsom  ni  ef  ei  hunan  yn 
dywedyd,  fod  darllen  y  "  Saturday  Evening"  ac  yn  neillduol  y 
bennod,  "  The  Means  of  Mercy"  wedi  bod  o  les  mawr  iddo  ef ;  ac 
'  yr  ydym  yn  sicr,  oddiwrth  natiir  ein  hymddyddan  ar  y  pryd, 
mai  mewn  ystyr  lenyddol,  yn  arbenig,  y  bwriedid  y  sylw  ganddo. 

Yn  mhen  j^chydig  wythnosau  wedi  ymsefydlu  o  hono  yn 
gwbl  yn  yr  Amwythig,  yr  ydym  yn  ei  gael  yn  Xghymdeithasfa 
Flynyddol  Dolgelleu,  yr  hon  a  gynhelid  Hydref  28,  29,  30,  31. 
Yr  oedd  yn  pregethu  yn  y  Gymdeithasfa  hono,  nos  Fercher 
y  29,  o  flaen  Mr.  John  Hughes,  Pont  Robert,  Ei  destyn  yma 
drachefn  oedd  Nehemiah  iii.  5 ;  yr  un  bregeth  ag  a  draddodasai 
yn  y  Drefnevrydd.  Cafodd  oedfa  hynod  iawn  yn  Nolgelleu.  Yr 
oedd  Mr.  Elias  yn  y  Gymdeithasfa  hono,  ac  yn  pregethu  yno  y  nos 
,  Fawrth,  ac  am  ddau  ar  y  gloch,  ddydd  lau.  Dyma  y  tro  cyntaf  i 
!  Mr.  Elias  ei  glywed  ef ;  ac  f e'i  hargyhoeddwyd,  ar  unwaith,  o'i 
ragoriaethau  annghyffredin  fel  pregethwr.  Yr  oedd  ei  fab,  y  di- 
weddar  Mr.  John  Elias,  yn  adrodd  ei  fod  ef,  a  dau  neu  dd  o  rai 
tua'r  un  oedran  ag  ef ,  yn  eu  ty  hwy  yn  Llanfechell,  yn  holi  ei 
dad  wedi  ei  ddychweliad  adref  o  Ddolgelleu,  pa  f ath  "  Sassiivn  " 
oeddent  wedi  gael  yno.  "  O,"  meddai  yntau,  "  ni  a  gawsom  Sas- 
siwn  hynod  iawn.  Yr  oedd  yno  un  gwr  ieuanc  yn  enwedig,  nid 
llawer  hyn  nag  un  o  honoch  chwithau,  yn  pregethu  yn  an- 
arfcrol ;  ac  yr  ydwyf  fi  braidd  a  meddwl  na  wyr  yr  un  o  honoch 
chwi  fod  y  fath  adnod  yn  y  Beibl  ag  oedd  ganddo  j'n  destyn,  na 
wyddoch  chwi  ddim,  beth  bynnag,  yn  mha  le  y  mae  hi."  Yna 
fe  adroddodd  y  testyn.  "  Ac  nid  oedd,"  meddai  y  mab,  yr  un 
o  honom  yn  gwybod.  Ac  ar  ol  ychydig  siarad  am  y  bregeth,  fe 
.'ddywedodd, — "Dyna  y  pregethwr  i  Gymru."  Ac  fe  barhiiodd 
Mr.  Elias  i  feddwl  yn  fwy-fwy  o  hono  tra  y  bu  byw. 

Yn  y  Gymdeithasfa  hon  yn  Nolgelleu,  fe'i  perswadiwyd  gan 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  123 

Mr.  Elias  i  roddi  cyhoeddiad  trwy  Sir  Fud,  yn  niwedd  y 
flwyddyn  liono,  a  dechreu  y  ganlynol.  Yr  oedd  Mr.  Elias,  fe 
ddiclion,  yn  cofio  am  Mr,  Ebenezer  Morris  yn  taro  arno  ef ,  ac  yn 
ei  berswadio,  pan  yn  bregethwr  ieuanc  iawn,  i  fyned  ar  Daitli 
i'r  Deheudir  ;  pa  fodd  bynnag,  fe  benderfynodd  y  cai  Men,  liyd 
ag  y  gallai  efe,  y  cyfleusdra  i  glywed  Henry  Rees.  Ac  felly  fu. 
Ar  y  daith  bono  fe  ddaeth  i  Gaergybi,  ar  nos  Fsrcber,  lonawr  8, 
1823.  Yr  oedd  yn  pregethu  yn  Nghaergeiliog  y  boreu,  yn  Rhos- 
[•golyn  y  prydnawn,  ac  yn  Nghaergybi  yr  hwyr.  A  dyna  y  tro 
cyntaf  i  ni  ei  weled  a'i  glywed.  Er  nad  oeddem,  y  pryd  byny, 
end  newydd  gael  ein  pen  blwydd  yn  ddeg  oed,  yr  ydym  yn  cofio 
yn  dda  am  yr  oedfa,  ac  y  mae  genym  gdi  lied  fyw  am  y  bregeth. 
Yr  oedd  y  diwrnod  wedi  bod  yn  dra  gwlybyrog ;  ond  yr  oedd  y 
gwlaw  wedi  myned  heibio  cyn  yr  liwyr,  ac  yr  oedd  y  capel  yn 
llawn  iawn.  Yr  oedd  efe  yn  ymddangos  i  blentyn  yn  ddyn  tal 
iawn,  ond  yn  deneu ;  ei  wyneb-pryd  yn  hawddgar  iawn,  ond  yn 
dra  gwelw  ;  yr  oedd  rhywbeth  cwynfanus,  trydaraidd  braidd,  yn 
ei  lais,  ac  yn  gadael  argraflf  ar  ein  meddwl  o  ryw  brudd-der  mwy 
na  chyfFredin,  os  nad  llwfrdra,  yn  ei  ysbryd.  Rhoddes  bennill 
i'w  ganu,  cyn  dechreu  pregethu,  nad  oeddem  ni  yn  ei  wybod  cyn 
hyny,  ac  nid  ydym  yn  cofio  i  ni  ei  gl3aved  yn  cael  ei  ganu  ar  ol 
hyny  :— 

"Fe  drefnwj'd  draw,  mewn  arfaeth  bell, 
I  gadw  myrdd,  a'u  gwncyd  yn  well ; 
'D  oedd  dim  oedd  well  i'w  wneyd  a  liwy, 
Na'u  cuddio  yu  ei  farwol  glwy." 

Ni  a  glywsom  y  Parch.  David  Griffiths,  gweinidog  yr  Annibyn- 
wyr  yn  Nolgelleu,  yn  dywedyd  fod  y  Parch.  William  Rees,  D.D., 
wedi  cymmeryd  y  pennill  yna  yn  destyn,  a  phregethu  arno,  nid 
rhy w  lawer  o  amser  cyn  ei  farw,  mewn  Cyf arf od  yn  Nghaergybi 
Yr  oedd  Mr.  Griffiths  yno  yn  gwrandaw  arno.  Yr  oedd  Mr.  Henry 
Rees,  y  tro  cj^ntaf  hwn  i  ni  ei  glywed,  yn  pregethu  gyda  nerth 
a  dylanwad  mawr.  Nid  oedd  yn  arbed  dim  arno  ei  hunan; 
ac  am  fod  y  noswaith  yn  lied  fwU,  a'r  gynnulleidfa  yn  fawr 
iawn,  yr  oedd  efe  yn  chwys  diferol,  yn  mhell  cyn  gorphen  y 


124  rENNOD  V. 

bregeth.  Ei  clestj'ii  oedd  Esaiah  Ixii.  12: — "  Gal  want  hwj-nt 
hefyd  3-n  Bobl  Sanctaidd,  yn  waredigion  yr  Arglwydd :  tithau  a 
elwir,  yr  hon  a  geisiwyd,  Dinas  nis  gwrthodwyd."  Nid  ydym 
yn  cofio  dim  o'r  Rhagymadrodd ;  ond  y  penau  cyfFredinol  oeddent : 
— I.  Etholedigaeth  Bersonol:  "  Gahvant  liwynt  hefyd  yn  Bobl 
Sanctaidd."  II.  Prynedigaeth  Neillduol :  "yn  waredigion  yr 
Arglwydd."  III.  Galwedigaeth  Effeithiol :  ''  tithau  a  elwir,  Yr 
hon  a  o-eisiwyd."  lY.  Parhad  mewn  Gras :  "  Dinas  nis  gwrthod- 
wyd." Nid  ydym  yn  cofio  dim  o'i  sylwadau  ar  yr  un  o'r  penau. 
Fe  welir  fod  y  bregeth  yn  gwisgo  gwedd  dra  Chalfinaidd,  yr 
hyn  oedd  i  fesur  niawr,  yn  nodweddu  llawer  o'i  bregethau  yn  y 
blynyddoedd  hyny.  Yr  ocddem  yn  ymddiddan  ag  ef,  ychydig 
fisoedd  cyn  ei  farwolaeth,  am  y  bregeth  hon,  ac  3m  adrodd  iddo 
y  testyn  a'r  penau.  "  Da  chwi,"  meddai,  "  annghofiwch  hi.  Yn 
Eliseus  Cole  y  cefais  i  hi.  Ond  pregeth  go  dda  oedd  hi  hefyd. 
Mi  gefais  i,  beth  bynnag,  lawer  oedfa  gysurus  gyda  hi."  Yn  ol 
barn  pobl  Caergybi,  yr  oedd  nid  yn  bregeth  "  go  dda,"  ond  yn 
dda  iaivn;  ac  fe  sefydlwyd  ei  gymeriad  ar  unwaith  yno,  fel  yn 
mhob  man  arall  yn  Mun,  megis  pregethwr  o'r  do.sbarth  blaenaf. 
Ar  ol  y  daith  hon,  y  mac  yn  ddiammeu  iddo  ddychwelyd  i'r 
Amwythig,  ac  j'mroddi  i'r  gwaith  mawr  yr  oedd  ei  fryd  yn 
hollol  arno,  a'i  amser,  yn  awr,  yn  cael  ei  roddi  yn  gwbl  iddo.  Y 
mae  yn  sicr  hefyd  ei  fod  yn  myned,  hyd  ag  y  gallai,  i  Gj'farfod- 
ydd  Misol  Sir  Drefaldwyn,  yn  enwedig  pan  y  byddent  yn  y 
rhan  isaf  o'r  Sir ;  ac  am  un  Sabboth  o  Itob  mis  os  nad  3-n  amlach, 
i  r3'w  daith  neu  arall  yn  ei  gyrhaedd.  Eithr  nid  oes  gen3-m  ni 
yr  un  hanes  pendant  am  dano  h3'd  3-  G3'mdeithasfa  Chwarterol,  a 
g3mhaliw3-d  yn  Llanfyllin,  3'  Mercher  a'r  lau,  Ebrill  22,  23,  1823. 
Yr  yd3'm  yn  cael  ei  fod  yn  dechreu  3^'  oedfa  yno,  am  ddau  ar  3'- 
gloch,  ddydd  lau,  a  Mr.  Parry,  o  Gaer,  a  Mr.  Lloyd,  Beaumaris, 
3m  pregcthu.  Yr  oedd  Mr.  John  Thomas,  Aberteifi,  a  Mr.  John 
Roberts,  Liang wm,  wcdi  pregcthu  am  ddeg.  Yr  oedd  bono  3'n 
/Gymdeithasfa  led  gynhyrfus.  Darllenid  ynddi  yr  Ertli3-glau  yn 
fy  Cyrtcs  Ffydd,  fel  ag  yr  oeddent  wcdi  eu  cymmcradwyo  yn  y 
Deheudir,  yn  y  Gymdeithasfa  a  g3-nhaliesid  yn  Aberystwyth, 


IIANES   BYWYD   HENRY'   REES.  125 

Mawrth  11,  12,  13,  14;  lie  yr  oedd  cynnrychiolwyr  o'r  De  a'r 
Gogledd  wedi  cyfarfod  i'w  parotoi,  ac  i  gytuno  arnyut.  Ni 
wnaed,  yn  Llanfyllin,  unrhyw  wrthwyiiebiad  i  ddim  yn  y 
Eheolau  Dysgyblaethol,  nac  yn  yr  Erthyglau  Ffydd,  hyd  nes  y 
daethpwyd  at  yr  Erthygl  ar  Brynedigaeth.  Wedi  darllen  hono, 
fe  gyfododd  Mr.  Robert  Roberts,  Rhosllanerchrugog,  i  fyuu,  ac  a 
wnaeth  ymosodiad  cryf  yn  erbyn  y  "  cyfyngiad,"  fel  y  galwai  efe 
ef,  yn  y  geiriau,  "  a  liwy  yn  unig ; "  gan  ei  alw  yn  "  gyfyngiad 

/anysgrythyrol,"  a  chyhuddo  yr  Erthygl  o  "  fod  yn  ddoeth  uwch- 
law  yr  hyn  a  ysgrifenwyd."  Yr  oedd  j'r  un  wrthddadi  wedi  ei 
chodi  yn  erbyn  y  geiriau  yn  Aberystwyth,  er  nad  mewn  dull 
mor  gryf ;  ac  yr  oedd  rhai,  megis  Mr.  Ebenezer  Morris,  Mr. 
Ebenezer  Richard,  a  Mr.  Michael  Roberts,  yn  tueddu  i'w  gadael 
allan.  Ond  yr  oedd  y  nifer  amlaf  yn  cytuno  a  Mr.  Elias,  mai 
geiriau  oeddent  a  ddefnyddiasid,  er  ys  amryw  liynyddoedd  yn  y 
Bala,  pan  yr  ymdrinid  yno,  yn  amser  Mr.  Charles  a  Mr.  Jones, 
Dinbych,  ar  y  pwnc  o  Brynedigaeth ;  ac  nad  oedd  yr  Erthygl 
ond  talfyriad  o'r  ymdriniaeth  yno,  yn  ol  fel  yr  oedd  wedi  ei 
gyhoeddi,  gan  Mr.  Charles,  yn  yr  ail  lyfr  o'r  hen  Drysorfa. 
Dadleuid  yr  un  modd  yn  eu  plaid  yn  Llani'yllin,  ac  yr  oedd  Mr. 
John  Roberts,  Llangwm,  Mr.  Pariy,  Caer,  ac  yn  enwedig  Mr.  John 
!  Hughes,  Pont  Robert,  yn  gryf  iawn  drostynt.  Eithr  dadleuai 
Mr.  Roberts  nad  ydoedd  ond  talfyriad  hannerog  o'r  Adroddiad 
yn  y  Drysorfa;  oblegyd  fod  yn  hwnw  dystiolaeth  bendant  i  holl- 
ddigonolrwydd  yr  iawn  ar  gyfer  hyd  yn  nod  y  rhai  nad  ydynt 
yn  cael  eu  cadw  trwyddo ;  ond  nad  oeddent,  yn  yr  erthygl  wedi 
gwneyd  un  talfyriad  o'r  dystiolaeth  hono,  eithr  wedi  ei  gadael 
allan  yn  gwbl ;  "  ac  wedi  dwyn  oddiarnom,"  meddai,  "  ein  hen 
,GyfFes,  yn  Erthygl  Rydd  Eglwys  Loegr  ar  Brynedigaeth,  y  mae 

I  yr  erthygl  yma  yn  ein  gadael  heb  un  datganiad  o'n  Ifydd  yn 
hoU-ddigonolrwydd  yr  lawn  ar  gyfer  y  byd  yn  gyffredinol." 
Siaradodd  mor  rymus,  a  chyda'r  fath  effaith,  fel  yr  oedd  yno 
}awer  yn  teimlo  y  dylasai  y  geiriau  gael  eu  gadael  allan  ;  ac  yr 
oedd  yr  hen  frawd  o  Langwm  yn  foddlawn  i  ychwanegu  y 
geiriau  o'r  Drysorfa,  a  adewsid  allan,  at  yr  Erthygl.     Ond  pan 


126  PENNOD  V. 

yr  oedd  Mr  John  Hughes,  Pont  Robert,  a  Mr.  John  Humphreys, 
Bodfari,  yn  gweled  gogwydd  at  hynj^,  hwy  a  gynnygiasant  ar 
ohirio  yr  ystyriaeth  hyd  y  Gymdeithasfa  nesaf  yn  y  Bala ;  a  r 
hyn  y  cytunwyd.  Yno,  fel  y  mae  yn  hysbys,  fe  benderfynwyd 
gadael  y  geiriau  i  mewn.  Yr  oedd  Mr.  Rees  yn  rhy  ieuanc  i 
gymmeryd  unrhyw  ran  yn  yr  ymdriniaeth  yn  Llanfyllin,  end  yr 
oedd,  ar  y  ])ryd,  yn  teimlo  yn  gryf  yn  erbyn  cynnygiad  Mr. 
Roberts ;  er  y  daeth,  mewn  blynj^ddoedd  diweddaraeh,  i  dybied 
y  buasid  yn  rhag-flaenu  blinder  mawr  i  ni  fel  Cyfundeb,  pe 
gwnaethid  yr  hyn  yr  oedd  efe  yn  dadleu  drosto. 

Yn  y  Gymdeithasfa  hon  yn  Llanfyllin,  fe'i  pennodwyd  ef ,  am 
y  tro  cyntaf ,  i  fyued  i  wasanaethu  yr  Achos  yn  Llundain.  Yr 
oedd  myned  i  Lundain,  y  pryd  hyny,  yn  beth  pwysig  lawn,  ac 
nid  oedd  neb  yn  myned  yno  ond  trwy  drefniad  y  Gymdeithasfa, 
yn  y  Gogledd  neu  yn  y  Deheu,  Yr  oedd  felly  yn  cael  edrych 
amo  fel  gradd  o  ddyrchafiad  ar  bwy  bjmnag  a  bennodid ;  ac,  yn 
y  cyffredin,  ni  byddai  neb  yn  cael  ei  anfon  yno,  oddieithr  ei  fod 
wedi  ei  neillduo  i'r  holl  waith  :  er  yn  awr,  yn  gymmaint  a  bod 
Mr.  James  Hughes,  ac  efe  yn  unig  y  pryd  hyny  o'r  rhai  a 
breswyliant  yno,  wedi  ei  neillduo  felly,  y  dewisid  weithiau,  fel  y 
tro  hwn,  un  heb  gael  hyny.  Yr  oedd  Mr.  Elias  wedi  myned  i 
fynu  i  Lundain  at  y  Pasg,  1823,  i  Agoriad  y  Capel  newydd  yn 
Jewin  Crescent,  ac  i  wasanaethu  yno,  fel  arferol,  hyd  y  Bala. 
Yr  oedd  rhyw  amgylchiadau  teuluaidd  yn  peri  nas  gallasai  efe 
aros  yno  i  orphen  ei  dymhor  fel  y  bwriadasai,  ac  felly,  ai:  gais  y 
cyfeillion  jmo,  fe  ymgymmerodd  a  cheisio  cael  gan  Mr.  Rees 
gymmeryd  ei  le,  a  gwasanaethu  yno  beth  bynnag  hyd  y  Bala. 
Wedi  cael  addewid  ganddo  ef,  fe  ysgrifenodd  y  brodyr  yn  Llun- 
dain, yn  nghyda  Mr.  Elias,  at  y  Gymdeithasfa ;  ac  fe  gytunodd  y 
Gymdeithasfa  a'u  cais,  ac  fe'i  pennodwyd  i  fyned.  Y  mae  y 
Uythyr  nesaf  sydd  genym  o'i  eiddo  yn  cyfeirio  at  hyn,  ac  yn  un 
a  ysgrifenwyd  ganddo  ar  fin  ei  fynediad  i  Lundain.  Fe'i  han- 
fonwyd,  fel  y  llythyrau  ereill  a  ddj'-fynasom,  at  ei  g}'faill,  Mr. 
Thomas  Lloyd,  Tf  Mawr,  gerllaw  Abergele. 


HANES  BYWYD   HENRY  KEES.  127 

"Amwythig,  Mai  16,  1823.  ^ 
"  AxwYL  Syr, — Y  mao  fy  esgeulusclra  o  ysgrifenu  atocli  wedi 
"  peri  cryn  lawer  o  boen  a  gofid  meddwl  i  mi,  jm  arbenig  gan 
'•'  nad  \vy£  Avedi  cydsynio  a  ch  dymuniad  cliwi  nac  wedi  cyflawni 
"  fy  addewid  fy  hunan.  Y  mae  y  boreu  wedi  dyfod  o'r  diwedd, 
"  pa  fodd  bynnag,  i  mi  ymdrechu  gwneyd  y  naill  a'r  Hall.  Nid 
"  oes  genyf  unrhyw  newyddion  i'w  hysbysu  i  chwi.  Y  mae  yn 
"  ddiammeu  genyf  eich  bod  vredi  cly wed  am  y  clefydau  lawer 
''  sydd  wedi  cludo  nif er  mor  fawr  o  drigolion  y  dref  hon  a'r 
"  gymmydogaeth  i'r  distaw  f edd.  Yn  ystod  y  gauaf  diweddaf , 
"  yr  oedd  lliaws  o  angladdau  yn  y  gwahanol  eglwysi  bob  dydd  ; 
"  ac  yn  ami  f e  ellid  gweled  y  gweinidogion  yn  sefyll  yn  nghanol 
"  y  beddau  agored,  ac  3'n  darllen  y  gwasanaeth  eladdu  uwch  ben 
"  pump  neu  chwecli  o  gyrph  yr  un  amser.  Yr  ydym  yn  cael  ein 
"  rhybuddio  jm  fynych,  ac  y  mae  galwad  ucliel  arnom  i  ym- 
"  barotoi.  Y  mae  ein  liamser  yn  fyr,  ein  hangeu  yn  sicr,  a  Mab 
''  y  dyn  yn  dyfod  ar  yr  awr  na  thybiom  ni. 

■'Mi  a  welais  Charles  Mellish  a  John  Foulkes  yn  Nghym- 
"  deithasfa  Llanfyilin.  Y  mae  yn  debyg  eich  bod  wedi  clywed 
"  ganddynt  hwy  fy  mod  i,  mewn  cydsyniad  a  chais  y  cyfeillion 
"yno,  yn  bwriadu  myued  i  Lundain  am  ychydig  amser.  Yr 
'•'  wyf  yn  meddwl  cychwyn  yn  gynnar  yr  wythnos  nesaf.  Nid 
"  wyf  yn  gwybod  yn  hollol  pa  bryd  y  dychwelaf,  ond  yn 
"  gobeithio  y  deuaf  oddiyno  mewn  pryd  i  fyned  i  Gymdeithasfa 
"  y  Bala ;  ac  os  caniateir  i  mi  fyned  yno,  yr  wyf  yn  gobeithio 
"  cael  yr  hyfrydwch  o'ch  gweled  unwaith  eto,  a'm  holl  gyfeillion 
"  parchus  yn  Abergele. 

"Mi  a  gyflwynais  eich  llythyr  yn  ol  y  cyfarwyddyd   oedd 

"  amo ;  ac  yn  yr  holl  ymddyddan  a  f u  rhyngwyf  a ,  ym- 

"  ddangosai  i  mi  mewn  gwirionedd  eich  bod  yn  raslawn  yn  cael 
"  eich  arwaiu  yn  yr  achos.  Yn  ol  fy  meddwl  i,  y  mae  wedi  ei 
"  chyfoethogi   a'i   haddurno   i  raddau    annghyffredin,    a'r   holl 

"  rinweddau  a'r  rhagoriaethau  a  ellid  eu  dymuno  mewn . 

"  Pe  byddwn  i  yn  gymhwys  i  roddi  cynghor,  mi  a  ddy wedwn, 
"  Yr  hyn  yr  wyt  yn  ei  wneuthur,  gwna  ar  f rys.     Cofiwch  fi  yn 


128  PENXOD.   V. 

"garedig  at  bawb  o'm  cyfeillion,  eich  mam  a'r  teulu  ;  teulu  Pen- 
"  y-Bryn  ;  Nant ;  Parch.  T.  Lloj'd  ;  Mr.  Edward  Evaus  a'i  deulu. 
"  Nid  gwiw  dechreu  enwi.  Cofiwch  li  yn  neillduol  at  Edward 
"  Edwards  a'i  wraig.  Yr  wyf  yn  dyrauno  pob  llwyddiant 
"  iddynt.     Dibenaf  gyda  dymuniad  am  ran  yn  cich  gweddiau. 

"  Ydwyf,  eich  cyfaill,  HzxRr  Rees." 

Xi  a  glywsom  yr  hen  chwaer,  anwyl  a  chall  a  duwiol,  Mrs. 
Jones,  Rose  Mary  Lane,  yn  awr  Royal  Mint  Street,  Llundain, 
fwy  nag  unwaith,  yn  adrodd  ei  theimlad  ei  hunan  gyda  golwg 
amo,  ar  ei  ymweliad  cyntaf  hwn  ar  Brif-ddinas.  Yr  oedfa 
gyntaf  iddo  yno  oedd  yn  Jewin  Crescent,  ar  y  nos  lau ;  ac  yr 
ydym  yn  awr  yn  deall  mai  Mai  22,  ydoedd.  "  Yr  oeddwn  i," 
meddai  yr  hen  chwaer,  "  wedi  myned  i'r  Capel,  ac  jm  fy  lie 
ychydig  cyn  amser  dechreu.  Yr  oedd  yno  gynnulleidfa  dda 
iawn  wedi  dyfod  yn  nghyd,  a  llawer  iawn  o  ddysgwyl  wrth  y 
pregethwr  ;  oblegyd  yr  oedd  John  Elias  wedi  bod  yn  siarad  yn 
uchel  iawn  am  dano.  Ond  fe  aeth  tipyn  o  amser  heibio  cyn  bod 
na  phregethwr  na  blacnor  yn  y  golwg,  nes  yr  oeddwn  i  wedi 
dechreu  ofni  nad  oedd  y  pregethwr  ddim  wedi  dyfod.  Eithr,  o'r 
diwedd,  dyna  y  pregcthwj-r  a'r  blaenoriaid  yn  dyfod  o'r  Vestry, 
a  dyn  ieuanc,  tal,  pur  deneu,  a  golwg  braidd  wledig  arno,  yn  eu 
plith,  ac  yn  myned  i  fynu  i'r  pulpud.  Mi  a  deimlais  yn  dra 
siomedig.  '  Wei,  wel '  meddwn  wrthyf  fy  hunan, '  ai  hwn  sydd 
wedi  dyfod  yma  yn  lie  John  Elias  ?  Ac  a  raid  i  ni  fy w  arno  am 
lis  neu  ychwaneg  ? '  Kid  oedd  ei  waith  yn  dechreu  yr  oedfa,  yn 
enwedig  jm  darllen,  yn  cael  un  efFaith  well  arnaf.  Yr  oedd  yn 
darllen  yn  undonaidd  ac  yn  drymaidd  iawn.  Ac  nid  oedd  dim 
hynod  yn  ei  weddi,  y  noswaith  hono.  Yr  oedd  fel  pe  buasai 
wedi  penderfynu  peidio  ceisio  creu  dim  dysgivyiiad  yn  y  bobl 
wrtho.  Fe  ddarllenodd  ei  destyn,  ac  a  ddechreuodd  bregethu  yn 
yr  un  don,  ac  yn  llusgo  ei  eiriau,  a  braidd  yn  drymaidd.  Ond 
yn  mhen  ychydig,  dyna  fo  ei  hunan  dan  ryw  gynhyrtiad,  yn 
siarad  yn  fwy  bywiog  ac  yn  colli  y  dun  ;  ac  yn  mhen  ychydig 
funudau,  yr  oedd  yn  feistr  perffaith  ar  y  gynnulleidfa  i  gyd. 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  129 

Yr  oedd  pawb  yno  yn  teimlo,  ac  agos  bawb  yn  wylo.  Yr 
oeddwn  i,  erbyn  hyn,  ac  er  ys  meityn,  yn  ddigon  boddlawn,  ac 
yn  fwy  na  boddlawn,  i'w  gael  yn  lie  John  Elias.  Fe  ddaeth  i'n 
t;^  ni  drannoeth  i  gael  te,  ac  fe  fu  yma  laweroedd  o  weithiau  ar 
ol  hyny."  Ni  a  glywsom  amryw  o'r  hen  gyfeillion  yn  Llundain 
yn  son  am  ei  ymweliad  cyntaf  hwn  a  hwynt.  Cafodd  yno,  y 
pryd  hj^ny,  rai  cyfarfodydd  hynod  iawn ;  ac  fe'i  sefydlodd  ei 
hunan  yn  uchel  yn  marn,  ac  yn  ddwfn  yn  sercliiadau,  yr  eglwys 
a'r  gynnulleidfa  tra  y  bu  by w.  Y  mae  ei  frawd  Dr.  Rees,  yn 
rhoddi  i  ni  y  dyfyniad  canlynol  o  lythyr,  a  ysgrifenwyd  ganddo 
at  ei  rieni  i  Lansannan,  pan  oedd  yn  Llundain  y  tro  hwn : — 
"  Dyma  y  lie  pellaf  oddi  cartref  y  bum  i  ynddo  erioed.  Yr 
oeddwn  yn  ei  weled  mor  bell,  nes  oeddwn  yn  barod  i  feddwl, 
weithiau,  na  chyrhaeddwn  yma  byth.  Bu'm  ar  ben  y  cerbyd 
o  chwech  ar  y  gloch  y  boreu  liyd  banner  awr  wedi  deg  yn 
y  nos ;  ac  yr  oeddem  yn  teithio  nerth  traed  y  ceftylau  yr 
holl  amser.  Wedi  dyfod  yma,  a  threulio  rhai  dyddiau  yma 
bellach,  nid  oes  genyf  fawr  iawn  i'w  ddywedyd  am  y  lie,  ond  ei 
fod  yn  fawr,  yn  fawr  iawn ;  llawer  iawn  o  dai,  a  llawer  mwy  o 
bobl ;  a  phobl  o  bob  lliw,  a  llwyth,  ac  iaith.  Yr  wyf  yn  meddwl 
na  chefais  fy  ngadael  i  mi  fy  hun,  er  pan  wyf  yma.  Cefais  rai 
oedfaon  pur  lewyrchus  :  ac  y  mae  yma  rai  conglau  ag  y  bydd  yn 
felus  genyf  gofio  am  danynt  byth." 

Nid  ydym  yn  gwybod  yn  hollol  pa  hyd  yr  arhosodd  y  tro 
cyntaf  hwn  yn  Llundain.  Ni  a  welsom,  yn  ei  lythyr  at  Mr. 
Lloyd,  ei  fod  yn  gobeithio  gallu  dychwelyd  oddiyno  mewn  pryd 
i  fyned  i  Gymdeithasfa  y  Bala.  Y  mae  yn  ddiammeu  ei  fod 
yn  awyddus  am  fyned  i'r  Bala  y  flwyddyn  bono,  oblegyd  bod 
cwestiwn  cymmeradwyad  y  "  Cyffes  Ffydd  "  i  gael  ei  benderfynu 
yno.  Y  mae  yn  ymddangos  i  ni,  pa  fodd  bynnag,  nas  gallodd 
efe  fyned  yno.  Yr  oedd  y  Gymdeithasfa  yn  cael  ei  chynnal  y 
flwyddyn  bono,  ddydd  Llun,  ddydd  Mawrth,  a  dydd  Mercher, 
Mehefin  16,  17,  18.  A  chan  mai  ar  ol  y  Sabboth,  Mai  18,  yr 
oedd  efe  yn  myned  yno,  pe  buasai  yn  myned  i'r  Bala,  fe  fuasai 
dan  angenrheidrwydd  o  adael  Llundain  heb  fod  yno  ond  dros  dri 


130  PENNOD   V. 

Sabboth,  gan  nas  gallasai  gyrhaedd  y  Gymdeithasfa  mewn  pryd, 
ped  arosasai  dros  y  Sabboth,  Mehefin  15.  Y  mae  yn  anliawdd 
genym  feddwl  hefyd,  pe  buasai  yn  y  Eala,  na  buasai  yn  cael  ei 
enwi  i  gymmeryd  ry w  ran  yn  y  gwaith  cyhoeddus,  i  ddechreu 
un  o'r  oedfaon,  os  nad  i  bregethu.  Ac  heblaw  hyny,  yr  oedd  Mr. 
James  Hughes,  Llundain,  yn  bresennol  yn  y  Gymdeithasfa,  ac 
yn  pregethu  y  nos  olaf ,  ar  ol  Mr.  Evan  Harris ;  ac  y  mae  hyny 
yn  g^v^leuthur  yn  annhebycach  fyth,  y  gallasai  cyfeillion  Llun- 
dain ei  ollwng  ef  mor  fuan  oddiyno. 

Yn  mhen  ychydig  wythnosau  wedi  ei  ddychweliad  o  Lundain, 
yr  ydym  yn  ei  gael,  Awst  21,  22,  23,  mewn  Gymdeithasfa  yn 
Machynlleth,  ac  yn  pregethu  yno  y  prydnawn  cyntaf,  oddiar 
Luc  xvii.  21,  o  flaen  Mr.  David  Evans,  Aberaeron.  Yr  oedd  Mr. 
Ebenezer  Morris  yn  y  Gymdeithasfa  hono,  ac  yn  pregethu  am 
ddeg  y  boreu  drannoeth,  ar  ol  Mr.  John  Thomas,  Aberteifi,  a  Mr. 
Lloyd  o'r  Bala ;  a  thraehefn  y  boreu  olaf,  yn  y  Capel,  am  saith 
ar  y  gloch.  Byddai  Mr.  Rees  yn  arfer  son  yn  fynych  am  y 
Gymdeithasfa  hono,  ac  yn  enwedig  am  bregethau  Mr.  Ebenezer 
Morris  ynddi.  Yr  ydym  yn  cofio,  wrth  ymddyddan  ag  ef  ry w 
bryd  am  Mr.  Morris,  ein  bod  yn  ceisio  ganddo  roddi  i  ni  "  ryw 
ddarluniad  o  hono."  "  O,"  meddai  yntau,  "  beth  pe  buasech  chwi 
yn  ei  glywed  o  mewn  Sasshun  yn  Machynlleth,  pan  oedd  o  yn 
pregethu  ar  y  testjm, — '  Ar  yr  hyn  bethau  y  mae  yr  angylion  yn 
chwennychu  edrych.'  O  !  yr  oedd  o  yn  rhyf edd  iawn."  "  Beth 
oedd  ganddo  ?  "  meddem  ninnau.  "  O  !  '  yr  hyn  bethau  I '  '  yr 
hyn  hdhau !!'  '  yr  hyn  bethau  ! ! ! '  '  YR  HYN  BETHAU ! ! ! ! ' 
Nid  '  y  pethau  hyn ; '   *  yv  hyn  bethau  ! '     Ni  chiy wsoch   chwi 

;  eriocd  y  fath  floedd.  Yr  oedd  gogoniant  y  '  pethau '  o  iiaen 
llygaid  y  bobl."         "  Yr  oedd  ganddo,"  ychwanegai  Mr.  Rees, 

' "  ry w  allu  annghyfFredin  i  gydio  mewn  rhy w  air ;  ac  f e'i 
gwaeddai    laweroedd    o    weithiau    drosodd ;    a    byddai    rhyw 

l/lewyrch  gydai  floedd,  fcl  y  byddai  y  peth  ei  hunan  yn  dyfod 
i  olwg  y  bol)l.  Yr  ydwy'i  yn  cofio  ei  fod  yn  pregethu  y  tro 
hwnw  yn  Machynlleth,  y  boreu  olaf,  ar  y  gciriau  yna  yn  yr 
Actau,  am  y  morwyr  yn  tybied  '  cu  bod  yn  nesau  i  ryw  wlad.' 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  131 

A  rhyfedd  yr  effeithiau  oedd  gyda'i  waedd, — '  Rhyw  wlad ! ' 
*  rhy w  wlad  ! ! '  '  rhyw  wlad  ! ! ! '  laweroedd  o  weithiau,  nes  yr 
oedd  pawb  yn  y  lie  fel  yn  eu  teimlo  eu  hunain  yn  ymyl 
tragywyddoldeb." 

Ni  a  glywsom  y  diweddar  Mr.  Richard  Jones,  Chatham  Street, 
Liverpool,  yn  adrodd  hanesyn  dyddorol  gyda  chyfeiriad  at  yr 
im  Gymdeithasfa,  ac  yn  dangos  yr  eftaith  oedd  wedi  gael  ar 
feddwl  Mr.  Rees.  Ryw  noswaith,  mewn  cyfarfod  eglwysig  yn 
Nghapel  Chatham  Street,  yr  oeddid,  fel  arferol,  yn  ymddj^ddan 
a  rhai  o'r  cyfeillion ;  ond  yr  oedd  y  cyfarfod  yn  drymaidd  iawn, 
a  Mr.  Rees  yn  ymddangos  fel  heb  geisio  ei  gyffroi  ei  hunan  na 
neb  arall.  Fel  yr  oedd  yr  ymddyddan  3m  myned  yn  mlaen,  fe 
ddywedodd  un  brawd  fod  y  geiriau  hyny  ar  ei  feddwl  ef, — "  Ar 
yr  hyn  bethau  y  mae  yr  angylion  yn  chwennychu  edrych ;  "  a'i 
fod  yn  synu  ato  ei  hunan,  fod  y  pethau  sydd  yn  tynu  sylw 
I  angylion  y  nefoedd,  yn  cael  can  leied  sylw  ganddo  ef.  Fe 
wnaeth  Mr.  Rees  ryw  sylwadau,  ond  heb  ddim  neillduol 
ynddynt,  ar  yr  hyn  a  ddywedasai  y  brawd,  ac  yr  oedd  ar  fyned 
heibio  at  un  arall.  "  Ar  hyny,"  meddai  Mr.  Richard  Jones,  "  mi 
godais  innau,  ac  a  ddywedais  fy  mod  yn  cofio  Sassiwn  yn 
Machynlleth,  er  ys  dros  ddeugain  mlynedd  cyn  hyny,  pan  oedd 
Mr.  Ebenezer  Morris  yn  pregethu  gyda  nerth  ac  effeithiolrwydd 
mawr  ar  y  geiriau  a  adroddasid  gan  y  brawd,  ac  yn  bloeddio, — 
' yr  hyn  hethau'  gyda r  fath  rym, — gan  osod  allan  eu  mawredd 
a'u  gogoniant  a'u  gwerth  yn  y  fath  oleuni,  nes  yr  oedd  pawb 
oeddent  yn  y  lie,  fel  pe  buasent  yn  cyd-edrych  a  r  angylion 
amynt.  Gyda  hyny,  meddai  Mr.  Jones,  "  dyna  Mr.  Rees  i  fynu, 
ac  wedi  ei  gyffroi  drwyddo, — '  Yr  oeddwn  innau,'  meddai,  '  yn  y 
Sassiivn  hono,  ac  yr  wyf  yn  ei  chofio  yn  dda,  ac  mi  gofiaf  yr 
oedfa  hono  byth ;  yr  oedd  gogoniant  y  pethau  yn  sicr  yn  dyfod 
i'r  golwg  y  pryd  hyny  nes  oedd  ein  heneidiau  yn  addoli.'  Ac 
yna  fe  aeth  rhagddo  i  draethu  ei  hunan  ar  ogoniant  y  pethau, 
gyda  rhyw  lewyrch  a  dylanwad  annghyffredin,  fel  y  terfynodd 
y  cyfarfod  yn  un  o'r  rhai  goreu  a  gawsom  erioed." 

Y  mae  yn  debyg  mai  y  tro  hwn  yn  Machynlleth,  oedd  y  tro 


132  PENNOD   V. 

cyntaf  i  Mr.  Ebenczer  Morris  ei  wrandaw  ef :  ac  cr  nad  oes 
genym  unrhyw  d^'stiolaetli  bendant  o'r  hyn  a  feddylid  ganddo 
ef  y  pryd  hwn  am  dano,  eto  oddiwrth  yr  ymdrech  neillduol  a 
gymmerodd,  gyda  Mr.  Ebenezcr  Richard,  i'w  gael  i  Gymdeithasfa 
Llangeitho  y  llwyddyn  ganlynol,  ni  a  allwn  gasglu  ei  fod,  fel  y 
buasem  yn  d^'sgw}'!,  wedi  cael  boddlonrwydd  mawr  ynddo.  T 
mae  yn  hawdd  gweled  fod  j^r  ahvad  am  dano,  erbyn  hyn,  yn 
fynj'ch  ac  yn  uchel  iawn  i'n  Cymdeithasfaoedd ;  oblegyd  yr 
ydym  yn  ei  gael,  yn  nesaf,  yn  Nghymdeithasfa  Pwllheli,  j-r  lion 
a  gynhelid  lau  a  Gwener,  Hj-dref  2,  3,  1823 ;  lie  y  pregethodd 
am  bedwar  ar  y  gloch  y  prydnawn  cyntaf,  oddiar  Daniel  ix.  24. 
Yr  oedd  Mr.  Daniel  Evans,  Capel  Drindod,  yn  pregethu  ar  ei  ol, 
a  Mr.  Edward  Jones,  Borth  (Aberystwyth  wedi  hyny),  yn 
•dechreu  yr  oedfa.  Yr  oedd  Mr.  Lloyd,  Beaumaris,  a  Mr. 
Ebenezer  Richard,  yn  pregethu  am  ddeg  drannoeth,  a  Mr. 
Humphrey  Gwalchmai,  jn  dechreu :  a  Mr.  William  Morris  a 
Mr.  Elias  yn  pregethu  am  ddau,  a  Mr.  John  Peters  yn  dechreu  ; 
a  Mr.  Richard  Jones,  y  Wern,  a  Mr.  John  Rol)erts,  Llangwm,  yn 
pregethu  yn  yr  hwyr.  Dyma  y  tro  cyntaf  i  Mr.  Rees  bregethu 
3-n  Nghymdeithasfa  Sir  Gaernarfon,  a'r  tro  cyntaf  yn  wir  iddo 
bregethu  mewn  Gymdeithasfa  Chwarterol,  j'n  briodol  felly,  o 
gwbl.  Ac  fe  bregethodd  y  pryd  hyn  gyda  rhyw  lewyrch  hynod 
iawn,  fel  yr  oedd  efFeithiau  annghj-ffredin  ar  yr  holl  gynnull- 
eidfa.  Fe  ddywedir  fod  golwg  hyfryd  iawn  ar  yr  hen  bregeth- 
wyr, — Robert  Jones,  Rhoslan,  John  Roberts,  Llangwm,  Robert 
Dafydd,  Bryn  Engan,  ac  ereill, — yn  gystal  a'r  pregethwyr 
ieuangach  oil,  yn  mwynhau  y  bi-egeth,  ac  yn  wylo  fel  plant.  Ac 
yr  oedd  yn  ddymunol  iawn  gweled  gwr  ieuanc,  dim  ond  pump 
ar  hugain  oed,  wedi  cyrhaedd  y  fath  safle,  ac  yn  cael  y  fath 
x:ldylanwad  ar  y  miloedd  oeddent  o'i  flaen. 

Ni  chafodd  ond  j'chydig  iawn  o  hamdden  ar  ol  dychwelyd  o 
Bwllheli,  cyn  iddo  fyned  drachcfn  i  G3'mdeithasfa  Dolgelleu,  yr 
hon  a  g^-nhelid  y  Mercher  a'r  lau,  Hydref  29,  30 ;  lie  y  pregeth- 
odd am  ddau  ar  y  gloch  ddydd  lau,  o  flaen  Mr.  Elias,  oddiar 
Numeri  xxxii.  23.     Yr  oedd  y  bregeth  Ikju,  fe  ddywedir,  yn  un 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  133 

nodedig  o  ddifrifol.  Yr  oedd  yn  gosod  allan,  mewn  dull  mor 
eglur  a  grymus,  y  cysylltiad  anocheladwy  rhwng  pechod  a 
chosbedigaeth,  nes  oedd  y  gwrandawyr  megis  wedi  eu  cau  i  fynu, 
o  ran  eu  teimladau,  i  golledigaetli ;  fel  yr  oedd  y  cyhoeddiad  o 
ffordd  diangfa,  cyn  terfynu  y  bregeth,  megis  bywyd  iddynt  o 
safn  marwolaeth ;  a  llaweroedd  yn  methu  ymattal  rhag  tori 
allan  i  ddiolch  yn  gyhoeddus  am  yr  ymwared. 

Nid  oes  genym  ddim  o'i  hanes  am  rai  misoedd  ar  ol  iddo 
ddychwelyd  o  Bwllheli.  Y  tebygolrwydd  ydyw  ei  fod  wedi  eu 
treulio  yn  yr  Amwythig,  gydai  lafur  arferol,  gan  fyned  yn 
achlysurol,  ar  y  Sabbothau,  i'r  lleoedd  cyfleus  iddo  yn  Sir 
Drcfaldwyn  ac  fe  allai  i  rai  o'r  Cyfarfodydd  Misol  yno.  Dichon 
hefyd,  er  nad  oes  genym  ddim  hanes  am  hyny,  ei  fod  wedi  bod 
rywbryd  yn  ystod  y  gauaf  ar  daith  trwy  un  o  Siroedd  y  Gog- 
ledd.  Eithr  amser  o  fyfyrdod  caled,  a  llafur  dirfawr,  oedd  y 
misoedd  hyny  arno  gyda'r  weinidogaeth ;  ac  fel  yr  oedd  yn 
gweled  fod  y  galwadau  arno  yn  lliosogi,  ac  yntau  yn  dyfod  i 
fwy-fwy  o  gyhoeddusrwydd  yn  y  Cyfundeb,  y  mae  yn  ddiam- 
meu  ei  fod  yn  teimlo  mwy-fwy  o  rwymau  arno,  i  wneuthur  a 
1  allai  ar  gyfer  y  gwaith  yr  oedd  ynddo,  ac  er  cyfarfod  dysgwyl- 
'iadau  y  wlad  wrtho. 

Yr  ydym  yn  ei  gaol  yn  nesaf  yn  Nghymdeithasfa  Chwarterol 
y  Wyddgrug,  y  Mercher  a'r  lau,  Mawrth  3,  4,  1824.  Yr  oedd 
yn  pregethu  yno  am  ddeg  ddydd  lau,  oddiar  Psalm  xxxvi.  2,  o 
tlaen  Mr.  John  Roberts,  Llangwm,  a  Mr.  Robert  Griffith,  Dol- 
gelleu,  yn  dechreu  yr  oedfa.  Yr  oedd  Mr.  Humphrej''  Gwalch- 
mai,  a  Mr.  Elias  yn  pregethu  am  ddau,  a  Mr.  John  Davies, 
Nantglyn,  yn  dechreu  yr  oedfa.  Yr  oedd  Mr.  Elias  yn  pregethu 
hefyd  am  bump  y  prydnawn  cyntaf,  ac  am  saith  ar  y  gloch  y 
boreu  olaf.  Yn  y  Gymdeithasfa  hon  yr  oedd  Mr.  Parry,  o 
Gaer  yn  Llywydd ;  ac  ynddi  hi  yr  yinddiddanwyd  a,  ac  y 
derbyniwyd  y  diweddar  Mr.  Hugh  Parry,  Llanarmon,  yn  aelod 
o'r  Gymdeithasfa.  Yr  oedd  dau  ereill,  o  Sir  Fflint  yn  cael  eu 
derbyn  yr  un  pryd — un  Edward  Jones,  nad  ydym  yn  gwybod 
dim  o'i  hanes,  ac  Edward  Roberts,  Cilcen,  uchel-Galvin  tra  eith- 


134  PENNOD  V. 

afol,  yr  hwn  a  fu  o  flinder  dirfawr  i'r  Cyfundeb,  hyd  nes  y 
diarddelwyd  ef,  mewn  Cymdeithasfa  arall  yn  y  Wyddgrug,  yn 
y  flwyddyn  1836.  Ond  yr  oedd  Mr.  Hugh  Parry  yn  wenithyn 
pur,  ac  y  mae  ei  gofFadwriaeth  yn  anwyl  iawn.  Mr.  John 
Roberts,  Llangwm,  oedd  yn  ymddyddan  a  hwynt  am  eu  profiad 
a'u  hanes  crefyddol ;  Mr.  Elias  am  eu  golygiadau  athrawiaethol ; 
a  Mr.  Thomas  Hughes,  Liverpool,  am  eu  cjmihelliadau  i 
bregethu.  Gwrandawr  distaw  oedd  Mr.  Rees  ar  bob  ymdrin- 
iaeth,  yn  y  Gymdeithasfa  hono. 

Yn  mhen  tua  chwech  wythnos,  Mawrth  a  Mercher,  Ebrill  20, 
21,  1824,  yr  oedd  Cymdeithasfa  Chwarterol  drachef'n  yn 
Llanfair  Caereinion,  Sir  Drefaldwyn.  Ac  er  fod  y  lie  hwn  o 
fewn  cyleh  ei  Gyfarfod  Misol  ef  ei  hunan,  ac  yn  y  rhan  o  hono 
ag  y  byddai  efe  yn  myned  amlaf  iddi,  eto  yr  ydym  yn  ei  gael 
yn  dechreu  yr  oedfa  am  ddeg  ar  y  gloch,  ddydd  Mercher,  a  Mr. 
John  Jones,  Tremadoc,  a  Mr.  John  Roberts,  Llangwm,  yn  preg- 
ethu.  Yr  oedd  Mr.  Ebenezer  Richard  yn  pregethu  y  prydnawn 
cyntaf,  ar  ol  Mr.  Wm.  Jones,  Rhuddlan,  a  Mr.  Roberts,  y  Rhos 
yn  dechreu  yr  oedfa,  a  Mr.  Richard,  drachefn  am  ddau  ar  y 
gloch,  ar  ol  Mr.  Daniel  Jones,  a  Mr.  John  Peters  yn  dechreu.  Mr. 
Jones,  Tremadoc,  oedd  yn  Llywydd  yn  y  Gymdeithasfa  hon ;  ac 
ynddi  yr  ymddiddanwyd  a,  ac  y  derbyniwj'd  y  diweddar  Mr. 
Richard  Evans,  Llanidloes,  a'r  diweddar  Mr.  Richard  Willams, 
Llanbrynmair  (Liverpool  wedi  hyny),  yn  aelodau  o'r  Gymdeith- 
asfa. Ymddiddanwyd  a  hwy  am  eu  profiadau,  gan  Mr.  John 
Roberts,  Llangwm ;  am  eu  Hegwyddorion,  gan  Mr.  Ebenezer 
Richard  ;  ac  am  eu  cymhelliadau  i  waith  y  Weinidogaeth,  gan 
Mr.  John  Jones,  Tremadoc.  Y  mae  yn  ddiammeu  nad  oedd  Mr. 
iKees  yn  cymmeryd  unrhyw  ran  yn  y  Gymdeithasfa  hon 
'  yehwaith,  yn  ci  chyfarfodydd  neillduol  hi. 

Yn  Nghyfarfodydd  y  Sulgwj'n  y  flwyddyn  hon,  y  Gwener,  y 

Sadwrn,  y  Sabboth,  a'r  Llun,  Meliefin  4,  5,  6,  7,  y  bu  efe  gyntaf 

j/erioed    yn    Liverpool.      Yr    oedd    Mr.  Lloj'd  y  Bala,  Mr.  John 

Roberts,  Llangwm,  Mr.    John    Jones,   Tretiynnon,  Mr.  Edward 

Jones,  Borth,  Mr.  Edward  Hughes,  Borth,  Mr.  Thomas  Owen, 


HANES  BYWYD  HEXEY   REES.  135 

Llangefni,  a  Mr.  Humphrey  Gwalchmai,  yn  breseunol  hefyd  yn 
y  Gymmanfa  y  flwyddyn  hono.  Nid  oedd  genym  yma  y  pryd 
hyny  ond  dau  Gapel, — Pall  Mall  a  Bedford  Street ;  eithr  yr  oedd 
Capel  arall,  a  adeiladasid  i'r  Bedyddwyr  Seisnig,  yn  Great  Cross 
Hall  Street,  yn  cael  ei  ddal  dan  ardreth  genym,  a'r  hwn  y 
bwriedid  ei  brynu,  ond  fel  y  cafwyd  nad  oedd  gan  yr  Ymddir- 
iedolwyr  hawl  i'w  werthu  i  unrhyw  En  wad  arall ;  ac  felly,  yn 
mhen  rliyw  ddwy  flynedd,  fe  adeiladwyd  Capel  Rose  Place.  Yr 
oedd  pregetliu  yn  y  tri  Chapel  yn  y  Gymmanfa  hono  yn  1824,  a 
chynnulleidfaoedd  Uiosocach,  meddir,  nag  a  welsid  cyn  hyny,  yn 
mhlith  y  Cymry  erioed  yn  y  Dref ;  ac  f e  ddywedir  hefyd  fod 
rhyw  eneinniad  hynod  ar  yr  holl  gyfarfodydd.  Yr  oedd  Mr. 
Rees,  yn  enwedig,  yn  nodedig  o  efieithiol.  Ei  bregeth  gyntaf 
yn  Liverpool  oedd  yn  hen  Gapel  Bedford,  y  nos  Wener  o  flaen  y 
Sulgwyn,  sef  Mehefin  4  Ei  destyn  ydoedd  Psalm  cxix.  130 : 
"  Agoriad  dy  eiriau  a  rydd  oleuni :  pair  ddeall  i'r  rhai  annichell- 
gar.'  Yr  oedd  Mr.  Roberts,  Ho2:)e  Street,  y  pryd  hyny  yn  llane 
ieuanc,  deunaw  mlwydd  oed,  ac  yn  cymmeryd  dyddordeb  mawr 
mewn  pregethu  a  phregethwyr ;  ac  y  mae  efe  yn  cofio  yn  dda 
am  yr  oedfa,  ac  am  y  siarad  oedd  am  dani.  Ond  gwell  i  ni 
ddefnyddio  ei  eiriau  ef  ei  hunan : — 

"  Y  peth  cyntaf,"  meddai,  "  wyf  fi  yn  gofio  am  Mr.  Rees,  ydyw 
ei  ymweliad  cyntaf  ef  a  Liverpool,  yn  y  flwyddyn  1824,  pan  y 
pregethodd  yn  Nghj^mmanfa  y  Sulgwj^n,  ar  nos  Wener,  yn  hen 
Gapel  Bedford,  oddiar  Psalm  cxix.  130.  Yr  oedd  y  pryd  hyny 
yn  ddyn  ieuanc  tal,  yn  hytrach  yn  deneu  a  main,  a  difrifwch 
mawr  yn  ei  wedd.  Nid  wyf  j^n  deall  fod,  cyn  ei  ddyfodiad,  vm 
dysgwyliad  mawr  wrtho,  nac  udganiad  udgorn  o'i  flaen,  yr  hyn 
sydd,  yn  ami,  yn  gryn  anfantais  i  bregethwyr  ieuainc.  Ond  yr 
wyf  yn  cofio  iddo  wneuthur  argrafl*  ar  feddyliau  llawer  ar  y 
pryd,  yn  enwedig  y  rhai  a  gyfrifid  fel  Beirniaid,  ac  a  ystyrid  y 
rhai  mwyaf  goleuedig,  ei  fod  yn  mhell  uwchlaw  y  cyftredin. 
Clywais  rai  o  honynt,  wrth  fyned  allan  o'r  oedfa,  fel  mewn 
syndod  yn  cyfarch  eu  gilydd,  trwy  ofyn, '  Pwy  ydyw  hwn  ?  Pwy 
ydyw  hwn  ?'    yr  hyn  oedd  yn  dangos  ei  fod  yn  cael  ei  olj'gu 


136  PENNOD   V. 

ganddynt  yn  rhyw  un  tra  gobeithiol.  Ond  nid  oeddent  wedi 
rhagweled  y  safle  uchel  a  gyrhaeddai  Mr.  Rees  yn  ein  Cyfundeb, 
ac  mewn  modd  arbenig  yn  ei  gysylltiad  agos  ac  anwyl  ag 
eglwysi  Liverpool." 

Y  niae  yn  debyg,  er  nad  oes  genym  hanes  am  hyny,  iddo 
fyned,  yn  ol  y  drefn  y  pr3"d  hwnw,  i'r  Cyfarfod  Blynyddol  a 
gynhelid  yn  Manchester,  yn  ystod  wythnos  y  Sulgwyn.  Y  mae 
yn  sicr,  beth  bynnag,  iddo  fyned  i  Gymdeithasfa  y  Bala,  yr  hon 
a  gynhelid  yr  wythnos  ganlynol,  Mehefin  15,  16,  17.  Yn  y 
Gymdeithasfa  bono  yr  oedd  Mr.  Elias  yn  Llywydd.  Yn  Nghyf- 
arfod  y  Pregethwyr,  yr  oedd  yr  hen  frodyr,  Mr.  John  Roberts, 
Llangwm,  Mr.  David  Cadwaladr,  a  Mr.  William  Hugh,  yn  adrodd 
eu  profiadau,  yn  nghyd  a  r  brodyr  ieuengach,  Mr.  John  Peters  a 
Mr.  Foulk  Evans.  Yr  oedd  Cyfarfod  y  Pregethwyr  a'r  Blaen- 
oriaid,  am  ddau,  yn  cael  ei  dreulio  yn  gwbl,  y  tro  hwnw,  gydag 
achos  yr  Ysgol  Sabbothol ;  ac  Annerchiadau  yn  cael  eu  rhoddi 
gan  y  Llywydd,  a  chan  Mr.  Humphrey  Gwalchmai,  Mr.  Lloyd, 
Beaumaris,  Mr.  Michael  Roberts,  Mr.  John  Jones,  Tremadoc,  Mr. 
Owen  Jones,  Gelli,  Mr.  Cadwaladr  Williams,  Mr.  Moses  Parry, 
Mr.  John  Jones,  Rhuthin,  Mr.  Richard  Jones,  y  Wern,  Mi-. 
Ebenezer  Richard,  a  Mr.  Thomas  Jones,  Caerfyrddin.  Testyn 
yr  ymddyddan  yn  y  Cyfarfod  am  wyth,  boreu  drannoeth,  oedd 
Llywodraeth  Eglwysig.  Yn  y  gwasanaeth  cyhoeddus,  am  bump 
y  prydnawn  cyntaf,  yr  oedd  Mr.  Morris  Davies,  Llanfair  Muallt, 
yn  dechreu,  a  Mr.  William  Morris,  Capel  Newydd  (Llanelli  wedi 
hyny),  a  Mr.  David  Evans,  Aberaeron,  yn  pregethu.  Am  chwech, 
boreu  drannoeth,  yr  oedd  Mr.  Thomas  Jones,  Caerfyrddin,  yn 
pregethu.  Am  ddeg,  dechreuwyd  gan  Mr.  Peter  Roberts,  Llan- 
sannan  ;  yna  rhoddw3-d  cyfarchiad  byr  ar  j-r  Ysgol  Sabbothol, 
gan  Mr.  Ebenezer  Richard,  a  phrogethodd  Mr.  Michael  Roberts  a 
Mr.  Elias.  Am  ddau,  dechreuwyd  gan  Mr.  Roberts,  Amlwch ; 
yna  cafwyd  cyfarchiad  drachefn  ar  yr  Ysgol  Sabbothol  gan  Mr. 
Elias,  a  phregethodd  ^Ir.  Lloyd,  Beaumaris,  a  Mr.  Richard.  Yr 
oedd  yr  hin  wedi  bod  yn  dra  anfiUiteisiol  trwy  y  dydd,  ac  at  yr 
hwyr  yr  oedd  yn  gvvlawio  cynniiaint  fcl  y  penderfynwyd  myned 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  137 

i'r  Capeli.  Yn  Nghapel  y  Methodistiaid,  fe  bregethodd  Mr. 
Edward  Jones,  Borth,  a  Mr.  Humphrey  Gwalehmai ;  ac  yn 
Nghapel  yr  Amiibynwyr,  Mr.  Rees  a  Mr.  Edward  Goslet.  Am 
chwech  y  boreu  olaf,  fe  bregethodd  Mr.  John  Jones,  Treffynnon, 
a  Mr.  John  Hughes,  Pont  Robert.  Testyn  Mr.  Rees  y  pryd  hwn 
oedd,  2  Chron.  xxx.  6 — 12.  Ni  a  glywsom.ein  hanwyl  frawd,  y 
diweddar  Barch.  Rees  Jones,  Felinheli,  yn  dy  ^vedyd  ei  fod  ef , 
pan  yn  fachgen  rhwng  deuddeg  a  thair  ar  ddeg  oed,  wedi  cael 
niyned  gyda'i  fam,  y  fiwyddyn  hono,  i'r  Bala,  a'i  fod  ef  yn 
gwrandaw  ar  Mr.  Rees  y  tro  hwn.  Nid  oedd  yn  gallu  cofio 
llawer  o'r  bregcth,  ond  yr  oedd  yn  colio  yn  dda  fod  effeithiau 
hynod  ar  y  gynnulleidfa  pan  oedd  yn  pregethu ;  a  bod  rhyw 
ddifrifwch  annghyffredin  yn  ei  ysbryd  a'i  ddull,  pan  yn  cymhell 
ei  wrandawyr  i  "  roddi  Haw  i'r  Arglwydd."  Dywedai  hefyd  ei 
fod  yn  pregethu  mor  egniol,  ac  yn  rhoddi  y  fath  bwysau  arno  ei 
hunan,  fel  rhwng  hyny,  a  bod  y  Capel  yn  annghyffredin  o  lawn, 
na  welsai  neb  erioed  yn  chwysu  cymmaint,  ac  mai  ofn  llawer 
oedd  nas  gallasai  fyw  yn  hir.  Dyma  y  tro  cyntaf  iddo  bregethu 
yn  Nghymdeithasfa  y  Bala ;  ac  f e  bregethodd  ynddi  bob 
blwyddyn  ar  ol  hyny,  os  byddai  yno,  tra  y  bu  yn  cael  ei 
chynnal  yno  yn  flynyddol,  neu  yn  mha  le  bynnag  arall  y 
byddai,  hyd  ddiwedd  ei  oes.  Yn  wir  yr  oedd,  erbyn  hyn,  wedi 
ei  sefydlu  ei  hunan  yn  hollol,  yn  marn  y  wlad  yn  gyffredin, 
megis  pregethwr  o'r  dosbarth  blaenaf,  fel  ag  y  gwahoddid  ef 
braidd  i  bob  Cymdeithasfa,  ac  y  pennodid  ef,  gan  amlaf,  i 
bregethu  ar  un  o'r  adegau  mwyaf  cyhoeddus. 

Efe  a  aeth  rhagddo  o'r  Bala,  y  tro  hwn,  tua  Sir  Fun,  lie  yr 
oedd  Cymnianfa  i'w  chynnal  yr  wythnos  ganljmol,  y  Mawrth 
a'r  Mercher,  Mehefin  22,  23,  yn  Amlwch.  Yr  oeddem  ni  yn 
bresennol  jm  y  Gymmanfa  hono,  wedi  cael  myned  iddi  gyda'n 
mam ;  a  dichon  yr  esgusodir  ni  am  ddodi  i  mewn  yma  rai  o'n 
hadgofion  am  dani.  Yr  attyniad  mawr  ar  ein  mam  i'r  Gym- 
deithasfa  oedd,  fod  Mr.  Ebenezer  Richard  yn  cael  ei  ddisgwyl 
iddi ;  ac  yr  oeddem  ninnau  wedi  ei  chlywed  hi  yn  son  cymmaint 
am  dano,  fel  yr  oeddem  yn  awyddus   iawn   am   ei   weled   a'i 


138  PENNOD  V. 

glywed.  Yr  oeddem  wedi  clywed  fod  ei  gyhoeddiad  yn  Llan- 
erchymedd  y  nos  Lun  o  flaen  y  Gymmanfa  ;  ac  felly  fe  bender- 
fynodd  ein  mam  fyned  yno,  ar  y  fFordd  iddi.  Cerddasom  o 
Gaergybi  yno,  gan  orphwys  a  chael  cwppauaid  o  de,  yn  nhy  yr 
hen  bregethwr,  Mr.  John  Evans,  yn  Modedem ;  gan  fod  Mrs. 
Evans  a'n  mam  yn  hen  g^'feillesau.  Erbyn  i  ni  gyrliaedd  y 
Capel  yn  Llcinerchymedd,  yr  oedd  yr  oedfa  wedi  deehreu,  a 
rhyw  un  yn  pregethu  yn  rhwydd  ac  yn  lied  danbaid.  Fe'n  har- 
weiniwyd  ni  i  eisteddle  gyf erbyn  a'r  pulpud,  mewn  lie  nodedig  o 
fanteisiol  i  weled  a  chlywed.  Ond,  ar  unwaith,  fe'n  taflwyd  i 
brofedigaetli  fawr.  Yr  oedd  ein  mam  wedi  gadael  argraff  ar  ein 
meddwl  fod  Mr.  Richard  yn  bregethwr  annghyfFredin  o  efFeith- 
iol,  bod  ganddo  lais  nodedig  o  dyner,  a'i  fod  yn  wr  tew  iawn. 
Yr  oedd  yr  hwn  oedd  yn  awr  yn  pregethu  yn  "<vr  lied  dew  ;  ac 
yr  oedd  ganddo  lais  mwynaidd ;  ac  yr  oedd  rhyw  hen  wr,  teneu, 
ac  mewn  diwyg  lied  gyffiredin,  yn  sefyll  yn  y  pulpud  yn  lied 
agos  ato.  Gwnaethom  ni  ein  meddwl  i  fynu,  naill  ai  nad  oedd 
Mr.  Richard  yn  llawn  cystal  pregethwr  ag  y  darluniasid  ef  i  ni 
gan  ein  mam,  neu  nad  oedd  wedi  dyfod  i'w  gyhoeddiad,  ac  mai 
yr  hen  wr,  a  welem  yn  y  pulpud,  oedd  wedi  dyfod  yn  ei  le. 
Toe,  pa  fodd  b3-nnag,  fe  ddywedai  y  pregethwr  fod  yn  bryd  iddo 
ei  ddibenu,  "  i  roddi  lie  i  was  yr  Arglwydd  ; "  ac  yn  f  uan  iawn 
fe  derfynodd.  Ar  hyny  dyna  wr  tew  iawn,  llonaid  pulpud  o 
ddyn,  yn  dyfod  i'r  golwg,  o  bryd  du,  a  gwallt  du  lied  deneu,  ac  o 
ymddangosiad  tra  boneddigaidd.  Cyn  iddo  roddi  pennill  i'w 
ganu,  dyna  yr  hen  bregethwr,  Mr.  Griffith  Davies,  yn  annog  y 
bobl  i  wthio  yn  mlaen  oddiwrth  y  drysau ;  ac  yn  cymhell  y  rhai 
a  allent,  i  neidio  i  mewn  i'r  eisteddleoedd  oeddent  weigion  yn  y 
gallery,  gan  fod  eu  drj^sau  wedi  eu  hoelio  fel  na  ellid  eu  hagor, 
lL"am  fod  y  bobl,"  meddai,  "  yn  myned  iddynt  heb  dalu  am 
['  danynt."  Yr  oedd  y  Capel  yn  ymddangos  yn  lied  nevvydd.  Tra 
yr  oeddem  ni  yn  synu  wrth  glywed  hysbysiad  o'r  fath,  a 
lliaws  yn  neidio  i'r  lleoedd  gweigion,  dyna  Mr.  Richard  yn 
rhoddi  pennill  i'w  ganu  ; — "  Deuwch  hil  syrthicdig  Adda,  Szc,"  a 
hen  ^r  Hafod  y  Myn  311  arwain  y  gan.      Yr  oedd  yno  ganu 


HANES  BYWYD    HENRY   REES.  139 

gwresog,  a  braidd  ormod  o  bono  genym  ni,  yn  ein  mawr  awydd 
am  glywed  y  pregethwr.  Ei  destyn  oedd,  2  Cor.  ix.  15:  "Ac  i 
Dduw  y  byddo'r  diolch  am  ei  ddawn  amihraethol."  Nid  ydym 
yn  cofio  nemawr  ddim  o'r  bregeth,  heblaw  ei  £od  yn  esbonio  fod 
y  "  ddawn  annbraethol,"  yn  y  testyn,  yn  golygu  lesu  Grist,  Mab 
Duw ;  y  rhodd  benaf  a  roddodd  Duw,  a'r  rheswm  am  bob  rhodd 
arall ;  a'i  fod  befyd  yn  llefaru  yn  helaeth  iawn  ar  ein  rhwymau 
i  ddiolch  i  Dduw  am  dano.  Ond  yr  ydym  yn  cofio  yn  dda  ei  fod 
yn  pregethu  yn  hynod  o  efFeithiol.  Yr  oedd  y  pregethwr  yn 
wylo,  a'r  gynnulleidfa  yn  wylo ;  a'r  He  drwyddo  yn  un  Bochim. 
Yr  oeddem,  yn  mhell  cyn  gorphen  y  bregeth,  yr  un  farn  yn 
hollol  an  hanwyl  fam  am  y  pregethwr,  ac  ni  chollodd  byth  ei 
ddylanwad  arnom.  Yr  oedd  holl  Hinder  y  cerdded  o  Gaergybi 
wedi  myned  ymaith  wrth  wrandaw  arno ;  ac  yr  oeddem  yn 
edrych  yn  mlaen,  gyda  hyf rydwch,  at  y  wledd  oedd  yn  ein  haros 
yn  Amlwch,  pan  y  caem  ei  glywed  ef  drachefn,  yn  gystal  a'r 
gwyr  enwog  ereill  a  ddysgwylid  yno.  Dylasem  hysbysu  mai 
Mr.  David  Jenkins,  Llanilar,  cyfaill  Mr.  Richard  ar  ei  daith,  oedd 
yr  hwn  a  bregethodd  gyntaf ;  ac  mai  rhy w  hen  wr,  trwm  ei 
glyw,  o  Lanerchymedd  neu  y  gymmydogaeth,  oedd  yr  un  a 
safai  gerllaw  iddo  yn  y  pulpud,  ac  yr  ofnem  ni  ei  fod  wedi 
dyfod  yno  yn  lie  Mr.  Richard. 

Drannoeth  ni  a  aethom  tuag  Amlwch.  Ac  y  mae  yn  fyw 
iawn  5^n  ein  cof  y  dyddordeb  mawr  a  deimlid  genym  yn  y 
pregethwyr,  a'n  meddyliau  bachgenaidd  am  danynt.  Yr  oedd 
Mr.  Elias,  Mr.  Lloyd,  Beaumaris,  Mr.  Roberts,  Amlwch,  a  Mr. 
Prytherch,  yn  cael  edrych  arnynt  genym,  yn  enwedig  y  cyntaf, 
gyda  pharchedigaeth  yn  terfynu  ar  banner  addoliad.  Eithr  gan 
eu  bod  hwy  yn  hollol  adnabyddus  i  ni,  yr  oeddem  yn  sylwi  yn 
neillduol  ar  y  dieithriaid.  Ni  a  gawsom  lawn  olwg  ar  Mr. 
Ebenezer  Richard, — ac  yr  oedd  yn  edrych  yn  nodedig  o  barch- 
edig,  ac  yn  ymddangos  i  ni  megis  gwr  oedranus,  er  nad  oedd  y 
pryd  hyny  ond  dwy  a  deugain  oed.  Yr  oedd  Mr.  Richard  Jones 
o'r  Wern,  yn  ymddangos  yn  wr  tal,  nid  llawer  os  dim  dan  chwech 
troedfedd,  gyda  gwyneb  nodedig  o  hardd  a  gwrid  iachus  arno,  ac 


140  .PENXOD   V. 

mewn  du  drosto  ar  ol  ei  briod,  a  gollasai  yn  ddiweddar.  Yr 
oedd  Mr.  Hughes  (Wrexham  y  pryd  hyny)  yn  \vr  ieuanc,  wyth 
ar  hugain  oed,  hynod  o  brydferth  ac  annghyffredin  o  heinyf. 
Tarawyd  ni  gydk  pheth  syndod,  ar  ol  yr  oedfa  ar  y  maes  y  nos- 
waith  gyntaf,  pan  yr  oedd  ihyw  rai  yn  araf  yn  defnyddio  yr 
ysgol  i  ddisgyn  oddiar  sta.r/e  y  pregethwyr,  wrth  ei  weled  ef  yn 
neidio  fel  bachgen  oddiarni  ar  y  llawr,  gan  adael  i'r  lleill  ddisgyn 
fel  y  gallent.  Yr  oedd  Mr.  Rees,  pa  bryd  bynnag  y  gwelem  ef, 
yn  yinddangos  yn  nodedig  o  ddifrifol,  ac  yn  edrych  fel  pe 
buasai  wedi  ei  lyncu  i  fjnu  gan  ei  fyfyrdodau.  Xid  ydym  yn 
colio  pwy  oedd  yn  dechreu  yr  oedfa  y  prydnawn  cyntaf,  ond 
dyna  ^r  lied  ieuanc,  yn  hytrach  yn  fyr  o  gorpholaeth,  a  golwg 
iachus  iawn  arno,  yn  dyfod  at  yr  astell,  ac  yn  rhoddi  pennill  i'w 
ganu.  Yr  oedd  pobl  Caergybi,  ac  yr  oedd  yno  gryn  lawer  o 
honom,  wedi  cyd-ymgrynhoi,  yn  lied  agos  i'w  gilydd,  yn  yr  un 
c\Vr  o'r  maes,  nid  yn  mhell  oddiwrth  y  pulpud.  Gyda  bod  y 
pregethwr  yn  y  gohvg,  fe  ddywedai  Mi\  Robert  Roberts,  awdwr 
y  Daearyddiaeth, — "  Dyma  hen  ysgolhaig  i  mi,  Mr.  Richard 
Jones,  Trawsfynydd," — (Bala  wedi  hyny).  Ac  efe  a  bregethodd 
gyntaf,  oddiar  Gal.  iii.  20,  a  Mr.  Ebenezer  Richard  ar  ei  ol, 
oddiar  2  Cor.  vi.  18.  Nis  galhvn  aros  gj'da'r  pregethau.  Am 
chwech  ar  y  gloch,  boreu  drannoeth,  dechreuwyd  gan  Mr.  David 
Roberts,  Bangor,  a  phregethodd  Mr.  Edward  Goslet,  oddiar  loan 
iii.  3G.  Pregeth  effeithiol  iawn.  Nid  ydym  yn  cofio  pwy  a 
ddechreuodd  am  ddeg,  ond  Mr.  Hughes,  Wrexham  (Liverpool 
wedi  hyny),  a  bregethodd  yn  gyntaf,  oddiar  Esaiah  Iv.  3,  rhan 
yn  Gymraeg  a  rhan  yn  Saesonaeg ;  a  Mr.  Rees  ar  ei  ol,  oddiar 
Deut.  xix.  4.  Ni  ddarfu  i  ni  erioed  sylwi  ar  gymmaint  ymdrech 
rhwng  dau  bregethwr  am  gael  mynod  yn  gyntaf,  ag  oedd  rhwng 
Mr.  Hughes  a  Mr.  Rees  y  boreu  hwnw  ;  ac  nis  gwyddom  pa  hyd 
y  parhasai,  pe  na  buasai  i  rai  or  pregethwyr,  ag  oeddent  yn 
agos  atynt,  dynu  yn  Mr.  Rees,  a  gwneyd  iddo  eistedd  i  lawr. 
Ac  nid  oedd  dim  I'hodres  yn  yr  ymryson  hwnw.  Yr  oedil  y 
iiaill  ar  Hall  yn  hollol  <lditfuaiit.  Yr  oodd  Mi-.  Rees  yn  gwybod 
fod  Mr.  Hughes  yn  pregctlni  vr  ys  tua  chwe'  blynedd  o'i  flaen 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  141 

ef ;  ei  f od  yn  wv  a  ystyrid  yn  ddysgedig,  ac  yn  cadw  ysgol  yn 
jr  hon  yr  oedd  ciyn  nifer  o  bregethwyr,  o  bryd  i  brj'-d  wedi  bod 
dan  ei  addysg,  ac  y  mae  yn  dra  thebyg  ei  fod  ef  ei  hunan  wedi 
bod  lawer  gwaitli  yn  dymuno  cael  bod  jn  un  o  honynt;  ac 
heblaw  hj-nj'",  j^r  oedd  yn  gwybod  ei  fod  yn  bregethwr  o 
nodwedd  uchel  iawn,  ac  yn  cael  ei  gydnabod  yn  gyfFredinol  fel 
un  o'r  rhai  blaenaf,  o'i  oedran  ef,  yn  yr  hoU  wla  i,  ac  er  ys  rhai 
blynyddoedd  cyn  hyny  yn  cael  ei  ddodi  i  bregethu  yn  y  prif 
Gynideithasfaoedd,  y  byddai  yn  brescnnol  yndd,ynt,  ar  yr  adeg- 
au  mwyaf  cyhoeddus ; — rhwng  pob  peth,  yv  oedd  yn  teimlo  yn 
nodedig  o  anfoddlawn  i  feddwl  pregetlm  ar  ei  ol.  O'r  tu  arall, 
yr  oedd  Mr.  Hughes  yn  benderfynol  y  mynai  efe  bregethu  yn 
gyntaf ;  ac  yr  oedd  ganddo  reswm  neillduol  dros  hyny  y  tro 
hwnw,  3^n  annibynol  ar  ei  deimlad  gyda  golvvg  ar  Mr.  Rees,  gan 
y  dysgwylid  iddo  ef  bregethu  mewn  rhan  yn  y  Saesonaeg ;  ac 
yr  oedd  yn  gwybod  yn  dda  mai  goreu  po  cyntaf ,  gan  gorph  y 
gynnuUeidfa,  fyddai  i  hyny  fod  trosodd.  Pa  fodd  bynnag,  yr 
oedd  y  ddau  bregethwr  yn  eu  hwyliau  goreu.  Cafodd  Mr. 
Hughes,  er  yr  holl  anfantais  oddiwrth  newid  yr  iaith,  feistrol- 
aeth  hollol  ar  y  gynnuUeidfa ;  a  phan  yn  gwaeddi,  "  a  hycld  hyiv 
eich  enaid,"  ac  yn  gosod  allan  werth  by wyd  "  enaid,"  yr  oedd  yn 
hynod  o  eff'eithiol.  Yr  ydym  yn  cofio  ymddyddan  a  Mr.  Rees, 
ry wbryd,  yn  nghylch  yr  oedfa  y  boreu  hwnw,  yn  Amlwch : 
"  Nid  oes  genyf  h,"  meddai,  "  ddim  llawer  o  gof  am  dani ;  ond  yr 
ydwyf  yn  cofio  yn  eithaf  da  fy  mod  i  yn  barnu  fod  Mr.  Hughes 
yn  pregethu,  y  tro  hwnw,  yn  llawer  gwoll  na  mi,  fel  y  gwnaeth 
o  laweroedd  o  weithiau  ar  ol  hyny."  Yr  oedd  Mr.  Hughes  yn 
dda,  yn  dda  odiaeth ;  ond  nid  ydym  3m  ammeu  dim  nad  teimlad 
y  dorf  yn  gytfredinol  ydoedd,  mai  Mr.  Rees  oedd  pregethwr 
mawr  y  Gymmanfa  hono.  Nid  ydym  yn  cofio  llawer  o'i  bregetli 
ef ;  ac  y  mae  yn  ddrwg  iawn  genym  fod  y  pregethau  o'i  eiddo, 
am  y  blynyddoedd  hyny,  yn  gwbl  o'n  cyrhaedd.  Yr  ydym  yn 
cofio,  pa  fodd  bynnag,  fod  yr  holl  gynnuUeidfa  wedi  ei  dwyn  i 
ryw  ddifrifwch  arswj^dlawn,  pan  yr  oedd  yn  dysgrifio  perygl 
cyflwr  pechadur  megis  Uofrudd,  a'r  dialydd  ar  ei  61,  ac  heb  ddim 


142  PENNOD   V. 

ganddo  i'w  ddysgwyl  ond  syrthio  yn  ysglyfaeth  iddo,  a  chael  ei 
ladd  byth  ganddo.  Nid  oedd  yno  neb  yn  cellwair,  neb  yn 
gwamalu,  neb  yn  gAvenu  ;  yr  oedd  yr  holl  dorf  f el  a'i  hanadl  yn 
yroattal,  mewn  ymdeimlad  a  r  peiygl,  ac  wedi  ei  llanw  a  braw 
gan  ofn  y  dialydd,  fel  pan  ddaeth  at  ddarpariaeth  yr  efengyl  ar 
gyfer  ei  amgylchiad,  yr  oedd  yr  j^mwared  megis  bywyd  o  feirw. 
Yr  ydym  yn  cofio,  pan  y  gwaeddai  allan  laweroedd  o  weithiau, 
mewn  llais  tyner,  treiddgar, — "  Xoddfa !  Noddfa  !  !  Xoddfa  !  I  ! 
NODDFA  ! ! ! !"  f od  yr  effeithiau  yn  hynod  iawn  ;  yr  oedd  yr  holl 
dorf  fel  pe  buasai  wedi  ei  gwefreiddio  ar  unwaith.  Dyna  y  preg- 
ethwyr  gyda  u  gilydd  ar  y  stage,  fel  un  gwr  ar  eu  traed.  Dacw 
Mr.  Elias  yn  ymwthio  yn  mlaen  at  ochr  Mr.  Prytherch,  a  g\ven 
nefolaidd  ar  ei  wyneb.  Dacw  Mr.  Ebenezer  Richard  yn  wylo  fel 
plentyn.  Y  mae  rhai  yn  y  dorf  yn  gwaeddi, — "  Diolch  !  "  Eithr 
dyna  y  pregethwr  fel  yn  attal  y  cynhyrfiad,  ac  yn  myned 
rhao-ddo,  yn  fwy  hamddenol,  i  ddarlunio  y  ddarpariaeth  er 
dioo"elwch  y  pechadur,  gyda  goleuni  a  manylder  a  nerth  a  dylan- 
wad  mawr.  Yr  oedd  y  drefn  yn  cael  ei  dwyn  allan  ganddo  ger 
bron  y  gj'nnulleidfa,  yn  ei  haddasrwydd,  ei  graslonrwydd,  a'i 
chademid,  g}'da'r  fath  lewyrch,  fel  yr  oedd  rhai  wedi  tori  allan 
yn  gyhoeddus  i  ddiolch  am  dani ;  ac  y  mae  yn  anhawdd  genyni 
feddwl  na  ennillwyd  yno  rai  o'r  newydd  i  wneyd  defnydd  o 
honi  am  eu  bywyd.  Er  f od  yn  awr  yn  agos  i  ddwy  flynedd  a 
thriugain  er  y  Gj^mdeithasfa  hono,  y  mae  ein  hadgotion  am  dani, 
o  leiaf  am  ein  teimladau  ein  hunain  ynddi,  yn  fyw  iawn  yn  ein 
meddyliau,  ac  yn  hyfryd  iawn  genym.  Nid  ydym  yn  cofio  pwy 
a  ddechreuodd  yr  oedfa  am  ddau,  ond  Mr.  Eichard  Jones,  y 
Wem,  a  bregethodd  yn  gyntaf  oddiar  Act.  xxiv.  25,  a  Mr.  Eben- 
ezer Richard,  yn  nodedig  o  effeithiol  ar  ei  ol,  oddiar  loan  xiv. 
23.  Mr.  Robert  Evans,  Roewen,  a  Mr.  John  Jones,  Treffynnon, 
oeddent  yn  pregethu  yn  yr  hwyr :  ond  yr  oeddem  ni  yn  ymadaol 
am  Gaergybi  ar  ol  yr  oedfa  ddau;  a  clian  gerddod  yr  holl  ffordd, 
ac  ail-fyned  dros  y  pregethau  gyda  n  gilydd,  cyrhaeddasom  y 
cartref  tuag  un  ar  y  gloch  y  boreu. 

Ni  chafodd  Mr.  Rccs  lawer  o  hamddcn  gartrcf  wedi  ei  ddych- 


HANES   T3YWYD   HENRY   REES.  143 

weliad  o  Amlwch,  oblegyd  yr  yclym  yn  ei  gael  jt  lau  a'r  Gwener, 
Awst  5,  6,  yn  Nghymdeithasfa  IVIachynlleth,  lie  y  pregethai  y 
nos  ddiweddaf  oddiar  1  Bren.  xvi.  30,  31,  ai*  ol  Mr.  Edward  Jones, 
y  Borth.  Y  pregethwyr  ereill  yn  Machynlleth  oeddent  Mr. 
John  Roberts,  Llangwm,  Mr.  Lloyd,  Beaumaris,  Mr.  Richard 
Jones,  y  Wern,  Mr.  Daniel  Jones,  Mr.  William  Jones,  Rhuddlan, 
Mr.  Griffith  Solomon,  Mr.  Foulk  Evans,  a  Mi.  John  Hughes, 
Llangollen.  Yr  oedd  Mr.  Lloyd  o'r  Bala  hefyd  yno,  ac  yn 
pregethu  yn  Machynlleth  y  Sabboth  canlynol.  Mr.  Richard 
Jones,  o'r  Wern,  oedd  Llywydd  y  Gymdeithasfa.  Nid  ydym  yn 
gwybod  yn  mha  le  yr  oedd  Mr.  Rees  y  Sabboth  canlynol,  Awst 
8  ;  ond  gan  ei  fod  ar  ei  ffordd  tua  Llangeitho,  y  tebygolrwydd 
ydyw  ei  fod  am  ran  o  hono  o  leiaf  yn  Aberystwyth,  ae  yn 
myned  rhagddo  fel  ag  i  gyrhaedd  Tregaron  nos  Lun.  Pa  fodd 
bynnag,  yr  oedd  yn  y  Gymdeithasfa  yn  Llangeitho,  y  Mawrth 
a'r  Mercher,  Awst  10,  11,  ac  yn  pregethu  yno  ar  y  maes  am 
bedwar  ar  y  gloch  y  prydnawn  cyntaf  oddiar  2  Chron.  xxx. 
6 — 12,  o  fiaen  Mr.  Thomas  Richard  ;  a  Mr.  John  Jones,  TrefFyn- 
non,  yn  dechreu  yr  oedfa.  Am  chwech  boreu  drannoeth,  dech- 
reuwyd  gan  Mr.  Lewis  Morris,  a  phregethodd  Mr.  David 
Griffiths,  Llantwd,  a  Mr.  John  Prytherch.  Am  ddeg,  dechreuwyd 
gan  Mr.  Robert  Griffith,  Dolgelleu,  a  phregethodd  Mr.  Charles, 
Caerfyrddin,  a  Mr.  John  Roberts,  Llangwm.  Am  ddau,  dech- 
reuwyd gan  Mr.  Henry  Jones,  Llaneirwg,  a  phregethodd  Mr. 
Evans,  New  Inn,  a  Mr.  Lloyd,  Beaumaris.  Am  chwech,  pregeth- 
odd  Mr.  William  Jones,  Rhuddlan,  a  Mr.  Humphrey  Gwalchmai. 
Yn  y  Gymdeithasfa  hon,  Mr.  Charles,  Caerfyrddin,  oedd  yn 
Llywydd ;  ac  yn  hon  y  neillduwyd  Mr.  Morgan  Howell,  Mr. 
William  Griffith,  Browyr,  a  Mr.  David  Howell,  i  holl  waith  y  Wein- 
idogaeth ;  ac  yr  oedd  y  Cyf arfod  Ordeinio  hwnw  yn  un  hynod 
lawn.  Mr.  John  Roberts,  Llangwm,  oedd  yn  darllen  y  rhanau 
arferol  o'r  Ysgrythyrau,  ac  yn  gweddio ;  Mr.  Thomas  Richard, 
yn  traethu  ar  Natur  Eglwys  ;  Mr.  Lloyd,  Beaumaris,  yn  gofyn  yr 
Holiadau  cyffredin  ;  a  Mr.  Ebenezer  Morris  yn  rhoddi  y  Cyngor. 
Ni  a  glywsom  Mr.  Rees,  amrywiol  weithiau,  yn  eyfeirio  at  y 


144  PEXNOD   V. 

Cyngor  hwnw  fel  un  o'r  pothau  mwyaf  awdurdodol  ac  efFeith- 
iol  a  wrandawsai  efe  erioed,  ac  yn  gofidio  yn  fawr  na  buasai  yno 
ryw  un  yn  ei  ysgrifenu,  air  am  air,  fel  ag  yr  oedd  ar  y  pryd  yn 
cael  ei  drad<lodi.  '•  Ac  eto,"  nieddai,  "  yr  oedd  ei  nerth  mawr  yn 
cyfodi,  yn  ddiammcu,  o'r  bywyd  a'r  teimlad  oedd  yn  yspryd  Mr. 
Moi-ris  ei  hunan.  Ni  welais  i  neb  erioed  yn  fwy  fel  '  gwr  Duw ' 
nag  yr  oedd  efe  yn  j  Cyngor  hwnw."  Yr  ydym  yn  ei  gofio 
yn  gwneuthur  cj^feiriad  efFeithiol  iawn  ato,  mewn  Cyngor  o'i 
eiddo  ei  hunan,  mewn  C3'farfod  Ordeinio  yn  Nghj^mdcithasfa 
Bangor,  Medi  14,  1859.  "  Yr  wyf  yn  cofio,"  meddai,  "  clywed 
Ebenezer  Morris,  unwaith,  yn  rhoddi  Cyngor  i  dri  o  bregeth- 
wyr  ieuainc,  pan  oeddent  yn  cael  eu  hordeinio,  mewn  cyfarfod 
fel  sydd  genym  ni  yma  heddy w ;  a  phan  yr  oedd  yn  darlunio  y 
peryglon  yr  oeddent  yn  agored  iddynt,  ac  yn  dangos  fel  yr  oedd 
yn  bosibl  idd3^nt,  er  eu  hordeinio,  os  gadewid  hwjTit  iddynt  eu 
hunain,  syrthio  yn  ysglyfaeth  i'w  chwantau  ac  i  faglau  y  diafol, 
dyna  ei  enaid  ynddo  fel  \n  ymgynhyrfu,  a  chan  edrych  tua'r 
nefoedd,  efe  a  waeddodd,  gyda  bloedd  sydd  fel  yn  fy  nghlustiau 
i  heddy w,  ac  nas  gallaf  byth  ei  hannghofio, — '  O !  yr  Eiriolwr 
Mawr,  par  na  ddygwyddo  hyn  byth,  i'r  rhai  sj-dd  \ti  cael  eu 
neillduo  yma  heddyw  ! '  Ac  yr  wyf  finnau  o'r  galon,  fy  mrodyr 
anwyl,  yn  dymuno  ar  i'r  weddi  bono,  o  eiddo  y  gweinidog 
enwog  hwnw,  ar  ran  y  gwyr  ieuainc  h\'ny,  gael  ei  hateb  ar  eicli 
rhan  chwithau  hefyd.  Y  Duw  mawr  a'ch  cadwo  byth  fel 
canw^yll  ei  lygad ! "  Yr  oedd  y  cyfeiriadau  mjmych  a  wneid 
ganddo  at  y  Cyngor  liAvnw  yn  Llangeitho,  yn  profi  ei  fod  wedi 
ffwneuthur  aroraff  ddofn  ac  arosol  ar  ei  feddwl  ef. 

Buasai  yn  dda  genym  pe  gallasem  ddodi  ger  bron  ein  darllen- 
wyr  ryw  adroddiad  am  bregeth  Mr.  Rees  y  tro  hwn, — y  tro 
cyntaf  iddo  bregethu  mewn  Cymdeithasfa  yn  y  Deheudir,  a'r  tro 
cyntaf,  yn  wir,  iddo  ymweled  a'r  Deheudir.  Y  mae  yn  amlwg 
ei  fod  ef  ei  hunan  yn  meddwl  rhywljcth  o'r  bregeth,  oblegyd  yr 
un  un  ydoedd  ag  oedd  ganddo,  fel  y  gwelsom,  yn  Nghymdeith- 
asfa  y  Bala,  y  Mehefin  blaenorol.  Y  mae  Mr.  Henry  Richard,  yr 
Aelod  Seneddol  dros  Ferthyr  Tydfil,  yn  garedig  iawn  wedi  anfon 


HANES   BYAVYD   HENRY   EEES.  145 

i  ni  ei  adgof  ei  hunan  o'r  janweliad  hwn  : — "  Yr  wyf  yn  cofio  yn 

bendant  ymweliad  cyntaf  Mr.  Henry  Rees  a  Deheudir  Cymru. 

Yr  oedd  fy  nhad  wedi  bod  ar  gyhoeddiad  yn  y  Gogledd,  ychydig 

amser  cyn  hyny,  ac  wedi  gweled  a  chlywed  Mr,  Rees ;  ac  wedi 

ei  daro  yn  neillduol  ac  yn  ddwfn  iawn  gan  ei  allu  fel  pregethwr, 

Wedi  ei  ddychweliad  adref  efe  a  wnaeth  yr  hyn  a  allai  i  daenu 

ei  glodydd  yn  Sir  Aberteifi,  fel  ag  y  byddai  yn  wastad  yn  ym- 

hyfrydu  mewn  gwneuthur,  gyda  golwg  ar  wyr  ieuainc  galluog, 

a  gwir  addawol,  y  cyfarfyddai  a  hwynt  yn  ei  Deithiau.     Ac  ie 

grewyd  dysgwyliadau  mawrion  am  dano  trwy  yr  adroddiadau 

hyny. 

"  Yr  oeddwn  i  yn  bresennol  yn  y  Gymdeithasfa  yn  Llangeitho, 

ac  yn  ei  gly  wed  yn  pregethu.    Yr  oeddwn  i  yn  meddwl  yn  sicr  mai 

ei  destyn  oedd  Matt,  xxvii.  42 :  '  Efe  a  waredodd  ereill,  ei  hunan 

nis  gall  efe  ei  waredu.'     Y  mae  genyf  gof  pendant  am  dano  yn 

pregethu  ar  y  geiriau  yna,  ac  yn  cynnyrchu  efFeithiau  mawrion 

ar  y  gynnulleidfa.     Ac  yr  oeddwn  yn  wastad  yn  teimlo  yn  sicr 

mai  yn  Nghymdeithasfa  Llangeitho  yr  oedd  hyny.     Ond  os  yw 

eich  adroddiad  chwi  am  y  testyn  yn  gywir,  dichon  mai  y  testyn 

yn  Nhregaron  oedd  hwn,  er  nad  ydwyf  yn  cofio  yn  hollol  pa 

ddiwrnod  yr  ydoedd  yno."     Nid  oes  un  amheuaeth  nad  yr  adnod 

a  nodasom  ni  oedd  y  testyn  yn  Llangeitho.     Dyna  y  testyn  a 

roddir  yn  yr  Adroddiad  am  y  Gymdeithasfa,  yn  hen  "  Oleuad 

Cymru,"  Llyfr  iii.  tudal.  549 ;  dyna  y  testyn  a  roddir  gan  Mr. 

Humphrey  Gwalchmai,  yn  y  Cofnodau  a  ysgrifenid  ganddo  ar  y 

pryd,  y  rhai  sydd  yn  awr  ger  ein  bron  ;  a  dyna  y  testyn  a  rodd- 

wyd  i  ni,  er  ys  llawer  o  flynyddoedd  bellach,  gan  hen  cliwaer, 

o'r  enw  Mrs.  Solomon  Williams,  yn  y  Cei  Newydd,  yr  hon  oedd 

yn  bresennol  yn  y  Gymdeithasfa,  ac  yn  cofio  yn  dda  am  dani. 

Yr  oedd  yr  hen  chwaer  hono,  pan  oeddem  ni  yn  ymddyddan  a 

hi,  wedi  colli  ei  golwg  ac  yn  hollol  ddall,  ond  yr  oedd  ei  chof  yn 

fywiog  iawn.     Dy wedai  fod  Mr.  Rees  yn  wr  ieuanc,  tal,  teneu,  ac 

a  gwyneb  anwyl  iawn  ganddo,  "  heb  gymmaint  ag  un  blewyn 

amo."      Dyna   ei    geiriau    hi.      Dywedai   ei   fod   yn  pregethu 

yn  ogoneddus,  ac  wedi  cael  y  gynnulleidfa  yn  gwbl  i'w  law,  a 
K 


146  PENNOD  V. 

bod  golwg  lyfedd  ar  y  pregethwyr  i  gyd,  "  yn  enwedig,"  meddai, 
"  Mr.  Ebenezer  Morris,  a  Mr.  Ebenezer  Richard,  a  Mr.  Evans, 
New  Inn,  yn  gwrandaw  arno.  Pan  yn  appelio,  yn  agos  i 
ddiwedd  ei  bregeth  at  y  dyrfa  i  '  roddi  Haw  i'r  Arglwydd '  yr 
oedd  yn  effeithiol  iawn."  Gan  ein  bod  wedi  crybwyll  am  j'r  hen 
chwaer  hon,  dichon  yr  esgusodir  ni  am  roddi  ychwaneg  o"i  had- 
gofion  am  y  Gymdeithasfa  bono: — Dywedai  mai  y  bregeth 
I'wyaf  effeithiol  ynddi  o  lawer  ar  y  bobl,  oedd  yr  eiddo  Mr. 
Lloyd,  Beaumaris,  oddiar  Luc.  xxiv.  47.  Yr  oedd  yr  hen  chwaer 
yn  myned  i  hwyl  hoUol  wrth  adrodd  bono : — " '  Edifeirwch  a 
maddeuant  pechodau.'  Nid  edifeirwch  i  haeddu  maddeuant,  ond 
edifeirwch  i  roddi  gwerth  arno  yn  meddwl  y  pechadur ;  nid 
edifeirwch  i  wneuthur  Duw  jm  fwy  parod  i  faddeu,  ond  edifeir- 
wch i'n  parotoi  ni  i'w  dderbyn ;  edifeirwch  i  wneyd  He  i  faddeu- 
J  ant.  Nid  oes  gan  yr  anedifeiriol  ddim  lie  i  faddeuant.  Y  mae  edi- 
feirwch yn  myned  o  flaen  maddeuant  i  wneyd  lie  iddo,  f  el  y  mae 
y  nodwydd  yn  myned  o  flaen  yr  edau,  ac  yn  gwneyd  lie  iddi. 
'Dos  di,'  meddai  yr  edau  wrth  y  nodwydd,  'trwy  y  plygiau 
tewaf,  trwy  y  darnau  caletaf,  ac  mi  ddof  fi  ar  dy  ol  di ;  gwna  di 
le  i  mi,  mi  fyddaf  yn  sicr  o  dy  ddilyn  di.'  Felly  y  mae  maddeu- 
ant yn  dywedyd  wrth  edifeirwch  : — '  Dos  di,  mi  ddof  fi  ar  dy  61 
di ;  gwna  di  le  i  mi,  ac  mi  fyddaf  fi  yn  sicr  o  dy  ddilyn  di.  Dos 
di  trwy  y  tyngu  a'r  rhegi  a'r  cablu,  ac  mi  ddof  fi  ar  dy  61  di ; 
dos  di  trwy  y  meddwi  am  ugain  mlynedd,  ac  mi  ddof  fi  ar  d}'-  61 
di ;  dos  di  trwy  y  gwrandaw  ac  heb  gredu  er  dyddiau  yr  hen 
Rowlands,  ac  mi  ddof  fi  ar  dy  61  di.  Gwna  di  le  i  mi,  ac  mi 
fyddaf  fi  yn  sicr  o  dy  ddilyn  di.'  A  thoc,"  meddai  yr  hen 
chwaer,  "  fe  waeddodd  mewn  llais  mwyn, — '  Y  mae  y  gwr  sydd 
yn  gorchymyn  pregethu  edifeirwch  a  maddeuant  pechodau  yn  ei 
enw,  wedi  ei  ddyrchafu  yn  Dywysog  ac  yn  lachawdwr  i'w 
rhoddi.  Y  maent  i'w  cael  heddyw.  A  oes  arnocli  chwi  eu 
heisiau  ?  Y  maent  i'w  cael ;  y  maent  i'w  cael  am  ddim.  Y  mae 
yn  eu  rhoddi.  I  bwy  ?  Pwy  sydd  a'u  heisiau  ?  A  wnewch  chwi 
eu  derbyn  ?  Nid  oes  neb  yn  rliy  dlawd  i'w  cael ;  neb  yn  rhy 
hen ;  neb  yn  rhy  anwybodus ;  neb  yn  rhy  ddrwg ;  nid  oes  neb 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  147 

fyn  cael  ei  gau  allan ;  neb  yn  cael  ei  wrthod.     Tyivysog  sydd  yn 
I  rhoddi ;  nes  yr  aeth  hi  yn  orfoledd  mawr  trwy  y  dorf  i  gyd." 
Dyna  adgofion  yr  hen  chwaer  o'r  Cei  Newydd,  am  y  Gymdeith- 
asfa  gyntaf  y  bu  Mr.  Rees  yndcli  yn  y  Deheudir. 

Nid  ydym  yn  gwybod  pa  faint  o  daith  a  gymmerodd  efe  yn 
Sir  Aberteifi  y  pryd  hwnw,  ac  nid  oes  genyni  ddim  yn  mhellach 
•o'i  hanes  am  y  fiwyddyn  hono,  hyd  nes  yr  ydym  yn  ei  gael  yn 
Manchester,  yn  Agoriad  Capel  Cooper  Street,  ar  ddydd  Nadolig 
a'r  Sabboth  canlynol,  Rhag.  25,  26,  1824 ;  lie  y  pregethodd  foreu 
y   Nadolig,   oddiar   Esaiah   lii.   3,   a  boreu    y   Sabboth   oddiar 
'loan   xiii.   31.      Nid   oes   genym   ddim   o'i   hanes  ychwaith   y 
fiwyddyn  ganlynol,  1825,  ond  yn  unig  ein  bod  yn  ei  gael  yn 
i  pregethu  yn  Nghymdeithasfa  Dinbych,  Mawrth  3,  4,  am  ddeg, 
oddiar  Esaiah  lii.  3,  gyda  Mr.  Elias ;  yn  Llanidloes,  Ebrill  27,  28, 
am  ddeg,  oddiar  Preg.  v.  4,  5,  yn  Nghapel  y  Bedyddwyr,  gyda 
Mr.  Ebenezer  Richard  ;  yn  y  Bala,  Mehefin  14,  15,  IC,  am  chwech 
y  nos  olaf,  oddiar  Diar.  vi.  20 — 22,  gyda  Mr.  Michael  Roberts 
yn  Nolgelleu,  Hydref  26,  27,  28,  lie  y  pregethodd  ddwywaith 
am  ddau,  oddiar  1  loan  i.  7,  a'r  boreu  olaf  oddiar  Diar.  vi.  6 — 11 
ac  yn  Llanrwst,  Rhag.  26 — 29,  lie  y  pregethodd  gyda  nerth  a 
dylanwad  mawr,  oddiar  Deut.  iv.   7,  gyda  Mr.  John  Roberts, 
Llangwm.     Y  fiwyddyn  ganlynol  drachefn  (1826),  nid  oes  genym 
ryw  lawer  o'i  hanes,  oddieithr  mewn  Cymdeithasfaoedd  a  Chyf- 
arf odydd  Pregethu :   ac  yr  oedd,  erbyn  hyn,  y  f ath  alwad  am 
dano  trwy  y  gwledydd,  f el  nad  oedd  prin  un  cynnulliad  o'r  fath, 
yn  un  He  yn  Ngogledd  Cymru,  na  wneid  ymdrech  i'w  gael  ef 
iddo,  ac  yr  oedd  yntau  yn  nodedig  o  ffyddlawn  i  fyned.      Yr 
ydym  yn  ei  gael  Mawrth  1,  2,  yn  Nghymdeithasfa  y  Wyddgrug, 
ac  yn  pregethu  yno  am  ddau,  oddiar  Heb.  iii.  14;  pregeth  a 
■barhaodd  am  flynyddoedd  ganddo,  fel  un  o'i  brif  bregethau  y 
dyddiau  hyny.     Ar  ddydd  Gwener  y  Croglith,  Mawrth  24,  yr 
oedd  yn  Liverpool,  yn  Agoriad  Capel  Rose  Place,  ac  yn  pregethu 
yno  y  nos  Wener,  oddiar  Esaiah  lii.  3.     Arosodd  yn  Liverpool 
y  pryd  hwn  dros  rai  Sabbothau   ar  ol  hyny.      Cafodd  oedfa 
nodedig  iawn  y  tro  hwn  yn  hen  Gapel  Bedford  Street,  oddiar 


148  PENNOD  V. 


Luc  xvii.  21 :  "  Canys  teyrnas  Dduw  o'ch  mewu  chwi  y  mae." 
Yr  oedd  yr  efFeithiau  y  fath  fel  ag  y  torodd  yn  orfoledd  mawr 
trwy  y  gynnulleidfa.  Ni  a  glywsom  hen  chwaer  yn  Xghapel 
Netherficld  Road,  Livevpool,  yn  mhen  mwy  na  dwy  flynedd  a 
deugain  ar  ol  hyny,  yn  adrodd  ei  phrofiad  mewn  cyfarfod 
eglwysig,  a'r  bregeth  yn  fyw  yn  ei  meddwl.  Yr  oeddem  ni  wedi 
dygwydd  bod  yn  pregethu  ar  yr  un  testyn,  y  Sabboth  blaenoroL 
"  Fe  ddarfu  i'eh  testyn  y  Sabboth,"  meddai  yr  hen  chwaer,  "ddwyn 
yn  newydd  iawn  i  fy  meddwl  i  bregeth  a  gly wais  i  gan  Mr.  Rees 
ar  y  testyn  yn  Bedford,  pan  oedd  o  yma  yn  amser  Agoriad  Capel 
Rose  Place.  O  !  yr  oedd  o  yn  pregethu  yn  effeithiol  iawn.  Yr 
oedd  o  yn  dy weyd  am  bethau  crefydd  mai  pethau  teyrnas  ydyn' 
nhw  ;  a'u  bod  nhw  i  gyd  oddimewn  ;  a'u  bod  nid  yn  unig  o  fewn 
y  deall,  ond  o  fewn  y  galon  ;  fod  cyfreithiau  y  deyrnas  yn 
nghalonau  yr  holl  ddeiliaid,  a  bod  hyny  yn  eu  gwneyd  nhw  i 
gyd  yn  ffyddlawn  iddi.  Yr  oedd  o  yn  dy  weyd  hefyd  mai  oddi- 
mewn y  mae  y  rhyfeloedd,  ac  mai  oddimewn  y  mae  y  gsvledd- 
oedd :  '  Mi  a  ddeuaf  i  mewn  ato  e£,  ac  a  swpperaf  gydag  ef,  ac 
yntau  gyda  minnau.'  Yr  oeddwn  iunau  yn  wir,"  meddai  yr  hen 
chwaer,  "  yn  cael  gwledd  heddyw  wrth  gofio  am  y  bregeth." 
Dygwyddem  gyfarfod  a  Mr.  Rees  drannoeth,  ac  yr  oeddem  yn 
adrodd  iddo  brofiad  yr  hen  chwaer  ;  ac  yr  oedd  yn  cael  boddhad 
mawr  wrth  gly  wed  fod  yr  hyn  a  ddy  wedasid  ganddo  wedi  aros  ^ 
am  gyhyd  o  amser  yn  ei  chof  a'i  chalon.  "  Y  mae  y  bregeth," 
meddai,  "  wedi  myned  o  fy  nghuf  i  yn  gwbl  yrwan  ;  ond  wedi  i 
chwi  adrodd,  yr  ydwyf  yn  cotio  fy  mod  i  yn  dyweyd  rhywbeth 
fel  yna." 

Yn  mhen  ychydig  wythnosau  wedi  gadael  Liverpool,  yr  ydym 
yn  ei  gael  Mai  2,  3,  yn  Nghymdeithasfa  Llanfyllin  ;  ac  er  fod  y 
lie  hwnw  nid  yn  unig  o  fewn  cylch  y  Cyfarfod  Misol  yr  oedd  efe 
yn  aelod  o  bono,  ond  yn  y  rhan  agosaf  o  bono  ato  ef,  eto  y  fath 
oedd  yr  alwad  am  dano  fel  ag  y  cawn  ef  yn  pregethu  yno  y  nos 
ddiweddaf,  oddiar  Heb.  iii.  14,  ar  ol  Mr.  Richard  Jones,  Traws- 
fynydd.  Yr  oedd  Mr.  Elias,  Mr.  John  Roberts,  Llangvvm,  Mr. 
Cadwaladr  Williams,  Mr.  John  Jones,  Treftynnon,  Mr.  Robert 


HANES    BYWYD    HENEY   KEES.  149 

Rolberts,  Rhos,  Mr.  David  Cadwaladr,  Mr.  William  Morris, 
Cilgeran,  Mr.  Richard  Davies,  Caio,  ac  amryw  ereill  o'r  hen 
frodyr  3'n  y  Gymdeithasfa  hono.  Yn  hono  y  derbyniwyd  Mr. 
David  Davies,  Cywarch,  yn  aelod  o'r  Gymdeithasfa ;  ac  yno  y 
cymmeradwywyd  y  dewisiad  o  Mr.  John  Lewis,  Llundain,  i'w 
ordeinio  yn  y  Gymdeithasfa  ganlynol,  yn  y  Bala.  Yr  oedd  y 
cyfeillion  yn  yr  Amwythig,  y  pryd  hwn,  ar  ganol  adeiladu  Capel 
newydd,  ar  yr  un  tir,  ond  yn  un  llawer  mwy  cyfleus  na'r  un 
oedd  ganddynt  pan  aethai  Mr.  Rees  atynt ;  ac  yn  awr  yn  Llan- 
fyllin,  yr  oedd  y  Gymdeithasfa  yn  enwi  Ymddiriedolwyr  arno ; 
ac  yn  eu  plith,  ni  a  gawn  enwau,  Mr.  Evan  Griffiths,  Mr.  Owen 
Jones,  Mr.  Humphrey  Gwalchmai,  Mr.  Henry  Rees,  Mr.  Hugh 
Griffiths,  ac  ereill,  sydd  erbyn  hyn  oil,  ac  er  ys  blynyddoedd 
bellach,  wedi  cyd-gyfarfod  yn  y  Gymmanfa  fawr,  Yn  y  Gym- 
deithasfa hon  hefyd,  fe  benderfynwyd  fod  Mr.  Rees  i  fyned  i 
Lundain,  i  wasanaethu  yr  Achos  yno,  am  rai  wythnosau.  Yr 
oedd  Mr.  Elias  wedi  bod  yno,  yn  eu  Cyfarfod  Blynyddol,  y 
Crogiith  a'r  Pasg  blaenorol,  Mawrth  24 — 26,  ac  wedi  aros  yno 
am  amryw  Sabbothau  ar  ol  hyny  ;  ac  oddiyno  yr  ydoedd  wedi 
dyfod  yn  awr  i  Lanfyllin.  Yn  ei  le  ef,  ac  yn  y  cyfwng  hyd  ddy- 
fodiad  y  brawd  a  ddysgwylid  yno  o'r  Deheudir,  yr  oedd  Mr. 
Rees  yn  myned  i  fynu.  Yr  oedd  efe  wedi  bod  yn  gysurus  iawn 
yn  Llundain,  pan  fuasai  yno  ddwy  flynodd  cyn  hyny,  ac  felly  yr 
oedd  yn  hoffi  myned  yno  drachefn  ;  ond  yr  oedd  yn  flin  ganddo 
y  byddai,  trwy  hyny,  yn  gorfod  colli  Gymdeithasfa  y  Bala  y  tro 
hwn  eto,  fel  ag  y  buasai  raid  iddo  y  tro  o'r  blaen.  Aeth  i  fynu, 
pa  fodd  bynnag,  erbyn  y  Sulgwyn,  Mai  14,  ac  arhosodd  yno  hyd 
ddiwedd  Mehefin,  wedi  eu  gwasana^thvi  am  saith  wythnos.  Yr 
oedd  yn  pregethu  yno  bob  tro  gyda  nertli  annghyffredin.  Dy- 
wediad  un  hen  frawd  wrthym  ydoedd,  "  fod  ei  bregethau  yn  an- 
nioddefol  i  gnawd."  "  Yr  oedd  61,"  meddai  drachefn," 'my fyrdod 
dwfn  a  dwys'  ar  bob  pregeth,  o  draethodau  mwyaf  ysbrydol 
Dr.  Owen,  ag  oedd  yn  eu  gwneuthur  yn  gj^fansoddiadau  llawn 
o'r  Dduwinyddiaeth  oreu ;  gyda  rhy w  enneiniad  nefol,  priodol 
iddo  ei  hunan,  ag  oedd  yn  eu  gwneuthur  yn  dra  effeithiol  ar 


150  PENNOD   V. 

dcimladau  pawb."  Bu  ei  weinidogaeth  yno  hefyd,  y  pryd  hwn, 
yn  llwyddiannus  er  ychwanegu  rhy w  nifer  at  yr  eglwys,  ac  y 
mae  lie  i  obeithio  at  yr  Arglwydd. 

Y  mae  genym  ranau  o  ddau  lythyr  o'i  eiddo,  a  ysgrifenwyd 
ganddo  tra  yn  Llundain  y  tro  hwn,  at  ei  gyfeillion  yn  yr 
Amwythig.  Yr  oeddent  hwy,  fel  y  erybwyllasom  eisoes,  yn 
adeiladu  eu  Capel  newydd :  ac  yn  y  llythyrau  hyn,  y  mae  efe, 
fel  Haggai  a  Zechariah  gynt,  yn  eu  hannog  ac  yn  eu  cysuro  yn 
eu  gwaith  yn  adeiladu  Ty  eu  Duw ;  ac,  ar  yr  un  pryd,  yn 
amlygu  y  gofal  calon  a  deimlid  ganddo  rhag  i  hyd  yn  nod 
i'w  prysurdeb  a'u  trafferth  gydag  adeiladaeth  y  Capel,  fod  yn 
achlysur  iddynt  esgeuluso  dygiad  yn  mlaen  adeiladaeth  y  deml 
ysbrydol  oddimewn  i'w  heneidiau  eu  hunain.  Y  mae  yn  ym- 
ddangos,  fel  ysy waeth  !  y  dygwydd  yn  rhy  fynych  yn  y  cyfryw 
amgylchiadau,  fod  yno  radd  o  annghydolygiad  ar  ryw  bethau 
mewn  cysylltiad  a  r  Capel  newydd  ;  ac  y  mae  yn  hawdd  canf od, 
er  nad  oedd  arno  ryw  ofn  mawr,  eto  nad  ydoedd  yn  gwbl  ddi- 
biyder  gj'da  golwg  arnynt  yn  hyny.  Cyfeiriwyd  y  ddau  lythyr 
at  ei  gyfaill  hofF,  a'i  letywr  caredig,  Mr.  Hugh  Griffiths,  Barker 
Street ;  a  rhaid  edrych  arnynt  mewn  rhan  yn  llytln-rau  personol 
ato  ef,  ac  mewn  rhan  yn  Annerchiadau  at  yr  holl  eglwys. 
Ond  ni  a  ddodwn  i  mewn  yma  gymmaint  o'r  llythyrau  ag  a 
ddaeth  i'n  Haw  ni  : — 

"  Llundain. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Gobeithiaf  eich  bod  yn  myned  yn  mlaen 
"  gycl^'r  Capel  yn  gysurus  ac  yn  heddychol,  ac  y  bydd  pob  an- 
"nghydfod  wedi  myned  i  lawr,  a'r  Capel  agos  a  dod  i  fynu, 

"  erbyn  y  gwelwyf  fi  chwi Gobeithiaf  eich  bod  yn  iach, 

"  a'ch  cleifion  yn  gwellhau  yn  Castle-forgate  a  Barker  Street.  Gan 
"  nad  ydych  yn  son  am  Sarah  bach  (merch  Mr.  Griffiths),  yn  eich 
"  lly thyr  diwcddaf ,  gobeithiaf  ei  bod  wedi  gwella.  Byddai  yn 
"  dda  gcnyf  i  Mrs.  Griffiths  a  hithau  fyned  yn  ddioed  i'r  Aber- 
"  maw,  fel  y  byddont  gartref  tua'r  amser  y  byddaf  finnau  yn 
"  d'od  adref ;  neu  aros  heb  gychwyn  hyd  ues  y  deuaf. 

"Yn   olaf,  gobeithiaf  nad  yw  eich   trafFerthion    bydol,   a'ch 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  151 

"  helyntoedd  gycla  phethau  amgylchiadol  y  gwaith,  yn  tynu  y 
"  meddwl  oddiwrth  Dduw  a  phethau  ysbrydol.  Mae  yn  hawdd 
"  iawn  colli  ysbrydolrwydd,  a  myned  yn  ffurfiol  yn  y  dirgel :  ac 
"  er  y  gallwn  fod  yn  ofidus  y  inunudau  hyny  o'r  herwydd,  eto 
"  cymmerwn  ein  difyru  gan  ryw  bethau  wedi  hyny,  f el  ag  i  beri 
"  i  ni  annghofio  y  cwbl.  Eithr  ni  ddaw  pethau  yn  ddim  gwell  • 
"  wrth  eu  hesgeuluso.  Rhaid  ymosod  at  y  gwaith  o  ddifrif ,  neu  1 
"  fod  mewn  nychdod  trwy  ein  hoes.  *  Y  mae  dechreuad  crefydd 
"  yn  anhawdd/  medd  fy  hoif  awdwr ;  '  ond  f el  y  cynnydda  y 
"  Cristion  mewn  gras,  y  mae  pob  rhan  o  honi  yn  do'd  yn  fwy 
"pleserus  iddo,  a'i  holl  ddyledswyddau  yn  d'od  yn  haws  i'w 
"  cyflawni.  Ond  y  mae  llawer  o  broffeswyr '  medd  efe,  '  o  her- 
"  wydd  eu  diogi  a'u  difaterweh,  yn  aros  yn  yr  anhawsderau  trwy 
"  eu  hoes,  oblegyd  nad  ydynt  byth  yn  ymosod  i  wneyd  thorough 
"  ivorh  o  farweiddio  pechod,  a  chadw'r  grasau  mewn  ymarferiad, 
"a  d'od  i  gysondeb  o  rodiad  gyda  Duw.  Y  maent  yn  cym- 
"meryd  eu  maeddu  gan  ryw  lygredigaethau  trwy  eu  hoes, 
"  ae  felly  yn  wastadol  mewn  nychdod  ac  eiddilwch.' " 

Y  mae  y  llythyr  arall  yn  fwy  uniongyrchol  at  yr  eglwys,  er 
wedi  ei  anfon  ati  trwy  law  Mr.  Griffiths. 

"  Llundain, 

"  Anwyl  Gyfeillion, — Gan  fod  cyfleusdra  yn  cael  ei  roddi  i 
"  mi  i  anfon  ychydig  linellau  atoch  gyda  Mr.  J.,  yr  ydwyf  yn  ei 
"  gymmeryd  gyda  phleser.  Gobeithiaf  eich  bod  yn  dangnefedd- 
" us,  brawdol,  a  siriol,  yn  myned  yn  mlaen  gydar  Capel  newydd, 
"  gan  gael  ami  ddyf odfa  at  bethau  ysbrydol  crefydd,  wrth  dra- 
"  fferthu  gyda  ei  phethau  amgylchiadol  hi.  Nid  yn  ami  y  mae 
"  neb  yn  symmud  o'r  naill  dy  i'r  Hall,  na  chly wir  hwy  yn  cwyno 
"  fod  y  symmudiad  wedi  dryllio  llawer  o'u  dodrefn,  wrth  eu  tynu 
"ilawr,  a'u  hail  osod  i  fynu.  Peth  mawr  fydd  os  cedwir^ 
"dodrefn  yr  Achos  bach  yn  yr  Amwythig  oil  yn  gyfan.  Y 
"  moddion  tebycaf  i  hyny  ydy w,  cael  pawb  i  ymhel  a  hwy  a 
"  chalon  ddrylliog.     Ni  thyr  y  rhai  hyny  mo  honynt  hwy. 

"  Yr  ydwyf  fi  yn  gweled  yn  hawdd  iawn  mjmed  i  wrthgiliad, 
*'  ac  yn  anhawdd  iawn  dyf od  o  hono ;    yn  hawdd  iawn  gadael  i 


152  FENNOD  V. 

"  ry w  eilun  ddyrysu  y  serchiadau,  ac  yn  anhawdd  iawn  diffodd 
"  eu  hennynfa.  Os  na  bydd  pob  pechod  dan  barbaus  fanveidd- 
'•'  iad,  a'n  grasau — fFydd,  cariad,  edifeirwcb — mewn  parhaus 
"  weithrediad,  yr  ydym  yn  sicr  o  fyned  i  ddiiy wiad.  Mac  yr 
"  Arghvydd  lesu  yn  edrych,  gyda'r  concern  mwyaf,  i  mewn  i 
"  agwedd  ein  hysbryd  bob  dydd,  ac  y  mac  ei  lygaid  fel  y  fflam 
"  dan,  yn  treiddio  i  gelloedd  y  bol, — bama  feddyliau  a  bwriadau 
"  y  galon  ;  ac  y  mac  y  gradd  lleiaf  o  wrthgiliad  yn  beth  a  lydd 
'■  yn  erbyn  pawb  sydd  yn  ei  afael.  Cofiwcli  fi  at  bawb  o'm 
'■'  cyfeillion.  Gobeithiaf  eu  bod  oil  yn  parhau  mewn  gweddi,  ac 
"  yn  parhau  i'm  cofio  innau  yn  eu  g^veddiau. 

"  Your  uni'jorthy  friend,  H.  Rees." 

Aethant  yn  mlaen  yn  gysurus  gydag  adeiladu  y  Capel,  ac 
Agorwyd  ei"  y  Xadolig,  1826,  pryd  yr  oedd  Mr.  Elias  yno  yn 
gwasanaethu. 

Nid  ydym  yn  cael  gohvg  arno  wedi  ei  ddychweliad  o  Lundain, 
hyd  yn  Nghymdeithasfa  Caernarfon,  yr  hon  a  gynnaliwyd  Medi 
27,  28,  1826 ;  lie  y  pregethodd  yn  hynod  iawn,  am  ddau  ar  y 
gloch,  oddiar  loan  xv.  4,  5.  Aeth  rhagddo  o  Caernarfon  tua 
Chaergybi,  lie  yr  oedd  Cymdeithasfa  yn  cael  ei  chynnal,  y  Llun 
a'r  Mawrth,  Hydref  3,  4.  Cawsom  ni  y  fraint  a'r  hyfrydwch  o 
wrandaw  arno  ddwy waith  y  pryd  hyny.  Yr  oedd  yn  pregethu 
am  ddau,  oddiar  2  Sam.  xxiii.  5,  o  fiaen  Mr.  Daniel  Evans,  Capel 
Drindod ;  ac  am  chwech,  ar  ol  Mr.  John  Jones,  Talsarn,  oddiar 
Diar.  vi.  10,  11.  Yr  oedd  rhyw  arddcliad  anngyftredin  ar  ei 
bregethau  yn  y  Cymdeithasfa  bono.  Yn  enwedig  yr  oedd  ci 
bregeth  y  nos  ddiweddaf,  ar  "i)t?ioyi  Yshrydol,"  yn  yma^yd  yn 
nheimladau  dyfnaf  ei  boll  wrandaSvwyr, — yn  cyrhaeddj'd  trS\  - 
odd,  hyd  wahaniad  yr  enaid  a'r  ysbryd,  y  cymmalau  a'r  mer,  ac 
yn  barnu  meddyliau  a  bwriadau  eu  calonau,  nes  yr  oedd  rhyw 
ddifrifwch  arswydlawn  wedi  meddiannu  pawb.  Cafodd  y 
bregeth  ddylanwad  arbenig  ar  feddwl  Mr.  John  Jones,  Talsani, 
fel  y  pcndei-fynodd  ymroddi  gyda  mwy  o  ddyfalwch  nag  erioed 
i  grefydd  bersonol,  yn  gystal  ac  i  ymgyscgriad  llwyrach  byth  i 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  153 

wasanaefch  yr  Arglwydd.  Er  nad  oeddem  ni  y  piyd  hwnw  ond 
ieuanc  iawn,  eto  y  mao  genym  gof  eithaf  da  ein  bod,  y  noswaith 
hono,  wedi  sylwi  yn  neillduol  ar  y  gallu  annghyfFredin  a 
arddangosid  ganddo  i  olrhain  gweithrediadau  llj^gredigaeth  yn 
ei  wahanol  fFurfiau  yn  y  galon,  a'i  ddylanwad  rhyfedd  ac  ofn- 
adwy  ar  y  meddwl,  er  dallu  dyn  i'w  nodwedd  ddinystriol ;  ac 
felly  ei  gadw  yn  ddiofal  a  dibryder  yn  nghylch  ei  berygl. 

Y  mae  yn  ymddangos  na  ddyehwelodd  yn  uniongyrchol  o 
Gaergybi  i'r  Amwythig  cyn  Cymdeithasfa  Dolgelleu,  ond  iddo 
gymmeryd  ychydig  daith,  yn  y  cyfwng,  trwy  ranau  o  Sir  Fon, 
a  Sir  Gaernarfon,  a  Sir  Ddinbych,  gan  ymweled  a'i  gyfeillion  yn 
Abergele,  ac  a'i  rieni  yn  Llansannan.  Mewn  cof-lyfr  a  gedwid 
gan  y  diweddar  Barch.  John  Jones,  Wrexham,  o'r  pregethau  a 
wrandewid  ganddo  e£  pan  yn  \Vr  ieuanc,  y  mae  genym  hanes 
pendant  am  Mr.  Rees  yn  pregethu  ddwj^  waith  yn  Henllan,  ar 
ddydd  Gwener,  Hydref  20,  oddiar  2  Sam.  xxiii.  5,  a  Deut.  iv,  7  ; 
ac  yn  Nantglyn  ddydd  Sadwrn,  oddiar  Preg.  xii.  1.  Nid  oes 
genym  hanes  pa  le  yr  oedd  y  Sabboth,  Hydref  23 ;  dichon  mai 
yn  Ninbj'ch,  neu,  fe  allai,  Llansannan.  Y  mae  yn  bosibl  ei  fod 
yn  y  Bala  nos  Lun ;  pa  fodd  bynnag,  yr  ydym  yn  ei  gael  yn 
Nolgelleu,  yn  y  Gymdeithasfa  yno,  y  Mawrth  a'r  Mercher, 
Hydref  25,  26,  lie  y  pregethodd  ddwy  waitli :  y  prydnawn 
cyntaf,  oddiar  Deut.  iv.  7,  o  flaen  Mr.  Daniel  Jones,  a  thrachefn, 
am  ddau  drannoeth,  oddiar  Psalm  Ixxxv,  9 — 12,  ar  ol  Mr.  John 
Jones,  Tremadoc. 

Yr  ydym  wedi  methu  cael  dim  o'i  hanes  ar  61  hyn,  hyd  Gym- 
deithasfa Llanfair  Caereinion,  Mai  9,  10,  1827.  Eithr  yn  y 
cyfamser,  yr  oedd  Cyfarfod  Misol  Sir  Drefaldwyn  wedi  ei 
ddewis  ef,  fel  un  ag  y  dymunent  iddo  gael  ei  neillduo  i'r  holl 
waith ;  ac  yr  oedd  ei  enw,  fel  y  cyfryw,  wedi  ei  ddwyn  i'r  Gym- 
|deithasfa  flaenorol,  yr  hon  a  gynnaliesid  yn  Ninbych,  yn  mis 
Mawrth ;  pryd  y  cymmeradwy wyd  y  dewisiad  yn  unf rydol  gan 
yr  holl  f rawdoliaeth,  gyda  datganiad  arbenig  gan  amry w  o'r  rhai 
blaenaf  yn  y  Cyfundeb,  o'u  llawenydd  wrth  glywed  am  y 
dewisiad.     Y  mae  yn  ymddangos  i  ni  yn  dra  hynod,  ac  y  mae 


154  PEXXOD  V. 

311  ddiammeu  genym  foci  ein  darllenwyr  yn  teimlo  yn  gyffelyb, 
fod  y  dewisiad  hwn  wedi  ei  oedi  cyhyd.  Yr  oedd  efe,  er  ys  rhai 
blynyddoedd  bellach,  yn  cael  ei  gydnabod  yn  gyffredinol  yn  un 
o'r  pregethwyr  blaenaf  a  mwyaf  poblogaidd  yn  y  Cyfundeb ; 
yr  oedd  yn  wastadol  yn  cael  ei  wahodd  braidd  i  bob  Cymdeith- 
asfa,  a  Chyfarfodydd  cyhoeddus  ereill  yn  y  Gogledd ;  yr  oedd 
yn  cael  ei  drefnu  yn  y  cj^ffredin  i  bregethu,  ac  weithiau  fwy  nag 
unwaith,  ar  yr  adegau  mwyaf  arbenig  ar  y  fath  achlysuron  ;  ac 
yr  oedd  yn  gwneuthur  byny  bob  amser,  yn  y  fath  fodd  ag  i 
roddi  y  boddlonrvrydd  mwyaf  i'r  cynnulleidfiioedd,  a  chydag 
arwyddion  amlwg,  yn  fynych,  o  bresennoldeb  y  Meistr  mawr  ei 
hunan.  Heblaw  hyny,  yr  oedd  wedi  ei  ddewis  yn  weinidog  i 
eglwys  ag  ydoedd,  yn  enwedig  pan  ystyrier  anfanteision  cyfleus- 
derau  teithio  y  pryd  hj'ny,  yn  mhell  o  gyrhaedd  y  gweinidogion 
ereill  o  fewn  cylch  y  Cyfarfod  Misol  ag  y  perthynai  iddo ;  ac 
eglwys  ag  yr  oedd  efe  mor  gymmeradwy  ganddi,  ac  mor 
jawyddus  am  ei  Neillduad,  fel  ag  yr  ydoedd,  er  ys  dwy  flynedd 
cyn  hyny,  wedi  gwneuthur  cais  arbenig  am  i  hyny  gael  ei 
wneyd.  Y  mae  yr  oediad  yn  fwy  hynod  drachefn,  pan  y  cofiwn 
mai  y  Cyfarfod  Misol  ag  yr  oedd  efe  mewn  cysylltiad  ag  ef, 
oedd  yr  un  a  ddaeth  wedi  hyny,  ac  yn  mhen  ychydig  amser,  i 
gymmeryd  y  blaen  i  alw  brodyr  a  femid  yn  gymhwys,  nid  yn 
unig  yn  ngwyneb  yr  hyn  a  elwid  yn  " angen  tieiUduol"  am 
hyny,  ond  pa  bryd  bynnag  y  caent  rai,  ar  ol  prawf  digonol,  yn 
arwyddo  eu  bod  wedi  derbyn  y  cymhwysderau  angenrheidiol  at 
y  gwaith.  Nid  ydym  ni  yn  gwybod  pa  fodd  i  roddi  cyfrif  am 
yr  oediad  gyda  golwg  arno  ef,  oddieithr  y  gallai  ei  fod  yn  lied 
/ddieithr  i  lawer  iawn  o'r  eglwysi  o  fewn  cylch  y  Cyfarfod 
Misol;  y  gallent  fod  yn  petruso  rhyw  gjTnmaint  oblegyd  ei 
oedran ;  a  hwyrach  hefyd  yn  gweled  fod  ganddynt  eisoes  fwy  o 
nifer  wedi  eu  galw  i'r  holl  waith  nag  a  berthynai  i'r  un  Cyfarfod 
Misol  arall  yn  y  Gogledd,  tra  nad  oeddent  ond  un  o'r  rhai  lleiaf 
o  ran  rhifedi  yr  aclodau  eglwysig  cysylltiedig  a  hwynt,  a'u  bod 
yn  lled-ofni  i'r  Siroedd  ereill  fyncd  yn  eiddigus  o  honynt.  Eithr 
nid  oes  genym  ond  dyfalu.     Pa  fodd   bynnag,  am  ryw  reswm 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  155 

neu  arall,  neu  ynte  heb  reswm  o  gwbl,  oecli  a  wnaed  hyd  yn 
liyn.  Ond  yn  awr  yr  oedd  y  dewisiad  wedi  ei  wneyd,  ac  wedi 
ei  gymmeradwyo  gan  y  Gymdeithasfa ;  ac  yn  y  Gymdeithasfa 
hon  yn  Llanfair  yr  ydoedd  i  gael  ymddyddan  ag  ef,  yn  61  y 
drefn  arferol,  gyda  golwg  ar  hyny.  Yr  oedd  Mr.  John  Peters, 
Trawsfynydd,  wedi  ei  ddewis  hefyd  gan  Gyfarfod  Misol  Sir 
Feirionydd,  ac  i  gael  ymddyddan  ag  ef  yr  un  modd.  Mr. 
John  Roberts,  Llangwm,  oedd  y  Llywydd  yn  Llanfair.  Yr  oedd 
Mr.  William  Morris,  Cilgeran,  Mr.  William  Havard,  Mr.  Evan 
Evans,  Aberyffrwd,  Mr,  William  Jones,  Rhuddlan,  ac  amryw  hen 
f rodyr  ereill  yn  bresennol,  heblaw  y  cyf eillion  o  Sir  Drefaldwyn, 
a  brodyr  ieuangach  amryw,  megis  Mr.  John  Jones,  Talsarn,  Mr, 
Morris  Roberts  (America  wedi  hyny),  ac  ereill.  Cafodd  Mr. 
John  Jones  oedfa  hynod  iawn  yn  y  Gymdeithasfa  hon,  pryd  y 
pregethai  y  prydnawn  cyntaf  o  flaen  Mr.  Evan  Eva,ns,  Aber- 
yffrwd, fel  y  ceir  yr  Adroddiad  yn  ei  Gofiant  ef,  tudal.  180,  181. 
Am  ddeg  drannoeth  pregethwyd  gan  Mr.  William  Morris  a  Mr. 
John  Roberts ;  ac  am  ddau  gan  Mr.  William  Jones  a  Mr.  William 
Havard.  Nid  oes  genym  hanes  am  y  nos,  ond  y  mae  yn  debyg 
mai  Mr.  John  Peters  a  Mr.  Rees  oeddent  yn  pregethu.  Yn 
nghyfarod  y  Pregethwyr  am  ddeg,  Mai  9,  yr  ymddiddanwyd  a  r 
ddau  frawd  gyda  golwg  ar  eu  Neillduad ;  Mr.  William  Morris 
yn  ymddyddan  a  Mr.  John  Peters,  a  Mr.  William  Havard  a  Mr, 
Rees.  Yn  ol  Adroddiad  yr  Ysgrifenydd,  Mr.  Humphrey  Gwalch- 
mai,  yr  hwn  sydd  yn  awr  ger  ein  bron,  yr  oedd  Mr.  Rees  yn 
cwyno  oblegyd  agwedd  ei  ysbryd ;  yn  gweled  angen  am  fwy  o 
ysbrydolrwydd  gyda,  chrefydd,  gwybod  am  gael  dyfodfa  at 
Dduw  wrth  weddio,  cymdeithasu  a  Duw  wrth  fyfyrio,  &c. 
Sylwid  yn  yr  ymddyddan  y  rhaid  i  ni  gael  diangfa  mewn  lawn, 
onide  y  daw  y  cwbl  yn  ein  herbyn.  Eithr  yn  ol  y  darluniad  a 
roddir  gan  Paul,  yn  y  seithfed  bennod  o'r  Epistol  at  y  Rhufein- 
iaid,  profiad  y  duwiol  ydyw,  er  ei  fod  yn  ewyllysio  gwneuthur 
da,  fod  y  drwg  yn  bresennol  gydag  ef ;  fel  nas  gall  ddysgwyl, 
tra  y  byddo  yn  y  byd  hwn,  bod  yn  gwbl  rydd  oddiwrth  weith- 
rediadau  llygredigaeth.     Wrth  ymddyddan  ag  ef  fe  wnaed  un 


156  PEXNOD.   V. 

syhv,  a  goffeir  gan  Mr.  G'.valchmai,  sydd  yn  dangos  y  meddyliau 
uchel  a  goleddid  gan  jt  hen  frodyr  am  dano : — "  Y  mae  rhai  ag 
arwyddion  o  brofiad  da,  a  dim  talentau  neillduol ;  ereill  a  chan- 
ddynt  dalentau  mawrion,  ond  yn  ddiffygiol  mewn  profiad 
ysbrydol ;  ond  fod  rhai,  ac  y  dylem  fod  yn  ddiolchgar  am 
danynt,  a  chanddynt  brofiad  da,  a  thalentau  mawrion  hefyd." 
Y  mae  yn  ddiammeu  mai  yr  argyhoeddiad  oedd  yn  eu  meddyl- 
iau o'r  hyn  a'i  nodweddai  ef,  a  dynodd  allan  y  syhv  yna.  Cym- 
meradwywyd  y  ddau  frawd  yn  unfrydol  i'w  neillduo  yn  y 
Gymdeithasfa  ganlynol  yn  y  Bala. 

Cynnaliwyd  y  Gymdeithasfa  bono,  y  Mercher  a'r  lau,  Mehefin 
13,  14,  1827.  Llywyddid  ynddi  gan  Mr.  Lloyd,  Beaumaris.  Yr 
oedd  cyfarfod  y  Neillduad  am  un  ar  ddeg,  boreu  dydd  Mercher. 
Dechreuwyd  gan  Mr.  Kobert  Griffith,  Dolgelleu.  Darllenwyd  y 
rhanau  arferol  o'r  Ysgrythyrau,  a  gweddiwyd  gan  Mr.  Ebenezer 
Bichard.  Traethwyd  ar  Natur  Eglwys,  gan  Mr.  Michael  Eoberis. 
Holwyd  y  Cwestiynau  gan  Mr.  Thomas  Richard.  Traddodwyd 
y  Cyngor  gan  Mr.  Elias.  Ni  a  glywsom  laweroedd  o  weithiau, 
fod  y  cyfarfod  hwn  yn  un  hynod  iawn  :  ac  erbyn  gweled  pwy  a 
gymmerant  ran  neillduol  ynddo,  y  mae  yn  hawdd  credu  hyny. 
Fe  ddywedid  fod  Atebion  Mr.  Rees  yn  nodedig  felly ;  mai  prin 
yr  oedd  neb  oedd  yno  wedi  clywed  dim  cyffelj'b  erioed.  Yr 
oeddent  yn  amlwg  yn  rhoddi  y  fath  foddlonrwydd  i'r  hoU 
frawdoliaeth,  fel  y  cymmerodd  Mr.  Richard  ei  ryddid  i  ofyn  ei 
feddwl  ef  nid  yn  unig  ar  j'r  Holiadau  oeddent  yn  naturiol  yn 
dyfod  iddo  yn  eu  trefn,  eithr  hefyd  ar  rai  o'r  rhai  a  atebasid 
eisoes  gan  Mr.  John  Peters ;  a'i  Atebiad  ef  i  un  o'r  rhai  hj-ny, — 
"  Am  Barhad  mewn  Gras," — oedd  un  o'r  pethau  mwyaf  effeithiol 
yn  yr  boll  Gymdeithasfa.  Fe  ddywedwyd  wrthym  hefyd  fod  y 
Cyngor  a  roddwyd  ar  yr  achlysur  gan  ilr.  Elias,  yn  un  o'r  rhai 
mwyaf  difrifol  ac  effeithiol  a  draddodwyd  ganddo  erioed.  Yr 
oedd  Mr.  Rees  ei  hunan  yn  ei  ystyried  felly.  Y  mae  ger  ein 
\>Ton  ddau  adroddiad  o  sylwedd  y  Cyngor  bwmv ;  a  dichon  mai 
nid  annerbyniol  gan  ein  darllenwyr  fydd  cael  y  crynodeb  can- 
lynol  a  wnacd  gcnym  allan  o'r  ddau.     "  Dechreuai  gan  gyfeirio 


EANES   EYWYD   HENRY    REES,  157 

gyda  theimlad  dwys  at  y  Neillduad  cyntaf  a  fuasai  erioed  yn  y 
Bala,  a'r  cyntaf  oil  yn  ein  plith  ni  fel  Cyfundeb,  un-mlynedd-ar- 
bymtheg  cyn  hyny,  pan  yr  oedd  efe,  a  phump  o  frodyr  ereill 
oeddent  ar  y  pryd  yn  bresennol,  gyda  dau  ereill,  parchedig  ac 
anwyl,  Mr.  Jones  o  Ddinbych,  a  Mr.  Richards  o  Gaernarfon, 
oeddent  wedi  eu  galw  adref  at  eu  gvvobr,  yn  cael  eu  gosod  yn  yr 
un  gwaith  ag  yr  oeddent  hwythau  eu  dau  yn  cael  eu  gosod 
ynddo  y  diwrnod  hwnw.  Galwai  eu  sylw  at  yr  ymddiried 
mawr  oedd  yn  cael  ei  roddi  iddynt,  a  thynghedai  liwynt  i  fod  yn 
fFyddlawn  iddo,  a  gwneuthur  yr  hyn  a  allent  hwy  er  sicrliau 
undeb  a  Ihvyddiant  y  Corph  hyd  ddydd  y  farn,  hyd  nes  y 
llosgo'r  byd.  Er  mwyn  hyny,  a  thuag  at  ei  gadw  rhag  Adfeilio, 
fod  eisieu  gofal  a  manylder  mawr  wrth  dderbyn  rhai  i'r  eglwysi, 
rhag  i  ddynion  cnawdol  ddyfod  i  mewn  i'n  plith ;  ac  yn  enwedig 
fod  eisieu  bod  yn  ochelgar  iawn  wrth  ddewis  a  derbyn  rhai  i 
swyddau  eglwysig.  Dychrynai  wrth  feddwl  am  ddynion  yn 
cael  eu  gosod  mewn  swyddi  sanctaidd,  niegis  gweinidogion  Crist 
a  goruchwylwyr  ar  ddirgeledigaethau  Duw,  yn  unig  oblegyd 
talentau  naturiol,  neu  ddysgeidiaeth  ddynol,  neu  amgylchiadau 
bydol ;  na :  OS  cawn  y  pethau  hyn,  da  iawn  ;  ond  mymun  ddyn- 
ion o  Brofiadau  Efengylaidd,  o  Egwyddorion  iachus,  ac  o  Dduw- 
ioldeb  personol  diamheuol.  Os  collwn  ni  hyn  ni  a  gollwn  ein 
gogoniant,  ac  heb  y  pethau  hyn  ni  byddwn  yn  werth  ein  cadw 
yn  fy w ;  nis  gallwn  wneyd  dim  daioni  i'r  byd. 

"  Gyda  golwg  ar  y  gwaith  neillduol  yr  oeddent  yn  awr  yn  cael 
•eu  galw  iddo,  sef,  Gweinyddu  yr  Ordinhadau,  dywedai  (1.)  Ym- 
ofynwch  am  ddirnadaeth  eglur  a  chywir  o  ddysgeidiaeth  yr 
Ysgrythyrau  am  eu  natur.  (2.)  Gwyliwch  arnoch  eich  hunain 
rhag  syrthio  i  ysbryd  cyfFredin  wrth  ymarfer  a  hwynt.  Y  mae 
eisieu  cryndod  Sanctaidd  wrth  ymdrin  a  Seliau  Cyfammod  Duw. 
(3.)  Peidiwch  boddloni  ar  fyned  trwy  y  gweinyddiad  o  honynt 
yn  unig  gyda  rhy w  rwyddineb  esmwyth  i  chwi  eich  hunain,  a 
dymunol  gan  y  bobl,  heb  fod  mewn  gwasgfa  enaid  am  i  bawb 
gael  lies.  (4.)  Cedwch  mewn  cuf  yn  wastadol  eich  angen  am  les 
personol  i  chwi  eich  hunain  drwyddynt.    (5.)  Pa  ddoniau  bynnag 


158  PEXXOD   V. 

a  roddwyd  i  chwi,  pa  mor  gymmeradwy  bynnag  fyddo  eich 
gwasanaeth,  pa  Iwyddiant  bjmnag  fyddo  ar  eich  llafur,  gochel- 
vrch.  rhag  pob  ymchwydd  a  balchder  ysbryd ;  a  byddwch  heb 
chM-ennych  y  blaen  mewn  dim  ar  eich  brodyr,  oddieithr  mewn 
gostyngeiddrwydd  a  gofal  a  dwj'sder  a  soljrwydd." 

Y  mae  yn  amlwg  iawn  oddiwrth  y  braslun  anmherffaith  yna 
o'r  Cyngor,  mai  nid  un  cyffredin  ydoedd ;  ac  y  mae  mor  amlwg, 
dybygem  ni,  mai  Mr.  Rees  oedd  yn  arbenig  ger  bron  meddwl  Mr. 
Elias  ynddo,  a'i  f'od  hefyd  yn  coleddu  dysgwyliadau  mawrion  ac 
uchel  \Yrtho.  A  phrin  y  mae  eisieu  dywedyd,  fod  y  cyno^or 
Avedi  cael  argraff  ddofn  ac  arosol  ar  ei  f eddwl  yntau. 

Yr  oedd  Mr.  Rees  yn  pregethu  am  ddau  ar  y  gloch  dran- 
noeth,  gyda  difrifwch  a  nerth  mawr,  oddiar  Heb.  iii.  14,  o  flaen 
Mr.  Ebenezer  Richard.  Yr  oedd  Mr.  William  Morris,  Capel 
Newydd  (Llanelli  wedi  hyny),  a  Mr.  Michael  Roberts,  wedi 
pregethu  y  prydnawn  cyntaf ;  Mr.  John  Jones,  Talsarn,  a  Mr. 
Jeffrey  Davies,  am  chwech  y  boreu ;  Mr.  Thomas  Richard  a  Mr. 
Elias  am  ddeg ;  a  phregethodd  Mr.  John  Hughes,  Pontrobert  a 
Mr.  Thomas  Richard,  jm  yr  hwyr.  Mr.  Roberts,  Amlwch,  oedd 
^  wedi  ei  enwi,  ond  fe  orfu  amo  ef  fyned  adref ;  a  chymmerodd 
Mr.  Richard  ei  le.  Dyma  y  tro  cyntaf  i  Mr.  John  Jones,  Talsarn, 
bregethu  yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  ac  f e  gafodd  oedfa  hynod 
iawn.  Yr  oedd  son  mawr  hefyd  am  bregeth  Mr.  Michael 
Roberts,  y  prydnawn  cyntaf,  ar  jr  "  ami  a'r  blin  gystuddiau."  Y 
mae  yn  ymddangos  yn  wir,  yn  ol  pob  peth  a  gly wsom,  fod  rhyw 
lewyrch  neillduol  ar  braidd  bob  un  o'r  pregethau  yn  y  Gym- 
deithasfa  bono. 

Fe  aeth  Mr,  Rees  rhagddo  o'r  Bala  tuag  Amlwcli,  lie  yr  oedd 
Cymdeithasfa  yn  cael  ei  chynual  y  Mercher  a'r  lau  canlynol, 
Mehefin  20,  21.  Yr  ydym  yn  ei  gael  yn  dechreu  yr  oedfa  yno  y 
prydna^vn  cyntaf,  pryd  yr  oedd  Mr.  John  Davies,  Nantglyn,  a 
Mr.  John  Roberts,  Llang%vm  yn  pregethu.  Am  chwech  y  boreu 
drannoeth  yr  oedd  Mr.  Morris  Roberts  yn  pregethu.  Am  ddeg, 
Mr.  Rees  a  Mr.  Michael  Roberts ;  am  ddau  Mr.  John  Jones,  Tal- 
sarn, a  Mr.  James  Hughes,  Lleyn  ;  ac  am  chwech  Mr.  Morris 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  159 

Kol>erts  a  Mr.  Elias.  Yr  oedd  efFeithiau  liynod,  a  gofir  gan  rai 
hyd  heddyw,  dan  bregeth  Mr.  John  Jones,  y  tro  hwn.  Testyn 
Mr.  Kees  yno  oedd  1  loan  i.  7.  Yr  oedd  y  bregeth  oedd  ganddo 
ar  y  testyn  hwn  yn  un  o'i  rai  mwyaf  hynod  yn  y  blynyddoedd 
hyny ;  er  na  chlywsom  am  ddim  neillduol  gyda  golwg  ami  y 
pryd  hyn  yn  Amlwch,  ond  f od  pawb  yn  ymddangos  yn  ei  mwyn- 
hau.  Yr  oedd  efe  ei  hunan,  yn  wir,  yn  yr  adeg  yma,  braidd  yn 
wastadol  dan  raddau  mor  helaeth  or  "  eneinniad  oddiwrth  y 
Sanctaidd  hwnw,"  fel  y  byddai  ei  gynnuUeidfaoedd  agos  yn  ddi- 
eithriad  yn  teimlo  felly,  a  llawer  o  honynt,  y  mae  lie  i  obeithio, 
^  yn  derbyn  llesad  gwirioneddol  i'w  heneidiau. 


160  PENNOD  VI. 


PEKNOD     VI. 

O'l  Ordeiniad  hyd  ei  ymadaiviad  d'r  Ariiivythig  : — 1S27 — 1S36. 

YmRODDI  I  LAFURIO — ASTUDIO  Y  SACRAMENTAU — GAEL  EI  ANFON 
DROS  Y  GYMDEITHASFA  I  YMWELED  A  BIR^IINGHAM — DWYN 
ADRODDIAD  I  GYMDEITHASFA  PWLLHELI  —  GYMDEITHASFA 
BEAUMARIS,  1827 — TAITH  TRWY  FON — TAITH  I'R  DEHEUDIR 
— RIGHARD  BUMFORD  YX  GYFAILL  IDDO — GYMDEITHASFA 
LLANERGHYMEDD,  1829 — OEDFA  HYNOD  lAWX  YXO — TAITH 
TRWY  SIROEDD  MYNWY  A  MORGANWG — CYFARFOD  YSGOLION 
YN  MEIFOD — EI  ANNERGHIAD  YNO  YX  GAEL  EI  GYHOEDDI — 
MYXED  I  LUXDAIX  ETO — YX  PRIODI — TAITH  I  FEIRIOXYDD 
AG  ARFOX  A  MOX — ADGOFIOX  Ol  BREGETHAU  YX  MAXGOR 
Y  PRYD  HWX — YSGRIF  WERTHFAWR  I'R  DRYSORFA — CYM- 
DEITHASFAOEDD  LLAXFYLLIX  a'r  BALA,  1832 — URDDIAD  EI 
FRAWD  YX  HEOL  MOSTYX — TRADDODI  Y  GYXGOR  IDDO  AR 
YR  ACHLYSUR — EI  YSBRYD  RHYDDFRYDIG — TAITH  ETO  I  SIR- 
OEDD MOX  AC  ARFOX — ROLAXT  ABRAHAM  YX  GYFAILL  IDDO 
— Y  GERI  MARWOL  WEDI  DYFOD  i'r  DEYRXAS,  AG  YX  LLADD 
LLAWEROEDD — PREGETH  ARBEXIG  AR  YR  YMWELIAD  HWX 
AR  Y  DAITH  HOX — LLYTHYR  AT  EI  FAM-YX-XGHYFRAITH 
— TRADDODI  YR  ARAETH  AR  XATUR  EGLWYS  YX  Y  BALA, 
1833 — YSGRIF  ETO  YX  Y  DRYSORFA — TRADDODI  Y  GYXGOR 
YX  Y  BALA,  1834 — GYMDEITHASFA  LLAXGEITHO,  1835 — EI 
YMDRECHIOX  YX  ERBYX  AXXGHYMEDROLDEB — CYHOEDDIAD 
EI  BREGETH  AR  GYMMEDROLDEB — LLYTHYR  AT  MR.  HUGHES, 
LLAXRWST — MYXED  I  LUXDAIX  ETO — GYMDEITHASFA  Y  BALA, 
1836 — HYSBYSU  YXO  EI  FWRIAD  I  SYMMUD  I  LIVERPOOL 
— Y  GYMDEITHASFA  YX  GYMMERADWYO — GYMDEITHASFA  TWR- 
GWYX — GYMDEITHASFA  GRUGHYWEL — YMOSODIAD  ARXO  GAN 
RYW  UN  TRWY  Y  WASG — TEIMLO  DROS  Y  CYFEILLIOX  YN 
YR  AMWYTHIG  WRTH  FEDDWL  EU  GADAEL — YX  EDRYCH  AR 
YR  ALWAD  O  LIVERPOOL  YX  LLAIS  Y  BREXHIX  MAWR — YJJ 
SYMMUD   YXO. 


HANES  BYVVYD   HENRY   REES.  iGl 

Yr  oedd  Mr.  Rees  yn  awr  wedi  ei  neillduo  i'r  holl  waith  ag  yr 
oedd  ei  fryd  wedi  bod  arno  o'i  febyd,  a'r  gwaith  ag  yr  oedd,  er 
ys  amryw  flynyddoedd  bellach,  wedi  rhoddi  profion  neillduol  o'i 
gymhwysderau  arbenig  iddo.  Yr  oedd  y  rhai  hyny  mor  amlwg, 
fel  ag  yr  oedd  yn  cael  edrych  arno  yn  gyfFredinol  fel  un  o  brif 
bregethwyr  ei  wlad.  Ac  nid  oedd  yn  sefyP  mor  nchel  yn 
meddwl  neb  ag  ydoedd  yn  ngolwg  ei  frodyr  yn  y  weinidogaeth, 
yn  enwedig  y  rhai  penaf  o  honynt.  Wedi  ysgrifenu  o  honom  y 
llinellau  diweddaf,  ni  a  gyfarfuasom  a'n  hen  gyfaill,  Mr.  Daniel 
Mortimer,  gynt  o  Gaerfyrddin,  ond  yn  awr,  er  ys  rhai  blynydd- 
oedd,  yn  aros  yn  Liverpool, — ac  fe  ddywedai  wrthym  fod  Mr. 
Ebenezer  Richard  yn  meddwl  mor  uchel  am  dano,  fel  wedi  iddo 
gael  ei  gyhoeddiad  i'r  Gymdeithasfa  yn  Llangeitho,  y  cyfeir- 
iasom  ati  eisoes,  ei  fod  yn  ei  arganmol  trwy  y  wlad,  fel  un  o'r 
pregethwyr  hynotaf  a  godasai  erioed  yn  mysg  ein  cenedl,  nes 
peri  i'r  bobl  yn  mhob  man  heidio  yn  dyrfaoedd  Hi'osog  ar  ei  ol : 
"  ac  yr  oedd  yn  pregethu,"  meddai  Mr.  Mortimer,  "  gyda'r  fath 
oleuni  a  gwres  ac  arddeliad,  fel  nad  oeddent  yn  un  man  yn  cael 
eu  siomi  ynddo."  Ac  fel  y  teimlai  Mr.  Richard,  yr  oedd  gwfr 
blaenaf  y  Cyfundeb  y  perthynai  iddo  yn  teimlo  yn  gyfFredin. 
Ac  mewn  un  peth,  yn  ddiammeu,  yr  oedd  eisoes  yn  hynod  yn 
mhlith  ei  holl  frodyr ;  nid  oedd  yr  un  o  honynt  ^m  cymmeryd 
cymmaint  gofal  er  ymdrechu  perfFeithio  ei  gyfansoddiad  cyn  ei 
draddodi.  Ni  byddai  efe  byth  yn  foddlawn  i  esgyn  i'r  pulpud 
heb  fod  y  bregeth  wedi  ei  pharotoi  yn  fanwl  a'i  hysgrifenu  yn 
gy flawn  ganddo,  ac  wedi  hefyd  ei  thrysori  mor  Iwyr  ganddo  yn 
ei  g6f,  fel  ag  y  teimlai  ei  hunan  yn  feistr  hollol  arni.  Ac  er  y 
byddai  yn  fynych  dan  angenrheidrwydd,  yn  enwedig  pan  gartref 
yn  yr  Amwythig,  i  fyned  i'r  pulpud,  gyda'r  hyn  a  ystyrid 
ganddo  ef  yn  barotoad  anmherfFaith  iawn,  ac  weithiau  ar  nos 
Sadwrn  yn  teimlo  fel  pe  na  buasai  ganddo  ddim  ar  gyfer  y 
Sabboth,  eto  eithriadau  oedd  y  rhai  hyny,  ac  eithriadau  a  barent 
iddo  ef  deimlo  yn  dra  annghysurus.  Ei  reol  gyfFredin  ef  oedd, 
parotoi  bob  amser  yn  ofalus.  Yn  awr  yr  oedd  y  Neillduad  a 
fuasai  arno   wedi  ychwanegu  yn  ddirfawr  at  ei   lafur  yn   y 


162  PENXOD   VI. 

golygiad  h\yn,  yn  gj-mmaint  ag  y  teimlai  angenrheidrwydd 
liollol  arno  i  ddarpar  yn  fFyddlawn  yn  ei  fyfyrgell  at  y  gNvein- 
yddiad  cyhoeddus  o'r  Sacramentau.  Ac  felly  efe  a  ymroddodd  i 
gylch  eang  a  manwl  o  astudiaeth  ar  en  natur,  ar  y  gwirioneddau 
a  ddysgir  ynddynt,  ar  yr  agweddau  priodol  yn  yr  ymarferiad  a. 
liwynt,  ac  ar  y  dyledswyddau  cysylltiedig  a'r  ymarferiad, — pob 
petli  a  dybid  ganddo  yn  angenrheidiol  er  ei  gynnorfchwyo  i'w 
gweinj'ddu  yn  briodol, — nes  yr  oedd  ei  feddwl  wedi  ei  drwytho 
a  huf en  y  pethau  goreu  a  ellir  gael  arnynt  yn  ysgrif eniadau  yr 
hen  Buritaniaid,  yn  gystal  ag  amryw  Dduwinyddion  diwedd- 
araeh.  Yn  ganlynol  yr  oedd  ei  sylwadau  arnynt  pan  yn  eu 
gweinyddu,  bob  amser  jn  nodedig  o  gj^faddas  er  dyrchafu  medd- 
yliau  y  gwrandawwyr  i  ddirnadaeth  gywirach  o'u  hystyr,  i  ar- 
gyhoeddiad  dyfnach  o'u  hawdurdod,  i  ymdeimlad  dwysach  au 
pwysigrwydd,  ac  i  ymdrech  mwy  egni'ol  am  yr  ysbrydolrwydd 
cyfatebol  i'w  hamcan.  Yn  arbenig,  yr  oedd  yr  eneinniad 
rhyfedd  oedd  mor  gyson  ar  ei  ysbryd  ef  ei  hunan,  a'r  gym- 
deithas  bersonol  agos  a  gadwai  yn  wastadol  a  Christ  lesu  yn  ei 
ddioddefiadau  a'i  angeu,  yn  peri  fod  rliyw  arogledd  nefol  ar  ei 
weinyddiad  o'r  Swpper  Sanctaidd,  a  efteithiai  ar  dymherau,  os 
nad  ar  galonau,  y  rhai  caletaf,  ac  a  deimlid  mewn  gwirionedd 
gan  y  Saint,  yn  adfywiol  a  bendi thiol  i'w  hysbrydoedd.  Eithr 
ni  a  gawn  ddyfod  at  hyn  yn  helaethach  etc. 

Wedi  ei  ddychweliad  adref  i'r  Amwytliig,  ar  ol  Cymdeithasfa 
Amlwch,  efe  a  aeth,  yn  ol  pennodiad  Cymdeithasfa  y  Bala,  i 
Birmingham,  i  wneuthur  ymchwiliad  i  gais  ag  oedd  ar  y  pryd 
yn  cael  ei  wneuthur  i  sefydlu  Achos  Cymraeg  yno.  Gan  mai 
dyma  y  gorchwyl  cyntaf  o'r  fath  a  ymddiriedwyd  iddo,  a'n  bod 
yn  gwybod  am  rai  manylion  o  berthjncias  iddo,  dichon  mai  nid 
annymunol  fyddai  i  ni  roddi  ychj^dig  o'r  hanes  yma.  Yr  oedd 
cryn  nifer  o  Gyniry  y  pryd  hyny  yn  Birmingham  }ti  aelodau 
mewn  gwahanol  eglwysi  Saesonig  yn  y  dref ,  ond  gan  mwj'af, 
pan  yn  Nghymru,  yn  aelodau  gyda'r  Methodistiaid.  Y  mae  yn 
yraddangos  fod  y  rhai  hyny  yn  gwybod  am  luaws  o'u  cyd-wlad- 
wyr  ag  oeddent  yn  y  dref,  a  rliai  o  honynt  wedi  bod  yn  proffesu 


HANES  BYAVYD  HENRY  REES.  163 

crefycid  cyn  gadael  Cymru,  ond  yn  awr  wedi  syrthio  i  esgeulus- 

dra  hollol   o  foddion  gras,  a   rhai   o   honynt  i  ddrwg-fuchedd 

amlwg.     Ry wfodd  neu  gilydd  fe  Iwyddodd  rhai  o  honynt  i  gael 

cyhoeddiad  Mr.  Ehas  yno  i  bregethu,  ar  ei  ddychweliad  o  Lun- 

dain,  yn  neehreu  Mai  1826  ;    ac  fe  gafwyd  pregeth  Gymraeg 

Iganddo  yn  Nghapel  y  Parch.  John  Angell   James,  y  bregeth 

Gymraeg  gyntaf  erioed  y  mae  yn  debyg  yn  y  dref.     Yr  oedd 

nifer  mor  fawr  o  Gymry  wedi  dyfod  yn  nghyd  nes  peri  i  bawb 

synu  fod  cynnifer  o  honynt  i'w  cael  yn  y  dref  a'r  amgylchoedd. 

Ac  f e  bregethodd  Mr.  Elias  gyda  nerth  mawr.    Y  canlyniad  a  f u  i 

rai  o  honynt,  heb  ond  ychydig  ymbwylliad,  benderfynu  ar  unwaith 

cychwyn  Achos  Gymraeg  yno.      Cymmerasant  ystafell  i  hyny 

mewn  rhyw  barth  o'r  dref,  a  dechreuasant  gynnal  addoliad  yno 

ar  y  Sabboth,  ac  unwaith  neu  ddwy  yn  yr  wythnos.     Cawsant 

gj'hoeddiadau     rhai     pregethwyr    oddiyma     ac    oddidraw    yn 

Nghymru  i  ddyfod  i'w  gwasanaethu,  y  rhan  amlaf  yn  Fethod- 

istiaid,  ond  weithiau  yn  perthyn  i  rai  o'r  Enwadau  ereill.      Pan 

na  byddai  pregethwr  o  Gymru,  byddai  un  neu  ddau  o  honynt 

hwy  eu  hunain  yn  ymgymmeryd  a  rhoddi  gair  o  gyngor,  neu 

geisio  pregethu  iddynt.     Nid  hir,  pa  fodd  bynnag,  y  bu  pethau 

yn  eu  pKth  heb  syrthio  i  wedd  dra  annghysurus ;  a  darfu  i  rai 

o'r  rhai  oeddent  yn  fwyaf  zelog  dros  gychwyn  yr  Achos,  ac  yn 

neillduol  y  ddau  a  gymmerent  arnynt  bregethu,  droi  allan  yn 

dra  anfucheddol.     Yr  oedd  yno  ryw  nifer,  pa  fodd  bynnag,  o 

ddynion  da,  cywir,  yn  teimlo  yn  ddwys  yn  Achos  eu  cyd-genedl, 

ac  yn  wir  awyddus  am  wneuthur  a  allent  yn  eu  plaid.      Fe 

ddarfu  i'r  rhai  hyny,  gan  mwyaf  ond  nid  oil  yn  Fethodistiaid, 

anfon   cais   at  y   Gymdeithasfa  a  gj^uhelid  yn   Llanfair,    Mai 

9,  10, 1827,  jna  dymuno  arni  gymmeryd  yr  Achos  yn  Birmingham 

dan  ei  nawdd,  ac  anfon  rhyw  un  yno  i  ofalu  am  danynt.     Yr 

oedd  Mr.  Humphrey  Gwalchmai,  Mr.  Richard  Newell,  a  rhai 

ereill  o  gyfeillion  Sir  Drefaldwjm,  yn  gryfion  iawn  yn  dadleu  ar 

iddynt  gael  eu  cais.     Y  diwedd  fu  pennodi  Mr.  Rees  i  fyned  yno, 

i   wneuthur  ymchwiliad   i'r   holl   amgylchiadau,   a  gweled  pa 

obaith  oedd  am  sefydlu  Achos  a  cheisio  cael  pethau  i  drefn  yn 


1G4.  PEXXOD   VI. 

eu  plith.  Eithr  yr  oedd  yn  anmhosibl  iddo  ef  fyned,  yn  y 
cyfwng  hyr  rhwng  Cjaiideithasfa  Llanfair  a'r  un  yn  y  Bala,  ac 
felly  f e  ddaeth  yr  Achos  i  sylw  drachefn  yn  y  Bala. 

Erbyn  hyn,  yn  ol  a  glywid,  yr  oedd  gwedd  fwy  annymunol  ar 
bethau  yn  Birmingham,  ac  angen  gsvneuthur  rhywbeth  ar 
unwaith.  Cadarnhawyd  y  penderfyniad  a  wnaethid  yn  Llan- 
fair, gan  ddymuno  ar  Mr.  Rees  ymdrechu  myned  yno  yn  ddioed, 
a  rhoddwyd  llawn  awdurdod  iddo  i  w^eithredu  fel  y  gwelai  yn 
oreu,  a  dwyn  adroddiad  i'r  Gymdeithasfa  ganlynol  yn  Mhwllheli. 
Felly  efe  a  aeth  yno  ryw  Sabboth,  yn  Gorphenaf,  1827.  Preg- 
etliodd  iddynt  ddwy  waith  ar  y  Sabboth,  ac  arosodd  yno  am 
ddwy  noswaith  yr  wythnos  hono.  Wedi  gweled,  ar  ol  ymchwil- 
iad  manwl,  y  wedd  oedd  ar  bethau  yn  eu  plith,  ac  ymgynghori 
a,'r  Parch.  J.  A.  James,  ac  a  r  Parch.  John  Jones,  gweinidog  yn 
Nghapel  Lady  Huntington, — Cymro,  a  mab  i'r  hen  weinidog, 
Mr.  Thomas  Jones,  Caerfyrddin, — fe  ddaeth  yn  hollol  i'r  pender- 
fyniad, nad  oedd  yr  Achos  Cymraeg,  fel  ag  yr  oedd  yn  cael  ci 
dd\v3'n  yn  mlaen  yno,  yn  un  anrhydedd  i  grefydd,  nac  o  un 
anrhydedd  i  ni  fel  cenedl ;  ac  felly  f e'u  hannogodd  i  roddi  yr 
ymgais  ar  hyny  o  bryd  heibio,  hyd  oni  ddelai  pethau  i  fwy  o 
addfedrwydd  yn  eu  plith.  Ac  fe  -vveithredwyd  ganddynt  ar 
unwaith  yn  ol  y  cyngor  hwnw.  Dygodd  yntau  adroddiad  i'r 
Gymdeithasfa  ganlynol  o'r  penderfj-niad  y  daethai  iddo,  yr  hwn 
a  gymmeradwywyd  j-n  unfrydol.  Bu  laweroedd  o  weithiau  ar 
ol  hyny  yn  cael  ei  anfon  i  geisio  penderfynu  rhyw  achosion 
dyrys,  ond  dyma  y  tro  cyntaf  iddo ;  ac  f e  gyflawnodd  y  gwas- 
anaeth  a  ymddiriedasid  iddo  y  tro  hwn  mor  foddhiiol,  fel  ag  i 
brofi  y  gcllid  dysgwyl  ynddo  ef,  yn  y  dyfodol,  drefniedydd 
medrus,  a  chynghorwr  ffyddlawn  a  doeth,  yn  gystal  a  phregeth- 
wr  ardderchog. 

Yn  mis  Medi,  1827,  efe  a  aeth  am  ych3-dig  daith  trwy  Leyu  ac 
Eifionydd,  yn  flaenorol  i'r  Gymdeithasfa  a  gynnelid  yn  Mhwll- 
heli,  y  Mercher  a'r  lau  a'r  Gwener,  Modi  2G,  27,  28.  Yr  oedd 
yn  pregethu  yn  y  Gymdeithasfa  hono  am  ddau  ar  y  gloch  o 
flacn    Mr.    William    Morris,    Cilgeran.      Yr   oedd    Mr.    Morgan 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  165 

HoAvell  a  Mr.  Evan  Hai'iis  yn  pregethu  y  prydnawn  cyntaf ;  a 
Mr.  Ebenezer  Richard  a  Mr.  Elias  am  ddeg.  Dyma  y  tro  cyntaf 
i  Mr.  Morgan  Howell-  ddy£od  i'r  Gogledd ;  a  mawr  oedd  y  son 
am  dano.  Yr  oedd  ei  bregeth  yn  Mhwllheli,  y  tro  hwn,  yn 
gwefreiddio  yr  holl  gynnulleidfa. 

Aeth  Mr.  Rees  rliagddo  o  Bwllheli  tua  Beaumaris,  lie  yr  oedd 
Cymdeithasfa  yn  cael  ei  chynnal,  y  Mercher  a'r  lau  yr  wythnos 
ganlynol,  Hydref  3,  4.  Yr  oedd  yn  pregethu  yno  am  ddau  ar  y 
gloch  ddydd  lau,  oddiar  Amos  iv.  12,  o  flaen  Mr.  Richard  Davies, 
Caio.  Yr  oeddem  ni  yno  yn  gwrandaw  arno,  ac  y  mae  genym 
gof  neillduol  am  y  difrifwch  a'r  nerth  oedd  yn  ei  weinidogaeth. 
Fe  allesid  meddwl  fod  pawb  oeddent  ar  y  Green,  ar  y  pryd,  fel  yn 
teimlo  fod  adeg  y  "  cyfarfod  "  a  Duw  megis  wedi  dyfod.  Ni 
chlywsom  ddim  neillduol  am  yr  efFeithiau  a  ddilynasant  y 
bregeth ;  ond  y  mae  yn  anhawdd  genym  f eddwl  nad  oedd  yno 
liaws  mawr  o'r  newydd  yn  penderfynu,  o  hyny  allan,  ymbarotoi 
i  gyfarfod  a  Duw.  Y  mae  braidd  yn  anmhosibl  meddwl  am  y 
fath  bregethu  yn  aflwyddiannus.  Aeth  Mr.  Rees  o  Beaumaris, 
ar  daith  led  fanwl  trwy  Sir  Fun ;  gan  dynu  cynnulleidfaoedd 
dirfawr  ar  ei  ol  yn  mhob  man,  a  phregethu  braidd  bob  tro  gydag 
arddeliad  mawr.  Pan  ar  y  daith  hon,  ac  yn  niwedd  yr  oedfa  yn 
Llanerchymedd,  fe  fedyddiwyd  baban  ganddo,  o  ryw  bythefnos 
oed,  a  adnabyddir  yn  awr,  ac  ni  a  obeithiwn  a  adnabyddir  am 
^llynyddoedd  lawer  eto,  fel  y  Parch.  John  Hughes,  D.D., 
Liverpool.     [Erbyn  hyn,  Caernarfon.] 

Nid  oes  genym  ni  un  hanes  am  dano  ar  ol  hyn,  hyd  nes 
ydym  yn  ei  gael,  y  ilwyddyn  ganlynol,  Chwefror  27,  28,  1828, 
mewn  Cymdeithasfa  yn  y  Wj^ddgrug,  lie  y  pregethodd  am  ddau 
ar  y  gloch,  oddiar  Luc  ix.  62,  o  fiaen  Mr.  Michael  Roberts.  Ni  a 
glywsom  fod  rhyw  ddylanwad  hynod  gyda'i  bregethu  y  tro 
hwnw  yn  y  Wyddgrug.  Yr  ydym  yn  gwybod  fod  y  bregeth 
wedi  bod,  am  flynyddoedd,  yn  cael  ei  hystyried  ganddo  fel  un  o'i 
brif  bregethau ;  ac  f e  fu,  f e  allai,  mor  llwyddiannus  i  ateb  amcan 
mawr  pregethu,  yn  nychweliad  pechaduriaid  at  yr  Arglwydd,  ag 
odid  un  a  draddodwyd  ganddo  erioed.     Y  tro  nesaf  y  gwelsom 


166  PENNOD  vr. 

ac  y  gwrandawsom  ni  amo  oedd  yn  Mangor,  yn  y  Gymdeithasfa 
flynyddol  a  arferid  gynnal  yno  y  pryd  hyny  ar  Ddydd  lau  y 
Dyrchafael.  Yr  oedd  efe  yn  pregethu  yn  y  Capel  y  nos  Fawrth, 
Mai  13,  oddiar  1  loan  i.  7,  ar  ol  Mr.  John  Jones,  Tremadoc ;  a 
thrachefn  am  ddeg  ddydd  lau,  allan,  mewn  lie  a  elwid  Cae'r 
Bean,  oddiar  1  Sam.  xxv.  31,  o  flaen  Mr.  Elias.  Yr  oedd  ei 
bregethau  yn  hynod,  ac  jn  hynod  iawn,  yn  Mangor  y  pryd  hwn. 
Yr  oedd  ei  bregeth  y  nos  Fawrth  yn  gyfoethog  o'r  efengyl,  yn  y 
ddarpariaeth  sydd  ynddi  ar  gyfer  sancteiddio  pechaduriaid ;  ac 
mor  effeithiol  ar  y  gynnuUeidfa  fel  nad  oedd  odid  neb  yn  ym- 
ddangos  heb  fod  yn  teimlo,  a  gwelid  lliaws  yn  wylo  dagrau  yn 
hidl ;  tra  yr  oedd  ei  bregeth  ddydd  lau,  yn  dwyn  ei  wrandawwyr 
i'r  £ath  gyfarfj-ddiad  difrifol  a  chanljTiiadau  bywyd  pechadurus 
ac  annuwiol,  fel  yr  oedd  arswyd  uffern,  a'r  "  ochenaid  "  ofnadwy 
sydd  yno,  yn  ymddangos  fel  yn  meddiannu  y  dorf  i  gyd. 

Y  mae  yn  debygol,  er  nad  oes  genym  sicrwydd  hoUol  am 
hyny,  iddo  fyned  o  Fangor  tua  Liverpool  i'r  Gymdeithasfa 
flynyddol  y  Sulgwyn,  Mai  25  ;  ac  oddiyno,  fe  ddichon,  i  Man- 
chester, yr  wythnos  hono  i'r  Cyfarfod  blynyddol  yno.  Pa  fodd 
bynnag,  yr  ydym  yn  ei  gael,  yn  mhen  ychydig  wythnosau, 
Mehefin  17,  18,  19,  1828,  yn  Nghjindeithasfa  y  Bala,  ac  yn 
pregethu  yno  am  ddau  ar  y  gloch  ddydd  lau,  oddiar  2  Cor.  v. 
14,  15,  o  flaen  Mr.  Evans,  New  Inn.  Yr  oedd  ei  bregeth  y  tro 
hwn  yn  y  Bala  yn  nodedig  o  rymus,  ac  yn  dra  effeithiol.  Daeth 
yn  un  o'i  hoff"  bregethau  am  flynyddoedd  lawer.  Ni  a'i  cly wsom 
hi  amrywiol  weithiau.  Fe'i  cyhoeddwyd  ganddo  yn  y  "  Preg- 
ethivr,"  a  ddygid  allan  yn  Livei'pool,  dan  olygiad  Mr.  Eichard 
Williams  a  Mr.  John  Roberts.  Yn  mhen  rhai  blynyddoedd  fe 
gyfansoddodd  bregeth  arall  ar  yr  un  testyn,  yr  hon  hefj'd  a 
draddodwyd  ganddo  laweroedd  o  weithiau.  Y  mae  hono  hefyd 
wedi  ei  hargraflu,  yn  y  gyfrol  gyntaf  o'i  Bregethau,  a  ddj^gw^-d 
allan  wedi  ei  farwolaeth  ef ;  a  thrwy  gymharu  y  ddwy  a'u 
gilydd,  fe  geir  mantais  neillduol  i  weled  y  cynnydd  amhvg  a 
wnelsid  ganddo  yn  mherfteithiad  ei  arddull,  pa  beth  bynnag  a 
ddywedir  am  ei  cfteithiolrwydd  ar  y  lliaws  fel  prcgethwr,  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  167 

y  blynyddoedd  rhwng  cyhoeddiad  y  naill  a  chyfansoddiad  y 
Hall.  Er  mwyn  cynnorthwyo  ein  darllenwja'  i  gael  rhyw  syniad 
am  y  difrifwch,  y  tynerwch,  a'r  eneinniad,  heb  son  am  yr 
hyawdledd  a'r  piydfertliwch,  a  hynodent  ei  weinidogaeth  y 
blynyddoedd  hyn,  ni  a  ddodwn  i  niewn  jmsb  rai  dyfj^niadau  o'i 
bregeth  gyntaf  ar  y  testyn  hwn,  a'r  hon  a  bregethwyd  ganddo  y 
tro  hwn  yn  y  Bala : — 

"  Nid  peth  naturiol  i'n  natur  ni  ydoedd  mar-sv.  Mae'n  wir  fod 
dyn  yn  ei  greadigaeth,  o'r  fatli  gyfansoddiad  ag  y  gallasai  farw ; 
ond  wrth  ystyried  y  cyfammod  a  wnaed  ag  ef,  a'r  addewid  oedd 
yn  y  cyfammod  hwnw,  y  mae'n  amlwg  na  buasai  byth  yn  marw, 
oni  buasai  iddo  bechu  yn  erbyn  Duw.  Nid  peth  o  ganlyniad  i'n 
hod,  ond  peth  o  ganlyniad  i'n  cwynip  ni  y  w  marwolaeth ;  nid 
peth  a  berthyn  i  ni  fel  creaduriaid,  ond  fel  pechaduriaid  ;  nid 
peth  o  ddamwain,  ond  peth  o  osodiad,  a  gosodiad  yn  ol  eithaf 
cyfiawnder  fel  cosb  am  bechod.  Bywyd  trwyddo  oedd  dj'n  cyn 
pechu.  Yr  oedd  delw  Duw  yn  fywyd  yr  enaid, — a'r  enaid 
hwnw  yn  fywyd  y  corph,  a'r  Duw  mawr  i  fod  yn  fj^wyd  a  ded- 
wyddwch  i'r  oil  byth  !  Yr  oedd  gan  y  dyn  fywyd  mewn  medd- 
iant,  a  bywyd  mewn  addewid.  Yr  oedd  bywyd  yn  ifynnon  bur  o'i 
fewn,  a  bywyd  tragywyddol  fel  m6r  di-drai  o'i  flaen.  Yr  oedd  y 
bywyd  oedd  ganddo  i  gael  ei  gynnal  trwy  allu  Duw  tros 
dymmor  ei  uf udd-dod  ar  y  ddaear,  ac  yn  y  diwedd,  yr  oedd  yr 
ufudd-dod  tros  dymmor  i  gael  ei  wobrwyo  a  bywyd  o  ogoniant 
a  dedwyddwch  byth.  Ond  pan  oedd  bywyd  fel  hyn  yn  ei 
amgylchu,  torodd  gyfammod  a  Duw,  a  gwrthryfelodd  yn  ei 
erbyn,  a  thrwy  hyny  collodd  y  bywyd  oedd  ganddo  mewn 
gafael,  ac  mewn  gobaith ;  trodd  bygythiad  y  cyfammod  yn 
ddedfryd  sicr  ar  ei  berson,  ac  ymaflodd  ei  heifeithiau  yn  ei  holl 
natur.  Dan  efFeithiau  y  ddedfryd,  '  Gan  fai'w  ti  a  fyddi  farw,' 
ni  a  welwn  yr  enaid  yn  crino  yn  ei  holl  sancteiddrwydd, — y 
corph  yn  malurio  i  Iwch  angau, — y  pechadur  (corph  ac  enaid)  yn 
suddo  i  ddistryw  tragywyddol,  heb  obaith  ymwared.  O  !  fy 
ngwrandawyr,  edrychwch  ar  bechod  tan  bob  cymhariaeth  y 
cafFoch  ef  yn  y  Beibl,  inarivolaeth  yiu  y  yen  draiv  iddo  I     Os 


1G8  PENNOD  VI. 

pordd,  y  iiiae  yn  arwain  i  farwolaeth;  os  gicasanaeth,  y  cyfloc 
yw  marwolaeth ;  os  croth,  y  mae  yn  esgor  ar  farwolaeth ;  os 
trosedd,  ei  gosb  y w  marwolaeth.  '  Diwedd  y  pethau  hyny  yw 
marwolaeth.'  Nid  diwedd  o'hyiv  beth  yn  yr  India, — neu  ryw 
beth  mewn  byd  arall ;  ond  diwedd  y  'pethaii  hyn :  diwedd  y 
pethau  ag  y  mae'r  Cymry  yn  Liveiyool  yn  eu  caru,  eu  gweith- 
redu,  ac  yn  trenlio  eu  hoes  gyda  hwy,  diwedd  y  jpethau  hyn  yw 
marwolaeth  !  Diwedd  y  meddwi  yw  marwolaeth ;  diwedd  caru 
y  byd  y w  marwolaeth ;  diwedd  gwrthod  Crist  yn  y  seati  yna, 
y w  marwolaeth  ;  diwedd  y  gwrandaw  i  foddloni  cywreinrwydd 
heb  gredu,  y  w  marwolaeth ;  diwedd  treulio'r  Sabbothau  yn 
gysglyd,  &c.,  yw  marwolaeth ;  diwedd  y  by w  y  mae  cannoedd 
o'r  Cymry  yn  ei  fyw,  fydd  marwolaeth,  os  na  ddaw  gwared- 
igaeth ! " 

Eto  : — "  Y  farwolaeth  anhawsaf  ei  hesbonio  o  bob  marwolaeth 
yw  marwolaeth  Crist,  heb  edrych  arno  fel  yn  lie  ereill.  Os 
gofynweh  i  mi  paham  y  mae'r  baban  yn  marw,  gallaf  ateb  am 
ei  fod  yn  beehadur !  Os  gofynweh  paham  y  mae'r  credadyn  jm 
marw,  gallaf  ateb,  *  Y  mae'r  corph  yn  farw  o  herwydd  peehod.' 
Ni  a  wyddom  hefyd  paham  y  mae'r  annuwiol  yn  marw  byth ; 
ond  ar  y  groes  wele  y  diniwed,  y  cyfiawn  odiaeth,  yr  hwn  ni 
wnaeth  bechod,  ac  ni  chaed  twyll  yn  ei  enau,  yn  marw  !  Pa 
beth, '  a  ddyfethir  y  cyfiawn  gyda  r  annuwiol  ?  Oni  wna  Barn- 
ydd  yr  holl  ddaear  farn  ?  Ai  ni  wneir  rhagor  rhwng  y  cyfiawn 
a'r  drygionus  ? '  Ah  !  y  mae  rhy  w  reswm  dirgel  allan  o'r  golwg 
yn  bod  ;  un  yn  lie  ereill  oedd  efe !  Fel  Merthyr  y  bu  ef  farw, 
medd  y  Socinian :  os  felly,  merthyr  distadl  ydoedd  Crist, — nid 
oedd  dim  yn  enwog  ynddo  felly.  Yr  oedd  yr  hen  ferthj'ron  yn 
marw  tan  ganu ;  ond  O  !  y  teimladau  oedd  yn  ei  enaid  ef  Avrtli 
farw!  Tywyllwch,  ofu,  tristwch  angeuol,  gofidio  yn  ddirfawr, 
syrthio,  wylo,  llefain,  toddi,  a  chwysu  defnynau  o  waed  !  Ah  1 
fel  Aherih  yr  oedd  Crist  yn  marw  ;  cosbedigaeth  peehod  oedd  ei 
farwolaeth  ef.  Mi  a  ddy wedaf  i  ti  sut  y  bu,  fy  enaid  ;  dy  woled 
di  a  ddarfu  y  Meichiai,  a  mor  terfysglyd  digofaint  yn  cynhyrfu 
■am   danat,  a  dyfod  i'r  deck   o  ras,   a  dweyd,  '  Cymerwch  fi  a 


HANES   BYWYD   HENRY   BEES.  1G9 

bwriwch  fi  i'r  mur,  a'r  mor  a  ostega  ! '  Dy  weled  di  a  wnacth,  a 
dy  ben  ar  y  blocyn,  a  bwyell  cyfiawnder  wedi  ei  chodi  i'th  daro, 
a  dyfod  yno  a  rhoddi  ei  hun  i  dderbyn  yr  ergyd  yn  dy  le ! 
Sefyll  a  wnaeth  wrth  orsedcl  Duw,  a  gwaeddi, '  Os  gwnaeth  efe 
ddim  cam  a  thi,  neu  os  ydyw  yn  dy  ddyled,  cyfrif  hyny  arnaf  fi, 
— myli  a  dalaf ! ' 

Unwaitli  eto  : — "  O  !  pe  buasai  genyf  ysbryd,  mi  a  roddaswn 
floedd  uwch  ben  marwolion — Bywyd,  bywyd  trwy  yr  hwn  a  fu 
farw  !  Pa  beth  sydd  genych  (meddwch  cliwi)  i'w  ddywedyd 
wrthym,  bechaduriaid  ?  Duw  a  ddanfonodd  ei  Fab  i  farw,  fel  y 
caem  ni  fyw  trwyddo  e£ !  Beth  sydd  genych  i'w  gyhoeddi  I 
Mab  Duw  yn  nghanol  marwolion,  mewn  llawn  awdurdod  i 
i'ywhau  y  neb  y  myno.  Beth  sydd  genycli  i  fyned  i  fro  y 
dwyrain  ?  Afon  bywyd !  Beth  sydd  genych  i  fyned  i  ganol 
dyffryn  o  esgyrn  sychion  ?  Anadl  bywyd  !  Beth  sydd  genych 
i'w  ddy weyd  wrth  y  criminal  dan  ddedfryd  marwolaeth  ?  Af 
ato  i'r  dro2)  ac  agoraf  ddrws  iddo,  i  fyned  o  farwolaeth  i  fywyd  ' 
Beth  sydd  genych  ar  gyf er  yr  euog  ?  C3'fiawnhad  bywyd !  Beth 
sydd  genych  i  gysuro  y  Cristion  yn  nghanol  ei  ryfeloedd  ? 
Bywyd  wedi  ei  guddio !  Beth  a  ddywedech  pe  gwelech  ef  yn 
marw  ?  O  !  mi  a  waeddwn  uwch  ei  ben,  '  Er  iddo  farw,  efe  a 
fydd  by w  ! '  Beth  sydd  yn  ei  aros  yr  ochr  draw  ?  '  Teyrnasu 
mewn  bywyd,  trwy  un,  lesu  Grist!'"  (F  PregetJnur,  Cyfrol  I., 
tudal.  347,  351,  352.     Rhifyn  am  Hydref,  1836). 

Nid  oedd  yn  rhyfedd  fod  y  fath  bregethu,  gyda'r  yni  a'r 
gwres  oeddent  yn  ei  draddodiad,  a'r  ireidd-dra  hynod  oedd 
braidd  yn  ddieithriad  ar  ei  ysbryd,  yn  gwefreiddio  y  cynnull- 
eidfiioedd,  ac  yn  peri  fod  torfeydd  lliosog,  i  ba  le  bynnag  yr 
elai,  yn  heidio  ar  ei  ol. 

Yn  Medi  neu  Hydref  y  tlwyddyn  lion  (1828),  efe  a  aeth  ar 
daith,  am  rai  wythnosau,  trwy  ranau  o  Sir  Aberteifi  a  Sir 
Benfro  a  Sir  Gaerfyrddin,  gan  bregethu  gyda  nerth  a  dylanwad 
mawr.  Yr  oedd  yn  hollol  ddieithr  yn  y  rhan  fwyaf  o  lawer  o'r 
lleoedd  yr  oedd  yn  awr  yn  myned  iddynt,  yn  gwbl  felly  yn  Sir 
Benfro  a  Sir  Gaerfyrddin ;  ond  yr  oedd  ei  glod   yn  mhob  man 


170  PENNOD  vr. 

wedi  ei  ragflaenu,  ac  yr  oedd  tj-rfaoedd  dirfawr  yn  cyrchu  i'w 
wrandaw,  ac  yn  cael,  gan  amlaf,  eu  swjtio  yn  hollol  ganddo. 
Heblaw  y  rhagoriaeth  ag  oedd  yn  taro  pawb  yn  nghyfansoddiad 
ei  bregethau,  yr  oedd  difrifwch  neillduol  ei  yniddangosiad,  ac 
yn  arbenig  yr  eneinniad  uefol  oedd  fel  yn  wastadol  ar  ei  ysbryd, 
yn  peri  i'w  wrandawwyr  deimlo  ei  fod  yn  llefaru  wrthynt  megis 
cenad  dros  Dduw,  ac  mewn  Uawn  awdurdod  oddiwrtho  i'w  galw 
i  gymmod  ag  ef.  Yn  Nghofiant  y  Parch.  Ebenezer  Richard, 
mewn  dj^fyniad  o  un  o'i  Lythyrau  at  ei  feibion,  y  rhai  oeddent 
ar  y  pryd  yn  aros  j^n  Nghaerfyrddin,  yr  ydym  yn  cael  cyfeiriad 
hynod  o'i  eiddo  at  Mr.  Rees,  pan  ar  y  daith  hon.  Fel  hyn  yr 
ysgi-ifena : — "  Aeth  Mr.  Henry  Rees  heibio  i  ni  ar  ei  ffordd  i 
lawr  i  Sir  Benfro.  Yr  oedd  yn  ymddangos  fel  Seraph  cyflym 
yn  ehedeg  yn  nghanol  y  nefoedd,  a'r  efengyl  dragywyddol 
ganddo  i  efengylu  i'r  rhai  sydd  yn  preswylio  ar  y  ddaear. 
Pregethodd  yma  prydnawn  Sadwrn  diweddaf  oddiwrth  Luc  ix. 
61,  a  boreu  Sabboth  yn  Llangeitho,  oddiwrth  Diar.  xxii.  17 — 21. 
Yr  oedd  y  gynnulleidfa  yn  fawr  anarferol  yn  Llangeitho,  a'r 
addoldy,  er  ei  fod  yn  llawn,  nis  gallai  gynnwys  yn  agos  y  dorf 
liosog :  yr  oedd  llawer  wedi  dyfod  o  bellder  mawr,  ac  yr  wy'n 
credu  na  chafodd  neb  ei  siomi"  {Bywycl  y  Parch.  Ebenezer 
Richard,  tudal.  110,  111). 

Ei  gydymaith,  neu,  ac  arfer  gair  cyfFredin  Cymru,  ei  gyfaill, 
yn  y  daith  hon,  fel  yn  ei  holl  deithiau  y  blynyddoedd  hyny, 
oedd  Mr.  Richard  Bumford,  o  Lanwyddelen,  Sir  Drefaldwyn. 
Yr  oeddem  ni  yn  dra  chydnabyddus  ag  ef  yn  ystod  y  blynydd- 
oedd y  trigiannem  yn  y  Drefnewydd.  Difja'  iawn  fj'-ddai  ei 
glywed  yn  adrodd  hanes  ei  deithiau  gyda  Mr.  Rees,  ac,  yn 
enwedig,  yr  oedd  yn  ddyddorol  sylwi  ar  yr  argraff  ddofn  o 
barchedigaeth  oedd  yn  ei  feddwl  iddo,  yn  enwedig  i'w  grefydd. 
Unwaith,  wedi  ei  hir  ganmol  fel  prcgethwr,  dywedai, — "  Ond 
nid  ydyw  yn  ddiin  hyd  fel  pregethwr,  wrth  ydyw  fel  Cristion." 
Yr  oedd  Bumford  ei  hunan  yn  wr  mwynaidd,  serchog,  siriol,  ac 
o  dymher  nodedig  o  foddlongar  a  dedwydd,  fel  ag  i'w  wneyd  yn 
gyfaill  tra  diddan.     Yn  moreu  ei  oes  yr  oeild   yn   gwbl   ddi- 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  l7l 

grefj'dd ;  ac  yn  j'-inroddi,  yn  neillduol,  i'r  cauipau  oi'er  ac  ynfyd 
a  ffynent  y  pryd  hyny  yn  ei  gymmydogaeth  e£,  fel  yr  oeddent 
yn  gyfFredin  braidd  yn  mhob  rlian  o  Gymru.  Cyn  ei  droedig- 
aeth,  ystyrid  e£  fel  prif  arwr  y  campau  hyny,  yn  y  wlad  bono ; 
ac  yr  oedd — un  flwyddyn,  wedi  ei  ddewis,  yn  ol  y  drefn  oedd 
gyffredin  yn  eu  plitJi,  yn  brif  swyddog  er  eu  harolygu  am  y 
flwyddyn  bono,  yn  mhlwyf  Llanwyddelen.  Yr  oedd  efe  y  pryd 
hyny  tua  phedair  ar  hngain  oed.  Yn  ystod  blwyddyn  ei 
arolygiaeth  ef  ar  y  campau,  fe  ddygwyddodd  £od  cyhoeddiad  i'r 
pregethwr  enwog,  Robert  Roberts  o  Glynnog,  trwy  Sir  Dref- 
aldwyn  ;  ac  yn  mhlith  lleoedd  ereill  i  Lanwyddelen,  Oddiar  y 
s6n  mawr  oedd  am  dano,  fe  aeth  Bumford,  ac  ereill  o'i  gyfeillion 
ofer,  i  wrandaw  amo.  Ac  fe  lynodd  y  gair  yn  ei  galon  ef.  Dan 
y  bregeth  bono  f e  gafodd  y  fath  gyfnewidiad,  ag  a'i  gwnaetb,  yn 
hoU  ystyr  y  gair,  yn  ddyn  newydd  am  y  gweddill  o'i  oes. 
Ymadawodd  yn  gwbl  ac  am  byth  4'i  hen  gyfeillion  ac  a'i  hen 
arferion,  ac  ymunodd  ^'r  gymdeithas  eglwysig  yn  yr  Adfa,  Llan- 
wyddelen, lie  y  cafodd  dderbyniad  caredig  a  chynhes.  Yn  mhen 
rhai  blynyddoedd  fe  ddechreuodd  bregethu.  Nid  oedd  ei  wybod- 
aeth  yn  helaeth,  na'i  ddoniau  yn  ddysglaer;  ond  yr  oedd  yn 
deall  trefn  yr  ef engyl  yn  dda ;  yr  oedd  ei  gwirionedda>u,  yn  ei 
feddwl,  yn  fwy  trefmis  a  rheolaidd,  ac  yn  cael  eu  gosod  allan 
ganddo  yn  fwy  felly,  na  chan  y  nifer  amlaf  o'r  hen  bregethwyr 
j  o'r  gradd  neu  y  dosbarth  y  perthynai  efe  id  do ;  yr  oedd  ganddo 
'  ddawn  siarad  naturiol  a  rhwydd ;  llais  tyner  a  pheraidd ;  a  rhy  w 
eneinniad  hyfryd  ar  ei  ysbryd,  a  barai  i'w  weinidogaeth  bob 
amser  fod  yn  dra  chymmeradwy.  Parhaodd  yn  ifyddlawn  yn  y 
gwaith  hyd  ei  farwolaeth,  lonawr  17,  1861,  yn  85  mlwydd  oed. 
Yr  oedd  yn  nodedig  o  gyfaddas  fel  cyfaill  i  Mr.  Rees.  Er  ei  fod, 
fel  y  cyfryw,  yn  ei  gael  ei  hunan  yn  fynych  mewn  teuluoedd 
flawer  uwch  o  ran  eu  hamgylchiadau,  ac  yn  gwahaniaethu  yn  eu 
dulliau  oddiwrth  y  rhai  yr  oedd  efe  wedi  arfer  troi  yn  eu  plith, 
eto  yr  oedd  mor  gall  a  gwyliadwrus  a  distaw,  fel  na  byddai  byth 
yn  datguddio  unrhy w  ddifFyg  gwybodaeth ;  ac  mor  sylwgar  ar 
ym  Idygiadau  rhai  ereill,  wrth  y  bwrdd  ac  mewn  cymdeithas,  fel 


172  PEXNOD   VI. 

ag  y  gallasai  un  dieithr  dybied  ei  £od  wedi  cael  y  dygiad  goreu  i 
fynu.  Yr  oedd  yn  y  pulpud,  drachefn,  ya  mhob  modd  yn  dra 
boddhaol.  Yr  oedd  yn  gallu  dechreu  yr  oedfa  yn  fyr  ac  yn 
llawn  teimlad,  eto  yn  weddus  a  phriodol.  Yna  efe  a  bregethai 
gyda  bias  a  bywiogrwydd,  am  o  ugain  i  bum'  munud  ar  hugain ; 
ac  a  derfynai  bob  amser  gan  adael  y  gynnulleidfa  mewn  tymher 
hyfryd  i  wrandaw  ar  Mr.  Rees.  Ar  adegau  jinddangosai 
fel  yn  cael  mwy  o  hwyl  gydar  bobl  nag  a  gai  efe  ar  ei 
61,  gan  adael  argraff  ar  feddyliau  amryw  y  buasai  yn 
gwneuthur  grymusder,  pe  buasai  yn  dyfod  ar  daith  wrtho  ei 
hunan,  ac  yn  cael  yr  holl  amser  iddo  ei  hunan.  Fe'i  perswad- 
iwyd  ef  i  fyned  unwaith  felly  ar  daith  trwy  Sir  neu  ddwy  yn  y 
Deheudir.  Ond  yn  hytrach  yn  siomedig  y  troes  y  daith  hono 
allan :  nid  oedd  y  bregeth  yn  parhau  odid  ddim  yn  hwy  na 
phan  y  pregethai  yn  un  o  ddau, — ac  wedi  cael  hwjd  go  dda  am 
tua  phum'  munud  ar  hugain,  dyna  y  cwbl  drosodd.  Eithr  yr 
oedd  yn  gwneyd  yn  rhagorol  megis  cyfaill,  yn  enwedig  i'r  fath 
un  a  Mr.  Rees.  Yr  oedd  yn  cymmeryd  amo  ei  hunan  yn  hollol 
ofal  y  ceffylau,  yr  amser  i  gychwyn,  cyflymder  neu  arafwch  a 
holl  amgylchiadau  y  teithio ;  gan  ei  adael  ef  yn  gsvbl  ddibryder 
yn  eu  cylch,  ac  mewn  llawn  hamdden  i  feddwl  am  ei  bregeth. 
Ac  yn  y  serchawgrwydd  a'r  sirioldeb  oeddent  naturiol  iddo,  y 
dymher  dda  oedd  yn  wastadol  yn  ei  lywodraethu,  a'r  digrifwch 
diniwed  yr  oedd  yn  llawn  o  hono,  yr  oedd  ganddo  ryw  tfordd 
effeithiol  iawn  i  dynu  Mr.  Rees  o  ryw  iselder  ysbryd  ag  y 
byddai  yn  achlysurol,  ar  ei  deithiau,  yn  dueddol  i  syrthio  iddo. 
Anfynych  y  byddai  hyny,  ond  fe  ddygwyddai  weithiau ;  a  phan 
y  dygwyddai,  fe  barai  i'r  bregeth  fod  yn  llawer  llai  bywiog  ac 
effeithiol  nag  y  byddai  yn  arfer  bod.  Byddai  y  pethati,  weithiau, 
fel  yn  cael  eu  hannghofio ;  ac  yn  neillduol  yr  oedd  yn  syrthio  i 
ryw  dduU  undonol  o  draddodi,  ag  oedd  yn  tueddu  i  adael  argraff 
hollol  wahanol  ar  feddwl  y  bobl  am  dano,  i'r  hyn  ydoedd  mewn 
gwirionedd  Y  mac  yn  ymddangos  iddo,  am  ryw  g3-mmaint  o 
amser,  syrthio  i  brudd-der  felly  pan  yn  Sir  Benfro,  ar  y  daith  y 
cyfeiriasom  ati   eisoes,  yn   1S28,  ac  i  Bumford,  trwy  ei  ddigrif- 


HAXES   BYWVD   HENRY   EEES.  173 

wch,  Iwyddo  i'w  dynu  allan  o  bono.  Ond  ni  a  roddwn  yr  hanes 
yn  ngeiriau  Bumford  ei  hunan,  fel  ag  yr  adroddwyd  ef  ganddo  i 
fam  Mr.  Rees,  pan  oeddent  eu  dau  ar  daith,  yn  haf  y  flwyddyn 
1829,  trwy  Sir  Ddinbych,  ac  y  daethant  ar  ddydd  gwaith  i 
Lansannan.  Yr  oedd  ei  fam,  erbyn  hyny  yn  weddw,  wedi 
symmud  o'r  Cae  Du,  ac  yn  byw  yn  mhentref  Llansannan.  Ar  ol 
y  bregeth  aeth  Mr.  Rees  i  ymweled  a'i  fam,  a  Bumford  gydag 
ef.  Yn  mhen  amser  fe  aeth  Mr.  Rees  allan  i  ymweled  a  rhai  o'i 
lien  gyf eillion,  gan  adael  Bumford  gydai  fam.  Adroddai  yntau 
iddi  lawer  o  hanes  eu  teithiau,  ac  yn  neillduol  eu  taith  y  flwydd- 
yn o'r  blaen,  yn  Siroedd  y  Deheudir.  "  Fe  fu  rhywbeth  arno," 
meddai,  "  am  ryw  ran  o'r  daith  hono,  rhyw  iselder  meddwl  na 
fuaswn  i  yn  fy  myw  yn  gallu  ei  ysgwyd  o  hono,  ac  yr  oedd  yn 
effeithio  yn  niweidiol  iawn  ar  ei  bregethu.  Nid  oedd  o  ddim  yn 
debyg  iddo  ei  hunan.  Nid  oedd  fawr  iawn  o'r  nerth  a'r 
llewyrch,  a  arferent  fod  yn  ei  bregethau.  Yr  oedd  y  materion 
yno,  yn  y  cyfFredin,  yn  lied  debyg ;  ond  yr  oedd  y  rhywbeth  ag 
a  fyddai  yn  arfer  rhoddi  hyivyd  a  onyn'd  jmddynt  jn  eisieu.  Ni 
wyddwn  i  ddim  yn  iawn  pa  beth  i'w  wneyd.  Ond  pan  oeddem  un 
diwrnod  ar  y  ffordd,  ar  ol  yr  oedfa  y  boreu,  yn  teithio  tuag 
Abergwaen  at  yr  hwyr,  mi  droais  i  ato,  ac  a  ofynais  iddo,  beth 
oedd  arno  ?  '  Wyddoch  chwi,'  ebe  fi,  '  ni  thai  hi  ddim  byd  fel 
hyu  ;  mi  a'ch  curais  i  chwi  o  ddigon  yr  oedfa  y  boreu  heddy w. 
Rhaid  i  chwi  naill  ai  ymroi  ati  hi,  neu  fe  fydd  yn  rhaid  i  ni 
newid  y  drefn,  ac  i  chwi  bregethu  tipyn  o  fy  mlaen  i  ? '  Ar  hyny 
fe  chwarddodd  allan  yn  galonog,  ac  fe  ymadawodd  y  prudd-der 
ag  ef  yn  hollol  ar  unwaith.  A'r  noson  hono  !  bobl  anwyl !  dyna 
bregethu.  Fe  bregethodd  na  chlywais  i  na  neb  arall  oedd  yno  y 
fath  bregeth  a  phregethu  o'r  blaen.  Yr  oedd  Mr,  Thomas 
Richard  yn  ymddangos  fel  dyn  wedi  hurtio  yn  Ian.  Wedi  myned 
i'r  ty,  gofynai  Mr.  Richard  i  mi, '  A  ydyw  e  yn  pregethu  fel  yna 
I  yn  mhob  man,  Richard  ?'  '  Nac  ydyw,  Syr,'  ebe  finnau, '  mi  curais 
i  o  y  boreu  heddyw.'  '  Da  iawn,  Da  iawn,  Richard,  chwi  wnaeth- 
och  yn  dda  iawn.  O'wn  i  yn  meddwl,  os  oedd  e  wedi  pregethu 
yn  mhob  lie  fel  y  gwnaeth  e  yma  heno,  na  buasai  o  un  diben  i 


174  PEXXOD   VI, 

neb  geisio  pregethu  yn  un  man  ar  ei  ol  e.  le,  chwi  a'i  cur'soch 
e,  do  f e  ?'  '  Do  greda  i  yn  siwr,'  meddwn  innau.  '  Ond  a  gred- 
odd  e,  Richard  ?'  '  Mi  ddywedais  i  wrtho.'  '  le,  chwi  'wedsoch 
wrtho ;  ond  a  gredodd  e  chwi  ?'  '  Wei,  ni  allaf  fi  ddim  dweyd 
hyny ;  ond  ni  ddywedodd  o  ddim  yn  erbyn.'  '  le,  ni  'wedodd  e 
ddim  yn  erbyn ;  ond  nid  credu  y w  hyny,  Richard.  Nid  oes  neb 
o'ch  gwrandawwyr,  ar  hyd  y  wlad  yma,  yn  dweyd  dim  yn  erbyn 
y  peth  y'ch  chwi  yn  bregethu,  ond  ychydig  sy'n  credu  serch 
hyny.'  "  Y  mae  yr  adroddiad  hwn  yn  rhoddi  mantais  i  ni  i 
weled  y  mesur  helaeth  o  gymhwysder  oedd  yn  yr  hen  frawd 
Bumford,  i  fod  yn  Gydymaith  Teithio  i'r  fath  un  a  Mr.  Rees. 

Wedi  y  daith  hon  yn  y  Deheudir  nid  oes  genym  ddim  o'i 
hanes  yn  mhellach  hyd  Gymdeithasfa  y  Bala,  y  Mercher,  yr 
lau,  a'r  Gwener,  Mehefin  17,  18,  19,  1829,  pryd  yr  ydym  yn  ei 
gael  yn  pregethu  y  prydnawn  cyntaf,  o  flaen  Mr.  Richard 
Davies,  Caio,  oddiar  2  Cor.  v.  21.  Yr  oedd  y  bregeth  hon  yn  un 
o'r  rhai  mwyaf  hynod  ac  efFeithiol  o'i  eiddo ;  ac  wedi  ei  ch^^wiro 
a'i  choethi  gyda  gofal  mawr  unwaith  ac  eilwaith,  yn  un  a  breg- 
ethwyd  ganddo,  yn  achlysurol,  am  flynyddoedd  lawer.  Y  mae 
i'w  chael  yn  argrafFedig,  fel  y  gadawwyd  hi  ganddo  ef  mewn 
ysgrifen,  yn  yr  ail  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  414 — 426.  Ni  a'i 
clywsom  hi  amrywiol  weithiau,  a  dylanwadau  nerthol  iawn 
gyda  hi.  O'r  Bala  efe  a  aeth  rhagddo  i  Gymdeithasfa  Mon,  yr 
hon  a  gynhelid  y  flwyddyn  bono  jti  Llanerchymedd,  yr  lau  a'r 
Gwener,  Mehefin  25,  26.  Yr  oedd  yn  pregethu  yno  am  ddeg  ar 
y  gloch  ddydd  Gwener,  o  flaen  Mr.  Thomas  Richard,  oddiar 
Esaiah  lix.  19.  Yr  oeddem  ni  yn  Llanerchymedd  yn  gwrandaw 
amo ;  ac  yn  sicr  yr  oedd  ei  bregeth  y  pryd  hyny,  yn  un  o'r  rhai 
mwyaf  difrifol  a  gafaelgar  a  gly wsom  ni  ganddo  ef  na  chan  odid 
neb  arall  erioed.  Yr  oedd  Mr.  Thomas  Richard  wedi  cael  oedfa 
hynod,  a  hynod  iawn,  y  prydnawn  cyntaf.  Yr  oedd  wedi  tori 
yn  orfolcdd  mawr  trwy  y  dorf  i  gyd.  Nid  oedd  dim  felly  pan 
oedd  Mr.  Rees  yn  pregethu  drannoeth,  ond  yr  oedd  rhyw  deim- 
lad  rhyfedd,  dwfn  a  dwys,  yn  treiddio  trwy  yr  holl  gynnull- 
eidfa.     Yn  wir  yr  oedd  y  difrifwch,  ar  rai  rlmnau  o'r  bregeth, 


HANES   BYWYD   HENRY   REES. 


yn  rhywbeth  ofnadwy.  Yr  ydym  yn  gweled  ein  bod  yn 
Nghofiant  y  Parch.  Jolm  Jones,  Talsaru,  wedi  cyfeirio  at  y 
bregeth  hon,  f el  y  canlyn  : — "  Yr  oedd  hono  yn  bregeth  braidd 
ddigyffelyb.  Nid  ydym  yn  meddwl  i  ni  erioed  glywed  hyd  yn 
nod  Mr.  Rees  ei  hunan,  gyda  mwy  o  ddwysder  a  gafael  a  grym 
a  dylanwad.  Darluniai  nerth  ac  ystrywiau  a  malais  y  gelyn, 
gyda'r  fath  fywiogrwydd  ae  effeithiolrwydd,  nes  yr  oedd  arswyd 
myned  yn  j^sglyfaeth  iddo  yn  ei  ymosodiadau  yn  ymddangos  fel 
yn  meddiaunu  pob  meddwl  yn  y  gynnulleidfa  ;  a  phan  ddaetli  at 
yr  oruchafiaeth  a  addewir  yn  y  geiriau,  yr  oedd  yn  ymwared 
gwirioneddol  i  deimladau  pawb.  Mae  yn  gofus  iawn  genym, 
I  pan  y  daeth  at  y  gair  'ymlid/  fel  yn  arwyddo  fod  y  frwydr 
wedi  ei  hymladd,  a'r  fuddngoliaeth  wedi  ei  hennill,  fod  Mr, 
Elias  wedi  codi  ar  ei  draed,  a  chan  sefyll  yn  ymyl  y  pregethwr, 
yn  codi  ei  fraich,  ac  yn  ysgwyd  y  bys  blaenaf ,  fel  pe  buasai  arno 
ef  ei  hunan  flys  cael  siarad.  Ond  dyna  Mr.  Rees  yn  gwaeddi, — ■ 
*  Beth  ydyw  ymlid  ?  Gwaith  y  blaid  gryfaf  yn  -erlid  y  blaid 
wanaf,  wedi  ennill  y  fuddngoliaeth.  Bobl,  y  mae  y  fuddngol- 
iaeth wedi  ei  hennill  ar  y  groes ;  y  mae  flag  uffern  wedi  ei 
u  chymmeryd  rhwng  y  Uadron.  I  ba  beth  y  daethoch  chwi  i 
'  Lanerchymedd  ynte  ?  I'w  ymlid  o.'  Ar  hyny,  yr  oedd  Mr. 
Elias  a  gwen  ar  ei  enau,  ac  ai  holl  galon  yn  mwynhau ;  ac  yn 
ymddangos  fel  yn  teimlo  fod  y  pregethwr  wedi  dywedyd  yn 
hollol  yr  hyn  a  ddymunasai  efe  ddy wedyd  ei  hunan  "  (Cofiant, 
tudal.  901,  902).  Y  mae  y  bregeth  hon  hefyd  fel  yr  ysgrifen- 
asid  hi  gan  yr  awdwr,  yn  argrafFedig  yn  y  gyfrol  gyntaf  o'i 
Bregethau,  tudal.  495 — 512. 

Ychydig  cyn  diwedd  Medi,  y  flwyddyn  hon,  fe  aeth  ar  daith 
am  amryw  wythnosau  i'r  Deheudir,  yn  neillduol  i  Siroedd 
Mynwy  a  Morganwg,  a  Mr.  Richard  Bumford  eto  yn  gyfaill 
iddo.  Nid  ydym  wedi  gallu  Uwyddo  i  gael  dim  neillduol  gyda 
golwg  ar  y  daith  hono,  heblaw  ei  fod  yn  pregethu  yn  nerthol 
iawn,  ac  yn  fynych  gyda  dylanwad  mawr,  a  bod  torfeydd 
dirfawr  yn  cyrchu  i'w  wrandaw  agos  jm  mhob  lie.  Nid  ydoedd 
erioed  wedi  bod  yn  y  parthau  hyny  o'r  blaen,  ond  yr  oedd  ei 


176  TEXXOD   VI. 

enw  yn  liollol  adnabyddus,  a  sun  mawr  am  dano ;  fel  yr  oedd 
dj'sgwyliadau  mawrion  wrtho,  y  rhai  oeddent,  Ijraidd  yn  ddi- 
eithriad,  yn  cael  eu  llauw  yn  hollol.  Daetli  in  Haw  ranau  o 
lythyr  a  ysgrifenwyd  ganddo  pan  ar  y  daith  hon,  wedi  ei 
gyfeirio  at  Mr.  Hugh  Griffiths,  ei  gyfaill  hoff  a'i  letywr  caredig, 
yn  yr  Amwj^thig ;  eithr  v/edi  ei  f wriadu,  dybj'gid,  mewn  rhan 
i'r  holl  eglw\'s.  Y  mae,  fel  pob  peth  odditan  ei  law,  yn  ar- 
ddangos  yr  ysbryd  duwiol-frydig  a'i  meddiannai,  a'i  gysegred- 
igaeth  hollol  i'r  gwaith  mawr  a  ymddiriedasid  iddo.  Nid  oes 
genym  ddim  i  benderfynu  y  lie  neillduol  o'r  hwn  yr  oedd  yn 
cael  ei  anfon,  yn  mhellach  nag  y  ceir  hjny  yn  yr  arysgrifen  i'r 
llythyr  ei  hun,  fel  ag  y  dodir  ef  i  lawr  yma  : — 

"Swydd  Forganwg,  Hydref  1,  1829. 

"Anwyl  Gyfeillion,  —  Yr  ydwyf  yn  defnyddio  yr  adeg 
"  gyntaf  a  gefais  i  ysgi-ifenu  j'chydig  o'm  hanes  i  chwi,  yn  ol  fy 

"  addcwid Mae  ein  taith  wedi  bod  hyd  yma  yn  weddol 

"  gysurus  ;  y  ty wydd  yn  dda,  y  gaseg  fach  yn  gwella  bob  dydd,  y 
'■'  cyfeillion  yn  garedig,  yr  Arglw3^dd  yn  dirion  ;  pregethu  ddim 
"  yn  anhawdd.  Ond  oh  !  y  mae  llaf ur  mawr  yn  angenrheidiol 
"  i  gadw  y  meddwl  yn  fy wiog  gyda  phethau  yr  efengjd,  wrth 
''  fod  gyda  hwynt  bob  dydd,  jm  enwedig  pan  y  mae  y  corph  yn 
*•'  blino :  yr  ydwyf  yn  ami  dan  demtasiwn  naill  ai  i  ddigaloni, 
*'neu  ynte  i  ddifateru.  Yr  ydwyf  yn  parhau  i  ofyn  eich 
"  gweddiau  oil  droswyf 

"Y  mae  Richard  Bumford  yn  cofio  atoch,  ac  yn  dymuno 
''  arnoch  anfon  copy  o'r  cyhoeddiad  i'w  deulu.  Cofiwch  fi  at  Mr"s. 
"  Griffiths,  OS  yw  gartref.  Gobeithiaf  ei  bod  yn  gwella,  ac  yn 
'•'gysurus  ei  meddwl,  mor  bell  ag  y  gellir  dysg^vyl  bod  felly 
"  mewn  anialwcli  blin  o'r  fath  ag  yw  y  byd  hwn.  Llawer  o 
'■  ddyddanwch  yr  Ysgrythyrau  i  chwi  oil ;  llawer  o  gymhorth  i 
"  fy w  yn  dduwiol ;  llawer  o  gymdeithas  a  Duw  mewn  gweddi. 
"  Yr  ydwyf  ar  ol  chwysu,  mewn  ystafell  oer  yn  teimlo  anwyd, 
"  felly  rhaid  eich  gadael. 

"  Ydwyf  yr  eiddoch,  H.  Rees." 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  177 

Y  mae  y  cyfeiriad  at  y  "  bllno "  a'r  "  chiuysu,"  yn  y  llythyr 
blaenorol,  yn  gwbl  ddealladwy  i'r  rhai  sydd  yn  ei  gofio  yn  y 
blynyddoedd  hyny,  a'i  ddull  tanbaid  a  llafurus  o  draddodi.  Ni 
bu  neb  erioed  mwy  diarbed  o  bono  ei  hunan :  a  chan  y  byddai 
yn  pregethu  yn  y  cj'^ffredin  yn  faith,  a'r  cynnulleidfaoedd  yn 
fawrion  fel  ag  i  orlenwi  y  Capeli,  fe  fyddai  yn  chwysu  yn 
llymaid  braidd  bob  tro,  Ofnid,  yn  wir,  gan  lawer  y  pryd  hyny 
nas  gallai  ddal  ond  ychydig, — y  byddai  ei  fawr  lafur  yn  ormod 
iddo.  Eithr,  yn  raddol,  efe  a  newidiodd  lawer  iawn  yn  ei  ddull, 
gan  bregethu  yn  fwy  tawel  a  hamddenol ;  ac  fe'i  harbedwyd  am 
dynyddoedd  lawer, 

Yr  ydym  yn  ei  gael  ddydd  Gwener,  Rhagfyr  11,  1829,  yn 
Meifod,  yn  Nghyfarfod  Blynyddol  Ysgolion  Sabbothol  Sir 
Drefaldwj'n,  lie  y  traddododd  Araeth  ar  y  testyn  neillduol  a 
bennodasid  iddo, — "  Yr  Tsgol  Sahhothol  fel  Llaiv-forwyn  i 
Weill  idogaeth  yr  efengyl."  Fe  ddygwyd  allan  Adroddiad  byr 
am  y  Cyfarfod  hwnw,  yn  llyfryn  bychan,  gan  y  diweddar 
Barch.  John  Hughes,  Pont  Robert ;  yn  yr  hwn  y  mae  Araeth  Mr. 
Rees  i'w  chael  yn  gyflawn,  wedi  ei  pharotoi  ganddo  ef  ei  hunan 
i'r  Wasg.  Dyma  y  peth  cyntaf  erioed  o'i  eiddo  a  gyhoeddwyd 
felly,  ac  y  mae  yn  sicr,  yn  mhob  modd,  yn  dra  rhagorol,  Ni  a 
glywsom,  ac  y  mae  yn  liawdd  iawn  genym  gredu,  fod  effeithiau 
hynod  i'r  cyfarchiad  hwn  pan  yr  oedd  yn  cael  ei  draddodi 
ganddo ;  ac  nis  gall  neb,  ni  a  dybiem,  ei  ddarllen  yn  ystyriol  lieb 
deimlo  fod  gwerth  gwirioneddol  a  pharhaus  ynddo.  Y  mae 
wedi  ei  ad-gyhoeddi  yn  y  drydedd  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal. 
524—533. 

Yr  oedd  y   flwyddyn  ganlynol,  1830,  fel  y  cawn  weled,  yn 

flwyddyn   bwysig  iawn   yn  ei  hanes,  er  mai  ychydig  iawn  o 

gofion  sydd  yn  ein  cyrhaedd  ni  am  dano.     Yr  oedd  yn  Nghym- 

deithasfa  y  Wyddgrug,  y  Mercher  a'r  lau,  Mawrth  3,  4,  ac  yn 

pregethu  yno  am  ddeg  ddydd  lau,  o  flaen  Mr.  Elias,  oddiar  Heb. 

xii.  15 ;  pregeth  a  glywsom  ni  ein  hunain  ar  ol  hyn,  ac  un  ag  yr 

ydoedd  y  blynyddoedd  hyny,  yn  dra  hofF  o  honi,  ac  un  ag  oedd 

braidd  yn  ddieithriad  yn  dra   effeithiol.     Y  pryd  hwn,  yn  y 
M 


ITS  PENXOD  vr. 

Wyddgrug,  y  cafodd  Mr.  Lloyd,  Beaumaris,  yr  oedfa  hynod,  ag 
y  bu  cymmaint  o  son  am  dani,  ar  y  geiriau,  "  A'r  Sabboth  oedd 
y  diwmod  hwnw."  Yn  mhen  ychydig  wytlinosau  wedi  dych- 
^velyd  o'r  Wyddgrug,  fe  aeth  Mr.  Rees  i  fynu  i  Lundain  at 
Gyfarfod  y  Pasg,  ac  i  wasanaethu  yr  achos  yno  am  j-r  ■wytlinos- 
au dilynol.  Pregethodd  yn  Jewin  ddwy  waitli  ddydd  Gwener 
y  Croglith,  Ebrill  9,  oddiar  Amos  iv.  12  a  Luc  ix.  61 ;  dwy  waith 
Sabboth  y  Pasg,  Ebrill  11,  oddiar  Dat.  xvi.  15  a  Heb.  vii.  19;  a 
dwy  waitli  y  Llun  canlynol,  oddiar  1  loan  i.  7  a  1  Tim.  ii.  5. 
Arosodd  yn  Llundain  y  pryd  hwn  hyd  dros  Mehefin  6,  am  naw 
o  Sabbothau,  ac  a  bregethodd  bedair-ar-ddeg-ar-hugain  o  weith- 
iau,  a  chan  mwyaf  ar  destynau  gwalianol.  Ac  yr  oedd  hyn  oil 
lieblaw  ei  lafur  mewn  cyfarfodydd  ereill  yno.  Yr  wj-thnos 
ganlynol  i'w  ddychweliad  o  Lundain  aeth  i  Gymdeithasfa  y 
Bala,  y  Mercher  a'r  lau  a'r  Gwener,  Mehefin  16,  17,  18,  ac  yr 
oedd  yn  pregethu  yno  am  ddeg,  o  flaen  Mr.  Ebenezer  Richard, 
oddiar  Eph.  iii.  18,  19.  Oedfa  neillduol  iawn  iddo  oedd  hon.  Y 
mae  y  bregeth  i'w  chael  yn  argraffedig  yn  yr  ail  gyfrol  o'i  Breg- 
ethau,  tudal.  201—214. 

Yn  y  flwyddyn  hon,  ar  ddydd  Mercher,  Hydref  20,  yn  eglwys 
St.  Chad,  yn  yr  Amwythig,  efe  a  ymbriododd  a  Miss  Mary 
Roberts,  merch  ieuanc  wir  grefyddol,  yr  hon  oedd  yn  aelod  o'r 
eglwys  oedd  tan  ei  ofal  ef,  ac  yn  cartrefu,  ar  y  pryd,  gyd4 
niodryb  iddi  yn  yr  Amwythig.  Yr  oedd  hyn  yn  ychwauegiad 
mawr  iawn  at  ei  gysur^  er  yn  gryn  ychwanegiad  at  ei  bryder. 
Ond  bu  efe  yn  ddedwydd  iawn  yn  ei  briodas.  Yr  ydym  yn 
dymuno  rhoddi  pwys  neillduol  ar  hyn.  Cafodd  yn  Mrs.  Rees 
wraig  ddoeth,  dawel,  dyner,  a  thra  darbodus ;  uu  a  wir  ofalai 
am  dano,  ac  un  a  f u,  yn  boll  ystyr  y  gair,  yn  ymgeledd  gymhwys 
iddo.  Cymerai  hi  ei  holl  ofalon  bydol  arni  ei  hunan,  gan  ei 
adael  ef  yn  gwbl  rydd  i  gysegru  ei  holl  feddwl,  a'i  holl  amser,  at 
y  gwaith  mawr  ag  yr  oedd  ei  holl  galon  anio,  ac  yr  oedd  y  fath 
gymhwysder  ynddo  iddo.  Ganwj^d  iddynt,  os  ydym  yn  iawn 
gofio,  bedwar  o  blant ;  ond  ni  chaniatawj'd  iddynt  fagu  oddieithr 
un, — ei  anwylaf  a'i  hofFusaf  Anne, — sydd  eto  yn  fyw,   ac  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  179 

briod  i  Richard  Davies,  Ysw.,  yr  Aelod  Seneddol  dros  Fon,  ac 
Argiwydd  Raglaw  y  frenhines  dros  y  Sir.  Bu  Mrs.  Rees  byw 
ychydig  dros  ddeng  mlynedd  ar  ol  Mr.  Rees,  gan  ymostwng  yn 
dawel  i'r  ewyllys  ddwyfol,  yn  ngwyneb  y  brofedigaeth  fawr  a'i 
cyfarfuasai  trwy  ei  golli  ef,  er  yn  hiraethlawn  iawn  ar  ei  ol. 
Hi  a  fu  farw,  Mawrth  20,  1879,  yn  83  mlwydd  oed ;  ac  fe'i 
claddwyd  yn  yr  un  bedd  a  i  gwr. 

Yn  niwedd  y  flwyddyn  1830,  efe  a  gychwynodd  ar  daith  o  rai 
wythnosau,  trwy  ranau  o  Sir  Feirionydd  a  Sir  Gaemarfon  a  Sir 
Fon,  a  Mr.  Richard  Bumford  drachefn  yn  gyfaill  iddo.  Bu  yn 
Mangor  y  pryd  hyny  ddwywaith,  ar  ei  fynediad  i  ac  ar  ei 
■ddychweliad  o  Fon;  a  chawsom  ni  yr  hyfrydwch  mawr  o 
wrandaw  arno  y  ddau  dro.  Ar  ei  fynediad,  yr  oedd  yn  Mangor 
ar  foreu  Sabboth,  lonawr  2,  1831,  ac  yn  pregethu  oddiar 
Heb.  xii.  15.  Pregeth  ddifrifol  ac  efFeithiol  iawn  ydoedd  hon. 
Yr  oedd  wedi  ei  chyfansoddi  i  fesur  mawr  yn  ol  yr  hen  ddull 
Puritanaidd,  y  cyfeiriasom  ato  eisoes,  ag  oedd  yn  nodweddu  ei 
bregethau  y  blynyddoedd  hyny ;  gydag  amrywiol  raniadau,  ac 
is-raniadau,  a  rhaniadau  drachefn  ar  y  rhai  hyny,  fel  ag  i  beri 
fod  yn  lied  anhawdd  ei  chofio  yn  fanwl.  Wedi  esbonio  y  testyn, 
yn  ei  gysylltiad  a'r  adnodau  blaenorol,  ac  ag  amcan  yr  holl 
Epistol,  fe  nododd  dri  pheth  i  sylwi  arnynt: — I.  Fod  holl 
drefn  iachawdwriaeth  pechaduriaid  wedi  tarddu  o  Ras  Duw. 
II.  Fod  yr  iachawdwriaeth  yma  sydd  wedi  tarddu  o  Ras,  yn  cael 
ei  gosod  allan  o  flaen  dynion  yn  yr  efengyl.  III.  Fod  arwydd- 
ion  pallu  oddiwrthi, — syrthio  yn  fyr  o  honi, — ar  gannoedd  sydd 
yn  gwrandaw  am  dani.  Cymmerodd  y  rhan  fwyaf  o'r  amser 
gyda  r  pen  cyntaf :  ac  yr  oedd  llewyrch  a  bias  annghyffredin  ar 
ei  sylwadau,  a'r  gynnulleidfa  yn  ymddangos  yn  fyw  o  deimlad. 
Tua  diwedd  y  bregeth,  yr  oedd  ganddo  sylw  i'r  ystyr  a  ganlyn, 
gyda  r  hwn  y  terfynodd : — "  Dau  gerbyd  a  £u  erioed  yn  rhedeg 
o'r  ddaear  tua'r  nefoedd.  Un  oedd  cerbyd  y  Cyfammod  gweith- 
redoedd.  Dymchwelodd  hwnw  yn  dra  buan  ar  y  ffordd  gan  adael 
y  rhai  oeddent  ynddo  mewn  cyflwr  anobeithiol,  o'u  rhan  eu 
hunain,  i  gyrhaedd  y  nefoedd  byth.     Ond  yn  fuan  daeth  un  ar- 


ISO  PENNOD    VL 

all  i'r  gohvg, — Cerbyd  Rhad  Ras, — i  godi  i  fynu  gwympediglon 
o'r  cerbyd  cyntaf ;  ac  y  mae  hwn  yn  un  na  ddymchwelir  mo 
bono  l>yth,  ac  y  mae  pob  un  a  fyddo  ynddo  yn  sicr  o  gyrhaedd  y 
nefoedd  yn  gwbl  ddiogel.  Yr  oeddwn  i,"  meddai,  "  ychydio- 
amser  yn  ol,  yn  dychwelyd  o  Lundain  i'r  dref  acw,  lie  yr  ydwyf 
yn  byw ;  ac  yn  rhy w  le  ar  y  ffordd,  dyna  y  cerbyd  yr  oeddwn  i 
ar  ei  ben  yn  sefyll  wrth  ryw  dy  cyhoeddus,  a  elwid,  '  Oldy 
Adams  Inn.'  O  !  y  mae  yn  dda  genyf  gael  dywedyd, — Y  mae 
Cerbyd  Rhad  Ras,  y  boreu  heddyw  yn  Mangor,  yn  sefyll  wrtli 
ddrws  '  Gicesty  yr  Hen  Adda',  ac  y  mae  digon  o  le  ynddo,  a 
modd  i  bwy  bynnag  a  ewyllysio  fyned  i  mewn  iddo,  a  chyrhaedd 
y  nefoedd  yn  ddiogel  byth."  Gan  y  cyfnewidiad  mawr  a  gym- 
merasai  le  yn  ei  cliwaeth,  prin  feallai,  y  buasai  yn  ei  flynydd- 
oedd  diweddaf  yn  cymmeradwyo  yn  hollol  y  fath  gymhariaeth ; 
end  oblegyd  yr  angerddolder  oedd  yn  ei  deimlad,  a'r  eneinniad 
rhyfedd  oedd  ar  ei  j^sbryd,  yr  oedd,  o'i  enau  ef,  yn  gwneuthur 
grymmusderau  y  boreu  hwnw  yn  Mangor, 

Ar  ei  ddychweliad  o  Fon,  yr  oedd  yn  Mangor  drachefn,  nos 
Fawrtli,  lonawr  11,  1831,  ac  yn  pregethu  oddiar  Hosea  x.  12. 
Yr  oedd  hon  yn  oedfa  hynod,  a  hynod  iawn.  Yr  oedd  y  Capel 
yn  orlawn  o  wrandaNvwyr,  a'r  pregetliAvr,  yn  ddiammeu,  yn  un 
o'r  hwyliau  goreu  y  bu  ynddynt  erioed.  Yr  oedd  yn  llefaru  fel 
un  ag  awdurdod  ganddo  oddiwrth  yr  Arglwj'dd  ei  liunan,  gyda 
llymder  a  nertli  mawr,  ac  eto  mewn  teimlad  d^vfn  a  dwys  a 
llawn  tosturi,  yn  erbyn  pechodau  ei  genedl.  "  Darllenwch," 
meddai,  "  yn  yr  Hen  Destament,  bob  cofrestr  o  eiddo  y  prophwydi 
o  bechodau  yr  luddewon,  a  cliofrestrau  yv  Apostolion,  yn  y 
Testament  Newydd,  o  bechodau  y  Ceidiedloedd,  ac  yr  wyf  yn 
ofni  y  cewch  rai  tebyg  iddynt  yn  Nghymm : — Dirmyg  ar  Air 
Duw  ;  anndiarch  i'w  Sal)bothau  ;  celwj'dd,  twyll,  rhagrith,  a 
phob  annghyfiawnder ;  balchder,  cybj'dd-dod,  meddwdod,  an- 
niweirdeb ;  llygredigaethau  yn  mhob  ffurf,  y  maent  yma, 
ysywaeth !  i'w  cael.  O  !  Gymru !  Gymru  !  Gymru  !  Nid  ydyw 
adar  pob  gwlad  yn  ehedcg  yn  dy  awyr,  na  physgod  pob  gwlad 
yn  nofio  yn  dy  afonydd,  na  phrenau  pob  gwlad  yn  tyfu  yn  dy 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  ISl 

goedwigoedd,  na  mwnau  pob  gwlad  i'w  cael  yn  dy  fyuyddoedd ; 
ond  y  mae  bron  bob  math  o  bechodau  pob  cenedl,  yn  cael  eu 
coledd  ynot."  Eithr  wedi  arcs  yn  hir  ar  y  "  Dyledswyddau  a 
gymhellir"  yn  y  geiriau,  a  dangos  yr  angenrheidrwydd  am 
Ddychweliad,  Diwygiad,  a  Duwioldeb,  fe  ddaeth  at  y  "  Bendith- 
ion  a  addewir ;"  ac  yr  oedd  yr  ymwared  i'r  gyDnulleidf'a  megis 
bywyd  o  feirw.  Yr  ydym  yn  cofio  yn  dda  yn  awr,  yn  mhen 
pymtheng  mlynedd  a  deugain,  yr  ysbryd  nefolaidd  yr  oedd 
ynddo,  pan  y  gwaeddai,  fel  yr  oedd  yn  tynu  at  y  diwedd,  "  '  hyd 
oni  ddelo  a  gwlawio  cyfiawnder.'  '  Ceisiwch  hyd  oni  ddelo.' 
Oni  ddaw  y  Sabboth  nesaf ,  ceisiwch  hyd  yr  ail ;  oni  ddaw  yr  ail, 
ceisiwch  hyd  y  trydydd ;  oni  ddaw  y  pryd  hyny,  ceisiwch  hyd 
farw.  Hwyrach  mai  ar  wely  angeu  y  daw,  wedi  i'r  Meddyg  dy 
roi  di  i  fynu :  ond  fe  fydd  ei  gael  yno,  a'i  glywed  am  un 
munudun  yn  llefaru  heddwch,  yn  fwy  na  digon  o  dal  am  ei 
geisio  a  dysgwyl  am  dano  ar  hyd  yr  holl  oes." 

" '  A  gwlaiuio  cyfiawnder.'  Dyma  swn  rhadlonrwydd.  Na 
adewch  i'ch  tlodi  beri  i  chwi  anobeithio.  Rhad,  rhad  ydyw  :  yn 
y  trefniad  a'r  gwneuthuriad ;  yn  y  taliad  a'r  cymhwysiad. 
Dyma  swn  helaethrvjydd.  Nid  rhyw  fan  ddefnynau,  fel  a 
roddir  gan  y  Meddyg  ar  y  llwy  de ;  o  nage :  iachawdwriaeth  a 
chyflawnder  Duw  ynddi.  Mae  y  cwmmwl  yn  codi  o'r  mor 
mawr,  ac  nid  oes  prinder  byth  yno." — Ond  y  mae  yn  rhaid  i  ni 
ymattal.  Yr  oedd  y  bregeth  hon  hefyd  yn  dwyn  yr  un  nod- 
wedd,  o  ran  ffurf  ei  chyfansoddiad,  a'r  un  flaenorol  y  cyfeiriasom 
ati ;  ond  yr  oedd  y  fath  fy wyd  a  nerth  ac  eneinniad,  yn  ac  ar  y 
traddodiad  o  honi,  ag  i  roddi  rhyw  unoliaeth  o'i  heiddo  ei  hunan 
iddi  yn  nheimladau  y  gwrandawwyr. 

Ni  ddygwyddodd  i  ni  ei  glywed  o  gwbl  ar  ol  hyn  y  flwyddyn 
hon,  ac  nid  oes  genym  ddim  o'i  hanes  yn  pregethu  yn  un  lie  yn 
ystod  y  flwyddyn,  oddieithr  mewn  dwy  Gymdeithasfa,  sef  yn 
jNghymdeithasfa  Rhuthin,  yr  hon  a  gynhelid  yr  lau  a'r  Gwener, 
Mawrth  3,  4,  1831  ;  lie  y  pregethai  am  ddeg  ddydd  Gwener,  ar 
ol  Mr.  Thomas  Elias,  oddiar  Esaiah  liii.  1.  Yr  oedd  Mr.  Pax-ry  o 
Gaer  a  Mr.  Lloyd,  Beaumaris,  yn  pregethu  y  prydnawn  cyntaf ; 


182  PENNOD  VI. 

a  Mr.  John  Charles,  Gwalchniai,  a  Mr.  Elias  am  ddau  yr  ail 
ddydd ;  a  Mr.  Daniel  Jones  a  Mr.  John  Hughes,  Pont  Robert,  yr 
hwyr.  Ni  ddygwyddodd  i  ni  erioed  glywed  y  bregeth  oedd  gan 
Mr.  Rees  y  pryd  hwn  ;  ond  y  mae  wedi  ei  chyhoeddi  yn  yr  ail 
gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  25 — 44,  ac  nid  oes  eisieu  dywedyd  ei 
bod  yn  un  ragorol  iawn. 

Y  Gymdeithasfa  arall  iddo,  y  flw3^ddyn  hon,  oedd  yn  y  Bala, 
Mehefin  14,  15,  16,  17,  He  y  pregethai  am  ddau  ar  y  gloeh  ddydd 
lau,  Mehefin  16,  ar  ol  Mr.  William  Morris,  Llanelli,  oddiar 
1  loan  V.  15.  Yr  oedd  Mr.  Hughes,  Wrexham,  a  Mr,  Elias,  yn 
pregethu  am  ddeg ;  a  Mr.  William  Prytherch  a  Mr.  Michael 
Roberts,  y  prydnawn  cyntaf.  Ni  ddygwyddodd  i  ni  ychwaith 
erioed  glywed  y  bregeth  oedd  ganddo  y  pryd  hwn  yn  y  Bala,  ac 
y  mae  yn  ddrwg  genym  nad  ydyw  iSv  chael  yn  mhlith  ei 
bregethau  argraffedig ;  yn  neillduol  oblegyd  ein  bod  yn  cofio  yn 
dda  clywed  Mr.  Elias  j^n  dj'^wedyd,  yn  Mangor,  pan  ydoedd  yno 
noswaith  ar  ei  ddychweliad  o'r  Bala,  eu  bod  "  wedi  cael  pregeth 
annghyffredin  iawn  gan  Mr.  Henry  Rees,"  yn  y  Gymdeithasfa 
bono. 

Yn  y  blynyddoedd  hyny  yr  oedd  y  "  Dadleuon  Duivinyddol," 
ag  yr  ydym  wedi  rhoddi  hanes  mor  helaeth  am  danynt  yn 
Nghofiant  y  Parch.  John  Jones,  Talsam,  yn  peri  cyffro  mawr  yn 
Nghymru,  a  llawer  iawn  o  ysgrifenu  arnynt  yn  yr  amrywiol 
Gyhoeddiadau  Misol,  yn  gystal  ag  mewn  man  draethodau,  neu 
lyfrau  bychain,  a  gj'hoeddid  wrthynt  eu  hunain.  Yr  oedd  y 
dadleu  yn  neillduol,  y  pryd  hwn,  rhwng  Calfiniaid  a'u  gilydd,. 
gyda  golwg  ar  yr  hyn  a  elwid  jm  "  System  neicydd,"  ac  yn 
arbenig  yn  nghylch  yr  Icncn  a'r  Frynedigaeth.  Mae  yn 
wybyddus  fod  amryw  yn  mhlith  y  ]\Iethodistiaid,  er  yn  an- 
nghymmeradwyo  llawer  o'r  ymadroddion  a  ddefnyddid  gan 
bleidwyr  y  golygiadau  a  ystyrid  yn  newyddion,  eto  yn  tueddu 
yn  gryf  at  olygiadau  llawer  eangach  nag  a  gymmerid  gan  y 
nifer  amlaf  o'u  brodyr,  ar  Helaethrwydd  yr  lawn,  ac  yn  enwedig 
dros  ddefnyddio  yn  gwbl  ddifloesgni  iaith  eang  yr  Ysgrythyrau, 
heb  amcanu  at  eu  hcsbonio,  pan  yn  tracthu  ar  y  pwnc.      Ond  yr 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  183 

"oedd  Mr.  Rees,  y  pryd  liwnw,  yn  gryf  iawn  dros  yr  hyn  a 
ystyrid  yn  hen  olygiadau ;  ac  yn  awr  yr  ydym  yn  ei  gael  yn 
dyfod  allan,  trwy  y  wasg,  yn  eu  plaid.  Eithr  nid  ydym  yn 
gweled  y  gallwn  wneuthur  dim  yn  well  na  dyfynu  yr  hyn  a 
ysgrifenwyd  genym  eisoes,  yn  y  Cofiant  y  cyfeiriasom  ato 
ar  hyn : — 

"  Mewn  cysylltiad  a'r  pwnc  y  dadleuid  cymmaint  arno  yn  y 
wlad  ar  y  pryd,  er  nad  gyda  chyfeiriad  pennodol  at  unrhyw 
awdwr  neillduol,  fe  ymddangosodd  traethawd,  annghyfFredin  o 
•werthfawr,  yn  y  '  Dvysoifa'  am  Hydref,  1831  (tudcd.  294 — 298), 
'Crist  yn  Bioddef  Coshedigaeth  ei  Bohl' — gyda  pharhad  o'r 
unrhyw  yn  y  Rhifyn  am  Tachwedd  (tudal.  326 — 329).  Awdwr 
y  traethawd  hwn  oedd,  S.  L.  P.  N. — Salopian, — sef  Mr.  Henry 
Rees,  yr  hwn  oedd  y  pryd  hyny,  yn  by^v  yn  yr  Amwythig. 
Amcan  y  traethawd  hwn  ydyw  profi,  yn  ol  geiriad  y  testyn, 
'  fod  Crist  wedi  dioddef  nid  rhy w  fath  o  gospedigaeth,  er  attal 
yr  hon  a  fygythiasid  ar  y  troseddwr,'  ond  '  iddo  ddioddef  y 
gospedigaeth,  ddyledus  i'w  bobl,  yn  eu  prynedigaeth  oddiwrth 
bob  anwiredd.'  Y  mae  yn  dwyn  y  rhesymau  canlynol  yn 
mhlaid  ei  osodiad.  1.  Fod  Crist  wedi  myned  '  tan  y  gospedig- 
aeth hono,  ag  oedd  yn  ol  cyfiawnder  a  barn  Duw  yn  ddyledus  i 
bechod.'  2.  Fod  '  y  gosb  ag  ydoedd  yn  nghyfiawnder  Duw  yn 
ddyledus  i  bechod,  yn  cael  ei  chynnwys  a'i  gosod  allan  yn 
melldith  y  ddeddf,'  a  bod  Crist  wedi  ei  wneuthur  dan  y  ddeddf 
a  dioddef  ei  melldith.  3.  Fod  '  Crist  yn  ol  ei  fechniaeth  yn 
dioddef  tan  gyfrifiad  o'n  pechodau  ni.'  Er  cysylltu  y  rheswm 
hwn  a'i  osodiad,  y  mae  yn  dangos  fod  '  rhoddi  anwiredd  ar  un, 
yn  iaith  y  Beibl,  yn  arwyddo  ei  roddi  i'w  erbyn  mewn  trefn  i'w 
gospi  am  dano,  a  dwyn  anwiredd,  yn  wastad  yn  arwyddo  dioddef 
y  gospedigaeth  hono.'  4.  Fod  '  yr  Arglwydd  lesu  yn  dioddef  ac 
yn  marw  trosom  ni :  ac  y  mae  dioddef  tros  un,  yn  ol  yr  arferiad 
cyfFredinol  o'r  ymadrodd  yn  mhlith  dynion,  ac  yn  y  Beibl,  yn 
arwyddo  dioddef  yn  ei  le,  y  gosp  ddyledus  iddo,  er  ei  ryddhau.' 
5.  '  Megis  y  sonir  yn  mhob  man  am  newidiad  personau,  y 
cyfiawn  dros  yr  annghyfiawn,  y  meichniydd  yn  lie  y  troseddwr; 


184  PENNOD   VI. 

felly  hefyd  dangosir  yn  mhob  man  fod  y  gospedigaeth  yr  un ; 
heb  air  o  grybwylliad  yn  y  Beibl  am  unrhyw  gyfnewidiad 
ynddi,  gyda  golwg  ar  y  meiclini'ydd,  o'r  peth  oedd,  neii  a  fuasai 
gyda  golwg  ar  y  pechadur.'  Er  prawf  o  hyn,  y  mae  yn  dangos 
yn  helaetli  fod  '  y  gosb  a  fuasem  ni  yn  ei  dioddef ,  a'r  peth  a 
ddioddefodd  yntau,  yn  ami  yn  cael  eu  gosod  allan  trwy  yr  un 
ymadroddion.'  Mae  yn  terfynu  y  traethawd,  trwy  ateb  y 
gwrth-ddadleuon  a  gj'fodir  yn  erbyn  ei  osodiad,  oddiwrth  rai  o'r 
elfenau  a  dybir  sj^dd  yn  ngliospedigaeth  peehod  yn  ufFern,  ac 
oddiwrth  yr  annghysondeb,  a  dybir  gan  rai,  sydd  rhwng  raaddeu- 
ant  rhad  i'r  pechadur,  a  llawn  daliad  hollol  o'r  un  peth  ag  oedd 
yn  ofynol  oddiwrtho. 

"  Mae  y  traethawd  hwn,  fel  y  gallesid  dysgwyl  oddiwrth  ei 
awdwr,  yn  nodedig  o  alluog,  ac  o  nodwedd  llawer  uwch  nag  odid 
ddim  a  ymddangosasai  o'r  blaen  ar  y  dadleuon  hyn  j'n  ein  hiaith. 
Mae  yr  awdwr  ynddo  yn  cymmeryd  yr  un  tir  ag  a  gymmerir 

■  gan  y  Dr.  Owen,  yn  ei  'Death  of  Deaths  ac,  yn  ei  amddiffpiiad 
i'r  llyfr  hwnw,  yn  erbyn  Mr.  Baxter  ( Works,  Goold's  Edition, 
Vol.  X.,  imges  267—273  ;  280—282  ;  437—449)  ;  a'r  un  tir  ag  a 
gj^mmerir  gan  y  Dr.  Goodwin  '  Christ  the  Mediator',  Works, 
Nichol's  Edition,  Vol.  V.,  'pages  184—192 ;  280—295),  sef,  fod 
lesu  Grist  wedi  dioddef,  yn  lie  ei  bobl,  yr  un  a'r  unrhyiv  gosp- 
edigaeth ag  oedd  ddyledus  i,  ac  a  ddioddefasid  ganddynt  hwj-  eu 
hunain :  er  nad  ydy w  yn  myned  mor  bell,  }'n  enwedig  a.  Dr. 
Goodwin,  gyda  golwg  ar  raddau  ei  ddioddefiadau.  Ond  y  inae 
yn  dadleu,  ac  yr  oedd  hyny  ar  y  pryd  yn  bwysig  iawn  yn  ci 

:feddwl  ef,  fod  dioddefiadau  Crist  o  ran  eu  natur,  yn  briodol  j'n 

'gospedigaeth  peehod,  ac  nid  yn  rhywbeth  yn  lie  y  gospedigaeth 
hono ;  ac  y  mae  yn  dadleu  hefyd  eu  bod,  yn  eu  cysylltiad  ar 
Duw  Mawr, '  yn  hollol  o'r  un  natur  a'r  hyn  a  ddioddefir  byth  yn 
ufFern.'  Fel  y  dywedasom,  y  mae  ei  ymresymiad  yn  mhlaid  y 
gosodiad  hwn  yn  nerthol  iawn,  ac  y  mae  rhyw  ireidd-dra  sanct- 
aidd,  priodol  i'r  awdwr  ci  lunian  ar  yr  holl  gyfansoddiad  ;  ond  y 
miae  yn  amheus  iawn  genym  ni  a  fuasai  efe  ei  hunan,  yn  ystod  y 

'pum'  mlyncdd  ar  hugain  diwcddaf  o'l  oes,  yn  dewis,  nac  yn 


HANES   BYWYD   HENRY  REES.  185 

cymmeradwyo  yn  hollol  yr  un  geiriad,  ag  a  ddefnyddir  ganddo 
yma  ;  ac,  er  ei  fod  yn  ddiddadl  yn  parhau  i  dderbyn  sylwedd  y 
traethawd,  yr  ydym  braidd  yn  meddwl  mai  efe  ei  hun  a  fuasai 
y  cyntaf  i  ddywedyd,  ei  fod  ynddo  yn  llefaru  yn  rhy  gryf  a 
phenderfynol,  am  yr  liyn  y  mae  yr  Ysgrythyrau  Sanctaidd, 
mewn  cymhariaeth,  ^-n  ddistaw  anio,  3"n  nghyleli  natur  a 
graddau  dioddefiadau  ein  Gwaredwr  Mawr.  Pan  y  cofiwn 
fawredd  anfeidrol  y  person  oedd  yn  dioddef,  nis  galhvn  ammeu 
nad  oedd  rhyw  elfenau,  yn  ei  feddwl  ef,  i  osod  mawredd  ar  ei 
ddioddefiadau  pell  uwchla\v  pob  amgyfFred  creaduriaid  meidrol 
f el  ni :  eto  pan  y  cofiwn  fod  tragyioyddoldeb  yn  perthj'n  i 
ddioddefiadau  ufFern,  nid  oes,  dybygem  ni,  un  gymhariaeth  yn 
briodol  i'w  gwneuthur  rliwng  graddau  ei  ddioddefiadau  ef,  a  r 
hyn  a  ddioddefasid  yno,  yn  eu  personau  eu  liunain,  gan  y  rhai  a 
gynnrychiolid  ganddo :  ac  y  mae  yn  amheus  iawn  genym  ni,  a 
ydyw  yr  ysgrythyrau  yn  angenrheidiol  yn  ein  rhwymo  i  olygu, 
fod  yr  un  dioddefiadau,  o  ran  natur,  yn  hanfodol  i  goshedigaeth 
pechod,  pan  yn  cael  ei  dwyn  gan  berson  dihalog  ac  anfeidrol  fel 
meiclmiydd  dros  yr  euog,  ag  sydd  naturiol  a  hanfodol  i'r  gosp- 
edigaeth  hono,  pan  yn  disgyn,  yn  uniongyrchol,  ar  yr  euog  ei 
hunan.  Ai  nid  cysylltiad  y  dioddefiadau  a  phechod,  yn  cael  ei 
roddi  niegis  mewn  cyf raith  yn  erbyn  y  dioddefj'dd,  pa  un  bynnag 
fyddo  ai  ei  becliod  ei  hunan  ai  pechod  un  y  byddo  yn  dioddef 
drosto,  sydd  yn  cyfansoddi  hanfod  y  gosbedigaeth,  neu  yn 
gwneyd  y  dioddefiadau,  pa  beth  bynnag  fyddo  eu  natur,  neu  eu 
graddau,  yn  gyfryw  ag  y  gellir  yn  briodol  eu  hystyried  felly." 
(Cofiant  y  Parch.  John  Jones,  tudal.  514 — 516)  ? 

Nid  oes  genym  ond  ychydig  o'i  hanes  y  flwyddyn  ganlynol, 
1832  ;  eithr  yr  ydym  yn  ei  gael  yn  Nghjandeithasfa  Llanfyllin, 
•Mai  1,  2,  ac  yn  pregethu  yno  yn  olaf  y  prydnawn  cyntaf.  Ni 
chawsom  y  testyn  oedd  ganddo  yno.  Yr  ydym  yn  ei  gael  hefyd 
yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  Mehefin  19,  20,  ac  yn  pregethu  yno 
drachefn,  yn  olaf  y  prydnawn  cyntaf,  oddiar  1  Petr  iv.  17. 
Pregethodd  lawer  iawn  ar  y  testjm  hwn ;  ac  yr  ydoedd,  yn 
ddiammeu,  yn  un  o'i  bregethau  mwj^af  effeithiol. 


18G  PENNOD   YI. 

Ar  yr  ugeinfed  o  Ebrill,  dydd  Gwener  y  Croglith,  y  flwyddyn 
hon,  1832,  yr  oedd  cyfarfod  urddiad  ei  frawd,  Mr.  William  Recs, 
yn  weinidog  ar  yr  eglwys  Annibynol  yn  Heol  Mostyn,  Sir 
Fflint.  Yr  oedd  y  gweinidog  ieuanc,  f el  yr  oedd  jn  dra  natur- 
iol,  yn  hynod  o  awyddus  am  i'w  frawd  gymmeryd  rhan  yn  yr 
Ordeiniad,  ac  yn  enwedig,  o  byddai  bosibl,  am  gael  ganddo 
draddodi  y  Cyngor  iddo  ef,  ar  yr  achlysur.  Ac  wedi  ym- 
gynghori  a  Mr.  Williams  o'r  Wena,  Mr.  David  Roberts,  Dinbych, 
ac  ereill,  fe  anfonodd  ato  i'w  daer  gj^mhell  i  ddyfod.  Oblegyd 
y  dadleu  brwd  oedd  yn  bod  y  pryd  hyny  rhwng  rhai  o'r 
Methodistiaid  a'r  Annibynwyr,  yn  nghylch  yr  lawn  a'r  Pryn- 
edigaeth,  ac  yn  g^vybod  fod  ei  frawd  yn  teimlo  yn  dra  gwrth- 
wynebol  i'r  syniadau  a  ddysgid  gan  rai  o'r  Annibynwyr,  yr  oedd 
Mr.  W.  Rees  yn  ofni  mai  nid  hawdd  fyddai  ganddo  gydsynio  a  i 
gais,  yn  enwedig  gan  y  gwyddai  hefyd  nas  gallai  lai  nag  ystyr- 
ied,  pa  fodd  yr  edrychid  gan  rai  o'i  frodyr  ei  hunan,  y  Methodist- 
iaid, ar  ei  waith  yn  cydsynio.  Pa  fodd  bynnag,  yn  gwbl  groes 
i'w  ofnau,  fe  gafodd  addewid  rwydd  ganddo  y  byddai  iddo 
ddyfod  i  Gyfarfod  ei  Neillduad,  ac  y  traddodai  y  Cyngor  iddo. 
A  mwy  nag  unwaith  y  clywsom  Dr.  Rees  yn  cyfeirio  at  y 
'Cyngor  hwnw.  Ar  un  achlysur  neillduol  fe  ddywedai, — "  Mi  a'i 
cofiaf  tra  byddaf  fi  byw,  ac  y  mae  yn  sicr  genyf  y  byddaf  yn  ei 
gofio  yn  y  byd  arall ;  ac  y  mae  yn  anhawdd  genyf  fi  feddwl 
y  gall  neb  oedd  yno  ei  annghofio  byth.  Yr  oedd  yno  liaws 
mawr  wedi  ymgasglu  yn  nghyd,  a  nifer  mwy  nag  arferol  o 
Weinidogion  o'r  gwahanol  Enwadau.  Yr  oedd  y  cyfarfod  wedi 
myned  rhagddo  yn  hwylus  iawn  o'r  dechreuad,  gradd  mwy  na 
chyffredin,  yn  wir,  o  lewyrch  amo.  Pan  y  cyfododd  efe  i 
draddodi  y  Cyngor,  yr  oedd  golwg  ddifrifol  iawn  amo,  a 
dysg^vyliadau  mawrion  wrtho.  Darllenodd  yn  destyn,  loan  xix. 
34,  35  : — '  Olid  un  o'r  milwyr  a  wanodd  ei  ystlys  ef  a  g^vaewffou  : 
ac  yn  y  fan  daeth  allan  waed  a  dwfr.  A'r  hwn  a'i  gwelodd  a 
dystiolaethodd ;  a  gwir  y w  ei  dystiolaeth  ;  ac  efe  a  \Vyr  ei  fod 
yn  dywedyd  gwir,  fel  y  credoch  chwi.'  Yr  oedd  yno  rai  jti 
ymddangos    yn   siomedig    pan    y  darllenodd    ei   destyn,  ac  fel 


HANES  BYWYD   HENRY   REES,  187 

yn  meddwl  ynddynt  eu  hunain,  nad  oedd  efe  yn  gynnefin  iawn 
a  thraddodi  Cyngor  mewn  gwasanaeth  ordeinio,  onide  y  darllen- 
asai  ryw  destyn  gwahanol.  Eithr  nid  aeth  ond  ychydig  amser 
heibio  cyn  eu  bod  wedi  eu  llwyr  argyhoeddi  o'u  camgymeriad. 
Prin  y  clybuwyd  dim  mwy  efFeithiol  erioed." ,  Dyna  yr  adrodd- 
iad  a  roddwyd  gan  Dr.  Rees  am  y  Cyngor  hwn,  yn  Nghyfarfod 
y  Pregetliwyr,  yn  ein  Cymdeithasia  ni  yn  Nghastellnedd,  yn 
Sir  Forganwg,  am  wyth,  ddydd  lau,  Awsfc  2,  18G0.  Y  mae 
Sylwedd  y  Cyngor,  wedi  ei  gymnieryd  o  ysgrifen  yr  awdwr  ei 
hunan,  i'w  gael  yn  y  rhifynau  o'r  Drysorfa  am  lonawr  a 
Chwefror,  1884,  tudal.  10—13  a  52—55. 

Yn  niwedd  y  flwyddyn  hon,  1832,  efe  a  aeth  ar  daith  am 
amryw  wythnosau  trwy  Sir  Fon  a  Sir  Caernarfon.  Nid  ydym  yn 
cofio  yn  hollol  y  diwrnod  yr  ydoedd  yn  Mangor,  ond  yr  oedd  ryw 
bryd  yn  mis  Tachwedd.  Yr  oedd  Mr.  Richard  Bumford,  o  her- 
wydd  gwaeledd  iechyd,  wedi  methu  myned  gydag  e£  y  tro  hwn^ 
fel  yr  arferai  fyned,  ae  felly  aeth  Rolant  Abraham  o'r  Ysgoldy, 
Llanddeiniolen,  yn  gyfaill  iddo.  Yr  oedd  cymhwysderau  an- 
nghyfFredin  yn  yr  hen  frawd  i  fod  yn  gyfaill  i'r  fath  un  ag  ef. 
Yr  oedd  wedi  bod  yn  flaenor,  am  fiynyddoedd  lawer,  cyn  dechreu 
pregethu,  ac  ystyrid  ef  yn  un  o  brif  iiaenoriaid  y  Sir ;  ond  ni 
chyrhaeddodd  byth  i'r  fath  hynodrwydd  fel  pregethwr.  Nid 
oedd  yn  bregethwr  agos  mor  hwyliog  a  Bumford,  ond  yr  oedd 
llawer  iawn  mwy  o  f eddwl  yn  ei  bregethau ;  ac  yr  oedd  ganddo 
[fwy  o  allu  nag  odid  neb  a  glywsom  ni  erioed  i  grynhoi  ei 
Isylwadau,  fel  ag  i  ddywedyd  llawer  mewn  ychydig  amser.  Yr 
oedd  yn  gwneuthur  pobpeth  yn  fyr  ac  yn  drefnus.  Pan  yn 
pregethu  ei  hunan,  ar  Sabbothau  cyffredin,  ni  byddai  yr  hoU 
wasanaeth  byth  yn  parhau  yn  hwy  nag  awr,  ac  yn  anfynych  yr 
ymestynai  i  hyny ;  ac  megis  cyfaill  i  Mr.  Rees,  yr  oedd  yn 
dechreu  y  cyfarfod,  yn  pregethu  ychydig  ei  hunan,  ac  yn  darfod 
y  cwbl  mewn  tua  banner  awr.  Ychydig  o  bregethau  a  arferid 
gan  Mr.  Rees  pan  ar  daith,  ac  yr  oedd  y  tro  hwn  yn  cyfyngu  ei 
.  hunan  i  lai  o  nif er  nag  arf erol ;  ond  yr  oedd  gan  y r  hen  frawd 
Ibregeth  newydd  bob  tro.     Wedi  pregethu   am   dros   wythuos, 


188  PENNOD  VI. 

ddwy  waith  ac  weithiau  dair  gwaith  yn  y  dyJd,  croesasant  dros- 
odd  o  Fon  i  Gaernarfon.  Gan  fod  yr  hen  f rawd  yno  yn  agos  i'vr 
gartref,  a  thyrfa  fawr  wedi  dyfod  yn  ngbyd  i  wrandaw  Mr. 
Kees,  a  llawer  o  honynt  o  Landdeiniolen,  fe  fynai  e  beidio  pi'eg- 
ethu,  a  pheidio  gwneuthur  dim  ond  dechreu  yr  oedfa  yn  unig. 
Eithr  ni  chaniateid  liyny  iddo  gan  Mr.  Rees,  a  bu  raid  iddo 
bregethu.  Ac  fe  bregethodd  y  tro  hwnw  yn  nerthol  iawn. 
Gwnaeth  ychydig  sylwadau  a  ymaflent  gyda  gr3'm  mawr  yn 

I'meddyliau  ei  wrandaSvwyr.  Yr  oedd  hon  hefyd  yn  bregeth 
newydd,  nad  oedd  wedi  ei  phregethu  unwaith  o'r  blaen  yn 
nghlyw  Mr.  Rees.  Yn  nhy  y  Capel,  ar  ol  yr  oedfa,  gofynai  Mr. 
Rees  iddo  yn  nghlyw  y  eyfeilHon  oeddent  yn  bresennol, — "  Mewn 
difrif,  Rolant  Abraham,  pa  sawl  pregeth  sydd  genych  chwi  ? 
Nid  ydwyf  fi  wedi  clywed  yr  un  un  ddwywaith  genych  chwi  o 
gwbl."  "  Pa  sawl  pregeth  sydd  genyf  ? "  ebai  yntau :  "  pregeth 
debj'^g  bob  tro  y  byddaf  fi  yn  ceisio  pregethu."  Ac  y  mae  yn 
yniddangos  mai  dyna  fel  y  bj^ddai  efe  jm  arfer :  ymdrechu  galw 
sylw  y  gynnulleidfa  heb  unrhyw  rag-barotoad  manwl  blaenorol, 
at  y  gwirionedd  neillduol  a  fyddai  yn  uchaf  ar  y  pryd  yn  ei 
f eddwl  ef  ei  hunan,  oddiwrth  ry w  adnod  y  byddai  ei  fyfyrdod 
ami.  Ni  bu  dau  erioed  mwy  annhebyg  i'w  gilydd  yn  hyny,  na 
Mr.  Rees  a'r  hen  frawd  oedd  yn  gyfaill  iddo  ar  y  daith  hon. 

Yr  oedd  y  fiwyddyn  hon  yn  flwyddyn  dra  difrifol  yn  ein 
teyrnas  ni,  ac  felly  i  fesur  mawr  yn  Nghymru.  Yr  oedd  y  Geri 
Marwol,  fel  y  gelwid  ef,  y  Cholera,  wedi  gwneuthur  ei  yva- 
ddangosiad,  am  y  tro  cyntaf  yn  ein  gwlad  :  ac  yr  oedd  dynion 
wrth  y  cannoedd,  mewn  Hi'aws  o  fanau,  mewn  ychydig  oriau,  yn 
cael  eu  lladd  ganddo.  Fe  eficithiodd  y  newydd  am  ymddangos- 
iad  3^'  haint  dinj'-striol  yn  y  deyrnas,  ac  yn  enwedig  ei  fod 
wedi  cyrhaedd  Cymru,  yn  ddwys  ar  feddyliau  nifcr  mawr  o 
drigolion  ein  gwlad,  yn  enwedig  yn  Sir  Gaernarfon.  Yr  oedd 
rhyw  deimlad  crefyddol  annghyttredin  wedi  ei  ddetiro  yno  trwy 
Ijregeth  hynod  i  Mr.  Elias  yn  Nghymdeithasfa  Pwllheli,  Medi  IG, 
1831,  oddiar  Psalm  Ixviii.  1,  "  C\"foded  Duw,  gwasgarer  ei  elyn- 
jon  ;  a  ifoed  ei  gaseion  o'i  flaen  ef."     Yr  oedd  yr  hoU  gynnuU- 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  189 

eidfa  yn  teimlo,  dan  y  bregeth  hono,  fod  Duw  ^vedi  cyf'odi. 
Bu  yn  gychwyniad  adfywiad  nerthol  ar  grefydd  mewn  lliaws  O 
fanau  yn  y  wlad  oddiamgylch.  Ond  yn  nechreu  lonawr,  1832, 
y  torodd  y  Diwygiad  allan  yn  y  Sir  yn  gyffredinol;  ac,  yn 
neillduol,  ar  y  dydd  Mercher,  Mawrth  21,  o'r  Hwyddyn  hono,  y 
diwrnod  a  bennodasid  gan  y  Llywodraeth  i  Ympryd  a  Gweddi, 
yn  achos  yr  Haint  dinystriol  oedd  yn  ymdaenu,  gyda'r  fath 
gj^flymder,  trwy  yr  holl  deyrnas.  Yr  oedd  rhyw  ysbryd  rhyfedd 
wedi  disgyn  ar  ddynion.  Yr  oedd  cyfarfodydd  gweddiau  yn 
cael  eu  c}- nnal  braidd  bob  nos ;  cyfarfodydd  gweddiau  yn  y 
boreuaii  cyn  i  bobl  gychwyn  at  eu  gwaith ;  yr  avv^r  giniaw  yn 
cael  ei  throi  yn  awr  i  weddi'o.  Yr  oedd  crefydd  yn  ymddangos 
fel  yn  meddiannu  meddwl  yr  holl  wlad.  Dyma  agwedd  pethau 
3-n  Sir  Gaernarfon,  ar  adeg  ymweliad  Mr.  Rees  a  hi  ar  y  daith 
hon.  Ei  destyn  yn  Mangor  ydoedd  Zephaniah  ii.  1,  2,  3  ;  a  dyna 
y  bregeth  oedd  ganddo  gan  amlaf ,  ar  ddiwedd  y  dydd,  yr  holl 
daith.  Yr  oedd  wedi  ei  chyfansoddi  yn  neillduol  ar  gyfer  am-* 
gylehiod  y  wlad,  pan  oedd  yr  haint  dinystriol  wedi  ymddangos 
ynddi,  a  rhai  manau  eisoes  yn  Nghymru  wedi  dioddef  oddi- 
wrtho.  Gellir  gweled  y  bregeth  yn  argrafFedig,  fel  yr  ysgrifen* 
wyd  hi  ganddo  ei  hunan,  yn  y  drydedd  gyfrol  o'i  Bregethaw, 
tudal.  153 — 167.  Yr  oedd  yr  oedfa  yn  Mangor  yn  un  o'r  rhai 
mwyaf  difrifol  y  buom  ni  ynddynt  erioed ;  a  bu,  y  mae  genym 
le  i  obeithio,  yn  ddechreu  cyfnod  newydd  yn  hanes  amryw  oedd- 
ent  yno  yn  gwrandaw.  Ac  yr  oedd  efFeithiau  hynod,  yr  ydym 
yn  deall,  yn  dilyn  ei  weinidogaeth  braidd  yn  mhob  man  ar  hyd 
y  daith. 

Y  mae  genym  lythyr  gwerthfawr  iawn  o'i  eiddo,  a  ysgrif- 
enwyd  ganddo  rywbryd  jm  y  flwyddyu  hon  at  ei  fam-yn- 
nghyfraith  ;  gwraig  grefyddol  iawn,  ond  mewn  cryn  drallod  o 
eisieu  sicrwydd  cadarnach  yn  ei  meddwl  o'i  bod  yn  blentyn  i 
Dduw,  ac  3^n  meddiannu  gwirionedd  crefydd.  Y  mae  y  llythyr 
fel  ei  lythyrau  ef  yn  gyffredin,  heb  yr  un  dyddiad  wrtho,  ond  y 
mae  yn  perthyn  i'r  Hwyddyn  hon. 


190  PENNOD   VI. 

.  "  Anwyl  Fam, — Dj'wedodd  Mary  wrthj-f  eich  bod  yn  drallodus 
"  eich  hysbryd,  o  eisieu  bod  yn  fwy  cadarn  eich  meddwl  am  eich 
"  hawl  bersonol  yn  Nghrist,  a  gwybod  a  ydych  yn  gadwedig ; 
"yr  hyn  a  alwn  yn  gyffredin,  yn  '  sicrwydd  ifydd.'  Mae  hyn  yn 
"  beth  niawr  a  phwysig  iawu.  Ac  y  mae  11a wer  a  garent  ei 
"  fwynhau,  ac  eto  heb  lafurio  fawr  am  dano  jm  y  ffordd  a  drefn- 
"  odd  Duw  i'w  gacl. 

"  Dylem  wybod  yn  gyntaf  beth  yw  ffydd  gadwedigol ;  yna  pa 
*'  fodd  i  gael  '  sicrwydd  ffydd.'  Gelwir  gwir  ffydd,  weithiau,  yn 
"  y  Beibl,  yn  '  edrych'  ar  Grist — '  dyfod  at '  Grist — '  ymaflyd '  yn 
"  Nghrist — '  bwyta '  Crist — '  credu  y  dystiolaeth  a  dystiolaethodd 
*'  Duw '  am  Grist.  Felly,  gwelwn  mai  yr  Arglwydd  lesu  ydy w 
**  yr  unig  wrthddrych  i  gredu  ynddo,  ac  i  weithredu  ffydd  arno. 
"  Efe,  a'i  ufudd-dod  perffaith  i'r  ddeddf  a  droseddwyd  genym  ni, 
"  a'r  lawn  digonol  a  dalodd  dros  ein  pechodau  ni,  ydyw  yr  unig 
"  wrthddrych  ag  y  mae  pechadur  colledig,  trwy  ffydd  yn  nientro 
"  ei  hun  arno  dros  byth.  Nid  yw  ffydd  byth  yn  myned  a  r  dyn 
"  iddo  ei  hun,  i  ymorphwys  ar  ddim  daioni  sydd  ynddo,  nac  a 
"  wnaed  ganddo  ;  ond  y  mae  yn  cario  yr  enaid,  megis  allan  o 
*'  hono  ei  hunan  at  Grist ;  ac  jn  ei  ddysgu  i  gyfrif  y  cwbl  yn 
"  dom,  i  ennill  Crist. 

"  Dylem  fyned  at  Grist  bob  dydd,  fel  y  byddwch  yn  gweled  y 
"  forwyn  yn  myned  i'r  ffynnon,  Nid  oes  ganddi  yr  un  diferyn  o 
"  ddwfr  yn  y  if,  a  dim  ond  llestr  gwag  yn  ei  Haw,  eto  nid  y w 
*'  hyny  yn  un  tristwch  iddi :  na — y  mae  yn  myned  dan  ganu, 
"  oblegyd  y  mae  digon  yn  y  ffynnon.  Felly  dylem  ninnau  fyned 
"  at  Grist,  pan  fyddom  yn  ein  gweled  ein  hunain  heb  ddim,  ac 
"  heb  haeddu  dim,  na  gallu  dim ;  y  mae  digon  ynddo  ef, '  ffynnon 
"  y  dyfroedd  by  w,'  i'r  penaf  o  bechaduriaid.  '  Od  oes  ar  neb 
"  syched,  deued  ataf  fi,  ac  yfed,'  medd  Crist.  Yr  unig  wrth- 
"ddrych  sydd  yn  dyfod  fel  hyn  at  Grist  ydyw  pechadur,  ag 
"  sydd  wedi  ei  ddwyn  i  ryw  raddau,  i  weled  ei  golledigaeth,  a'i 
"  anallu  i'w  achub  ei  hun,  trwy  ddim  daioni  sydd  ynddo,  nac 
"  a  wnaed  ganddo  erioed.  Pechadur  cystuddiedig  ei  ysbryd 
"  o  herwydd  pechod  yd^^w,  ac  nid  yr  iach  ei  galon  ;  oblegyd  '  nid 


Q 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  191 

"rhaid  i'r  rhai  iach  wrth  feddyg.'  Nid  dyn  a'i  hj'-der  arno  ei 
"  hun  ei  fod  yn  gyfiawn  ydyw  ;  oblegyd  ni  ddaetli  Crist  i  alw  y 
."  rhai  cyfiawn.  Ei  lais  ef ,  yw, '  Deuwch  ataf  fi  bawb  sydd  yn 
"flinderog  ac  yn  llwytliog,  a  mi  a  esmwythaf  arnoch.'  Ein 
"  sylfaen  ni  i  gredu  yn  Nghrist  yw  tystiolaeth  Duw  am  Grist  yn 
"  yr  Ysgrythyran  Sanctaidd. 

"  A  ydycli  chwi  yn  credu  fod  y  Beibl  yn  Air  Duw  ?  Mi  a  wn 
"  eich  bod  yn  credu.  Wele,  os  gair  Duw  ydyw  y  Beibl,  y  mae 
"  yn  amlwg  fod  y  Duw  mawr  ynddo  yn  tystiolaethu,  drachef n  a 
,"  thrachefn,  fod  Crist  yn  bob  path  ac  yn  mhob  petli  yn  iach- 
"  awdwriaeth  pechadur.  Nid  pob  peth  yn  rhy w  beth  o'n  hiach- 
"  awdwriaeth  yw  Crist,  ac  nid  rhyw  beth  yn  mhob  peth  o  honi ; 
!*'  ond  pob  peth  yn  mhob  peth  yw  efe,  ac  efe  yw  y  cwbl,  nid  y w 
*'  pob  peth  arall  yn  ddim  ynddi, 

"  Yn  awr,  os  gofynwch,  Beth  y w  ffydd  yn  nhystiolaeth  Duw 
"  am  Grist  ?  yr  ateb  goreu  a  allaf  fi  roddi  y w  yr  hyn  a  ganlyn : — 
"Goleuni  dwyfol  ydyw,  yn  cael  ei  ddwyn  i  feddwl  tywyll  y 
:"  pechadur,  gan  yr  Yspryd  Glan,  trwy  ba  un  y  mae  yn  gweled, 
i"yn  wyneb  tystiolaeth  y  gair,  addasrwydd  a  digonolrwydd 
"  Crist,  a'i  gyfiawnder  a'i  lawn  i'r  penaf  o  bechaduriaid ;  ac  yn 
"  wyneb  ei  weled  ef  felly,  y  mae  yn  ymroddi  iddo,  ymorphwys 
"  arno,  a  rhoddi  ato  gorph  ac  enaid  i'w  cadw  byth. 

"  Ac  OS  gofynwch.  Pa  fodd  y  deuaf  fi  i  sicrwydd  fy  mod  wedi 
"  rhoddi  fy  hun  iddo,  a  chredu  fel  hyn  ynddo  ?  Atebaf,  nad  oes 
"  ond  yr  Arglwydd,  yr  hwn  a'n  dygodd  i  gredu,  a  all  chwalu  ein 
"  hofnau,  a  dwyn  sicrwydd  i'n  henaid  ein  bod  wedi  credu.  Mae 
"  yr  Yspryd  Glan,  medd  Paul,  '  yn  cyd-dystiolaethu  a'n  hyspryd 
"  ni,  ein  bod  ni  yn  blant  i  Dduw.'  Felly  cawn  Dafydd  dduwiol, 
"  pan  oedd  ei  enaid  yn  terfysgu  ynddo  mewn  amheuon  ac  ofnau, 
"  yn  nesau  at  yr  Arglwydd  mewn  gweddi,  ac  yn  dy  wedyd, 
"Dywed  wrth  fy  enaid,  Myfi  yw  dy  iachawdwriaeth.  Fel  pe 
"dywedasai,  yr  ydwyf  fi  yn  dywedyd  wrtho,  ac  y  mae  fy 
"  mrodyr  yn  dywedyd  wrtho,  mai  ti  y w  fy  iachawdwriaeth ; 
"  ond  nid  yw  yn  coelio,  nac  yn  cael  ei  lenwi  a  thangnefedd  a 
"  gorfoledd. 


192  PENNOD  vr. 

"  Dylcm  gofio  hefyd  nad  yw  yr  ArglwydJ  yu  dwyn  y  sicr- 
"  wydd  hwn  i  eneidiau  ei  bobl  yn  ddisymwth,  megis  trwy  lef  o'r 
"  cymmylau,  ac  yn  dyweyd  wrthynt  unwaith  am  byth  eu  bod  yn 
"  credu,  fel  y  gallent  hwy  fyw  yn  ddiofal  a  chysglyd  yn  nghylcli 
l"  y  peth  byth  mwy.  Nage  :  nage  ;  ni  cheir  sicrwydd  fFydd  byth, 
"  ac  ni  chedwir  ef  ar  ol  ei  gael,  ond  trwy  fyw  ar  Grist  bob  dydd 
"  a  rhodio  gyda  Duw  yn  holl  ddyledswyddau  crefydd.  Felly, 
"  OS  bydd  y  Cristion  ai  feddyliau  yn  ddaearol,  a'i  weddi'au  yn 
"  fFurfiol,  heb  ddyfal  farweiddio  pechod  yn  ei  galon,  a  rhodio  yn 
"  nghymdeithas  a  Duw  trwy  Grist  bob  dydd,  er  nad  yw  yn  colli 
"  ei  ras,  y  mae  yn  colli  y  sicrwydd  a'r  cysur  o  wybod  fod  ganddo 
"  ras. 

"  Felly  cynnydd  fFydd  a  ddwg  i'n  henaid  sicrwydd  fFydd.  Y 
"  sicrwydd  cyntaf  y  mae  yn  ei  ddwyn  i'r  enaid  ydy w  sicrwydd 
"  fod  Crist  yn  Geidwad  digonol  i  bechadur  tlawd  a  cholledig. 
"  Nis  gallaf  ddy weyd,  medd  y  Cristion  gwan,  fy  mod  i  wedi 
"  credu ;  ond  yr  ydwyf  yn  sicr  fod  Crist  a'i  gyfiawnder  yn  addas 
"  iawn  i'm  bath  i.  Pwy  a  "'A^yr  na  wisgir  fi  ynddo,  ac  na  chedwir 
"fidrwyddo.  Mae  yr  hyder  hwn  yn  Nghrist  yn  peri  i'r  enaid 
"  nescxu  ato  mewn  darllen,  gwrando,  myfyrio,  gweddio,  cymuno, 
"  a  thrwy  y  cwbl  y  mae  yn  sychedu  am  adnabod  Crist  yn  llawn, 
"  ac  ymorphwys  arno  yn  llwyr. 

"  Ac  fel  hyn,  o  radd  i  radd,  y  mae  ei  adnabyddiaeth  ef  o  Grist 
"  yn  cynnyddu,  ei  fFydd  ynddo  yn  chwanegu,  ei  gariad  ato  yn 
■ "  ennynu,  a'i  brofiad  o  f addeuant  a  heddwch  a  Duw  trwyddo,  yn 
"  cr3'fhau  ;  ac  felly  yn  dyfod  yn  sicrach  sicrach,  olcuach  oleuach, 
"  hyd  ganol  dydd  ;  nes  y  delo  i  allu  gwaeddi,  o'r  hjrn  lleiaf  ar 
"  brydiau, '  Mi  a  wn  i  bwy  y  credais  ; '  '  mi  a  wn  fod  fy  Mhrjmwr 
"  yn  fyw.'  le,  y  mae  yr  Yspryd  Glan  yn  rhoi  y  fath  olygiadau 
"  i  enaid  y  Cristion,  weithiau,  ar  Grist  a'i  gyfiawnder,  nes  y  mae 
"  yn  barod  i  waeddi  allan,  fel  un  gweinidog  duwiol  yn  Llundain 
"  wrth  farw,  '  Pe  byddai  genyf  filiwn  o  eneidiau  colledig,  mi  a'u 
"  rhoddwn  hwynt  oil  i  Grist  i'w  cadw.' 

"  Bcllach,  nid  oes  genyf  ond  cofio  atoch  oil,  a  dymuno  i  cliwi 
"  wir  adnabyddiaetli  o  Grist,  a'i  lawn  anfeidrol  werthfawr ;  a 


HANES   BYWYD    IIEN'UY    REES.  193 

"gras  i  rodio  bob  dydd  yn  agos  ato,  fel  ag  i  gael  byw  a  manr 
"  yn  y  pi"ofia<i  o'i  beddwch,  ac  ya  y  goleu  am  eich  hawl  ynddo. 
"  Amen. 

"  Ydwyf,  yr  eiddoch,  Henry  Rees." 

Nid  oes  genym  ond  ychydig  iawn  o'i  lanes  am  y  flwyddyn 
ganlynol,  1833,  ac  ni  ddygM'yddodd  i  ni  ei  glywed  yn  pregethu  o 
gwbl  y  flwyddyn  bono.  Ni  a  wyddom  ei  fod  yn  pregethu  yn 
Nghymdeithasfa  y  Bala,  am  ddau  ar  y  gloch,  ddydd  lau^Mehefin 
13,  oddiar  Luc  xx.  34 — 36,  ar  ol  Mr.  Roberts,  Amlwch.  Yr  oedd 
ei  bregeth  y  prj^d  hyn  yn  un  hynod  iawn.  Yr  oedd  yn  tori  i 
dir  oedd  yn  dra  newydd  i'r  pulpud  Cymraeg,  yn  y  blynyddoedd 
hyny ;  ac  yr  oedd  rhy  w  eneinniad  annghyffredin  ar  ysbryd  y 
pregethwr,  ag  oedd  yn  peri  ei  fod  yn  effeithio  yn  ddwys  ar  yr 
boll  gynnulleidfa.  Y  mae  y  bregeth,  fel  yr  ad-gyfansoddwj^d  hi 
ganddo  yn  mhen  tuag  ugain  mlynedd  ar  ol  hyny,  i'w  cbael  yn 
yr  ail  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  113 — 13G. 

Yr  oedd  hefyd  yn  y  Gymdeithasfa  hou  yn  traddodi  yr  Araeth 
ar  Natur  Eglwys,  yn  y  Cyfarfod  Ordeinio  pan  yr  oedd  y 
diweddar  Mr.  Richard  Humphreys  o'r  Dyffryn,  a  dau  ereill  o  Sir 
Feirionydd,  yn  cael  eu  neillduo  i'r  boll  waith.  Dyma  y  tro 
cyntaf  iddo  gael  ei  bennodi  i  wneuthur  dim  yn  ngwasanaeth  yr 
;  Ordeinio ;  ac  y  mae  yn  ymddangos  mai  Araeth  f er  iawn  a 
draddodwyd  ganddo  ar  yr  achlysur.  Nid  ydym  yn  gwybod  fod 
dim  o  honi  ar  gael  odditan  ei  law  ef  ei  hunan ;  ond  ceir  crynoad 
o'i  sylwedd,  odditan  law  yr  hwn  oedd  ar  y  pryd  yn  Ysgrifenydd, 
yn  y  Drysorfa  am  Hydref,  1S33,  tudal.  307.  Traddodid  y  Cyngor 
y  pryd  hwnw  gan  Mr.  Elias,  o'r  hwn  hefyd  y  ceir  crynoad  yn 
yr  un  rhifyn  o'r  Drysorfa. 

Y^n  ystod  y  flwyddyn  hon,  fe  anfonodd  Mr.  Rees  draethawd 
gwerthfawr  iawn  i'r  Drysorfa,  a  elwid  ganddo  yn  "  Annerchiad 
at  y  Cristion  yn  Nhrajferth  y  Bycl."  Fe'i  ceir  yn  y  rhifynau  am 
Hydref  a  Tachwedd,  tudal.  294—297  a  324—326.  Y  mae  yn 
seiliedig  ar  Psalm  xxxvii.  25,  ac  yn  amlwg  yn  sylwedd  pregeth 
o'i  eiddo  ar   y   testyn.     Er  nad   yw  yn   arddangos   cymraaint 


194  PENNOD  yr. 

coethder  a'i  gyfansoddiadau  diweddarach,  eto  y  niae  yn  gA'flawn 
o'r  addysgiadau  ymarferol  goreu,  y  rhai  ydynt  yn  gorwedd  ar 
hanfod  yr  efengj^l,  ac  yn  amlwg  yn  ffrwyth  meddwl  %yedi  ei 
drwytho  drwyddo  a'i  gwirioneddau  arbenig  hi.  Yn  yr  ail  gyfrol 
o'i  Bregethau,  tudal.  349 — 367,  y  mae  genym  brcgetli  arddercliog 
ar  yr  un  testyn  gyda'r  adnod  ganlynol,  jn  cynnwys  yn  gwbl  o 
ran  sylwedd  yr  un  materion,  a'r  un  rhaniadau,  ac  yn  cael  eu 
gosod  allan  yn  yr  un  drefn  ag  yn  yr  "  AniiercJaad"  ond  wedi  ei 
cM-fansoddi  gyda'r  holl  fanylder  a'r  coethder  a'r  prydferthwch, 
ag  a"i  nodweddent  ef  yn  ei  flynj'ddoedd  diweddaf.  Ac  y  mae 
dyddordeb  neillduol  i  ni  yn  jr  ''■  Annerchiad,''  yn  gj'mmaint  ag 
y  gellir,  trwy  ei  gymharu  a'r  Bregeth,  cael  rhyw  sj'niad  am  y 
cynnydd  mawr  a  wnelsid  ganddo,  yn  y  cyfwng  rhwng  y  ddau 
gyfansoddiad,  at  y  perffeithrwydd  llenyddol  h'VNiiw  ag  oedd  wedi 
ei  osod  fel  nod  iddo  ei  hunan,  ac  yr  oedd  hyd  ddiwedd  ei  oes  jm 
ymestyn  ato. 

Yn  y  Bala,  y  flwyddyn  ganl^^nol,  1834,  yr  oedd  yn  traddodi  y 
Cjmgor  ar  yr  achlysur  o  neillduad  y  diweddar  Mr.  David  Jones, 
Caernarfon,  Mr.  John  Davies,  Xerquis,  ac  ereill  i'r  holl  waith. 
Yr  oeddem  ni  yn  bresennol  yn  y  cyfarfod,  a  d3ma  y  Gymdeith- 
asfa  gyntaf  i  ni  jti  y  Bala.  Llywyddid  gan  Mr.  John  Jones, 
Tremadoc.  Darllen^vyd  y  rhanau  arferol  o'r  Gair  a  g^vedd'iwyd 
gan  Mr.  Michael  Roberts.  Traethwyd  ar  Xatur  Eghvj's  gan 
Mr.  John  Hughes,  Pont  Robert.  Hohvyd  y  Gofyniadau  gan  Mr. 
William  Morris,  Cilgeran.  Gofynwyd  cymmeradwyaeth  y 
Gymdeithasfa  gan  Mr.  Elias.  Terfynwyd  trwy  Aveddi  gan  ^Ir. 
David  Cadwaladr.  Yr  oedd  y  cyfarfod  yn  nodedig  o  dda 
drvvyddo,  ond  ei  goron  oedd  y  Cyngor.  Yr  oedd  hwnw  yn  cael 
ei  deimlo  gan  bawb  ag  oeddent  yn  bresennol,  fel  pcth  newydd  a 
hynod  ac  etfeithiol  iawn.  Nid  ydym  yn  meddwl  fod  j'no  gj'm- 
maint  ag  un  heb  fod  wedi  ei  gwbl  feddiannu  ganddo,  a  mwy  nag' 
unwaith,  yn  ystod  ei  draddodiad,  yr  oedd  y  dagrau  yn  llanw 
llygaid  llaweroedd.  Yr  yd3'm  yn  cofio  yn  neillduol  fod  golwg 
ryfedd  ar  Mr.  Ebenezer  Richard  wrth  wrandaw  arno.  Yr 
ydoedd,  ar  adogau,  yn  wylo  fel  plentyn.     Clywsom  Mr.  Recs 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  195 

amrywiol  weithiau  ar  ol  hyny  yn  traddodi  y  Cyngor  ar 
lachlysuron  cyfFelyb,  a  pliob  amser  yn  liynod  iawn,  eithr  ni 
'clilywsom  e£  byth  yn  hollol  fc-1  y  tro  hwn.  Yn  y  cyfarfod  am 
ddau  yn  y  prydnawn,  fe  ddymunwyd  arno,  yn  unfrydol,  anfon  y 
Cyngor  i'r  Drysorfa,  yr  hyn  a  addawodd  wneuthur.  Yn  unol 
a'r  penderfyuiad  liwnw,  fe'i  cyhoeddwyd  yn  y  rhifyn  am 
Hydref,  1834,  tudal.  297 — 306 ;  ac  oddiyno  fe'i  had-argraffwyd 
yn  y  drydedd  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  273 — 293.  Y  mae  yn 
deilwng  yn  sicr  o  ddarlleniad  manwl  a  mynycli,  yn  enwedig  gan 
y  rhai  sydd  yn  gwasanaetliu  mewn  pethau  Sanctaidd  ;  ac  nid 
hawdd,  ni  a  dybygem,  i  neb  ei  ddarllen  yn  ystyriol,  heb  deimlo  i 

jj  fesur  yr  liyu  a  deimlid  gan  yr  holl  frawdoliaeth,  pan  oedd  yn 
cael  ei  di-addodi  ganddo  ef  ei  bun. 

Yr  oedd  wedi  ei  enwi  i  bregethu  y  pryd  hwn,  am  ddau  yn  y 
prydnawn,  Mehefin  12,  gy da  Mr.  John  Jones,  Talsarn :  ond 
oblegyd  ei  bod  wedi  tori  yn  wlaw  mawr  gyda  bod  Mr.  Jones 
wedi  darfod  pregethu,  a  bod  yr  amser  eisoes  wedi  myned  yn 
lied  bell,  ni  phregethodd  Mr.  Rees  ar  ei  61.  Ond  gan  i'r  gwlaw 
yn  lied  fuan  fyned  heibio  yn  hollol,  ac  i'r  prydnawn  droi  allan 
yn  hynod  o  gysurus,  £e  anfonwyd  y  criwr  trwy  y  dref  i  hysbysu 
y  byddai  oedfa  yr  hwyr  yn  dechreu  am  bump  ar  y  gloch,  ac  y 
bj-ddai  Mr.  Rees  yn  pregethu,  yn  gystal  a  Mr.  John  Phillips  a 
Mr.  Thomas  Elias,  y  rhai  oeddent  eisoes  wedi  eu  cyhoeddi.  Ac 
felly  fu.  Dechreuwyd  yr  oedfa  gan  Mr.  Lewis  Edwards  (Dr. 
Edwards  o'r  Bala  yn  awr)  ;  a  phregethodd  Mr.  Rees  ychydig  yn 

vmlaenaf  gyda  bias  annghyfFredin,  oddiar  1  Pedr  i.  19.  Er  fod 
ganddo  awr  o  amser  iddo  ei  hunan,  eto  yr  oedd  yn  hollol  an- 
foddlawn  i  gymmeryd  dim  o  amser  y  brodyr  oeddent  wedi  eu 
trefnu  yn  flaenorol  i  bregethu  yr  oedfa  bono,  ac  felly  ni  phreg- 
ethodd efe  ond  ychydig  gyda  banner  awr,  ar  "  Wertkfaivr  Waecl 
Crist."  Ni  a  gawsom  y  bregeth  ganddo  yn  ei  llawn  hyd 
drannoeth,  yn  y  Cyfarfod  Pregethu  yn  Ngherrig  y  Druidion,  a 
phregeth  ogoneddus  ydoedd.  Dyma  y  tro  cyntaf,  yr  ydym  yn 
tybied,  iddo  ei  dwyn  hi  allan  mewn  Cymdeithasfa.  Hi  a 
barhiiodd  am  flynyddoedd  lawer,  ac  yn   achlysurol   agos   hyd 


C3' 


196  PEXNOD   YI. 

ddiwedd  ei  oes,  yn  un  o'i  hofF  bregethau.  Y  mae  yn  argraffedig 
fel  ag  y  gadawyd  hi  ganddo  ef  ar  ol  llawer  o  adolygiadau  a 
chywiriadau,  yn  y  gyfrol  gyntaf  o'i  Bregethau,  tudal.  217 — 243. 
Nid  oes  genym  ond  ychydig  o'i  hanes  yn  y  flwyddyn  1835. 
Ni  ddygwyddodd  i  ni  ei  glywed  yn  pregethu  o  gwbl  y  fiwj'-ddyn 
hono.  Yr  ydym  yn  cael  pregeth  o'i  eiddo,  wedi  ei  hysgrifenu 
ganddo  e£  ei  hun,  yn  y  rhifyn  cyntaf  o'r  "  pregethwr;'  cj'hoedd- 
iad  newydd  y  dechreuasid  ei  ddwyn  allan  yn  lonawr,  1835,  dan 
olygiad  Mr.  Kichard  Williams  a  Mr.  John  Roberts.  Bu  Mr.  Rees 
yn  dra  chefnogoi  iddo,  ac  yr  ydj^m  yn  cael  tair  o'i  Bregethau  yn 
y  gyfrol  gyntaf.  Pregeth  ardderchog  ydyw  yr  hon  a  geir  yn  y 
rhifyn  cyntaf,  tudal.  12 — 20,  oddiar  Psalm  cxix.  3.  Yr  ydj'm  yn 
ei  chael  wedi  ei  hail  argrafFu,  gj'dag  ychydig  gyfnewidiadau 
ac  ychwanegiadau,  yn  y  drydedd  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal. 
138 — 152.  Fe  fu  yn  ystod  y  flwyddyn  hon  mewn  amryw 
Gymdeithasfaoedd,  ac  yn  pregethu  gyda  nerth  mawr.  Yr  oedd 
felly  yn  Rhuthin,  Mawrth  5,  6  ;  Llanfyllin,  Ebrill  27,  28  ;  Aber- 
ystwyth, Mai  1,  2.  Nid  oedd  yn  gallu  bod  yn  y  Bala  y  flwyddyn 
hono.  Yr  oedd  Mr.  Ebenezer  Richard  yn  y  Bala  yn  daer  iawn 
yn  gwahodd  i  Gymdeithasfa  Llangeitho  yr  Awst  canlynol.  Yr 
oeddent  wedi  dyfod  i  benderfyniad  yn  y  Delieudir  i  Gjnn- 
deithasfa  Awst  fyned  jn  ei  thro,  yn  gystal  ar  Gymdeithasfa- 
oedd ereill,  i'r  amrywiol  Siroedd,  o  leiaf  i  Siroedd  Caerfyrddin  a 
Morganwg,  ac  nid  fel  yr  ydoedd  wedi  bod  o'r  dechreuad  bob 
amscr,  yn  Sir  Aberteifi,  a  chan  amlaf  yn  Llaiigcitlio.  Yr  oedd 
Mr.  Richard  yn  siarad  am  hj^ny  fel  y  Diwedd.  '•  Dowch  acw," 
meddai,  "i  weled  y  '  Diwedd ;'  nid  oes  neb  yn  fyw  welodd  y 
'  Dechreu ; '  dowch  acw  i  gyd  ;  byddai  yn  resyn  i  cliwi  golli  y 
Diwedd."  Yr  oedd  yn  enwedig  yn  daer  iawn  ar  Mr.  Elias  i 
addaw  myned.  Ond  yr  oedd  efe  yn  sicrhau  fod  hyny  yn 
anmhosibl  iddo  ef.  Pa  fodd  bynnag,  fe  benderfynodd  Mr. 
Richard  ymdrechu  cael  Mr.  Rees  yno,  ac  fe  hvyddodd.  Buasai 
yn  dda  genym  pe  buasai  llythyr  Mr.  Richard  ato  ef  ar  gael, 
ond  nid  ydyw.  Y  mac  atebiad  Mr.  Rees  wedi  ei  gadw, 
ac    wedi    ei    ddodi    i    mcwn    gan    feibion    Mr.    Richard    yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  197 

ei    Gofiant    (tuJal.    175  —  177),    ac   oddiyno   ni   a'i   dyfjmwn 
yma : — 

"  Ainwythig,  Gorph.  29,  1835. 

"  Fy  Nghyfaill  Anwyl  a  Hoff, — Yr  ydwyf  yn  ofui  fod  fy 
'■'ngwaith  yn  oedi  ateb  eich  llythyr  wedi  iianner-fFeru  y  cariad 
"  gwresog  a  weithiai  mor  nerthol  yn  eich  mynwes  pan  oeddych 
"  yn  ei  ysgrifenu.  Ond  gallaf  sicrhau  i  chwi  nad  o  lierwydd 
"diffyg  parch,  cariad,  a  chyfeillgarwch,  y  bum  cyhyd  heb 
"  ysgrifenu,  ond  methu  penderfynu  pa  un  a  wnawn,  ai  dyfod  i 
"  Langeitho  ai  peidio.  Yr  ydych  yn  peri  i  mi  ro'i  heibio  bob 
"  rhesymau  gweiniaid  yn  erbyn  dyfod  ;  wrth  yr  hyn  yr  wyf  yn 
"  casglu  y  boddlonwch  i  mi  beidio  a  dyfod  ond  rhoddi  i  chwi 
"  resymau  cryfion  am  hyny.  Yn  awr,  fy  anwyl  gyfaill,  onid  yw 
"pellder  y  fFordd  yn  rheswm  cryf  ?  Onid  yw  y  draul  o  ddyfod 
"  §,y^^  y  cerbyd  yn  rheswm  cryf  ?  Onid  y w  byrdra'r  amser  y 
"  gallaf  aros  yn  y  wlad,  ar  ol  myned  i'r  draul  i'm  cyrchu  iddi, 
"  yn  rheswm  cryf  i  aros  gartref  ?  Onid  yw'r  ystyriaeth  y  bydd 
"  cyflawnder  o  frodyr  i'r  gwaith  yn  Llangeitho,  a  degau  na  bydd  lie 
"  iddynt  wneyd  dim,  yn  rheswm  cryf  i  beidio  myned  i  draul  anar- 
"  ferol  yn  achos  un  brawd  ?  Onid  yw'r  ystyriaeth  fy  mod  yn  hen 
"  ysglodyn  sychlyd,  heb  na  phregethau  nac  ysbryd  i'w  traddodi  pe 
"  byddent  genyf,  yn  rheswm  cryf  a  digonol  i  beri  i  mi  wrthod 
"  gadael  i'm  brodyr  fy  nghyrchu  o  bellder  anarferol,  trwy  draul 
"  anarferol,  a  hyny  i  gyfarfod  anarferol,  lie  o  bosibl  y  gallaf  fyned 
"  a  lie  rhy w  frawd  a  fyddai  yn  f wy  buddiol  a  chymhwys  uwchben 
"  y  dorf  ?  Ger  bron  fy  Ngwneuthurwr,  y  mae  y  pethau  hyn  yn  I 
"  ymddangos  yn  rhesymau  cryfion  yn  fy  ngolwg  i.  Ond  gan  fod 
"  yr  Arglwydd  yn  peri  i  mi  beidio  ymddiried  i'm  deall  fy  hun,  a 
"  bod  Paul,  wedi  gweled  gwr  o'r  fan  yn  deisyfu  arnynt  ddyfod 
"  trosodd  i'w  cymhorth  hwy,  wedi  cwbl  gredu  alw  o'r  Arglwydd 
"  hwynt  yno ;  minuau,  rhag  ofn  pechu,  a  ymdrechaf  ddyfod  i 
"  Langeitho.  O  na  weddi'ech  drosof !  Os  gofynwch  am  beth, 
"  mi  ddywedaf  wrthych, — Am  i  mi  gael  y  weledigaeth,  yr  ar- 
"  gyhoeddiad,  y  cyffyrddiad,  yr  ymadawiad  anwiredd,  a'r  glanhad 


/o 


1&8  PENXOD   VI. 

"oddiwrth  becliod,  a'r  holl  ymgeledd  a  ddysgrifir  yn  Esaiah 
"  chweched  bennod.  Yna  y  d'wedwn, '  Wele  fi,  anfon  fi.'  O  fo 
"  fyddai  y  flwyddyn  lion  yn  flwyddyn  ryf edd,  nid  yn  unig  ar 
"  gorph  y  Methodistiaid  ac  ar  Langeitho,  ond  amaf  finnau  hefyd, 
"  pe  cawn  hyn.  O  !  3-r  ydwyf  bron  mcddwl  y  caf  hwy.  Mae  fy 
"  nychymyg  yn  ehedeg  i  Dregaron,  mi  a'ch  gwelaf  yn  darllen  fy 
"  llythyr,  a'm  cais  tlawd  yn  dechreu  cj'ffroi  tannau  brawdgarwch 
"  yn  eich  mynwes,  y  llygaid  parod  i  wylo  yn  dechreu  llenwi, — 
"mi  a'ch  gwelaf  j'n  myned  i  fynu  i'r  study,  yn  troi  at  y 
'"'  chweched  o  Esaiah,  ac  yn  ei  darllen  mewn  dagrau  ;  mi  a'ch 
"  gwelaf  yn  myned  ar  eich  gliniau,  a'r  fynwes  oedd  yn  gronfa  o 
"gymmysg  deimladau  yn  ymarllwys  mewn  llefau  cryfion  a 
"  dagrau  ar  fy  rhan.  O  mi  a'u  caf,  mi  a'u  caf ;  fy  mrawd  ar  y 
"  ddaear  yn  eu  ceisio  troswyf,  a'm  Brawd  yn  y  nef  yn  cyflwyno 
;"ei  gais,  i'w  Dad  ef  a'i  Dad  yntau,  ei  Dduw  ef  a'i  Dduw  yntau. 
*•'  O  fe  ddaw  y  bendithion,  a  minnau,  os  deuant,  a  ddeuaf  ya 
"llawn  i  Langeitho.  Mae  yn  dda  genyf  ddyfod  i  weled  y 
"  Drv\'EDD ;  bron  na  ddysgwyliwn  ry wbeth  mawr.  Caf  scttlo  y 
"  Sabboth  ar  ol  dyfod. 

"  Gyda  yr  un  serchawgrwydd  yr  ydwyf  fi  a'm  gwraig,  Mr.  a 
"  Mrs.  G.,  yn  cofio  atoch  chwi  a'ch  anw3"l  Mrs.  Richard,  a'ch 
"  hofFus  blant. 

"  Yr  eiddoch  yn  Xghrist  lesu,  Henry  Rees." 

Efe  a  aeth  i  Langeitho,  ac  a  bregethodd  yao  gyda  nerth  mawr. 
Yr  oedd  gweddiau  Mr.  Richard,  a  gweddiau  yr  eglwysi,  a'i 
weddiau  ei  hunan,  wedi  eu  hateb  ar  ei  ran,  ac  yntau  j-n  Haw  ei 
Arglwydd  dan  arddeliad  anngh3'fFredin.  Yr  oedd  dj-.sgwjdiad 
mawr  am  dano  i  Gymdeithasi'a  Bangor,  yr  hon  a  gynhelid, 
Medi  9, 10,  o'r  flwyddyn  hon ;  ond  oblegyd  ei  daith  i  Langeitho, 
ac  am  rai  dyddiau  yn  Sir  Aberteifi,  nis  gallodd  fyned  yno;  ac  yr 
ydym  yn  cofio  yn  <lda  mor  siomedig  ocddem  ni,  a  lliaws  ereill, 
o'r  horwj'dd. 

Ychydig  fljrnyddocdd  cyn  hyn  yr  oedd  sylw  y  do3'rnas  hon 
wedi  ei  alw  yn  arbenig  at  gynnydd  meddwdod  yn  oin  plith,  ac 


HAXE3   BYWrO   HENRY   REES.  199 

at  yr  angenrheiJrwydd  am  wneutliur  rhyw  ymdrech  egniol  ac 
uniongyrchol  yn  ei '  erbyn.  Yn  America  y  dechreuodd  liyny,  ac 
oddiyno  fe  ddaeth  i'r  deyrnas  hon  ;  ac  yn  fuan  fe  gynnyrchwyd 
teimlad  cryf  yn  Nghymru  yn  yr  un  achos,  yn  gyntaf  trwy 
Gymdeithas  Cymmedroldeb,  ac  jai  mhen  ychj'dig  trwy  y 
Gymdeithas  Ddirwestol.  Yr  oedd  Mr.  Rees,  er  j^^s  blynyddau,  yn 
teimlo  yn  ddwys  oblegyd  cynnydd  meddwdod  yn  y  wlad,  ac  wedi 
pregethu  llawer  yn  ei  erbyn ;  ac  felly  yr  oedd  yn  hollol  barod  i 
syrtliio  i  mewn  ar  unwaith  yn  mhlaid  y  Gymdeithas  newydd  ag 
oedd  yn  ennill  cymmaint  sylw,  ac  yn  llwyddo  mewn  cynnifer  o 
fanau.  Cymmerai  ei  ran  mewn  cynnal  cyfarfodydd  i  areithio  ar 
yr  achos,  ac  f e  bregethodd  f wy  nag  unwaith  arno,  yn  y  flwyddyn 
1835,  yn  Nghyfarfodydd  Misol  Sir  Drefaldwyn.  Nid  oedd  yr 
ymdrech  eto  wedi  cymmeryd  y  ffurf  neillduol  sydd  iddo  yn  y 
Gymdeithas  Ddirwestol,  er  ei  fod  yn  gogwyddo  yn  brysur  at 
hyny,  a  gwelwyd  yn  fuan  nad  oedd  dim  arall  yn  gwbl  gyfaddas 
i  amgylchiadau  Cymru.  Y  mae  yn  ymddangos  fod  Mr.  Rees  yn 
nghanol  y  llafur  liwn,  pan  y  derbyniodd  lythyr  a  llythyrau 
oddiwrth  y  diweddar  Mr.  John  Jones,  Llanfyllin,  yn  ei  wahodd 
yn  daer  iawn  i  Gyfarfod  Misol,  y  mae  yn  debyg,  oedd  i'w  gynnal 
yno  yn  Chwefror,  1836.  Yr  oedd  Mr.  Jones  ac  yntau  yn  gyfeill- 
ion  maw^r  iawn.  Efe  oedd  "  gwas  priodas "  Mr.  Jones,  a  Mr. 
Jones  oedd  ei  "  was  "  yntau ;  ac  y  mae  yn  ddiammeu  fod  lliaws 
mawr  o  lythyrau  wedi  eu  hanfon  ganddynt  y  naill  at  y  Hall. 
Y  mae  yn  ddrwg  genym  fod  y  rhai  hyny  oil,  dybygid,  wedi 
myned  ar  ddifancoll,  oddieithr  yr  un  canlynol,  yr  hwn  a 
gadwyd,  ac  a  ddaeth  3^n  ddamweiniol  i'n  Haw.  Fel  y  nifer 
amlaf  o  lythyrau  Mr.  Rees,  nid  oes  yr  un  dyddiad  wrtho ;  ond  y 
mae  ei  gynnwysiad,  yn  ol  yr  hyn  a  wyddom  am  yr  amgylch- 
iadau, yn  penderfynu  ei  fod  wedi  ei  ysgrifenu  rywbryd  yn 
lonawr  neu  Chwefror,  1836. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Mae  yn  ofidus  i  mi  eich  bod  yn  trafferthu    //, 
"  cymmaint  gyda  chreadur  mor  wael.     Yr  ydwyf  yn  meddwl  eto 
"  mai  fy  lie  y w  aros  gartref  hyd  nes  y  cychwynaf  i  Gymdeith- 


200  PENNOD   VI.  • 

"asfa'r  Wyddgrug.  Chwi  a  ddywedwch,  fod  yn  ddiammeu 
"genych  fod  genyf  fi  ddigon  o  ddefnyddiau  fel  y  gallaf  yn 
"  hawdd  hebgor  amser  o  ran  hyny.  Oh  !  na  b'ai  fodd  chwalu  y 
"  dychymyg  hwn  o'ch  meddwl.  Nis  gellwch  byth  gydymdeimlo 
"a  mi  nes  y  llwyr  newidiwch  eich  meddwl.  Yr  ydwyf  er's 
"  wythnosau  bellach  yn  chwilio  am  air  i'w  ddyweyd,  io,  er's 
"  wythnosau  yn  inizzlo  gyda,'r  un  adnod,  ac  yn  awr  wedi  gorfod 
"  ei  rhoi  i  f'ynu  yn  y  diwedd.  Llawer  nos  Sadwm  yr  ydwyf 
"yu  myned  i'm  gwely  heb  wybod  yn  y  byd  pa  beth  a  ddy- 
"  wedaf  y  boreu  Sabboth.  Ond  yr  wyf  yn  eael  hyny  o  fudd  o 
"  lafurio  trwy  yr  w^ythnos,  er  methu  cael  pregeth  :  mi  a  fyddaf 
"  wedi  gweled  rhy  wbeth  mewn  adnod, — wedi  cael  esponiad  ar 
"  ry w  air  nad  oeddwn  yn  gwybod  ei  feddwl  o'r  blaen.  Ac  fe 
"  allai,  yn  fy  ngwely  nos  Sadwrn,  y  byddaf  yn  gallu  patchio  yn 
"  nghyd  o'r  rhai  hyny  air  i'w  ddyweyd  boreu  Sul.  Ond  am  na 
"  byddaf  wedi  gosod  dim  o  honynt  yn  nghyd  mewn  trefn  ar 
"  bapur,  ni  bydd  genyf  ddim  i  feddwl  am  ei  ail-adrodd  byth  ar 
"  ol  hyny.  Felly,  ar  ol  bod  yma  am  chwech  wythnos,  mi  a  fum 
"  lawer  gwaith  yn  cychwyn  i  gyhoeddiad  i  Gymru  yn  dra  isel  a 
"  thlawd. 

"  Mi  a  fum  mor  ffol  ag  addaw,  yn  Llanfair,  argraffu  y  bregeth 
"  y  soniech  am  dani  yn  eich  llythyr  o'r  blaen.  Yr  ydwyf  heb 
"  ddechreu  ei  pharotoi.  Y  maent  hefyd  wedi  anf on  ataf  eu  bod 
"  yn  ymddibynu  am  bregeth  yn  y  rhifyn  nesaf  o'r  '  pkegethwr,' 
"  a  bydd  ei  heisiau  erbyn  y  Wyddgrug.  Yn  awr  yr  ydwyf  wedi 
"  penderfynu  treio  parotoi  pregeth  y  '  Mcddwdod '  erbyn  hj'ny, 
"  i'w  rhoddi  iddynt  hwy,  canys  yr  wyf  wedi  digaloni  i  feddwl 
"  am  ei  hargraffu  yr  un  fFordd  arall.  Nid  wyf  yn  meddwl  yr 
"  etyb  yr  un  diben. 

"  Y  mac  hyn  o  orchwyl,  yu  nghyd  a  phethau  ereill,  yn  peri 
"  nas  gallaf  gael  ar  fy  meddwl  gychwyn  oddicartref  i  un  man 
"  cyn  y  Wyddgrug.  Yr  ydwyf  yn  gobeithio  na  phoenwch  ti,  ac 
"yn  enwedig  na  phoenwch  fi  y  tro  hwn 

Yr  eiddoch,  Henry  Rees." 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  201 

Yr  ydym  yn  hyderu  na  chaingymmerir  y  llythyr  uchod  gan 
neb  o'n  darllenwyr,  fel  pe  byddai  yn  ddarluniad  o'r  hyn  oedd 
gyfFredin  iddo  ef.  Byddai  hyny  yn  gam-gasgliad  dirfawr.  Y 
mae  yn  wir  mai  trwy  drafferth  fawr  y  byddai  efe  bob  amser  yn 
arfer  cyfansoddi ;  ond  }- r  oedd  hyny  yn  sicr  yn  cyfodi  nid 
oddiar  dlodi  meddwl,  neu  ddifFyg  defnyddiau  a  fuasenfc,  fe 
.ddichon,  yn  cael  eu  cymmeradwyo  gan  ereill,  ond  oddiar  yr  an- 

*  hawsder  gwirioneddol  a  deimlid  ganddo  ef  i'w  foddio  ei  hun.  Y 
mae  yn  bosibl  nad  oes  unrhyw  bregethwr  o  chwaeth  led  goeth, 
gyda  mesur  o  ofal  hefyd  am  barotoad  priodol  ar  gyfcr  y  pulpud, 
heb  fod  ar  adegau  yn  teimlo  yn  gyffelyb,  ac  heb  fod  yn  y  perygl 
o  fod  heb  bregeth  o  gwbl,  yn  ei  bryder  yn  nghyleh  ei  chael  yn 
deilwng  o'r  testyn,  ac  yn  cj'fateb  i'w  syniad  ef  o'r  hyn  a  ddylai 
fod.     Y  mae  meddwl  pob  dyn  hefyd,  ar  rai  amserau,  yn  fwy 

!  anystig  ac  anystywallt  nag  ar  amserau  ereill.  Yr  ydym  yn 
cofio  clywed  Dr.  Chalmers  yn  adrodd  am  dano  ei  hunan,  y 
byddai  efe  pan  oedd  yn  Kilmany  neu  yn  Glasgow,  er  parotoi  ar 
gyfer  y  Sabboth,  yn  deehreu  ar  ei  bregeth,  ac  yn  ysgrifenu  yn 
lied  helaeth,  ddydd  Llun ;  ond  weithiau,  wedi  darllen  yr  hyn  a 
ysgrifenasid  ganddo,  mor  anfoddlawn  arno,  nes  ei  daflu  ar 
unwaith  i'r  tan.  Dechreuai  dracliefn  ar  yr  un  gorchwyl  ddydd 
Mawrth,  eithr  nid  yn  fwy  llwyddiannus,  fel  y  cai  hwnw  fyned 
i'r  tan  yr  un  modd.  Ac  felly,  ambell  dro  ddydd  Mercher  a  dydd 
lau,  yn  ysgrifenu  ac  yn  llosgi ;  nes  y  byddai  dydd  Gwener  wodi 
dyfod,  a'r  Sabboth  yn  ymyl,  ac  y  byddai  raid  cael  rhywbeth  ar 
ei  gyfer.  "  A  mwy  nag  unwaith,"  meddai,  "  y  bu  raid  i  mi  yn  y 
diwedd  foddloni  ar  beth  llawer  gwaelach  fel  pregeth,  nag  a 
daflesid  genyf  i'r  tan  yn  ystod  yr  wythnos."     Dyna  yn  sicr  fel  y 

;  byddai  Mr.  Rees.     Nid  ydym  yn  ammeu  dim  na  byddai  yntau 

'  yn  fynych,  "  yn  ysgrifenu  ac  yn  llosgi."  Un  o'i  brofedigaethau 
mawrion  ef  fel  pregethwr,  yn  ddiammeu,  oedd,  yr  anhawsder  a 
deimlai  i  gadw  gallu  cynnyrchiol  ei  feddwl,  rhag  cael  ei  niweidio 
a'i  grebachu  gan  gynnydd  ei  goethder  llenyddol.  Ni  a  adwaen- 
em  rai  pregethwyr  o  gryn  allu,  a  rhai  fuant  unwaith  beth  bynnag 
yn  dra  phoblogaidd,  wedi  methu  llwyddo  i  ymgadw  rhag  hyny. 


202  PENNOD  YI. 

Trwy  esgeuluso  llafurio  mewn  cyfansoddi,  a  pharhau  yr  un  prycl 
i  ddarllen,  a  chynnyddu  ciyn  lawer  felly  mewn  coethder  chwaeth 
,a  chrafider  beimiadol,  collasant  ryw  fodd  bob  j-mddiried 
ynddynt  eu  hunain,  fel,  yn  raddol,  y  daeth  yn  ormod  o  beth 
iddynt  ymgais,  gydk  dim  egni,  am  gael  pregeth  newydd.  Y  cwbl 
a  alleut  oedd,  cjnviro  a  chyf octhogi  a  choetlii  yr  hen  rai ;  ond 
trwy  fynych  adrodd  y  rhai  hj'ny,  yr  oeddent,  y  naill  dro  ar  ol  y 
Hall,  yn  myued  yn  Avaelach  waelach  yn  eu  golwg;  ncs,  o'r 
diwedd,  \vedi  colli  cu  ffydd  ynddynt  fel  cyfansoddiadau,  nas 
gallent  eu  traddodi  ond  yn  ddiflas  ac  yn  ddiegni,  ac  felly  o 
angenrheidrwydd  yn  gwbl  ddiddjdanwad  ar  eu  gwrandawwyr. 
Fel  yna  fe  wehvyd  ambell  bregethwr,  a  fuasai  unwaith  yn  dra 
phoblogaidd,  ac  y  gallesid  dysgwyl  pethau  mawrion  oddiwrtho, 
yn  syrtliio,  cyn  diwedd  ei  oes,  braidd  yn  hollol  ddisylw.  Ond 
gan  ei  g}'dwybodolrwydd  i'w  waith  a'i  lioffder  o  bono,  fe  gadwyd 
Mr.  Rees  ar  hyd  ei  oes  yn  fywiog  a  llafurus  yn  ngwirioneddau 
yr  efengyl ;  ac  nid  y  prawf  lleiaf  i  ni  o  nerth  a  ffrwythlonedd  ei 
feddwl  oedd,  fod  ei  allu  i  gynnyrchu  cyfansoddiadau  newydd- 
ion,  yn  cyfateb,  hyd  y  diwedd,  i'r  cynnj^dd  parhaus  a  wneid 
ganddo  mewn  coethder  a  chrafFder  llenyddol. 

Y  mae  yn  amlwg  mai  Pregeth  ar  "  Feddvxlod  "  oedd  yr  un  y 
rhoisai  addewid  i'r  cyfeillion  yn  Llanfair  y  byddai  iddo  ei 
hargraifu,  oblegyd  yr  ydj-m  yn  gweled,  yn  ol  y  llythyr  blaen- 
orol,  ei  fod  jw  meddwl  anfon  bono  i'r  "  Prcgethivr"  gan  ei  fod 
"  wedi  digaloni  i  feddwl  ei  hax'graffu  yr  un  fFordd  arall."  Y  mae 
3-n  dra  thebyg  ei  fod  wedi  pregethu  bono  yn  Xghyfarfod  Misol 
Llanfair,  yr  hwn  a  gjaihelid,  fe  ddichon,  yn  mis  Rhagfyr,  1835. 
Pa  fodd  bj-nnag  nid  hono  a  anfouodd  i'r  "  Preycthwr"  i'r  rhif3Ti 
am  Hydref,  183G,  ond  un  oddiar  2  Cor.  v.  14,  15,  fel  y  gwelsom 
eisoes,  yn  tudal.  169.  Ond  yn  Nghymd(.ithasfa  y  Wj'ddgrug,  y 
prydnawn  cyntaf,  Mawrth  9,  1836,  fe  draddododd  bregeth 
annghyffredin  ar  Gymmedroldeb,  oddiar  Psalm  cxix.  106. 
Ystyrid  y  bregeth  lion  mor  gyfaddas  i  amgylchiadau  y  wlad  ar 
y  pryd,  yn  darlunio  y  llygredigaeth  a  ymdaenai  drosti  gydar 
fath    fywiogrwydd    a   theimlad,   yn   gosod    allan   mor   eglur  y 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  203 

moddion  mwyaf  effeithiol  iV  glanhau  oddiwrtho,  a  chydwedd- 
iad  hollol  y  moddion  hwnw  a  hanfod  yr  efengyl  ac  ag  egwydd- 
orion  Cristionogaeth,  fel  y  cytunwyd  gan  y  frawdoliaeth  yn 
unfrydol  yn  y  Gymdeithasfa,  ar  fod  iddi  gael  ei  hargrafFu  a'i 
chyhoeddi  a'i  lledaenu,  hyd  ag  y  gellid,  tnvy  Gymru  i  gyd. 
rCydsyniodd  yntau  4'r  annogaeth,  ac  yn  mhen  ychj^dig  amser  fe'i 
cyhoeddwyd.  Nid  ydjan  yn  gwybod  i  ba  raddau  y  gellir  edrych 
ar  y  bregeth  hon  fel  yr  un  un  a'r  hon  yr  addawsai  i'r  cyfeillion 
yn  Llanfair  y  byddai  iddo  ei  hargrafFu.  Yr  ydym  yn  tueddu  i 
dybied  niai  yr  un  un  ydoedd,  ac  mai  wrfch  ei  pharotoi,  fel  y 
meddyliai  ef  ar  y  pryd  ar  gyfer  y  "  Pregsthwr,"  y  penderfynodd 
ei  phregethu  drachefn  yn  y  Wyddgrug,  lie  y  rhoddes  llais  y 
Gymdeithasfa  ddiwedd  ar  ei  bryder  yn  nghylch  y  niodd  y 
byddai  iddi  gael  ei  chyhoeddi.  Fe  geir  y  bregeth  yn  y  drydedd 
gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  103 — 137  ;  ac  y  mae,  yn  ein  bryd  ni, 
yn  un  o'r  pethau  goreu  ar  ei  mater  a  gyhoeddwyd  erioed.  Cym- 
merer  yr  hyn  a  ganlyn  fel  dysgrifiad  o'r  modd  y  mae  cellwair 
a'r  achlysuron  yn  arwain  i'r  pcchod  : — 

"  Edrychwn  ar  ddyn  yn  dechreu  ei  yrfa  mewn  annghymedrol- 
deb.  Ar  ol  cadw  noswyl  ryw  brydnawngwaith  annedwydd, 
denwyd  ef  gan  ei  gyfaill  i'r  dafarn ;  cafodd  flas  ar  y  tan,  a  bias 
ar  y  bibell,  a  bias  ar  y  ddadl,  a  bias  ar  y  ddiod.  Yr  oedd 
cywilydd  ac  ofn  ar  y  cyntaf  yn  peri  ei  fod  yn  eistedd  yno  yn 
lied  anesmwyth,  ac  yn  addaw  cychwyn  adref  o  hyd  wrth  ei 
gydwybod,  ac  eto  y  pleser  yn  ei  ddal  yno.  Fel  yr  aderyn  bach, 
mae  pob  ysgogiad  i'r  adarwr  yn  ei  ddychrynu,  nes  y  mae  ar 
gymmeryd  ei  ad  en  bob  munudun,  ac  eto  mae  ei  awydd  am  yr 
abwyd  yn  ei  gadw  i  chwareu  o  gwmpas  y  fagl,  nes  o'r  diwedd 
myned  iddi.  Ar  ol  myned  adref,  darluniai  y  diafol  y  pleser 
a  gafodd  yn  ei  ddychymyg ;  aeth  yno  drachefn,  a  thrachefn — 
arhosai  yn  h-^y — yfai  ychwaneg — yr  oedd  yr  ofn  a'r  cywilydd 
yn  lleihau,  a'r  pleser  yn  cynnyddu ;  tlodi,  jv  hwn  sydd  yn  sicr 
o  ddilyn  meddwdod,  yn  gwneuthur  ei  dy  ei  hun  yn  fwy-fwy 
annghysurus  iddo,  a  hyny  yn  gwneyd  y  dafarn  yn  f wy  hyfryd. 
Mae  ei  gyfeillion  aurhydeddus  yn  cefnu  arno,  a  hyny  yn  peri 


204  PENNOD   VI. 

iddo  ymgysylltu  yn  f \vy  wrth  y  meddwou.  Wrth  ildio  ac  ildio 
i'r  temtasiynau,  yr  oeddynt  hwy  yn  myned  gryfach  gryfach, 
ac  ymroddiad  ei  feddwl  yntau  i'w  gwrthwyneLu  yn  myned  yn 
Uai  lai.  O'r  diwedd  y  niae  yn  colli  pob  llywodraeth  arno  ei 
hun  ;  ac  f el  Uestr  a  gipid  gan  y  gwynt  y  mae  yn  myned  rhagddo, 
rhagddo,  i  ddannedd  pob  dinystr,  nes  gwneyd  llong-ddrylliad  am 
ei  ttydd,  ei  garitor,  ei  amgylchiadau,  ei  gorph  a'i  enaid,  am  amser 
a  thros  byth.     O  ieuenctyd,  gochelwch  yr  achlysuron ! " 

Tua'r  pryd  hwn  yr  oedd  gradd  o  gyfnewidiad  wedi  cymmeryd 
lie  yn  ei  amgylchiadau, — rhagluniaeth  wedi  gwenu  ychydig 
arno ;  ac  eto  wrth  ei  weled  ei  hunan  yn  awr  yn  myned  yn  deulu, 
yr  oedd  yn  dechreu  teimlo  a  oedd  yn  gwneuthur  tegwch  a  hwy, 
wrth  aros,  fel  yr  ydoedd,  heb  ddim  y  gallasai  ei  alw  yn  gyflog, 
mewn  cysylltiad  mor  agos  a'r  eglwys  yn  yr  Amwythig,  yr  hon 
er  hyny,  nas  gwyddai  pa  fodd  i'w  gadael.  Yr  oedd  cyfeillion 
Liverpool  hefyd,  erbyn  hvn,  wedi  gwneuthur  eu  meddyliau  i 
fynu  na  byddai  i  ddim  a  allent  hwy  ei  wneuthur,  fod  heb  ei 
wneuthur,  er  ei  gael  ef  yno  i  fyw,  ac  ymsefydlu  yn  eu  plith  fel 
gweinidog  iddynt.  Nid  oedd  eto  wedi  penderfynu  dim ;  ac  nid 
oedd  yn  gwybod  yn  iawn  pa  beth  i'w  wneyd :  ond  yr  oedd  wedi 
rhoddi  ar  ddeall  i'r  cyfeillion  yn  yr  Amwythig  pa  fodd  yr  oedd 
yn  teimlo,  ac  wedi  dy wedyd  wrthynt  nad  oedd  yn  debyg  y  gallai 
aros  ry w  lawer  o  amser  yn  hwy  yno  gyda  hwynt.  Mynai  rhai 
o  honynt  wneuthur  ymdrech  i  sicrhau  rhy w  gymmaint  o  gyflog 
iddo  ;  ond  yr  oedd  efe  yn  gweled  y  syrthiai  hyny  o  angeni'heid- 
rwydd  ar  ddau  neu  dri  o  deuluoedd,  ac  felly  fe  safodd  yn  ben- 
derfynol  yn  ei  erbyn.  Yr  oedd  wedi  gwneyd  ei  feddwl  i  fynu 
na  byddai  unrhyw  newidiad  ar  ammodau  ei  gysylltiad  ef  a'r 
eglwys  fechan,  tra  y  parhai  i  aros  yn  eu  plith. 

Yn  ndien  ychydig  ddyddiau  wedi  ei  ddychwcliad  o  Gym- 
deithasfa  y  Wyddgrug,  fe  ysgrifenodd  y  llythyr  canlynol  at  y 
Parch.  Hugh  Hughes,  Llanrwst,  wedi  hyny  Abergele.  Yr  oedd 
Mr.  Hughes  ac  yntau  yn  gyfoillion  mawr,  ac  wedi  bod  folly  er  y 
troion  cyntaf  iddynt  ddyfod  i  gyfarfyddiad  a'u  gilydd.  Yr  oedd 
Mr.  Hughes,  fel  y  gwelsom,  tudal.  71,  wedi  dechreu  pregethu 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  205 

flwyddyn  union  o'i  flaen  ef ;    ae  am   ei  fod,  yn  ei  ieuenctyd, 

wedi  cael  mwy  o  lawer  o  fanteision  addysg  nag  a  gawsai  efe, 

yr  oedd  wedi  bod,  tra  y  parhaodd  ei  gysylltiad  a  Chyfarfod 

Misol  Sir  Ddinbych,  yn  un  ag  y  teimlai  efe  lawer  iawn  o  rwym- 

edigaeth  iddo.      Nid  oedd  dim  yn  blino  Mr.  Rees  niewn  cys- 

ylltiad   ai    gyfaill,   ond    na     buasai   yn    ymroddi   yn   fwy   i'r 

Weinidogaeth  deithiol,  yn  ol  yr  arferiad  y  pryd  hyny,  ac  yn 

gwneuthur    ei    hunan   yn    fwy    adnabyddus   i'r   Cyfundeb    yn 

gyfFredinol.     Yn  y  llythyr  hwn  ato,  y  mae  gyda  y  difrifwch  a'r 

dwysder  mwyaf,  yn  ei  argymhell  i  fyned  i  wasanaethu  yr  Achos 

yn  Llundain : — 

"  Amwythig,  Mawrth  15,  1836.        /^ 

"  Fy  Anwyl  Gyfaill, — Y  mae  anesmwythder  fy  meddwl  yn 
"  achos  Llundain  yn  peri  i  mi  ymhyfhau  i  ysgrifenu  y  llinell  hon 
"  atoch.  Fe  adawodd  y  brodyr  yn  y  Wyddgrug  ar  Sir  Ddin- 
'■  bych,  i  anfon  gweinidog  yno  y  tro  hwn ;  ac  y  mae  Moses 
"  Parry  yn  dy  weyd  na  ddeallodd  y  Sir  mo  hyny  ar  y  pryd,  ac  na 
"  wyr  efe  yn  y  byd  pa  beth  i'w  wneyd,  am  fod  arno  ofn  na  bydd 
"  neb  yn  f  odd  lawn  i  fyned.  Fe  gafodd  Mr.  Elias  lythyrau  o 
"  Lundain  yn  y  Gymmanfa,  yn  dymuno  yn  fawr  arno  eich  anfon 
"  chwi,  neu  John  Jones  o  Ruthin,  yno  erbyn  y  Pasg.  Nid  oedd 
"  neb  yn  cael  eu  henwi  yn  y  llythyrau  hyny,  dybygaf ,  ond  chwi 
"  eich  dau,  a  Mr.  Roberts  o  Amlwch.  Yn  awr  yr  ydwyf  yn 
"  deall  fod  John  Jones  newydd  agor  Ysgol,  ac  y  mae  M.  Parry 
"yn  meddwl  na  bydd  efe  yn  foddlawn,  ac  na  byddai  yn  ddoeth- 
"  ineb  ychwaith  iddo  daro  yr  Ysgol  yn  ei  phen,  i'r  diben  o  fyned. 
"  i  Lundain  y  tro  hwn.  Y  mae  M.  Parry  hefyd  yn  cydnabod  y 
"gallai  fod  yn  anhawdd  i  chwithau  fyned  yno;  ond  y  mae  efe 
"  yn  meddwl  hefyd  y  gallech  chwi  fyned,  heb  fod  eich  amgylch- 
"  iadau  yn  ddim  gwaeth  ;  ac  mai  yn  eich  meddwl  y  mae  y 
"rhwystr  mwj^af  yn  debyg  o  fod.  O,  fy  nghyfaill,  nac  ym- 
"  gynghorwch  a  chig  a  gwaed ;  aberthwch  eich  teimladau,  eich 
"  cysur,  eich  lleshad  eich  hun,  er  mwyn  Achos  yr  Arglwydd,  a 
"  lleshad  llaweroedd,  am  unwaith.  Y  mae  yn  gyfyng  iawn  ar 
"  bobl  Llundain.     Nid  oes  yno  neb  dieithr  yn  bresennol,  ac  y 


206  PEXXOD  vr. 

"mae  Mr.  James  Hughes  yn  glaf.  Nitl  yw  jt  Achos  mawr  yn 
"ddim  mwy  i  mi  nag  ydyw  i  chwithau,  ac  nis  g^vn  yn  iawn 
"  paham  y  mae  fy  meddwl  yn  anesmwyth  yn  ei  gj'lch.  Eto  nis 
"  g\vn  yn  nghylch  pa  achos  y  djdwn  fod  yn  anesmwyth,  nac  i  ba 
"  achos  y  dylwn  fod  yn  f \vy  ymroddgar  nag  Achos  yr  Arglwydd 
"  lesu  Grist.  Y  mae  cadw  ein  cyd-greaduriaid  rhag  colled  an- 
"mhrisiadwy,  a'u  gwaredu  rhag  poenau  sydd  y  tu  liwnt  i  bob 
"  dirnadaeth,  a'u  dwyn  i  afael  dedwyddwch  sydd  uwchlaw  pob 
'•  dychymyg  yn  gysylltiedig  wrth  yr  Achos  hwn.  Cyn  pen  ugain 
"  mlynedd  eto,  fe  fydd  llawer  o'r  rhai  y  caech  bregethu  iddynt 
"  yn.  Llundain  yn  awr,  wedi  myned  i'r  byd  ag  y  bydd  eu  cysur 
"  neu  eu  gwae  ynddo  i  barhau  byth !  Fy  anwyl  frawd,  y  mae 
'•  gAvynfyd  tragy wyddol  y  nef ,  tmeni  diamgyifred  y  dynion  sydd 
" eisoes  wedi  eu  damnio,  perygl  arswydus  cannoedd  on  cyd- 
"genedl  yn  Llundain  SA'dd  yn  rhedeg  heb  ystyried  tua'r  uu 
"  ddamnedigaeth, — a  marwolaeth  Mab  Duw,  yn  ei  holl  ddibenion 
"  goruchel,  yn  cyd-alw  arnoch  i  ymroddi  ac  ymgysegru  y  tro 
"  hwn.  Os  bydd  J.  Jones  yn  myned,  chwi  a  fyddwch  rydd  i  aros 
"  gartref ,  ond  os  bydd  ef  yn  methu,  nis  gwn  pa  fodd  y  gallwch 
"  adael  i'r  fath  Achos  gymmeryd  ei  siaiuns.  Os  deuwch  trwy  yr 
"  Amwythig,  i  fod  yn  Llundain  erbyn  dydd  Gwener  y  Croglith, 
"  mi  a  ddeuaf  gyda  chwi  bob  cam  i'r  Brif ddinas,  canys  yr  ydwyf 
"fi  wedi  addaAV  myned  yno  i'r  Cyfarfod  Blynyddol.  Ond  nis 
"  gallaf  fi  aros  yno  am  dymhor,  gan  fy  mod  yno  mor  fynych,  a'm 
"  hamgylchiadau  yn  awr  newydd  newid  hefyd ;  ac  nis  gwn  yn 
"  iawn  pa  beth  a  wnaf ,  na  pha  le  y  byddaf  by w  rhagllaw.  Yr 
"  ydwyf  yn  gobeithio  na  plicnderfynwch  y  mater  hwn  un  flfordd 
"  ond  ar  eich  gliuiau ;  ac  na  ddywedwch  wrth  neb  nad  ewch  i 
"  Lundain,  cyn  cael  eich  holl  gydwybod  yn  rhydd  i  ddyweyd 
"  hyny  wrth  yr  Arglwydd  yn  gyntaf.  Os  oes  pethau  digon 
"  P"^ysig  i'ch  attal  yn  gyf reithlon  i  fyned  yno,  chwi  a  fyddwch 
"yn  ddigon  hyf  i  ddyweyd  liyny  wrth  yr  Arglwydd,  ac  i  alw  ei 
"  sylw  ef  at  y  pethau  hyny.  '  Dyma  nhw,  Arglwydd.  Oni 
"  wyddost  ti  na  allaf  fi  ddim  myned.  Onid  wyt  ti  wedi  fy 
"  ngosod    i    mewn    amgylchiadau    yn   awr   na    ddylwn    i    ddim 


IIANES   BYWYD   HENRY    REES.  207 

"  meddwl  am  fyned  ;    nid  myfi  sydd  yn  nacau  myned,  ond  tydi 
"  sydd  yn  nacau  rhoddi  caniatad  i  mi  fyned.' 

"  Ond  OS  ewch  chwi  i  ymresymu  ynoch  eich  hun,  ac  i  bender- 
"  fynu  y  pwnc  hwn  mewn  dull  lladradaidd,  heb  ei  wneyd  yn  , 
"  beth  rhyngoch  chwi  a  Duw,  fe  fyddai  hyny  yn  brawf  nad  oes 
"genych  ddim  yn  ddigon  pwysig  i'ch  attal  Maddeuwch  fy 
"  hyfdra,  fy  anwyl  frawd.  Gwybod  a  chofio  fy  hen  gastiau  fy 
"  hun  sydd  yn  peri  i  mi  ddyweyd  y  pethau  hyn.  Mi  a  \vn  beth 
"  y w  tuedd  i  benderfynu  pethau  heb  ymgynghori  a'r  Arglwydd 
"  (mewn  rhy w  amgylchiadau),  gan  y  gwyddwn  os  dygwn  y 
"  mater  ger  ei  fron  Ef ,  y  byddai  raid  i  mi  benderfynu  yn  groes 
"  i'r  dull  y  byddwn  i  yn  caru  iddo  fod.  Ond  rhaid  settlo  a  Duw 
"yn  nghylch  troion  felly  wedi  hyny,  ac  y  mae  o  yn  fwy 
"  gorchwyl  nag  a  feddyliech  chwi  byth. 

"  Cofiwch  fi  at  Mrs.  Hughes.  Y  mae  hi  yn  gwybod  y  pwys 
"  mawr  sydd  mewn  bod  Llundain  heb  neb.  Mi  a  obeithiaf  y 
"  eewch  glywed  oddiwrtli  Moses  Parry.  Fe  fydd  ef  yn  myned 
"  trwy  Ruthin  heddyw  o  Langollen,  ac  yn  cael  gwybod  pa  un  a 
"  fydd  J.  Jones  yn  meddwl  myned  i  Lundain  ai  peidio.  Mynwch 
"  wybod  hyny  yn  ddioed.  Ac  os  bydd  raid,  deuwch  gyda  mi  i 
"  Lundain  er  mwyn  Achos  yr  Arglwydd  lesu. 

«  Yr  eiddoch,  fy  mrawd  caredig,  Henry  Rees." 

Buasai  yn  syndod  pe  buasai  appel  mor  ddifrifol  yn  aneffeith- 
iol  hyd  yn  nod  ar  feddwl  Mr.  Hughes,  er  mor  hwyrfrydig  ydoedd 
i  gychwyn  oddicartref ;   ond   fe  gydsyniodd   Mr.   John    Jones, 
Rhuthin,  i  fyned  y  tro  hwnw  i  Lundain,  fel  nad  oedd  angen-- 
rheidrwydd  am  iddo  ef  fyned.     Bu  Mr.  Jones  yno,  y  pryd  hyny, 
am  ddau  lis,  ac  yr  oedd  ei  weinidogaeth  yn  dra  chymmeradwy. 
Aeth  Mr.  Rees  yno   i'r  Cyfarfod  Blynyddol,  ddydd  Gwener  y 
Croglith  a'r  Pasg ;  ac  y  mae  genym  un  llythyr  a  ysgrifenwyd 
ganddo  oddiyno  at  ei  wraig,  y  dydd  Mawrth  ar  ol  y  Pasg,  a'r, 
llythyr  cyntaf  sydd  ar  gael,  o'r  rhai  a  anfonwyd  ganddo  ati  hi.  j 
Fe'i  hysgrif  enwyd  ganddo  yn  y  Saesonaeg  ;  ac  ar  ddymuniad  y . 
teidu,  yr  ydyni  yn  hivriadu  argrafu  ei  lythyrau  yn  givhl  fel  yr  ' 


ly 


208  PENNOD  vr. 

ysgrifemvyd  hwynt  ganddo  ef,  weithiau  yn  y  Gymraeg  ac  weith- 
iau  yn  y  Saesonaeg,  a'r  ddwy  iaith  yn  fynych  yn  cael  eu  cym- 
mysgu  3'n  yr  un  llythyr. 

"London,  April  5,  1836. 
-^"My  Dearest  Mary, — Now  a  time  of  breathinor   from   ex- 
'  cessive  labour  having  come,  I  take  my  pen  to  send  you  a  little 

"  account  of  myself I  hope  you  and  little 

"  Anne  are  very  well.  I  love  you  both  greatly,  and  long  very 
•'  much  to  sec  you.  I  pray  (but  it  is  a  poor  prayer),  every  day 
"  for  you,  and  bless  God  for  you  both  daily.  Your  lives  and 
'■  health  and  happiness  are  to  me  incalculable  mercies.  A  terror 
"  falls  upon  me,  sometimes,  that  I  shall  sin  them  away.  I  felt 
"  some  pleasure  in  family  prayer  this  morning,  in  pleading  those 
"  words  before  him  whose  mouth  hath  spoken  them  : — '  Minnau, 
"  dyma  fy  nghyfammod  a  hwynt  medd  yr  Arglw^^dd :  Fy 
"  Ysbryd  yr  hwn  sydd  arnat,  a'm  geiriau  y  rhai  a  osodais  yn  dy 
"  enau,  ni  chiliant  o'th  enau,  nac  o  enau  dy  had,  nac  o  enau  had 
"  dy  had,  medd  yr  Arglwydd,  o  hyn  allan  byth.'  What  a  comfort 
/'■  to  be  in  the  line  of  the  promise !  My  father,  I  believe,  had  an 
'"interest  in  it ;  then  it  comes  down  to  nie ;  and  descends  again 
"  on  little  Anne  like  an  invaluable  inheritance.  Nothing  but  our 
"  unbelief  will  deprive  us  of  its  blessings.  I  feel  the  workings  of 
"  affection  towards  you  both  strongly,  but  I  wish  I  could  turn 
"  those  affections  more  to  your  spiritual  benefit ;  by  being 
"  stimulated  by  them  to  more  exertion  on  j^our  behalf.  I  prayed 
"  this  morning  that  I  and  you,  my  dear  love,  may  be  kept 
"  from  dishonouring  the  Gospel,  which  is  the  cause  of  separating 
"  us  so  often  from  one  another.  It  would  be  grievous  indeed,  if 
"  I  were  to  go  abroad  to  preach  the  Gospel,  and  my  own  family 
"  dishonouring  it  at  home.  O !  labour  for  more  and  more 
"  conformity  with  the  Gospel,  the  blessed  Gospel  of  Jesus  Christ 
"  your  Saviour. 

"  May  the  Lord  keep  you  from  falling  into  any  temptations  to 
"  .sin ;  and  from  troubles,  accidents,  and  permit  me  to  sec  you 
"  well  and  happy  once  more.     May  the  Lord  keep  my  dear  little 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  209 

"  engaging  infant  from  fire,  water,  wind,  falls,  and  all  accidents 
"  and  diseases. 

"  Yours,  &c.,  &c.,  Henry  Rees." 

Mae  y  llythyr  uchod  yn  dangos  yn  amlwg  y  pryder  mawr  a 
feddiannai  ei  feddwl  gyda  golwg  ar  iachawdwriaeth  ei  briod  a'u 
merch  fechan ;  ac  ymdrech  ei  enaid  mewn  gweddi,  yr  liyn  a 
barhaodd  ei  holl  fywyd,  gyda  Duw  ar  eu  rhan. 

Yn  lied  fuan  ar  ol  liyn,  Ebrill  26,  27,  yr  ydym  yn  ei  gael  yn 
Nghymdeithasfa  Llanfair-caereinion,  ac  yn  pregethu  yno  am 
ddau  ar  y  maes.  Yr  oedd  liefyd  yn  Nghymdeithasfa'r  Bala, 
Mehefin  15,  16.  Efe  oedd  yn  gofyn  y  cwestiynau  arferol  yn  y 
Cyfarfod  Ordeinio  yno,  pan  y  neillduwyd  Mr.  Richard  Jones, 
Llanfair;  a  Mr.  Elias  yn  rhoddi  y  Cyngor.  Ac  yr  oedd  yn 
pregethu  yno  am  ddau,  oddiar  Esaiah  xiv.  32,  ar  ol  Mr.  Thomas 
Phillips  (Dr.  Phillips  wedi  hyny),  yr  hwn  oedd  y  flwyddyn  hono, 
wedi  dechreu  ar  ei  waith  fel  goruchwjdiwr  i'r  Feibl  Gymdeithas 
dros  Gynu'u.  Yr  oedd  Mr.  Ebenezer  Richard  a  Mr.  Elias  wedi 
pregethu  am  ddeg.  Yr  oedd  pregetli  hynod  iawn  gan  Mr.  Elias, 
oddiar  Psalm  Ixxvii.  5  :  "  Ystyriais  y  dyddiau  gynt,  blynydd- 
oedd  yr  hen  oesoedd  ; "  ac  yr  oedd  yn  def nyddio  y  geiriau  fel 
mantais  i  gyferbynu  ansawdd  crefydd,  ac  agweddau  crefyddwyr, 
yn  y  tymhor  hwnw,  a'r  hyn  a  welwyd  yn  hen  amseroedd  yr 
adfywiadau,  "  blynyddoedd  deheulaw  y  Goruchaf."  Yn  mysg 
pethau  ereill,  sylwai  y  pregethwr,  yn  ei  ddull  neillduol  ac 
effeithiol  ei  hunan,  y  gallai  lliaws  o  honom  ni,  y  rhai  nad 
oeddem  yn  gwybod  am  amserau  gwell,  dybied  fod  pob  peth  yn 
dda  iawn,  ac  nad  oedd  eisieu  dim  rhagorach.  "Ar  sylfaeniad 
yr  ail  deml,"  meddai,  "yr  ydym  yn  darllen  fod  yno  rai  mor 
Haw  en,  fel  yr  oeddent  yn  dyrchafu  eu  lief  mewn  bloedd 
gorfoledd,  tra  yr  oedd  ereill  yn  wylo  ag  wylofain  mawr. 
Yr  oedd  y  bobl  ieuainc,  y  rhai  nad  oeddent  wedi  gweled  y  deml 
gyntaf,  yn  teimlo  yn  ddedwydd,  yn  euro  eu  dwylaw,  ac  yn 
llawenhau  ac  yn  gorf oleddu  gyda  bloeddiadau  uchel.  '  Ho ! 
nieddynt :  ni  a  gawn  deml  heb  ei  bath ;    welwch  chwi  y  meini 


210  PENNOD   YI. 

hardd  sydd  oddiamgylch ;  fe  fydd  yma  furiau  gorwych,  ac 
addumiadau  prydferth,  a  phob  peth  yn  y  modd  goreu!'  Ond 
dacw  hen  ofFeiriad  yn  dyfod  heibio  gyda  i  wallt  llaes,  a'i  farf 
wen,  a'i  lygaid  fel  dwy  ffynnon  yn  arllwys  dagrau  heilltion  yn 
ddidor.  *  Paham,'  meddai  rhai  o'r  gwfr  ieuainc  wrtho,  *  yr 
•wylwch  chwi  ar  y  fath  amser  a  liwn  ?  Adeg  gorfoledd  ydyw 
heddyw.  Dyma  bob  peth  yn  dda ;  ni  a  gawn  deml  ardderchog.' 
'  Ah,  fechgyn  ! '  ebe'r  hen  ofFeiriad,  yr  ydwyf  fi  yn  coiio  y  deml 
gyntsl,  ac  ni  ddaw  hon  byth  yn  debyg  i  hone'  '  Wei,  dyma'r 
meini,  a  dyma'r  seiri  ;  ac  f e  geir  pob  peth  arall  sy'n  eisiau ;  ac  y 
mae  anr  ac  arian  filoedd  wedi  eu  hoffrymu  at  y  gwaith.'  '  le, 
fechgyn  bach,  ond  pa  le  y  mae  arch  y  cyfammod  ?  pa  le  y  mae 
y  Uechau  sanctaidd  ?  pa  le  y  mae  y  crochan  aur  a'r  manna 
ynddo  ?  pa  le  y  mae  gwialen  Aaron  ?  pa  le  y  mae  y  cerubiaid  ? 
a  mwy  na'r  cwbl,  pa  le  y  mae  y  Shecinah  ?  Yr  oedd  y  gogoniant 
yn  yr  hen  deml,  pa  le  y  mae  hwnw  ya  awr  ?  Nid  oes  fodd  i  mi 
beidio  wylo,  ac  fe  fuasech  chwithau  yn  wylo  pe  gwelsech  y 
pethau  a  welais  i.'  O  Arghvydd,  ai  dyma  fel  y  mae  hi  gj'da 
ninau  yn  Nghymru  y  dyddiau  hyn  ?  ai  digon  genym  gj'nnull- 
iadau  mawrion  a'r  pregethu  trefnus,  y  canu  celfydd,  a'r  addum- 
iadau allanol  Hiosog  a  gwerthfawr  ?  A  ydj^w  y  gogoniant  yn 
amlwg?  Gwelsom  cyn  hyn,  bethau  rhyfedd  ac  ofnadwy  ar 
Green  y  Bala ;  ond  ai  nid  oes  lie  genym  i  arswj^do  rhag  ein  bod, 
erbyn  hyn,  wedi  ein  gadael  i  ni  ein  hunain,  a'n  Duw  yn 
ymguddio." 

Yr  oedd  y  bregeth  hon  i  Mr.  Elias  j'n  nei'thol  iawn,  ac  yn 
ymddangos  yn  cynnyrchu  iasau  o  brj^der  ac  arswyd  trwj^  y  dorf 
yn  gyffredinol  rhag  i'r  Arghvydd  ein  gadael,  yn  gystal  a  dymun- 
iad  cryf  yn  mynwesau  llaweroedd  am  weled  y  fraich  ddwyfol 
drachefn  yn  cael  ei  diosg,  a'r  hen  nerthoedd  drachefn  yn  cael 
eu  teinilo. 
.  /  Yr  oedd  pregeth  Mr.  Rees,  yn  y  prj'^dnawn,  yn  galonogol  iawn, 
'yn  enwedig  nicwn  cyferbyniad  i  bregeth  Mr.  Elias  yn  }'  boreu. 
Ei  bwnc  ef  ocd«],  y  Sicrwydd  sydd  genym  am  barliad  a  sefydlog- 
rwydd  a  llwyddiant  cglwys  Dduw :  "  Seilio  o'r  Arghvydd  Sion." 


HANES   BYWYD   HEXRY   REES.  211 

Ac  yr  oedd  yn  gosod  hyny  allan  gyda'r  fath  eglurder  a  nerth 
a  dy  Ian  wad,  nes  cynnyrchu  hyder,  ni  a  dybiem,  yn  mhob 
meddwl  braidd  yn  y  gynnulleidfa,  am  amser  mwy  llewyrclius  a 
llwyddiannus  eto  i  ddyfod  ar  Achos  crefydd,  na  dim  a  welwyd 
hyd  yn  nod  yn  "mlynyddoedd  yr  hen  oepoedd."  Ni  wnaeth 
un  cyfeiriad  neillduol  at  y  bregeth  yn  y  boreu,  ond  y  niae  yn 
amheus  genym  a  oedd  jno  gymmaint  ag  un  gwrandawwr 
meddylgar,  yn  y  dorf  fawr,  heb  fod  yn  gwneuthur  cyferbyniad 
iddo  ei  liunan  rhwng  y  ddwy  bregeth.  Y  mae  amryw  o'i 
sylwadau  yn  fyvv  iawn  eto  yn  ein  cof  :  "  Y  mae  mordaith  eglwys 
Dduw  trwy  y  byd  yn  dra  thebyg  i  fordaith  Paul  gynt  tua 
/  Rhufain :  yn  ei  dechreu  jn  hyf ryd,  yn  ei  chanol  yn  ystormus, 
yn  ei  diwedd  yn  ddiogel.  Ar  y  cyntaf  y  mae  y  deheuwynt  i'r' 
credadyn  yn  chwythu  yn  araf :  ond  yn  fuan  dyna  yr  Euroclydon 
yn  dechreu  rhuthro,  Ih'gredd  oddifewn  yn  ymgynhyrfu,  tem- 
tasiynau  o  uffern  yn  ymosod,  nes  y  mae  yn  ofni  syrthio  ar 
leoedd  geirwon.  Ond  yn  nghanol  y  rhyferthwy  mawr,  y  mae 
yn  clywed  rhyw  lais  i'w  gysuro,  y  mae  cilfach  a  glan  yn  dyfod 
i'r  golwg :  ac  er  syrthio  ar  le  deufor-gyfarfod,  ac  megis  ymddat- 
tod  gan  nerth  y  tonau,  y  diwedd  fydd  dyfod  i  dir  y  bywyd  yn 
ddiangol."  Drachefn :  "  Y  mae  rhyw  anfarwoldeb  i'r  eglwys  yn 
ei  chysylltiad  a  Christ  ei  Phen.  Nid  oes  dim  lladd  ami.  Pa 
beth  a  ddaw  o  honi  wedi  marw  Abel  ?  Edrychwch  a  chwi  a'i 
gwelwch  yn  ymddangos  mewn  '  had  arall.'  Beth  a  ddaw  o  honi 
pan  y  mae  y  byd  yn  boddi  ?  O  y  mae  yn  ddiogel  yn  yr  arch. 
Yn  mha  le  y  mae  ar  ol  y  diluw  ?  O  y  mae  yn  trigo  mewn  lluestai 
yn  Nghanaan.  Os  collwch  hi  yn  Nghanaan,  chwi  a'i  cewch  hi 
yn  yr  Aipht.  Os  na  chewch  hi  yn  yr  Aipht,  chwi  a'i  gwelwch 
lyn  dyfod  i  fynu  o'r  anialwch  tua  Chanaan  yn  ol.  Os  collwch 
chwi  hi  o  Siloh,  chwi  a'i  cewch  yn  Jerusalem  ;  os  collwch  chwi  hi 
|o  Jerusalem,  fe'i  ceir  yn  Babilon.  Os  collwch  hi  o'r  ddaear,  chwi 
la'i  cewch  yn  y  nefoedd."  Eto  : — "  Y  mae  bwriadau  tragywyddol 
y  Jehovah  yn  sicrhau  llwyddiant  yr  eglwys.  Pan  oedd  gelyn- 
ion  yr  luddewon  am  attal  adeiladaeth  yr  ail  deml,  fe  chwiliwj^d 
yn  nhy  y  llyfrau,  ac  fe  gaed  gafael  ar  ddeddf  Cyrus,  yn  gorch- 


212  PENNOD   VI. 

3^myn  ei  hadeiladu,  a  rhoddi  y  draul  o  du  y  brenhin,  nes  rhoddi 
terfyn  ar  unwaith  ar  allu  eu  gelynion  i  attal  y  gwaith  i  fyned 
rhagddo.  Felly  eto.  Os  eir  i  geisio  rhwystro  Aclios  yr  efengyl 
yn  y  byd,  fe  ddaw  yr  hen  ysgrif  frenhinol  o  drysordy  yr 
arfaeth  dragywyddol  i'r  golwg.  '  Mynegaf  y  ddeddf :  rhoddaf  y 
cenliedloedd  yn  etifeddiaeth  i  ti,  a  therfynau  y  ddaear  i'th 
feddiant.'  "  Fe  geir  y  bregeth  yn  gyflawn,  megis  ag  y  gadaw- 
Avyd  hi  ganddo  ef,  yn  yr  ail  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  7 — 24. 
Y  mae  y  dyfynion  uchod  wedi  eu  rhoddi  genym  nid  yn  hollol 
fel  y  ceir  hwynfc  yno,  ond  yn  ol  yr  argrafF  o  honj^nt,  megis  y 
y  maent  ar  ein  co£  ni. 

Yn  y  Bala  y  tro  hwn,  yn  nghyfarfod  y  Pregethwyr  a'r 
Blaenoriaid  am  ddau  yn  y  prydnawn,  yr  oedd  Mr.  Ebenezer 
Richard,  fel  y  byddai  yn  arfer  bob  bhvyddyn,  yn  gwahodd  y 
cyfeillion  i'r  Gymdeithasfa  ddilynol  yn  y  Deheudir.  Un  o'r 
pethau  mwyaf  cynhyrfiol  yn  y  cyfarfod  hwnw,  yn  flynyddol, 
fyddai  ei  annerchiad  ef  ar  hyny.  Byddai  rhyw  newydd-deb 
ac  effeithiolrwydd  ma^Yr  bob  amser  ynddo.  Y  tro  hwn 
dyna  efe  fel  arfer  yn  codi,  a  phawb  yn  llygadu  ac  yn 
clustfeinio  arno.  "  Wei,"  meddai,  "  y  mae  yn  debyg  eich  bod  i 
gyd  yn  dy  wedyd  yn  eich  meddyliau, '  Dyma  y  gog  eto ;  yr  un 
don  sydd  ganddi  hi  fyth  ;  dim  ond  yr  un  cw-cw,  y  naill  flwyddyn 
ar  ol  y  llall.'  Ond  os  yr  un  don  sydd  ganddi,  ffrindiau,  nid  yw 
./  ei  s-^n  yn  arwyddo  dim  drwg,  y  mae  yn  hy trach  yn  dyweyd 
fod  yr  haf  yn  agos.  Ac  at  waith  haf  yr  efengyl  yr  wyf  linnau 
am  eich  gwahodd  eleni  eto.  Y  mae  genym  Gymmanf a  i'w  chynnal 
ar  y  chweched  a'r  seithfed  o'r  mis  nesaf,  mis  Gorphenaf ,  yn  y 
Twrgwyn,  yn  Sir  Aberteifi  ;  hen  le  cysegredig,  hen  gartref 
dynion  Duw,  ond  lie  na  bu  Cymmanfa  gan  y  Methodistiaid 
erioed  o'r  blacn.  Hi  a  fydd  y  gyntaf  yno ;  ac  y  mae  arnaf 
eisieu  cyhoeddiadau  fy  mrodyr  anwyl  o'r  Gogledd  i  anrhydeddu 
ei  dechreuad.  Nid  ydwyf  fi  ddim  am  gymmeryd  fy  ngommedd 
f'-enych  y  tro  hwn.  Rhaid  i  chwi  gyd-ddwyn  a  mi  am  fod  yn 
daer  iawn  arnoch  y  waith  hon  i  ddyfod  atom,  oblegyd  eich 
gwahodd  i  ddinas  beddrod  fy  nhadau  yr  wyf.     Chwi  gewch 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  213 

bregethu  yn  ymyl  y  fan  lie  y  gorwedd  Ihvch  y  gwrol  Dafydd 
Morris,  a'r  enwog  Ebenezer  Morris,  y  cawri  hyny  fu  yn  bloeddio 
ar  y  Cymry  i  ddihiino  o'u  cwsg.  Ac  heblaw  hyny,  nid  wyf  am 
eich  blino  cliwi  mwy.  Yr  wyf  wedi  codi  dan  deimladau  difrifol 
y  tro  hwn  ;  y  mae  rhy w  argraff  gref  ar  fy  meddwl  mai  dyma  y 
tro  olaf  am  byth  i  mi  eich  annerch  fel  hyn  yn  y  Bala.  Yr  wyf 
wedi  cj^rhaedd  blwyddNm  fy  mrodyr" — gan  gyfeirio  at  Mr. 
Ebenezer  Morris  a  Mi-.  David  Evans,  Aberaeron,  y  rhai  a  fuant 
feirw  eu  dau  yn  yr  unfed  flwydd  ar  bymtheg  a  deugain  o'u 
hoedran — "  Ac  y  mae  rhywbeth  ynof  yn  dywedyd  y  bydd  yn 

I  flwyddyn  i  minnau :  a  chyn  y  bydd  Sassiwn  eto  yn  y  Bala,  y 
byddaf  fi  wedi  myned  oddiar  y  maes — yn  gorwedd  a  'nghleddyf 
dan  fy  mhen." 

Tra  yn  llefaru  fel  hyn,  yr  oedd  ei  lygaid  mawrion  prydferth 
yn  arllwys  y  dagrau  gloewon ;  ac  nid  oedd  odid  un  llygad  sych 
yn  mysg  yr  holl  frawdoliaeth.  Heblaw  ei  gyfarchiad  cyfFredinol, 
fe  gyfeiriodd  ei  hunan  mewn  modd  neillduol,  yn  enwedig  at  Mr. 
Elias  a  Mr.  Rees,  gan  eu  taer  gymhell  i  ddyfod.  Nis  gallai 
mewn  un  modd  gael  addewid  gan  Mr.  Elias  ;  eithr  ni  fynai  ei 
ommedd  gan  Mr.  Rees ;  ac  felly,  trwy  ei  daerineb,  f e  Iwyddodd  i 

/gael  ganddo  addaw  myned.  A  phan  ddaeth  yr  amser  efe  a  aeth. 
Yn  y  Gymdeithasfa  bono,  yr  oedd  yn  pregethu  ar  y  maes,  am 
dri  ar  y  gloch  y  prydnawn  cyntaf ,  ar  ol  Mr.  Richard  Jones, 
Llanllngan,  wedi  hyny  Llanfair-caereinion,  oddiar  2  Cor.  v. 
14,  15 ;  ac  am  ddeg  ar  y  gloch  drannoeth,  ar  ol  yr  efengylwr 
enwog,  Mr.  Evans,  New  Inn,  oddiar  Esaiah  Ixv.  17.  Pan  yn 
pregethu  y  pryd  hwn  yn  y  Twrgwyn,  y  prydnawn  cyntaf,  fe 
ddarf u  i  ryw  rai,  ar  un  o'r  stages  yno,  arwyddo  cymmeradwy- 

y/aeth  iddo  trwy  ryw  fath  o  guro  dwylaw.  Yr  oedd  hyny  yn 
fiinder  mawr  iddo  ef.  Ni  a'i  elywsom  ni  ef  ei  hunan  yn 
dywedyd  mai  dyna  un  o'r  pethau  mwyaf  poenus  y  cyfarfu  a 
hwynt  yn  ei  holl  oes.  Yr  oedd  y  bregeth  yn  un  nodedig  o 
ddifrifol,  ac  fe  ddygwyddodd  y  peth  yn  y  man  mwyaf  difrifol  o 
honi.  Yr  oedd  yn  ofni  fod  rhai  eneidiau  wedi  colli  bendith 
oblegyd  y  gymmeradwyaeth  ynfyd  a  ddangosasid   iddo   ef. — 


214  PENNOD   VI. 

Gyda  golwg  ar  Mr.  Richard,  dygwyddodd  yn  hollol  iddo  ef ,  yn  ol 
yr  hyn.  a  rag-dybiai  ac  a  rag-ddywedasai  am  dano  ei  hunan  ;  bu 
farw  yn  y  mis  Ma-wrth  canlynol,  er  colled  ddirfawr  i  Gymni,  ac 
er  galar  dwys  i'r  hoU  Gyfundeb  ag  y  buasai  mor  ddefnyddiol 
ynddo,  ac  yr  oedd  }■  fath  addurn  iddo. 

Yn  y  Gymdeithasfa  y  cyfeiriasom  ati  jti  y  Bala,  ac  yn  yr  un 
cyfarfod  a  r  hwn  a  annerchid  gan  Mr.  Richard,  fe  hysbysodd  Mr. 
Rees  ei  fod,  ar  gais  taer  ac  nnfrydol  yr  eglwysi  yn  Liverpool, 
wedi  penderfynu  symmud  3'no  i  fyw.  "  Ni  ddaethum  i  ddim," 
meddai,  "i'r  penderfyniad  hwn  yn  fyrbwyll,  ond  wedi  ym- 
gynghoriad  cydwybodol  a  difrifol  ar  Arglwydd ;  a  chydcl  chyd- 
syniad  ac  annogaeth  y  rhai  hyny  yn  mhlith  fy  mrodyr  a'm 
cyfeillion,  a  olygid  genyf  fi  fel  y  rhai  goreu  i  mi  j-mgynghori  a 
hwynt  yn  yr  achos."  Dywedai  ei  fod  yn  dymuno  gwneuthur  yr 
hysbysiad  hwnw,  yn  unig  er  boddlonrwydd  i'r  brodyr  yn  y 
Gymdeithasfa,  ac  er  terfyn  ar  ry w  siarad  a  allai  fod  yn  y  wlad ; 
ond  nad  oedd  yn  dysgwyl  nac  yn  dymuno  iddjoit  basio  unrhyw 
benderfVniad  gyda  golwg  amo;  eithr  teimlai  yn  ddiolchgar 
iawn  am  eu  gweddiau  drosto  am  wjmeb  yr  Arglwydd  gydag  ef, 
pa  le  bynnag  y  byddai.  Dywedodd  Mr.  Elias  nas  gallai  lai  na 
theimlo  yn  ddwys  iawn  dros  y  cyfeillion  yn  yr  Amwythig,  yn 
wyneb  y  golled  oeddent  ar  ddioddef  yn  ymadawiad  eu  hanwjd 
f rawd  oddiyno ;  yr  un  pryd,  ac  ystyried  yr  holl  achos,  ac 
amgylchiadau  ac  anghenion  neillduol  Liverpool,  ei  fod  ef  o'r 
galon  yn  llawenhau  yn  y  penderfyniad  y  daethai  iddo,  ac 
oedd  yn  awr  wedi  hysbysu  iddynt ;  a'i  fod  yn  hyderu  na 
byddai  i'w  gais  am  eu  gweddiau  drosto  gael  ei  droi  yn  ol  gan 
neb  o  honynt. 

Cyn  diwedd  y  flwyddyn  hon,  yr  ydym  yn  ei  gael  drachefn 
mewn  Gymdeithasfa  yn  y  Deheudir,  yn  Nghraghy^vel,  yn 
Sir  Fryclieiniog ;  lie,  dybygid,  nad  oedd  wedi  rhag-fwriadu 
,myned.  Gan  mai  am  y  daith  hon  yn  unig,  o'i  holl  deithiau 
gyda'r  efengyl  yn  Xghymru,  y  dygwyddodd  i  ni  weled  adrodd- 
iad  o'i  eiddo  ef  ei  huuan,  yr  ydym  yn  ei  ddodi  i  mewn  yma,  yn 
hyderus  y  bydd  yn  ddyddorol  gan  lawer  on  darllcnwyr. 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  215 

"Cyhoeddiad,   Hydref,   1836. 

"  Cychwynais  oddi  cartref  yn  unig  am  Sablootli,  ond  aethum  i 
Gymdeithasfa  Crughywel  cyn  dychwelyd,  a  hyny  yn  y  llwybr 
canlynol : — 

Hydref    18.  Cj'chwynais  i  Gyfarfod  Miso]  y  Tralhvm. 

„  19.  Llefaru  yno  am  10,  Matthew  xxvi.    (Xid  yw  jn 

nodi  yr  adnod)  ac  am  6,  Heb.  xii.  15. 
„  20.  Llanidloes,  6.     Heb.  xii.  15. 

„  21.  Araetli  ar  Ymattaliad  yno  (Llanidloes). 

„  22.  Drefnewydd,  6.     Society/. 

„  23.  Drefne^yydd,  9.     Gen.  xvii.  4 ;  eto,  2,  Matt,  xxvi ; 

eto  6,  Heb.  xii.  15. 
2-L  Llanfair  Muallt,  G.     Gen.  xvii.  4. 
„  25  a  26.  Gymdeithasfa  Crughywel.       Llefaru  yno  y 

26,  am  10,  Heb.  xii.  15 ;  eto  6,  Dat.  ii.  4. 
„  27.  Bwlch,    11.      Matthew    xxvi ;     Aberhonddu,    6. 

Gen.  xvii.  4. 
28.  Capel  Isaf,  11.     Marc  i.  21;   Llanfair  Muallt,  6. 

Dat.  ii.  4. 
„  29.  Rhaiadr,  12.    Marc  i.  21 ;  Llanidloes,  6.    Areithio 

ar  Ymattaliad. 
„  30.  Llanidloes,  9.     Dat.  ii.  4 ;  eto  2,  Esaiah  xiv.  32  ; 

eto  6,  1  Petr  i.  18,  19. 
„  31.  Gleiniant,  Marc  i.  21. 

Tachwedd     1.  Neuadd,  10.     Marc  i.  21 ;  eto  2,  Marc  x.  (nid  yw 

yn  nodi  yr  adnod). 
„  2.  Llangurig,     2.       Heb.     xii.     15 ;     Llanidloes,    (i. 

Gen.  xvii.  4. 
„  3.  Drefnewydd.     Araeth  ar  Ymattaliad. 

„  4.  Adref.     Pawb  yn  iach." 

Yn  y  Gymdeithasfa  hon  yn  Nghrughy wel,  yr  oedd  yn  preg- 
ethu  yn  y  boreu,  ar  ol  Mr.  Ebenezer  Richard,  ac  yn  yr  hwyr  ar  ol 
Mr.  Thomas  Phillips  (Dr.  Phillips  wedi  hyny).  Yr  oedd  Mr.  Lewis 
Edwards  (Dr.  Edwards  ar  ol  hyny)  a  Mr.  Thomas  Richard,  yn 


216  PENNOD   VI. 

pregethu  y  prydnawn  cyntaf;  a  Mr.  William  Evans,  Ton-yr- 
efail,  a  Mr.  John  Jones,  Talsarn,  am  ddau  yn  y  prj'dnawn.  Y 
mae  yr  Adroddiad  syml  yna  yn  ddigon  i  ddangos  y  safle  uchel 
fel  pregethwr  oedd  Mr.  Rees,  erbyn  liyn,  wedi  gyrhaedd  yn  ein 
gwlad. 

Nid  oedd  yn  cael  ei  adael,  pa  fodd  bynnag,  heb  rai  ymosod- 
iadau,  er  nad  oeddent  ond  ychydig  mewn  cymhariaeth  i'r  rhai  a 
gai  ambell  un  o'i  frodyr,  yn  y  blynyddoedd  h3'ny.  Anfynych  y 
byddai  yn  ysgrifenu  dim  i'r  Wasg  mewn  gwedd  ddadleugar ;  ac 
yr  oedd  ei  bregethau  yn  rhedeg  mor  hollol  yn  nghanol  yr 
efengjd,  ac  er  o  nodwedd  Galvinaidd,  eto  3'n  cymmerj'd  golwg 
mor  eang  a  manwl  ar  y  gwirionedd  neillduol  a  fyddai  ganddo 
dan  sylw,  ac  yn  arbenig  yn  amcanu  ei  ddwyn  i  gyfarfyddiad 
uniongyrchol  a  chydwybodau  ei  wrandawwyr,  fel  na  byddai 
odid  ysbryd  yn  neb  i  ddadleu  yn  ei  erbyn.  Yr  oedd  hefyd  mor 
barchus  o  Enwadau  ereill,  ac  mor  llawn  o  ysbryd  yr  efengyl, 
fel  na  chlywwyd  mo  bono  erioed,  gartref  nac  oddicartref,  yn 
gwneuthur  un  cyfeiriad  anfrawdol  at  neb  o  honynt,  ac  nis  gallai 
oddef  dim  or  fath  yn  neb  arall.  Trwy  hyn  oil,  diangodd,  ar 
hyd  ei  oes,  heb  ond  ychydig  iawn  o  ymosodiadau  amo  trwy  y 
Wasg.  Ac,  hj'd  ag  y  gwelsom  ni,  yr  oedd  yr  ychydig  h\Tiy  yn 
rhai  tra  annheg.  Yn  y  "  Dysgedydd  "  am  Ragfyr,  1836,  tudal. 
376 — 378,  y  mae  rhyw  un  dan  yr  enw  Tegerin,  yn  dyfod  allan  a 
Sylwadau  ar  bregeth  o'i  eiddo  ar  Gybydd-dod,  oddiar  Psalm 
cxix.  36.  Wedi  gwrandaw  y  bregeth  yr  ydoedd,  y  mae  yn 
ddiammcu ;  oblegyd  ni  chyhoeddwyd  mo  honi  hyd  Chwefror, 
1841 ,  pryd  y  daeth  allan  yn  y  "  Pregethwr,"  tudal.  23 — 32.  Y 
mae  i'w  chael  hefyd  yn  yr  ail  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  155 — 
173;  ac  y  mae  yn  un  o'r  rhai  goreu  o'i  rai  goreu  ef.  Mae  311 
^anmhosibl  ei  darllen  heb  deimlo  fod  gan  y  pregethwr  allu  tra 
annghyffredin  i  olrhain  gweithrediadau  llygredigaeth  j^n  y 
galon,  a'i  fod  3'r  vin  mor  gj'dnabyddus  a'r  unig  di-efn  ddw\'f()l 
i'w  farweiddio.  Nid  3'd}^m  ni,  3'u  3^  brcgctli  argratfbdig,  \-n  cacl 
dim  o'r  ymadroddion  ag  y  cwyna  "  Tegerin  "  o'u  pleg3^d  ;  ac,  er 
fod  syniadau  Mr.  Rocs  y  pryd  In^ny  3m  ]i3'trach  j'n  tucddu  at 


HANES    BYWYD   HENRY    REES.  217 

Galviniaeth  uwch  nag  y.  daethant  ar  ol  hyny,  eto  y  mae  braidd 
yn  sicr  genym  nad  oedd  ynddynt  ddim,  yr  amser  uchaf  arno,  a 
allasai  arwain  unrhyw  wrandawwr  meddylgar  i  ddychymygii  ei 
fod  yn  dysgu  fod  y  berthynas,  pa  beth  bynnag  yw,  a  all  fod 
rhwng  llygredigaeth  a  natur  dyn,  yn  tueddu  yn  y  radd  leiaf  i 
ddinystrio  ei  gyfx-ifoldeb  personol  ef  am  ei  ymroddiad  iddo.  Ni 
wnaeth  efe,  hyd  ag  yr  ydym  ni  yn  gwybod,  unrhyw  sylw  o'r 
ymosodiad  hwn  arno. 

Yr  oedd  yr  amser  yn  awr  yn  prysur  nesau  iddo  i  adael  yr 
Amwythig  a  symmud  i  Liverpool.  Ac  fel  yr  oedd  yr  amser  yn 
agosau,  yr  oedd  ei  bryder  yntau  yn  cynnyddu.  Yr  oedd  yn  teimlo 
yn  ddwys  dros  y  cyfeillion  yn  yr  Am^vythig,  ac  agos  ag  edifar- 
hau,  wrth  weled  y  gafael  oedd  ganddynt  ynddo,  ei  fod  erioed 
wedi  addaw  symmud  oddiwrthynt.  Nid  oedd  ychwaith  yn 
hollol  ddibryder  gyda  golwg  ar  yr  efFaith  a  gai  symmud  i 
Liverpool  ar  ei  iechyd  ef,  a'i  briod,  a'u  merch  fechan :  ac  yr  oedd 
yn  arbenig  yn  teimlo  yn  y  rhag-olygiad  sicr  ar  yr  yehwanegiad 
llafur,  a'r  cyfrifoldeb  mwy,  oeddent  yn  ei  aros  yno.  Ond  yr 
oedd  yr  addewid  wedi  ei  rhoddi,  ac  erbyn  liyn  yn  adnabyddus 
trwy  Gj'mru,  ac  yr  oedd  dysgwyliad  mawr  yn  Liverpool  am 
dano.  Yr  oedd  rhai  o'r  cyfeillion  yno,  er  ys  amryw  flynydd- 
oedd  cyn  hyny,  wedi  gwneuthur  eu  meddyliau  i  fynu,  mai  efe  o 
bawb  oedd  y  dyn  iddynt  hwy.  Yr  oeddent  yn  cael  eu  cefnogi 
yn  hyny,  gan  rai  o  wyr  blaenaf  y  Cyfundeb.  Y  mae  Mr. 
Roberts,  Hope  Street,  wrth  gyfeirio  at  ei  symmudiad  i  Liver- 
pool, yn  adrodd  i  ni  y  syniad  oedd  gan  Mr.  Elias  ar  hyny. 
"  Mae  yn  dra  chofus  genyf,"  meddai  Mr.  Roberts,  "  yr  ym- 
ddyddan  a  fu  rhyngof  a'r  diweddar  hybarch  John  Elias,  yn  y 
flwj^ddyn  1832.  Yr  oeddem  er  ys  rhai  blynyddoedd  wedi  colli 
trwy  farwolaeth  yr  hen  bregethwyr  ffyddlawn  a'n  harwein- 
ient,  y  rhai  a  fuont  ddefnyddiol  iawn  yn  cadw  iawn  drefn  a 
dysgyblaeth  yn  ein  heglwj'si.  Gofynais,  yn  yr  ymddyddan  y 
eyfeiriais  ato,  i'r  gwr  enwog  hwnw,  pwy  a  gaem  i  Liverpool,  er 
mwyn  cyfarfod  a'r  angen  mawr  yr  oeddem  ynddo  gyda  golwg 
ar  ein  heglwysi  a'n  cynnulleidfaoedd  ;    oblegyd,  erbyn  hyn,  yr 


218  PENNOD  VI. 

oedd  yma  dri  o  Gapelau,  sef  Pall  Mall,  Bedford,  a  Rose  Place ; 
ac  yr  oedd  ar  y  pryd  gynnydd  cyflym  ar  ein  haelodau  eglwysig, 
ac  ar  y  gwrandawwyr,  trwy  ddyfodiad  nifer  lliosog  o'n  cyd- 
genedl  i  breswylio  yn  y  dref.  Atcb  Mr.  Elias  oedd, — '  Nis 
gallaf  f eddwl  am  neb  ond  Mr.  Rees  o'r  Amwythig  ; '  yr  hyn 
oedd  jn  dangos  y  syniad  uchel  oedd  gan  Mr.  Elias  am  dalentau 
Mr.  Rees,  a'i  gymhwysderau  arbenig  i  lanw  He  mawr  yn  ein 
Cyfundeb."  Xid  oedd  Mr.  Roberts  ar  adeg  yr  ymddyddan  a 
Mr.  Elias,  y  cyfeiria  ato,  ei  hunan  yn  swyddog  eglwysig,  pe 
,amgen  yr  ydym  braidd  a  meddwl  y  gwnaethid  ymdrech  i  gael 
Mr.  Rees  i  Liverpool  rai  blynyddoedd  yn  gynt.  Yr  oedd  yr  hen 
frodyr  ffj'ddlawn  ag  oeddent  yma  yn  blaenori  y  prj'd  byny,  er 
eu  boll  barcli  i'r  efengyl,  a  u  syniadau  yn  hjmod  o  gyfyng  gyda 
golwg  ar  gyuhaliaeth  y  weinidogaetli ;  a  pbeth  dieithr  iawn 
iddynt  hwy  oedd  y  meddwl  am  un  yn  ymroddi  yn  gwbl  i 
wasanaetli  yr  efengyl,  heb  yr  un  alwedigaeth  fydol  ganddo  i 
ddibynu  arni  am  ei  fywioliaeth,  ond  yn  byw  yn  gwbl  wrth  yr 
efengyl.  Nid  oeddent,  yn  wir,  yn  fwy  cyfyng  na'u  cyd-swydd- 
ogion  yn  yr  boll  Gyf undeb ;  canys  nid  ydym  yn  gwybod  am 
gymmaint  ag  un  o'n  gweinidogion,  y  pryd  hwnw,  yn  Xebeudir 
na  Gogledd  Cymru,  nac  yn  un  o  dref^^dd  Lloegr,  ag  oedd  beb 
rywbetb  o'i  eiddo  ei  bunan,  heblaw  cyfraniadau  yr  eglwysi  a 
wasanaetbid  ganddo,  tuag  at  ei  gynhaliaetli.  Mr.  Rees  ei  bunan, 
yn  ddiammeu,  gyda  r  fatb  gynnaliaeth  ag  a  roddid  iddo  yn  yr 
Amwytbig,  oedd  j^'r  unig  un  oedd  yn  dibynu  yn  unig  ar  yr 
efengyl.  Yn  awr,  pa  fodd  bynnag,  yr  oedd  yr  boll  tiaenoriaid, 
a'r  boll  eglwysi  yn  Liverpool,  ncu  yn  bytracli  yr  holl  cglwys, — 
oblegyd,  mewn  ystyr,  un  eglwys,  neu  un  gorffbriaeth,  oeddent 
I  oil  y  pryd  byny, — wedi  dyfod  yn  unfrydol  i'r  penderfyniad,  i'w 
gael  cf  i  ymsefydlu  yn  eu  plitb,  ac  yutau  wedi  cytuno  i  byny. 
Ac  yn  y  Nadolig,  1836,  efe  a  symmudodd  yno,  lie  y  bu  byd 
ddiwedd  ei  oes,  yn  llafurio  gyda  ti'yddlondeb  a  gallu  a  pharch- 
edigaeth,  braidd  anngbydmarol ;  a  lie,  y  mac  yn  ddiammlieuol,  y 
bydd  ei  enw  yn  beraroglaidd  byd  farwolaeth  y  diwcddaf  o'r  rbai 
sydd  yn  ei  gotio,  a  tlirwy  y  son  am  dano,  am  amser  maith  wedi 


nANES   BYWYD    HENRY    REES.  219 


PENNOD   YII. 

O'i  Syvnnudiad  i  Liverpool  hyd  ei  yimveliad  dg  America : — • 

1837—1839. 

DeRBYNIAD  CROESAWGAR  GAN  Y  FRAWDOLIAETH  YN  LIVERPOOL 
— ANGHENION  NEILLDUOL  Y  LLE — TEEM  AR  AMGYLCHIADAU 
YB.  ACHOS— Y  PARCH.  THOMAS  HUGHES — YR  HEX  FLAENOR- 
lAID — Y  PARCH.  RICHARD  WILLIAMS— YR  ACHOS  YN  CYN- 
NYDDU,  AC  ANGEN  ARBENIG  AM  RYW  UN  I  OFALU  AC  I 
ARWAIN — Y  LLAFUR  MAWR  A  DDISGYNAI  ARNO — YMRODDI 
YN  DDYFAL  I'w  WAITH — ENNILL  CYMMERADWYAETH  CYFFRED- 
INOL — MARWOLAETH  EI  FAM — CYMDEITHASFA  DINBYCH,  1837 
— MARWOLAETH  Y  PARCH.  EBENEZER  RICHARD — COFNODION 
O'l  EIDDO  EF  EI  HUNAN  O'l  DEIMLADAU  Y  FLWYDDYN  GYNTAF 
IDDO  YN  LIVERPOOL — CYMDEITHASFAOEDD  1837— ^CYMUN  YN 
PALL  aiALL,  1838 — OEDFAON  HYNOD — Y  DIWEDDAR  BARCH. 
JOHN  HUGHES  YN  SYMMUD  I  LIVERPOOL — YN  GAEL  EI  ALW 
YN  GYD-WEINIDOG  AG  EF — CYFEILLGARWCH  MAWR  RHYNG- 
DDYNT — DY'LANWAD  lACHUSOL  GAN  1"  NAILL  AR  Y  LLALL — 
Y  DIWEDDAR  MR.  AVILLIAMS  O'r  WERN  YN  GYMMYDOG  A 
CHYFAILL  IDDO — MEDDWL  UCHEL  lAWN  AM  DANO — EI  FEIRN- 
lADAETH   GYFEILLGAR   ARNO. 

Fe  dderbyniwyd  Mr.  Kees  gan  yr  eglwysi  a'r  cynnulleidfa- 
oedd  yn  Liverpool  gyda  y  serchawgrwydd  a'r  gorfoledd  mwyaf. 
Yr  oedd  nifer  mawr,  os  nad  y  nifer  mwyaf,  o'r  rliai  j'' 
daethai  i'w  gwasanaethu  yn  gwbl  adnabyddus  o  hono,  ac  yn 
gwybod  am  y  rhagoriaethau  mawrion  a  berthynent  iddo,  gan 
ei  fod  wedi  arfer  ymweled  yn  achlysurol  a'r  dref  bellach  er  ys 
dros  ddeuddeng  mlynedd,  ac  er  ys  tua  chwe'  blynedd  wedi 
gwneuthur  byny,  am  amryw  wythnosau,  bob  blwyddyn.  Ac, 
mewn  gwirionedd,  yr  oedd  angen  dirfawr  am  ryw  un  o'i  fath  yn 
y  lie.    Ar  ol  marwoiaetli  y  Parch.  Thomas  Hughes,  Tach.  2, 1828, 


220  .  PENXOD  VII. 

yr  oedd  yr  Achos  wedi  bod,  i  fesur  mavvr,  heb  neb  a  gj'dna- 
byddid  yn  nniong-yrchol  f el  Arweinydd  iddo ;  ac  yr  oedd  rhyw 
amgylchiadau  annghysurus  yn  ddiweddar  wedi  digwydd,  yn 
gofyn  doethineb  mawr  i  fyned  trwyddynt,  heb  niweidio 
tangnefedd  a  Ihvyddiant  yr  eglwysi.  Yr  oedd  Mr.  Thomas 
Hughes,  tra  y  bu  byw,  yn  frenhin  hollol  yma.  Yr  oedd  wedi 
bod  gyda  r  gwaith  agos  o'i  ddechreuad  cyntaf,  ac  er  ys  yn  lied 
fuan  wedi  yr  amser  yr  ymunasai  ag  ef,  wedi  bod  a'r  Haw  benaf 
ganddo  yn  ei  dd3'giad  yn  mlaen ;  ac  yr  oedd  wedi  llwyddo  yn 
ddirfawr  tan  ei  ofal.  Deuddeg  ar  hugain  oedd  nifer  yr  aelodau 
eglwysig  yn  1787,  pan  y  daethai  efe  gyntaf  i'r  dref,  y  flwyddyn 
yr  adeiladwyd  y  Capel  cyntaf  yn  Pall  Mall.  Yr  oedd  y  Gym- 
deithas  eglwysig  wedi  ei  fFurfio  er  y  flwyddyn  1782,  ac  yn  cj'far- 
fod  yn  gyson  yn  nhy  Mr.  William  Llwyd,  92,  Pitt  Street,  a 
"William  Llwyd  ac  un  Owen  "William  Morgan,  o  Sir  Fon,  meistr 
Hong,  yn  ei  blaenori.  Yn  Pitt  Street  yr  oedd  y  pregethu  hefyd 
bob  amser,  hyd  nes  yr  aeth  y  ty  yn  rhy  fychan  i  gj^nnwys  y 
gwrandawwyr,  pan  y  symmudwyd  y  moddion  cyhoeddus  i  hen 
ystordy  yn  North  Street,  yn  ngwaelod  Dale  Street,  oedd  yn  eiddo 
i  un  a  clwid  "  Merchant  Billy ; "  lie  gwael  ac  annghysurus  iawn. 
Eithr  parheid  i  gynnal  y  cyfarfodydd  eglw3'sig  yn  nhy  Williani 
Llwyd ;  ac  yno  y  cymmerodd  Mr.  Thomas  Hughes  ei  docyn 
aelodaeth  o'r  Bala ;  a  threfnodd  rhagl'nniaeth  iddo  gael  lie  i 
letya  hefyd  yn  yr  un  ty.  Nid  oedd,  wrth  adael  y  Bala,  yn 
ameanu  aros  yma  ond  amser  byr,  er  mwyn  cael  ychydig  fantais 
i'w  berffeithio  ei  hunan  yn  ei  gelfyddyd,  fel  saer  coed.  Eithr  fel 
arall  y  bu.  Yma  y  treuliodd,  a  chyda  defnyddioldeb  mawr,  ei 
holl  ddyddiau  o  hyny  allan.  Yn  1789  efe  a  ddechreuodd  breg- 
ethu.  Ymroddodd,  yn  ol  yr  amser  a  allai  gael,  i  ddarllen  a 
myfyrio  yr  Ysgrythyrau  Sanctaidd,  ac  j^sgrifeniadau  yr  awdwyr 
goreu  yn  ei  gyrhaedd,  er  ymgymhwyso  i'r  gwaith  mawr  yr  ym- 
gymmerasai  ag  ef.  Ac  ni  bu  yn  aflwyddiannus.  Ennillodd 
iddo  ei  hunan  radd  dda,  a  hyfder  mawr  yn  y  ftydd.  Daeth  yn 
neillduol,  yn  fuan,  yn  wr  o  ddylanwad  mawr  g^'da'i  gj'd-swydd- 
ogion,  ac  yn  y  cyfarfodydd  eglwysig.     Er  na  chafodd  erioed  ei 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  221 

ryddhau  oddiwrth  ei  alwedigaeth  gyfFredin,  fel  ag  i  gael  rhoddi 
ei  lioll  amser  at  yr  efengyl,  ac  nad  oedd  yr  hyn  a  roddid  iddo  am 
ei  lafur  prin  yn  haeddu  ei  alw  yn  gydnahyddiaeth,  heb  son  am 
gyfiog,  eto  ni  chafodd  odid  eglwys  erioed  neb  a'i  gwasanaethodd 
yn  fwy  fFyddlawn,  ac  nid  yn  fynyeh  y  bii  neb  a  chanddo  fwy  o 
awdurdod.  Er  mai  afrwydd  a  hwyrdrwm  yn  hytrach  ydoedd  o 
ran  ei  ddawn,  ac  mai  anfynych  y  byddai  yn  cyfFroi  dim  arno  ei 
hunan  wrth  bregethu,  eto  yr  oedd  ei  bethau  bob  amser  yn 
llawn  sylwedd,  yn  gorwedd  yn  esmwyth  ac  yn  amiwg  ar  yr 
jYsgrythyrau  Sanctaidd,  ac,  yn  y  cyffredin,  a  chymhwysder 
neillduol  ynddynt  i  gyfarwyddo,  cysuro,  ac  adeiladu  y  Saint. 
Dichon  ei  fod,  fel  yr  oedd  llawer  o'r  hen  bobl,  yn  tueddu  at 
ormod  arglwyddiaeth,  ac  yn  rhy  barod  i  dybied  nad  oedd  dim 
i'w  wneyd  a  thrcseddwr  ond  ei  fwrw  allan  ar  unwaith  o  gymun- 
deb  eglwysig,  a  hyny,  weithiau,  am  bethau  ag  y  buasai  yn  rhy 
anhawdd  iddo  ef,  nac  i  neb  arall,  allu  eu  profi  yn  droseddau  o 
gwbl ;  eto  fe  fu  ei  wasanaeth  yma  fel  pregethwr,  ac  yn  enwedig 
fel  arweinydd,  am  yn  agos  i  ddeugain  mlynedd, — ac  am  y  deu- 
ddeng  mlynedd  diweddaf  o  honynt  wedi  ei  neillduo  i'r  holl 
waith, — o  werth  anmhrisiadwy  i'r  Achos,  a  theimlid  yn  gyfFred- 
inol,  pan  y  bu  farw,  fod  y  golled  am  dano  braidd  yn  anad- 
feradwy. 

Yr  oedd  yma  hefyd,  wedi  ei  farw  ef,  a  phan  y  symmudodd 
Mr.  Rees  yma,  amryw  flaenoriaid  nodedig  o  ffyddlawn,  a  gwir 
ofal  calon  ganddynt  am  yr  Achos,  a  rhai  o  honynt  yn  lied 
alluog.  Yr  oedd  yma  un  yn  arbenig  yn  hynod  felly, — Mr.  John 
Hughes,  Mansfield  Street, — neu,  fel  yr  adnabyddid  ef  yn  gyff- 
redin, — John  Hughes,  Abergele, — tad  Mr.  Josiah  Hughes,  a  aeth 
allan  yn  1830,  yn  Genhadwr  i  Malacca.  Yr  oedd  Mr.  John 
Hughes,  yn  sicr,  yn  ddyn  tra  annghyffredin.  Yn  y  cyfarfod 
eglwysig  cyffredinol,  a  gynhelid  bob  nos  Lun,  fe  allai  sefyll,  ochr 
yn  ochr  ar  gweinidogion  galluocaf  a  fyddent  yn  bresennol,  i 
draethu  ar  unrhy w  fater  a  fyddai  dan  sylw ;  ac  a  Iwyddai 
braidd  bob  amser  i  daflu  rhyw  oleu  o'i  eiddo  ei  hunan  arno,  a 
ddangosai  ei  fod  yn  gweled  yn  mhellach  nag  odid  neb  o  honynt 


222  PEXXOD  VII. 

iddo.  Ac  eto  ry w  fodd,  oblegyd  rhyw  achos  neu  arall  na  ddarfu 
i  ni  erioed  ei  ddeall,  ond  y  gwj-ddom  nad  oedd  yn  cyfodi  oddiar 
unrhyw  ddiffyg  moesol  yn  ei  gymeriad  ef,  nid  oedd  yn  medd- 
iannu  mewn  un  modd  yr  awdurdod,  yn  mhlith  ei  gyd-swyddog- 
ion,  ag  y  gallesid  tybied  fuasai  naturiol  iddo,  wrth  sylwi  ar  ei 
allu  a'i  ddawn. 

Yr  oedd  yma  hefyd  dri  neu  bedwar  o  frodyr  yn  pregethu,  pan 
yr  ymsefydlodd  Mr.  Rees  yma :  Mr.  Richard  Williams,  Mr.  John 
Roberts,  a  Mr.  David  Lewis,  os  ydym  yn  iawn-gofio.  Yr  oedd  y 
rhai  hyn  yn  adnabyddus  fel  rhai  ffyddlawn  iawn  yn  ol  eu 
hamgylchiadau,  ac  yn  cymmeryd  eu  rhan  yn  esmwyth  yn  llyw- 
odraethiad  j^r  Achos  yn  y  dref,  gyda'u  brodyr  yn  y  Cyfarfod 
Misol.  Yn  wir,  yr  oedd  Mr.  Richard  Williams,  yr  hwn  a 
ddaethai  yma  o  Lanbrynmair  i'r  Ysgol,  yn  Awst,  1828,  ychydig 
cyn  marw  Mr.  Thomas  Hughes,  ac  wedi  hyny  a  agorasai  Ysgol 
ei  hunan  yn  y  dref,  yn  awr,  oblegyd  gwendid  ei  iechyd,  wedi 
rhoddi  yr  Ysgol  heibio,  ac  yn  ymroddi  yn  unig  i'r  Weinidogaeth. 
Yr  oedd  erbyn  hyn  hefyd  er's  Mehelin,  1835,  wedi  ei  Xeillduo 
i'r  hoU  waith.  Yr  oedd  efe  yn  pregethu  ar  y  Sabbothau  braidd 
yn  gyson,  yn  y  naill  fan  neu  y  Hall,  pan  y  byddai  ei  iechyd  yn 
caniatau;  ac  yr  oedd  yn  cynnyddu  mewn  cymmeradwyaeth  a 
dylanwad  yn  mhlith  ei  frodyr,  bob  blwyddyn,  o'i  ddyfodiad 
cyntaf  i'r  dref,  hyd  ei  farwolaeth,  Awst  30,  1842. 

Eithr  er  fod  yma  gryn  nifer  o  frodyr  ffyddlawn  a  chymmer- 
adwy  yn  mhlith  y  Pregethwyr  a'r  Blaenoriaid,  a  daa  neu  dri  o 
honynt  yn  rhai  tra  galluog,  nid  oedd  yma,  fel  y  sylwasom  eisoes, 
neb  ag  yr  edrychid  ato  yn  uniongyrchol  fel  arweinydd,  na  neb, 
yn  wir,  ag  yr  oedd  unrhyw  gytundeb  rhwng  yr  eglwysi  ag  ef ,  fel 
ag  i  roddi  unrhyw  hawl  iddynt  ar  ei  wasanaeth.  Yr  oedd  pawb 
braidd  wedi  dyfod  i  deimlo  fod  eisieu  rhyw  un  felly,  a  dyna  y 
paham  y  galwyd  Mr.  Rees.  Ac  yr  oedd  y  gwaith  oedd  o'i  flaen 
yn  fawr  iawn.  Yr  oedd  yma  yn  awr  bedwar  o  addoldai  ac 
eglwysi  ynddynt,  sef  y  Capeli,  yn  Fall  Mall  a  Bedford  Street,  a 
Hose  Place,  yn  nghyd  ar  ystafcll  eang  j^n  Oil  Street,  yr  lion  a 
gymmerid  o  dan  ardretli,  ac  yn  lie  yr  hon,  yn  mhen  tua  dwy 


HANES   BYWTD  HENRY   REES.  223 

flynedd  wedi  dyfodiad  Mr.  Rees  yma,  yr  adeiladwyd  Capel  yn 
Burlington  Street,  o'r  lie  y  symmudwyd  drachefn  i'r  Capel 
presennol  yn  J^etherfield  Road.  Yn  y  blynyddoedd  liyny,  yr 
oedd  pregethu  dair  gwaith  yn  y  Capeli  jai  y  dref  bob  Sabboth, 
ac  ysgol  ddwy  waith ;  a  byddai  dwy  neu  dair  o  bregethau,  yn 
ngwahanol  Gapelau  y  dref,  ar  nosweithiau  yr  \vytlinos,  a  chyfar- 
fod  eglwysig  yn  mliob  Capel,  ar  nos  lau ;  a'r  cyfarfod  egiwysig 
cyffredinol, — a  elwid  y  Society  fawr, — ar  ei  dro  yn  y  gwahanol 
Gapelau,  bob  nos  Lun,  oddieithr  y  cyntaf  yn  y  mis.  A  Society 
Ifawr  mewn  gwirionedd  ydoedd  y  pryd  liyny.  Byddai  corph  yr 
aelodau,  o'r  gwahanol  Gapeli,  yn  ymdrecliu  rhoddi  eu  presennol- 
deb  ynddi :  ac  yn  bono  y  byddid  yn  diarddel,  o  leiaf  yn  cyhoeddi 
yn  ddiarddeledig,  y  rhai  yr 'ymwrthodid  a  hwynt  yn  yr  boll 
eglwysi,  yn  gystal  ag  yn  penderfynu  materion  ereill  a  berthyn- 
ent  iddynt  fel  corph  cyfFredin.  Yr  oedd  dau  Gapel  bychan  hefyd 
yr  ochr  arall  i'r  afon,  yn  Birkenhead  a  Seaconibe,  yn  y  rhai  y 
pregethid  ar  brydnawn  Sabboth,  ac  yn  achlysurol  yn  yr  hwyr ; 
ac  yr  oedd  egiwys  fechan  yn  y  naill  le  a'r  Hall.  Yr  oedd  nifer 
yr  aelodau  mewn  cyflawn  gymundeb,  rhwng  yr  lioll  eglwysi  ar 
ddau  tu  yr  afon,  yn  agos  i  fil,  heblaw  tua  dau  cant  o  blant.  Yr 
oedd  Mr.  Rees,  hyd  ag  y  gallai,  i  ofalu  am  yr  boll  rai  hyn  ;  gan 
ei  fod  wedi  ei  wahodd  i'r  dref,  nid  gan  un  egiwys  neillduol,  ond 
gan  yr  holl  eglwysi,  ac  fel  Arolygwr  cyffredinol  drostynt  oil. 
Heblaw  y  pregethwyr  ag  oeddent  yn  cartrefu  yn  Liverpool,  ac 
yn  cynnorthwyo  gyda'r  gwaith,  yn  ol  fel  y  gelwid  arnynt,  ar  y 
Sabbothau  ac  amserau  ereill,  yr  oedd  yn  arferiad  y  pryd  hwnw, 
ac  am  dros  bymtheng  mlynedd  ar  ol  hyny,  i  amrywiol  Gyfar- 
fodydd  Misol  Siroedd  Gogledd  Cymru,  yn  ol  trefn  reolaidd, 
anfon  dau  bregethwr  bob  mis,  i  wasanaethu  yr  Achos  yn  Liver- 
pool a  Manchester ;  un  Cyfarfod  Misol  yn  gofalu  am  fis  yn  ei 
gylch,  a  phob  pregethwr  a  anfonid  yn  aros  bythefnos  yn  mhob 
un  o'r  ddwy  dref.  Ond  nid  oedd  llafur  y  brodyr  o  Gymru, 
yn  nghyd  a'r  eiddo  y  pregethwyr  cartref ol,  yn  estyn  un  arbediad 
i  Mr.  Rees  rhag  llafurwaith  gweinidogaethol  dibaid  yma. 
Byddai,  yn  y  blynyddoedd  hyny,  yn  pregethu  deirgwaith  agos 


224  PENNOD  VII. 

bob  Sabboth ;  yn  dilyn  yn  gyson  y  cyfarfod  eglwysig  cyfFred- 
inol  nos  Lun ;  ac  yn  gofalu  am  y  cyfarfod  eglwysig  nos  lau, 
mewn  un  neu  arall  o'r  Capeli.  Heblaw  hyny,  byddai  raid  iddo 
yn  fynych  bregethu  ar  un  neu  ycliwaneg  o'r  nosweithiau 
ereill ;  ac  fel  y  gallesid  dysgwyl,  mewn  cylcli  mor  fawr,  fe  elwid 
arno.yn  feunyddiol  i  ymweled  a  chleifion,  ac  yn  fynych  i  weini 
mewn  claddedigaethau,  fel,  rhwng  pob  peth,  nad  oedd  un 
diwrnod  heb  fod  yn  llawn  o  waith  ganddo.  Yr  oedd  ei  amser 
yn  ei  hoff  astudgell  yn  werthfawr  iawn  ganddo,  tra  yr  oedd 
rhywbetli  yn  dyfod  yn  barhaus  i  wasgu  ar,  ac  i  brinhau  yr 
amser  hwnw.  Eithr  trwy  bob  peth,  fe'i  cynnorthwywyd  i 
ddangos,  mai  yr  un  oedd  ei  benderfyniad  ef  ar  eiddo  yr  apostol- 
ion  gynt,  pan  y  dywedent  wrth  y  lliaws  dysgyblion,  "  Ni  a 
barhawn  mewn  gweddi  a  gweinidogaeth  }'  gair."  Yr  ydoedd  yn 
ymroddi  i  laf urio  yn  ddiarbed ;  a  phob  Sabboth  yn  dyfod  at  y 
cynnulleidfaoedd  o  newydd,  megis  angel  Duw,  a  ''  nerthoedd  y 
byd  a  ddaw  "  yn  cael  eu  teimlo  yn  fynych  tan  ei  weinidogaeth. 
Yr  oedd  y  pryd  hyn  yn  mwynhau  iechj'd  tra  rhagorol ;  ac  yr 
oedd  y  gymmeradwyaeth  gyftredinol  oedd  yn  amlwg  iddo  a 
roddid  i'w  lafur,  a'r  sirioldeb  a  ddangosid  gan  bawb  tuag  ato, 
tra  yn  peri  iddo  ef  deimlo  yn  fwy-fwy  oddiwrth  ei  annheilyng- 
dod,  yn  peri  iddo  hefyd  ymegnio  yn  fwy-fwy  i  geisio  bod,  mewn 
gwirionedd,  yr  liyn  y  credai  fod  y  rhai  y  llafuriai  yn  eu  plith  yn 
tybied  ei  fod  ;  ac,  yn  enwedig,  ar  ei  fod  yn  gymmeradwy  gan  ei 
Arglwydd. 

Yn  nechreu  Mawrth,  1837,  yn  mhen  ychydig  gyda  deu-fis 
wedi  ei  ddyfodiad  i  Liverpool,  fe'i  galwyd  i'w  hen  ardal  ened- 
ligol,  Llansannan,  i  hebrwng  gweddillion  ei  anwyl  fam  i'r  bedd. 
(Y'n  yr  hwyr,  ar  ol  y  claddedigaeth,  efe  a  draddododd  yn 
iNghapel  Llansannan,  am  y  waith  gjmtaf,  yr  ydyiii  3'n  tybiotl,  y 
bregeth  nodedig  a  draddodwyd  ganddo  laweroedd  o  weithiau  ar 
ol  hyny,  ac  a  ymddangosodd  yn  y  Drysorfa  lis  cyn  ei  farwolaeth 
ef  ei  hun,  oddiar  Psalm  xc.  12:  "Dysg  i  ni  felly  gyfrif  ein 
dyddiau,  fel  y  dygom  ein  calon  i  ddoethineb."  Y  mae  y  bregeth 
hefyd  i'w  chael  yn  yr  ail  gyfrol  o'i  Bregethau,  tudal.  427 — 448 ; 


HANES  BYWYD  HENRY   EEES.  225 

ac  y  mae,  fe  ddichon,  mewn  rhyw  bethau,  yn  gystal  enghraifFt  o 
hono,  yn  ei  ddoniau  neillduol  fel  pregetlnvr,  ag  odid  un  o'r 
pregethau  ardderchog  a  adawwyd  ganddo  i  ni. 

Yn  mhen  ychydig  ddyddiau  ar  ol  claddu  ei  fam,  yr  ydoedd, 
Mawrth  15,  16,  yn  y  Gymdeithasfa  Chwarterol  yn  Ninbych, 
pan  y  pregethodd  drachefn,  gyda  nerth  mawr,  y  bregeth  ar 
"  gyf rif  ein  dj'ddiau,"  yn  Nghapel  yr  Annibynwyr,  lie  yr  oedd  ei 
frawd  ar  y  pryd  yn  weinidog.  Yn  yr  un  Gymdeithasfa,  yr  oedd 
yn  pregethu  yn  Nghapel  y  Methodistiaid,  oddiar  Colos.  iii.  17  : 
'■'  A  pha  beth  bynnag  a  wneloch,  ar  air  neu  ar  weithred,  gwnewcli 
bob  peth  yn  enw  yr  Arglwydd  lesu,  gan  ddiolch  i  Dduw  a'r  Tad 
trwyddo  ef."  Y  mae  yn  ddrwg  iawn  genym  nad  ydyw  y 
bregeth  hono  yn  mhlith  ei  bregethau  argraffedig.  Yr  oedd 
cyfaill  anwyl  i  ni,  ac  un  o'r  gw^'r  callaf  a  adnabuoni  erioed,  y 
diweddar  Mr.  John  Robert  Jones  o  Fangor,  jmo  yn  gwrando 
arno ;  ac  yr  ydyni  yn  cofio  yn  dda  ei  glywed  ef  yn  dy wedvd 
ei  fod  yn  barnu  ei  bod  yn  un  o'r  pregethau  goreu,  os  nad 
yr  oreu,  a  glywsai  efe  ganddo  erioed.  Y  mae  yn  bosibi 
nad  oedd  efe  ei  hunan  yn  meddwl  cymmaint  o  honi,  oblegyd 
ni  chlywsom  ni  air  o  son  am  dano  yn  ei  phregethu  byth 
ar  ol  hyny,  Tra  yn  y  Gymdeithasfa  hon  yn  Ninbych,  ac  yn 
dygwydd  bod  yn  nhy  ei  frawd  rhwng  rhai  o'r  cyfarfodydd, 
y  clywodd  gyntaf  am  farwolaeth  ei  hofFus  gyfaill,  y  Parch. 
Ebenezer  Richard,  yr  hyn  a  gymmerasai  le  yr  wythnos  flaenorol, 
Mawrth  9.  Pan  yr  hysbyswyd  hyny  iddo,  fe  effeithiodd  gym- 
maint  arno  fel  y  torodd  allan  i  wylo  fel  plentyn,  a  bu  am  beth 
amser  cyn  gallu  ymadnewyddu  i'w  dawelwch  a'i  sirioldeb  cyff- 
redin.  Aeth  hefyd  i  Gymdeithasfa  Llanidloes,  Ebrill  18,  19,  20 ; 
ac  i'r  Bala,  Mehefin  13,  14,  15,  16.  Yr  oedd  yn  pregethu  yn  y 
Bala  am  ddau  ar  y  gloch,  ar  ol  Mr.  Daniel  Evans,  Capel  Drindod, 
oddiar  Eph.  iii.  19.  Yr  oedd  y  bregeth  hon  y  pryd  hyn  yn  y 
Bala,  yn  cynnyrchu  astudrwydd  a  syndod  yn  mhawb  a'i  gwran- 
dawent ;  ac  y  mae  yn  ddiammeu  fod  yno  li'aws  o  galonau  yn 
llawn  addoliad,  yn  nghymundeb  eu  meddyliau  a'r  amlygiadau 
o'r  perfFeithiau  dwyfol,  a  ddygid,  mewn  modd  mor  ogoneddus. 


226  PENNOD  VII. 

i'w  sylw  gan  y  pregethwr.  Parotowyd  y  bregeth  i'r  wasg  gan 
Mr.  Rees  ei  hunan,  ac  anfonwyd  hi  ganddo  i'r  Traethodydd,  am. 
Ebrill,  1854 ;  end  ag  adnod  arall, — Colossiaid  ii.  9, — fel  testy n 
iddi :  ac  oddiyno  y  mae  wedi  ei  had-gyhoeddi  yn  y  gj'frol 
gyntaf  o'i  Bregethau,  tudal.  7 — 26. 

Tuag  at  ddangos  ansawdd  dduwiolfrydig  ei  feddwl,  a'i  ym- 
roddiad  i  grefydd  bersonol,  yn  y  flwyddyn  gyntaf  o'i  arosiad  yn 
Liverpool,  y  mae  yn  hyfryd  dros  ben  genym  ein  bod  yn  gallii 
cyflwyno  i'r  darllenydd  y  cofnodion  canlynol  o'i  deimladau,  a 
gafwyd  yn  mysg  ei  bapurau.  Nid  oedd  ganddo  ef,  y  mae  yn 
ddiammeu,  un  meddwl  y  buasai  yr  un  llygad  dynol  heblaw  yr 
eiddo  ei  hunan,  oddieithr,  feallai,  ei  1  iriod  a'i  ferch,  yn  cael  golwg 
ar  yr  hjm  a  ysgrifenai ;  ac  felly,  ^vrth  eu  cyhoeddi,  yr  ydym  yn 
teimlo  ein  bod  yn  gollwng  ein  darllenwyr  i  mewn  i  gyfrinach 
dra  chysegTedig.  Yr  un  pryd,  y  maent  yn  fantais  ragorol  i  ni 
er  cael  adnabyddiaeth  helaethach  o  liono  ef,  ac  ni  a  In'derwn  y 
byddant  yn  fendithiol  i  bawb  a'u  darllenont : — 

"  Mai  10,  1837  (dydd  Merchex-).  Codais  heddyw  yn  fuan  ar  ol 
pedwar  o'r  gloch  y  boreu.  Dymunwn  help  gan  Dduw  i  godi  yn 
foreu  dros  yr  haf  hyfryd.  Yr  j^doedd  ddoe  yn  ddydd  o  ympryd 
a  gweddi  gyda  ni  yn  Liverpool,  fel  gyda'n  brodyr  yn  Kghymru. 
Yr  oedd  rhyw  arwyddion  nad  oedd  yr  Arghvj^dd  yn  anfodd- 
lawn,  a  lie  cryf  i  gasglu,  pe  ceisiem  ef  an  holl  galon,  y  byddai  i 
ni  ei  gael.  Cefais  ronyn  o  fudd  y  boreu  heddyAV,  wrth  ddarllen 
yr  wythfed  o  loan  ar  fy  ngliniau.  O  Arglwj'dd,  sancteiddia  fy 
myfyrdodau.     Amen." 

Dichon  y  dylem  roddi  gair  o  eglurhad  ar  y  cyfeiriad  a  gawn, 
yn  y  dyfyniad  blaenorol,  at  y  "  dydd  o  ympryd  a  gweddi."  Yn 
y  blynyddoedd  1836  a  1837,  yn  ol  cyngor  ac  annogaeth  y  Gym- 
deithasfa  Chwarterol  yn  Ngogledd  Cymru,  cynnelid  un  dydd 
pennodol,  bob  chwarter  blwyddyn,  yn  ddydd  o  ympryd  a 
gweddi  trwy  yr  holl  eglwysi,  i  ymostwng  yn  edifeiriol  o  liaen 
yr  Arglwydd,  ac  i  geisio  adfywiad  ar  grcfjxld.  Bu  y  dyddiau 
hyny  yn  foddion  neillduol  i  beri  i  Sion,  mewn  Rawer  man,  wisgo 
ci  nei-th  mown  gweddi.     Credir  fed  y  Diwygiud  Dirwestol,  y 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  227 

blynyddoedd  hyny,  i  fesur  mawr  yn  atebiad  i'r  cyfryw  weddiau  ; 
ac  yn  y  flwyddyn  1840,  yn  neillduol,  fe  gafwyd  ychwanegiadau 
mawrion  at  yr  eglwysi. 

"Mai  11  eg.  Ni  chodais  lieddyw  can  foreued  a  doe.  Teimlais 
ronyn  o  awydd  i  Dduw  fy  chwilio  am  gywirdeb  fy  fFydd  yn 
Nghrist,  a'm  cariad  ato,  wrth  ddarllen  y  nawfed  o  loan,  lie  y 
gofynai  lesu  Grist  i'r  dyn  a  gawsai  ei  olwg, '  A  wyt  ti  yn  credu 
yn  Mab  Duw  ? ' 

"  Weithiau  yr  ydym  yn  cael  lesu  Grist  yn  iaehau  cleiiion  a  gair, 
heb  ddefnyddio  dim  moddion,  na  gofyn  i'r  cleiiion  eu  hunain 
ymarfer  a  dim.  Yma  efe  a  ddefnyddiai  glai  a  plioeryn,  a 
gorchymynai  i'r  dall  fyned  i  lyn  Siloam  ac  ymolchi.  Nid  oes 
genyf  fi  sail  i  ddysgwyl  iddo  adnewyddu  fy  ysbryd  afiach  i  ond 
yn  yr  ymarferiad  a'r  moddion  a  ordeiniodd.  Eto  y  mae  efe, 
weithiau,  fel  Pen-arglwydd  yn  nesau  at  yr  enaid  yn  ddigyfrwng. 
Ond  nid  yw  ei  fod  yn  gwneyd  hyny  ar  brydiau  i  mi  ac  i  ereill, 
yn  un  sail  i  mi  ddysgwyl  am  byny  os  byddaf  esgeulus  o'r  modd- 
ion, mwy  nag  y  gallasai  y  dall  hwn  ddysgwyl  ei  olwg  heb  fyned 
i  lyn  Siloam,  am  fod  y  Gwaredwr  wedi  iaehau  ar  brydiau  ereill 
heb  ofyn  i'r  claf  wneuthur  dim.  Teimlwn  awydd  gweddio  dros 
yyr  holl  sefj'dliadau  daionus  sydd  yn  cynnal  eu  Cyfarfodydd 
(Blynyddol)  y  mis  hwn.     O  Arglwydd,  llwydda  hwy.     Amen." 

"  12fed.  Gwnai  darllen  y  ddegfed  o  loan  ronyn  o  argrafF  ar 
fy  meddwl  y  boreu  heddy w.  Dymunwn  gael  '  myned  i  mewn 
trwy  y  drws  i  gorlan  y  defaid,' — i  aelodaeth  a  swydd  yn  eglwys 
Dduw.  Y  mae  rliai  'yn  dringo  fFordd  arall.'  Mae  rhai  yn 
dringo  drwy  rith  gostyngeiddrwydd — trwy  roi  mawr  serch  ar,  a 
gwneyd  cyfeillach  o  ryw  blaid  yn  yr  eglwys,  er  mwyn  cael  eu 
dewis.  0  mae  llawer  fFordd  o  ddringo !  ond  lladron  sy'n  arfer 
dringo  i  dai — ac  yn  y  nos  yn  gyffredin.  Mewn  amser  nosog  ar 
yr  eglwys  y  mae  dynion  cnawdol  yn  gallu  dringo  i'w  swyddau. 
O  Arglwydd  lesu,  dyro  i  mi  ddyfod  i  mewn  trwy  y  drws,  fel  y 
byddwyf  cadwedig.  Dyro  ynof  ofal  am  y  defaid.  Dyro  fyned 
i  mewn  ac  allan,  mewn  rhyddid,  yn  y  gair  a'r  ordinhadau  ;  rho 
i'm    henaid   gael   porfa    ynddynt.       Par   i'r  defaid   llfosog  yn 


228  PENNOD   VII. 

l/Liverpool  wrandaw  ar  iy  llais  i,  a'm  canlyn  i,  can  belled  ag  y 
byddwyf  iinnau  yn  canlyn  Crist.  Y  mae  llywodraeth  yn 
perthyn  i'm  sw3-dd ;  gwared  fi  rhag  bod  hebddi,  a  rhag  ei  chain- 
arfer — rhag  ei  choUi — ond  ei  harfer  er  adeiladaotli  yr  eglwys,  ac 
mewn  gostyngeiddrwydd  mawr.  Nid  wy^  fi  ddim.  '  Peth  ar  ei 
ben  ei,  hun  yw  marwolaetli  Crist.'  loan  x.  18. — 1.  Xi  bu  gosod  y 
aiaill  i  farw  dros  y  Hall  ond  peth  anfynych  yn  llywodraeth  dynion, 
nac  erioed  o'r  blaen  yn  llywodraeth  Duw.  2.  Ni  chawd  Person 
ag  awdurdod  ar  ei  einioes,  ac  yn  foddlawn  i'w  rhoddi,  erioed  o'r 
blaen.     3.  Ni  sefydlodd  Duw  y  fath  beth  ond  unwaith  yn  unig. 

4.  Yr  oedd  i  hyn  ddiben  arno  ei  hun,  teilwng  i'r  gorchwyl  niawr. 

5.  Yr  oedd  yma  Berson  arno  ei  hun,  a  digj^ffelyb  addas  i'r 
gorchwyl  mawr.  O  Arglwydd,  par  i'r  wybodaeth  am  Grist  fod 
yn  ardderchog  yn  ngolwg  fy  meddwl.     Amen." 

Nid  oes  ychwaneg  i'w  cael  o'r  Nodiadau  dyddiol  hyn.  Gali- 
um dybied  fod  Mr.  Rees  y  pryd  liwnw,  yn  neillduaeth  ei 
ystafell  bob  boreu,  yn  myned  yn  rheolaidd  dros  Efengyl  loan, 
mewn  darlleniad,  myfyrdod,  a  gweddi.  Darllenwr  a  chwiliwr 
mawr  ar  y  Beibl  oedd  efe.  Dangosai  ei  holl  brecjethau,  vn 
gystal  a'i  Sylwadau  achlysurol  mewn  cyfarfodydd  eglwysig  a 
chynnulliadau  o  natur  mwy  cyhoeddus,  yr  hj^ddj'-sgrwj'dd 
mwyaf  yn  yr  Ysgiythyrau,  a  hyny  nid  yn  unig  fel  gweithiwr  yn 
gelfydd  ac  yn  hylaw  yn  y  defnydd  o'i  offer  gwaith,  ond  fel  un  a 
bywyd  ei  ysbryd  a  hyfrydwch  ei  enaid  yn  ngeiriau  yr  Argl- 
wydd. Ond  er  nad  oes  genym  ychwaneg  o'r  nodiadau  dyddiol 
uchod,  y  mae  genym  amiyw  sylwadau,  a  ysgrifenwyd  ganddo  yn 
mhen  rhai  misoedd  ar  ol  hyn,  mewn  cysylltiad  a  rhai  cofnod- 
iadau  o'i  eiddo  o'i  lafur  Sabbothol,  y  rhai  sydd  yn  arddangos  y 
dwj'sder  a  feddiannai  ei  enaid  gydfl  golwg  arno  ei  hunan  fel 
cristion,  a'i  ddifrit'wch  arbenifr  fel  cfweinidojj. 

"  Medi  3,  1837.  Bedford  am  6  :  Heb.  vii.  19.  Cyfranu  hefyd. 
Ar  weddi  daetli  y  gair  hwnw  i  fy  meddwl, — '  Pan  ddychwelodd 
yr  Arglwydd  gacthiwod  Sion,  yr  oeddym  fel  rhai  yn  l)reudil- 
wydio ;  yna  y  llauwyd  ein  genau  a  chwerthin,  a'n  tafod  a 
clianu.'     Mae  pethau  mawr  yr  efengyl  yn  and  fel   breuddwyd 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  229 

genym  ;  y  maent  yn  rhyfedd — yr  ydym  lieb  eu  credu.  Ond  pan 
fyddo  ffydd  yn  eu  realisio,  y  mae'r  genau  yn  cael  ei  lenwi  a 
chwerthin,  a'r  tafod  a  chanu. 

"  Hydref  1.  Bedford  am  6  :  Psalm  Ixv.  3.  Cyfranu  y  Swpper 
Sanctaidd.  Mae  genyf  achos  i  ofni  fod  y  Sabboth  hwn  wedi 
pasio  heb  nemawr  o  gymundeb  a  Duw,  hyd  ^veinyddiad  y 
Swpper  y  nos.  Yr  ydwyf  yn  recovdio  tystiolaeth  o'm  diolch- 
garwch  i  ti,  O  Dduw,  am  yr  arwyddion  lleiaf  dy  fod  heb  fy 
ngadael !  Cefais  hyfrydwch  yn  darllen  wrth  y  bwrdd,  Heb.  ix. 
11 — 15;  ac  ar  weddi  llewyrchai  i  fy  meddwl  fod  digon  wedi  ei 
wneuthur  ar  y  ddaear  i'r  nefoedd,  a  bod  digon  yn  y  nefoedd  i 
ninnau.  Duw  wedi  cael  digon  yn  fy  natur  i  (yn  Nghrist),  a 
digon  i  minnau  yn  ei  natur  yntau." 

Yn  ngl^n  a'r  nodiad  hwn  am  y  Cymun  yn  Nghapel  Bedford 
y  pryd  hyn,  nis  gallwn  ymattal  rhag  sylwi  ar  yr  hyn  y  cyfeirir 
eto  yn  helaethach  genym  ato, — yr  arbenigrwydd  neillduol  a'i 
nodweddai  ef,  yn  y  gweinyddiad  o'r  Swpper  Sanctaidd.  Fe' 
golir  hyd  heddyw,  am  amryw  droion  hynod  iawn  iddo,  yn 
neillduol  yn  hen  Gapel  Bedford,  yn  ei  flynyddoedd  cyntaf  wedi 
ei  ddyfodiad  i'r  dref.  Clywsom  Mr.  David  Roberts  yn  adrodd 
am  rai  tra  annghyfFredin.  Unwaith  pan  oedd  y  gynnulleidfa  ac 
yntau  dan  deimladau  dwysion  iawn,  ac  yntau  yn  myned  oddi- 
amgylch  gyda  r  gwin,  fe  safai  ar  ganol  y  llawr,  a  chan  godi  y 
cwpanau  i  fynu,  un  yn  mhob  Haw,  fe  waeddai,  mewn  hwyl 
nefolaidd, — "  Yr  wyf  fi  yn  awr  wedi  pasio  fy  neugain  mlwydd 
oed,  a  chyn  pen  deugain  mlynedd  eto  mi  a  gaf  '  ei  weled  meo-is 
ag  y  mae ' — ei  weled  ef  yn  ei  ogoniant ;  caf  yn  wir ! "  Daliodd 
pawb  oeddent  yn  bresennol  sylw  neillduol  ar  yr  ymadrodd 
jhwnw;  a  soniwj^d  llawer  am  dano,  gan  rai  sydd  eto  yn  fyw, 
'wedi  ei  farwolaeth  ef.  Tro  hynod  arall  oedd,  pan  wedi  arwain 
meddyliau  yr  holl  gymunwyr  i  gymmj^dogaeth  Calfaria,  a 
dangos  iddynt  ryfeddodau  y  groes,  fe  safai  ac  a  lefai,  "  Nid 
rhyfedd  fod  yr  hen  bregethwr  hynod,  John  Jones  o  Dreffynnon, 
, ,  yn  dyweyd  wrth  farw,  '  Calfaria  i  fyw,  Calfaria  i  farw,  Calfaria 
for  ever ! '  le,  for  ever  yn  wir  a  fydd  hi  yno  hefyd.     '  Felly  y 


230  PENNOD  VII. 

byddwn  yn  wastadol  gj'da'r  Arglwydd'  a  fu  farw  drosom." 
Kyw  dro  arall  dywedai, — "  Wrth  f eddwl  am  yr  adeg  y  byddaf 
farw,  dio-on  i  mi  a  fydd  cael  cip-olwg  ar  werthfawr  waed  Crist.' 
Ond  cael  hyny,  gallaf  roddi  her  i  holl  ellyllon  y  tywyllwch, 
Edliwied  uffern,  taraned  Sinai,  melldithied  Ebal,  nid  ofnaf, 
canys  '  Efe  yw  yr  lawn  ! '  "  Y  nos  lau  canlynol,  yn  y  cyfarfod 
eo-lwysig  yn  Bedford,  yr  oedd  un  hen  chwaer,  wrth  adrodd  ei 
phrofiad,  yn  dywedyd  ei  bod  hithau  yn  teimlo  yn  debj^g  i  Mr. 
Rees  wrth  y  cymun,  ae  yn  tybied  y  gallai  hithau,  fel  yntau, 
herio'r  diafol.  "  le,  le,"  ebai  yr  hen  flaenor,  gonest  ei  galon  ond 
biysiog  ei  lef erydd,  "William  Jones,  y  Machine, — "  ond  peidiwch 
chwi  a  gwneyd  yn  rhy  h^'f  ar  y  diafol,  rhag  iddo  droi  arnoch,  a 
dywedyd  wrthych, '  Paul  a  adwaen,  a  Rees  a  adwaen  ;  ond  pwy 
ydych  chwi  ? '  " 

Y  mae  jm  j'mddangos,  er  ei  fod  ar  y  cwbl..  ya  cael  iechyd  da  iawn 
y  misoedd  hyn,  eto  ei  fod  yn  achlysurol,  yn  dioddef  oddiwrth  ry w 
waeledd  a'i  hanalluogai  i  bregethu  ar  rai  Sabbothau.  Yr  ydym 
yn  ei  gael  felly  Awst  13,  1837,  am  yr  hwn  y  dywed,  "  Yn  fy 
no-wely  yn  sal ; "  a  thrachefn  Hydref  7  :  "  Rhy  afiach  i  lef  am." 

"  Hydref  14.  Oil  Street  am  9  :  Rhuf.  iv.  20  ;  Birkenhead,  2  : 
Rhuf.  iii.  23,  24 ;  Rose  Place,  6  :  Rhuf.  iv.  20.  Tywyll  ar  y  cyfan 
oedd  y  Sabboth  hwn  hefyd.  Cefais  rj'w  lygedyn  mewn  gweddi 
;yn  Oil  Street  y  boreu,  ar  y  gair,  '  A'u  pechodau  hwynt,  a'u 
'  hanwireddau  ni  chofiaf  ddim  o  hoiiynt  mwyach.'  Bedyddiais 
ddau  faban,  un  a'i  thad  wedi  marw  fisoedd  cyn  ei  geni,  a'r  Hall 
a'i  mham  wedi  marw  ar  ei  genedigaeth.  Boed  yr  Arglwydd  da 
Dad  i'r  amddifaid  hyn !  Daliwyd  fy  llygaid  yn  effro  neithiwyr 
ar  hyd  y  nos,  hyd  ar  ol  un  or  gloch  y  boreu,  i  chwilio  paliam  y 
mae  yr  Arglwydd  yn  fy  ngadael  yn  fy  llafur  gweinidogaethol. 
Meddyliais  am  y  pethau  canlynol : — 1.  Eisiau  nefol-frydedd  a 
syniad  ysbrydol.  2.  Difiyg  arfer  duwioldeb  gartref,  tuag  at  fy 
ngwraig  a'm  teulu,  mewn  ymddyddanion  duwiol,  ac  felly  yn 
jmlaen.  3.  Dysgvvyl  gormod  wrth  awdwyr,  yn  lie  cymmeryd  y 
'^Beibl  nocth  a  gAvcddi.  4.  Difiyg  yn  fy  llafur  o  wneyd  pregeth- 
au,  a  difiyg,  wrth  bregethu  y  Beibl,  o  gyrchu  at  y  dibenion  oedd 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  231 

gan  yr  Arglwydd  yn  rhoddi  y  Beibl :  achub  pechaduriaid  ac 
adeiladu  y  saint;  argyhoeddi,  hyfForddi,  a  diddanu.  Ni  roes 
Duw  ei  air  i  neb  i  ddangos  eu  heloquence  wrth  ei  bregethu. 
Prin  yr  oeddwn  yn  rhydd  oddiwrth  gynhyrfiadau  drwg  wrth 
glywed  f od  fy  mrodyr  yn  pregethu  yn  rhagorol,  a  minnau  yn 
i'sychlyd.  Ond  wrth  fyfyrio  ar  y  pethau  uchod,  a  nesau  at  yr 
Arglwydd  yn  fy  ngwely  mewn  gweddi  am  adferiad  ac  adfyw- 
iad,  toddai  'm  yspryd  o'i  genfigen  i  ganmol  Duw,  ffieiddio  iy 
hun,  a  deisyfiadau  am  ei  fendith  yn  helaeth  ar  lafur  fy  mrodyr 
y  dydd  a  basiodd.  Er  tywylled  oedd  arnaf  finnau,  yr  oedd 
ambell  un  yn  wylo  yn  ddistaw.  Mi  a  geisiais  ocheneidio  dros  y 
rhai  hyny,  am  i'r  Arglwydd  fendithio  rhyw  air  a  ddywedais 
iddynt.     Mi  a  wylais  lawer." 

Y  mae  yn  anmhosibl  darllen  y  Nodiadau  uchod,  heb  ganfod  y 
gwyliadwriaeth  manwl  a  gymmerid  ganddo  dros  ei  feddwl  a'i 
galon  ei  hun,  a'i  ymdrech  gwastadol  yn  erbyn  pechod,  hyd  yn 
nod  yn  nyfnderoedd  ei  ysbryd,  ac  yn  ei  ffurifiau  mwyaf  dirgel  a 
chuddiedig,  hyd  nes  trwy  ras  Duw  y  cafFai  fuddugoliaeth  hollol 
arno.  Ac  wrth  ddarllen  am  dano  yn  cwyno  o  herwydd  ei  breg- 
ethu, y  mae  yn  angenrheidiol  i  ui  tuag  at  ei  iawn-ddeall,  gofio 
fod  ei  nod  ef  yn  uchel  iawn,  nid  yn  unig  gyda  golwg  ar 
gj'fansoddiad  ei  bregethau,  ond  yn  arbenig  gyda  golwg  ar  yr 
effeithiau  daionus  a  gjoanyrchid  trwyddynt.  Nid  cael  rhyw  fath 
o  hwyl,  f  el  y  dy  wedir,  a'i  boddlonai  ef ;  ond  yr  oedd  am  i  bob 
pregeth  ddeftro  ystyriaethau  a  chyffroi  cydwybodau  ei  wran- 
dawwyr,  a  thrwy  hyny  sancteiddio  eu  calonau  a'u  bucheddau ; 
ac  OS  ua  byddai  yn  teimlo  ei  fod  yn  cael  rhyw  gymmaint  o 
feistrolaetli  arnynt  trwy  y  gwirionedd  i  hyny,  nis  gallai  lai  na 
jchyfrif  ei  bregethu,  pa  mor  rwydd  bynnag  y  gallai  fod  iddo 
ei  hunan,  ond  egwan  a  diles !  Ond  y  mae  yn  sicr  fod*  y  safon 
uchel  a  osodai  iddo  ei  hunan,  yn  peri  iddo  weithiau  gamgym- 
meryd,  a  theimlo  sychder  a  chaledwch,  pan  fyddai  11a wer  o'i 
wrandawwyr  yn  cael  eu  mwydo  a'u  hireiddio  dan  ei  weinidog- 
aeth.  Addefa,  yn  wir,  am  y  Sabboth  y  cwyna  o'i  herwydd  yn 
y  dyfyniad  blaenorol,  fod  "  ambell  un  yn  wylo  yn  ddistaw ; "  ac 


232  PENNOD   VII. 

y  mae  yn  dra  thebyg  fod  Chwiliwr  y  calonau  yn  canfod,  yn 
y  cynnulleidfaoedd,  ami  un  "  cystuddiedig  o  yspryd,  yn  crynu 
wrth  y  gair." 

"Hydref  21.  Bedford,  9:  Rhuf.  iv.  20;  Rose  Place,  2: 
Heb.  ix.  11,  12;  Pall  Mall,  G  :  Rhuf.  vii.  23,  24,  25.  Tebygwn 
fod  doniau  yr  Yspryd  beth  bynnag,  yn  gweithredu  gronyn  yn 
fy  meddwl  wrth  draddodi  y  gair  heddy w ;  canys  yr  oeddwn  yn 
fwy  bywiog,  gwresog,  goleu,  a  hwylus,  nag  y  byddaf  pan  yn 
cael  fy  ngadael  yn  gwbl  i  mi  fy  hun.  Ond  y  mae  eisieu  yr 
Yspryd  i  weithio  trwy  y  gwirionedd,  yn  gystal  ag  i  gynnorthwyo 
i'w  draddodi:  a'i  rasau  yn  gystal. a'i  ddoniau  i  weithrediad  yn  y 
meddwl." 

"Hydref  28.  Rose  Place,  9:  Heb.  xii.  16,  17;  Bedford,  2: 
Heb.  ix.  11,  12;  Oil  Street,  6:  Heb.  ix.  11,  12.  Bedyddio  y 
boreu  ;  Cyfranu  y  nos.  Gronyn  o  oleuni  wrth  adrodd  fod  y 
pethau  wedi  eu  cael  i  ni,  Er  y  galhvn  ni  fod  heb  eu  cael  hwy, 
eto  y  maent  hwy  wedi  eu  cael  i  ni,  odditan  j  fforffet  fawr.  Os 
caed  hwy  i  ni,  cawn  ninnau  hwynt.  Holl  ddarostyngiad  y 
Cyfryngwr  oedd  y  llwybr  y  caed  hwynt." 

Ar  y  dyddiau  Mawrth,  Mercher,  a  lau,  wedi  y  Sabboth  hwn, 
Hydref  31,  a  Tachwedd  1,  2,  cynnaliwyd  Cymdeithasfa  yn  y 
Wyddgrug,  He  y  pregethodd  Mr.  Rees  ddw3^waith,  am  10  boreu 
lau,  yn  Nghapel  y  Wesley  aid,  ar  ol  Mr.  Parry  o  Gaer,  oddiar 
Heb.  xii.  18 — 21,  ac  yn  yr  hwyr  yn  Nghapel  y  Methodistiaid  ar 
ol  Mr.  William  Jones,  Rhuddlan,  oddiar  Rhuf.  vii.  23 — 25.  Yr 
ydym  wedi  cyfeirio  yn  lied  helaeth  at  y  Gymdeithasfa  hon,  yn 
Nghofiant  y  Parch.  John  Jones,  Talsarn,  tudal.  244 — 24G,  gan  ei 
fod  ef  wedi  cael  oedfa  hynod  a  hynod  iawn  3'nddi.  Yr  3'dym  yn 
cael  yr  adroddiad  rhagorol  a  ganlyn  am  bregeth  Mr.  Reos  y 
boreu,  yn  Nghapel  y  Wesleyaid,  odditan  law  y  ddiweddar  Miss 
Jones  o'r  Wyddgrug,  yn  y  Cotiant  dyddorol  ac  adeiladol  iddi  a 
elwir  "  Fy  CInvaer,"  gan  ei  brawd,  y  diweddar  Mr.  Thomas  Jones 
(Glan  Aluu).  Y  mae  Miss  Jones  yn  ysgrifenu  at  gyfeilles  iddi. 
Miss  Anne  Jones  y  pryd  h^'ny  o  Lanidloes,  wedi  h3'ny,  Mrs.  T.  F. 
Roberts,  Doleuog,  gerllaw  y  dref  bono.    Fe  ddj'wed  Miss  Jones: — 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  233 

"  Yr  oedd  hon  yn  iin  o'r  pregethau  mwyaf  ofnadwy,  sobr,  ac 
effeithiol,  a  glywais  erioed.  Traddodid  hi  gyda  llai  o'r  egni 
corphorol  a  plia  un  y  bydd  Mr.  Rees  yn  pregetliu  yn  gyffredin, 
ond  gyda  rhyw  ddifrif-ddwysder  ag  oedd  yn  cyrhaedd  pob  calon. 
Safai  yn  ddistaw  ar  gyfyngau.  Yr  oedd  yn  amlwg  fod  pawb 
yn  teimlo.  Yr  oedd  Yspryd  yr  Arglwydd  yno.  Un  gwr  hynod 
o  annuwiol  a  aeth  adref  o'r  Capel,  ac  a  ddywedodd  wrth  ei 
wraig,  '  Wei,  yr  wyf  fi  wedi  bod  wyth  mlynedd  a  deugain  yn 
elyn  i  Dduw  ;  ac  y  mae  Mr.  Rees  wedi  dy wedyd  y  gwir  wrthyf : 
rhaid  i  mi  yn  fuan  gyfarfod  a  Duw  wyneb  yn  wyneb,  pan  na 
bydd  modd  yniguddio  o'i  'wydd.'  Y  mae  effaith  y  bregeth  yn 
parhau  arno ;  daeth  i'r  Capel  neithiwr  (sef  y  nos  Sabbotli  can- 
lynol  i'r  Gymdeithasfa),  er  nas  gwelais  ef  yno  erioed  o'r  blaen. 
Gobeithiaf  y  bydd  y  tro  yn  wir  er  cyfnewidiad  achubol  iddo. 
Y  peth  cyntaf  gan  Mr,  Rees  oedd  dangos  y  gwahaniaetli  rhwng 
yr  hen  oruchwyliaeth  a  goruchwyliaeth  yr  efengyl ;  ein  bod  ni 
yn  cael  dyfod  at  fynydd  Sion  yn  lie  at  fynydd  Sinai.  Yr  oedd 
ei  ddesgrifiad  o'r  '  mynydd  teimladwy/  sef  Sinai,  yn  ofnadwy ; 
fod  yno  dan,  a  chwmwl,  a  thywyllwch — y  tan  ddim  yn  goleuo  y 
tywyllwch,  a'r  tywyllwch  ddim  yn  cuddio  y  tan,  ond  y  naill  yn 
gwneyd  y  Hall  yn  fwy  ofnadwy ;  fod  y  mynydd  yn  deimladwy  : 
'  OS  bwysttil  a  gyffyrddai  a  r  mynydd,  efe  a  labyddir.'  Yr  oedd 
ef  yn  dychymygu  fod  yr  Arglwydd  yn  ei  ragluniaeth  wedi  denu 
'yr  holl  greaduriaid  oddiar  y  mynydd  cyn  disgyn  yno,  neu  ynte 
fod  y  tan  wedi  disgyn  a'u  hysu  hwynt  oil.  Am  y  ddeddf, 
sylwai  ein  bod  ni  yn  gosod  y  plant  lleiaf  yn  yr  Ysgol  Sabbothol 
i  adrodd  y  Deg  Gorchymyn,  a  bod  pobl  mewn  oed  fel  pe  baent 
yn  meddwl  ei  fod  islaw  iddynt  hwy  eu  hadrodd,  ond  y  bu  yr 
Arglwydd  yn  eu  hadrodd  ei  hun,  ac  y  deuai  i'w  hadrodd  eto  yn 
ei  gyfiawnder,  ei  sancteiddrwydd,  a'i  annghyfnewidioldeb.  '  Ac 
yr  wyf  fi  weithiau  yn  meddwl,'  meddai,  '  wrth  ystyried  agwedd 
ddigyfFro  a  chysglyd  profFeswyr  yn  y  dyddiau  hyn,  y  bydd  i'r 
Arglwydd  ddyfod  atom  mewn  rhyw  droion  chwerwon  yn  ei 
ragluniaeth  i  ymweled  a  ac  i  ddeffroi  cydwybodau  y  cyfryw  i 
sylwi  ar  ei  ddeddfau.     Nid   pan  yr  oedd    Israel    mewn    dinas 


234  PENNOD  VII. 

gaerog,  lie  yr  oedd  digon  o  dyllau  i  ymguddio,  na  phan  oeddent 
yn  nghanol  gwlad  boblogaidd,  lie  y  buasai  gandd}Tit  ddigon  o 
gwmni,  3-r  ymddangosodd  Duw  i  roddi  ei  ddeddf  iddynt,  ond  pan 
XT  oeddynt  yn  yr  anialwch, — mewn  lie  amlwg,  plain,  heb  un  lie  i 
lecliu,  heb  neb  yn  bresennol  ond  jt  Arglw3-dd  a  hwythau — yn 
gorfod  sefyll  wyneb  yn  wyneb.  Fel  hyn  y  bu  ar  Israel ;  ac  f el 
hyn  y  bydd  hi  ar  bob  un  sydd  yma,  nior  sicr  ach  bod  yma.  Bydd 
Duw  yn  cyfarfod  a  phob  un  o  honoch  mewn  argyhoeddiad  cyn 
angau,  neu  ynte  ar  fin  afon  angau,  neu  ynte  yn  y  farn  wedi 
angau,  pryd  y  bydd  raid  sefj'll  wyneb  yn  wyneb.  Yr  ydych 
chwi  yn  awr,  os  bydd  rhywbeth  yn  cyfarfod  a'ch  meddwl  yn  yr 
odfaau,  yn  ffoi  i'ch  tyllau,  at  eich  galwedigaethau  bydol,  neu 
eich  pleserau ;  ond  yn  y  dydd  hwnw,  ni  bydd  genych  un  lie  i 
ymguddio ! '  Wrth  ddangos  gwerth  Cyfryngsvr,  sylwai, '  GallavSai 
yr  Arglwydd  ddywedj^-d  wrth  Moses,  Mi  gymmerais  lawer  o 
drafferth,  Moses,  i'th  barotoi  i  fod  yn  arweinydd  i'r  bobl  hj'n  : 
dy  ddwyn  i  fyny  yn  y  llys,  yn  boll  ddoethineb  3-r  Aipht,  rhoi 
ediK^ation  i  ti  wedi  hjmy  ddeugain  mlynedd  yn  anialwch  Midian  : 
ac  eto  nid  y  w'r  bobl  yn  gweled  dim  gwerth  ynot ;  nid  oes  amynt 
eisiau  arweinydd.  Ond  mi  ddisgynaf  fi  ar  Sinai,  a  gwnaf  iddjTit 
<\y  werthfawrogi ;  rhoddaf  iddynt  y  fath  amlygiad  o  honof  fy 
hun,  nes  y  byddant  yn  gwaeddi,  Llefared  Moses  wrthym  ni ! ' 
Yna  cymharai  Grist  a  Moses.  '  Bu  llawer  o  wneyd  ar  Grist  i 
fod  yn  addas  Gyfryngwr  i  bechadur  :  ei  ^^^leuthur  o  wraig — ei 
wneuthur  dan  y  ddeddf,  &lc.  ;  ac  cto  nid  yw  y  bobl  yn  gweled 
gwerth  Gyfryngwr,  hyd  nes  y  teimlant  ddychrynfeydd  Sinai, 
gofynion  a  bygythion  cyfiawn  y  ddeddf.'  Ni  rydd  hyn  ond  idea 
anmherffaith  iawn  or  bregeth ;  yr  wyf  yn  ysgrifenu  o'm  cof  yn 
unig" 

Am  bregeth  Mi'.  Rees  yn  yr  hwyr,  yn  yr  un  GjTudeithasfa, 
ysgrifena  Miss  Jones  yn  yr  un  llythyr  fel  y  canlyn  : — 

"  Pi-egcth  felus  a  throiddgar  iawn,  yn  darlunio  milwriaeth  y 
cristion,  a  gallu  a  dichcll  Satan,  eto  yn  llawn  cysur  ir  gwir 
gristion.  Tybiais  ei  fod  yn  darlunio  rhai  o'm  teimladau  i. 
Synwn  ei  fod  ef,  yr  hwn,  tyln-gaf,  sydd  yn  byw  mor  agos  at  yr 


HANES  BTWYD   HENRY   REES,  235 

Arglwydd,  yn  meddu  yr  un  profiad,  am  dwyll  y  gelyn  a'r  galon, 
a  iny&.  Yr  wyH  yn  sicr  ei  fod  yn  pregethu  oddiar  brofiad  ;  yn 
wir,  nis  gallai  bregethu  felly  ond  oddiar  ei  brofiad  ei  liun." 

"  Nid  oes  eisieu,''  medd  Mr.  Roger  Edwards,  yn  Nghofiant  Miss 
Jones,  "  chwanegu  at  yr  hjai  a  ddywedir  gan  y  dduwiol  a'r 
athrylithgar  Miss  Jones,  ond  gallaf  fi,  fel  un  oedd  yn  gwrandaw 
y  ddwy  bregeth,  gadarnhau  yr  hyn  a  ddywed  hi.  Yr  oedd  Mr. 
Elias  yn  pregethu  yn  Nghapel  y  Methodistiaid,  oddiar  Ezec.  viii.  6, 
ar  yr  un  amser  ag  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  Nghapel  y  Wesleyaid  ; 
ac  yr  oedd  pregetli  y  tywysog  o  Fon  yn  cael  dylanwad  anarferol 
ar  y  dorf  a'i  gwrandawent.  Yr  oedd  y  ddwy  gynnuUeidfa  yn 
dyfod  allan  o'r  gwahanol  Gapeli  tua'r  un  amser ;  a  phan  yr  oedd 
cyfeillion  neu  gydnabod  yn  cyfarfod  a'u  gilydd,  dywedai  y  naill, 
— '  O  !  chwi  a  gawsoch  golled  am  na  buasech  gyda  ni ;  ni  a  gawsom 
bregeth  heb  ei  bath  gan  Mr.  Elias  ; '  ac  atebai  y  Hall, '  Nid  oedd 
bosibl  i  bregeth  Mr.  Elias  ragori  ar  bregeth  Mr.  Rees  ;  yr  oedd  efe 
yn  pregethu  mewn  modd  digymhar  heddyw;'  ac  felly  yr  oedd  25ob 
un  wrth  ei  fodd  yn  canmawl  y  weinidogaeth  y  buasai  efe  tani." 

Yr  ydyra  yn  awr  yn  dychwelyd  at  gofnodiadau  Sabbothol  Mr. 
Rees,  lie  yr  ydym  3-n  ei  gael  drachefn  yn  achwjm  arno  ei  hun,  a 
thrachefn  yn  bendithio  ei  Dduw. 

"  Tachwedd  5, 1837.  l^all  Mall,  9  :  Rhuf.  iv.  20  ;  Bose  Place,  6  : 
Micah  vii.  14.  Dim  llawer  i'w  ddyweyd  am  heddyw.  Lied 
farwaidd  oedd  fy  serchiadau,  a  lie  i  ofni  fy  mod  wedi  pregethu  a 
Chj^franu  y  Sacrament  heb  nemawr  o  gymdeithas  a  Duw.  O  na 
ddarfyddai  y  dull  hwn  o  wasanaethu  Duw  ! " 

"Tachwedd  12.  Oil  Street,  9:  Ezec.  xviii.  30—32;  Pall 
Mall,  2  :  Mic.  vii.  14 ;  Bedford,  6 :  Ezec.  xviii.  30—32.  Ben- 
digedig  fyddo  Duw  !  Yr  oedd  fy  nghadwynau  yn  ronyn  llacach 
heddyw  yn  y  gwaith  nag  arferol ;  ymroddiad  ac  awydd  fy 
meddwl  yn  f wy  ;  hyfdra  a  rhyddid,  a  nerth  a  medr  i  amcanu  at 
gydwybod  y  gwrandawwyr  yn  fwy ;  rhy w  bethau  yn  llewj^'chu 
i  fy  meddwl  ar  y  pryd,  wrth  draddodi  y  gwirionedd,  nad  oeddwn 
wedi  eu  gweled  o'r  blaen ;  arwyddion  fod  y  gair  yn  cydio  yn 
nghydwybod  ambell  un ;  a  thueddiad  yn  fy  meddwl  a'm  serch- 


286  PENNOD  VII. 

iadau  at  yr  Arglwydd,  mewn  diolchgarwch  a  mawl,  ar  ol  i'r 
ddyledswydd  gyhoeddus  fyned  drosodd.  '  Bendigedig  fyddo 
Duw,  yr  hwn  ni  throdd  fy  ngweddi  oddiwrtho,  na'i  drugaredd  ef 
oddiwrthyf  finnau.'  O  y  mae  Basan  a  Charmel  mor  fras  eto  ag 
erioed !  Dwg,  cadw,  fy  enaid  yno  i  bori,  O  Arglwydd.  Xa  ad  i 
mi  gilio  oddiwrthyt  yr  wythnos  hon  eto.  Rho  ras  i  orchfygu 
meddyliau  drwg,  tymherau  drwg,  ac  i  aros  yn  mhethau  yr 
efengyl.  Clywais  fod  yr  Arglwydd  gyda  m  brod^^r  hefyd  yn  y 
gwaith  heddyw.  Boed  eu  Ihvyddiant  hwy  yn  gymmaint  o 
lawenydd  i  mi,  os  y w  yn  bosibl  i'r  natur  ddj'nol  gyrhaedd  hyny, 
a'm  llwyddiant  fy  hun." 

Yma  dilyna  cofnodiadau  am  bedwar  o  Sabbothau  yn  olynol,  y 
lleoedd  a'r  testynau,  tair  pregeth  bob  Sabboth — un  o  honynt, 
Rhagfyr  10,  yn  y  Wyddgrug  y  boreu,  Ezec.  xviii.  30 — 32 ; 
Buckley,  2  :  Heb.  ii.  14 ;  Wyddgrug,  6  :  Deut.  iv.  7 — ond  heb  un 
sylw  pellaeh  arnynt,  nac  am  ei  deimladau  o  berthynas  iddynt. 
Yna  cawn, — "Rhagfyr  17.  Rose  Place,  9:  Heb.  ii.  14;  Birken- 
head, 2 :  Ezec.  xviii.  30—32 ;  Pall  Mall,  6  :  Ezec.  xviii.  30—32. 
Gradd  o  ymroddiad  i'r  gwaith  drwy'r  dydd.  Rhyddid  yn  y 
weddi  cyn  cyfranu.  lesu  Grist  yn  y  nef,  ac  felly  sail  i  ddysgwyl 
yr  Yspryd  Gian  i'r  ddaear." 

"  Rhagfyr  31.  Rose  Place,  2,  Bedford,  6 :  Luc.  xiii.  6 — 9. 
Neithiwyr,  am  naw  o'r  gloch,  gorphenais  fy  llaf ur  am  y  flwyddyn 
a  aeth  heibio ;  ac  yr  oedd  fy  Uafur  ddoe  yn  ddarluniad  digon 
cy wir  o'm  llafur  ar  hyd  y  flwyddyn :  sychlyd,  cymmysglyd,  a 
dirt rwyth  ddigon.  Ond  y  mae  wedi  myned  heibio.  Dim  astudio 
mwy  ;  dim  gweddio  mwy  ;  dim  pregethu  pregeth  byth  eto,  yn  y 
rtwyddyn  1837.  Maddened  yr  Arglwydd,  drwy  ei  drugaredd  yn 
lawn  Crist,  bechodau  y  flwyddyn  a  ddiweddodd  neithiw^'r ;  ac  O  ! 
rhoed  ras  mwy  i  dreulio  y  flwyddyn  sy'n  dechreu  heddyw. 
Gwasanaethu  yr  Arglw^^dd  y  byddwyf  gyda  mwy  o  ostyngeidd- 
rwydd  ;  inwy  o  ddagrau ;  llygad  mwy  syml  at  ei  ogoniant :  yn 
llai  hunanol ;  mwy  o  nefol-frydedd  ;  yn  fwy  mewn  myfyrdod  a 
gweddi." 

Wedi   i   ni  ddyfod  i'r  flwyddyn  newydd,  nid  ydym  yn  cael 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  237 

unrhyw  gofnod  ganddo  am  fis  lonawr,  oddieithr  yn  unig  y 
lleoedd  y  pregethai  ynddynt  a'r  testynau,  heb  un  cyfeiriad  at  ei 
deimladau  ;  ac  yn  fuan  iawn  bellach,  y  mae  y  cofnodion  hyn,  yn 
mhob  ffurf,  yn  darfod  yn  hollol.  Ond  ni  a  ddodwn  i  mewn  yr 
hyn  sydd  genym  : — 

"  Chwef'ror  4,  1838.  Bedford,  9  :  Amos  iv.  12  ;  Pali  Mall,  6  : 
Amos  iv.  12.  Diffyg  gras  a'r  "doniau  gweinidogaethol  mewn 
gweithrediad,  a  deimlwn  yn  fawr  y  dydd  a  basiodd.  Rhy  oer, 
rhy  iach,  rhy  bell,  rhy  gnawdol  oeddwn.  Darllenais,  y  boreu 
heddy w,  y  bennod  gyntaf  o'r  Philippiaid  ar  fy  ngliniau  ;  a  dygid 
fy  enaid  i  fendithio  Duw  am  y  gras  a'r  rhyfeddodau  annhraethol 
y  mae  yn  gynnwys.  Ond  Oh  teimlwn,  er  fod  fy  ngeiriau  yn 
anabl  i  arllwys  fy  nheimladau,  eto  nad  oedd  gweithrcdiadau  fy 
meddyliau  a'm  teimladau  ond  egwan  hollol,  a  chwbl  analluog  i 
un  gweithrediad ;  mewn  dirnad,  caru,  ac  addoli, — cyfatebol  a 
theilwng  i  bethau  mor  fawr.  Oh  a  oes  dim  mwy  na  hyn  i'r 
Duwdod  gael,  wedi  iddo  ymagor  yn  rh3'feddodau  ei  natur  a'i 
gyngor,  mewn  modd  mor  rhyf eddol !  '  A  pha  beth  mwyach  a 
ddy wed  Dafydd  ychwaneg  wrthyt  ? '  " 

"Chwefror  11.  Oil  Street,  9:  Psalm  xliv.  20,  21;  Birken- 
head, 2  a  6 :  Amos  iv.  12  a  Psalm  xliv.  20,  21.  Mi  a  lafuriais 
lawer  gyda  Psalm  xliv.  20,  21,  dros  lawer  o  ddyddiau.  Ond 
dilun  iawn  ydoedd  wedi'r  cwbl ;  rhy  faith  a  chwmpasog.  Nid 
oes  dim  pregethu  heb  Ysbryd  yr  Arglwydd.  Mae  pob  llafur  yn 
gwywo  ac  yn  diflanu  dan  fy  nwylaw.  Y  boreu  heddyw  cefais 
h}frydwch  mewn  gweddi,  wrth  gofio  fod  yr  lachawdwriaeth  o 
ras,  trwy  haeddiant  y  Cyfryngwr.  Nid  dim  da  ynof  fi  yw  y 
sail  i  fy  ymgeleddu ;  ac  nid  dim  drwg  ynof  a  ddichon  luddias 
rhad  ras." 

Ar  ddydd  Gwener,  Mawrth  2,  yr  oedd  mewn  Cyfarfod  Misol 
yn  Ninbych,  ac  yn  pregethu  yno  y  boreu,  oddiar  Psalm  xliv.  20, 
21 ;  a'r  hwyr,  oddiar  Amos  iv,  12.  Y  Sabboth  canlynol,  Mawrth 
4,  yr  oedd  yn  Towyn  y  boreu,  ac  yn  Abergele  yr  hwyr;  a 
thrachefn  yn  Abergele  nos  Lun. 

"  Mawrth  18.     Rose  Place,  2  :  Psalm  xliv.  20,  21 ;  Pall  Mall,  6  : 


238  PENNOD   VII. 

Eph.  V.  25.  Cyfranu.  Crist  yn  ymddangos  yn  M-erthfawr — yit 
Nwyfokleb  ei  Berscn,  ei  gnawdoliaeth,  ei  angau  a'i  eiriolaeth." 

Yr  oeddem  ni  yn  gwasanaethu  yr  achos  yn  Liverpool  a 
Manchester,  dros  Sir  Gaemarf on,  yn  ol  y  drefn  y  pryd  hyny,  am 
fis  Chwefror,  ac  fe'n  perswadiwyd  gan  gyfeillion  Liverpool  i 
aros  gyda  hwynt  dros  iis  Mawrth,  a  rhan  o  Ebrill  hefyd.  Yr 
ydym  yn  cofio  ju  dda  fod  Mr.  Rees  yn  dj^gwydd  bod  yn  gwran- 
daw  arnom  yn  Rose  Place  y  boreu  hwn,  Mawrth  18,  y  tro 
cyntaf  i  ni  bregethu  yn  ei  gly^^^  Nid  oeddem  yn  deall  ei  fod 
yn  y  Capel  nes  oedd  yr  oedfa  drosodd  ;  a  pban  yn  janliw  ag  ef , 
dywedai  yn  banner  chwareus,  ac  eto  yn  amlwg  gydag  amcan 
ydifrifol, — fod  yn  bwysig  i  bregethwr  bob  amser  gofio  nad  'wyr  e 
yn  y  byd  p"vvy  a  all  fod  yn  gwrandaw  arno.  Yr  oedd  y 
diweddar  Mr.  Edward  Hughes  o  Aberystwyth,  y  pryd  hyny  o 
Lanidloes,  yn  pregethu  j-n  Oil  Street  neu  j-n  Rose  Place  y  nos : 
ac  ar  ol  pregethu  fe  wnaeth  frys  i  gja-haedd  Pall  Mall,  er  mwyn 
clywed  Mr.  Rees  yn  gweinyddu  y  Swpper  Sanctaidd.  Yr  oeddem 
ni  ya.  pregethu  yn  Bedford  y  nos,  ac  yr  oeddem  ein  dau  yn 
lletya  gydk  Mr.  Lloyd,  yn  Ray  Street.  Wedi  i  ni  gyrhaedd  ein  llety, 
dywedai  Mr.  Hughes  wrtliym  fod  y  cymun  yn  Pall  Mall,  y 
noswaith  bono,  y  peth  tebycaf  i'r  nefoedd,  yn  ol  ei  feddwl  ef ,  a 
allasai  fod  ar  y  ddaear.  Yr  oedd  Mr.  Hughes  i  gael  ei  neillduo 
i'r  boll  waith,  yn  y  Bala,  yr  haf  canlynol ;  ac  yr  oedd  yn  dych- 
ryn  wrth  feddwl  pa  fodd  byth  y  gallai  weinyddu  Swpper  yr 
Arglwydd,  wedi  bod  yn  dyst  o'r  fath  ysbrydolrwydd  a  nefol- 
eidd-dra. 

Gyda  y  nodiad  canlynol,  y  mae  yr  adroddiadau  a'r  sylwadau 
hyn  o'i  eiddo  yn  darfod  yn  gwbl : — 

"  Tachwedd  21  (dydd  Mercher).  Aeth  boll  fisoedd  yr  haf  a'r 
cynhauaf  heibio  heb  i  mi  ysgrifenu  dim.  Bum  yn  y  Bala  yn  y 
Gymmanfa,  ac  hefyd  dro  byr  yn  y  Deheudir :  Cymmanfa  Aber- 
teifi.     Bum  hefyd  jm  Nghymmaufa  Bangor  yn  mis  Medi." 

Am  y  Cynideithasfaoedd  y  cyfeiria  efe  j^ma  atynt,  caAvn  ei 
fod  yn  y  Bala,  Mawrth,  Mercher,  a  lau,  Mehefin  12,  13,  14,  ac 
yn  pregethu  yno  yn  y  Capel,  y  nos  Fawrth,  oddiar  Luc  i.K.  61. 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  239 

G2 ;  a  thrachefn  ar  y  maes,  am  clclau  ddj^dd  lau,  oddiar  Rhuf. 
viii.  18 — 23.  Yr  oedd  yr  oedfa  yn  y  Capel  yn  un  hynod  iawn  ; 
ac  yn  gafael  yn  gref  yn  meddwl  a  clialon  yr  holl  gynnulleidfa. 
Aeth  o'r  Bala  i  Gymdeithasfa  flynyddol  Mon,  yr  hon  a  gynlielid 
yn  Amlwch,  lie  y  pregethodd  y  prydnawn  cyntaf  oddiar  Psalm 
xc.  12 ;  ac  am  ddeg  drannoeth,  oddiar  Esaiah  xiv.  32.  Gyda 
golwg  ar  Gymdeithasfa  Aberteifi,  yr  oedd,  ar  ei  ffordd  yno,  yn 
Aberystwyth  y  Sabboth  cyntaf  yn  Awst,  ac  yn  pregethu  yno 
ddwywaith.  Yr  oedd  jn  Aberaeron,  yr  ydym  yn  tybied,  nos 
Liin.  Daeth  i  Aberteifi  ddydd  Mawrth,  oblegyd  yr  ydym  311  ei 
gofio  yno  yn  gwrando  y  noswaith  hono.  Pregethodd  yn  Aber- 
teifi ddwy  waith  ar  y  maes :  y  prydnawn  cyntaf,  oddiar  Psalm 
sc.  12,  ac  am  ddeg  drannoeth,  oddiar  Psalm  xliv.  20,  21,  Yr 
oeddem  ni  yno,  ac  yn  gwrandaw  arno,  y  ddan  dro.  Yr  oedd  y 
bregeth  am  ddeg  yn  un  nerthol  ac  argyhoeddiadol  iawn,  ac  yn 
cael  ei  thraddodi  gyda.  difrifwch  a  grym  mawr ;  ond  y  bregeth, 
y  prydnaAvn  cyntaf,  oedd  y  fwyaf  arbenig  am  ei  heffeithiol- 
rwydd.  Dyna  y  tro  cyntaf  i  ni  glywed  y  bregeth  ar  "  gyfrif  ein 
dyddiau ; "  a  dyna,  j-n  sicr,  y  tro  mwyaf  efFeithiol  arni  a  gly w- 
som  ni  erioed.  Yr  oedd  pob  cnawd  oedd  yn  gwrandaw,  ni  a 
dybygem,  yn  gorfod  teimlo  fod  "  eglurhad  yr  Ysbryd,"  ac 
eglurhad  '•'  nerth,"  gyda  i  weinidogaeth  y  prydnawn  hwnw.  Yr 
oedd  y  cannoedd  oeddent  o'i  fiaen  megis  wedi  eu  rhwymo  wrth 
ei  wefusan,  ac  jm  ymddangos  fel  wedi  colli  pob  meddwl  arall, 
yn  eu  pryder  am  fod  yn  ddoeth  erbyn  y  diwedd. 

Aeth  o  Aberteifi  i  Gaerfyrddin  at  y  nos  Wener,  a'r  Sabboth 
canlynol,  a'r  nos  Lun  ar  ol  hyn}'.  Oddiyno  at  y  Mercher  a'r 
lau  i  Abertawe,  i  Gyfarfod  Misol,  He  y  pregethodd  dair  gwaith. 
Aeth  i  amryw  leoedd  yn  Sir  Forganwg,  megis  Castell  Nedd, 
Aberafan  (lie  y  treuliodd  Sabboth),  Penybont,  Caerdydd  (lie  y 
bu  drannoeth  mewn  Gyfarfod  neu  Wyl  Ddirwestol),  Llantrisant, 
Pontypridd,  Merthyr  (nos  Fercher  a  boreu  lau),  a  thrwy  Aber- 
honddu  i  Landrindod,  lie  yr  arhosodd  rai  dyddiau ;  ac  oddiyno 
d3^chwelodd  adref.  Yn  fuan  iawn  wedi  iddo  gyrhaedd  adref,  fe 
gy chwynodd  drachefn  tua  Chymdeithasfa   Bangor,   yr   hon   a 


240  PEXN'OD   YII. 

gynhelid  Medi  11,  12,  13.  Pregethodd  yno  y  nos  Fawrth,  yn  y 
Capel,  oddiar  Eph.  iii.  19  ;  a  dydd  lau  am  ddau,  ar  y  maes, 
oddiar  1  Petr  i.  18,  19.  Yr  oedd  y  tro  hwn  ar  y  maes  yn 
Mangor,  yn  sicr  yn  un  annghj'ffredin  iawn.  Yn  yr  eglurhad 
goleu  a  roddid  ganddo  ar  ystyr  a  gwerth  "  Gvxiecl  Crist"  a'r 
eneinniad  rhyfedd  oedd  ar  ei  ysbryd  ef  ei  liunan,  a  thrwyddo  ef 
i  f esur  mawr,  ar  yr  holl  gynnulleidfa,  nid  yn  fynych  y  caf wyd 
oedfa  hynotach  ;  ac  er  fod  wyth  mlynedd  a  deugain  wedi  myned 
lieibio  er  hyny,  yr  ydym  yn  awr  fel  yn  ei  glywed  \n  gwaeddi, 
"le,  Sina,  tarana;  Ebal,  melldithia;  Orsedd  Duw,  melltena; 
Satan,  cyhudda ;  Gydwybod  euog,  condemnia :  ond  yn  nghanol 
taranau  Sina,  yn  swn  melldithion  Ebal,  ger  bron  tanbeidru-ydd 
dysgleirdeb  yr  orsedd,  er  holl  ddannodiadau  y  gelj'n,  ac  yn 
ngwyneb  holl  edliwiadau  y  galon, — Bechadur  colledig,  gobeithia  1 
gobeithia !  !  '  Crist  y w  yr  hwn  a  f u  farw.'  "  Yr  ydym  yn  eael 
ein  temtio  i  ymdroi  yn  hir  gyda  r  bregeth  hon  ;  ond  y  mae  i'w 
chael  yn  gj'flawn,  fel  ag  y  gadaSvwyd  hi  ganddo  ef  ei  hunan',  ac 
wedi  ei  choethi  i'r  eithaf,  yn  y  gj'frol  gyntaf  o'i  Brcgcthau, 
tudal.  217 — 243;  ac  am  hyny  yr  ydym  yn  ymattal. 

Ar  ol  hyn,  efe  a  aeth  i  Gymdeithasfa  Llanrwst,  yn  niwedd 
Rhagfyr,  1838,  gan  roddi  taith  i  bregethu  am  naw  diwrnod 
neu  fwy,  cyn  ac  ar  ol  y  Gymdeithasfa,  yn  Siroedd  Dinbych  a 
Fflint. 

Yn  y  flwyddyn  1838,  fe  ychwanegwyd  yn  ddirfawr  at  gj'sur 
Mr.  Rees,  trwy  ddyfodiad  y  diweddar  Barch.  John  Hughes,  i 
breswylio  yn  Liverpool.  Daeth  yma,  ar  y  cyntaf,  fel  arolygwr 
masnach  gyfanwerth  (luholesale),  yn  yr  hon  yr  oedd  ei  hunan 
yn  gyfranog.  Ond  ni  pharhaodd  yn  hir  gyda'r  fasiiach  bono,  a 
bu  am  ryw  dymhor  mewn  swyddfa  masnachwr  arall,  lie  nad 
oedd  ei  waith  ond  ysgafn,  a  lie  yr  oedd  yn  cael  llawer  iawn  o 
amser,  bob  dydd,  at  ei  wasanaeth  ei  hun.  Ac  yr  oedd  ei  holl 
nosweithiau  yn  rlij-dd  ganddo,  i'w  defnyddio  fel  y  mynai.  Fel 
ag  y  gallesid  dysgwyl,  fe'i  gelwid  i  bregethu  bob  Sal)both,  yn  yr 
amrywiol  Gapeli,  ac  yr  oedd  ei  weinidogaetli  yn  nodedig  o 
gynnneradwy  yn  yr  holl  gynnulleidfaoedd ;  ac,  fel  ag  y  dywedir 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  241 

yn  ei  Gojiant  (tudal.  109), "  yr  oedd  gan  eglwysi  Liverpool 
ddigon  o  ddoethineb — ac  nid  oedd  angeu  am  lawer — i  weled  mai 
dyii  i'r  pulpud,  ac  yn  ueillduol  i  bulpudau  Liverpool,  oedd  Mr. 
Hughes,  ac  y  gallai  ami  fachgen  dwl  a  didalent  wneyd  y  tro  yn 
Swyddfa  y  masnachwr  yn  gystal  ag  yntau."  Ac  felly  yn  y 
flwyddyn  ganlynol,  1839,  galwyd  ef  gan  yr  eglwysi  yn  unfrydol 
i  ymryddhau  yn  gwbl  oddiwrth  orchwylion  y  Swyddfa,  ac  i 
ymroddi  yn  hollol  i  wasanaeth  yr  efengyl  yn  eu  plitli,  fel  eyd- 
•iafurwr  a  Mr.  Rees,  ac  ar  yr  un  ammodau.  Cydsyniodd  yntau 
a  r  alwad  ;  ac  ymroddodd  gydag  egni  a  dyfalwcli  a  medrusrwydd 
a  ffyddlondeb  annghyffredin,  yn  y  cyflawniad  o'r  dyledswyddau 
pwysig  a  ddisgynent  arno  o  hyny  hyd  ddiwedd  ei  oes.  Yr  oedd 
y  naill  yn  adwaen  y  Hall  er  ys  llawer  o  flynyddoedd,  ac  yr  oedd- 
ent  yn  meddwl  yn  uchel  iawn  am  eu  gilydd ;  ond  nid  oeddent 
wedi  cael  llawer  o  gyfleusderau  i  gyfeillachu  a  u  gilydd ;  ac  yr 
oeddent  yn  cael  eu  hystyried  fel  yn  perthyn  i'r  pleidiau 
gwahanol,  ag  oeddent  y  pryd  hyny  yn  cael  eu  tybied  yn  tfynu 
yn  ein  plith  fel  Cyfundeb,  ac  yn  peri  cryn  lawer  o  annghysur 
yn  enwedig  yn  Sir  Fflint.  Rhoddodd  Mr.  Rees,  pa  fodd  bynnag, 
y  derbyniad  mwyaf  croesawgar  i  Mr.  Hughes  ar  ei  ddyfodiad 
cyntaf  i'r  dref,  gan  wneuthur  ei  oreu  i'w  dynu  i  mewn,  fel  ei 
hunan,  i  gymmeryd  rhan  yn  arweiniad  yr  Achos.  Efe  yn  wir 
oedd  yr  un  a  ddangosai  yr  awydd  mwyaf  ac  a  ymdrechodd 
benaf,  os  nad  efe  a  feddyliodd  gyntaf ,  am  iddo  gael  ei  ryddhau 
oddiwrth  bob  gofal  arall,  a'i  alw  yn  gwbl  at  y  weinidogaeth  ;  ac 
yr  oedd  cydfod  hollol,  yr  liwn  a  gynnyddodd  yn  fuan  yn  anwyl- 
deb  mawr,  rhyngddynt  a'u  gilydd  hyd  y  diwedd.  Cafodd  Mr. 
Rees  gymdeithas  Mr.  Hughes  yn  fwyniant  dirfawr,  nad  oedd  prin 
.erioed  wedi  cael  dim  cyffelyb  ;  ac  nid  yn  unig  hyny,  ond  fe  fu 
ei  gymdeithas  yn  foddion  adeiladaeth  nid  bychan  iddo.  Yr  oedd 
ei  ysbryd  boneddigaidd,  ei  dymher  siriol,  ei  wybodaeth  eang,  ei 
ryddfrydigrwydd  trwyadl,  ei  bwyll  a'i  arafwch,  ac  elfenau 
rhagorol  ereill  amry w,  a  berthynent  i'w  gymeriad,  yn  gwneuthur 
Mr.  Hughes  yn  gyfaill  gwir  werthfawr ;  ac  nid  oedd  neb  medr- 
usach  nag  ef,  pa  un  bjmnag  ai  mewn  ymddyddan  cyfeillgar  yn 


242  PENNOD  vir. 

y  go^g^'  ^i  mewn  cyfarfod  eglwysig  weithiau,  i  dynu  Mr.  Rees 
allan,  yn  ei  holl  alluoedd,  i  amddiffyn  rhyw  olygiad  neu  arall  o'i 
eiddo.  Gydar  amcan  hwnw,  weithiau,  fe  ddadleuai  ac  fe  wrth- 
ddadleuai  Mr.  Hughes,  mewn  tymher  moi-  dda,  mewn  dull  mor 
ddeheuig,  a  chyda  iaith  mor  eglur  a  choeth,  yn  erbyn  rliyw 
syniad  neillduol  y  gwyddai  a  goleddid  gan  Mr.  Rees,  nes  ei  dynu 
yntau  allan,  jn  ei  holl  ymadferthoedd,  yn  ei  blaid.  A  difyrus 
iawn  fyddai  ei  weled  -vvedi  ei  gynhyrfu  felly,  yn  cyfodi  ar  ei 
draed,  yn  cerdded  yn  ol  ac  yn  mlaen  ar  hyd  yr  ystafell,  yn 
estyn  ei  freichiau  hirion,  yn  codi  ei  lais,  yn  twymno  j'n  ei 
dymher,  ac  yn  bwrw  allan  lifeiriant  o  hyawdledd ;  a  Mr.  Hughes 
yn  chwerthin  j^n  galonog  wrth  wrandaw  arno,  ac  wrth  weled  ei 
amcan  ei  hunan,  yn  dwyn  y  cwestiwn  i  syhv,  wedi  ei  gyrhaedd 
ganddo.  Y  mae  yn  ddiammeu  fod  cymdeithas  Mr.  Hughes  wedi 
bod  yn  foddion  i  arwain  meddwl  Mr.  Rees,  i  gymmeryd  golwg 
eangach  ar  drefn  yr  efengyl,  yn  ei  pherthynas  a  rhj^ddid  ac  a 
chyfrifoldeb  dyn,  nag  a  arferasai  gymmeryd  cyn  hyny,  ac  nag  a 
gymmerid  yn  gj-ffredin  gan  yr  hen  Dduwin\-di:lion  yr  oedd  efe 
wedi  cymdeithasu  yn  benaf  a  hwjTit,  a'r  rhai  yr  oedd  ganddo, 
hyd  y  diwedd,  y  fath  barch  iddynt.  Ac  yr  oedd  cael  y  fath 
ddylanwad  ar  ei  feddwl  e£  }T1  rhywbeth  ag  y  mae  yn  anmhosibl 
traethu  ei  werth,  i  Fethodistiaeth  Cymru,  yn  y  blynyddoedd  a 
ddilynasant.  Nid  oes  un  amheuaeth  nad  oedd  y  ddau  dy  wysog 
Methodistaidd  yn  Liverpool  yn  cael  i'r  graddau  helaethaf  yn  eu 
gilydd,  a  chyhyd  ag  y  cawsant  gyd-fyw  a  chyd-lafurio,  ja'  hya 
yr  oedd  Paul  yn  attoh'gu  am  dano  oddiwrth  Philemon  : — "  Gad 
i  mi  dy  fwynhau  di  yn  yr  Arglwydd." 

Ychydig  -wythnosau  cyn  i  Mr,  Rees  ymsefj^dlu  yn  Liverpool, 
yr  oedd  Mr.  Williams, — Williams  o'r  Wern,  cyn  ac  wedi  hyny, — 
hefyd  wedi  symmud  yma,  ac  fel  ag  y  gallcsid  dysgwyl  yr  oedd  ei 
weinidogaeth  yn  dra  chymmeradwy  ac  yntau  ei  hunan  yn  mhob 
cylch  yn  dra  phoblogaidd.  Yr  oedd  y  ddau  brcgetliwr  mawr  yn 
nghyrhaedd  eu  gilydd :  ac  er  nad  oeddcnt  yn  cael  c^-tieusderau 
mynych  i  gyd-gyt'arfod  mewn  rhydd-gyfeillach,  yr  oeddent  yn 
cael  hyny  weithiau,  ac  3'r  oeddent  yn  ami  gyda  u  gilydd  mewn 


HANES   BYWTD   HENIIY   REES.  243 

cyfarfodydd  o  wahanol  natur,  yn  enwedig  Cyfarfodydd  y  Gym- 
deithas  Ddirwestol,  y  rhai  oeddent  y  pryd  hyny  yn  cael  eu 
cynnal  yn  rheolaidd  ac  oeddent  yn  hynod  o  boLlogaidd.  Ymun- 
odd  y  ddau  a  u  gilydd  unwaith,  yn  ol  pennodiad  Pwyllgor  y 
Gymdeithas  i  ysgrifenu  papur  ar  "  Y Fasnach  Feddivol"  yr  hwn 
a  gyhoeddwyd  yn  y  Dirwestydd  am  Tachivedd,  1837,  ac  a 
ddaeth  allan  w-edi  hyny  yn  draethodyn  wrtho  ei  hun.  Daeth 
Mr,  Rees,  trwy  ei  gydnabyddiaeth  a  Mr.  Williams,  i  goleddu 
meddyliau  uchel  iawn  am  dano,  yn  enwedig  a  defnyddio  ei 
:  eiriau  ei  hunan,  am  "  ei  synwyr  eyffredin  annghyfFredin,  a'i 
lawydd  amlwg,  ac  eto  hollol  ddirodres,  i  £od  yn  war  ddefnyddiol," 
Yr  oedd  Mr.  Williams,  o'r  tu  arall,  yn  edmygu  Mr.  Rees  yn  fawr 
iawn.  Ni  chollai  byth  imrhyw  gyileusdra  a  gafFai  i  fyned  i 
wrandaw  arno,  pan  y  dygwyddai  fod  yn  pregethu  yn  rhywle  yn 
ei  gyrhaedd  ar  un  o  nosweithian  yr  wythnos.  Ac  yr  oedd  bob 
amser  yn  ei  fwynliau  yn  fawr,  a  gwelwyd  ef  yn  fynych  yn  wylo 
wrth  wrandaw  arno.  Byddai  yr  un  pryd  yn  teimlo  ei  fod  yn 
dwyn  gormod  o  fater  i  mewn  i'w  bregeth,  ac  yn  rhoi  gormod  o 
dreth  ar  sylw  ei  wrandaSvwyr ;  a  thybiai  y  buasai  y  bregeth  yn  fwy 
buddiol  pe  buasai  yn  llai.  Cly wsom  gyfaill  yn  dywedyd  ei  fod 
ef  yn  cyd-gerdded  a  Mr.  Williams  ryw  noswaith  hyd  at  ei  dy  yn 
Islington,  ar  ol  bod  yn  gwrandaw  eu  dau  ar  Mr.  Rees  yn  Pall 
Mall.  Wedi  i  Mr.  Williams  siarad  a  chanmol  llawer  ar  y 
bregeth,  o'r  diwedd,  meddai, — "  Ond  yr  oedd  hi  yn  bregeth  rhy 
fawr  o  lawer  ;  yr  oedd  yn  beichio  gormod  ar  y  bobl.  Hi  wnelsai 
dair  o  rai  da  iawn.  Yr  wyf  fi  yn  sicr  fy  mod  i  i  fynu  ar 
cyfFredin  oedd  yn  y  Capel  yna  heno,  eto  yr  oedd  hi  bron  a  fy 
llethu  i ;  ac  yr  oeddwn  i  agos  a  meddwl  ei  fod  ef  ei  hunan  yn  cael 
digon  o  waith  gyda  hi."  Y  mae  y  sylw  yna  yn  cyfateb  yn  gwbl 
i  sylw  arall  o  eiddo  Mr.  Williams  am  dano,  a  roddir  i  ni  gan  ei 
frawd  : — "  Mae  yn  gofus  genyf ,"  meddai  Dr.  Rees,  "  pan  oedd  yn 
by w  yn  PhytJiian  Street,  yn  f uan  wedi  iddo  syinmud  i  Liverpool, 
i  mi  dalu  ymweliad  ag  ef  gyda  y  diweddar  Williams,  o'r 
Wern,  yr  hwn  oedd  yntau  yn  byw  yn  Liverpool  y  pryd  hwnw. 
Wedi  ychydig  ymddyddan,  dywedodd  fy  mrawd,  ei  fod  er  ys 


244  TENXOD  VII, 

dyddiau  yn  trafferthu  gyda  rhyw  destyn  ag  y  teimlai  awydd 
pregethu  arno,  ac  jm  methu  cael  boddlonrwydd  iddo  ei  hunan  ar 
ci  wh-  fedJwl.  '  Y  mae  ^t  esbonwyr  yma  sydd  gen'  i,  yn  fy 
njTjsu,'  nieddai, ' yn  h3'trach  nag  yn  fy  moddloni  arno.  Ac  y 
mae  rhywbeth  yn  dyweyd  ynof,  nad  oes  yr  un  o  honynfc  wedi 
gallu  niyned  i  ysbryd  ei  feddwl ;  ac  yr  wyf  yn  methu 
myned  iddo  fy  hun,  i  ddim  boddlonrwydd.'  Cynnygiodd  ilr. 
Williams  ryw  syniad  ar  y  testj'n  i'w  sylw,  Bu  yntau  yn 
ddystaw  am  enyd,  gau  droi  y  syniad  hwnw  j'n  ei  fyfyrdod.  Ac, 
eb  efe,  yn  mhen  ychydig, — '  Y  mae  rhywbeth  yn  y  golygiad  yna 
yn  siwr ;  ond  y  mae  yn  amheus  gen'  i  ai  dyna  yw  y  cneuwdlyn, 
er  hyny.'  Yn  ystod  yr  ymddyddan,  dywedai  Mr.  Williams : — 
'  Pregethwr  didrugaredd  iawn  i  bregethwyr  ereill  ydych  chwi.' 
'  W^el,  paham  yr  ydych  yn  dyweyd  hyny  ? '  gofynai  yntau, 
*  Paham  ?  Am  fod  arnoch  eisiau  dihysbyddu  pob  testyn  yr 
ymafloch  ynddo,  fel  na  fedro  neb  bregethu  arno  ar  eich  ol.' 
'  Beth  a  wnai  y  dyn  a  ddeuai  ar  ol  y  Brenhin  ? '  '  Y  mae  Henry 
Rhys  wedi  bod  yn  pregethu  ar  y  testyn  hwn,  ni  wiw  i  neb 
gynnyg  arno  ar  ei  ol  o,  ddywed  pob  pregethwr.'  '  Wei,  sut  y 
byddwch  chwi  yn  gwneyd  ? '  gofynai  y  Hall,  '  Wei,  cymmeryd 
y  byddaf  fi/  meddai  Mr.  Williams,  '  ryw  feddwl  neu  awgrym 
fyddo  yn  y  testyn  yn  ateb  i'r  pwrpas  fyddo  genyf  ar  y  pryd 
mewn  golwg,  a  cheisio  gv\'neyd  y  goreu  a  allaf  o  hwnw  ;  a  gadael 
y  testyn  fel  y  gallaf  fi  fy  hunan  a  phob  un  arall  a  ewjdlysio, 
fyned  ato  rywbryd  drachefn.'  '  O,'  ebai  yntau,  *  fe  fydd  digon 
3'n  mhob  testyn  ar  fy  ol  innau,'  '  O,'  meddai  Mr.  Williams,  '  ui 
raid  i'r  testyn  na  neb  arall  ddiolch  i  chwi  am  hyny  ; '  ac  ar  hyny 
chwarddodd  y  ddau."  Gresyn  na  buasai  genym  fwy  o  Adgofion 
am  y  gwyr  enwog  hyn  pan  y  dygwyddeut  gyfarfod  au  gilydd. 
Rhwng  y  cyfeilliou  newydd  a  eunillodd  wedi  ei  ddyfodiad 
yma,  y  siiiuldeb  mawr  a  ddangosid  tuag  ato  gan  yr  holl  frawd- 
oliacth,  y  gymmeradwyacth  gyffredinol  a  roddid  iddo  gan  y 
gwahanol  gynnulleidfiioedd,  yr  efl'eithiau  bcndithiol  a  ddilyuent 
ei  weinidogaeth  pa  le  bynnag  y  pregethai, — yn  gysylltiedig  a'r 
icchyd  da  a   fwynlicid  ganddo  ef  a'i  deulu,  ac  yn  arbenig,  y 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  245 

cymuncleb  cyson  a  gechvid  gandclo  rhyngddo  a'i  Ddu^v, — yv 
ydym  yn  tybied,  er  y  llafur  dirfawr  yr  oedd  yn  gorfod  ymroddi 
iddo,  gartref  ac  oddicartref,  eto  fod  ei  flynyddoedd  cyntaf  hyn 
yn  Liverpool,  yn  rhai  nodedig  o  gysurus  iddo  ef  ei  hunan,  fel  yr 
oeddent,  yn  ddiammeu,  jm  rhai  tra  llwyd  liannus  ar  achos 
crefydd,  yn  mhlith  ein  cenedl  yn  y  dref. 


[NoDiAD. — Ni  a  ddymunem  i'n  darllenwyr  gadw  mewn  cof,  gyd-X 
gohvg  ar  yr  amgylchiadau  a'r  dygwyddiadau  y  cyfeirir  genym 
atynt,  o  bryd  i  bryd,  yn  y  Cofiant  hwn,  ein  bod  yn  cymmeryd 
eu  hamseriad,  oddiar  yr  adeg  ag  yr  oeddem  ni  yn  ysgrifenu 
am  danyr.t,  ac  nid  oddiar  yr  adeg  ag  y  mae  y  gwaith  yn  cael 

.  ei  gyhoeddi.  Felly,  pan  y  sonir  genym  am  ryw  amgylchiad 
wedi  dj'gwydd  dyweder,  er  ys  banner  can'  mlynedd,  mwy  neu 
lai ;  rbaid  deall  byny  o'r  amser  ag  yr  oeddem  ni  yn  j'sgrifenu, 
— ryw  bryd  rhwng  y  flwyddyn  18S4  a  diwedd  1888, — a  rbaid 
ycbwanegu  y  blynyddoedd  a  aethant  heibio  er  byny  at  yr 
banner  can'  mlynedd,  tuag  at  gael  y  gwir  amseriad.  A'r  un 
modd,  y  mae  amryw  bersonau  yn  cael  cyfeirio  atynt  megis  yn 
fyw,  ac  oeddent  felly  pan  oeddem  ni  yn  ysgrifenu,  ond  sydd, 
erbyn  byn,  wedi  eu  cymmeryd  ymaitb  trwy  angau.  Yr  ydym 
yn  teimlo  fod  gadael  i'r  gwaitb  ymddangos  trwy  y  Wasg  fel 
yr  ysgrifenwyd  ef,  yn  rboddi  i'r  fFeitbiau  a  gofnodir  ynddo 
ryw  wedd  o  naturioldeb  a  gwirioneddolrwydd,  a  gollasid 
trwy  unrbyw  newidiad.] 


246  PENNOD  VIII. 


PENNOD   YIII. 

El  ymiveliad  dg  America,  ai  Deithlau  yno : — 1839. 

PeNNODI  MR.  MOSES  PARRY  AC  YNTAU,  GAN  Y  GYMDEITIIASFA  I 
YMWELED  AG  AMERICA — ANTURIAETH  BWYSIG  Y  PRYD  HWNW 
— DEDWYDD  YN  EI  GYFAILL — CYFARFOD  DINBYCH — LLYTHYR 
ODDIWRTH  MR.  ELIAS — LLYTHYR  INIR.  REES  AT  GYFAILL  YX 
YR  AMWYTHIG — ETO  AT  MR.  EDWARDS  o'r  BALA — CYFARFOD 
YMADAWOL  YN  PALL  MALL — CYFARCHIAD  HYNOD  MR.  HUGHES 
AR  YR  ACHLYSUR — ADRODDIAD  MR.  REES  EI  HUNAN  O'R 
FORDAITH — CYRHAEDD  YR  AMERICA — SABBOTH  YN  NE\V 
YORK — GWEDDEIDD-DRA  MAWR  YN  YR  ADDOLIAD — Y  PARCH. 
WILLIAM  ROWLANDS — LLYTHYR  AT  EI  WRAIG — TEITHIO  YN 
YR  AMERICA  —  ALBANY  —  UTICA  —  STEUBEN  — REMSEN  —  MR. 
JAMES  OWEN  —  PENYCAERAU — WEBSTER  HILL — FFLOYD  — 
SABBOTH  ETO  YX  REMSEN — CYFARFOD  CHWARTEROL  YNO — 
LLYTHYR  ETO  AT  MRS.  REES — UN  ARALL  AT  MR.  SAMUEL 
JONES,  PALL  MALL — YR  ANNGHYDFOD  YN  REilSEX — SYLWADAU 
MR.  REES  ARNO — MYNED  I  OHIO — PALMYRA  —  NEWARK- 
WELSH  HILLS  —  GRANVILLE — RADNOR — COLUMBUS — CINCIN- 
NATI— Y  PARCH.  EDWARD  JONES — LLYTHYR  ETO  AT  MRS.  REES 
— JACKSON — Y  PARCH.  ROBERT  WILLIAMS  O  FON — AFIECHYD  EI 
GYFAILL  —  PHILADELPHIA  —  PITTSBURGH  —  DYCHWEL  I  NEW 
YORK — AROS  YNO  DDAU  SABBOTH — CYFARFOD  CHWARTEROL 
YNO — SYLWADAU  AR  Y  WLAD  AC  AR  Y  BOBL — EI  HANGHEN- 
lON   CREFYDDOL. 

Yr  ydyiii  yn  awr  yn  dyfod  at  aingylchiad  pwysigiawn  yn  lianes 
Mr.  Rees,— ei  fynediad  ef  a'r  Parch.  Moses  Parry,  Dinbych,  yn  ol 
pcnnodiad  Cymdeithasfa  y  Bala,  1838,  i  ymweled  a  u  brodyr  y 
Mctliodistiaid  Cymrcig  yn  yr  America.  Yr  ydym  wedi  galw 
hyn  yn  "  amgylchiad  pwysig," — ac  un  felly,  yn  sicr,  ydoedd  y 
pryd  hyny.     Saith  mlynedd  a  deugaiu  yn  ol,  yr  ocdd  teithio  i 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  247 

ac  yn  America,  yn  beth  tra  gwahanol  i'r  liyn  yclyw  yn  y 
dyddiau  hyn.  Nid  ydy w  myned  yno  yn  awr,  mewn  cymhar- 
iaeth,  ond  petli  bychan  iawn.  Caf wyd  prawf  hynod  o  liyny, 
fel  yr  adroddwyd  i  ni  gan  Mr.  Eleazar  Roberts,  yn  llys  yr  hedd- 
yuad  yn  y  ddinas  hon,  ychydig  amser  yn  ol.  Yr  oedd  yno  ry  w 
foneddwr  ag  achos  ganddo  y  dymunai  alw  sylw  Mr.  Raffles  ato, 
a  cliael  ei  benderfyniad  yn  ei  gy Ich.  "  Nid  oes  dim  posibl  i  mi," 
meddai  Mr.  Raffles,  "  fyned  ato  heddy w  ;  ac  nis  gwn  pa  bryd  y 
gallaf  gael  hamdden.  Deuwch  yma  bythefnos  i  heddyw,  ac  mi 
a  edrychaf  i  mewn  iddo."  "  Enwch,"  meddai  y  boneddwr,  "  fis  i 
heddyw  ;  y  mae  aruaf  ii  eisiau  camu  drosodd  i  America  (I  uunt 
to  step  over  to  America),  ac  os  na  ellwcli  fyned  i'r  achos  heddyw, 
ni  bydd  yn  hollol  gyfleus  i  mi  cyn  hyny."  Yr  oedd  y  gwr  yna, 
fe  welir,  am  fyned  drosodd  yno,  a  gwneyd  y  gorchv/yl  oedd 
ganddo :  ac  yn  llunio  dychwelyd,  a  bod  yn  y  llys  yn  Liverpool, 
yn  mhen  wyth  niwrnod  ar  hugain.  Ond  yr  oedd  yn  wahanol 
iawn  yn  yr  amser  y  cyfeiriwn  ato.  Yr  oedd  yr  amser  a  gym- 
merai  y  f ordaith  agos  yn  feithach  o'r  banner ;  ond,  yn  neillduol, 
I  yr  oedd  y  cyfleusderau  teithio,  ar  ol  cyrhaedd  yr  America,  yn 
dra  gwahanol  i'r  hyn  ydynt  y  dyddiau  hyn.  Erbyn  hyn  y  mae 
y  rheil-fFyrdd  wedi  agor  y  "  cyfandir  mawr "  braidd  yn  mhob 
cyfeiriad,  fel  ag  y  mae  sefydliadau  sydd  bell  iawn  oddiwrth  eu 
gilydd  o  ran  lie,  eto  o  ran  amser,  mewn  cymhariaeth,  yn  agos ; 
a'r  cyfleusderau  i  fyned  o'r  naill  le  i'r  Hall,  y  rhai  mwyaf  man- 
teisiol  ellid  ddymuno.  Y  mae  holl  wedd  y  wlad,  yn  neillduol 
yn  y  parthau  y  mae  sefydliadau  Cymreig  i'w  cael,  wedi  newid 
yn  gwbl,  fel  y  mae  ein  brodyr  a  fuant  o  Gymru  yno  yn  y 
blynyddoedd  diweddaraf,  yn  tystio  na  buant  erioed  yn  teithio 
unrhyw  wlad,  ac  yn  mwynhau  mwy  o  gyfleusderau  tuag  at 
hyny,  nag  a  gaent  yno  yn  mhob  man.  Eithr,  fel  y  cawn  weled, 
yr  oedd  yn  mhell  o  fod  felly  pan  oedd  Mr.  Rees  ar  ymweliad  ar 
wlad.  Nid  oedd  bosibl,  pa  fodd  bynnag,  iddo  gael  gwell  cyd- 
ymaith  na  Mr.  Moses  Parry.  Yr  oedd  efe  yn  nodedig  am  ei 
gallineb,  yn  wr  siriol  ei  dymher,  a  pharod  a  fFraeth  ei  ymadrodd. 
Yr  oedd  hefyd  ei  hunan  yn  bregethwr  cymmeradwy ;    ond  yn 


248  PENNOD  viir. 

ddigon  call  i  wybod  inai  wrtli  ei  gyfaill  yr  oedd  dj'^sgwj'liad 
mawr  y  cyunulleidfaoedd  ;  ac  felly  bob  amser  yn  gofalu  am  fod 
yn  ddigon  byr  o'i  flaen  ef.  Yr  oeddent  hefyd  eu  dau  yn  hen 
gydnabyddus  a  u  giljT^dd,  ac  yn  gwybod  yn  dda  y  naill  am  fFordd 
y  Hall.  Anhawdd,  niewn  gwirionedd,  a  fuasai  cael  dau  mwy 
c^-mhwys  i'w  gilydd  yn  gyfeillion  i'r  fath  daith  ;  yn  gystal  a  chym- 
luvys  i'r  amcanion  neillduol  a  olygid  gan  y  Gymdeithasfa  wrth 
eu  pennodi  iddi.  Fel  eglurhad  ar  y  pennodiad  hwnw,  ac  fel  ar- 
Aveiniad  i  mewn  i  hanes  y  daith,  nis  gallwn  wneuthur  yn  -well  na 
rhoddi  yma  y  syhvadau  a  gyhoeddwyd  gan  Mr.  Rees  ei  hunan  : — 
"  Mawrion  a  rhyfedd  yw  y  cyfnewidiadau  sydd  yn  dygwydd 
yn  ein  byd  mewn  ychydig  amser.  Tua  diwedd  y  bymthegfed 
ganrif,  prin  y  gwyddid  yn  Ewrop  fod  y  Gorllewin-fyd  mawr 
mewn  bod;  a  phan  eglurodd  ei  ddarganfj-ddwr  ei  fwriad  o 
fyned  i  chwilio  am  dano,  chwerddid  am  ben  ei  gynlluniau,  ac 
edrychid  ar  ei  anturiaeth  fel  yr  ynfydrwydd  mwyaf.  Ond 
erbyn  ein  dyddiau  ni,  y  mae  Ewrop  ac  America  fel  dwy  gj'm- 
mydogaeth  gyfeillgar,  a'r  byd  oedd  mor  ddiweddar  yn  gwbl 
anadnabyddus  i  alluoedd  cred,  yn  awr  mor  agos  a  chynnefin, 
fel  nad  yw  hynt  wallgofus  ColuDibiis  bellach  ond  peth  a 
gyflawnir  yn  gj^son  fel  un  o  orchwylion  cyffredin  bywyd.  A 
phan  ystyriom  mor  lluosog  yw  y  cyfleusderau  i  fyned 
drosodd  i'r  America, — y  tiroedd  eang  sydd  yno  eto  i'w  medd- 
iannu ;  a  bod  y  trigolion  a  ninnau  yn  frodyr ;  eu  hiaith,  eu 
crefydd,  eu  cyfreithiau  gwladol,  a'u  hoU  arferion,  mor  gyffelyb, 
fel  nad  yw  ymsymud  i  un  o'r  XJnol  Daleithiau,  ar  ryw  gyfrifon, 
ond  megis  ymsymud  o'r  naill  gwr  i'r  Hall  o'n  gwlad  ein  hunain, 
y  mae  yn  dra  thcbyg  y  bydd  llaweroedd  eto  o  bryd  i  bryd,.  yn 
cyrchu  yno.  Er  nad  j'w  y  Cymr}'-  yn  gyffredin  yn  cacl  eu 
hystyried  yn  bobl  o  ysbryd  h^f  ac  arfeiddgar,  eto  y  mae  mil- 
oedd  o'r  genedl  lion  yn  awr  yn  yr  America :  wedi  myned,  gan 
mwyaf,  mac'n  debyg,  o  herwydil  manteision  bydol  a  chyfleus- 
derau  i  wneuthur  b3^wioliaeth.  Maent  yn  dra  gwasgaredig; 
ond  eto  yn  sefydliadau  lied  gryfion,  yma  a  thraw  ar  hyd 
wyneb  y  Cyfandir  mawr. 


HANES   BYVVYD   HENRY   REES.  249 

"  Utica  a  Stuben  oedd  y  prif  fanau  gynt  ag  y  byddai  y  Cymry 
j^yn  cyrchu  iddynt ;  ond  yn  awr  y  maent  yn  heidio  i  amiyw 
barthau  yn  Nhalaeth  Ohio.  Fel  y  mae  trigoHon  unrhyw  sefydl- 
iad  yn  lluosogi,  ac  yn  meddiannu'r  wdad,  mae'r  tiroedd  yn  myned 
yn  uwch  ac  yn  brinach,  ac  felly  y  manteision  i  ddenu  dieithriaid 
yno  i  drigfanu  yn  lleihau.  O  ganlyniad,  mae  rhyw  rai  o'r 
diwedd  yn  antnrio  yn  mlaen  i  gwr  mwy  annghyfannedd  o'r 
anialwch,  a  Hi'aws  yn  fuan  yn  dilyn  ar  eu  hoi ;  ac  nid  anfynj^cli 
y  mae  trigolion  yr  im  cymmydogaethau  yn  yr  hen  wlad,  yn 
ymgasglu  ac  yn  ymsefydlu  yn  agos  at  eu  gilydd,  wedi  myned  i'r 
hyd  nctrydd.  Fel  hyn  y  mae'r  Cymry,  megis  diadellau  bychain 
o  ddefaid,  yma  a  thraw  _yn  mherfeddion  yr  anialwch  eang  ;  ond 
y  mae'n  alarus  dywedj^d  eu  bod  i  fesur  mawr  iawn,  mewn  llawer 
o  fanau,  o  ran  breintiau  crefyddol,  fel  defaid,  keb  arnynt  fugail. 
Mae  llaweroedd  o  honynt  yn  teimlo'r  ymddifadrwydd  hwn,  ac 
yn  dra  hiraethlawn  am  freintiau  toreithiog  hen  wlad  eu  genedig- 
aeth.  Nis  gallwn  adrodd  eu  teimladau  yn  well  nag  yn  ngeiriau 
un  hen  wraig,  yr  hon  a  ddywedai  wrthym, — 'Yr  ydwyf  fi  yn 
hoffi  America  yn  burion  fel  lie  i  fyw ;  fe  fuasai  yn  dda  genyf  pe 
/  buasai  yn  bosibl  bod  yma  trwy'r  wythnos,  a  dyfod  drosodd  i 
Gymru  erbyn  y  SuL' 

"  Darfu  i'w  cwynion  torcalonus,  o  bryd  i  bryd,  beri  i'r  Meth- 
odistiaid  Calfinaidd  o'r  diwedd  benderfynu  anfon  rhyw  rai  i 
ymweled  a  hwynt,  ac  i  gael  gwybod  eu  helynt.  Ac  mewn  Cym- 
deithasfa  Chwarterol  yn  y  Bala,  Mehefin,  1838,  rhoddasant  alwad 
ddifrifol  arnom  ni  i  gymmeryd  y  gorchwyl  arnom.  Ac  ar  ol  hir 
a  dwys  ystyriaeth,  nyni  a  ymroisom  mewn  ufudd-dod  i'r  alwad  i 
wynebu'i-  anturiaeth  bwysig." 

Er  mwyn  arddangos  ymdeimlad  y  Cyfundeb  yn  Ngogledd 
Cymru,  a  phwysigrwydd  yr  anturiaeth,  ac  er  calonogi  y  ddau 
frawd  oeddent  yn  ymroddi  iddi,  pennodwyd  brodyr  o'r  amryw- 
iol  Gyfarfodydd  Misol  i  fyned  i  Gyfarfod  Misol  a  gynhelid  yn 
''Ninbych,  ar  y  dyddiau  lau  a  Gwener,  Mawrth  14,  15,  1839. 
Enwyd  Mr.  Elias  i  fyned  yno  dros  Gyfarfod  Misol  Mon,  a 
dysgwylid  iddo  ef  roddi  Annerchiad  neillduol  ar  yr  achlysur; 


250.  PEXXOD   VIII. 

ond  erbyn  i'r  amser  ddyfod,  yr  oedd  Mr.  Elias  wedi  ei  analluogi 
i  fyned  gan  waeledd  trwm,  dan  yr  liwu  yr  oedd  wedi  ei 
gaethiwo  i'w  dy  er  ys  llawer  o  wythnosau.  Fe  gaf wyd  Cyfarfod 
hynod  o  gysurus,  yn  yr  hwn  y  pregethai  y  cynnrycliiolwyr  dros 
yr  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol,  a  ilr.  Rees  ei  liunan  yn 
pregethu  ddwy  waitli — gvda  goleuui,  a  nerth,  a  dylauwad  mawr. 
Cafwyd  Annerchiad  cryno  a  chynhes  ar  y  daith  yr  amcanai  y 
brodyr  ei  chymmeryd  yn  y  Cyfarfod  y  boreu  am  ddeg ;  a  dang- 
osid  teimlad  cyffredinol  o  serchawgrwydd  tuag  atynt,  a'r  dymun- 
iadau  goreu  ar  eu  rhan. 

Gan  fod  Mr.  Elias  wedi  methu  myned  i  Ddinbych,  fe  anfon- 
odd  y  llj^'thyr  canlynol  at  Mr.  Rees,  yr  hwn,  fel  y  gweKr,  sydd 
yn  cyfeirio  yn  benaf  at  y  daith  oedd  o'i  flaen  : — 

"  Fron,  Ebrill  5,  1839. 

"  Fy  Anwyl  Gyfaill, — Da  iawn  genj^f  oedd  cael  llythyr  oddi- 
"  wrthych.  Yr  wyf  fi  wedi  bod  yn  garcharor  er  ys  dros  dri  mis, 
"heb  allu  mjTied  oddiwrth  y  ty.  Ond  tirion  iawn  a  fu  yr 
"  Arglwydd  wrthyf.  Yr  oedd  y  cystudd  corphorol  yn  ysgafn — 
"  wrth  fesur ;  ac  nid  oedd  yn  dy wyll  iawn  ar  fy  meddyliau.  Yn 
"  awr  y  mae  rhjj-w  arwj'ddion  y  caf  wellhau  dros  ychydig  eto. 
'•  Dymunwn  i'r  ffwrn  fy  mhuro,  fel  y  meibion  Leli  hyny,  '  fel  yr 
"  offrymwyf  i'r  Arglwydd  offrwm  mewn  cyfiawnder.'  Y  cwbl 
"  sydd  genyf  i'w  wneyd  yn  bresennol  ydy w  ceisio  ysgrifenu 
"ychydig  linellau,  yn  awr  a  phrj'd  arall,  i'w  hanfon  i'r  Drysorfa, 
"  gan  obeithio  y  byddant  yn  lies  i  rywrai  lywbryd.  Yr  wyf  yn 
"  awr  yn  ceisio  myfyrio  ac  ysgrifenu  ychydig  yn  nghylcli 
"  Cymhwyso  yr  lachawdwriaeth,  neu  y  modd  i  Gyfranogi  o 
"  fenditliion  y  Prynedigacth. 

''  Maddeuwch  i  mi  am  ymdroi  fel  hyn  gyda'm  pethau  bychain 
"  fy  hun,  pan  yr  ydycli  chwi  yn  mron  cael  eich  llethu  gan  drall- 
"  odau  wrth  feddvvl  am  eich  taith  fawr.  Gan  eich  bod  yn 
"  dymuno  cael  llythyr  yn  f uan,  a  minnau  yn  wael  i  ysgrifenu 
"  llawer  mewn  byr  amser,  ychydig  a  ysgrifenaf  yn  awr,  gan 
"  f wriadu,  03  bydd  yr  Arglwydd  yn  fy  arbed,  ysgrifenu  eto  cyn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  251 

"  y  cychwynwcli.  Ar  ryw  gyfrifon,  y  mae  yn  dda  genyf  foci 
"  Mrs.  Rees  yn  cael  tueddu  ei  nieddwl  i  aros  gartref.  Er  nad 
"  wyf  ddiystyr  o'cli  teiinladau  eich.  dau,  eto  yr  wyf  yn  nieddwl 
"  y  1^>ydd  eich  profedigaethau  yn  llai ;  ac  yr  yd  wyf  yn  gobeithio 
"ycewch  gy farfod  drachefn  yn  hyfryd  a  chysurus,  heb  fod  dim 
"  gofidus  wedi  dygwydd  gartref  nac  oddicartref .  Y  mae  plant  y 
''  byd  hwn  yn  gadael  eu  teuluoedd,  ac  yn  Avynebu  peryglon,  er 
"  mwyn  ycliydig  o  bethau  gwael  y  byd.  Pa  faint  mwy  teilwng 
"  eich  gwaith  a'ch  neges  chwi  yn  yr  anturiaeth  hon  ?  Yr  ydych 
"  yn  myned  ar  wasanaeth  yr  Hwn  sydd  Berchen  a  Llywydd 
"  gwynt  a  mor,  ie,  by wyd  ac  angau.  Cewch  fod  '  yn  nirgelwch  y 
"  Goruchaf/  a  than  '  gysgod  yr  Hollalluog.'  A  phwy  a'ch  dryga 
"  chwi  yno  ?  Aeth  11a wer  o'r  Cymry  dros  yr  Atlantio  i 
"  America  ar  ddibenion  gwael ;  ond  nid  wyf  yn  gwybod  am 
"  Gymro  w^edi  myned  yno  ar  y  fath  neges  a'r  eiddoch  chwi 
"  Gwn  na  bu  Cymry  erioed  yn  croesi  yr  Atlantic,  a  chymmaint  o 
"  weddiau  yn  cael  eu  hanfon  i  fynu  drostynt,  ag  a  fydd  drosoch 
"  chwi  eich  dau ;  ac  nid  wyf  yn  meddwl  y  byddant  yn  ofer. 
"Aeth  Whitefield  dros  yr  Atlantic  dair  gwaith  ar  ddeg ;  a 
"chafodd  nid  yn  unig  nodded  y  Goruchaf  drosto,  ond  llawer 
"  iawn  o'i  gymdeithas  ar  ei  fordeitliiau  hirfaith.  Defnyddiodd 
"  yr  Arglwydd  ef  yn  y  Uongau,  i  fod  yn  lies  i  lawer.  Yr  oedd  y 
"  mordeithiau  yn  hwy,  ac  yn  llawer  mwy  annghysurus  y  piyd 
"hwnw.  Can'  mlynedd  ac  un  i  fis  Rhagfyr  diweddaf,  y 
"  cychwynodd  efe  y  waith  gyntaf.  Buont  lis  cyn  myned  o  olwg 
"  tir  Prydain,  a  phedwar  mis  ar  y  fordaith.  Eto,  meddai  efe,  yr 
"  oeddynt  yn  by w  yn  gysurus,  heb  ymddyddan  nemawr  ar  y 
"  fordaith  am  ddim  ond  am  Dduw  a  Christ.  Yn  awr,  anwyl 
"  frawd,  chwi  a  ellwch,  dan  nodded  Rhagluniaefch,  fyned  i 
"  America,  a  phregethu  yno  fisoedd,  a  dychwelyd  adrei,  j^n  yr 
"  amser  y  bu  Mr.  Whitefield  ar  ei  fordaith  gyntaf  yno. 

"Am  y  cweryl  a'r  sun  am  ryfel  rhwng  Prydain  a'r  Uuol 
"  Daleithiau,  yr  wyf  yn  gobeithio  na  bydd  rhyfel  rhwng  y  ddwy 
*'  wlad.  Gall  fod  yn  gwerylus  rhwng  dynion  cynhyrfus  o'r  Unol 
•'  Daleithiau  a  phobl  Canada ;  ond  yr  wyf  yn  hyderu  na  bydd 


252  PENNOD  VIII. 

"  llywodraethwyr  y  ddwy  wlad  mor  ynf3'd  a  mj-ned  i  ryfcia,  am 
"  ychydig  o  dir  oer  a  difFrwyth.  Attalied  Duw  hyny  !  Byddwch 
"  chwi  yn  mhell  oddiwrth  Dalaeth  Maine,  lie  y  mae  cj'iihwrf. 
"  Y  mae  talaeth  New  York  yn  un  o'r  rhai  tawelaf.  Pe  byddai 
'■'  terfysg  yn  tori  allan  cyn  i  chwi  ddychwelyd,  yr  hyn  na  bydd, 
'■'  yr  wyf  yn  gobeithio,  gallech  droi  yn  ol  heb  fyned  at  y  Llynau 
"  — troi  o  Remsen.  Y  mae  fFordd  i  Ohio  heb  fyned  i'r  Llynoedd. 
'•'  Ni  fynai  Whitefield  ei  attal  unwaith,  er  cael  y  newydd  fod  y 
"  Spaniards  wedi  tirio  yn  Georgia.  Amddiftyna  Duw  genadau 
"  heddwch. 

"  Yr  ydwyf  yn  meddwl  llawer  am  Mrs.  Rees,  ac  yn  meddwl 
'■'  fod  yr  Arglwydd  yn  gwneyd  trugaredd  a  hi,  wrth  dueddu  ei 
'■'  meddwl,  fel  y  crybw^dlais,  i  aros  gartref.  Braint  na  chafodd 
"  gwraig  un  pregethwr  yn  ein  Corph  ni  o'r  blaen,  y  w  cael  rhoddi 
"  ei  phriod  i  fyned  i'r  fath  daith  dros  yr  Arglwydd  a'i  Achos. 
'■'  Y  mae  llawer  gwraig  yn  Liverpool  yn  gollwng  ei  gwr  i  for- 
"  daith  hw}',  a  thros  f wy  o  amser,  er  mwyn  ychydig  elw,  ond 
"  heb  y  fraint  y  mae  Mrs.  Rees  yn  ei  chael. 

"  Yr  wyf  yn  lied  wael,  fy  anwyl  gyfaill,  yn  blino,  heb  allu 
"ysgrifenu  ychwaneg  ;  a  di-drefn  yw  hj'n.  Y  mae  ^Irs.  Elias 
"  yn  dymuno  yn  fawr  i  Mrs.  Rees,  ac  Anne  bach,  ddyfod  yma  ati 
"  hi,  i  dreulio  rhai  wythnosau  ar  ol  i  chwi  gychwyn.  Bydd 
"  hyny  yn  fwy  difj^r.  Da  genym  os  daw.  Y  mae  Mrs.  Elias,  ac 
"  Ann,  yn  uno  a  mi  i  gofio  jn  garedig  atoch  eich  dau. 

"  Wyf,  eich  brawd  gvrael,  John  Elias." 

Am  y  cweryl  y  cyfeiria  Mr.  Elias  ato  yn  y  llythyr  uchod,  yr 
ocdd  yn  cyfodi  oblegyd  ychydig  o  annghydwclediad  yn  nghylch 
y  ffin  oglcdd-ddwyreiniol  rhwng  yr  Unci  Daleithiau  a  Canada, 
yr  hyn  j'n  f nan  a  derfynwyd  yn  heddychol.  Yr  ocdd  t»*>n  rhai  o 
newyddiaduron  yr  America  yn  fostfawr  a  bygythiol,  ac  felly  rhai 
yn  y  wlad  hon ;  ond  nid  oedd  yr  awdurdodau  llywodraethol.  yn 
y  naill  wlad  na'r  Hall,  yn  cyfranogi  o'r  un  ysbryd,  ac  felly  fe 
ddarfu  yr  ymryson. 

Yr  oedd  meddwl  Mr.  Rees,  yn  dra  naturiol,  cyn  cychwyn  i'r 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  253 

fatli  daith,  mewn   cryn  lawer  o  bryder ;    ac  nis  gallai   lai    na 

uieddwl  llawer  am  ei  hen  gyfeillion  yma  a  thraw  yn  y  wlad 

hon.     Y  mae  yn  dda  genym  allu  dodi  ger  bron  ein  darllenwyr 

lytliyr    tra    uodweddiadol    o    bono,   a   ysgrifenwyd    ganddo   y 

pryd   hwn,   at    Mr.  Lewis  Jones,  un  o'i  hen   gyfeillion  yn  yr 

Amwythig : — 

"  Liverpool,  Ebrill  9,  1839. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Addewais,  pan  yn  yr  Amwythig,  adael 
"  i'm  eyfeillion  yno  Avybod  pan  y  byddwn  wedi  penderfynu  yr 
"  amser  i  gychwyn  i'r  America.  Yn  aw^r  y  mae  yr  amser  liwnw 
'•  wedi  ei  benderfynu, a'n  lie  wedi  ei  gymmeryd  gydar  Liverpool, 
'■■  yr  hon  sydd  i  gychwyn  wythnos  i  ddydd  Sadwrn  nesaf ,  sef 
"  Ebrill  20.  Yr  oedd  Mr.  Griffiths,  Mr.  Parry,  a  chwithau,  a  Mrs. 
"  Jones,  a  Mrs.  R.  Jones,  yn  son  am  ddyfod  yma,  i'm  gweled  yn 
"  cychwyn  i'r  anturiaeth  fawa- ;  ac  yn  awr  yr  ydwyf  yn  anfon 
"  hyn  o  linellau  i  hysbysu  i  chwi  y  bydd  yn  dda  genyf  eich 
"  gweled  ar  fy  janadawiad  ag  Ewrop.  Gwna  Mary  bob  croesaw 
"  i  chwi  a  ddichon  hi  wneyd  yn  yr  amgylchiad  gofidus  hwnw  ; 
"  ac  y  mae  yn  ymuno  a  mi  i  gofio  yn  y  modd  mwyaf  caredig 
"  atoch  oil.  Yr  ydym  yn  awr  mewn  amgylchiad  digon 
"  trafterthus,  ac  yn  meddu  ar  fynwesau  digon  terfysglyd. 
"  Dymunaf  arnoch  wneyd  yr  amser  yr  ydwyf  i  gychwyn  yn 
"  hysbys  i'm  eyfeillion  yna.  Yr  ydwyf  yn  cymeryd  yr  hyfdra  i 
"  anfon  y  llythyr  hwn  atoch  chwi,  am  fy  mod  yn  barnu  mai 
"  chwi  y  w  y  cyfoethocaf  i  dalu'r  postage,  os  na  allaf  gael  llwybr 
"  i'w  anfon  yn  ddidraul.  Ar  yr  un  pryd,  y  mae  yn  ddrwg  genyf 
"  eich  rhoi  mewn  cost  na  thrafferth. 

"Yr  ydwyf  yn  gobeithio  y  bydd  fy  hen  gyfeillion  yn  yr 
"  Amwythig  yn  gweddio  drosof.  Mae  ymwrando  am  f unud  ar 
"gig  a  gwaed  yn  rhoi  fy  meddwl  dan  faich  gorthrwm  iawn. 
"Mae  fy  nj-chymyg  yn  portreiadu  ymadael  am  gwlad,  am 
"gwraig,  a'm  plentyn  bach  anwyl  a  hoff, — i  wyuebu  moroedd 
"tonog  a  gwledydd  dieithr, — mewn  dull  annioddefol  iawn  i 
"  natur.  Treiglo  fy  maich  ar  yr  Arglwydd,  a  gosod  fy  achos  ar 
"  Dduw,  y w  fy  unig  ym wared  yn  awr.     O  drugaredd,  yr  wyf  yn 


254  PENXOD   VIII. 

"  cael  gradd  o  gymhorth  i  wneuthur  hyny.  Pan  godo  f y  nheim- 
"  ladau  yn  rhuthr  cynhyrfus,  y  mae  moment  o  ymddiried  yn  yr 
■*'  Arglwj-dd  yn  dvryn  tawehvch  mawr. 

"  Ymddiriedwch  chwithau,  fy  anAvyl  gyfaill,  yn  yr  Arglwydd 
"  byth ;  a  gwyliwcli  ihag  i  drafferthion  bydol,  a  chymdeithavS 
"  dynion  y  byd,  ddyiysu  llwyddiant  eich  enaid  mewn  crefydd. 
*■'  Yr  ydych  chwi  a  minnau  bron  \vedi  darfod  a  r  byd  hwn.  Y 
'•  mae  y  rhan  fwyaf,  a'r  rhan  oreu,  o'n  blynyddoedd  wedi  myned 
"  lieibio ;  ac  f  e  aifF  business,  tai  a  thiroedd,  a  phob  peth  gweledig, 
"  i  Aveinyddu  llai  o  bleser  bob  blwyddyn  bellach.  Os  oes  genym 
'•'  haivl  i'r  nef ,  nid  ydyw  y  rlian  sydd  j'n  61  o'r  einioes  ddim 
'•'gormod  i  lafurio  am  addfedrivydd  iddi.  Nid  oes  genym  ni 
"  bellach,  ddim  i  gyrclm  ato  ond  y  nefoedd,  canys  yr  ydym 
''  eisoes  wedi  profi  pob  peth  sydd  i'w  brofi  yn  y  fuchedd  hon. 
''  Bum  yn  edrych  yn  mlaen  ar  lawer  amg}dchiad  yn  y  bywyd 
'•  hwn,  ac  yn  addaw  happusrwydd  i  ni  ein  hunain  pan  y  cyr- 
"  haeddem  ef ;  ond  yn  awr  y  mae'r  amgylchiadau  hyny  wedi 
'•  pasio,  a  throi  3m  rhan  o  histor'y  ein  hoes.  Ac  nid  oes  o  angen- 
"  rheidrwydd  bellach  ddim  happusrwydd  yn  ein  haros  ni,  na 
"  phrofasom  eisoes,  oddieithr  happusrwydd  y  nef.  Rhoed  j'r 
"  Arglwydd  hawl  ac  addfedrwydd  i'r  gwynfyd  hwnw,  trwy  ffydd 
'■  yn  ein  Hargiwydd  lesu  Grist ! 

'•'  Gyda  charedig  gofia  am  fy  holl  gyfeillion  yn  yr  Amwythig, 
"  Ydwyf,  anwyl  gyfaill, 

"  Yr  eiddoch,  Henry  Rees." 

Ychydig  ddyddiau  cyn  cychwyn  i  America,  fe  anfonodd  y 
llythyr  byr  canlynol  at  y  Parch.  Lewis  Edwards,  Bala  (Dr. 
Edwards  ar  ol  hyny),  yr  hwn  sydd  yn  dangos  y  pryder  a'i 
meddiannai  y  pryd  hyny,  fel  ar  hyd  ei  oes,  yn  nghylch  llwydd- 
iant yr  Athrofa,  a'i  eiddigcdd  dros  M'irionedd  yr  efengyl. 

"  Liverpool,  Ebrill  15,  1S39. 

"  Anwyl  Frawd, — Gan  fod  cyfleusdra  yn  rhoi,  yr  ydwyf  yn 
"  anfon  y  llinell  hon  atoch,  rhag  i  mi  fod  mor  anfrawdol  a 
"  pheidio  gwneyd  un  sylw  o'r  llythyr  a  anfonasoch  cliwi  ataf  ti. 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  255 

"  Gwyddoch  erbyn  hyn  fod  yn  anmhosibl  i  mi  gydsynio  a  ch  cais 
"  o  berthynas  i  ddyfod  i'r  Bala  yn  bresennol.  Yr  ydwyf  i 
^'  gychwyn  tua'r  America  ddydd  Sadwrn  nesaf.  Dymunaf  eich 
"  gweddiau  drosof  yn  yr  anturiaeth  hon. 

"  Gobeithiaf  y  bydd  i'r  ddadl  rhwng  De  a  Gogledd,  yn  nghylch 
"  yr  Ysgol,  derfynu  yn  heddychol,  ac  yn  y  modd  goreu  er  lies  y 

■■'  sefydliad.     Yr  oedd  yn  hyfryd  iawn  genyf  ddeall  wrth 

"  eich  bod  }Ti  gwreiddio  meddyliau  y  gwyr  ieuainc  yn  3'r  hen 
"  Galfiniaeth.  Yr  oeddwn  i  yn  gweled  eich  delw  amo  ef,  ac  jn 
"  llawenychu.  Yr  wyf  yn  gobeithio  fod  yr  Arglwydd  wedi  eich 
"  codi  eich  dau,  i  fod  yn  ofFerynau  i  gadarnhau  meddyliau  ein 
"  pregethwyr  sy'n  codi  yn  y  gwirionedd,  a'u  cadw  rhag  myned 
'■'gydag  awelon  y  dyddiau  hyn.  Yr  wyf  yn  dymuno  eich 
"  llwyddiant  yn  mhob  peth. 

"  Yr  eiddoch  yn  ddiffuant,  Henry  Kees." 

Y  noson  cj'n  cychwyniad  Mr.  Rees  a  Mr.  Moses  Parry,  sef  nos 
Wener,  Ebrill  19,  fe  gynhaliwyd  cyfarfod  cyhoeddus  ymadawol 
gy da  hwynt  yn  Nghapel  Pall  Mall, — i  weddio  drostynt;  i  dder- 
byn  eyfarchiadau  oddiwrthynt  hwy;  ac  i  roddi  annerchiad  iddynt. 
Daeth  cynnulleidfa  ddirfawr  yn  nghyd,  a  chafwyd  cyfarfod  nad 
annghofir  mo  hono,  meddir,  gau  neb  ag  oedd  yn  bresennol.  Dech- 
reuwyd  trwy  ddarllen  cyfran  o'r  Gair  Sanctaidd,  a  gweddio,  gan 
y  Parch.  Ebenezer  Davies,  Llanerchymedd.  Llywj^ddwyd  gan  y 
Parch.  Richard  Williams,  yr  hwn,  wedi  gwneuthur  ychydig  sylw- 
adau  cyfaddas  i'r  amgylchiad,  a  alwodd  ar  Mr.  Rees  a  Mr.  Parry 
i  gyfarch  y  gynnulleidfa,  yr  hyn  a  wnaethant  yn  dra  effeithiol. 
Ar  un  ran  o  araeth  Mr.  Rees,  fe  dorodd  yn  wylo  cyffredin  trwy 
y  lie  i  gyd.  Yr  oedd  Mr.  Elias  yn  cael  ei  ddysgwyl  i  gyfarch  y 
brodyr  ar  eu  hymadawiad,  ond  deallwyd,  yn  ddiweddar  yn  ystod 
y  dydd,  nad  oedd  bosibl  iddo  ef  ddyfod  oblegyd  ei  afiechyd.  Nid 
oedd  dim  felly  i'w  wneyd  ond  syrthio  ar  Mr.  Hughes,  a  cheisio 
ganddo  gymmeryd  lie  Mr.  Elias.  Wedi  myned  i'r  cyfarfod  y 
clywodd  Mr.  Hughes  gyntaf  nad  oedd  Mr.  Elias  yn  dyfod,  ac  y 
dysgwylid  iddo  ef  gymmeryd  ei  le.     Pan  oedd  y  brodyr  ereill 


256  PEXNOD    VIII. 

yn  myned  trwy  ranau  cyntaf  y  cyfarfod,  gwelid  Mr.  Hughes  yu 
Ijiysur  gydai  hencil  a"i  bapur,  yn  parotoi  ar  gy^er  yr  hyn  a 
ddysgwylid  oddiwrtho.  Pan  alwyd  arno, — wedi  j^chydig  eiriau 
mewn  ffordd  o  ymesgusodiad, — fe  aeth  rliagddo  i  gyfarch  y 
brodjT,  oddiwrth  y  geiriau  am  Paul,  yn  y  "  Tair  Tafarn  " — "  A 
ddiolchodd  i  Dduw,  ac  a  gymmerodd  gysur."  Yi-  oedd  yr  araeth 
hou,  j-u  ol  tystiolaeth  pawb  ag  oeddent  yn  bresennol,  a  rliyw 
liynodrwj-dd  tra  annghyifredin  ami.  Yr  oedd  mor  gj'flawn  a 
chyfaddas  o  ran  ei  chr^'unwysiad,  ac  mor  drefnus  a  manwl  o  ran 
ei  chyfansoddiad,  fel  yr  oedd  pawb  braidd  yn  synu  ati  o  ran 
hyny  :  ac  yv  oedd  yn  cael  ei  tlnaddodi  gyda  r  fatli  deimlad,  fel  yr 
oedd  yn  effeithio  ar y  g3-nnulleidfa  i  gyd.  Fei  cyhoeddw^-d  yn 
y  Drysorfa  am  Medi,  1S39,  tudal.  283 — 286,  fel  ag  yr  ysgrifen- 
asid  hi  mewn  Haw  f er  gan  frawd  wrth  ei  gwrandaw  ;  ac  oddiyno 
fei  had-argraphwyd  hi  yn  Nghofiant  Mr.  Hughes,  tudal.  138 — 
143.  Mae  yn  rhy  faith  i  ni  ei  dodi  i  mewn  yma  yn  gyflawn, 
eithr  nis  gallwn  ymattal  rhag  rhoddi  dyfyniad  neu  ddau  : — 
"  Diolchwch,  mai  brodj'r  sydd  yn  eich  gwahodd,  a  brodyr  sydd 
yn  eich  hanfon.  Brodyr  sydd  o'ch  ol  a  brodyr  sydd  o'ch  blaen 
chwi.  "\Vynebau  siriol  brodyr  yn  eich  hebrwiig  i'r  Hong,  a 
wynebau  siriol  yn  eich  cyrclm  allan.  Brodyr  yn  gweddio 
drosoch  yma,  a  brodyr  yu  eich  croesawu  yno.  Diolchwch  i  Dduw, 
a  chymmerwch  gysur." 

Eto : — "  Yr  oedd  yr  Apostol  yma  yn  llygadu  ar  yr  hj'n  a  aeth 
heiuio,  a'r  hyn  oedd  eto  i  ddyfod — gwnaeth  y  naili  gyda  diolch, 
a'r  Hall  gyda  chysur.  Gwnewch  chwithau,  fy  mrodyr,  yn  yr  uu 
modd.  Edrychwch  yn  ol,  a  chewch  achos  diolch  bob  cam. 
Cofiwch  ddyddiau  mebj'd  ac  ieuenctyd,  tuag  ardaloedd  Llansan- 
•  nan  a  Dinbych  ;  beth  ond  trugaredd  a'ch  cylchynodd  o  amgj'lch  ! 
Meddyliwch  am  ddechreuad  eich  crefydd,  a  chychwyniad  eich 
gweinidogaeth.  Trowch  eich  golwg  ar  Siroedd  Cymru,  yr 
Amwythig  a  Lerpwl,  maes  eich  gweinidogaeth,  a  chewch  ddigon 
o  achosion  diolch — cewch  achlysuron  mynych,  mynych,  i  godi 
eich  Ebenezer,  a  dywedyd,  '  Hyd  yma  y  cynnorthwyodd  yr 
Arglwydd   nyni.'     Pa  Iwfrdra  bynnag  a  deimlasoch  ynoch  eich 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  257 

hunain,  pa  lesgedd  bynnag  a  gawsoch  yn  eicli  mynwesau,  iieu 
;yn  eich  camrau,  yn  Nuw  ni  chawsoch  oncl  achosion  diolch  a 
thestynau  mawl.  Doethineb  anfFaeledig,  gofal  manwl,  a  thru- 
garedd  ddibrin,  a  fu  yn  arolygu  ac  yn  ysgogi  yr  holl  oruchwyl- 
iaethau.  Wedi  edrych  yn  ol  a  diolch,  edrychwch  yn  mlaen  a 
chymmerwch  gysur.  ByddAvch  gysunis  wrth  groesi  y  mur,  ac 
ar  frigau  y  tonau ;  byddwch  gysurus  wrth  lanio  ar  dir  y 
gorllewin.  Er  gadael  teulu  hotf  a  chartref  clyd,  byddwch  gysur- 
us. Wrth  gynniwair  y  wlad  faith  liono  o  fan  i  fan,  y  mae  a'ch 
cysura  chwi,  sef  Duw.  Na  Iwfrhewch  wrth  hau  yr  had 
da,  cewch  fedi  mewn  gorfoledd.  Cymmerwch  gysur  wrth  droi 
yn  ol  i'ch  gwlad.  Eydd  j'r  addewid  yr  un  yn  ei  grym  ac  yn  ei 
bias : — '  Ni'th  Iwyr  adawaf  chwaith.'  " 

Unwaith  eto: — '"'  Cyn  tewi,  galwaf  i'ch  cof,  ac  i  fy  nghuf  fy 
hun,  a'r  gynnulleidfa  hon,  ddiwedd  ein  pererindod  yn  y  byd. 
Pryd  hyny,  wedi  ein  holl  grwydriadau  yn  yr  anialwch,  ar 
gy ffiniau  y  byd  mawr,  cawn  adolygu  yr  holl  daith,  a  chofio  yr 
holl  ffordd  y  dygwyd  ni.  Pwy  wyr  na  theimlwn  ar  ein  calon 
ddiolch  i  Dduw,  a  chymmeryd  cysur  ?  Y  daith  wedi  ei  chwbl- 
hau — yr  yrfa  wedi  ei  rhedeg — y  ffordd  wedi  ei  gorphen !  Pwy 
wj^r  nad  diolch  i  Dduw  fydd  yn  llenwi  ein  mynwesau !  Adeg 
ryfedd  fydd  diwedd  yr  oes,  a  gorpheniad  ein  tynihor  i  ddiolch 
ac  ymgysuro !  Lie  rhyfedd  fydd  min  yr  lorddonen  i  godi 
Ebenezer !  '  Yr  hwn  a'm  porthodd  i  hyd  y  dydd  hwn,'  medd 
Jacob,  ychydig  cyn  niarw.  Hyd  y  dydd  hwn  !  Bydded  y  dydd 
hwnw  yn  ddydd  diolch  i  Dduw,  ac  yn  ddydd  cysur  i  ninnau. 
Bydd  ein  diolch  yno  yn  fwy  gwresog,  a'n  cysur  yno  yn  fwy 
digymmysg."  Terfynwyd  y  Cyfarfod  trwy  weddi  gan  Mr. 
Hughes,  a  thrwy  ganu  nifer  o  bennillion  a  gyfansoddasid  ar 
gyfer  yr  amgjdchiad. 

Y  dydd  Sadwrn  canlynol,  Ebrill  20,  yr  oeddent  yn  ymadael, 
ac  yr  oedd  hwnw  yn  ddiwrnod  o  deimlad  dwys  yn  mynwesau 
cannoedd  o'r  Cymry,  yn  enwedig  y  Methodistiaid,  yn  y  ddinas 
hon.  Yr  oedd  yr  ager-long  yr  oeddent  yn  myned  gyda  hi,  y 
"  Liverpool,"  yn  Hong  odidog  iawn.     Hon  oedd  y  drydedd  waith 


258  PENNOD   VIII. 

iddi  OToesi  i  New  York.  Er  mwvn  rhodcli  cvfleusdra  i'r  rhai  oil 
a  ewyllysient  hebrwng  y  brodyr  i'r  llong\  fe  logwyd  ager-long 
i'r  amcan  hwnw,  ac  aeth  tua  chant  a  thriugain  ynddi  gyda 
hwynt  hyd  at  ochr  y  Liverpool ;  a  phan  oeddent  ar  fyned  ar  ei 
bwrdd,  gosodwyd  Mr.  Ree.s  a  Mr.  Parry  mewn  lie  pennodol,  ac 
aeth  y  cyfeillion  heil:)io  iddynt,  bob  yn  un  ac  un,  i  ysgwyd 
dwylaw,  a  chanu  yn  iach  iddynt.  "Golygfa  o'r  fath  fwyaf 
gyffrous  ydoedd  hon,"  meddai  y  diweddar  Mr.  John  Roberts,  "  ar 
a  welais  i  erioed  ;  hawdd  i  chwi  weled  mai  lluosog  iawn  oedd  y 
daorau  a  ffrvdient  o  Ivo-aid  v  rhan  fwvaf  o  honom.  Tua  thri  o'r 
gloch  gwnaed  yr  arwydd  olaf  ar  f wrdd  y  " Liverjiool"  dechreu- 
odd  ei  holwynion  niawr  amdroi,  a  buan  y  gadawodd  ni  ar  ol, 
wedi  i'r  d^YylaAV  a'r  mordeithwyr  (tua  phedwar  ugain  a  deg) 
ateb  y  bonllefau  a  wnaed  gan  y  rhai  oeddent  ar  fwrdd  y 
gwahanol  ager-longau,  a  ddaethent  ar  neges  gj^fFelyb  i'r  eiddoni 
ni." 

Dj-na  hwy  yn  awr  wedi  cychwj^n  ar  eu  taith  bell :  ac  nis 
crallwn  wneuthur  yn  well  na  gadael  i  Mr.  Rees  ei  hunan  adrodd 
hanes  ei  helyntion  a'i  brofiad,  ar  ei  fordaith  i'r  America,  ac  yn  ei 
deithiau  tra  yno.  Ac  y  mae  yn  dda  iawn  genym  ein  bod  \n 
meddu  y  fantais  angenrheidiol  i  hyny.  Fe  gj'hoeddwyd  llyfryn 
bychan  o'r  hanes,  ar  ol  eu  dychweliad  adrof,  yn  cmv  y  ddau 
frawd,  ond  wedi  ei  ysgrifenu  yn  gwbl  gan  Mr.  Rees  ei  hunan, 
a  elwir,  —  "Y  Genadaeth  i'r  America.  Golygiad  Byr  ar 
Agwedd  Crefydd  yn  Mhlith  y  Mcthodistiaid  Calvinaidd,  yn 
Unol  Daleithiau  yr  America ;  yn  nghyda  Hanes  Taith  Henry 
Rees  a  Moses  Parr}^  i  ymweled  ar  Eglwysi  yno.  Caerlleon : 
Argi-afFwyd  gan  T.  Thomas,  Eastgate  Row,  1841."  Fe  gcir 
hefyd  yn  mysg  ei  bapurau,  ei  ddyddlyf r, — a  ysgrifenwyd  ganddo 
y  pryd  hwnw  ;  yn  yr  hwn  y  cawn  adroddiad  mwy  rhydd  o'i 
deiniladau  pcrsonol  nag  a  roddir  i  ni  yn  y  llyfryn  argraft'edig. 
Ac  yr  ydyin  yn  tybied  mai  y  peth  goreu  a  allwn  ni  wncyd  fydd, 
cymhlethu  y  ddau  adroddiad  li'u  gilydd,  er  gwneuthur  un  hanes  ; 
a  dodi  i  mewn  hefyd,  hyd  ag  y  gallwn,  yn  y  lleocdd  y  perthyn- 
ant  iddynt,  yr  ychydig  lythyrau  yn  ein  cyrhaedd,  a  ysgrifenwyd 


IIANES   BYWYD   HENRY    REES.  259 

ganddo  pan  yno.  Lie  y  caifo  y  darllenydd,  sydd  yn  meddu  y 
llyfryn,  unrhyw  amrywiad  oddiwrth,  neu  ycliwanegiad  at  yr 
hyn  a  geir  yn  hwnw,  dealled  ein  bod  ni  y  pryd  hyny  yn  dilyu  y 
dyddlyfr  ysgrifen edig. 

"  Cychwynasom  o  Liverpool,  Ebrill  20,  1839,  am  dri  o'r  gloch 
yn  y  prydnawn.  Y  nos  o'r  blaen  cawsom  gyfarfod  gyda'n 
urodj'r  yn  Pall  Mall,  y  rhai  a'n  cyflwynasant  i  ofal  yr  Arghvydd 
gyda  serchawgrwydd  mawr,  Cyfarchodd  Mr.  Hughes  ni  yn 
garedig,  gan  ein  cynghori,  yn  ngeiriau  Paul,  i  ddiolch  i  Dduw,  a 
chymmeryd  cysur.  Daetli  lliaws  o  lionynt  i'n  hebrwng  dranoeth  i'r 
Hong,  dan  ganu,  ocheneidio,  wylo,  a  gwedd'io.  Safasom  mewn  man 
cyfieus  ar  y  'packet  i'r  cyfeillion  fyned  heibio  i  ni  ac  3'sgwyd  Haw. 
Hon  oedd  y  funud  brof edig ;  oblegyd  yn  mysg  y  cwmni  daetli 
fy  unig  a'm  hanwyl  Anne  fach,  nad  oedd  mo'r  pedair  oed,  i 
ftarwelio  a  mi,  gan  roddi  ei  dwylaw  am  £y  ngwddf  a'm  cusanu 
yn  y  modd  mwyaf  serchog.  Yr  oedd  fy  mherfedd  yn  rliuo  y 
i'unud  hon  fel  telyn.  Un  llesmair  ar  ol  lion  a  gefais,  wrtli 
ifarwelio  am  hanwyl  wraig,  a  mam  fy  anwyl  blentyn.  'Ac 
wedi  i  ni  ymgyfarch  a'n  gilydd,  ni  a  ddringasom  i'r  Hong,  a 
hwythau  a  ddychwelasant  i'vv'  cartref.'  Yn  fuan  gosodwyd 
nerth  aruthrol  yr  agerdd  i  weithio  ar  ei  plieiriannau,  a  dechreu- 
ai'r  corfF  anferth  ridyllio  yn  mlaeii  trwy'r  dyfroedd,  yn  nghanol 
bonllefau  uchel  y  torfeydd  ag  oedd  wedi  ymgasglu  ar  y  Ian,  i 
edrych  ar  ei  hymadawiad.  Ond  yr  oedd  ein  llygaid  ni  yn  glynu, 
tra  gallent,  wrth  y  llestr  fechan,  He  yr  oedd  ein  gwragedd  a'n 
plant,  y  rhai  a  barhaent  i  awgrymu  eu  caredigrwydd  yn  mliob 
dull,  liyd  nes  yr  aetliom  yn  rliy  bell  oddiwrthynt  i  allu  eu 
gwahaniaethu,  na  gweled  eu  harwyddion.  Ac  yn  mhen  ychydig 
funudau,  diflanent  yn  gwbl  o'n  golwg,  heb  fod  neb  o  lionom  yn 
gwybod  a  gaem  weled  ein  gilydd  byth  mwy.  Yr  oedd  y  gwynt 
yn  gryf  i'n  herbj^n,  a'r  mor  yn  anwastad  ;  ac  am  fod  ein  calonau 
yn  dechreu  clafychu,  aethoin  i'n  gwelyau  am  saitli  o'r  gloch.  He 
y  teimlem  yn  lied  gysurus.  Gorweddasom  yn  hir,  a  chawsom 
igysgu  peth.  Oddeutu  banner  nos  deuai  y  Bteward,  yr  hwn 
oedd  wr  ieuanc  o  Sir  Fon,  i'n  hystafell  fechan  i'n  cysuro, — gan 


260  PEXXOD   VIII. 

ddy wedyd,  '  Yr  ydym  wedi  pasio  Pen  Caergybi,  ac  y  mae  hi  y 
noswaith  brajia  a  welsoch  chwi  eriocd.' 

"Drannoeth,  Ebrill  21,  yr  oedd^'m  yn  ceisio  cadw'r  Sabboth 
cjnitaf  erioed  i  ni  ar  y  nior.  Adfywiai  ein  teimladau  yn  rhyfedd 
gyda  thoriad  y  dydd,  wrth  glywed  y  ceiliog  yn  canu,  y  dcfaid 
a'r  gwartheg  yn  brefu,  ar  fwrdd  y  Hong — hen  leisiau  cyfeillgar 
y  buarth,  oedd  wedi  ein  galw  i  godi  lawer  boreu  Sabboth  cyn 
hj^n  yn  Nghyinru.  Ond  yr  oedd  y  d3"frocdd  yn  rhuo,  y  llesti" 
yn  ysgwyd,  a  ninnau  yn  syrthio,  y  naill  ar  draws  y  Hall,  wrth 
wisgo  am  danom ;  Saeson,  Ffrancod,  Hispaeniaid,  a  dynion  o 
aniryw  wledydd,  a  u  ffregodau  dieithr  yn  ein  clustiau,  yn  gwneyd 
i  ni  gredu  fod  y  Sabboth  hwn  wedi  gwawrio  arnom,  mewn 
amgylchiadau  newydd  ac  annghyftredin  iawn.  Ar  ol  boreuf  wyd. 
aethom  yn  nghyd  i'n  hystafell  fechan  i  gadw  ein  dyledswydd  deu- 
luaidd.  Yr  ydym  yn  hyderu  fod  lliaws  o'n  brodyr  yn  Nghymru 
yn  gwedd'io  drosom  heddyw.  Yr  w^yf  yn  meddwl  fod  tair 
egwyddor  gref  yn  gweithio  yn  fy  mynwes  heddyw :  natur,  Wyg- 
redd,  a  gras.  Mae  natur  yn  barod  i  f ref  u  am  Mary  ac  Anne  f ach, 
a  llygredd  yn  barod  i  weithio  grwgnachrwydd  trwy  y  teiudadau 
hyn.  Ond  y  mae  gras,  yntau,  yn  cropian  i  mewn,  ac  yn  gweithio 
gradd  o  ymostyngiad  ac  ymroddiad  i'r  Arglwydd  a'i  Achos.  O  ! 
buddugoliaethed  gras  yn  yr  ymladdfa  hon  yn  fy  mj'nwes!  Paham  y 
gofalaf  am  fy  nheulu  ?  Pe  buaswn  gyda  hwynt  ni  allaswn  i  wneyd 
un  blewyn  yn  ychwaneg  iddynt,  na'u  cyflw^-no  i'r  Arglwydd. 

"  Oddeutu  un-ar-ddeg  yn  y  boreu,  canai'r  gloch  i'n  galw  i'r 
addoliad  cyhoeddus.  Darllenwyd  gwasanaeth  Eglwj^s  Loegr 
gan  weinidog  ieuanc,  perthynol  i'r  Undodiaid ;  3'r  hwn,  wrth 
ddarllen,  a  Avnai  ychydig  o  gyfncwidiadau  mewn  rhai  adiiodau, 
i'r  dj^ben  o'u  gwneyd  yn  fwy  fFafriol  i'w  bwnc  ci  hun.  Y  gaii- 
yn  Hebreaid  i.  S, '  Dy  orseddfainc,  di  o  Dduw,  sydd  yn  oes  oes- 
oedd,'  a  ddai-llcnai, '  Dy  orseddfainc  di  yw  Duw  yn  oes  oesoedd.' 
Ac  felly  nid  oedd  yr  adnod  mwyach  yn  profi  Crist  yn  Dduw,  ond 
fod  Duw  yn  orseddfainc  itldo  yn  oes  oesoedd !  Pa  s^-nwyr  sydd 
yn  hyny,  nis  gwyddom.  Darfu  i'r  gwr  ieuanc  hwn  bregethu  i 
ni  y  Sabboth  canlynol  oddiwrth  y  geiriau, '  Minnau,  os  dyrchctir 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  20 1 

fi  oddiar  y  ddaear,  a  dynaf  bawb  ataf  £y  hun.'  Arwyddair  y 
bregeth  ydoedd, '  Sugn  y  Groes  ; '  ond  yr  oil  oedd  ynddi  i  siigno, 
wedi'r  cwbl,  yn  ol  ei  f arn  ef ,  ^'doedd  y  rhinweddau  a  ymddangos- 
ent  yn  y  dyn  lesu  wrtli  farw  ami  fel  merthyr  dros  ei  athraw- 
iaeth,  ac  esiampl  i'w  ganlynw3^r.  Ond  yr  oedd  Crist  a'i  groes, 
yn  y  gol3^giad  y  cymmerid  liwynt,  yn  cael  eu  codi  mor  uehel,  a'r 
cwbl  wedi  ei  wisgo  mewn  iaith  mor  drwsiadus,  fel  nad  oedd  yn 
hawdd  deall  yn  union  fod  dwyfoldeb  y  person,  a  gwir  natur  a 
dyben  ei  angau  yn  cael  eu  cau  allan.  Ac  nid  oedd  ond  ychydig 
o'r  cwmni  yn  gwybod  eu  colli,  nac  yn  cwyno  ar  eu  hoi.  Eto,  yr 
oedd  ambell  un  yn  cralFu ;  a'r  petli  cyntaf  a  ddywedodd  un  gwr 
bonheddig  wrth}^!!  ar  ol  y  bregeth  ydoedd, — '  le,  ond  nid  ivyf  fi, 
yn  coelio  mai  fel  siampl  yn  unig  y  hit  ein  lachaivdwi' farw  1 
Ac  nid  oeddym  ninnau  yn  coelio  chwaith ;  a  hyfryd  oedd  genym 
gofio  iddo  '  farw  dros  yr  annuwiol.' 

"  Tra  yr  oedd  y  gwr  hwn  yn  y  naill  ben  i'r  Llestr,  yn  gwrthod 
cydnabod  lesu  Grist  yn  ddim  mw^y  na  dyn  da,  yr  oedd  un  o'r 
hen  luddewon,  yn  y  pen  arall,  wedi  cael  allan  nad  oedd  efe 
mewn  un  modd  yn  teilyngu  cymmaint  a  hyny  o  anrhydedd. 
Ymddengys  iddo  ddarllen  ychydig  o'r  Testament  Newydd,  pan 
oeddym  ni  yn  y  bregeth ;  a  hyny,  tybygid,  i'r  dyben  o  geisio 
rhywbeth  yn  erbyn  yr  Arglwydd  lesu.  Dywedai  iddo  ddarllen 
fod  ei  fam  a'i  frodyr  unwaith  yn  sefyll  allan,  yn  dymuno  cael 
ymddyddan  ag  ef ;  ac  iddo  yntau  droi  at  ei  dd3?'sgyblion,  a 
dywedyd  wrth  y  genad,  mai  hwy  oedd  ei  fam  a'i  frodyr  ef. 
'  Yn  awr,'  meddai,  '  a  oedd  hyn  yn  barchus  ?  Ai  dyna  fel  y 
dylasai  mab  ymddw^yn  at  ei  fam  ? '  '  Syr,'  ebe  ninnau,  '  nis 
gelhvch  cliwi,  na  neb  arall,  ag  a  ddarlleno  banes  yr  Arglwydd 
lesu  yn  ddiduedd,  ei  gyhuddo  o  fod  yn  ddibris  o'i  rieni.  Dy- 
wedir  yn  bendant,  yn  nechreu  banes  ei  fywyd,  iddo  fod  yn 
ddarostyngedig  iddynt;  a  chawn  ef  yn  safn  marwolaeth  yn 
dangos  gofal  am  ei  fam,  a  thrwy  awgrym  ar  un  o'i  ddysgyblion, 
yn  gwneyd  cartref  iddi,  mae  yn  debj-g,  dros  weddill  ei  dyddiau.' 
'  Yr  oedd  hyny  yn  burion,'  ebe  yntau,  '  ond  nid  wyf  fi  yn  gweled 
dim  rhyw  rinw^edd  mawr  yn  3^  peth ;  dim  mwy  nag  a  ddylasai 


2G2  PENNOD  Till. 

Avneuthur.'  '  le/  ebem  ninnau,  '  ond  j  mae'n  ddigon  i  wrthbrofi 
eicli  cyhuddiad  chwi,  ei  fod  yn  fyr  o  anrhydeddu  ei  rieni.'  Mae 
annuwioldeb  Cristionogion  yn  lla-vver  o  gryfder  i  ragfarn  yr 
luddewon  yn  erb^Ti  Crist  a'r  efengjd.  Clywsom  y  g\vr  bonheddig 
hwn  rai  gAveithiau  yn  dywedyd,  pan  y  g\velai  feddwdod  ac 
afreolaeth  yn  mysg  y  cwmni, '  O,  Cristionogion  ydynt ;  gadewch 
iddynt ;  y  maent  oil  yn  Gristionogion.'  '  Syr,'  ebem  ninnau  un- 
waith,  '  chwi  a  ddylech  farnu  Crist  a'i  grefydd  wrth  ei  athraw- 
iaeth,  a'i  nodweddiad  ei  hun,  a'i  wir  ganlynwyr;  liyddai  yn 
eithaf  annheg  i  chwi  benderfynu  pa  fath  un  oedd  efe  wrth 
ymddygiadau  lliaws  sydd  yn  ymgj^fenwi  ar  ei  enw.'  '  Byddai, 
byddai/  ebai  yntau, '  mae  hyny  yn  ddigon  gwir.' 

"  Ymddangosai  y  Llong  yn  y  boreu,  pan  y  byddai  pawb  yn  eu 
hystlysau  yn  cysgu,  yn  llonj-dd  ac  annghyfanedd  iawn.  Yr 
oedd  felly  foreu  ddydd  Llun,  Ebrill  22,  fel  boreuau  ereiil  ar  61 
hyny.  Ond  yn  y  man,  o  wyth  i  naw  o'r  gloch,  dechreuai  y 
teithwyr  godi  a  llithro  allan,  y  naill  ar  ol  3^  Hall,  o'u  hungelloedd, 
fel  cwningod  o'u  tyllau,  nes  y  byddai  yn  ferw  trwyddi  oil.  Ac 
felly  byddent  ar  hyd  y  dydd  yn  troi  trwy  eu  gilydd  fel  morgrug, 
o'r  caban  i'r  bwrdd,  ac  o'r  bwrdd  i'r  caban ;  a  phawb  yn  ceisio 
difyru  amser  eu  carchariad  heibio  goreu  y  gallent,  trwy  lyfrau, 
cardiau,  disiau,  a  phob  chwareuyddiaeth.  Ond  os  dechreuai  y 
Liverpool  ei  hunan  chwarcu  ■pitch  and  toss  ar  wyneb  3'r  eigion, 
rhoddai  derfyn  toe  ar  chwareu  pawb  ereiil ;  ac  elai  y  rhan 
fwyaf  i  orwedd  pi  glafaidd  ar  eu  glythau.  Wrth  weled  y 
darpariaethau  tuag  at  ein  hymborth,  3'r  oeddwn  ^-n  gorfod 
meddwl  mai  creadur  drud  i'r  greadigaeth  yd3-w  dA-n.  ^lae 
llawer  o  f3'W3-dau  creaduriaid  diniwed  j'n  cael  eu  haberthu  i 
gynnal  ei  fywj-d  of.  Ac  y  mae  ei  iachawdwriaeth  yn  ffrw\-th 
marwolaeth  Mab  Duw. 

"  Dydd  lau,  25ain.  Y  mae  hcddyw  yn  ddiwrnod  tra  lu'fryd  ; 
y  gwynt  o'n  tu,  a'r  haul  yn  tj'wynu  yn  siriol,  a'n  hysbr3'doedd 
wedi  adfywio  3^1  fawr.  Bendigedig  fyddo  Duw !  O  b3'dded  ei 
amddiftyn  drosom  i  barhau  !  Profais  lesad  i  f3'' meddwl  hedd3^w 
trwy  ddarllcn  rhvA  o  l)regctha\i  Mr.  Charles  o  Gaerf\-rddin ;    ac 


HAXES   BYWYD   HENRY   REES.  2G3 

yn  wyneb  pwliau  o  dristwch,  hiraeth,  ac  ofnau,  da  oedd  genyf 
nesau  at  Dduw.  Gael  fy  nwyn  i  ben  y  daith,  cael  bod  o  les,  a 
chael  gweled  fy  nlieulu  mewn  heddwch,  yw  fy  nj-muniad  gan  yr 
Arglwydd. 

" Yr  ydwyf  y  dyddiau  hyn  wedi  gweled  mwy  o 

ddynion  y  byd  nag  a  welais  yn  fy  oes.  Yr  ydwyf  wedi  fy 
nghau  i  fynu  gyda  hwynt.  jSid  oes  dim  ymwared.  Nid  oes 
dim  ganddynt  ond  siarad  gwag,  bydol,  tyngu,  yfed,  chwareu 
cardiau,  &c.,  y  rhan  fwj^af  o'r  amser.  'Heb  Dduw  yn  y  byd.' 
Mae  crefyddwyr  yn  bur  wael  yn  fynych ;  ond  erbyn  eu  cym- 
haru  a'r  fath  ddynion  a'r  rhai  hyn,  y  maent  yn  tra  rhagori. 
'  O,  na  chasgl  fy  enaid  gyda  phecbaduriaid.'  Eto,  yr  ydym  ni 
yn  cael  pawb  yn  foneddigaidd  iawn  yn  eu  holl  ymddygiad  tuag 
atom  ni. 

"  Bydd  y  mor  weithiau  yn  llyfn  a  dysglaer  fel  drych,  a  phryd 
arall  yn  gynhyrfus  a  chuchiog  iawn.  Ac  am  danaf  fy  hun,  y 
mae  gofalon  ac  ofnau  j-n  barod  bob  munud  i  ymdori  arnaf  fel 
dwfr  drwy  adwy  lydan.  Os  bydd  yn  wynt,  y  mae  arnaf  ofn ; 
ac  OS  bydd  yn  deg,  yr  wyf  yn  myned  i  ofalu  am  y  dyddiau 
canlynol,  ie,  yn  dechreu  gofalu  ar  y  fordaitli  wrth  fyned,  am  y 
daith  adref.  '  Dyma  fy  ngwendid.'  Paham  yr  ydwyf  fi  yn 
gofalu  am  y  gwynt  a'r  tonau  ?  Mae  fy  amserau,  fy  anadl,  fy 
oes,  a'm  holl  amgylchiadau,  yn  Haw  Duw.  Yr  ydwyf  mor 
ddiogel  dan  ei  nodded  ef,  yn  y  naill  amgylchiad  a'r  Hall.  Mae 
fy  nghalon  yn  ymdoddi  mewn  diolchgarwch  iddo  am  ei  dirion- 
deb  yn  y  fordaith  hon.  O  drugaredd  yr  Arglwydd,  yr  un  awel 
gref,  ond  unwaith.  Ymchwyddai  y  mor,  y  prj^d  hyny,  yn  un 
corff  anferth  o  bob  ochr  i'r  llestr,  nes  yr  ymddangosai  hi  fel 
rhy w  blisgyn  bach,  yn  dawnsio  yn  j  berw  trochionllyd  ;  ac  yn 
cael  ei  hyscytian  fel  llygoden  yn  ngheg  y  inastiif.  Yr  oedd  y 
gwynt  i'n  herbyn,  a'r  tonau  yn  tori  dros  ben  blaen  y  Llestr  i'r 
bwrdd  yn  llifogydd,  ac  yn  ei  tharo  mor  galed  weithiau,  nes  y 
byddai  swn  yr  ergyd  yn  fwy  tebyg  i  greigiau  nag  i  ddwfr. 
Ond,  ar  y  cyfan,  bu  yn  hyfryd  iawn  arnom  ni.  Mae  holl  ddwy- 
law  y  Llong  yn  dywedyd  na  chawsant  hwy  ddim.  cyffelyb  daith 


2G-i  PENNOD   VIII. 

dros  yr  Atlantic  o'r  blaeu.  Y  Captain  a  ddywedai  y  gellid 
croesi  ganwaith  heb  gael  y  fath  dywydd  a  hwn.  '  Beth  a  dalaf 
i'r  Arghvydd  ani  ei  hoU  ddoniau  i  mi  ? '  Wele  fi  yn  iach,  pan  y 
mae  ereill  yn  afiach  ;  yn  cael  tywydd  teg  ar  y  mur,  pan  y 
cafodd  Paul  hi  yn  dymhestlog  iawn.  Buasai  fy  nghysur  yn 
fawr  oni  buasai  fy  ofnau,  fy  rhagofalon,  a'm  hanj^niddiried  yn 
yr  Arghvydd.  Liawer  gwaith  y  mae  efe  wedi  cael  achos  i  ofyn 
i  mi  er  ys  wythnos, '  Tydi,  o  ychydig  ffydd,  paham  y  petrusaist.' 
O  cryfha  fy  ymddiried  yn  yr  Arghvydd. 

"  Ebrill  28ain,  Sabboth.  Cefais  bleser  ddoe  yn  darllen  hanes 
lesu  Grist  ar  y  mor.  Y  mae  efe  yn  fy  nghael  i  yn  debj-g  iawn 
i'w  ddysgyblion,  yn  fychan  iawn  fy  liydd  a'm  hymddiried 
ynddo.  Ac  yr  ydwyf  finnau  yn  ei  gael  yutau  yn  debyg  iawn  ag 
y  cawsaut  hwythau  ef, — yn  rasol  a  thirion  iawn.  Nid  oedd 
genyf  ddim  i'w  wneyd  y  dyddiau  yr  oedd  y  gwynt  yn  chwythu 
a'r  mur  }■  n  terfysgu, — ond  llefain  arno  ef ;  ac  er  iddo  am  rai 
oriau  ymddangos  fel  un  yn  cysgu,  eto  yr  oedd  yn  cysgu  yn 
ysgafn  iawn.  Deffrodd  gweddi  ef  yn  fuan ;  ac  efe  a  gyfododd, 
ac  a  geryddodd  y  gwynt  a'r  mor,  ac  y  mae  tawelwch  mawr  hyd 
hedd^-w.  ^lae  ei  ddaioni  ef  yn  llesmeirio  fy  nghalon  ;  mae  yn 
hawdd  i  mi  arllwys  f\^  nheimladau  mewn  Ifrwd  o  ddagrau. 
Mae  y  tywydd  anarferol  hwn  yn  werthfawr  i  bawb  yn  y  Hong, 
ond  yn  fwy  melus  a  gwerthfawr  i  mi  fil  o  weithiau.  I  mi  y 
mae  yn  brawf  fod  yr  Arghvydd  yn  wrandaSvwr  gweddi.  Am  y 
tywydd  hwn  y  gweddiais  ac  y  gweddiodd  cannoedd  o'm  brodyr ; 
a'r  Arghvydd  a  ganiataodd  i  ni  ein  dymuniad.  0  fy  Nhad,  gad 
i  hyn  fod  yn  wystl  i  mi  y  byddi  di  gyda  ni  ar  hyd  y  ffordd,  ac  y 
dychweli  ni  mewn  heddwch  i'n  gwlad  ac  at  ein  teuluoedd.  '  Fy 
nhafod  innau  a  lefara  am  dy  gyfiawndcr  ath  foliant  ar  hyd  y 
dydd.'  Crybwyllai.s  eisoes  am  y  bregeth  a  gawsom  heddy w  gan 
Socinian  ar  ddioddcfiadau  Crist.  Llefarai  yi\  barchus  am  ei 
ddioddefiadau,  ond  yr  oedd  eu  gwir  natur  yn  cael  ei  adael  allan 
yn  hollol.  Rhy  fychan  i  bechadur  euog  y\v  llefaru  am  angau 
Crist  fel  yr  eidd(^  merthyr,  ac  nid  fel  aberth  dros  bechod. 

"  Mai  2,  Dydd  lau.     Y  tywydd  yn  dechreu  bod  yn  wresog. 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  265 

Y  dyddiau  diweddaf  yr  oeddwn  yn  ofni  y  gwynt ;  yn  awr  yr 
ydwyf  yn  dechreu  ofni  yr  haul.  Cefais  ollyngdod  mawr  i  fy 
meddwl  heddyw  trwy  olwg  ar  ly wodraeth  yr  Arglwydd  ar  bob 
peth,  a'i  ofal  tirion  am  ei  bobl,  a'i  d^'nerwch  at  eu  teimladau. 
Cig  a  gwaed  sydd  yn  ofni  ac  yn  hiraethu ;  ac  y  mae  lesu  Grist 
yn  gyfranog  o  gig  a  gwaed,  ac  felly  yn  medru  cydymdeimlo. 
Pan  y  gwelodd  efe  gystudd  y  wraig  weddw  o  Nain,  efe  a  dostur- 
iodd  wrthi,  ac  a  fj^whiiodd  ei  mab.  Un  rheswm  ganddo  ef  yn 
erbyn  dinystrio  Ninefeh  ar  ddymuniad  Jonah  oedd,  nid  yn  unig 
fod  yno  f wy  na  deuddeng  uiyrdd  o  fabanod,  ond  hefyd  fod  yno 
'  anifeiliaid  lawer.'  O  mor  dyner !  Wele,  fy  Nhad  a'm  Brawd, 
mae  genyf  finnau  wu^aig  a  phlentyn  bach ;  gad  i  mi,  ar  ol  dy 
wasanaethu  yn  y  gwledydd  hyn,  eu  gweled  mewn  heddwch. 

"  Wedi  bod  am  ddj'ddiau  heb  weled  dim  ond  y  mor,  byddai 
canfod  Llong  yn  peri  cynhyrfiad  mawr  yn  mhlith  y  teithwyr, 
yn  enwedig  os  byddem  yn  myned  i  siarad  a  hi.  Mae  yn  gofus 
genym  gyfarfod  a  Llestr  ar  un  prj^dnawngwaith  tawel,  yn  mrig 
yr  hwyr,  ac  i'r  Captain  arwyddo  ei  ddymuniad  am  ychydig  ym- 
ddyddan.  Dj^nesai  atom  yn  arafaidd  a  gochelgar  iawn,  ac  megis 
tan  ymgrymu  j^n  foneddigaidd,  drwy  ei  hj'sgogiadau  ar  wyneb 
y  don.  Wedi  dod  yn  gyfleus,  fFarweliai  y  ddwy  drwy  floedd- 
iadau  uchel,  a  churo  dwylaw  yn  nghyd.  Yr  oedd  yr  olygfa  yn 
brydferth,  a'r  cyfarfod  yn  adfywiad  i  deimladau  pawb.  Tran- 
noeth  goddiweddasom  un  arall  yn  llawn  o  deithwyr  tlodion,  yr 
hou  oedd  wedi  troi  allan  o  Liverpool  er's  un  dydd  ar  ddeg,  pan 
nad  oeddym  ni  ond  er's  pedwar  neu  bump.  Gadawsom  hi  mor 
ebrwydd  fel  na  welid  ond  blaen  ei  hw3dbren.  Ond  cododd  yr 
awel  o'i  thu,  ac  aeth  heibio  i  ni  drachefn,  dan  hwyliau  llawn 
mewn  lief  gorfoledd ;  a  pharhaodd  i  ennill  arnom  nes  difianu  o'r 
golwg  ac  ni  welsom  hi  mwy. 

'•  Yr  oedd  banner  dydd  yn  awr  fywiog  ar  fwrdd  y  Llestr 
gyda  ni ;  pawb  a  u  llygaid  ar  ffenestr  ystafell  y  Captain ;  canys 
wedi  iddo  gymmeryd  ei  observations,  fel  eu  gelwid,  rhoddai 
bapur  yn  y  ffenestr  yn  hysbysu  pa  le  yr  oeddym,  a  pha  faint 
oeddym  wedi  deithio  er  banner  dydd  y  diwrnod  o'r  blaen.     Yr 


26G  PENNOD   VIII. 

oedd  genym  hefyd  ystyllen  fechan,  a  mar)  o'n  taith  ar  ei 
hwyneb.  Ar  y  naill  ben  iddi  yr  oedd  tref  Liverpool,  a  New 
York  ar  y  pen  arall.  Ac  wedi  i'r  Captain  wneyd  allan  pa  sawl 
milldir  oeddym  "wedi  deithio  mewn  diwrnod,  tynai  linell  j^n  ol 
hyny  ar  y  riiaiJ,  i  ddangos  taith  y  diwrnod  hwnw ;  a  thrannoeth 
yr  oedd  yr  un  llinell  yn  cael  ei  hestyn  drachefn,  yn  h\vy  neu  yn 
fyrach,  yn  ol  fel  y  bj'ddem  wedi  teithio.  Ac  felly  gwelem  fel 
yr  oeddym  yn  pellhau  oddiwrtii  y  naill  Drei,  ac  yn  nesau  at  y 
Hall,  bob  d3'dd  nes  cyrhaeddyd  ync. 

"  Mai  8,  Dj-dd  Mercher.  Fel  yr  oeddym  yn  nesau  at  ddiwedd 
y  daith,  yr  oedd  pryder  y  teitliwyr  yn  cynnyddu  yn  ddirfawr. 
Yr  oedd  pawb  yn  gyfFredin  wedi  hen  flino  ar  eu  carchar,  a  phob 
difyrwch  wedi  niyned  yn  ddiflas  ;  Pilot  a  thir  oedd  prif  destyn- 
au  yr  ymddyddan.  Yr  oedd  dadleu  a  gwystlo  nid  bychan  yn 
nghylch  y  dydd  a'r  awr  y  C3nnmerid  y  Pilot  i'r  bwrdd.  Ac  }-n 
y  prydnawn,  heddy w,  wedi  bod  yn  llygad-rythu  am  dano  ar  hyd 
y  dydd,  derby niwyd  ef  yn  chwannog  i'r  Llong,  gyda  bonllef 
orfoleddus.  Nid  hawdd  darlunio  yr  olygfa  ar  fwrdd  y  llestr 
pan  ddaeth  efe  i  fynu.  Yr  oedd  pawb  heb  weled  na  chlywed 
dim  ond  yv  hyn  a  ddygAv^yddai  yn  y  ddau  Gaban,  ac  ar  y 
quarter  deck,  er's  llawer  o  ddyddiau.  Yr  oedd  hell  hanes  y  byd 
mor  ddieithr  i  ni  bron  a  phe  buasem  wedi  myned  allan  o  hono ; 
ond  pan  y  daeth  un  o'i  breswylwyr  i'n  mysg,  yr  oedd  y  fath 
3-sfa  yn  nghlustiau  pawb  am  glj^wed  ei  helynt,  fel  yr  oeddent 
bron  a  syfrdanu  y  Pilot  a  u  cwestiynau.  Rhai  a"i  holent  am 
ansawdd  masnach ;  rhai  am  etholiad  bwrdeisiad  y  trefydd ; 
ereill  yn  nghylch  dyfodiad  llestri  i'r  porthladd  ;  ac  un  gwr  a 
ofynai  yn  awj^ddus, '  Hoiv  is  money  ? ' 

"  Wedi  i'r  cynhyrfiad  a  achlysurodd  presennoldcb  y  Pilot 
lonyddu,  dechreuodd  pawb  edrych  yn  awyddus  am  dir ;  o'r 
diwedd  daeth  hwnw  i'r  golwg.  Yr  oedd  ei  ymddangosiad  ar  y 
cyntaf  yn  dywyll  ac  ansicr,  megis  gorlliw  du  yn  yr  awyr ;  ond 
wrth  nesu  ato  dechreuai  yn  fuan  wisgo  ei  wedd  arferol  ger  bron 
cin  golygon.  Er  ei  fod  i  ni  j'u  dir  dieithr,  eto  yr  oedd  yn  dir, 
ac  wedi  bod  cyhyd  o'i  olwg  ja*  oedd  ein  llygaid  megis  yn  ei  ail 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  267 

gydnabod  yn  serchog,  fel  ein  hen  gynnefin  anwyl  a  hoff.  Yr 
oedd  y  prydnawn-gwaith  yn  dawel,  a'r  ymddangosiad  yn  odidog ; 
y  gelltydd  a'r  maesydd  wedi  eu  gwisgo  a  gwyrddlesni  tyner,  a'u 
britho  yn  hyfryd  ag  anneddau  y  trigolion,  a  llygaid  pawb  megis 
yn  ymborthi  ar  yr  olygfa  gydag  awyddfryd  ma"v>'^r.  Ymddangos- 
ai  boddlonrwydd  ar  bob  wyneb ;  a  sylwai  dieithriaid  nad  oedd 
dim  rhyf edd  £od  yr  Yankee  mor  hoff  o'i  wlad ;  a'r  Yankee, 
yntau,  a  edrychai  yn  dra  hofFus  o  honi.  Un  gwr  bonheddig  a 
gurai  ei  ddwylaw,  gan  ddywedyd  wrth  ei  gyf eillion, '  Ni  gawn 
fyned  adref ,  fechgyn ;  cawn,  cawn  ! '  Wrth  edrych  tua'r  tir, 
buom  yn  hir  heb  weled  dyn;  a'r  cyntaf  a  welais  i  oedd 
geneth  fechan  yn  prancio  ar  y  maes,  ac  yn  ein  cyfarch  drwy 
3^sgwyd  ei  brat  (pinafore).  Nid  oeddwn  wedi  gweled  y  fath 
olygfa,  er  pan  ^Yelswn  fy  ngeneth  fach  f}^  hun  yn  ysgM^yd  ei 
napcyn  arnaf,  wrth  ffarwelio  yn  Liverpool.  Ond  y  mae'r  meddwl 
yn  gyru  natur  i  frefu.  O  Arglwydd,  rho  hunan-ymw^adiad  ac 
ymroddiad  gyda  dy  waith  ! 

'•■  Erbyn  hyn  yr  oeddym  wrth  y  Quarantine ;  a  daeth  y 
meddyg  i'r  bwrdd  i  edrych  ansawdd  ein  hiechyd  ;  ac  o  herwydd 
fod  y  frech  wen  wedi  tori  allan  yn  mysg  y  teithwyr  ar  y  for- 
daith,  gommeddodd  adael  i'r  Llestr  fyned  yn  mlaen  i'r  porthladd 
y  noson  hono.  Daeth  Packet  arall  i  gyrchu  y  dieithriaid  i'r 
ddinas ;  ond  n}- ni  a  orphwysasom  yno  y  noswaith  hono  hefyd, 
ac  a  aethom  i  mewn  yn  y  Liverpool  at  y  quay,  yn  foreu 
drannoeth. 

"  Yr  oedd  amryw  o'r  hen  Gymry  ar  fin  yr  afon  yn  ein 
dysgwyl,  a'n  llety  wedi  ei  barotoi  yn  nhy  Mr.  Lewis,  gynt  o 
Bontypridd,  Sir  Forganwg.  Erbyn  cyrhaeddyd  yno  teimlem 
radd  o'n  rhwymau  i  '  ddiolch  i  Dduw,  a  chymmeryd  cysur.' 
Aethom  i  mewn  boreu  ddydd  lau,  Mai  9,  ac  arosasom  yn  New 
York  hyd  y  boreu  lau  canlynol.  Dechreuasom  ar  ein  gorchwyl 
mawr  y  noswaith  hono  ;  ac  yr  oedd  genym  ryw  foddion  bron 
bob  nos  tra  buom  yn  y  dref. 

"  Mae'r  Methodistiaid  Calfinaidd  yn  New  York,  yn  ymgynnull 
i  addoli  mewn  ystafell  led  helaeth  a  phur  gyfleus  i'r  perwyl ;  yr 


268  PENNOD  VIII. 

hon  ydoedd  yn  lied  lawn  drwyddi  y  Sabboth,  er  fod  cyfarfod 
pregethu  gan  yr  Anuibynwyr  yn  y  ddinas  yr  un  pryd.  Yr 
oedd  agwedd  y  gynnulleidfa  yn  gwrando  yn  dra  dymunol,  a'u 
dull  yn  3'madael,  ar  ddiwedd  3'  gvvasanaeth,  yn  brydferth  iavrn 
Byddai  yn  werth,  o  b'ai  bosibl,  myned  a  llawer  cynnulleidfa 
enwog  yn  Nghymru  drosodd  i  New  York  i  ddysgu  gvvers  ar 
weddeidd-dra  mewn  addoliad  gan  eu  cyd-genedl.  2sid  oedd  yno 
neb  yn  rhutln'O  allan  ar  ddiwedd  y  bregeth ;  ond  ar  ol  y  weddi 
safai  pawb  ar  eu  traed  i  ganu ;  ac  ar  ol  canu,  eisteddent  i  lawr 
i  gyfranu  at  ryw  gangen  o'r  aclios  crefyddol,  a  hyny  bob  tro 
Ac  wedi  i  swn  yr  arian  a'r  jilate  fyned  heibio,  byddai  distaw- 
I'wydd  difrifddwys  drwy'r  holl  le,  a  Ih'gaid  pawb  yn  syllu  ar  y 
Gweiuidog ;  a  pliau  gyfodai  cf  yn  y  pulpud,  ymgryment  hwytliau 
ac  yntau  a'u  gollyngai  ymaith  trwy  gyhoeddi'r  fendith  Apostol- 
aidd, — '  Gras  ein  Harglwydd  lesu  Grist,  a  chariad  Duw,  a  chym- 
deithas  yr  Ysbryd  Glan,  a  fyddo  gyda  chwi  oil.     Amen.' 

"  Mae'r  gynnulleidfa  hon  3'n  cael  moddion  gras  a  gweinidogaeth 
V  gair  yn  fwy  cyson  na  llaweroedd  yn  yr  America.  Mae  y 
Parch.  W.  Rowlands  yn  llafurio  yn  eu  mysg,  a  phob  arw3dd  ei 
fod  yn  ddefnyddiol  a  chymmeradw}'. 

"  Mae  cvjn  nifer  o  Gymry  yn  yr  ym^s  a  elwir  Lonrj  Idand,  yr 
hon  sydd  am  yr  afon  a  Xcvj  Yovlc.  Eu  prif  orchwyl  ydyw 
cadw  ofwarthefj,  a  gwerthu'r  llaetli  vn  y  ddinas.  Buom  yno  un- 
waith  neu  ddwy  yn  pregethu,  mewn  ystafell  fechan.  Yr  oedd  y 
gwr  a'r  wraig  an  llettyai  yn  aelodau  or  gynnulleidfa  yn  y  Dref ' 
ond  nid  oeddynt  yn  cynnal  addoliad  teuluaidd.  Un  boreu,  cyn 
vmadael  o'r  ty,  gwnaethoni  iddynt  addunedu  yn  ddifrifol  i 
ymaHyd  yn  y  goi'chwyl.  Ysgrifenwyd  y  cj'fammod  ar  bapur  ;  a 
darfu  i'r  gwr  a'r  wraig  roddi  eu  dw^daw  wrtho  ;  a'i  godi  i  fynu 
yn  dystiolaeth  iddynt  ar  ochr  yr  ystafell.  Mae'r  gwr  j-n  awr, 
wedi  marw ;  ond  dywed  ein  cyfaill  Mr.  Rowlands,  mewn  llytliyr, 
fod  rhyw  arwyddion  i'r  tro  crybwylledig  fod  yn  fcndithiol  iddo 
ef  a'i  deulu." 

Ni  a  ddudwn  i  mewn  j'ma  y  llythyr  canlynol,  a  anfonwyd 
ganddo,  c^'ii  gadael  New  York,  at  ei  anwyl  wraig  : — 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  269 

"New  York,  May  15,  1839. 

"My  Dearest  Mary, — Yr  ydwyf  heddyw,  cyn  gadael  y  lie 
"hwn  i  fyned  yn  mhellach  i'r  wlad,  yn  ysgrifenu  llinell  i'w 
"  hanfon  gyda  r  Liverpool  sydd  yn  cychwyn  oddiyma  ddydd 
"  Sadwrn  nesaf .  Y  mae  nodded  yr  Arglwydd  grasol  drosom 
"  ni  i  barhau.  Yr  ydwyf  fi  hyd  yma  mor  iach  ag  arferol ;  ond 
"  fe  gafodd  Moses  Parry  gyfFyrddiad  ysgafn  o'r  boen  yn  ei  gefn ; 
"  eithr  y  mae  yntau,  fel  y  mae  daionus  law  ein  Duw  gyda  ni,  yn 
'"  awr  yn  gwellau. 

"  O  !  my  dearest  Mary,  I  think  much  every  day  of  you  and 
"  my  dear  little  Anne.  I  commit  you  fervently  to  God  in 
"  prayer.  I  did  so  this  morning  before  I  left  my  room,  and 
"  again  at  the  family  worship ;  and  I  have  reason  to  hope  that  I 
"  prevail  with  a  gracious,  infinitely  gracious  God,  and  that  he 
"takes  unworthy  sinners,  such  as  I  am,  and  my  beloved  ones, 
"  under  his  protection.  Psalm  xci.  is  sweet  beyond  measure  to 
"  me  since  I  left  home :  '  He  that  dwelleth  in  the  secret  place 
"  of  the  Most  High,  shall  abide  under  the  shadow  of  the 
"  Almighty.  I  will  say  of  the  Lord '  (Yes,  my  dearest  Mary,  I 
"  have  said  it,  and  I  will  say  it  daily  on  your  part,  my  own,  and 
"  our  dear  little  infant's),  '  He  is  my  refuge,  and  my  fortress  ; 
'•  my  God,  in  him  will  I  trust.'  And  what  is  said  to  me  in 
"  return  ?  Listen,  my  dearest  Mary,  and  be  unhappy  if  you  can  : 
" '  Surely  he  shall  deliver  thee  from  the  snare  of  the  fowler,  and 
"  from  the  noisome  pestilence.  He  shall  cover  thee  with  his 
"  feathers,  and  under  his  wings  shalt  thou  be  safe ;  his  truth 
"  shall  be  thy  shield  and  buckler.  Thou  shalt  not  be  afraid  of 
"  the  terror  by  night,  nor  for  the  arrow  that  flieth  by  day,  nor 
"for  the  pestilence  that  walketh  in  darkness,  nor  for  the 
"  destruction  that  wasteth  at  noonday.  Because  thou  hast  made 
"  the  Lord  which  is  my  refuge,  even  the  Most  High,  thy  habita- 
"  tion,  there  shall  no  evil  befall  thee,  neither  shall  any  plague 
"  come  nigh  thy  dwelling.  For  he  shall  give  his  angels  charge 
"  over  thee,  to  keep  thee  in  all  thy  ways.'  Why  !  unbelief  itself 
"  can  demand  no  more  than  this. 


270  PENNOD    VIII. 

"  I  must  say  that  my  bowels  roar  for  you  both  often  ;  yes,  the 
'  workings   of    my   mind    and   affections    create    some    strong 

■  sensation  in  my  bodily  frame.  But  I  try  to  give  it  vent  in 
'  prayer,  which  is  far  better  than  to  suffer  it  to  waste  the  soul, 
■'  and  to  degenerate  into  painful  longings  and  repinings,  as  it  is 
'  apt  to  do  unless  directed  into  a  better  channel. 

"  Mae  genyf  obaith  ar  Dduw  y  caf  eich  gweled  eto  eicli  dwy- 

■  oedd,  ac  y  bydd  i'r  Arglwydd  grasol  wneyd  rhy w  ddefnydd  o 
•'  honof  yn  y  wlad  hon  dros  ychydig  fisoedd,  ac  wedi  hyny  fy 
•'  rhoddi  i  chwi  drachefn  mewn  heddwch,  mown  atebiad  i  weddiau 
'  ei  bobl  drosof . 

"  Yr  j^d}' 111  yu  awr  wedi  llunio  ein  taith,  fel  ag  i  fod  yn  New 
'York  yn  ol,  i  ddj^chwelyd  adref  gyda'r  Liverpool,  Awst  24. 

' But  I  shall  w^rite  often.    My  best  love  to  Mr.  and  Mrs. 

'  Elias  [y  Parch.  John  Elias].  Stop  with  them  or  near  them  as 
'  long  as  3'ou  can,  that  you  may  have  the  consolations  Mr.  Elias  is 
'  so  highly  qualified  to  administer ;  and  remind  him  daily  of  me 
'  that  he  may  pray  for  me.  Read  this  to  him.  Ask  him 
'  whether  I  am  in  danger  of  presuming  by  expecting  and  hoping 
'  that  a  gracious  God,  a  tender  Father,  who  is  not  regardless  of 
'  the  natural  feelings  of  frail  creatures,  will  bring  me  home  to 
'  you  once  more. 

"  There  is  a  friend  here  who  has  a  wife  and  one  child  like 
'myself,  and  who  is  in  a  good  situation,  who  is  much  disposed  to 
'  leave  them  all  for  a  while,  and  to  accompany  us  to  Ohio  in  the 
'  middle  of  June,  returning  here  with  us  in  August,  merely  for 
•'  the  sake  of  serving  us  and  supporting  our  minds.  It  will  be  a 
'  great  comfort  to  us,  as  he  has  been  that  route  before.  Spend 
'  the  Summer  as  will  be  most  agreeable  to  you.  Your  work  is 
'  with  you  :  ti-aiuing  little  Annie  in  the  fear  of  God. 

"  Yours,  my  dear  Mary,  Henry  Rees." 

Yn  awr  ni  a  awn  yn  mlacn  gydag  adroddiad  Mr  Rees  ei 
hunan  o'i  deithiau  : — 

"Y  boreu  lau,  Mai   IG,   ni  a  gj^'cliwynasom  o  New  York  i 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  271 

Albany,  taith  oddeutu  cant  ac  ugain  o  iilltiroedd.  Mae  hon  yn 
dref  nid  anenwog  ar  lethr  bryn,  ac  afon  fawr  Hudson  yn  rhedeg 
heibio  iddi.  Mae  yr  Hudson  yn  afon  Hyfiyd,  yn  £wy  na 
Hafren,  yn  rhedeg  rhwng  bryniau  a  mynyddoedd  uchel,  yn 
ymgodi  y  naill  goruwch  y  Hall,  ac  wedi  ei  hilio  a  choed.  Yr 
oedd  yr  olygfa  ar  hyd  y  fFordd  yn  dra  mawreddog  a  gwyllt,  ac 
ambell  waith  yn  peri  i  mi  feddwl  am  rai  manau  yn  Sir  Gaer- 
narfon.  Mewn  agerdd-long  ar  hyd  yr  afon  hon  j  teithiem  i 
Albany.  Yr  oeddwn  i  yn  sal  ar  hyd  y  fFordd.  Gofynais  i  Moses 
Parry  a  oedd  efe  yn  meddwl  a  ga'i  fyned  i'r  nefoedd ;  ac  wrth 
adrodd  fy  seiliau  fy  hun  i  obeithio  hyny,  llewyrchodd  ar  fy 
meddwl  am  Grist,  a  chynhesodd  fy  nghalon  yn  fawr  ato.  O  !  y 
goleu  a  fwynheais  ar  y  gair  hwnw,  '  Yr  hwn  a  ddiddymodd 
angau.' 

"  Cawsom  gyfleusdra,  wedi  cyrhaedd  Albany,  i  ddyweyd  gair 
y  noson  hono,  a  nos  drannoeth  hefyd,  wrth  gynnulleidfa  fechan 
o'n  cyd-genedl,  y  rhai  sydd  mewn  amddifadrwydd  mawr  yn 
gyffredin  o  weinidogaeth  y  gair  yn  yr  iaith  Gymraeg.  Nid  oes  i 
yma,  dybygid,  ond  ychydig  o  Gymry,  na  dim  achos  crefyddol 
wedi  ei  sefydlu  yn  eu  plith  gan  un  blaid.  Eto  y  mae  nifer  fach 
o  honynt  yn  ymgasglu  at  eu  gilydd  i  ddarllen  y  Beibl  a  gweddio 
bob  Sabboth,  ac  yn  cael  pregeth  weithiau,  pan  dj^gwyddo 
pregethwr  o  ryw  enwad  ddyfod  ar  achlysur  i'r  Dref.  Lletyem 
yn  y  lie  hwn  yn  nhy  gwr  o'r  enw  William  Griffiths,  gynt  o  Sir 
Gaernarfon.  Dilynodd  yr  hen  Gristion  hwn  ni  bron  yr  holl 
amser  y  buom  yn  nghymmydogaethau  Steuben  ;  a  daeth  ei  wraig* 
i'n  cyfarfod  drachefn  i  New  York,  ar  ein  dychweliad  o  Ohio  yn 
mis  Awst. 

"Boreu  Sadwrn,  Mai  18,  cychwynasom  o  Albany  i  Utica,  gyda 
brawd  a  ddaethai  i'n  cyfarfod.  Yr  oedd  genym  bedwar  ugain' 
milldir  o  daith,  trwy  Avlad  wael,  hyll,  a  choediog,  gan  mwyaf ;  { 
ond  yr  oeddym  yn  teithio  yn  gyflym  yn  yr  ager-gerbydau  ar  y 
IFordd  haiarn.  Mae  Utica  yn  dref  fechan  brydf erth :  ac  y  mae 
ynddi  hi  a'i  hamgylchoedd  nifer  mawr  o  Gymry.  Mae  gan  y 
Methodistiaid  Calfinaidd   Gapel  bychan  cyfleus  yma  ;  ac  y  mae 


2r2  PENNOD  viir. 

g\v'r  ieiianc,  o'r  enw  Mr.  David  Da  vies,  gyni  o'r  T\vr  Gwyn,  Sir 
Aberteifi,  wedi  dechreu  llefaru  yn  eu  mysg.  Yma  trymhaodd 
fy  nghystudd,  fel  na  allwn  bregethu  y  Sabboth  ;  fy  nghalon  yr 
llamu  a'm  nerth  wedi  fy  ngadael.  Ond  heblaw  moddion  y 
Sabbotli  cynnaliasom  yma  hefj'd  gj^farfod  pregethu  y  dydd- 
iau  canlynol.  Ca-\vsom  gyfarfod  neillduol  gj'da'r  swyddogion 
eghvysig,  ac  un  arall  gyda'r  holl  eglwys  yn  gj^fFredinol.  Yr 
oedd  y  gwrandaSvwyr  yn  y  moddion  cyhoeddus  yn  Uiosog,  ac  yn 
gwrando  yn  astud ;  ac  nid  oedd  pregethu  iddynt  ychwaith  yn 
gwbl  anhawdd  nac  anliyfryd,  er  ein  bod  yn  eu  mysg  me\vn 
gwendid  maAvr.  Buom  yn  Nghapel  yr  Annibynwj'^r  Cymreig,  a 
Chapel  riww  blaid  o  Saeson,  yn  cadw  rhai  o'r  oedfauon,  o 
herwydd  eu  bod  yn  helaethach  na'n  Capel  ni.  Mae  yma  amryw 
G3'mr3'  o  Sir  Drefaldwyn  yn  trigfanu.  Lletvem  yn  nhy  gvvr  o'r 
enw  Evan  Roberts,  gynt  o  gymmydogaeth  Llanfyllin. 

"  Dydd  lau,  Mai  23,  sef  trannoeth  wedi  y  Cyfarfod  Pregethu, 
cychwynasom  o  Utica  i  Steuben.  Yr  oeddym  yn  trafaelu 
mewn  gwagen  ar  hyd  fFordd  anwastad  a  drwg,  oddeutu  deunaw 
milldir  o  hyd  ;  ond  aethom  drosti  yn  rhyfedd,  o  glonc  i  glonc,  a 
chyrhacddasom  yn  ddiogel  gyda'r  hwj^r  i  dy  Mr.  Lewis  Lewis, 
gynt  o  gymmydogaeth  Machynlleth.  Yr  oedd  yr  hen  \Vr  liwn 
wedi  gweled  llawer  o  flinder  yn  Ngh3anru  ac  yn  America,  ond 
j-n  awr  yr  oedd  ganddo  dyddyn  prydferth  o'i  eiddo  ei  hun,  bron 
wedi  ei  ffwbl  arloesi,  ac  adeiladau  da  a  chvfleus  wedi  eu  codi 
ai-no ;  ac  ymddangosai  mewn  cl^'dwch  a  chysur  ar  ddiwedd  ei 
oes. 

"  Trannoeth  aethom  i  d^  ein  hen  gy f aill  James  Owen ;  ac  yno  y 
gwnaethom  ein  cartref  tra  buom  vn  y  g\"mmydogaeth  hon.  Yr 
oedd  enw  y  g\Vr  hwn  j-n  adnabyddus  i  ni  er's  llawer  o  flj'nydd- 
oedd,  o  herwj'dd  ei  fod  yn  arfer  ysgrifenu  at  Gyramanfaoedd 
y  Mcthodistiaid  yn  Ngogledd  Cymru.  Mae  yntau  mewn  am- 
gylchiadau  cysurus,  ac  arwj-ddion  fod  ei  blant  a'i  hiliogacth,  tan 
i'cndith  yr  Arghvydd,  j^n  gwreiddio  yn  y  tir.  Bu  ef  yn  un  o'r 
prif  ofTerynau  i  sefydki  achos  y  Trefnyddion  Caltinaidd  yn 
nghymmydogaeth  Steuben ;  ac  y  mac  wedi  cadw  hanes  o  holl 


HAXES   BYWYD   HENRY   llEES.  273 

helyntion  y  gwaith  yn  fanwl  o'r  dechreuad.  Mae'n  amheus 
genym  a  oes  un  gymdeithas  neillduol  yn  perthyn  i'r  Methodist- 
iaid  trwy  Gymru,  wedi  dwyn  ei  gorcliW3dion  eglwysig  yn  mlaen 
mor  reolaidd,  a  chadw  hanes  inor  gryno  o'i  gweithrediadau,  ar 
lianes  a  welsom  gan  Mr.  Owen  o  holl  amgylchiadau  yr  eglwysi 
yn  y  cymmydogaethau  lij'n.  Ond  y  mae'r  lien  bererin  hwn  yn  ' 
nesau  at  ddiwedd  ei  daith,  a  phob  arwyddion  fod  ei  ysbryd,  er  ei 
fod  yn  ami  yn  drallodedig  ac  isel  o  hcrwydd  dryllio  Joseph,  yn 
addfedu  i'r  hresivylfa  lonydd. 

"  Boreu  Sabbotli,  Mai  26,  aethom  gydii  Mr.  James  Owen  a'i 
deulu  yn  y  wagen  i  Gapel  Remsen.  Yr  oeddem  ni  yn  llwyth 
gwagen,  ac  yr  oedd  y  bobl  i'w  gweled  yn  cyrchu  ato  yn  llwytln 
gwageni  o  bob  partii  o'r  wlad :  rhai  o  honyiit  yn  dyfod  o  ddeg  i 
bymtheg  milldir  o  gwmpas.  Yr  oedd  y  gyrchfa  yn  debyg  ao-  y 
gwelais  at  Gapel  Llangeitho  ar  foreu  Sabboth.  Y  Capel  hwn  yw  .. 
y  mwyaf  a  fedd  y  Trefnyddion  Calfinaidd  yn  America ;  a  phan 
delai'r  cymmydogaethau  yn  nghyd,  byddai  yn  llawn  iawn.  Yr 
oedd  genym  dair  oedfa'r  Sabboth :  treuliwyd  rhan  o  un  i 
egwyddori  ieuenctyd  yr  Ysgol  Sabbothol.  Ni  bu'm  yn  hollol 
ddigymhorth  i  bregethu  y  boreu  a'r  nos. 

"  Dydd  Llun,  Mai  27.  Codi  y  boreu  heddyw  yn  wanaidd  ar 
ol  fy  llafur  ddoe.  Darllenais  Psalm  cxxi.  a  rhoddais  fy  hun  i'r 
Arglwydd,  fy  nghorph  a'm  henaid,  fy  ngwraig  a'm  plentyn, 
gan  ddadleu  yr  addewidion  a  gynnwys  y  Psalm,  lie  mae  yr 
Arglwydd  yn  addaw  cadw  rhag  i'r  haul  daro  y  dydd,  na'r  lleuad 
y  nos,  a  chadw'r  mynediad  a'r  dyfodiad,  hyd  yn  dragywydd. 
Felly  yr  oeddwn  yn  proli  fy  meddwd  yn  gwroli  gyd^  golwg  ar 
Ohio.  Dechreuasom  y  boreu  hwn  ar  ymweliad,  gyda  dau  o 
henuriaid  Remsen,  a  phob  lie  ag  yr  oedd  achos  gan  y  Methodist- 
iaid  ynddo,  yn  y  cymmydogaethau  oddiamgylch.  Yr  oeddym 
yn  trafaelu  mewn  ceir  bychain  ;  ac  o  herWydd  fod  cryn  bellder 
rhwng  y  lleoedd  a'u  gilydd,  a'r  fFyrdd  yn  ddrwg,  nid  oedd  genym 
y  rhan  fynychaf  ond  un  oedfa  yn  y  dydd,  a  bono  yn  nghanol  y 
diwrnod,  fel  y  cai  y  gwrandawwyr  amser  i  ddyfod  yn  nghyd,  ac 
i  ddychwelyd  i'w  cartrefleoedd  cyn  yr  hwyr;    canys  yr  oedd 


274  PENNOD  VIII. 

Uawer  o  honynt  yn  dyfod  o  bellder  mawr,  a  byny  trwy  '  anial- 
wch  heb  ffordd,'  ueu,  o  leiaf,  ar  hyd  ffyrdd  diffaetb  a  blin. 
Pregethem  y  boreu  hwn,  yn  hen  Gapel  Pen-y-Caerau,  Capel 
hynaf  y  Methodistiaid  3'n  America.  Yr  oedd  genym  gymdeithas 
neillduol  ar  ol  y  bregeth ;  ac  yn  bono  yma,  fel  mewn  lleoedd 
ereil],  annogem  ein  cyfeillion  i  lynu  yn  ddiysgog  wrth 
athrawiaeth  yr  ef engyl ;  i  lafurio  am  brofiad  o'i  grym  yn 
tangnefeddu'r  gydwybod,  ac  yn  adnewyddu  y  galon  mewn 
sancteiddrwydd  ;  i  ofalu  am  ei  barddu  yn  eu  bywyd,  ac  nid  ei 
gv\'neutbur  yn  destyn  cecraeth  a  dadl  hunanol  a  diles  ;  a  gofahi 
am  beidio  symmud  yr  hen  derfyn  mewn  Dysgyblaetli.  Chwiliem 
hefyd  i  ansawdd  yr  Ysgol  Sabbothol,  a  chrefydd  deuluaidd ;  a 
chj-mhellem  rieni  i  ddwyn  eu  plant  i  fynu  yn  yr  eghvys.  Y 
gymmydogaeth  hon  yw  yr  orsaf  gryfaf  a  hynaf  o'r  Cymry  yn 
yr  America.  Hynod  oedd  clywed  rhai  o  honj-nt  yn  adrodd  eu 
hanes  yn  byw  mewn  cabanau  j^n  y  coedwigoedd  ; — yn  colli  eu 
gilydd,  eu  hunain,  eu  tai,  a'u  hanifeiliaid.  Pan  y  byddai  un  o 
honynt  wedi  myned  ar  goll,  arferent  fyned  i  gwr  yr  anialwch,  a 
chwythu  mewn  corn ;  ac  weithiau  Ijyddai'r  cyfrgoUedig  mor 
-ddyryslyd,  nes  methu  cyfeirio  tual"  corn,  er  ei  fod  yn  clywed  y 
swn.  Y  maent  eto  yn  rhwymo  clychau  am  yddfau  y  gwartheg, 
er  mwjm  dyfod  o  hyd  iddj'nt  yn  y  coedydd.  Y  mae  eto  gan- 
noedd  o  erwau  heb  eu  cyfaneddu  yma,  a  lie  yn  y  wlad  i  filoedd  o 
drigolion.  Pan  ystyriwn  i'n  cyd-genedl  ddyfod  yma  yn  dlodion 
i  ddechreu,  a  chanddynt  arloesi,  adeiladu,  a'r  cwbl  i'w  wneyd, 
y  mae  3'n  rhyfedd  eu  gweled  c^'stal.  Eto  golwg  rhai  megis  yn 
dechreu  byw  a  geir  arnyut ;  rhai  wcdi  dyfod  i'r  peth  ydynt  o 
ystad  is.  Nid  oes  yma  mo'r  cysuron  a  geir  mewn  taith  trwy 
iGymry.  Dynion  iach,  gweithgar,  a  di-ddiogi,  yw  y  dynion  i 
'  ddyfod  i'r  America.  I'r  cyfryw,  er  na  feddant  lawcr  or  bj-d,  y 
mae  y  fantais  sydd  i'w  chael  yn  demtasiwn  gref  i  ymsefydlu 
yma.     Ysgi-ifenais  hyn  mewn  coedwig  prydnawn  Llun. 

"Dydd  Mawrth,  Mai  28.  Hoddyw  ni  a  ymwthiem  trwy 
ganol  coedydd  ac  anialwch  braidd  diderfyn,  wcdi  ei  rhwyllio  gan 
glytiau  bychain  a  tliai  y  Cymry,  i  le  a  alwant  yn  French  Road, 


HANES   BYWYD   HENRY   IlEES.  275 

lie  y  pregetliem  yn  y  boreu.  Oddiyno  ni  a  aethom,  at  ddau  ar  y 
gloch  yn  y  prydnawn,  i  Ben  y  Graig.  Cafwyd  cyfarfod  eglwysig 
yma  ar  ol  yr  oedfa,  yr  hwn  a  dreuliwyd  oil  mewn  ymddyddan 
ar  grefydd  deuluaidd,  ac  nid  yn  gwbl  ddiefFaitli  chwaith. 

'•  Dydd  Merclier,  Mai  29.  Yr  oedd  genym  ddeng  milldir  o 
ffordd  i  fyned  at  yr  oedfa  heddyw,  yr  hon  a  gynhelid  yn  nliy 
mab  i  Mr.  James  Owen,  yn  mhentref  Boonville.  Cafodd  un 
o  honom "  [Mr.  Rees  ei  hunan  oedd  hwnw,  a  mynycli  yr 
adroddai  y  chwedl,  er  difyru  ei  gyfeillion,  ac  yn  enwedig  ei 
wyi-ion  bychain]  "  brofedigaeth  ddigrif  wrth  bregethu  yn  y  lie 

I  hwn ;  canys  ar  ganol  y  bregetli  f e  ddringodd  llygoden  i  fynu 
dan  ei  droiusers,  ar  hyd  ei  glun  ;  ac  wedi  bod  dros  dro  yn  ceisio 
ei  hysgwyd  ymaith  heb  ddwyn  sylw'r  gynnulleidfa,  bu  raid 
ymattal  a  gwaeddi  allan  am  help.  Ond,  er  y  cwbl,  fe  ddibenodd 
y  cyfarfod  yn  lied  lewyrchus,  ac  ni  ddarfu  i'r  tro  digrifol 
ddyrysu  dim  ar  ein  teimladau  i  ddyweyd  na  gwrando.  Nid  oedd 
y  gwrandawwyr  ond  ychydig  o  nifer,  er  fod  rhai  o  honynt  wedi 
dyfod  dair  milldir  ar  ddeg  o  ffordd.  Mae  y  Cymry  yn  yr  ardal 
hon  yn  dra  gwasgaredig  oddiwrth  eu  gilydd,  a  phregethu  yn  an- 
fynych  ac  annghyson  iawn.  Eto  y  mae  yn  eu  mysg  ryw  rai 
truain  tlodion,  a'u  heneidiau  yn  bi-efu  am  foddion  gras.  Yr 
oedd  un  hen  wraig  o  Sir  Fon,  yn  y  cyfarfod  eglwysig,  yn 
adrodd  ei  hiraeth,  dan  lefain,  am  freintiau  Cymru,  '  a'r  wledd,' 
meddai,  'wrth  fwrdd  yr  Arglwydd,  He  y  cyfarfyddwn  a  lesu 
Grist'  '  Y  Sabboth  diweddaf ,'  meddai,  '  wedi  darllen  yn  y  t^ 
nes  yr  oeddwn  i  wedi  blino,  mi  a  aethum  wrthyf  fy  hun  i'r  coed 
i  geisio  gweddio ;  ac  yn  wir,  yr  oedd  yr  Arglwydd  yn  rasol 
wrthyf  yno.'  Fel  hyn  y  mae  ef e  eto  yn  gweled  trueiniaid  *  dan 
y  ffigysbren,'  ac  yn  '  porthi  y  rhai  sydd  yn  trigo  yn  y  coed  yn 
unig.' 

"  Yn  y  prydnawn,  ni  a  aethom  ddeng  milldir  yn  mhellach,  i 
fan  a  elwir  Webster  Hill,  lie  yr  oeddem  i  gadw  oedfa  y  boreu 
drannoeth.  Buom  oriau  yn  myned,  mewn  gwagen,  ar  hyd  ffordd 
na  welodd  Cymru  mo'i  chyffelyb.  Mae  yn  anhawdd  i  ni  roddi 
in  cydwladwyr  ddrychfeddwl  o'r  daith  hon.     Yr  oedd  y  ffordd 


270  PEXNOD   VIU. 

3"u  Jlawn  cwtterydd  a  phyllau  lleidiog,  a  bono,  tybygem  ni 
jm  ihedeg  drwy  fro  inarwolaeth  ei  huu.  Ymddangosai  holl 
natur  mewn  annghyfanedd-dra  oesol  o'n  cwmpas,  ac  mor  unig  a 
llonydd  a  chorpli  rnarw  ar  y  sty  lien,  heb  adlais  un  creadur  byw  yn 
tori  ar  ddistawrwydd  pruddaidd  y  lie,  oddieithr  y  ll3'ffaint,  y 
rhai  a  nadent  ar  hyd  y  goedwig,  yn  debyg  i  gywion  Invyaid 
^vedi  colli  eu  mam.  Ofer  ymwrando  am  lais  y  gog  a'r  f ronf raith 
yma ;  nid  y w  per  oslef  gelltydd  Cymru  byth  i'w  glywed  yn 
nghoedwigoedd  aninl  America,  oblegyd  y  mae  ei  holl  adar  mor 
ddistaw  a'r  wiwair  ar  hyd  y  coed.  Teithiem  yn  arafach  na'r 
troliau  ar  ein  ft'yrdd  ni.  Nid  oedd  i'w  weled  ar  bob  Haw  i  ni, 
braidd  yr  holl  ffordd,  ond  anialwch  a  choedydd  dibendraw :  ond, 
weithiau  cyfarfyddem  ag  ambell  i  lanerch  wedi  ei  harloesi 
megis  twll  goleu  yn  nghanol  cwmwl  dudew,  ac  megis  yn  rhoi 
terfyn  ar  anialwch  tragywyddol,  lie  gwnai  y  d^-n  druan,  a 
anwj^d  i  Hinder,  le  i  roi  ei  ben  blinedig  i  lawr.  Khyfedd  yw 
gweled  dyn  yn  rhoi  ei  babell  i  lawr  yn  mherfedd  yr  anialwch 
(lie  y  mae  weithiau  yn  ei  cholli  ar  ol  ei  chodi),  ac  yn  dechreu 
rhwyilo  y  goedwig  dywell  trwy  eu  harloesi,  a  Duw  yn  rhoddi 
iddo  ei  winllanoedd  o'r  fan  hono !  Tybygid  y  torai  dyn  ei  galon 
wrth  feddwl  am  arloesi  yr  anialwch  mawr  a'i  wneyd  yn  dir 
cyfanneddol ;  ac  y  mae  yn  sicr  na  wel  llawer  o'r  Cymry  yn  eu 
hoes  mo'r  ffermydd  ond  yr  anial  mawr.  Eto  y  diwedd  mae'n 
deb3"g  fydd,  i'r  hen  anialwch  trag3-W3'ddol  ildio  i'r  pr3-f3'n  d3'n. 
Ond  y  mae  lie  mawr  i  ofni  fod  aw3'dd  y  C3'mry  am  arloesi  3'r 
anialdiroedd  h3'n  3'n  peryglu  3'n  fawr  i'r  ysbr3'd  a'r  teulu 
fyned  yn  anialwch  digrefydd,  ac  y  b3'dd  eu  hiliogaeth  oes- 
oedd  a  ddaw  heb  Dduw  3'n  y  b3-d,  a'r  w3'bodaeth  o  hono  wedi 
colli  o'u  plith. 

"  Wedi  cloncio  3'n  hir  ar  fibrdd  erwin,  daethom,  3-n  mrig  3-r 
hwyr,  at  fwth3ai  bychan  ar  ochr  3''  li'ordd  3-n  nghanol  3'  coed,  a 
chlytiau  bycliain  wedi  eu  harloesi  o'i  gwmpas,  megis  tioncstri  i 
ollwng  3'ch3'dig  oleuni  i  mewn  i'r  anialwch  du  a  chauadfrig ;  a 
dyna'r  fan  y  trefuodd  Khagluniaeth  i  ni  i  roddi  ein  penau  i  lawr 
y  noswaith  hono.     Nid   oedd   ncmawr  o  fawrcdd  a  mocthau  y 


IIANES    BYAVYD    HENRY    REES.  277 

byd  o'n  cwmpas,  ond  gweinyddai  ein  cyfeillion  yn  siriol  i  ni  o'r 
pethau  oedd  ganddynt.  Yr  oedd  aniry  w  o  honynt,  hen  ac  ieuanc, 
wedi  ymgasglu  yno  o'r  gyramydogaeth  i'n  derbyn  a'n  croesawn, 
— oil  o  Sii'  Fon.  Er  eu  bod  o  angenrheidr\vydd  yn  amddifad  o 
lawer  o  gysuron  gwlad  gyfanneddol,  eto  £c  ddichon  eu  bod  yn  cael 
gwir  angeni'heidiau  natur  gyda  llai  o  ofalon  traflerthus  na  llawer 
o'u  cyfi'elyb  yn  Nghymru.  Ni  chlywsoni  liwy  yn  cwyno  cym- 
maint  am  ddim  ag  am  foddion  gras.  Dywedai  un  hen  wraig  yno: 
'  Yr  ydwyf  fi  yn  hoffi  America  yn  bnrion  fel  lie  i  fy w,  ond  O  !  yr 
ydym  yn  amddifad  o  freintiavT  yr  efengyl.  Anfonwch  banner 
dwsin  o  bregethwyr  yma,  da  chwi ;  mi  gadwaf  fi  un  o  honynt 
am  flwyddyn  fy  linnan ;  gwnaf  jn  wir  j^n  ewyllysgar  hefyd.' 
Un  arall,  wrth  syclm  ein  traed,  a  ddywedai  am  ei  hen  fraint  yn 
Nghymru, — '  O  !  na  chawn  i  sychu  hoots  John  Elias  unwaith 
eto  ! '  Dywedwn  innau  j^nof  fy  hunan,  *  Da  yw  bod  hyn  yn  dy 
galon,  a  bod  rhywbeth  iSv  wneyd  dros  yr  Arglwydd  yn  yr  anial- 
dir  hwn.'  Wedi  hir  ymddyddan  aeth  y  cyfeillion  adref,  ac 
aethom  ninnau  i  orphwys  i'r  gwely  oedd  Avecli  ei  barotoi  i  ni  yn 
nghornel  y  gegin.  Cawsom  gyfarfod  gyda  hwy  y  boreu  dran- 
noeth.  Yr  oedd  y  bregeth  a'r  cyfarfod  eglwj'sig  ar  grefydd 
deuluaidd.  Cydiai  y  gair  j^n  ddwys  3'n  meddyliau  amry  w  wrth 
wrando,  o'r  ychydig  oeddent  wedi  dyfod  j^n  nghycl.  Ond  wrth 
holi  eu  plant,  yn  y  cyfarfod  eglwysig,  gwelcm  fod  diffyg  dirfawr 
mewn  addysg  deuluaidd  gartref.  Ni  wydclai  amryw  o  honynt 
ddim  am  lesu  Grist, — hyd  yn  nod  lie  ei  enedigaeth  a'i  farwol- 
aeth.  Annogem  hwy  jn  fawr  i  grefydd  deuluaidd,  yn  enwedig 
gan  eu  bod  mor  amddifad  o  foddion  eraill. 

"  Yn  y  prydnawn  aethom  oddeutu  wyth  milldir  oddiyno,  i  le 
a  elwir  Floyd.  Yr  oedd  y  wlad  yn  fwy  cyfanneddol,  ac  yn  fwy 
hyfryd  i'w  theithio,  a'r  ffordd  yn  llawer  gwell  na'r  dj'dd  o'r 
blaen,  oddieithr  mewn  un  man,  lie  buom  yn  rhoi  plane  ar  draws 
rhyw  bydew  i  fyned  drosto.  Yr  oeddym  j^n  teithio  am  hir 
amser  ar  hyd  ochr  dyffryn  prydferth  ;  ond  nid  oes  yma  eto  na 
dyffryn  na  bryn  wedi  ei  berfFeithio.  Mae  amaethyddiaeth  eto 
heb  olchi  ymaith  annghyfannedd-dra  ac  anialwch  oddiar  wyneb 


278  PEXNOD   VIII. 

y  tir.  Nid  oes  yma  mo'r  gercidi  dymunol,  y  nurseries  hyfryd, 
a'r  palasau  gwych,  i  brydferthu  y  dyffrynoedd,  a  boddio  llygad 
y  teithiwr.  Mae  gor-boLlogaeth  Prydain,  yn  nghyd  a'r  holl 
fanteision  byw  sydd  yma,  yn  debyg  o  ddwyn  miloedd  eto  dros- 
odd  ;  ond  pan  fydd  yr  Arglwydd  yn  ei  ragluniaeth  yn  eu  gyru 
o  Brydain  i  America,  gwna  a  hwynt  yn  debj'g  i'r  fel  y  gwnaeth 
ag  Adda,  pan  ei  gyrodd  o  Baradwys  i  lafurio  yr  anialwch. 
Wedi  cyrhaedd  Floyd,  cawsom  letty  caredig  gj'dag  un  o'r  cyfcill- 
ion  yn  y  gj^mmydogaeth.  Cynnaliasom  ein  cyfarfod  yno  am 
ddeg  drannoeth,  yn  Kghapel  yr  Annibynwyr.  Ond  yr  oedd 
yr  ychydig  Fethodistiaid  sydd  yn  yr  ardaloedd  yn  awyddus  am 
gael  Capel  iddynt  eu  hunain  yn  y  gj^mmj-dogaeth ;  ac,  ar  ol  yr 
oedfa,  buom  ni  a  hwythau  yn  penderfynu  y  llanerch  fwyaf 
cyfleus  i'w  adeiladu  arni.  Annogasom  hwy  i  godi  Ysgol  Sab- 
bothol  yn  ddioedi.  Clywsom,  ar  ol  dychwelyd  adref,  fod  y 
Capel  wedi  ei  adeiladu,  ac  Ysgol  Sabbothol  siriol  o'i  fewn.  Yma 
yr  oedd  ein  taith  hon  yn  diweddu.  Dj^chwelasom  brj^dnawn 
ddydd  Gwener  i  d^  ein  hen  gyfaill  Mr.  James  Owen,  ar  yr  hwn 
yr  edrychem  erbyn  hyn  fel  ein  cartref,  lie  y  caem  orphwys  dros 
y  Sadwrn,  a  pharotoi  at  y  JSabboth  oedd  o'n  blaen  yn  Eemsen. 
Yr  oedd  y  fibrdd  adref  yn  lied  dda,  a'r  olygfa  nid  j'n  annhebj-g 
i'r  un  a  geir  wrth  ddyfod  at  Groesyswallt,  ond  nid  i  w  chymharu 
mewn  prydferthwch.  Gwaith  oesoedd  fydd  gwneyd  Sir  Oneida 
fel  Sir  yr  Amwythig. 

"  Dydd  Sadwrn,  Meliefm  1.  Cefais  beth  cyndiorth  i  fendithio 
Duw  am  Grist  heddyw  ;  ac  wrth  welcd  mor  barod  i  gyfeiliorni 
y w  fy  mcddwl  a'i  holl  serchiadau  yn  ndiob  profedigaeth,  i  fawr- 
liau  a  rhyfeddu  wrth  feddwl  fod  fy  natur  i  yn  Mherson  Ciist 
wedi  d\fod  trwy  y  temtasiynau  mwyaf  tanllyd,  heb  wyro  drwch 
y  blewyn  o  Iwybr  sancteiddrwydd.  Cadwed  yr  Arglwydd 
grasol  fy  nghorph  a'm  henaid  oddiwrth  liaint  echryslon  !  Dyhvn 
ofni  yr  hinsawdd  foesol  fel  yr  un  naturiol,  ac  aliechyd  enaid 
yn  gystal  ag  afiechyd  corph.  O  Arglwydd  da,  cadw  fi,  a'm 
gwraig,  a'm  geneth  fechan,  nes  ein  dwyn  at  ein  gilydd  mewn 
heddwch ! 


HANES    BYWYD    HENRY   REES.  279 

"  Dydd  Sabboth,  Mehefin  2.  Pregetliais  y  boreu  a'r  hwyr,  ac 
felly  boreu  Llun  yn  y  gymmydogaeth,  a'r  prydnawn  yn  Nghapel 
y  Bedyddwyr ;  ac  nid  yn  gwbl  ddiefFaith  j^cliwaith.  Pasiem  df 
hen  wr  heddyw  (Llun),  oedd  yn  byw  yma  pan  oedd  yr  holl  wlad 
yn  un  anialweh  gwyllt.  Byddai  yn  arfer  myned,  gyda'i  sach  ar 
ei  gefn,  i'r  felin,  ugain  milldir  o  bellder,  trwy  y  coed,  ga.n  wneyd 
marciau  arnynt  rliag  colli'r  ffordd,  wrth  ddj'cliwelyd.  Yr  oedd 
yr  olygfa  o  gwmpas  y  Capelydd  y  Sul  a'r  Llun  yn  dra  thebyg  i 
Langeitho, — yn  llawn  o  gefFylau  a  gwageni,  Pwy  a  wyr  na 
bydd  i'r  Arglwydd  da  wneuthur  lies  i  rywrai ;  y  mae  ysbryd 
codi  allan  i  wrando  ar  y  bobl. 

"  Dydd  Mawrth,  Mehefin  4.  Gyda  fy  mod  o'r  gwely  heddyw, 
clywais  y  newyddion  cyntaf  o'r  hen  wlad.  Daeth  y  '  Great 
Western '  mewn  tri  diwrnod  ar  ddeg  o  Bristol  i  New  York 
Mawr  y  cyfnewidiadau  yn  Mrydain  mewn  byr  amser:  Ar- 
glwydd  Melbourne  wedi  rhoddi  i  fynn  ei  swydd  fel  prif- 
weinidog ;  Syr  Robert  Peel  wedi  ceisio  a  methu  fFurfio  gwein- 
yddiaeth ;  ac  Arglwydd  Melbourne  wedi  ei  alw  yn  ol  drachefn. 
O  !  cadwed  yr  Arglwydd  Brydain  yn  yr  amgylchiadau  terfysglyd 
hyn !  Clywais  heddyw  hefyd  £od  fy  ngAvraig  a'm  plentyn  yn 
iach,  am  rai  dyddiau  wedi  fy  ymadawiad.  Bum  yn  siarad  a 
gwr  a  welodd  Anne  fach.  Yr  ydwyf  yn  record  io  yma  fy  niolch- 
garwch  i  ti,  O  Arglwydd,  am  hyn,  ac  yn  dymuno  dy  nodded 
tadol  i  barhau. 

"  Dydd  Mercher,  Mehefin  5.  Yr  ydwyf  yn  dymuno  cofrestru 
y  pethau  a  basiodd  rhwng  fy  enaid  tlawd  a  Duw,  y  boreu  hwn 
eto  yn  fy  ystafell  wely.  Wrth  ddarllen  y  drydedd  bennod  yn 
Llyfr  y  Diarebion,  rhoddwn  fy  hunan  i'r  Arglwydd,  i  weithio 
trwy  ei  ras  fy  ysbryd  i  gydymffurfiad  a'r  cymhelliadau  sydd 
yno,  ac  o'i  ras  i  gyflawni  arnaf  yr  addewidion  cysylltiedig  wrth 
yr  ufudd-dod  a  gymhellir.  Ymgysegrais  i'r  Arglwydd,  yn  ol 
cyfarwyddiadau  y  Psalm  xxxvii. :  gobeithio  yn  yr  Arglwydd  ; 
ymddigrifo  ynddo ;  treiglo  y  ffordd  arno ;  ac  ymddiried  ynddo : 
'  efe  a'i  dwg  i  ben.'  Edrychais  dros  lawer  amgylcliiad  d^ays,  ac 
ameanion  fuant  unwaith  yn  ymddangos  yn  anhawdd  iawn  i'w 


280  PENNOD   VIII. 

cyflawni ;  ond  fe'u  dj-godd  Duw  hwy  i  ben  yn  esmwyth  iawn,  ac 
a  roddodd  i  mi  ddymuniadau  fy  nghalon.  Paliam  yr  amheuaf 
ef  yn  j  daitli  hon  ?  Kid  oedd  genyf  ar  y  cj^ntaf,  nn  diych- 
feddwl  am  adnod  18 ;  ond  llewj-rchodd  i  fy  meddwl  gyda 
chysur,  fod  yr  Arghvydd  yn  adnabod  dyddiau  y  rhai  perfiaith : 
holl  amgylchiadau  a  thjanhorau  en  by  wyd  :  cu  dyddiau  gwresog, 
niwliog,  tywyll,  tymhestlog  ;  gwaith  a  dioddefiadau  eu  dyddiau. 
Edwyn  hwy  i  gjmnorthwyo,  i  gj^suro,  i  gj-farwyddo,  a  chysgodi. 
Diwmod  o  waitli  a  threial  yw  yr  ysbaid  sydd  genyf  finnau  i'w 
dreulio  yn  America,  a  hwnw  a  adwaenir  gan  yr  Arglwj-dd  : — ei 
waith,  ei  demtasiynau,  a'i  holl  beryglon. 

"  Yn  yr  wythnos  hon  cynnaliwyd  y  Cyfarfod  Chvrarterol  yn 
Remsen.  Y  boreu  cyntaf  cawsom  gyfarfod  neillduol  g^-da'r  brodyr 
sydd  yn  pregethu.  Gweinidogion  :  William  Pierce  ;  William  T. 
Williams,  gynt  o  Bettws  y  Coed ;  a  William  Rowlands,  New 
York.  Pregethwyr :  David  Davies,  Utica,  ac  Edward  Meredith. 
Mae  Mr.  Pierce,  os  yw  yn  fyw,  mewn  oedran  mawr,  a  Mr.  W.  T. 
Williams  hefyd  yn  heneiddio ;  ond  y  mae'n  fFyddlon  a  defnydd- 
iol  gydar  g\vaith,  ac  o  worth  mawr  iddynt  hwy  yno.  Yn 
y  cyfarfod  canlynol  yr  oedd  y  pregethwyr,  a  blaenoriaid  yr 
amrywiol  eglwysi  gyda'u  gilydd  ;  a  chawsom  un  cyfarfod 
cyfFredinol,  i  aelodau  yr  holl  eglwysi,  hyd  y  gallent,  fod  yn 
brcsennol.  Yr  oedd  hwn  yn  gyfarfod  tra  lliosog  a  siriol.  Ar  ol 
ychydig  ymddyddan  am  bethau  ysbrydol,  ymdriniwj'd  a  phethau 
mwy  amgylchiadol ;  a  phenderfynwyd  yn  unfryd  ar  yr  hyn  a 
^'  ganlyn,  trwy  godi  deheulaw  : — 1.  Eu  hymroddiad  i  barhau 
^  mewn  undeb  ar  hen  fam  eglwys  yn  ngwlad  eu  genedigaeth,  ac 
na  byddai  i  ddieithriaid  gael  cenad  i  lefaru  yn  eu  pulpudau,  heb 
sicrwydd  oddiwrth  y  Gymdeithasfa  Chwarterol  yn  Nghymru,.  eu 
bod  yn  bregethwyr  rheolaidd  gyda'r  Methodistiaid  Calfinaidd 
cyn  gadacl  eu  gwlad.  2.  Eu  diolchgarwch  i'w  cyfeillion  yn 
Nghymru  am  gofio  am  danynt,  ac  anfon  brodyr  i  ymweled  a 
hwy  yn  eu  gwendid  a'u  tlodi  mawr  yn  nhir  y  Gorllewin.  3.  I 
wneuthur  casgliad  unwaith  yn  y  flwyddyn  at  yr  Achos  Conadob 
a  bod  y  casgliad  hwnw  i  fyncd  yr  un  llbrdd  a  cliasgliad  y  Trefn- 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  281 

yddion  yn  Nghymru,  ac  yn  ol  penderfyniad  y  Gymdeithasfa 
Chwarterol.  4.  Gwnaethant  arwydd  o'u  dymiiniad  taer  ar  fod  i 
f rodyr  gael  eu  hanfon  i'w  mysg  i  lafurio  3m  ngwaith  y  weinidog- 
aeth,  ac  o  u  penderfyniad  i  wneyd  yn  ol  eu  galhi  tuag  at  eu 
;  cynnal  a'u  cysuro.  Y  mae  rhy wbeth  o'r  llewyg  dosturiol  a  ddal- 
'iodd  ein  calonau,  wrth  edrych  ar  eu  dull  brwdfrydig  yn  pasio'r 
penderfyniad  hwn,  wedi  aros  byth  ar  ein  cof.  Gallesid  meddwl 
pe  buasai  g\vr  a'i  law  wedi  gwywo  yn  y  lie,  y  buasai  cynhyrfiad 
y  fynyd  yn  ei  alluogi  i'w  dyrcliafu.  Yr  oedd  eu  holl  enaid, 
tybygem,  yn  ymdywallt  i'r  dymuniad  wrth  ei  wneyd.  Gyda 
fod  yr  hen  frawd,  Mr.  Owen,  yn  ei  grybwyll,  yr  oedd  dwylaw 
pawb  i  fynu  yn  ddiattreg,  nes  yr  ymddangosai  y  Capel  drwyddo 
fel  llwyn  tew-frig  o  goed.  A  chan  ddal  eu  dwylaw  i  fynu, 
edrychent  gydag  awydd-fryd  yn  ein  hwynebau,  fel  pe  buasent 
yn  gofyn,  '  A  ydych  chwi  yn  teimlo  drosom  ? '  '  Yr  ydym  yn 
benderfynol  na  thynwn  ni  mo'n  dwylaw  i  lawr,  nes  gwneyd 
argraff  ddofn  o'n  tlodi  a'n  dymuniad  ar  eich  calonau.'  5.  Pen- 
derfynwyd  anfon  Mr.  John  Williams,  un  o'r  blacnoriaid  yn 
Remsen,  gyda  ni  drwy  Ohio,  a  hyny  fel  arweinydd  i  ni,  a  chenad 
drostynt  hwythau  at  yr  eglwysi  yn  y  wlad  bono  ;  gan  obeithio, 
OS  oedd  modd,  ffuriio  mwy  o  undeb  rhyngddynt  a'u  gilydd  yn  y 
ddwy  dalaeth,  a  chael  cenadon  o'r  naill  i'r  Hall  yn  eu  Cyfarfod- 
ydd  Chwarterol.  Gobeithiwn  y  gall  hyn  ar  brydiau  gael  ei 
gyflawni ;  ond  y  mae  y  pellder  dirfawr  sydd  rhyngddynt  a'u 
gilydd  yn  rhwystr  mawr  i  hyny. 

" Wrth  ymadael  a'n  cyfeillion  yn  yr  ardaloedd  hyn,  a 

chofio  eu  hiraeth  am  eu  hen  freintiau  gynt  yn  Nghymru,  nis 
gallem  lai  na  gweddio  yn  ngeiriau  y  prophwyd, — '  Portha  dy 
bobl  ath  wialen.  defaid  dy  etifeddiaeth,  y  rhai  sydd  yn  trigo  yn 
y  coed  yn  unig,  yn  nghanol  Carmel ;  porant  yn  Basan  a  Gilead 
megis  yn  y  dyddiau  gynt.'  Buont  yn  hynod  o  gymmwynasgar  i 
ni.  Nis  gallwn  byth  annghofio  eu  caredigrwydd  yn  anfon  y 
brawd  Mr.  J.  Williams  gyda  ni  drwy  Ohio,  yr  hwn  a  fu  o  was- 
anaeth  mawr  iawn.  Yr  oedd  ymarferiadau  ac  arfer  y  wlad  mor 
ddieithr  i  ni,  fel   na  buasem  yn  gwybod  yn  y  byd  pa  fodd  i 


282  PENNOD   VIII. 

wneyd,  na  pha  beth  i'w  dalu,  wrth  deithio  o  fan  i  fan,  heb  ei 
gymhorth  ef.  Gwnaethant  gasgliad  at  ddwyn  ein  traul  trwy'r 
■wlad,  a'r  un  modd  liefyd  yn  Ohio.  Nid  oeddym  ni  yn  gwasgu 
arnynt  i  wneuthur  dim,  ond  yn  hytrach  i'r  gwrthwyneb ;  hys- 
bysem  ar  gyhoedd  bron  yn  mhob  lie,  fod  ein  cyfeillion  yn 
Nghymru  wedi  ymrwymo  i'n  digolledu  ni,  a'u  bod  hwy  j-n  hollol 
at  eu  dewisiad  i  wneyd  neu  beidio.  Ond  syhvent — gan  fod 
Cymru,  trwy  ein  hanfon,  wedi  dangos  caredigrwydd  iddynt 
hwy,  y  mynent  hwythau  wneuthur  rhywbeth,  er  dangos  eu 
caredigrwydd  i  ninnau  3-n  bersonol.  Ar  ol  y  Cyfarfod  Chwar- 
terol,  ymadawsom  a  r  Cymry  yn  nghymmydogaethau  Steuben, 
a  daethom  i  Utica  erbyn  y  Sabboth." 

Dodwn  i  mewn  yma  ran  o  lyihyr  a  anfonwyd  ganddo,  cyn 
ymadael  a  Remsen,  at  Mrs.  Rees  : — 

"  Remsen,  June  7,  1839. 

"  My  Dearest  Mary, — Yr  ydwyf  yn  achub  yr  adeg,  y  boreu 
"  heddyw,  i  ysgrifenu  llinell  gyda'r  Greed  ^Yestern,  sydd  yn  troi 
"  allan  ddydd  lau  nesaf  o  New  York.  Ac  er  na  bydd  yn  werth 
"  yr  arian  aiff  am  ei  gario — nid  oes  genyf  amser  i  ysgrifenu — eto 
"  f e  gj^nnwys  y  peth  mwyaf  dymunol  gan  fy  anwjd  Mary  ei 
"glywed,  sef,  fy  mod  i,  o  fawr  ddaioni  yr  Arglwydd,  yn 
"  parhau  yn  fyw,  a  rhyfedd  iach  hyd  yma.  Mi  gefais  anwyd  ar 
"  ol  gadael  New  York,  a'm  gwnaeth  yn  isel  a  lied  wanaidd  am 
"  rai  dyddiau.  Mi  a  yraatteliais  rhag  llafurio  xn  y  gwaith,  ac 
"  nid  oeddwn  yn  dyfod  nemawr  gwell.  Mi  a  ymroddais  ato  yn 
"  fy  ngwendid,  ac  mi  f endiais. 

" My  poor  soul  finds  precious  refreshment  in  the 

"  promises  of  God.  Oh  !  the  hundred  and  twenty  first  Psalm  ! 
"  How  sweet  to  my  anxious  soul.  How  kind  in  such  a  Being  as 
"  the  Eternal  God  to  condescend  to  remove  the  fears  and  anxiety 
"  of  a  poor  weak  worm  !  How  gracious  !  '  He  will  not  suffer 
"  thy  foot  to  be  moved  (in  going  in  or  out  of  the  boat) ;  he  that 
"  keepeth  thee  will  not  slumber.  Behold,  he  that  keepeth  Israel 
"  shall  neither  slumber  nor  sleep.  The  Lord  is  thy  keeper  ;  the 
"  Lord  is   thy  shade  upon  thy  right   hand.     The  sun  shall  not 


HANES   EYWYD   HENIIY   REES.  283 

"  smite  thee  by  day,  nor  the  moon  by  night.  The  Lord  shall 
"preserve  thee  from  all  evil:  he  shall  preserve  thy  soul.  The 
'■'  Lord  shall  preserve  thy  going  out  and  thy  coming  in,  from  this 
"  time  forth,  and  ever  for  evermore.'  Pan  byddo  diluw  o  ofnau 
''yn  dechreu  gorlifo  dros  fy  meddwl,  byddaf  yn  ceisio  codi 
"  mewn  gweddi,  a  myned,  myfi,  a'm  holl  deulu,  i'r  arch,  trwy 
"  lechu  yn  nghysgod  addewidion  grasol  Duw.  I  shall  pray  for 
"  you  both  while  I  breathe ;  indeed  it  is  almost  as  natural  as  to 
"  breathe  for  me  to  do  so " 

Wele  lythyr  arall  a  anfonwyd  ganddo  y  dydd  caulynol  at  Mr. 
Samuel  Jones,  yr  hwn  oedd  y  pryd  hyny,  ac  a  fu  am  flynydd- 
oedd  lawer  ar  ol  hyny,  yn  flaenor  yn  hen  Gapel  Pall  Mall, 
Liverpool.  Anfonwyd  y  llythyr  gan  Mr.  Samuel  Jones  i'r 
Drysorfa  am  Medi,  1839,  tudal.  274,  275. 

"  Steuben,  Mehefin  8,  1839. 

"Anwyl  Frawd, — Gan  eich  bod  wedi  dymuno  llythyr  oddi- 
"  wrthyf  o'r  America,  yr  ydwyf  yn  achub  rhyw  fynyd  o  seibiant 
"  sydd  genyf  y  boreu  heddy  w  i  gyflawni  eich  dymuniad.  O'm 
"  rhan  fy  hun,  a'm  cyfaill,  y  mae  yr  Arglwydd  wedi  bod  3m 
"  dyner  iawn  o  honom  hyd  yma.  Y  mae  wedi  diogelu  ein 
"  bywydau  yn  nghanol  peryglon  lawer,  mewn  teithiau  meithion, 
"  ac  ar  hyd  fFyrdd  blinion  a  drwg.  Cefais  i  anwyd  wrth  fyned 
"  o  New  York  i  Utica,  a'm  gwnaeth  yn  dra  isel  fy  nghorph  a'm 
"  hysbryd  dros  rai  dyddiau.  Yr  oedd  fy  nheimladau  yn  debyg 
'■  i'r  eiddo  Dafydd  pan  y  dywedodd,  '  Fy  nghalon  sydd  yn  llamu, 
"  a'm  nerth  a'm  gadawodd; '  ac  yr  oedd  bod  yn  y  fath  gyfl wr  mor 
"  bell  oddicartref,  yn  ychwanegu  at  iselder  a  chystudd  fy  ysbryd 
"  yn  fawr.  Pan  nad  oeddwn,  i'm  teimladau  fy  hun,  yn  dyfod 
"  nemawr  gwell  wrth  orphwys  a  bod  yn  llonydd,  mi  a  geisiais  ym- 
"  lusgo  i'r  pulpud  ;  ac  yn  fuan  fe  adfy wiodd  fy  nerth  a'm  hysbryd 
"  adfeiliedig  yn  rhyf edd,  fel  ag  yr  ydwyf  yn  awr  yn  debyg  mewn 
"  nerth  ac  iechyd  i'r  hyn  ag  y  byddaf  yn  arfer  bod.  Y  mae  fy 
"  enaid  yn  dymuno  '  diolch  i  Dduw,  a  chymmeryd  cysur.' 

"Y   mae    efe    wedi    bod    yn    raslawn    iawn    wrth^'f    er   pan 


il 


284  PENNOD  VII r. 

"  gychwynais  oddicartref.  Xis  gwn  beth  a  ddaethai  o  honof  oni 
"  buasai  gorsedd  gi-as  a  geinau  y  Belhl.  Yr  wyf  yn  barod  i 
"  ofni  gwynt  a  gM'res,  a  phob  peth  yn  America ;  ond  y  mae  y 
"  Psalmau  xci.  a  cxxi.  wedi  bod  yn  noddfeydd  cedyrn  i  fy 
"  meddyliau  egwan  ac  ofnus ;  a  llawer  gwaith  y  bu'm  j-n 
'■  cyfl-wj-no  fy  hunan,  fy  ngAvraig,  a'm  genetli  fechan,  i  nodded  y 
"  Goruchaf  yn  yr  addewidion  grasol  hyn  ;  ie,  yr  ydwj'f  fi 
•'  a'm  hell  d^,  yn  myned  i'r  arch  yma  bob  boreu  cyn  myned 
"  o'm  hj'stafell  wely.  Gyda  Duw  yr  ydwyf  yn  ymguddio. 
"  Cefais  hyfrydwch  niawr  heddyvv  wrth  ddarllen  a  gweddio 
"  Psalm  xxxvii.  Ac  wrth  fyned  yn  mlaen  o  adnod  i  adnod,  dan 
'•  fendithio  yr  Arglwydd  am  ei  raslonrwydd  jmddynt,  a  dymuno 
'•  y  bendithion  a  gynnwysant,  cyfarfyddais  a'r  gair  hwnw,  '  Yr 
"  Arglwydd  a  edwyn  ddyddiau  y  rhai  perffaith.'  Nid  oeddwn  ar 
"  y  cyntaf  yn  gweled  dim  ynddo  ;  ond  fe  lowyrchodd  yn  fuan 
"  gyda  chysur  ar  fy  meddwl.  Mor  fanwl  y w  sylw  Duw  ar  ei 
I "  bobl !  Y  mae  yn  adnabod  eu  d3-ddiau  hwynt.  Mae  yn 
"  adnabod  eu  dydd  blin  hwy,  ac  am  hyny  yn  eu  cuddio  yn 
'•'dyner  o  fewn  ei  babell.  '  Yn  nirgclfa  ei  babell  eu  cuddia,  ar 
"  graig  y  cj^fyd  bwy.'  Y  mae  yn  adnabod  eu  dydd  gwresog  a 
"  thymhestlog  lawy,  ac  yn  darparu  iddynt  jm  rasol  gA'sgod  }' 
'•'  dydd  hwnw  rhag  y  gwres,  a  lloches  rhag  y  dymhestl.  Y  mae 
"  yn  adnabod  eu  dyddiau  cymmylog  a  niwliog,  ac  yn  coledd  eu 
"  henaid,  gan  eu'harwain  ar  hyd  llwybrau  cyfiawnder,  er  mwyn 
'■  ei  enw.  Mae  yn  adnabod  gwaith  a  themtasiynau  eu  dyddiau  ; 
"  ac  am  hyny,  '  megis  eu  dyddiau  y  bydd  eu  nerth.'  Diwrnod 
"ywy  tymhor  sydd  genj-f  finnau  i'w  dreulio  yn  y  wlad  hon, 
"  a  gallaf  ddywedyd  oddiar  brofiad,  '  A  hwnw  a  adwaenir  gan  yr 
"  Arglwydd  ; '  oblegyd  y  mae'r  nerth  a'r  C3'sur  y  mae  j'u  oi 
"  weinyddu  mor  brydlawn,  ac  mor  gyfaddas  a  chyfatebol  i'w 
"  waith  a'i  amgylchiadau.     Diolch  byth  am  hyn  ! 

"  Y  mae  cynghorion  ac  addewidion  lesu  Grist  i'w  ddysgj'blion 
"  wrth  j^madael  a  hwy  yn  fater  fy  ngwcddiau  innau  gyda  golwg 
"  ^^^  y  gwaith  mawr  yr  ydwyf  ynddo.  O  !  f rodyr,  darllenwch  ar 
"  cich  gliniau  hanes  ei  ymadawiad,  ac  anfonwch  ei  addewidion 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  285 

"  grasol  ar  ei  ol  ef  i'l*  nefoedJ,  ar  ran  pecliadur  tlawd  yn  mhell- 
"  der  y  ddaear, 

"  Yr  ydwyf  wedi  gweled  llawer  o  Gymry  yn  nghymmydog- 
"  aetli  Steuben.  Buom  dros  un  wythnos  yn  crwydro  ar  eu  hoi 
"  trwy  goedydd  ac  anialwch,  ac  yn  eu  cael  mewn  rhai  manau 
"yn  dra  amddifad  o  foddion  gras.  Mae  gadael  Cymru,  i 
"  ddyfod  i  bregethu  i  Gymry  yr  America,  yn  sicr  yn  adael  y 
"  cant  o  ddefaid  yn  y  gorlan,  i  fyned  i'r  anialwch  ar  ol  yr  hon  a 
"  gollwyd  ;  a  goLeithiaf  ar  fyrder  y  bydd  i'r  Penbugail  gynhyrfu 
"  rhai  o'r  is-fugeiliaid  i  fyned  allan  i'r  gwaith  yma.  Yr  wyth- 
"nos  nesaf  y  mae  genym  dros  bum'  cant  o  filltiroedd  i'w 
"  trafaelio,  a  llawer  cant  wedi  hyny,  cyn  y  byddwn  wedi  dyfod 
"  trwy  Ohio  i  New  York,  i  gychwyn  adref.  Gall  yr  Arglwydd 
"  grasol  ein  dwyn  trwy  y  cwbl  yn  ddiogel,  a'n  gwneuthur  hefyd 
"  o  fendith  i'n  cyd-genedl  yn  nhir  y  Gorllewin,  yn  gystal  ag  yn 
"  no'wlad  ein  o'enedifjaeth. 

"  Trowch  i'r  Efengylau  ac  i'r  Psalmau  y  cyfeiriais  atynt;  a  chwi 
"  a  gewch  weled  yr  oil  sydd  arnom  eu  heisiau,  a'r  oil  y  dymunem 
"  arnoch  chwithau  weddio  am  i  ni  gael  yn  y  daith  faith  hon.  Ac 
"  OS  yr  Arglwydd  a  fydd  gyda  mi,  a'm  cadw  yn  yr  holl  fiordd 
"  yr  ydwyf  yn  myned  ar  hyd-ddi,  a'm  dwyn  mewn  heddwch  i 
"  dy  fy  nhad,  yna  bydd  yr  Arglwydd  j^n  Dduw  i  mi  byth.  Yr 
"  ydwyf  yn  cofio  atoch  oil, 

"  Eich  gwael  gyfaill  yn  Ef engyl  Crist,  Henry  ReEs." 

Y  mae  Mr.  Rees  cyn  gadael  cymmydogaeth  Remsen,  yn  rhoddi 
ychydig  o  Hanes  yr  Achos  yno,  a'r  annghydf od  a'r  rhw^ygiad  a 
gymmerasai  le  yno  ychydig  cyn  hyny,  mew^n  cysylltiad  a'r 
idiweddar  Barch.  Morris  Roberts.  Buom  mewn  cryn  betrusder 
yn  nghylch  yr  liyn  a  fyddai  yn  oreu  i  ni  wneyd  gyda  golwg  ar 
ei  sylwadau  ar  yr  amgylchiadau  hyny,  pa  un  ai  eu  hail-gyhoeddi 
ai  eu  gadael  allan.  Eithr  gan  fod  cyfeiriadau  helaeth  atynt  yn 
y  Cofiant  a  gyhoeddwyd  i  Mr.  Morris  Roberts  ei  hunan,  ac  y 
teimlai  rhai,  fe  ddichon,  o'n  cyfeillion  Methodistaidd  yn  America 
yn  siomedig  pe  gadewid  hwynt  allan,  ac  yn  neillduol  gan  nad 


286  PEXNOD   VIII. 

ocs  yncklj-nt  ddim  anngharedig  nac  anfrawdol,  nac  yn  tueddu  at 
ail-godi  hen  3'miyson,  yr  yd}'!!!  yn  eu  dodi  i  mewn  yma,  yn 
hoUol  jn  ngeiriau  Mr.  Rees  ei  hunan : — 

"  Fe  ddechreuwyd  yr  aclios  crefj-ddol  yn  mysg  y  Tref nyddion 
Calfinaidd  yn  yr  ardal  hon,  mewn  undeb  a'r  Annibynwyr: 
buont  yn  cyd-ymdrechu  a  hwy  i  adeiladu  y  Capel  lie  y  niae  y 
Parch.  R.  Everett  yn  awr  yn  llafurio ;  a  thros  ryw  hyd  yn  cyd- 
addoli  o'i  fewn  ar  ol  ei  wneyd.  Ond  o  herwydd  nad  oedd  pob 
peth  mewn  athrawiaeth  a  threfn  eglwysig  yn  esmwyth  i'w 
teimladau  hwy  yno,  ac  o  herwydd  y  buasai  yn  annheg  ceisio 
hyny  hefyd,  mewn  undeb  a  rhai  ag  oeddent  o  farn  wahanol,  ac 
yn  meddu  yr  un  hawl  i  ddyweyd  a  gwneyd  yn  ol  eu  syniadau 
a'u  priod-ddull  eu  hunain  ag  oedd  ganddynt  hwythau,  pender- 
fynasant  ymadael  a'r  gynnulleidfa  hono ;  a  gwnaethant  hyny 
hefyd,  yn  ol  dim  a  ddarfu  i  ni  ddeall,  mewn  heddwch  a 
thangnefedd. 

"  Wedi  hyn,  darfu  iddynt  ymuno  yn  eglwys  gyda  u  gilydd,  ac 
adeiladu  Capel  bychan  iddynt  eu  hunain,  lie  y  gallent  fwynhau 
eu  golygiadau  ar  athrawiaeth  a  dysgyblaeth  heb  beri  blinder  i 
neb  ereill.  Galwasant  ei  enw  ef  Pen-y-Caerau,  er  cofFa  am  yr  hen 
fangre  yn  Sir  Gaernarfou,  lie  yr  oedd  amryw  o  honynt  wedi 
profi  llawer  o  ymgeledd  ysprj^dol,  cyn  ymadael  o  wlad  eu 
genedigaeth.  Ar  ol  hyn  yr  adeiladwyd  Capel  cerrig  Remsen,  a'r 
Capelydd  bychain  ereill  sydd  yn  yr  ardaloedd  o  amgylch. 

"  Fel  hyn  y  buont  dros  lawer  o  flynyddoedd  3'n  ceisio  cynnal 
€U  haclios  byclian  tan  lawer  o  anfanteision,  yn  enwedig  mewn 
amddifadrwydd  o  weinidogaeth  yr  efengyl.  A  chawsant  eu 
clwyf  weitliiau,  o  herwydd,  yn  eu  hawydd  mawr  am  ryw  rai  i 
Ijregethu  iddynt,  na  buont  yn  wastad  yn  ddigon  gofalus  pwy  a 
dderbynient  i'w  mysg.  Eto  ni  bu  dim  annghydfod  a  rhwyg- 
!  iadau  yn  eu  plith,  hyd  y  rhutlir  diweddar  gj^dar  Parch.  Morris 
Roberts.  Mae'n  eithaf  croes  i'n  teimladau  ni  yngan  gair  am  yr 
amgjdchiad  goiidus  hwn  yn  hyn  o  hanesyn  bychan.  Ac  ni 
wnaethem  hyny  chwaith,  oni  b'ai  ein  bod  ya  ofni  yr  achlysurai 
cin  distawrwydd  fwy  o  s\Vn  na'n  gwaith   yn  ei   grybwyll,  o 


IIANES   BYWYD   HENEY   REES.  287 

herwj'dd  fod  golygiad  rhyw  rai  ereill  ar  y  peth  wedi  ei  daenu 
eisoes  ar  hyd  Cymru.  Ond  cofied  ein  cyd-wladwj'r  mai  golygiad 
un  biaid  yn  unig  ar  y  mater  yw  hwnw,  a  bod  yn  rhaid  iddynt 
glywed  tystiolaeth  yr  ochr  arall  hefyd,  cyn  y  gallant  fod  yn 
sicr  eu  bod  yn  meddu  yr  lioll  wybodaeth  aingenrheidiol  i  ffurfio 
barn  gywir  ar  yr  achos. 

"  y  gwirionedd  yw,  yr  oedd  golygiadau  gwalianol  M.  R. 
yn  achlysuro  gofid  ar  droion  er's  blynyddoedd.  A  diammeu 
genym  na  waeth  ganddo  e£  pwy  wypo,  ei  fod  o  farn  wahanol, 
,am  amryw  bethau,  i'r  Methodistiaid  Calfinaidd  yn  gy fFredin  : — 
megis  y  prynedigaeth  a  deiliaid  bedydd.  Mae'n  liawdd  gweled 
y  cj'ntaf  yn  yr  amddilFyniad  a  gyhoeddodd  ei  gyfeillion ;  ac  y 
mae  yr  olaf  yn  andwg,  trwy  ei  fod  ef  yn  awr  yn  bedyddio  plant 
rhai  di-broffes. 

"  Yn  awr,  os  oedd  Mr.  M.  R.  o  gydwybod  o'r  golygiadau  uchod 
pan  aeth  drosodd  i'r  America,  paham  yr  ymunodd  a'r  Methodist- 
iaid Calfinaidd  yno,  ac  yntau  yn  gwybod  yn  dda  ddigon,  mai  o 
lierwydd  gwahaniaeth  golygiadau  yn  nghylch  y  pethau  hyn,  yr 
oeddynt  wedi  jnnneillduo  oddiwrth  yr  Annibynwyr  ?  Paham  y 
cymmerai  ei  neillduo  yn  Weinidog  iddynt  ?  gan  ymrwymo  ar  y 
pryd,  ger  bron  yr  Arglwydd,  i  ymdrecliu  i  gadw  undeb,  a  gochel 
pob  peth  a  dueddai  i  fagu  ymrysonau,  pan  y  gwyddai  nas  gallai 
weinyddu'r  swydd  yn  ol  ei  feddwl  ei  hun,  heb  fod  hyny  yn  fath 
o  drais  ar  gydwybodau  rhai  ereill,  ac  felly  yn  sicr  o  beri 
ymryson  a  therfj-sg  yn  yr  eglwysi.  Oni  buasai  yn  llawer  mwy 
rhesymol  iddo  ymuno  y  pryd  hyny  a  chyfeillion  o'r  un  farn  ? 
neu  ddechreu  achos  ei  hun,  fel  y  gwnaeth  yn  ddiweddar,  lie  y 
cawsai  bob  peth  mewn  barn  ac  ymarferiad,  yn  ol  ei  feddwl  ei 
1  hun  heb  drallodi  neb  arall. 

"  Fe  allasai  pob  dyn  wybod,  gan  fod  y  golygiadau  uchod  wedi 
peri  i'r  Methodistiaid  ymneillduo  o  Gapel  yr  Annibynwyr,  na 
buasai  yn  esmwyth  i'w  meddyliau  eu  clywed  yn  cael  eu  cyhoeddi 
drachefn  yn  eu  Capelydd  eu  hunain,  y  rhai  oeddent  wedi  eu 
hadeiladu  yn  bwrpasol  i  gyhoeddi  golygiadau  gwahanol.  Yr 
oedd  yn  lied  galed  i  hen  frodyr,  ag  oeddent  wedi  dwyn  pwys  y 


288  TENXOD  VIII. 

d3'ckl  a'r  gwres  gyda  r  gwaith,  y  rhai  oedclent  wedi  cael  y  fraint 
o  ddechreu  yv  achos  yn  y  He,  ac  wedi  bod  yn  ffyddlon  i'w  gyn- 
nal  dros  lawer  o  flynyddoedd,  mewn  tlodi  ac  anfanteision,  orfod 
edrych  yn  y  diwedd,  ar  yr  un  pethau  yn  gymhwys  ag  oeddent 
yn  anesmwyth  i'w  cydwybod  mewn  lie  arall,  yn  cael  eu  dwyn 
diachefn  ar  eu  hoi  i'w  tai  by  chain  eu  hunain,  gan  "^r  a  ddaethai 
mor  ddiweddar  i'w  inysg. 

"  Mae  yn  3'mddangos  i  ni  yn  beth  tra  phwysig  i  wr  fyned  i 
mewn  i  eglwysi  ag  oeddent  wedi  eu  casglu  trwy  lafur  rhai  ereill, 
ac  yn  mwynhau  gradd  o  dangnefedd  a  chysur  yn  eu  plith  eu 
hunain,  a  thrwy  gynn^^g  dwyn  rhyw  bethau  newyddion  i'w 
mysg, — aflonyddu  eu  heddwch,  achlysuro  terfysg,  ac,  yn  y 
diwedd,  ymraniad  a  rhwj'g.  Fe  ddylasai  naili  ai  peidio  ymuno 
a  hwy,  neu  gadw  ei  olygiadau  gwahanol  yn  gwbl  iddo  ei  hun. 
Feallai  y  dy wedir,  y  dylai  pob  dyn  gael  rhyddid  i  ddy weyd  a 
gwneyd  yn  ol  ei  gj^dwybod.  Rhyddid  !  pa  ryddid  ydych  yn 
iei  feddwl  ?  Os  rhyddid  fel  aelod  gwladol,  yr  oedd  llon'd 
'America  o  hwnw  i  M.  R.  heb  ofyn  cenad  tlodion  Steuben  ;  end 
OS  rhyddid  fel  aelod  eglwysig,  fe  ddylai  pob  Cristion  golio  nad 
yw  i  gael  hwnw  i  gyd  iddo  ei  hun,  gan  fod  gan  ei  frawd  ei  fai-n, 
a'i  arferion,  a'i  gydwybod,  cj'stal  ag  yntau.  Mae'u  wir,  gan  fod 
pob  ochr  yn  ffaeledig,  y  dylai  Cristionogion  mewn  dadl,  ro'i 
llawer  o  ryddid  i'w  gilydd,  a  gochel,  hyd  y  b3-ddo  modd,  gadael 
i'w  gwahanol  olygiadau  oeri  eu  serch,  na  dryllio  eu  cymundeb. 
Beth  er  hyny,  os  bydd  dynion  yn  gwahaniaethu  yn  eu  barn  yn 
nghylch  pethau  ag  sydd  mor  bwysig  yn  eu  golwg,  fel  nas 
gallant  oddef  eu  gilydd  yn  heddychol,  mac'n  well  iddynt  beidio 
ag  jununo,  na  bod  o  flinder  y  naill  i'r  Hall.  Ac  yn  ol  ein  barn 
ni,  y  mac'r  dyn  sy'n  dod  i  mewn  i  unrhyw  gj'fundeb,  ac  yn 
luynu  pregcthu  yn  groes  i'w  egwyddorion  sylfaenol,  j'n  ym- 
ddwyn  yn  llawer  mwy  gorthr^-mus,  nac  aelodau  y  cyfundeb 
hwnw,  wrth  ei  attal  i  wneuthur  h^'^ny.  Yr  ydym  wedi  dyweyd 
yr  holl  bethau  hyn,  o  ran  sylwedd,  wrth  Mr.  M.  R. ;  a  buasai  yn 
llawer  mwy  dewisol  genym  beidio  son  am  danynt  ar  ol  hyny. 
Ond  y  mae  gorfod  arnoiu  i'w  oyhoeddi  yma,  nid  i'w  g\'huddo  ef, 


riANES   BYWYD    HENRY   REES.  289 

ond  i'r  diben  o  amddifFyn  ein  hen  frodyr,  ag  sydd  eisoes  tan 
gyhuddiad  ar  hyd  Cymru.  Ac  nid  oes  dim  a  wna  i  ni  yngan 
gair  yn  rhagor  am  y  digwyddiad  gofidus  hwn  trwy'r  argraff- 
wasg,  oddieithr  y  bj^dd  yn  rhaid  i  ni  wneuthur  felly  mewn 
ffordd  o'u  liamddifFj'n  liwy  dracliefn." 

Yr  ydym  yn  awr  yn  dychwelyd  at  barhad  yr  Adroddiad  a 
roddir  gan  Mr,  Rees  am  y  daith  yn  America. 

"  Dydd  Llun,  Mehefin  10.  Y  boreu  heddyw  yr  oeddym  yn 
gadael  Utica  ac  yn  troi  tua  Palmyra,  yn  nhalaeth  Ohio.  Yr 
ocdd  genym  bum'  cant  a  naw  o  filldiroedd  i'w  teithio  yn  ysi;od  yr 
wythnos  hon,  a'r  cwbl  ar  y  camlesydd  a'r  Llyn  Erie,  oddJeithr 
ychydig  filldiroedd  ar  ddiwedd  y  daith.  Mae  trafaelio  mawr 
iawn  yn  yr  America ;  ac  nid  yw  y  trigolion,  dybygid,  yn  edrych 
ar  gychwyn  i  daith  o  bedwar  i  bum'  can'  milldir  ond  ychydig  o 
beth.  Yr  oedd  y  cychod,  y  cerbydau,  a'r  loackets,  yn  lla-^v^n  o 
deithwyr  yn  mhob  man.  Mae  cychod  y  canal  yn  lied  feinion  a 
hirion.  Y  rhai  goreu  o  honynt  a  dynir  gan  dri  chefFyl ;  aic  y 
'  maent  yn  teithio  o  dair  i  bedair  milldir  yn  yr  av^^r.  Nid  yw 
teithio  ychydig  yn  y  dull  hwn  yn  anhyfryd  ;  ond  y  mae  b'od 
ynddynt  yn  hir  yn  garchar  a  chaethiwed  blin.  Mae'r  camlesydd 
o  angenrheidrwydd  yn  rhedeg  ar  hyd  y  pantleoedd  a'r  nentydd, 
a'r  rhai  hynj  yn  ami  yn  un  goedwig  gauedig,  yr  hyn  sydd  yn 
gwneyd  poethder  yr  haf  yn  llawer  mwy  annioddefol  na  phe 
buasent  yn  rhedeg  trwy  wlad  agored  a  rhydd.  Oddifewn  i'r 
bad,  mae  y  cyfyngdra  a'r  brwdaniaeth  yn  ei  gwneyd  yn  ddifFyg- 
iol  iawn  i'r  teithiwr ;  ac  oddiallan  drachefn,  mae  yr  haul  ar 
ddiwrnod  gwresog  yn  ei  daro  mor  nerthol,  nes  yw  yn  barod  i 
lewygu  fel  Jonah,  heb  un  cysgod  i'w  waredu  o'i  ofid.  Ac  y  mae 
bod  fel  hyn  nos  a  dydd,  heb  ddim  ymarferiad  corphorol,  na 
chyfleusdra  i  newid  ystum  yr  aelodau  dros  amryw  ddyddiau,  yn 
ddigon  i  beri  i'r  ymdeithydd  hiraethu  am  ben  ei  daith.  Heblaw 
hyny,  mae  pontydd  isel  yn  rhedeg  yn  fynych  dros  y  dyfr- 
fFosydd  meithion  hyn ;  ac  y  mae  yn  rhaid  i'r  teithwyr  ar  ben  y 
cwch  wylio  yn  barhaus  rliag  cael  niwed  wrth  fyned  odditanynt. 
Mae  esgeuluso  hyn  wedi  costio  eu  bywydau  i  lawer  o  bryd  i 


290  PENNOD   VIII. 

brycl.  Pan  y  bydclis  yn  nesu  at  un  o  honynt,  mae'r  llywydd  yn 
gyffredin  yn  rho'i  rhybudd,  trwy  waeddi, — '  Pont,  Pont !  gwyl- 
<  iwch  y  bont ! '  ac  yn  y  fan  mae  yn  rhaid  i  bawb  blygu,  ac 
weithiau  orwedd  ar  eu  hyd  ar  ben  y  c\Vch  rhag  cael  eu  taflu 
drosodd,  neu  eu  gwasgu  i  farwolaeth  rhwng  y  bont  ac  yntau. 

'•'  Mae  yr  ystafell  eistedd  y  dydd  yn  cael  ei  throi  yn  ystafell 
Avely  y  nos ;  a  byddai  yr  holl  gwmni  yn  gorfod  myned  allan  er 
mwyn  rhoddi  lie  i'r  gweision  i\v  pharotoi.  Tj-nid  i  lawr  y 
gorchudd  sydd  yn  gwahanu  rhwng  hun-gell  y  meibion  a'r  eiddo 
y  benywod  ;  a  chodid  y  gwelyau  i  fynu,  y  naill  goruwch  y  Hall, 
fel  shelfoedd  ar  hyd  ystlysau  y  bad.  Y  rhes  isaf  o  honynt 
ydoedd  y  fainc-wely,  ar  yr  hon  yr  eisteddid  y  dydd ;  a  gorwedd- 
ai  pedwar  neu  bump  ar  eu  hyd,  y  naill  a  i  ben  wrth  draed  y 
Hall.  Oddiarnynt  bydd  rhes  arall  yn  crogi  wi'th  gortynau,  ac  un 
arall  oddiar  hyny,  ac  felly  o  bob  ochr  i'r  cwch ;  ac  os  byddai'r 
cwmni  yn  ll'iosog,  gwneid  amryw  ar  ei  waelod  hefyd.  Wedi 
parotoi  yr  ystafelloedd,  gelwid  y  teithwyr  i  gymmeryd  eu 
gwelyau,  yn  ol  eu  henwau  ar  y  teith-lyfr.  Ac  fel  hyn,  byddai  o 
bump  i  ddeg  ar  hugain  o  honom  wedi  ymwthio  i'r  guddugl 
fechan;  ac  heb  ddiosg  ond  ychydig  o'n  dillad,  gosodem  ein 
hunain  goreu  y  gallem  ar  y  shelf,  i  gadw  dros  y  nos.  Yr 
oeddym  mewn  gwirionedd  mewn  gwely  brwd,  ac  yn  ami  mewn 
perygl  o  gael  anwyd,  trwy  orfod  agor  y  ffenestr  i  gael  anadl, 
pan  yn  foddfa  o  chwys.  Mae  awel  y  nos  yn  Hem  ac  oerllyd 
oddiar  y  dwfr;  a  chan  fod  y  tlenestr  yn  agor  yn  union  i'r 
gwely,  yr  oedd  yr  anadl  wenwynig  yn  taro  yn  gymhwys  i 
mewn.  Nid  oes  dim  mwy  atgas,  yn  y  nos,  na'r  Argaeon  sydd  ar 
y  Gamlas  ;  canys  pan  fo  cwsg  yn  dechreu  llonyddu  ar  yr  amrant, 
mae'r  cyfiro  wrth  fyned  drwy  y  rhai  h}^,  yn  sicr  o  beri  iddo 
gilio  oddiwrth  y  llygaid;  ac  y  mae  un  yn  cael  ei  ationyddu 
felly,  yn  awr  ac  yn  y  man,  ar  hyd  y  nos.  Oblegid  pan  agorir  y 
dwfr-ddorau,  mai  y  dwfr  naill  ai  yn  rhuthro  allan  o'r  Argae,  a'r 
c^ch  yn  suddo  i  lawr,  neu  jaite  yn  rhuthro  i  mewn,  ac  yn  ei 
godi  i  fynu,  a  hyny  gan  ei  ergydio,  o  ochr  i  ochr,  yn  crbyn 
muriau  yr  Argae,  nes  y  mae  pawb  yn  gyffredin,  yn   ddigon 


HANE3    BYWYD   HENRY   EEES,  291 

efFro.  Gelwid  ni  i  godi  oddeutu  pedwar  yn  y  boreu,  fel  y  gellid 
parotoi  yr  ystafell  i  foreufwyd,  erLyn  saith  o'r  gloch.  Tra 
byddai  y  gweision  yn  gwneyd  hyu  oddifewn,  byddai  y  teith- 
wyr,  bwythau,  yn  ymlanhau  ac  yn  ymdrwsio  oddeutu'r  drws. 
Rhybuddid  ni  gan  y  meddygon  i  ochelyd  pen  y  cvVch  yn  y 
boreu,  o  herwydd  fod  y  tarth  a  gyfodai  o'r  Camlesydd  y  pryd 
hwnw  yn  afiach  iawn  i'r  teithwyr ;  ac  yn  mhob  crynfa  o  anwyd, 
jbyddem  yn  barod  i  ddychymygu  ein  bod  yn  dechreu  crynu 
o'r  cryd. 

"  Er  yr  holl  amgylchiadau  dieithrol  hyn,  parodd  yr  Arglwydd 
tirion  i  mi  gael  buno  y  nos  yn  lied  gysurus.  Yr  oedd  yma,  yn 
wir,  lawer  o  anngbysuron ;  ac  nid  peth  bychan  oedd  y  meddwl 
fy  mod  yr  wytlinos  hon  ar  y  ffordd  i  Obio,  yn  lie  bod  yn  y 
Bala,  yn  y  Gymdeitbasfa,  gydam  banwyl  frodyr.  Ond  fy 
ngbysur  yw  gobeitbio  fy  mod  yn  y  IFyrdd  y  mynai  Duw  i  mi 
fod,  ac  y  bydd  iddo  orcbymyn  i'w  angylion  am  danom  i'n  cadw 
yn  ein  boll  ffyrdd.  Mae  natur  a'i  tbeimladau,  Satan  a'i  sibrwd, 
yn  dywedyd  y  buasai  yn  fwy  cysurus  i  mi  fod  gyda'm  banwyl 
deulu.      '  Mi  a  wn  byny  liefyd  ;  tewcb  chwi  a  s6n ! ' 

"  Yr  oeddym  erbyn  prydnawn  dydd  Mercber  wedi  teitbio 
dros  ddau  cant  o  fiUtiroedd,  trwy  lawer  o  wlad  fras,  a  tbrefydd 
poblog,  megis  Rocbester  a  Lockport,  a  cbyrbaedd  yn  ddiogel  i 
Buffalo,  tref  boblogaidd  a  bywiog,  ar  Ian  Llyn  Erie,  un  o  f6r- 
lynoedd  mawrion  yr  America.  Wrtb  nesau  at  y  Dref  ymagorai 
bwn  yn  lied  ddisymwtb  o  flaen  ein  llygaid,  ac  ymddangosai  yn 
bollol  fel  y  mor.  Yr  oedd  amryw  o  lestri  i'w  gweled  yn  y 
portliladd,  ac  ereill  yma  a  tbraw  ar  wyneb  y  llyn,  yn  diflanu  o'r 
golwg  yn  y  pellder.  Yr  oeddym  am  yr  afon  a  Canada  yn 
Buffalo ;  ac  yr  oedd  y  wlad  bono  yn  dwyn  mwy  o'n  sylw  ni 
o  herwydd  ei  bod  yn  perthyn  i  Brydain,  a  cbymmaint  o  sa^ 
wedi  bod  am  ei  gwrthryfel  y  misoedd  cyn  i  ni  gycbwyn.  Gan 
fod  packet  ar  gycbwyn  oddiyno  i  Cleveland,  tref  bron  ar  ben 
arall  y  Llyn,  yn  Nhalaeth  Obio,  ni  a  benderfynasom  fyned  gyda 
bi  y  noson  bono.  Yr  oedd  yr  arwyddion  fod  ystorm  o  fellt  a 
tbaranau  yn  agosbau  yn  llwfrhau  peth  ar  ein  meddyliau,  yn 


292  PENNOD    VIII. 

enwedio-  wrth  gofio  y  byddai  cawodyild  o  wynt  yn  dilyn  y 
taranau  yu  y  wlad  lion  yn  fynych,  nes  ei  gwneyd  3-n  dymhestl 
fawr  ar  y  llynoedd.  Ond  gan  ymroddi  i'r  Arglwydd,  yr  liwn 
oedd  wedi  ein  dwyn  mor  rhyfedd  hyd  yn  hyn,  aethom  gydk 
gradd  o  dawelwch  meddwl  i'r  cwch  am  wyth  o'r  glocli ;  a 
chawsom  noswaith  gysurus  o  gysgu  yn  dawel,  er  ei  bod 
yn  ystorm  ddychrynllyd  mewn  manau.  Cyrhaeddasom  3'n 
ddiogel  i  Cleveland  am  dri  o'r  gloch  prydnawn  dydd  lau,  wedi 
bod  yn  teithio  yn  gyflym  ar  Lyn  Erie  am  bedair  awr  ar 
bymtheg.  Buasai  yn  dda  genym  gael  gorpliwys  yn  y  lie  hwn  y 
noswaith  bono ;  ond  rhag  ofn  methii  cyrhaedd  pen  ein  taitli 
erbyn  y  Sabboth,  ni  a  ymroisom  i  fyned  yn  mlaen.  Yr  oedd 
cwch  y  Canal  yn  barod  i  gy chwyn  pan  ddaeth  y  'packet  i  mewn ; 
ac  felly  ni  chawsom  ond  ymsymmud  o'r  naill  i'r  Hall,  ac 
ymadael  yn  ddioedi.  Treuliasom  y  noswaith  hon  drachefn  ar 
un  o  ddyfr-fFosydd  Ohio,  a  chyrhaeddasom  i  Akron  am  bedwar 
o'r  gloch  boreu  drannoeth.  Pentref  bychan  ydyw  hwn  ar  Ian  y 
Gamlas ;  ac  yma  yr  oeddym  yn  ymadael  ag  ef.  Erbyn  dyfod 
o'r  cwch  i'r  Inn,  yr  oeddym  yn  teimlo  jm  flin  a  rhyullyd  ;  a 
gorfu  arnom  ddisgwyl  felly  rai  oriau  am  ein  boreu-fwyd,  mewn 
ystafell  orwael  heb  ddim  tan.  Nid  oedd  genym  bellach  ond 
oddeutu  ugain  milltir  i  ben  ein  taith.  G3-da  ein  bod  yn 
cychwyn  o'r  pentref,  yr  oeddym  fel  rhyw  bryfaid  gwylltion  yn 
rhedeg  yn  union  i'r  coed.  Eto  yr  oedd  tir  clir,  pentrefydd 
bychain,  llythyrdai,  ysgoldai,  a  Chapelydd  i'w  gvveled  yma  a 
thraw  ar  hyd  y  ffordd.  Gwelsom  un  Capel  j-n  agored,  a'r  bobl 
yn  prysur  gyrchu  ato  ganol  dydd,  ddydd  Gwener,  fel  yu 
Nghymru,  yr  hyn  a  gynnyrchodd  ynom  deimladau  serchog  at  y 
trigolion.  Y  mae  defnydd  gwlad  hyfryd  oddeutu  Akron  ;  ond 
y  mae'r  cwbl  eto  mewn  ystad  anorphen;  gwlad  ydyw  yn 
dechreu  byw. 

"  Mae  fy  Nliad  grasol  yn  parhau  yn  llawer  gwoU  na'm  hofnau 
i  bechadur  tlawd.  Er  na  chyfarfum  a  phrofedigaethau  mawrion 
ar  y  daith,  eto  y  mae  y  daith  ei  hun  yu  dreial  mawr.  Mac  fy 
ineddwl  yn  soddi  o  hyd  ond  fel  y  byddu  yr  Arglwydd  yn  fy 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  293 

nghynnal.  Tad  y  trugareddau,  a  Duw  pob  dyddanwch,  a 
gymmero  fy  holl  ofal  trwy  Ohio !  Mae  y  daith  hon  yn  dyf od  a 
mi  i  weled  mwy  o'm  hannghrediniaeth  a'm  hanymddiried  yn  yr 
Arglwydd.  Weithiau  byddaf  yn  tueddu  i  rwgnach  fy  mod  wedi 
gadael  cartref  oil.  Ond  hyd  yma  y  mae'r  Arglwydd  yn  dyner 
iawn  o  honof,  yn  fy  nghadw  rhag  blindera'i  chwerwon,  ac  yn 
diddanu  fy  meddyliau  digalon  a  llwfr.  Y  mae  pob  moment  o 
ymddiried  ynddo  ef  yn  dwyn  tawelwch  mawr.  Byddaf  yn  sier 
o  fod  yn  ddigon  annghysurus  wrth  fyned  trwy  Ohio,  os  na  chaf 
ymdaith  trwyddi,  fel  yr  ymdeithiodd  Abraham  yn  ngwiad  yr 
addewid,  'trwy  fFydd.'  O  Arglwydd,  cymhorth  fi  i  beidio 
ystyried  peryglon  a  threialon  y  daith ;  ond  nertha  fi  yn  y  ffydd, 
gan  roddi  gogoniant  i  Dduw !  Yr  un  peth  i  ti  fy  nghadw  yn 
yr  amgylchiad  hwn  a'm  cadw  ar  fy  aelwyd  gartref ;  a  chadw  fy 
nheulu  yn  fy  absennoldeb,  yr  un  fath  a  phe  buaswn  gyda 
hwynt. 

"  Wedi  bod  yn  y  modd  hwn  yn  teithio  nos  a  dydd,  ar  hyd  yr 
wythnos,  cyrhaeddasom,  trwy  fawr  ddaioni  yr  Arglwydd,  yn 
ddiogel  i  Palmyra,  am  dri  o'r  gloch  prydnawn  ddydd  Gwener. 
Pentref  bychan,  yn  nghanol  gwlad  goediog,  yw  Palmyra,  a 
llawer  o  Gymry  yn  byw  yn  yr  ardaloedd  o  amgylch.  Wedi 
iddynt  ddechreu  ymgasglu  o'n  cwmpas,  yr  oedd  yn  eu  mysg  rai 
wynebau  a  adwaenem ;  ac  yr  oedd  eu  cyfarfod  yn  y  fan  hono 
yn  annisgwyliadwy  yn  syndod  i'n  meddyliau.  Un  gwr  ieuanc  a 
welsom  cyn  hyn  yn  Llundain,  a  ddywedai  fod  gwraig  weddw  yn 
y  gymmydogaeth  yn  ein  disgwyl  yno  i  letya.  Nis  gwyddem  at 
bwy  yr  oeddym  yn  myncd ;  ac  nid  oedd  genym  ond  gobeithio  ei 
fod  yn  ein  harwain  i  ryw  le  cysurus  i  ro'i  ein  penau  blinedig  i 
lawr.  Erbyn  cyrhaeddyd  y  ty,  gweddw  yr  hen  Dafydd  Evans, 
gynt  o  Lanfaircaereinion,  ydoedd.  Hen  Avr  a  welswn  lawer 
gwaith  yn  Nghapel  Llanfair,  ac  a  aethai  i'r  America  ar  ddiwedd 
ei  oes.  Fe  glafychodd,  ac  a  ymroddodd  i  farw,  can  gynted 
ag  y  cyrhaeddodd  Palmyra.  Ni  chymmerai  ddim  cyffyriau 
meddygol  yn  ewyllysgar ;  a  dywedai,  '  Gadewch  lonydd ;  gwell 
genyf  fyned  adref  at  ^j  Nhad.'     Ond  garw  y  cwmpas  a  gym- 


294  PENXOD  VIII. 

merodd  yr  hen  Gristion  i  fyned  adref.  Pahani  }tl-  oedd  yn  rhaid 
myned  i'r  America  i  farw  ?  Fe  ddichon  fod  rhyw  awgrym  yma 
na  ddylai  hen  bobl  dduwiol,  ar  ddiwedd  eu  hoes,  chwennychu  un 
•wlad  ond  yr  '  un  nefol.'  O  leiaf ,  3^r  ydym  j^n  llwyr  feddwl  mai 
antnria^th  fawr  i'r  cyfryw  ydyw  myned  i'r  America,  ac  un 
ddigon  tebyg  o  beri  i'w  '  pen"v\-yni  ddisgyn  i'r  bedd  meAvn 
tnstwch.'  Meddyliem  fod  yr  hen  bererin  hwn  wedi  eistedd  i 
lawr  yn  nghoedwig  Ohio,  yn  barod  i  ddywedyd  wrtho  ei  hun, 
'  Wei,  wel,  mi  a  fuaswn  yn  ynfyd  iawn  pe  daethwn  i'r  fath  le 
a  hwn  i  }Tnofyn  happusrwydd.  Pe  na  byddai  yma  un  groes 
arall,  y  mae  bod  yma  ei  hunan,  yn  mhell  o  iy  hen  wlad,  ac  oddi- 
wrth  fy  hen  frodyr,  yn  ddigon  o  groes  i  mi.  Mae  yn  wir  i  mi 
brofi  pob  peth  yn  llawn  blinder  yn  Nghymru,  ond  beth  yw 
America  well  ?  Gallaf  ddarllen  ar  ei  gwyneb  anial  nad  yw  ddim 
amgen  na  rhan  o'r  ddaear,  a  f elldigodd  yr  Arglwydd.  '  Gwagedd 
o  wagedd,  gwagedd  j'w'r  cwIjI,'  yma  hefyd.  '  Ac  yn  awr,  beth  a 
ddysgwyliaf ,  0  Arglwydd  ?  fy  ngobaith  sydd  ynot  ti.'  Ac  yn 
He  bod  mor  ffol  a  cheisio  ail  ddechreu  byw,  rhoes  ei  ben  i  lawr,  a 
bu  farw,  yn  mhen  ychydig  ddyddiau,  wedi  cyrhaedd  jTua.  Mae 
yn  gofus  genyf  ei  glywed,  wrth  ddywedyd  ei  brofiad  mewn 
Cyfarfod  Misol,  yn  cwyno,  '  Yr  ydwyf  yn  ei  gweled  hi  yn 
anhaws  do'd  at  Grist  o  hyd.'  '  Ah  ! '  ebe  y  Parch.  John  Hughes, 
Pont  Robert, '  y  mae  hyny  yn  nghalon  pechadur ;  ond  trugaredd 
yw  ei  adnabod  ef.'  Dj'-wedodd  y  g^r  hwn  wrth  ffiirwelio  ag  ef, 
— '  Wei,  wel,  Dafydd  Evans  yn  myned  i'r  America  i  farw  ! '  ac 
felly  y  bu.  Cafodd  ei  afiechyd  yn  ei  daith  flin  o  New  York  i 
Palmyra ;  ac  fel  j^r  hen  Jacob  gynt,  wedi  trosglwyddo  ei 
dylwyth  dros  foroedd  ac  afonydd,  ymneillduodd  ei  hunan  i 
weled  Duw  wyneb  yn  wyneb.  jMae  yn  ddigon  tebyg,  er  hyny, 
iddo  adael  ei  deulu  mewn  amgylchiadau  mwy  manteisiol  na  phe 
buasai  marw  yn  Nghymni ;  ac  er  iddo  ef  syrthio  yn  yr  antur- 
iaeth,  gellir  hyderu  y  bydd  ei  hiliogaeth  yn  mwynhau  ei  ffrwyth 
mewn  oesoedd  i  ddj-fod ;  canj-s  3^  mae  yn  Palmyra  lawer  o 
gyfleusderau  i'r  gweithgar  a'r  diwyd  i  yradrechu  am  fy woliaeth. 
Yn  wir,  y  mae  ei  fab  a'i  deulu  yn  jindJangos  yn  gysurus. 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  295 

"Dydd  Sadwrn,  Meliefin  15.  Isel  yw  f'y  meddwl  heddy w  ;  O 
Arghvydd,  cynnorthwyo  fi !  Paid  a'm  gadael,  bechadur  tlawd. 
Cefais  bleser  yn  darllen  rhai  o'r  Psalmau,  ac  yn  gweddio  yn  fy 
ystafell.  Yn  euwedig  darllen  am  lesii  Grist  yn  cwestiyno  Pedr, 
*  A  wyt  ti  yn  fy  ngharu  i  ? '  Tybygwn  fy  mod  innau  yn  gallu 
appelio  ato  ef  a  dywedyd, '  Ti  a  wyddost  bob  oeth ;  ti  a  wyddost 
fy  mod  yn  dy  garu  di.'  Aethum  gyda  m  cyfaill  i'r  maes,  lie  yr 
oedd  mab  Dafydd  Evans  yn  aredig  gyda  i  ychain :  a  buom  ill 
dau  yn  .dal  yr  aradr  yn  Ohio,  rhwng  yr  hen  ystolion. 

"  Cawsom  gyfarfod  gydar  brodyr  prydnawn  Sadwrn,  pan  y 
rhoddent  i  ni  ychydig  o  hanes  yr  eglwys  a'r  Ysgol  Sabbothol,  ac 
ansawdd  crefydd  yn  gyffredin  yn  mysg  y  Cymry  yn  y  gym- 
m^^dogaeth.  Nid  oes  ond  ychydig  flynyddoedd  er  pan  ddechreu- 
odd  achos  y  Method  isti aid  yn  y  lie,  ac  y  mae  yr  olwg  arno  eto 
yn  isel  ac  amddifad  iawn.  Y  mae  hen  "^r  o'r  enw  Mr.  Powell,  o 
Ddeheudir  Cymru,  yr  hwn  oedd  gydar  Annibynwyr  pan  yn 
Nghymru,  yn  awr  yn  llafurio  yn  eu  plith  hwy  yma. 

"  Sabboth,  Mehehn  16.  Gan  nad  yw  Capel  y  Methodistiaid 
ond  bychan,  ac  mewn  sefyllia  led  annghyfleus,  o  herwydd  ei  fod 
allan  o'r  pentref,  ni  a  dreuliasom  y  Sabboth  mewn  Capel  arall 
yn  y  pentref,  perthynol  i'r  Annibynwyr ;  a  He  y  mae  y  Bedydd- 
wyr  hefyd,  os  ydym  yn  iawn  gofio,  yn  pregethu  ar  brydiau  ;  a'r 
hwn  oedd  y  pryd  hyn  heb  un  gweinidog.  Yr  oedd  y  gynnull- 
eidfa  yn  ll'iosog,  a  llawer  o'r  gwrandawwyr  wedi  dyfod  o  bellder 
mawr  o  ffordd ;  ac  yn  eu  mysg  yr  oedd  Arminiaid  a  Sociniaid. 
Wedi  oedfa'r  boreu,  yr  oeddynt  yn  eistedd  yn  fyrddeidiau  ar  y 
glaswellt,  i  fwyta'r  tamaid  oedd  yn  eu  pocedau,  ac  i  aros  yr  oedfa 
yn  y  prj^dnawn.  Ar  ol  bono,  yr  oedd  nifer  mawr  o'r  rhai 
oeddent  a'u  ffordd  yn  mhell,  yn  troi  adref,  fel  nad  oedd  moddion 
yr  hwyr  mor  lli'osog  o  wrandawwyr. 

"  Yr  oedd  genym  bregeth  eilwaith  y  boreu  Llun,  a  chyfarfod 
eglwysig  ar  ol  hyny ;  ac  yn  yr  hwyr  drachefn,  yr  oeddym  yn 
cadw  oedfa  yn  nh;^  Mr.  Daniel  Jones,  gwr  o  Dowyn  Meirionydd, 
a'i  wraig  yn  ferch  i'r  Parch.  Richard  Tibbot,  gynt  o  Lanbryn- 
mair.     Er  na  buom  ond  amser  byr  yn  mysg  ein  cyfeillion  yn 


296  PENNOD  VIII. 

Palmyra,  yr  oedd  ein  hysbrydoedd  wedi  ymasio  cymmaint  an 
gilydd,  fel  yr  oeddynt  hwy  yn  ymadael  a  ni  gyda  hiraeth  a 
galar,  a  ninnau  a  hwythau  gyda  rnawr  dosturi,  wrth  feddwl  am 
eu  tlodi  a'u  hamddifadrwydd.  Nis  g^vyddis  pa  nior  fuan  y 
byddant  heb  envj  o  weinidogaeth  yn  eu  plith ;  canys  y  mae  yr 
hen  ^,  Mr.  Powell,  mewn  oedran  mawr ;  ac  er  ei  fod  yn  ffydd- 
lon  yn  ol  ei  allu,  eto  y  mae  nifer  ac  amgj-lchiadau  gwasgaredig 
y  Cymry  ar  hyd  y  cymmydogaethau,  yn  galw  am  lafur  llawer 
mwy  effeithiol  nag  y  dichon  hen  wr  pedvvar  ugain  oed  ei 
gyflawni. 

"  Mae  y  Cymry  yn  debyg  o  fod  yn  dra  lliosog  yma  yn  fuan ; 
ac  y  maent  eisoes  yn  dechreu  cael  eu  gwenwyno  a  chyfeiliorn- 
adau  marwol.  Ac  oddieithr  i  foddion  gras  gael  eu  sefydlu  yn 
eu  plith,  yn  llawer  mwy  cyson  ac  effeithiol  na  dim  ag  sydd  wedi 
bod  eto  gan  un  blaid  grefyddol,  yn  ol  dim  a  ddarfu  i  ni  ddeall, 
nis  gwyddom  pa  fodd  y  gall  gwybodaeth  o  Dduw  barhau  yn 
mysg  y  genedl.  Nid  yn  unig  y  mae  yn  rhaid  cael  rhywbeth 
mwy  i  gadw  crefydd  yn  flodeuog,  ond  y  mae  yn  rhaid  cael 
rhywbeth  mwy  i'w  cJiadw  yn  fyvj.  Byddai  yn  llawenydd  i 
lawer  o'r  Cymry  tlodion  weled  rhywun  yn  dyfod  i  lafurio  i'w 
mysg ;  ac  y  mae  yn  ddiammeu  genym  fod  y  sefydliad  hwn  yn 
lie  y  gallai  pregethwr  duwiol  a  llafurus  fod  yn  dra  defnyddiol. 
Er  y  byddai  yn  angenrheidiol  i'r  cyfry w  j-mafiyd  mewn  rhyw 
alwedigaeth,  eto  yr  ydym  yn  meddwl  y  dwg  gahvedigacth  yn  yr 
America,  damaid  i'r  diwyd,  a  chaniatau  iddo  hefyd  fwy  o'i 
amser  a'i  feddwl  i  waith  yr  efengyl  nag  y  mae  llawer  pregethwr 
yn  ei  gael  yn  Nghymru.  Mae  yn  hawdd  cael  tir  yn  Palmyra  ar 
werth,  neu  ar  osod ;  ac  y  mae  yn  sicr,  pe  ceid  dyn  gweithgar, 
duwiol,  a  chymhwys  i'r  weinidogaeth,  y  cai  yma  gjrfleusdra  i'w 
leshau  ci  hun,  ac  i  geisio  hefyd  leshad  llaweroedd. 

"  Boreu  dydd  Mawrth,  Mehefin  18,  yr  ocddym  yn  dychwelyd 
o  Palmyra  yn  ol  i  Akron;  a  thrannoeth  cychwynasom  gyda 
chwch  y  Canal  i  Newark,  tref  fechan  yn  nghylch  cant  a  banner 
o  filltiroedd  o  Akron.  Ni  a  fuom  ar  ein  taith  o  bcdwar  o'r 
gloch  boreu  ddydd   Mercher,  hyd  wyth  o'r  gloch  nos  lau,  pan 


HANES   BYWYD   HENRY   llEES.  297 

gyrhaeddasom  yn  ddiogel  i  dy  ein  hen  gyfaill,  Thomas  Hughes, 
gynt  or  Ysbytty  Ifan,  lie  y  cawsom  gartref  cysurus,  a  llawer  o 
garedigrwydd  tra  buom  yn  y  gymmydogaeth  hon.  O  herwydd 
fed  y  Gamlas  wedi  tori,  bu  gorfod  arnom  deithio  rhan  o'r  fFordd 
mewn  gwagen,  trwy'r  coedydd  ar  draws  y  wlad.  Ond  yr  oedd 
dyffrynoedd  prydferth,  wedi  eu  gorchuddio  a  gwenith,  yn  ym- 
agor  yn  ami  yn  annisgwyliadwy  o  flaen  y  llygad,  yn  nghanol 
y  goedwig.  Mae  sefydliad  cyfoethog  o  Dutch  gerllaw  Newark, 
ar  wastad-tir  eang  a  bras ;  ond  y  mae  yr  hen  Gymry,  megis  o 
anian,  wedi  dringo  i  fynu  i'r  bryniau  sydd  yr  ochr  arall  i'r 
dref;  ac  y  mae'r  gymmydogaeth  yn  cael  ei  galw,  Bryniau'r 
Cymry  (Welsh  Hills).  Treuliasom  ddau  Sabboth  yn  yr  ardal 
hon.  Cynnaliasom  yr  oedfeuon  y  boreu  a'r  prydnawn  yn  ein 
Capel  ein  hunain,  yr  hwn  sydd  yn  nghanol  y  gymmydogaeth,  a'r 
nos  yn  nhref  Newark,  mewn  Capel  a  fenthycid  gan  y  Saeson. 
Yr  oedd  genym  hefyd  amryw  gyfarfodydd  yn  yr  wythnos,  yma 
a  thraw  ar  hyd  yr  ardaloedd.  Buom  yn  cadw  oedfa  un  nos- 
waith,  yn  nhy  hen  ^r  o  ardal  Llangollen,  un  o'r  sefydlwyr 
cyntaf  yn  y  wlad  hon,  Daethai  yma  i  ganol  yr  anialwch 
anghyfannedd,  a  chysgodd  lawer  noswaith  ar  wyneb  y  ddaear 
agored ;  ond  yr  oedd  gobaith,  er  hyny,  yn  cymhell  i  lafur ;  a 
llaf ur  erbyn  hyn,  wedi  troi  gobaith  yn  f wynhad ;  fel  yn  lie  yr 
hen  gyfF-dy  gwael  yn  nghanol  yr  anialwch,  yr  oedd  ganddo  yn 
awr  dyddyn  clir  a  chynnyrchiol,  ac  adeiladau  mor  wych  ag  a 
welir  ar  fFermydd  mawrion  yn  Nghymru.  Mae  llawer  o'r  hen 
sefydlwyr  Cymreig  mewn  amgylchiadau  tebyg  yn  America ; 
yn  meddu  digonedd  o  angenrheidiau  natur,  ond  yn  wledig  a 
chyffredin  yn  eu  dull  o  f'yw. 

"  Y  mae  yn  y  gymmydogaeth  hon  bentref  hynod  o'r  enw 
Granville.  O  fewn  llai  na  deugain  mlynedd  yn  ol  yr  oedd  y  fan 
y  mae  yn  sefyll  arno  yn  anialwch  hollol.  Ond  darfu  i  ryw  nifer 
o  deuluoedd  crefyddol  o  New  England  ymuno  a'u  gilydd  i  droi 
allan  i  chwilio  yr  anialwch  am  fan  i  drigo ;  ac  wedi  hir  grwydro, 
daethant  ar  ddamwain  i'r  fan  hono.  Fel  yr  oedd  un  hen  Gymro 
wedi  myned  allan  ar  brydnawn  Sabboth  i  chwilio  am  y  fuwch, 


298  PENNOD    VIII. 

fe  glywai  ganu  mawl  yn  y  coed ;  a  chan  gyfeirio  at  y  swn, 
daeth  yn  fuan  o  hj^d  i'r  addolwyr ;  a'r  cwmni  nchod  ydoedd  yno, 
wedi  gollwng  eu  hychain  a'u  gwageni,  a  phenderfynu  gwladychu 
yn  y  lie  hwnw ;  ac  yn  dechreu  eu  byd  trwy  godi  allor  i'r 
Arglwydd.  Buont  am  flynyddoedd  yn  byw  mewn  bythod,  yn 
arloesi  y  coed,  ac  yn  byw  ar  helwriaeth.  Ond  yn  awr  y  mae 
yno  bentref  mawr,  ac  adeiladau  da ;  pedwar  neu  ragor  o  addol- 
dai  helaeth,  yn  nghj^d  a  dau  o  Ysgoldai  mawrion,  un  i'r  meibion 
a'r  Hall  i'r  merched.  Mae  y  tir  hefyd  oddiamgylch  y  pentref  yn 
ATnddangos  yn  gynnyrchiol.  Yr  oedd  cnwd  toreithiog  o  wenith 
ar  ei  wyneb  pan  oeddym  ni  yno,  yn  prysur  addfedu  i'r  cryman 
yn  nechreu  mis  Gorphenaf.  Ond  yr  oedd  y  gwirod3^dd  poethion 
wedi  bod  o  felldith  fawr  i'r  bobl  ryfedd  hyn  am  flynyddoedd, 
nes  daeth  y  GjTndeithas  Ddirwestol  o'r  diwedd,  a  gyru  yr 
arferiad  o'u  hyfed  bron  yn  hollol  o'u  mysg.  Yr  oedd  amryw  o'r 
distyll-beiriau  oeddent  yn  y  gjanmydogaeth  yn  awr  wedi  eu 
difetha.  Gwelsom  ddarnau  o  beiriannau  un  yn  pydru  ar  ochr  y 
flfordd  fawr,  ac  adeiladau  un  arall  wedi  eu  llosgi  yn  fui'ddyn. 
Mae  y  diwygiad  hwn  yn  ddiammeu  wedi  gwneyd  lies  mawr  i'r 
trigolion. 

"  Nid  oes  yn  America  ond  ychydig  o  s\\ni  yn  nghylch  gwreng 
a  boneddig,  nac  ond  ychj^dig  o  wahaniaeth  rhyngddynt  a'u 
gilydd,  o  ran  eu  dull  o  fyw.  Mae  yn  gofus  genym  i  •w'-r  droi  i 
mewn  un  diwrnod,  i  dy  Mr.  Thomas  Hughes,  i  ochel  y  gawod. 
Wedi  bachu  ei  geffyl  wrth  y  llidiart,  a  thynu  y  cyfrwy,  daeth  i 
mewn  i'r  t^,  ^'i  wdd£  yn  noeth,  a  phridd  ar  h^d  ei  ddillad,  ac  o 
ran  ei  holl  ddiwyg  yn  debyg  i  ffermwr  cyffredin,  yn  dyfod 
oddiwrth  ei  waitli.  Ond  bychan  y  gwyddem,  yn  ystod  yr  holl 
ymddiddan  a  fu  rhyngom  ni  ag  yntau,  ein  bod  yn  siarad  o  hyd 
ag  aelod  o'r  Congress ;  ac  nad  oedd  marchogwr  dirodres  y  cefiyl 
bychan  yn  neb  llai  na  marchog  y  Sir.  Gwahoddai  ni  yn  garedig 
i'w  d^ ;  a  gwelsom  ef  rai  gweithiau  ar  ol  hyn  yn  llewj'^s  ei  gr^'s 
ar  y  buarth,  yn  tori  coed  tan.  Yr  oedd  ei  feddyliau  j'n  diystyru 
y  rhwysg  sydd  o  gwmpas  boneddwyr  Europe,  a')-  gwahaniaeth 
svdd  vn  cael  ei  wueuthur  rhwn[r  evfoethog  a  thlawd.     Dvwedai 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  299 

iddo  gyfarfod  a  lady  o  Loegr  mewn  slioiJ  unwaith,  ac  i  lyvv  un 
of}"!!  iddi,  '  pa  f odd  yr  oedd  yi!  hoffi  America  ? '  '  Yr  wyf  fi,'  ebe 
hithau,  '  yn  methu  adnabod  a  gwahaniaethu  g"^r  bo!ieddig  yn  y 
wlad  yma.'  '  Oh,'  ebe  yntau, '  f e  allai  y  gallaf  fi  roi  ychydig  o 
help  i  chwi,  Iladmn,  yn  hy!!  o  beth :  meddyliwch  f od  pob  dyi!  a 
weloch  chwi  yi!  y  wlad  hon  yn  wr  boneddig,  £cC  yna  ni  fethweh 
fchwi  ddim.' 

"  Mae  ein  cyd-genedl  yn  debyg  o  fod  yn  dra  lliosog  yi!  £uan 
yn  nghy!Timydogaethau  Newark  a  Granville.  Yr  oedd  eu  Capel 
bychan  yn  fwy  na  llawn  y  ddau  Sabboth  y  buoi!i  ni  yn  eu 
.mysg.  Ond  y  !nae  yn  debygol  fod  llawer  yn  dyfod  o  bell  o 
ffordd;  canys  gwasgaredig  yw'r  C3"!iny  yn  y  sefydliad  hwn 
hefyd.  Mae  [Mr.  William  Parry]  mab  i  Mr.  John  Parry,  Beulah, 
Sir  Drefaldwyn,  yn  llefaru  ychydig  gydar  Methodistiaid.  Y 
mae  Achos  bychan  gan  y  Bedyddwyr  hefyd  mewn  cwr  arall  o'r 
gymmydogaeth ;  ac  nid  ydym  yn  deall  fod  neb  ereill  yn  llafurio 
gyda  dim  cysondeb  yn  mysg  y  Cymry  yn  yr  ardal  hon.  Er  nad 
ydym  yn  barnu  fod  crefydd  yn  flodeuog  iawn  yn  y  sefydliad 
hwn,  eto  yr  oedd  yma  ryw  rai  truain  tlodion  yn  gobeithio 
yn  enw'r  Arglwydd,  ac  yn  hiraethu  yn  fawr  am  foddion 
gras  yn  fwy  cyflawn,  a  chyda  !nwj^  o'r  goleu  a'r  nerth  a 
brofasant  yn  yr  hen  wlad.  Dy!!ia  brif  achos  eu  chwithdod  am 
gai'tref,  a'r  oil  sydd  yn  lluddias  i  lawer  o  honynt  deimlo  eu  bod 
wedi  newid  er  gwell,  ac  nid  er  gwaeth,  wrth  newid  Cymru  am 
America.  Mae  eu  mawr  angen,  yn  nghyda  dymuniad  calonau 
llawer  o  honynt  yn  cyd-alw, '  Deuwch  drosodd,  a  chynnorthwy- 
wch  ni.'  Er  nas  gallant  gynnal  neb  y!i  y  gwaith,  eto  gallent 
wneuthur  llawer  cymmwynas  at  helpio  rhyw  un  i  fy wioliaeth  ; 
ac,  OS  gallwn  farnu  wrth  y  caredigrwydd  a  ddangosent  i  ni,  y 
mae  yn  ddiammeu  genym  y  gwnaent  hefyd  yr  oil  a  allent  i 
bregethwr  iFyddlon  a  chymmeradwy.  Mae  cymmydogaeth 
Newark  hefyd,  i'n  tyb  ni,  yn  lie  mor  iachus,  hyfryd,  a  !iianteisiol 
i  drigo,  ag  un  man  yn  nhalaeth  Ohio." 

Mae  yn  anmhosibl,  ni  a  dybygem,  i'n  darllenwyr  fod  heb 
sylwi  ar  y  profion  amlwg  a  roddir  yn  y  dyfyniadau  a  wnaed 


'4 


300  PENXOD   VIII. 

genym  o'i  Ddydd-lyfr,  o  grefyddolder  ysbryd  a  theimlad  duwiol- 

frydig  Mr  Rees,  yn  ystod  y  daith  hon ;  ac  ni  a  gawn  brofion 

ychwanegol  neillduol  o  hyny,  yn  y  rhanau  canlynol  o  lythyr,  a 

ysgrifenwyd  ganddo  at  ei  anwyl  briod,  y  dydd  Mawrth  canlynol 

i'w  ail  Sabboth  yn  Newark  : — Gan  gyfeirio  at  Psalm  xci.,  efe  a 

ddywed, — 

'•'  June  25, 1839. 

"  How  can  the  Eternal  God,  and  beings  so 

"exalted  as  the  holy  angels,  concern  themselves  about  poor 
"  sinful  creeping  worms  of  the  earth.  But  such  astonishing 
"  condescension  is  just  what  might  have  been  expected  from 
"  Him  whose  essence  is  goodness,  kindness,  and  mercy.  And  as 
"  for  the  holy  angels,  they  are  so  like  him,  that  I  doubt  not  they 
"  are  perfectly  willing  to  turn  about  little  Anne,  and  to  bear  her 
"  up  in  their  hands,  lest  she  should  dash  her  foot  against  a  stone 
"  in  her  childish  frolics.  0  !  could  I  but  trust  in  him,  love  him, 
"  and  serve  him  !  I  have  no  good  account  to  give  of  myself. 
"  Unbelief,  fretting,  fears  and  discontentedness,  often  distract 
"  my  heart.  Yet  still  I  am  kept  under  the  shadow  of  the 
"  Almighty,  and  my  poor  soul  is  not  left  altogether  destitute.  I 
"  have  travelled  hundreds  of  miles  since  I  wrote  my  last 
"  letter,  on  lakes,  on  land,  on  canals,  night  and  day 

"  I  hope  you  will  find  me  more  holy  than  ever  when  I  come 

"  home  ;    for  although  the  temptations  attending  this  journey 

"  draw  much  unbelief,  and  many  corruptions,  into  exercise,  yet  I 

"  hope  that  they  are  the  means  of  exercising  my  graces  too,  and 

"  that  to  a  degree  that  will  give  a  deeper  tone  to  my  piety  than 

"  it  ever  had   before,  especially  in  my  family.     And  if   more 

j"  holy,  I  shall  surely  be  more  kind,  more  content,  more  familiar, 

"  more  affectionate,  more  sympathizing, — more  everything  that 

"  will  tend  to  make  you,  and  all  around  me,  happy  and  comfort- 

"  able. 

"  Ydwyf,  dad  a  phriod,  yr  eiddoch  yn  anwyl, 

Henry  Rees." 
Ni  a  awn  yn  awr  rhagom  gydai  adroddiad  am  y  Daith  : — 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  301 

"  Gan  fod  ein  liamser  yu  £yr,penderfynasom,  wedi  cyrhaeddyd 
New  York,  gyfyngu  ein  hymweliad  yn  unig  i'r  Sefydliadau 
hyny  lie  yr  oedd  ychydig  o  achos  gan  y  Trefnyddion  Calvinaidd, 
oblegyd  mai  fel  eu  cenhadau  hwy,  ac  ar  eu  traul  hwy,  yr 
oeddym  wedi  myned  allan.  Eto  wrth  deitliio'r  wlad,  barnasom 
yn  ddoeth  newid  ychydig  ar  ein  cynllun,  ac  ymweled  a  rliai 
manau  lie  nad  oedd  achos  gan  y  Methodistiaid  ar  eu  penau  eu 
hunain  ;  a'r  cyntaf  o'r  cyfryw  leoedd  oedd  Radnor.  Mae  yma 
hen  sefydliad  lli'osog  o  Gymry  ;  ond  y  mae  hyny  o  Fethodistiaid 
sydd  yn  yr  ardal  mewn  undeb  a  chynnulleidfa'r  Annibynwyr. 
Daeth  amryw  o  houynt  in  cyfarfod  i'r  Welsh  Hills  y  Sabboth 
cyntaf  yr  oeddym  yno ;  a  daeth  un  brawd  yno  drachefn  erbyn 
yr  ail  Sabboth,  a  rhyw  gerbyd  bychan  i'n  cludo  gydag  e£  i 
Radnor  ddechreu  yr  wj^thnos  ganljaiol.  Mae  deugain  milltir 
rhwng  y  ddau  sefydliad  a'u  gilydd  ;  ac  erbyn  eu  teithio  yn  ol  ac 
yn  mlaen,  ddwy  waith  drosodd,  yr  oedd  moddion  y  Sabbothau 
hyn  wedi  costio  i'r  truan  hwnw  wyth  ugain  milltir  o  drafaelic 
Gydar  brawd  hwnw,  ar  foreu  dydd  Llun,  Gorphenaf  1,  ni  a 
adawsom  Fryniau'r  Cjniiry,  Ac  er  iseled  oedd  yr  achos,  ac  er 
mor  gyffredin  yr  ymddangosai  y  gynnulleidfa  yn  y  lie  hwnw, 
yr  oedd  yno  ryw  drueiniaid  ag  oeddent  yn  ymasio  a  ni,  a  ninnau 
a  hwythau,  fel  pan  oeddym  yn  ymadael,  yr  oeddym  mewn 
dagrau,  o  hen  i  ieuanc.  Cawsom  daith  flin  mewn  hen  gerbyd 
trwy'r  gwres  ma,wr,  a  chyrhaeddasom  Radnor  am  ddeg  o'r  gloch 
y  nos waith  hono.  Yr  oedd  ein  Hetty wyr  wedi  blino  yn  ein 
disgwyl,  ac  wedi  myned  i  orphwys.  Ond  am  nad  oedd  y  drws 
yn  gloedig,  ae thorn  i  mewn  yn  eofn  i'r  ty ;  cegin  eang  ydoedd,  a 
thri  o  welyau  wedi  eu  gosod  i  fynu  ar  y  naill  dalcen  iddi,  lie  y 
gorweddai  y  teulu  mewn  distawrwydd.  Cysegrwyd  un  o  honynt 
j  yn  ebrwydd  i  ni  am  yr  wythnos  hono  ;  a  theimlem  wrth  fyned 
jiddo  ein  bod  yn  ddigon  diogel  rhag  gwely  damp.  Ond  o 
herwydd  gwres  y  tan  a'r  ty wydd,  yr  oeddym  yn  ami  yn  chwysu 
Uawer  y  nos.  Ar  y  cyntaf,  meddyliem  ein  bod  wedi  disgyn  i  le 
annghysurus  iawn ;  ond  daethom  yn  fuan  i  hoffi  y  teulu,  ac  yn 
anmharod  i  fyned  i  un  lie  arall,  a  threuliasom  yno  wythnos  yn 


o02  TENXOD   VIII. 

gysurus  arnom,  gyda  theulu  caredig  a  siriol  oedd  wedi  djrfod  yno 
oddi  gerllaw  Llanfair  Muallt,  Sir  Frycheiniog. 

"  Bu  genym  amryw  gyfarfodydd  yn  ystod  yr  wythnos  ;  ac 
yr  oedd  y  gwrandawwyr  yn  lliosog  a  siriol ;  ac  ymddangosent  yr 
un  mor  serchog  a  charedig  i  ni  yma  ag  yn  y  Sefydliadau  ereill. 
Mae  y  Bedyddwyr  yn  llafurio  yn  y  lie;  a  bu  gweinidog  o 
Eglwys  Loegr  yma  am  ryw  dymhor,  ond  yr  oedd  wedi  ymadael 
y  pryd  hwn.  Xid  oedd  Mr.  Powell  chwaith,  gweinidog  yr 
Annibynwyr,  yn  sicr  pan  oeddem  ni  yno,  y  byddai  yn  aros  yn  y 
lie  ;  felly,  gallai  y  gynnulleidf a  fod  erbyn  hyn  heb  yr  un  gwein- 
idog. Mae  y  Cymry  yn  agored  i'r  anfiawd  hwn  yn  yr  America : 
canys  y  mae  parhad  eu  gweinidogaeth  yn  ami  yn  ymddibynu  ar 
un  gweinidog ;  ac  os  digwydd  rhywbeth  i  hwnw,  gallent  fod  yn 
hir  heb  un  arall.  Ac  y  mae  y  gweinidog  drachefn  yn  an- 
sefydlog  yn  fynych  ;  oblegyd  cyn  iddo  brynu  tir,  neu  yn  rhyw 
fodd  wreiddio  yn  y  naill  Sefj'dliad,  nis  gwj^ddys  pa  can  gj^nted 
y  bydd  yn  ymsymmud  i  Sefydliad  ai-all.  Ac  o  herwydd  fod 
pregethwyr  yn  brinion,  a'r  Sefydliadau  yn  mhell  oddiwrth  eu 
gilydd,  nis  gallant  roddi  ond  ychydig  help  y  naill  i'r  Hall.  Ac 
fel  hyn  y  mae  ansicrwydd  mawr  am  weinidogaeth  gyson  mewn 
llavrer  o'r  SefydKadau  yn  America. 

"  Tra  buom  yn  Radnor,  gwelsom  un  o'r  corwyntoedd  sydd  yn 
dihui  mellt  a  tharanau  yn  America.  Yr  oedd  yr  bin  yn  fr\Vd, 
a'r  wybr  yn  edrych  yn  anfoddog,  ac  yn  ymliwio  yn  ei  gwyneb 
fwy-fwy,  a  holl  natur  yn  swrth  a  llonj'dd  o  amgylch  ar  hyd  y 
dydd,  nes  o'r  diwedd  y  torodd  y  rhyferthwy  allan  :  y  mellt,  y 
taranau,  y  gwynt,  a'r  gwlaw,  yn  cyd-ddyfod  gyda  rhuthr  ar 
draws  y  wlad,  ac  yn  taflu'r  cwbl  megis  o  drwm-gwsg  i  gyffro 
mawr.  Wrth  edrych  y  tfordd  yr  oedd  y  gawod  yn  tramwy,  yr 
oedd  y  goedwig  i'w  gweled  megis  yn  flbi  ymaith  gyd-X  thwi-f 
aruthrol ;  ond  wrth  edrych  yr  ochr  arall,  ymddangosai  fel  peth 
heb  chwytliiad  ynddi.  Wedi  i'r  cyfryw  gawodydd  fyncd  heibio, 
mae  yr  hin  yn  hyfryd,  ond  yn  raddol  yn  myned  yn  boethach, 
boethach,  am  rai  dyddiau,  nes  y  delo  yn  rhuthr  drachefn. 

"  Yr  oedd  rhai  o'r  Cymry  yn  y  Sefydliadau  ereill,  yn  meddwl 


HANES   BYWYD    HENRY    E.EES.  303 

nad  oedd  Radnor  yn  lie  mor  iachus;  ond  ni  fynai  y  trigolion 
addef  hyny.  Yr  oeddynt  hwy  yma,  fel  yn  mhob  man  arall,  yn 
bamu  eu  Sefydliad  eu  hunain  y  mwyaf  dewisol.  Eto,  o  herwydd 
bod  y  tir  yn  llaith  ac  yn  isel,  fe  ddichon  eu  bod  yn  fwy  agored  i 
ryw  glefydau.  Gwelsom  rai  yn  glaf  o'r  eryd.  Ond  y  mae  yn 
ddigon  tebyg  y  bydd  y  wlad  yn  iachau  fel  bo'r  tir  yn  cael  ei 
drin  a'i  sychu. 

"  Dydd  Llun,  Gorphenaf  8,  cycliwynasom  o  Radnor  i  Columbus, 
deuddeng  milldir  ar  hugain  o  ffordd.  Teithiem  mewn  gwagen ;  a 
hen  German,  na  fedrai  ond  ychydig  o  Saesonaeg,  yn  ein  gyru 
Y  mae  Columbus  yn  lie  hardd  a  by wiog.  Yma  y  mae  y  Senedd- 
dai,  lie  y  mae  cyfreithiau  Ohio  yn  cael  eu  gwneyd,  a'r  benydfa 
lie  y  cosbir  eu  troseddwyr.  Ond  nid  oes  yma  ond  ychydig  o 
Gjanry,  a'r  rhai  hyny  yn  ieuenctyd  gan  mwyaf,  ac  mewn  perygl 
o  gael  eu  llygru  gan  aniFyddiaeth  ac  egwyddorion  drwg.  Yr 
oedd  un  hen  Gymro  yn  by w  yn  yr  ardal  hon,  yr  hwn  a  ddaethai 
yr  holl  ffordd  i'r  Welsh  Hills,  o  bwrpas,  am  a  wyddom  ni,  i'n 
gwrthwynebu.  Daeth  atom  drachefn,  mor  fuan  ag  y  cyrhaedd- 
asom  i  Columbus ;  ac  achubai  bob  adeg,  tra  buom  yno,  i'n  byddaru 
ai  ynfydrwydd.  Nid  oeddym  ni,  mwy  nag  yntau,  yn  deal] 
pa  bethau  yr  oedd  yn  eu  dywedyd,  nac  am  ba  bethau  yr  oedd 
yn  taeru ;  ond  yr  oedd  yn  anhawdd  i'w  syniadau  f od  yn  llawer 
fiblach  na'i  ddull  ef  yn  ceisio  eu  trin.  Er  hyny, '  y  mae  ym- 
ddiddanion  drwg  yn  llygru  moesau  da.'  Nid  oes  eisiau  ond  dadi 
wan  i  argyhoeddi  y  nieddwl  o'r  hyn  sydd  wrth  f odd  y  galon ;  ac 
y  mae  lie  i  ofni  fod  debar  ffol  y  dyn  hwn  yn  cancro  meddyliau 
amryw  o  ieuenctyd  Cymru  yn  Columbus.  Yr  oeddym  yn 
gweled  rhai  o  honynt,  yn  yr  oedfa  fechan  a  fu  genym  yno,  yu 
gwneyd  gwen  watwarllyd  ar  bob  crybwylliad  am  ddrwg  pechod 
a  chosb  yr  annuwiol  yn  y  byd  a  ddaw.  Un  noswaith,  y  buom 
yn  Columbus,  a  chawsom  letty  caredig  gan  wr  parchus  yn  y 
dref,  a  berthynai  i'r  Bedyddwyr. 

"Dydd  Mawrth,  Gorphenaf  9,  yr  oeddym  yn  cychwyn  o 
Columbus  i  Cincinnati,  taith  o  gant  a  phymtheg  o  fiUdiroedd. 
mewn  cerbyd.     Gadawsom  y  naill  dref  oddeutu  wyth  o'r  gloch 


304  PEXNOD  virr. 

y  boreu ;  ac  wedi  teithio  trwy  y  dydd  a'r  nos  hono,  cyrliaedd- 
asom  y  Hall  tua  chanol  y  dydd  canlynol.  Yr  oedd  y  meirch  yn 
gyfFredin  yn  gryfion  a  da,  ond  yn  trafaelio  yn  araf,  am  fod  y 
ff^'rdd  yn  ddrwg,  a'r  cerb3alau  yn  drymion.  Mae'r  cerbydwr.. 
trwy  ryw  beiriant  celfydd  sydd  yn  rhedeg  odditanodd,  yn  gallu 
cloi  y  cerbyd  heb  sef}'!!,  na  syflyd  o'i  le.  Pan  bwysa  ef  ar  y 
pen  hwnw  i'r  offeryn  sj^ld  yn  ymyl  ei  droed,  y  mae  y  pen  arall 
yn  gwasgu  yr  ohvyn  nes  ei  chloi  ;  a  phan  dyno  ei  droed,  y  mae 
y  peiriant  yn  llacio ;  ac  fel  hyn  y  mae  yn  medru  cloi  a  dadgloi 
can  fynj'ched  ag  y  myno.  Gall  wasgu  yr  ohvyn  hefj'd,  i  raddau 
mwy  neu  lai,  i  reoleiddio  cyflymdra  y  cerbyd,  fel  y  byddo  yr 
achos  yn  galw.  Mae'r  glud  y  tu  ol,  a'r  teitliwyr  oddifewn ;  ni 
bydd  neb  yn  gyfFredin  o'r  tu  allan ;  canys  pe  byddai  y  cerbyd 
a  i  ben  yn  drwm,  fe  fyddai  yn  ami  a'i  ben  dano,  yn  y  clonciau  a'r 
tyllau  sydd  ar  hyd  y  ffyrdd.  Yr  oeddym  yn  myned  trwy  ben- 
trefydd  poblog  a  gwlad  fras,  a'r  gwenith  yn  barod  i'r  cryman  yn 
nechreu  mis  Gorphenaf.  Mae  Cincinnati  ar  Ian  afon  Ohio,  yn 
ddinas  fawr,  a'i  marsiandi'aeth  yn  debyg  o  gynnyddu  f wy-f \vy. 

"  Aethom  dros  yr  Ohio  un  diwrnod  i  dalaeth  Kentucky ;  y 
waith  gyntaf  erioed,  a'r  olaf  byth,  ni  a  hj-derwn,  i  ni  sengyd  ar 
dir  caeth-wasanaeth ;  y  system  atgas  liono  ag  sydd  ar  unwaith 
yn  fagwraeth  i  hoU  nwydau  anifeilaidd  y  slave,  a  nwydau  dieflig 
ei  feistr,  ac  yn  llw^-r-ddifa  dynoliaetli  yn  mhob  un  o'r  ddau. 
Beth  ?  cristion  yn  honi  hawl  yn  ngwaed  a  chnawd  ei  gyd- 
greadur !  yn  trin  ei  frawd  fel  ei  f uwch  I  ie,  a  hyny  yn  America 
fawr  ei  bost  am  ryddid  !  Llawer  mwy  hyfryd  i'n  teimladau  ni, 
oedd  gweled  y  dyn  du  gyda'i  frodyr  yn  addoli,  fel  gw-r  rhydd  i 
Dduw,  na'i  weled  yn  gaeth  i'w  gyd-greadur.  Buom  yn  eu 
Capel;  ac  ymddangosent  o  ran  eu  defosiwn  yn  debyg  i'r 
Primitive  Methodists  yn  Mrydain.  Yr  oeddynt  yn  canu  nertli 
eigion  eu  calon,  er  nad  oedd  eu  teimladau  dan  unrhyw  gynhyrf- 
iad.  'Gogoniant  iddo!'  meddai  un  gwr  wrth  y  Hall,  'ni  a 
fyddwn  yno  toe  frawd,'  ac  yn  pyncio  canu  am  y  uefoedd. 

"Mae  llawer  o  Gymry  yn  Cincinnati  a'i  hamgylchoedd. 
Yr   oedd   y   Capel    ar  y   cyntaf,   at   wasanacth    yr    amrywiol 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  305 

enwadau :  ond  nid  oes  neb  yn  pregethu  ynddo  yn  a\vr~yn 
gyson,  o  leiaf — ond  y  Trefnyddion  Calvinaidd.  Mae  y  Parch. 
Edward  Jones  yma  er  ys  blynyddoedd ;  ac  y  mac  brawd  arall 
hefyd,  D.  Rosser,  yn  pregethu  ychydig  yma  yn  bresennol.  Yr 
oedd  Cyfarfod  Chwarterol  y  Methodistiaid  yn  cael  ei  gynnal 
yma  y  pryd  hwn  ;  ac  yr  oedd  brodyr  o'r  amrj  wiol  Sefydliadau 
wedi  dyfod  yn  nghyd,  oil  o  bellder  mawr  o  ifordd,  rhai  o  honynt 
oddeutu  pum'  cant  o  filltiroedd.  Yr  oedd  y  gynnulleidfa  yn 
lliosog,  ac  yn  gwrando  yn  siriol,  ac  ami  un,  gobeithio,  o'r  hen 
genedl  yn  mliellder  y  ddaear,  yn  '  adnabod  yr  hyfryd  lais.'  Isel, 
er  hyny,  yr  ymddangosai  crefydd  yn  eu  mysg :  a  rhy  ddiddim  o 
lawer  yvv  y  moddion  a  arferir  yn  bresennol  i  ateb  i  angenion  y 
Cymry  yn  y  lie. 

"  Dydd  Mawrth,  Gorphenaf  16,  ymadawsom  a  Cincinnati,  yn 
yr  agerdd-fad  ar  yr  Ohio ;  a  chyrhaeddasom  Gallipolis,  pentref 
lied  fawr  ar  Ian  yr  afon,  prydnawn  y  dydd  canlynol.  Aethom 
oddiyno  drannoeth  mewn  gwagen  i  Jackson,  lie  y  mae  planhigfa 
gref  o  Gymry,  oddeutu  ugain  milltir  i'r  wlad  o  Gallipolis.  Yr 
oedd  y  tywydd  yn  boeth  iawn  y  dyddiau  hyn;  ac  erbyn 
cyrhaedd  ty  ein  hen  gyfaill,  Dafydd  Wynne,  gynt  o  Ddinbych,  a 
brawd  i'r  Parch.  John  Wynne,  Rhuthyn,  yr  oeddwn  i  yn  teimlo 
yn  llesg  a  chystuddiol,  yn  methu  sefyll  i  fynu  gan  ludded,  ac  yn 
methu  gorwedd  i  lawr  gan  y  poethder  a'r  gwres,  ac  yn  rhy  flin  i 
allu  gorphwys.  Y  pulpud  oedd  y  lie  goreu.  Byddai  gronyn  o 
lewyrch  ar  bethau  yr  efengyl  yn  deffro  ymadf erthoedd  trancedig 
natur,  ac  yn  ei  hadfywio  yn  rhyfedd,  fel  yr  oeddwn  yn  llai  o 
faich,  ac  yn  fwy  o  gysur  a  budd,  i  mi  fy  hun  a'm  cyfeillion  yn  y 
pulpud,  nag  yn  unman  arall. 

"  Nid  y w  Jackson  ond  Sefydliad  newydd  ac  anial,  ac  felly  o 
angenrheidrwydd  yn  llai  cysurus  na  rhai  o'r  Sefydliadau  eraill, 
sydd  hyn.  Ond  y  mae  newydd-deb  y  lie  yn  peri  fod  y  tir  yn 
rhatach;  a  dyna'r  paham,  dybygid,  fod  cymmaint  yn  cyrchu 
iddo  yn  bresennol.  Mae  lliaws  mawr,  yn  enwedig  o  Sir 
Aberteifi,  wedi  sefydlu  yma  yn  y  blynyddoedd  diweddaf,  ac  y 
maent  yn  Hi'osogi  fwy-fwy.     Gellir  gobeithio  hefyd  y  deuant 


306  PEXXOD    VIII. 

mewn  amser  i  gael  tamaicl  o  fara  yn  gysurus  ;  canys  y  mae  y 
rhai  sj-dd  yma  er  ys  tro  yn  gwneyd  yn  dda,  ac  jm  deljyg  o 
wneyd  yn  well  eto,  £el  yr  amlhao  y  trigolion,  ac  y  troir  yr 
anialvrch  i  gynnyrcliu  yd.  Pa  fodd  bynnag,  y  mae  yr  eglwys 
yn  fwy  lliosog,  a  mwy,  fe  ddichon,  o  ryw  newydd-deb  ar  wyneb 
yr  holl  achos  crefyddol,  yn  y  lie  hwn,  na  llawer  o  fanau  yn 
nhalaeth  Ohio.  Cawsom  y  fraint  o  ddyweyd  gair  wrthjTit  y 
prydnawn  dydd  Sadwrn,  a  thair  gwaitli  y  dydd  canlynol.  Am 
fod  y  Capel  yn  rhy  fychan  i  gynnwys  y  gwrandawwyr,  yr 
oeddym  yn  gorfod  llefaru  yn  y  ffenestr  y  Sabboth,  a  cbynnull- 
eidfa  liosog  oddimewn  ac  oddiallan.  Yr  oedd  pob  peth  yn  yr 
I  amgylchiadau  yn  tueddu  i  ddefFro  awyddf ryd  y  meddwl,  y  pryd 
hwn.  Nid  mwynhau  brodyr  dieithr  yn  nghanol  cj-flawnder  o 
frodyr  cartrefol  yr  oeddid  heddyw;  nid  dyfod  i  wrando  dau 
wr  o'r  Gogledd  yn  Sir  Aberteifi,  lie  byddid  arferol  o  glywed 
cyhoeddi  dau  arall  yn  yr  wythnos  ganlynol ;  ond  un  cyfleusdra 
am  byth  oedd  hwn,  a  hyny  mewn  gwlad  dlawd,  mewn  cymhar- 
iaeth,  o  freintiau  crefyddol.  Yr  oedd  yr  ymfudwyr  hefyd  yn 
teimlo  hyny  yn  y  Sefydliad  hwn ;  oblegid  j^r  oedd  llawer  o 
honynt  wedi  dyfod  yma  yn  bur  ddiweddar,  a  hyny  o  ardaloedd 
llawn  o  freintiau ;  ac  yr  oeddynt  eto,  o  leiaf ,  heb  golli  eu 
harchwaeth  at  y  Gair,  na  dechreu  cynefino  a  threulio  dydd  yr 
Arglwydd  heb  foddion  gras.  Gobeithiwn  na  bydd  raid  iddynt 
hwy  na'u  had,  wneuthur  hyny  ychwaith.  Y  maent  jti  bresennol 
yn  fwy  cyfoethog  o  ddynion  cymhwys  i  ymgeleddu  yr  Achos  na 
llawer  o'r  Sefydliadau  ereill ;  a  hyderwn  y  bydd  i'r  Arglw}dd 
o'i  rjis  gyfodi  rhywrai  i'w  porthi  a  g\N'ybodaeth  ac  a  deall  o  oes  i 
oes.  Clywsom  fod  Mr.  David  Lewis,  o  Lanidloes,  wedi  symmud  i 
le  arall ;  ond  y  mae  y  Parch.  Robert  Williams  o  Fon  yn  cartrefu 
yma,  ac  yn  gymmeradwy  iawn  fel  gweinidog  yr  efengyl ;  ac  y 
mae  amryw  ereill,  o  Siroedd  Aberteifi  a  Mynwy,  yn  mysg  yr 
ymfudwyr.  yn  ddynion  ffyddlon  gyda  holl  ranau  gwaith  yr 
Arglwydd. 

"  Yma  hefyd  y  mae  ein  hen  g^'dwladwr,  Dafydd  Wynne,  yn 
trigfannu ;  ac  3^^  mae  yn  dda  genyni  hysbysu  i'w  gyfeillion  ei  fod 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  307 

yn  siriol  a  defnyddiol  iawn.  Llongyfarchai  ni  yn  Gallipolis, 
gan  ddy wedyd, '  Dyma  Moses,  nid  wy'n  misio.'  '  Ai  chwi  sydd 
i/yma,  Dafydd  Wynne  ? '  ebe  ninnau ;  '  Pa  fodd,  mewn  difrif ,  y 
darf u  i  chwi  grwydro  yr  holl  ffordd  i'r  fan  yma  ? '  '  Pw,'  ebe 
yntau ;  '  hyn  yma  bach  !  beth  y  w  hyn  ? '  Yr  oedd  rhy w  ddi- 
grifwch  bychan  fel  hyn  yn  gwneyd  pawb  }n  ddifyrus  am  y 
munudun,  ac,  yn  wir,  nid  yn  ddifyrus  yn  unig,  ond  yr  oeddym 
hefyd  yn  teimlo  yn  ddiolchgar  i'r  Arglwydd,  am  ei  ddaioni  i'n 
hen  gyfaill,  mewn  gwlad  estronol.  Gwelsom  ereill,  yn  nghoedwig 
Ohio,  wedi  ymollwng  o  ran  eu  meddyliau,  ac  yn  edrych  mor  isel 
a  phruddglwyfus  a  pheHcan  yr  anialwch.  Ond  yn  lie  hyny  yr 
oedd  efe,  fel  y  dy wed  y  Cymry,  '  can  Honed  a  r  gog,'  a  phob 
,arwydd  y  pryd  hyny  ei  fod  'yn  llwyddo  ac  yn  iach,  a'i  enaid  yn 
llwyddo.'  Wrth  weled  ami  un  fel  hyn,  nis  gallem  lai  na 
chydnabod  llaw  yr  Argiwydd,  yn  cyfaddasu  meddyliau  dynion 
i'w  sefyllfaoedd ;  a  chasglu,  oddiwrth  foddlonrwydd  eu  meddyl- 
iau hwy,  fod  boddlonrwydd  yr  Hollalluog  arnynt. 

"  Bu  genym  gyf arf od  eglwysig  boreu  ddydd  Llun,  cyn  canu 
yn  iach  i'n  cyfeillion  yn  y  gymmydogaeth  hon.  Ymddiddenid  a 
gwr  ieuanc  gobeithiol,  brawd  i'r  Parch.  Evan  Evans,  Nant-y-glo, 
gyda  golwg  ar  ei  dderbyn  i  waith  y  weinidogaeth.  Ond  fe 
ddyrysodd  angau  y  bwriad  hwnw,  a  chlywsom  iddo  yn  fuan 
wedi  hyny  ehedeg  ymaith  i  fyd  yr  ysbrydoedd.  Yr  oedd  yr  hin 
mor  boeth  y  dyddiau  hyn,  fel  y  mae  yn  gofus  genym  fod  un  o 
honom  [Mr.  Rees  oedd  hwnw],  yn  y  cyfarfod  uchod,  yn  rhoi  ei 
ben  trwy  y  ffenestr  am  wynt,  ac  yn  deheu  fel  pysgodyn  ar  dir 
sych.  Yr  oeddym  yn  myned  trwy  waith  cyhoeddus  y  Sabboth, 
iyn  debyg  i  ddynion  yn  gweithio  yn  y  cynhauaf,  yn  llewys  ein 
I  crysau,  a'n  gyddf au  yn  noethion ;  a'r  un  modd  yr  oedd  llawer 
o'r  gwrandawwyr  hefyd.  Y  cyfry w  ydoedd  sychder  yr  awel, 
fel  y  teimlem  yn  hollol  ddiogel  rhag  anwyd,  er  bod  fel  hyn  yn  y 
ffenestr  yn  foddfa  o  chwys,  a  marchogaeth  adref  drachefn  ar  ol 
yr  oedfa,  heb  wisgo  ond  ychydig  o'n  dillad. 

"  Dychwelasom  i  Gallipolis,  nos  Fa  wrth,  Gorphenaf  23 ;  a 
chychwynasom  drannoeth  ar  yr  afon  Ohio  rhyngom  a  Pittsburgh. 


308  PENNOD    VIII. 

Wynebem  yn  bresennol  ar  y  rlian  fwyaf  anughysurus  o'r  daith. 
Yr  oedd  clefyd  y  ty wydd  poeth  wedi  cyffvvrdd  a  ni  rai  gweithiau 
o'r  blaen ;  ond  trymhaodd  yn  awr,  yn  envvedig  ar  Moses  Parry. 
Ac  erbyn  i  ni  gyrhaedd  "Wheeling,  tref  yn  nhalaeth  Virginia,  fe 
famodd  y  meddyg  nas  gallem  fyned  ddim  yn  mhellach  y  nos- 
waith  bono.  Nis  gwyddem  fod  un  Cymro  yn  y  lie  hwn ;  ond 
gyda  ein  bod  o'r  bad,  tarawai  un  dyn  atom  gan  ofyn, '  Ai  chwi 
ydyw  y  gw^r  hyny  o  Gymru  ag  sydd  yn  pregethu  ar  hyd  y 
wlad  yma  y  dyddiau  hyn  ? '  Wedi  i  ni  ateb  yn  gadarnhaol,  ym- 
ddygodd  atom  yn  garedig,  ac  arweiniodd  ni  i  letya  i  dy  Cymraes, 
o  Aberystwyth,  yr  hon  oedd  yn  arfer  derbyn  dieithriaid.  Yr 
oedd  amryw  o  weithwyr  yn  lletya  yno,  ac  yn  eu  mysg  rai 
Cymry.  A  buasai  yn  siriol  cyfarfod  a  hwynt  yn  ddamweiniol 
fel  hyn  yn  mhellder  y  byd,  oni  buasai  yr  aches  oedd  i  ofni  eu 
bod  wedi  treiglo  i  le  nad  oedd  neb  yn  ymofyn  am  eu  henaid. 
Daeth  y  meddyg  i  ymweled  a  ni  drannoeth  ;  ond  o  herwydd  na 
loddlonem  i  aros  yno  dros  rai  dyddiau,  nid  oedd  wiw  ganddo 
ddechreu  rhoi  cyfFyriau  meddygol  i  M.  Parry ;  ac  felly,  heb  fod 
nemawr  yn  well,  aethom  ymaith  y  noswaith  bono. 

"  Yr  oedd  y  brwdaniaeth  ar  afon  Ohio  yn  ddigon  i  Icthu 
dynion  cryfach  na  ni.  Rhwng  gwres  y  tan,  a'r  agerdd  oddi- 
tanodd,  a  phoethder  yr  haul  uwch  ben,  yr  oedd  cabanau  y 
"packets  fel  hot-houses,  a'r  teithwyr  yn  berwi  o  chwys.  Yr  oedd 
cysgu  a  bwyta  bron  yn  anmliosibl  yn  y  fath  amgylchiadau,  ac 
yfed  drachefn  yn  beryglus,  oblegyd  eu  bod  yn  oeri  y  dwfr  a 
rhew ;  ac  nid  oedd  yno  ddim  arall  cymhwys  i  ddisychedu.  Ni 
chawsom  yr  un  o'r  badau  yn  annghysurus,  ond  yr  un  yr 
oeddym  ynddi  y  noswaith  hon.  Un  fcchan  a  bront  oedd  bono. 
Aethom  yn  ebrwydd  i  orwedd  wedi  myned  iddi,  ond  yr  oedd 
y  hwjs  a'r  mosquitoes  yn  brathu  mor  erchyll  fel  y  gorfu  ar 
rai  o  honom  mor  ebrwydd  godi  drachefn,  a  gorweddian  ar 
draws  y  bwrdd  a'r  cadciriau  dros  weddill  y  nos.  Gadawsom 
hi  am  dri  o'r  gloch  y  boreu,  a  theithiem  y  rhan  arall  o'r  tlbrdd 
i  Pittsburgh  mewn  cerbyd,  lie  y  cyrhaeddasom  yn  lluddedig 
ddigon    am   un   o'r   gloch   prydnawn    ddydd    Sadwrn.      Buom 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  809 

yn  aros  yma  dros  ddau  Sabboth,  oblegyd  darfu  i'r  afiechyd 
uchod  ein  lluddias  i  fyned  i  Pottsville,  yn  ol  ein  bwriad ;  ac  ni 
'  chawsom  y  fraint  o  weled  y  Sefydliad  hwnw.  Ond  trwy 
fendith  yr  Arglwydd  ar  foddion  meddygol,  fe  ddechreuodd 
Moses  Parry  wellhau  yn  fuan.  Yr  oedd  yn  abl  i  lefaru  yr  ail 
Sabboth. 

"Mae  Pittsburgh  yn  dref  boblogaidd,  a  llawer  o  weithydd 
haiarn,  glo,  a  gwydr,  &c.,  o'i  mewn.  Pan  y  bydd  y  rhai  hyn  yn 
myned  yn  dda,  mae  yn  debyg  fod  yma  ddigon  o  waith  a 
chyflogau  uchel.  Ond  dyr^^s  a  drwg  oedd  pethau  yr  amser  hwn. 
Tybir  fod  y  Cymry  yn  lliosog  yn  y  lie  hwn ;  a  diammeu  y 
bj^ddant  yn  lliosocach  eto,  os  pery  y  gweithydd  i  gynnyddu  a 
myned  yn  mlaen.  Yr  oeddym  ni  yn  llefaru  yn  Nghapel  yr 
Annibynwyr,  ac  yr  oedd  llawer  yn  gwrando ;  eto  wrth  ystyried 
bod  cynnifer  o  Gymry  yn  y  dref,  a  bod  gwrandawwyr  dwy 
gynnulleidfa,  o  leiaf,  gyda  u  gilydd  y  Sabbothau  hyny,  gallesid 
disgwyl  y  dorf  yn  lliosocach.  Meddyliem  pe  buasai  y  Cymry 
wedi  eu  darostwng  i  wrando  gydar  naill  neu'r  Hall  o'r  pleidiau 
crefyddol  mai  felly  y  bnasai.  Ond  nid  oes  genym  nemawr  i'w 
ddywedyd  am  ansawdd  crefydd  yn  mysg  yr  enwadau  ereill ; 
eithr  bychan  a  gwanaidd  yw  yr  achos  crefyddol  yn  mysg  y 
Trefnyddion  Calvinaidd.  Nid  oes  yno  ond  un  brawd  yn  ceisio 
llefaru  ychydig  iddynt ;  ac  ansicrwydd,  y  pryd  hyny,  a  fyddai 
hwnw  yn  parhau  i  aros  yn  eu  mysg.  Eto  yr  oedd  amryw  o 
honynt  yn  awyddus  am  Gapel  newydd,  a  phe  caent  hyny,  a 
gweinidogaeth  nerthol  a  chyson  o'i  fewn,  y  mae  yn  debyg  fod 
yma  ddigon  o  Gymry  i  godi  Achos  cryf  a  blodeuog. 

"  Cawsom  ychydig  o  gymdeithas  a  rhai  o  Weinidogion  y 
Presbyteriaid  yn  y  lie  hwn ;  a  gwelsom  y  Coleg,  lie  y  mae  eu 
gwyr  ieuainc  yn  cael  eu  haddysgu  i'r  weinidogaeth.  Yr  oedd  yr 
adeilad  yn  ehelaeth,  ac  amryw  o  ystafelloedd  i'r  athrawon  a'r 
efrydwyr,  yn  nghyda  Llyfr-gell  o'i  mewn.  Safai  ar  fryn  uchel 
ar  Ian  yr  afon  Ohio.  Yr  oedd  gweithdy  hefyd  gerllaw  i'r 
Athrofa,  yn  llawn  o  bob  math  o  gelfi,  perthynol  i'r  amrywiol 
grefllau  ;  ac  yno  y  byddai  y  gwfr  ieuanc  yn  myned  i  weithio  er 


310  PENNOD   VIII. 

mwyn  cael  ymarferiad  i'w  cyrph,  pan  y  byddent  wedi  difFygio 
yn  y  llafur  o  amaethu  eu  meddyliau.  Ond  yr  oedd  y  cwbl  yn 
edrych  yn  lied  rydlyd,  ac  ar  draws  eu  gilydd  yn  bur  ddi-drefn, 
fel  y  gallesid  meddwl  nad  oedd  llawer  o  ddefnydd  yn  cael  ei 
wneyd  o  honynt. 

"  Ddydd  Llun,  Awst  6,  yr  oeddym  yn  gadael  Pittsburgh  am 
Philadelphia,  ac  yn  teithio  rhan  o'r  IFordd  mewn  cerbyd  hyd 
Chambersburgh,  lie  yr  oeddym  yn  cael  y  railroad.  Fe  ddichon 
fod  llai  o  yspeilio  a  lladrata  yn  mysg  yr  Americaniaid  nag  yn 
ngwledydd  gorboblog  Europe;  eto,  fe  fedr  llawer  o  honynt 
hwythau  wneyd  rhyw  fan  gastiau  digon  tw3dlodrus.  Er 
engraifft,  y  raae  yn  gofus  genym  y  siom  a  gawsom  yn  Pitts- 
burgh y  waith  hon  wrth  gymmeryd  y  cerbyd,  Dywedent  fod 
dau  yn  cychwyn  ar  yr  un  amser,  ond  bod  Hog  y  naill  ychydig 
yn  uwch  na'r  Hall,  a  hyny  o  herwydd  ei  fod  yn  trafaelio  yn 
gyflymach,  ac  yn  carlo  dim  ond  chwech  o  deithwyr  yn  He  naw. 
Gan  fod  y  daith  yn  fawr,  a  ninnau  eisoes  yn  llesg,  a  phob  un  o 
honom  wedi  profi  erbyn  hyn  beth  oedd  bod  yn  un  o  naw  mewn 
cerbyd,  bron  a  chael  ein  llethu  yn  y  tyndra  a'r  gwres,  yr  oedd  y 
fantais  o  gael  teithio  yn  y  naill  ragor  y  Hall,  o  f wy  o  werth  yn  ein 
golwg  na  hyny  o  wahaniaeth  oedd  yn  y  pris.  Felly  cymmerasom 
ein  He  gyda  r  cerbyd  cyflymaf.  Ond  erbyn  dyfod  i  gychwyn,  yr 
oedd  y  drefn  wedi  newid,  a'r  ddau  wedi  eu  troi  i  gario  naw ! 
Yr  oeddym  yn  gweled  bellach  dric  yr  Yankee.  Codid  toll  uwch 
yn  enw  nad  oedd  y  cerbyd  i  gario  dim  ond  chwech,  yn  unig  rhag 
ofn  na  byddai  dim  ond  chwech  i'w  carlo ;  ond  os  ceid  naw,  yr 
oedd  y  drefn  wrth  gwrs  yn  newid,  canys  yr  oedd  hyny  yn  dwyn 
chwaneg  o  ddollars  i  mewn.  Nid  oeddym  yn  teimlo  yn  bur 
foddlawn  i  gynnneryd  ein  trin  fel  hyn  ;  ond  yr  holl  iawn  a 
gawsom  oedd  troi  yn  ol  i  ni  y  gwahaniaeth  oedd  yn  mhris  y  ddau 
gerbyd.  Yr  oeddym  yn  gadael  Pittsburgli  am  wyth  o'r  gloch 
boreu  ddydd  ^lawrth,  ac  yn  cyi'haedd^-d  Chambersburgh  oddeutu 
tri  y  boreu  lau  canlynol.  Ac  er  teithio  fel  h^^n  nos  a  dydd,  yr 
oeddym  yn  teimlo  yn  well  mewn  iechyd  yn  niwedd  y  daith  nag 
yn  ei  dechreuad,     Y  mac  Pennsylvania  yn  wlad  fwy  clir,  a'r 


HANES   BTWYD   HENRY   REES.  311 

dwfr  yn  fwy  iachus,  fe  ddichon,  ar  ochrau  mynyddoedd  yr 
Alleghany  nag  ar  wastad-tir  Ohio.  Yr  oedd  y  ffordd  yn  rhedeg 
i  lawr  ac  i  fynu,  ar  hyd  ochrau  y  mynyddoedd  yn  dra  anwastad. 
Weithiau  byddai  bryniau  uchel  a  serth  oddiarnom  ar  y  naill 
law,  ac  eangder  anferth  odditanom  ar  y  Haw  r.rall,  a'r  cwbl  wedi 
eu  gwisgo  a  choed.  Safai  y  cerbyd  yn  gyfFredin  wrth  bob 
ffynnon,  fel  y  caem  ni,  a'r  anifeiliaid,  dori  ein  syched  ;  ac  nid 
bechan  fyddai  y  ddadl  ambell  waith  yn  nghylch  rhagoriaethau 
y  dwfr,  gan  ei  brofi  a'i  ddal  o  flaen  y  llygad  yn  y  glass,  yn  debyg 
ag  y  bydd  beirniaid  yr  hen  ddiod  feddwol  yn  ein  gwlad  ni. 
Mae  Chambersburgh  yn  dret'  fy wiog ;  ond  nid  ydyni  yn  deall 
fod  ynddi  ddim  Cymry  yn  trigo.  Yr  oeddym  yn  cychwyn 
oddiyno  yn  mhen  ychydig  oriau  ar  ol  dyfod  i  mewn ;  ond  o 
herwydd  i  ry wbeth  ddigwydd  i  beiriant  yr  agerdd,  methasom  a 
ehyrhaeddyd  i  Philadelphia,  yn  ol  ein  bwriad,  y  noswaith  hono. 
Gorphwysasom  yn  y  ddinas  fawr  hono  nos  Wener,  a  thrannoeth 
yr  oeddym  yn  myned  oddiyno  i  New  York,  ar  hyd  y  railroad 
'sydd  yn  rhedeg  o'r  naill  ddinas  i'r  Hall  trwy  Dalaeth  New 
Jersey.  Yr  oeddym  yn  teithio  trwy  lawer  o  wlad  fras,  ac  yn 
croesi  afonydd  mawrion  a  phontydd  coed  yn  rhedeg  drostynt,  a 
tho  arnynt  fel  tai,  ac  i  gyd  o  waith  rhyfeddol.  Yr  oedd  rhai  o 
honynt  mor  hirion,  fel,  pan  safem  yn  y  naill  borth,  yr  oedd  y 
porth  ar  y  pen  arall  yn  edrych  mor  fychan  a  cheg  pobt;^,  er  ei 
fod  yn  uchel  ac  eang  iawn. 

"  Cyrhaeddasom  fel  hyn,  trwy  fawr  ddaioni  yr  Arglwydd,  i 
New  York  brydnawn  ddydd  Sadwm,  Awst  11 ;  a  threuliasom  y 
ddau  Sabboth  canlynol  gyda'n  cyfeillion  yno.  Cynnaliwyd  yno 
hefyd  yn  y  cyf amser,  Gyf arf od  Chwarterol ;  ac  yr  oedd  brodyr 
o'r  holl  Sefydliadau  Cymreig  yn  nhalaeth  New  York  wedi  dyfod 
yn  nghyd.  Cadwyd  rhai  o'r  odfeuon  yn  Nghapel  yr  Annibyn- 
wyr.  Yr  oedd  cynnulleidf a  liosog  yn  gwrando,  a  gradd,  dybygem, 
o  lewyrch  gj^^da'r  gwirionedd ;  ac  yn  y  Cyf  arf  od  hwn  yr  oeddym 
yn  canu  yn  iach  i'n  cyfeillion  anwjd  a  hofF  yn  yr  America. 
Lletyem  y  tro  hwn  yn  New  York,  yn  nh^  Mr.  Roberts,  gynt  o'r 
Bala ;  a  chawsom  dan  y  gronglwyd  garedig  hon,  ronyn  o  seibiant 


312  PENNOD  VIII. 

i  adolygu  ein  taith,  ac  i  ystyried  cyflwr  eiu  cyd-genedl  yn  yr 
America.  Yr  oeddym  bellach  wedi  teithio  dwy  fil  o  filltiroedd 
ar  y  cyfandir  hwnw,  a  gweled  y  Cymry  yn  y  rhan  fwyaf  o'r 
Sefydliadau  ;  ac  felly,  meddem  yn  awr,  ry w  radd  o  wybodaeth 
am  amryw  bethau  yn  eu  mysg,  o  ran  3'  byd  a  chrefydd,  nad  oedd 
genym  un  drychfeddwl  am  danynt  o'r  blaen." 

Hyd  yma  y  mae  lianes  Taith  j'^r  America  yn  cyrhaedd ;  ac 
nid  oes  genym  o'n  blaen,  odditan  ei  law  ef,  mewn  ysgrifen  nac 
argrafF,  un  adroddiad  am  y  fordaitli  gartref.  Ond  y  mae  gan 
Mr.  Rees,  yn  niwedd  y  llyfrjm,  rai  sylwadau  dysgrifiadol  o 
gymeriad  ac  arferion  pobl  yr  America  yn  gyffredinol,  ac  o'r 
Cymry  yno  gyda  golwg  ar  eu  hamgylchiadau  allanol ;  ac  yna  y 
mae  yn  terfynu  gyda  rhai  ystyriaetliau  pwysig  a  theimladol, 
priodol  i  amcan  arbenig  ei  ymweliad  ef  a'i  gyfaill  au  gwlad. 
Dodwn  y  cwbl  i  mewn  yma  er  mwyn  i  ni  gael  cymmaint  ag  a 
allwn  o  Mr.  Rees  ei  hunan  mewn  cys3dltiad  ag  America  : — 

"  Mae  yr  Americaniaid  yn  bobl  fy wiog,  llawn  o  ysbryd 
anturiaeth,  ymfFrostgar  o'u  gwlad  a'i  Sefydliadau,  ac  awchus 
iawn  am  y  byd.  Eto  y  maent  yn  gymmydogion  cymmwynas- 
o-ar,  ac  j^n  garedig  i  ddieithriaid.  Cawsom  ni  help  eu  meddygon, 
mewn  amryw  fanau,  ond  y  cwbl  yu  rhad.  Sylwai  un  o  honynt 
/  y  dylai  pregethwj'-r,  cyf reithw^^r,  a  meddygon,  yn  wastad  was- 
anaethu  eu  gilydd  am  ddim.  Os  oes  llai  3m  cael  ei  dalu  yno 
mewn  ffordd  o  dreth,  y  mae  mw3"  3-n  cael  ei  wne3^d  mewn  ffordd 
o  gymmwynasau  gan  3'  cymmydogion  i'w  gilydd ;  fel  3'n 
Nghymru  yn  y  blynyddau  gynt.  Eto  fe  gyferfydd  yr  ymfudwr 
a  llawer  o  bethau  chwith  ac  anngh3\surus  i'w  deimladau,  yn 
arferion  gwlad  ddieithr.  Dwfr,  hyd  y  gwelsom  ni,  y w  y  ddiod 
gyfFredin  yn  America.  Mae  3-  dwfr-lcstr  3^1  cael  ei  osod  mewn 
man  cyfleus — yn  y  Capel,  ar  y  bad,  ac  3'n  fFenestr  3^  dafarn  a'r 
Gin-shop, — i'r  sychedig  droi  i  mewn  i  3^fed  mor  fynych  ag  3^ 
myno,  heb  na  gofyn  na  diolch.  Nid  3'w  3^  coachman  na'r 
ivaiter  yn  gofyn  dim  am  ddim.  Ond  os  mj'n  3'  toithiwr  s3-chu 
ei  esgidiau,  neu  ryw  wasanaeth,  3'-  mae  yn  rhaid  iddo  dalu  ;  ac 
nid  oes  neb  a  ddiolch  iddo  chwaith,  canys  3^  mae  wedi  cael 
gwcrth  am  ei  ariati. 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  313 

"  Ni  welir  dim  ysgafnder  trytliyll  rhwng  y  naill  ryw  a'r  Hall ; 
ond  y  mae  parch  mawr  yn  cael  ei  ddangos  i'r  benywod  yn  mliob 
man.  Mae  pawb  fyddont  yn  y  tai  cylioeddus,  o'r  bendefiges 
drwsiadus  hyd  y  gweithiwr  yn  llewys  ei  grys,  yn  eistedd  i  lawr 
i  fwyta  wrth  yr  un  bwrdd.  Mae  yn  hawdd  i'r  Americaniaid  yn 
bresennol  ddal  cydraddoldeb,  oblegyd  mai  cydradd  ydynt  eto  i 
fesur  mawr.  Nid  oes  yno  neb  yn  dlawd,  na  neb  yn  gyfoethog 
iawn  ;  ond  pawb  yn  y  canol,  yn  cael  eu  porthi  a  digonedd  o  fara. 
Ond  fe  ddichon,  pan  dderfydd  y  bobl  a  bod  yn  gydraddolion,  y 
cyll  egwyddor  ac  arferion  cydraddoldeb  o'u  mysg.  Y  maent 
hwy  eu  hunain  yn  ammeu  hyn.  Clywsom  y  naill  yn  dyweyd 
wrth  y  Hall,  wedi  hir  ymddiddan  am  eu  gwlad,  '  Oh,  this 
country  ivill  he  soon  like  England  ;  money  must  have  its  effects.' 
Teitlir  yr  heddynad  yn  America  yn  Esquire,  er  na  byddo  ond 
un  o  ddynion  cyfFredin  y  gymmydogaeth ;  gwelsom  ef ,  mewn 
rhai  ardaloedd,  yn  cadw  y  turnpike.  Y  mae  pob  arian  bron  yn 
cael  eu  talu  mewn  biliau,  y  rhai  sydd  yn  amrywio  yn  eu  gwerth 
o'r  dollar  hyd  yn  is  na'r  chwe'cheiniog.  Yr  ydym  yn  cofio  talu 
am  eillio  mewn  Bank  Note  yn  rhyw  fan  yn  Nhalaeth  Ohio. 

"  Y  mae  wyneb  y  wybren  yn  glir  a  chadarn,  fel  drych  todd- 
edig ;  ac  nid  oes  dim  un  amser  yn  lluddias  y  llygad  i  ganfod  yr 
haul,  ond  yn  unig  ei  ddysglaerdeb  a'i  danbeidrwydd  nerthol  ei 
hun.  Ychydig  o  wlaw  sydd  yma  yn  yr  haf,  ond  yn  gysylltiedig 
a  tharanau :  meddyliem,  ond  i'r  teithiwr  ochelyd  y  cawodydd 
hyn,  y  gallai  deithio  o  New  York  i  Cincinnati,  ac  yn  ol,  heb  roi 
ei  gob  uchaf  unwaith  am  dano.  Ac  nid  yw  yn  amheus  genym 
nad  oes  llawer  heb  ei  gwisgo  am  banner  blwyddyn.  Yr  oeddym 
ni  yn  dychymygu  fod  dwfr  y  gwlaw  yn  fwy  croy w  yn  America 
nag  yn  y  wlad  hon ;  ac  mai  dyna  yr  achos  eu  bod  yn  rhoi 
cymmaint  o  halen  i'w  hanifeiliaid  i'w  fwyta,  y  rhai  sydd  yn  hoff 
\  iawn  o'i  gael.  Mae  y  def aid  yn  ymrwbio  yn  y  bugail  pan  y 
'byddo  arnynt  ei  eisiau,  ac  yn  llyfu  llwch  y  llanerch  y  byddo  yn 
cael  ei  dywallt  ami. 

"  Mae  yr  Americaniaid  yn  llawn  o  ysbryd  pethau  gwladol. 
Un  o  brif  destynau  yr  ymddiddan  yn  mhob  man,  y  pryd  hyny. 


314  PENXOD  VIII. 

ydoedd  etholiad  dyfodol  y  President.  Derbyniwyd  un  o'i 
dynion  cyhoeddus,  Henry  Clay,  gyda  rhwysg  i  New  York,  un 
prydnawn-g^Yaith.  Cerddai  gyda,  gorymdaith  gref  trwy  y 
ddinas ;  ac  yr  oedd  yn  argraffedig  mewn  llythjTenau  eglur, 
ar  un  man  uehel  yn  yr  heol, — ■'  Croeso  Harri  o'r  Gorllewin.' 

"Am  foesau,  neu  anfoesau  y  trigolion,  nid  oes  genym  oud 
ychydig  i'w  ddywedyd.  Meddyliem  mai  y  peth  hawsaf  i'w 
ganfod,  megis  ar  un  olwg,  yw  eu  hysbryd  masnachol,  a'u 
hawydd  am  y  byd.  Yr  oeddym  yn  taro  wrth  lawer  math  ar  ein 
taith :  rliai  wedi  eu  llygru  ag  AnfFyddiaeth,  a  rhai  a  rhy w 
wallgofrwydd  yn  eu  golj^giadau  crefyddol.  Yr  oedd  dynion  da 
heiyd  yn  methu  cytuno  a'u  gilydd  ;  a  chj-mmaint  cynhwrf 
mewn  rhai  manau,  fel  yr  oedd  brawd  yn  ymgyfreithio  a  brawd, 
yn  enwedig  am  y  Capelydd.  Er  hyny,  y  mae  llawer  o  wir 
grefydd  yn  ddiammeu  yn  yr  America,  a  chlod  y  wlad  yn  uchel 
am  lawer  o  foesau  da.  Mae  arf erion  y  meibion  at  y  rhy w  arall 
mor  bur,  fel  y  dywedir  nad  yw  y  forwyn  bryd-weddol  mewn 
cymmaint  o  berygl  cael  ei  hudo,  na"i  molestu  ;  ac  fe  ystyrir  y 
dyhiryn  hwnw  yn  euog  o  weithred  anfad  a  anmharcho  fenyw. 
Ac  y  mae  tori  tai,  drach  ef n,  yn  beth  mor  annghyfiredin,  fel  y 
gwelsom  rai  o'r  Cymry  yn  New  York  yn  eu  gadael  y  Sabboth  a'r 
ffenestri  yn  agored,  ac  yn  myned  i  gysgu  y  nos  heb  gloi  y  drws 
cefn.  Ond  prin  yr  ydym  yn  meddwl  fod  y  wlad  yn  ddiwall  o 
ran  moddion  crefyddol,  mewn  llawer  o  fanau,  na  bod  y  manteis- 
ion  hyny  yn  cynnyddu  yn  gyf atebol  i  gynnydd  cyflym  y  bobl. 
Dywedai  un  Gweinidog  wrthym  fod  Cymdeithasau  wedi  eu 
sefydlu  at  lenwi  y  diffyg  hwn  ;  ac  y  byddai  yn  dda  ganddynt 
gynnorthwyo  hefyd  at  gynnal  ccnhadau  yn  mysg  y  Cymry. 

"  Ni  ddy  wed  rhai  ddim  ond  da,  na'r  Ueiil  ddim  oud  drwg,  am 
America ;  ond  ein  barn  ni  y  w,  fod  Duw  wedi  gosod  y  naill  ar 
'gyfer  y  Hall  yno  hefyd,  fel  yn  mhob  man  arall.  Mae  yn  wir 
fod  y  tir  i'w  gael  am  ychydig,  ond  fe  ddylid  cofio,  er  hyny,  mai 
ychydig  a  ellir  wneyd  o  bono,  o  Iciaf,  am  lawer  o  iiyuyddocdd. 
Os  nad  yw  dan  Iwyth  o  rent  a  threthi,  y  mae  dan  h\ythi 
anferth  o  goed ;  ac  fe  fydd  wedi  costio  llawer,  ac  heb  roi  mewn 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  315 

cymhariaeth  ond  ychyclig,  erbyii  y  byddo  yu  glir  a  chynnyrchiol. 

Nid  y w  Freeholder  yn  America  ddim  i'w  farnu  wrth  Freeholder 

yn  y  wlad  hon.     Y  mae  y  ffermwr  mawr  yma,  er  pob  gofyn 

sydd   arno,  yn  byw  yn  uwch  nag  y  gall  y  ffermwr  yno   yn 

gyffredin,  er  bod  ar  ei  dir  ei  liun.     Er  hyny,  y  mae  yn  debyg 

nad  oes  un  wlad  yn  Europe  yn  rhoi  y  fatli  ddrysau  agored  ger 

bron   y  tlawd  diwyd,  cynil,  i  wneyd  bywioliaeth  ag  America. 

Mae  y  cyflog  yn  uchel,  dynion  yn  brinion,  yr  alwad  am  bob 

math  o  waith  yn  fawr ;  y  fath  gyflawnder  o  dir,  y  pris  mor  isel, 

a'r  gofynion  cyffredin  mor  ysgafn,  fel  y  bernir  y  gall  dyn,  o 

unrhyw  alwad,  ennill  cynnaliaeth  iddo  ei  hun  a'i  deulu,hwyracli, 

gyda  Uai  o  ofal  a  mwy  o  gysur  nag  mewn  gwledydd  ereill.     Ond 

nid  myned  yn  gyfoethog  ar  un  waith,  cofiwch.     Na,  na :  ond  yn 

He  bod  yn  segur  f e  gaiff  waith,  ac  yn  lie  llewygu  f e  gaifF  f wyd, 

a  chyfleusdra  i  wella  ei  amgylchiadau,  trwy  lafur  ei  ddwylaw,  a 

chw;^s  ei  wyneb.      Y  dyn  i  fyned  i'r  America  yw  y  dyn  iach, 

gweithgar,  a  chynil ;  wedi  byw  yn  galed  yma,  ac  yn  foddlon  i 

weithio  ei  fFordd  trwy  galedfyd  a  rhwystrau  wedi  myned  yno. 

Canys  pa  obaith  sydd  i'r  llwfr  a'r  afiach  mewn  gwlad  ag  y  mae 

ei  holl  Iwyddiant  yn  ymddibynu  ar  ei  ymdrechiadau  personol  ei 

hun  ?  a  pha  gydymdeimlad  a  all  y  diog  ddisgwyl  mewn  gwlad  o 

weithwyr  ?     Ofer  i  neb  fyned  yno  i  ddisgwyl  cael  ereill  i  was- 

anaethu  amo ;  y  mae  pob  dyn  yn  America  yn  was  iddo  ei  hun. 

Gobaith  am  waith,  a  gobaith  trwy  weithio   dyfod   i  dipyn   o 

fywioliaeth,  ydyw  yr  holl  obaith  sydd  o  flaen  yr  ymfudwr  i'r 

America.     Buom  lawer  gwaith  yn  profi  difyrwch  a  syndod  wrth 

wrando'r  hen  Sefydlw5^r  yn  adrodd  eu  hanes  ar  eu  mynediad 

yno ;  yn  codi  y  cyff-dy  bach  yn  mherfedd  yr  anialwch,  ac  yn 

methu  d'od  o  hyd  iddo,  weithiau,  ar  ol  ei  wneyd ;  yn  teithio  i'r 

felin,  ddeg  neu  bymtheg  o  filltiroedd,  drwy'r  fForest  wyllt,  a'u 

cwd  ar  eu  hysgwydd,  gan  farcio  y  coed  wrth  fyned,  rhag  colli  y 

ffordd  wrth  ddychwelyd  yn  ol.      Byddai  ambell  un  hefyd  yn 

colli  ei  hunan  yn  y  goedwig;  a'r  prydiau  hyny  fe  fyddai  y  cym- 

mydogion,  neu'r  teulu,  yn  chwythu  mewn  math  o  udgyrn  ar  ei 

chyflBniau,  fel  y  gallai  y  colledig  gyfeirio  at  y  swn.     Ond  wrth 


316  PENNOD   VIII. 

geisio  cyrchu  ato,  ai  weithiau    yn  hollol  o  chwith,  y  cyfryw 
ydoedd  ei  hurtwch  wedi  dechreu  dyrysu  yn  y  coed. 

"  Mae  llawer  wedi  cael  ei  ddyweyd  am  fanteision  yr  America 
heb  ddangos  jt  anfanteision  sydd  yn  ngly^n  a  hwynt ;  ac  felly  y 
mae  rhai  o'r  j-mfudwyr  wedi  cael  eii  siomi  yn  ddirfawr,  yn 
enwedig  ar  y  cj'ntaf ^  ac  yn  barod  i  regi  y  rhai  a'u  hudasant  yno. 
Yr  oeddj'nt  hwy  yn  disgw^yl  paradwys,  ond  yn  cael  anialwch. 
Ond  er  hyny,  pan  ddechreuo  rhagluniaeth  fawr  roddi  iddynt  eu 
'  gwinllanoedd  o'r  fan  bono,'  y  maent  yn  cymmodi  ac  yn  cynefino 
yn  raddol  a  r  wlad,  ac  yn  y  diwedd  yn  dyfod  i'w  hoffi  yn  fawi-. 
Gofynem  ambell  waith  i  rai  on  cyfeillion, '  Wei,  bryd  y  dowch 
chwi,  adref  ? '  a  chaem  bob  math  o  atebiad  i'r  cwestiwn.  Atebai 
ambell  un,  yn  ddigon  tor-calonns,  '  Sut  y  dof  fi  adref  ? '  a'r  Hall, 
'  ni  'rosaf  fi  ddim  yma  ond  cyn  lleied  fj'th  ag  a  allaf.'  Ond  yn 
ami  rhai  heb  fod  yn  gwneyd  cystal,  neu  rai  wedi  dyfod  yno  yn 
ddiweddar,  a  fyddai  y  rhai  hyny.  Am  y  lleill,  eu  hatebiad  yn 
gyfFredin  fyddai,  •'  Beth  a  wnawn  ni  gartref  ?  mae'n  haws  byw  yn 
}'  wlad  hon.'  Y  maent  yn  gwneyd  eu  sebon  a'u  siwgr  eu  hunain, 
o'r  coed.  Cig  mocli  yw  eu  hunig  gig-fwyd ;  j  mae  hwn,  ac 
afalau  wedi  eu  berwi,  a  the,  ar  y  bwrdd  bob  pryd. 

"  Fe  ellid  barnu,  wrth  edrych  ar  lawer  o'r  ymfudwyr,  eu  bod 
yn  llawn  mor  druenus  a  dialed  eu  byd,  ag  y  buont  erioed  yn 
Nghymru.  Ond  erbyn  caufod  ac  ystyried  pob  peth,  odid  na 
cheir  fod  y  diwyd  yn  gallu  cyrhaeddyd  gwir  angenrheidiau 
natur  gyda  llai  o  ofalon  trafFerthus  nag  j^n  yr  hen  wlad.  Mae 
yn  gofus  genym  droi  i  mewn  gj'da  chyfaill  i  d^  un  hen  Gymro, 
am  lymaid  o  ddwfr ;  a  hytyn  gwaelach  erioed  nis  gwelsem : 
crochan  bychan,  a  dwy  neu  dair  o  hen  odardau  bylchog,  oedd 
holl  lestri  gwasanaeth  ei  gegin,  a'r  rhai  hyny  ar  led  o  gwmpas  y 
walan  ssll  oedd  yn  y  naill  goniel  iddi ;  a  chan  fudred  fel  yr  oedd 
yn  edifar  genj-m  ofyn  am  ddyferyn  o  ddwfr.  Wedi  dyfod  allan 
cwynem  wrth  ein  cyfaill  i'r  truan  oedd  mor  dlawd  a  gresynol,  ar 
ol  dyfod  yr  holl  ffordd  i'r  fan  bono.  '  Hwna,'  ebe  yntau ;  '  mae 
hwna  yn  worth  cannoedd  o  ddolars.' 

"Mae   yr   ymfudwr   hefyd    nid   yn    unig   yn    byw,   ond   yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  317 

by w  mewn  gohaith ;  ac  y  mae  hyny  ar  unwaith  yn  gynhyrtiad 
i  laf'ur,  ac  yn  peri  dioddefgarwch  a  boddlonrwj^ld  yn  yr  am- 
gylchiadau  presennol.  Mae  yn  gallu  hebgor  ychydig  o'i  gyflog, 
ac  yn  talu  yn  raddol  am  ei  dir;  ac  yna  yn  deehreu  arloesi 
hwnw,  a  phlanu  ychydig  o  Indian  Corn  rhwng  yr  hen  f onion. 
Fel  hyn  a  rhagddo  i  glirio  ychwaneg  o'r  anialwch,  a  chodi  mwy 
o  yd  o  flwyddyn  i  flwyddyn ;  ac  y  mae  yn  edrych  at  yr  amser 
pan  y  bydd  yn  byw  mewn  ty  da,  ac  yn  meddu  tyddyn  cyn- 
nyrchiol,  ac  yn  ^vr  ar  ei  dir  ei  hun. 

"  Ond  y  pwnc  wedi  y  cwbl  y\v  hyn, — gobaith  y  Cymry  yn  yr 
I  America  gyda  golwg  ar  fyd  arall ;  eu  manteision  a'u  hanfanteis- 
'  ion  i  fyw  yn  dduwiol,  ac  i  faethu  eu  rhai  bychain  '  yn  addysg  ac 
athrawiaeth  yr  Arglwydd.'  Beth  a  all  fod  efFaith  eu  hamgylch- 
iadau  bydol  ar  eu  meddyliau  gyda  golwg  ar  grefydd  ?  Ac  a 
ellir  gobeithio,  oddiwrth  fanteision  ac  ansawdd  grefyddol  y 
genedl  yn  yr  oes  bresennol,  fod  gwybodaeth  o  Dduw  a  gwir 
grefydd  yn  debyg  o  barhau  yn  eu  mysg  mewn  oesoedd  i  ddyfod  ? 
Yn  wir,  yr  ydym  ni  yn  barod  i  feddwl  nad  yw  eu  coelbren  wedi 
disgyn  iddynt  mewn  lleoedd  mor  hyfryd,  yn  yr  ystyr  hwn.  Ac 
er  fod  llawer  o'r  difFyg  yn  cael  ei  wneyd  i  fynu  trwy  gyd-lafur 
yr  amrywiol  enwadau  crefyddol,  eto  nis  gallwn  lai  na  barnu  fod 
eisiau,  a  mawr  eisiau,  sefydlu  moddion  gwybodaeth  yn  eu  mysg 
— o  leiaf,  mewn  llawer  o  fanau — mewn  modd  mwy  cyflawn, 
cyson,  ac  effeithiol,  nag  o'r  blaen,  i'r  dyben  o'u  cadw  rhag  colli 
hen  iaith  eu  gwlad,  a  gwybodaeth  o  Dduw  eu  tadau. 

"  Mae  cryn  nifer  o'r  ymfudwyr  i'r  America  yn  dlodion,  ac  yn 
myned  drosodd  i  wlad  ag  sydd  yn  agoryd  llawer  o  ddrysau  ger 
bron  y  diwyd  i  ennill  y  byd.  Ac  y  mae  perygl  mawr  rhag  i'r 
manteision  i'w  geisio,  a'r  gobaith  o'i  gael,  godi  y  fath  awyddfryd 
yn  y  meddwl  am  dano,  a  pheri  y  fath  ymroddiad  i'w  negeseuau, 
nes  llwyr  annghofio  pethau  y  byd  a  ddaw.  Y  mae  prynu  ac 
arloesi  y  tyddyn,  codi  adeiladau  arno,  a'u  tynu  i  lawr  drachefn 
i  adeiladu  rhai  mwy,  a  lliaws  o  amcauion  cj'ffelyb,  yn  gweithio 
bellach  yn  y  galon,  ac  yn  gweithio  hefyd  yn  fwy  nerthol, 
oblegyd  eu  bod  wedi  cael  eu  cynnyrchu  ynddi  mor  ddisymwth, 


318  PEXXOD  VIII. 

a'u  bod  yn  cael  cu  cryfhau  gan  y  gol»aith  o'u  cyrhaedd3'd  a'u 
mwynhau.  Meddyliwch  hefyd  fod  djmion  yn  y  sefyllfa  hon 
mewn  lie  ag  y  mae  gweinidogaeth  nerthol  yr  efengyl  yn  brin,  a 
moddion  gras  yn  annghyson  ;  lie  na  chant  gyfleusdra,  hwyrach, 
heb  gerdded  llawer,  i  wrando  pregeth  un-waith  mewn  mis,  ie,  fe 
ddichon,  unwaith  yn  y  cliwarter  bhvyddyn !  Onid  yw  yn  dra 
pheryglus,  yn  y  fath  amgylchiadau,  i'r  g3''dwybod  fyned  i  gysgu, 
ac  i'r  meddwl  annghofio  Duw,  ac  naill  ai  ymroddi  i  drythyllwch 
a  gormodedd,  neu  ynte  ymgjmefino  a  chybydd-dod  a  daearoldeb  ? 
Os  aifF  ceisio  y  byd  yn  amcan,  y  mae*  yr  ymfudwr  yn  bur 
dueddol  o  fyned  i  grwydro  i  chwilio  am  y  lleoedd  mwyaf  man- 
teisiol  i'w  gael,  a'r  rhai  liyny  yn  ami  yvr  y  lleoedd  mwyaf  an- 
fanteisiol  o  ran  moddion  crefyddol. 

"Adroddai  un  hen  ^r  ei  brofiad  wrthym  ar  y  pen  hwn. 
Dywedai  ei  fod  j-n  meddwl  fod  yr  Arglwydd  yn  foddlon  iddo 
fyned  i'r  America,  ac  am  hyny  iddo  gael  mordaith  fer  a 
chysurus,  a  tharo  wrth  fferm  yn  union  ar  ei  ddyfodiad  i  Utica, 
— gallasai  gael  lease  ami  hefyd,  a  byw  yn  gysurus  yn  ymyl 
moddion  gras.  Ond  yr  oedd  y  fath  ysfa  ar  ei  feddwl  am  gael 
tir  iddo  ei  hun,  f el  y  ciliodd  i  berf edd  yr  anialwch.  '  Ac  mi  ces 
hi  yn  chwerw/  meddai;  'y  mae  yr  Arglwydd  yn  fy  fflangellu 
byth,  trwy  ei  ragluniaeth,  fy  nghydwybod,  a'r  wraig ;  ac  er  fod 
genyf  achos  i  ddiolch  am  fod  pethau  cystal  ag  y  maent,  eto,  y 
mae  lie  i  ofni  nad  ymedy  y  cleddj'f  am  t;^,  am  i  mi  ddiystyru 
moddion  gras.' 

"Dealled  y  darllenydd  ein  bod  yn  ysgrifenu  llawer  o'r 
sylwadau  uchod,  nid  yn  gymmaint  fel  darluniad  o'r  peth  ydyw 
ein  hanwyl  gyfeillion  yn  America,  ond  fel  darluniad  o  demtas- 
iynau  y  genedl  3-n  y  wlad.  Ac  O !  y  mae  miloedd  o'r  Cymry 
yno  yn  bresennol  yn  agored  i'r  temtasiynau  hyn  a'u  cytfelyb,  a 
channoedd  yn  myned  yno  yn  barhaus.  Ac  y  mae  y  moddion  i'w 
hachub  rhag  sja-thio  yn  ysglyfaeth  iddynt,  a  chael  eu  boddi  i 
ddinystr  a  cholledigaeth  drwyddynt,  yn  brinion,  yn  ddinerth,  ae 
yn  annigonol  iawn.  Mae  y  defaid,  liaws  o  honynt,  yn  America  ; 
ond  y  mae  y  bugeiliaid  yn  Nghymru.    Mae  y  plant  yn  America ; 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  319 

ond  y  mae  y  tadau  yn  Nghymru.  Mae  y  dysgyblion  amddifaid 
draw;  ond  y  mae  yr  athrawon  yma.  Mae  nifer  fawr  o'r 
; babanod  gwirion  wedi  myned  yno ;  ond  y  mae  yr  hen  fam,  ai 
;  bronau  llaethog,  gartref.  le,  y  mae  lliaws  o  aelodau  bychain  ein 
cynnulleidfaoedd  yn  awr  yn  ceisio  ymgorphori  yn  eglwysi  yn  y 
gorllewin  pell ;  ond  y  maent  yn  profi  en  bod  wedi  gadael  eii  barn, 
eu  doethineb,  a'u  doniau  gweinidogaethol,  ar  ol  yn  eu  hen  wlad ; 
ac  yn  yr  amddifadrwydd  hwn,  y  maent  hwy  yn  bresennol,  yn 
gorfod  cynnal  eu  cyfarfodydd  eglwysig  a'u  moddion  cyhoeddus, 
a  myned  trwy  bethau  dyrys  mewn  dysgyblaeth,  a  neillduo  en 
Gweinidogion  i'r  gwaith  mawr.  Mor  hawdd,  yn  y  fath  amgylch- 
iadau,  yw  i'r  athraw  cyfeiliornus  eu  hudo  a'u  Ilj^gru,  neu  i'r 
terfysgwr  cynhenus  eu  rhwygo,  a'u  gosod  i  gnoi  a  thraflyncu  eu 
gilydd.  Ac  os  dygwydd  i'r  balch  uchelgais  ddyfod  i'w  cymun- 
deb,  mae  yn  barod  i  gymmeryd  y  fantais  ar  eu  gwendid  i 
chwennych  y  blaen  yn  eu  plith,  a  phrysuro  i  fod  yn  fugail 
iddynt.  Fel  y  mae  yn  y  wlad  gyfleusderau  i  geisio  y  byd,  felly 
y  mae,  yn  ystad  blentynaidd  yr  eglwysi  bychain  hyn,  gyfleusdra 
i'r  balch  geisio  ei  hunan ;  nid  am  nad  oes  yma  wylwyr  ffydd- 
lon,  ond  am  fod  y  rhai  hyny  yn  ychydig  iawn  o  nifer,  ac  yn 
mhell  oddiwrth  eu  gilydd  ar  y  muriau.  Mae  galwad  mawr  yn 
bresennol  o  amryw  o'r  Sefydliadau  am  ryw  rai  i  lafurio  yn  eu 
mysg.  Ac  os  bydd  y  Methodistiaid  Calvinaidd  yn  fFurfio  Cym- 
deithas  Genhadol,  y  mae  ei  chwaer  fechan,  sydd  heb  fronau  iddi 
'  yn  nhir  y  Gorllewin,  yn  disgwyl  yn  awyddus  y  gwnant  y 
Sefydliadau  Cymreig,  sydd  yn  y  wlad  bono,  yn  rhan  o  faes 
eu  llafur." 

Y  mae  Mr.  Rees  yn  niwedd  ei  Adroddiad  o  hanes  y  Daith  yn 
America,  yn  rhoddi  rhestr  o  nifer  y  Capeli  a'r  aelodau,  yn  gystal 
ag  enwau  y  gweinidogion  a'r  pregethwyr,  a  berthynent  i'r 
Methodistiaid  Calvinaidd,  yn  yr  holl  wlad  y  pryd  hyny ;  yr  hon 
a  ddodir  genym  i  mewn  yma  er  mwyn  gweled  mor  fychan  a 
gwan  oedd  yr  Achos  y  pryd  hwnw ;  ac  erbyn  cymharu  y  Rhestr 
hon  ^'r  Adroddiad  a  geir  yn  y  Dyddiadur  am  y  flwyddyn 
bresennol  am  yr  America,  fe  welir  fod  cynnydd  dirfawr  wedi 


320  PENNOD   VIII. 

bod  ar  y  gwaith  yno,  er  adeg  ymweliad  Mr.  Rees  a  Mr.  Moses 
Parry  a  r  wlad.     Wele  y  rhestr : — 

Remsen,  un  Capel,  44  o  aelodau ;  Penycaerau,  1  Capel,  63  o 
aelodau ;    Penygraig,    1    Capel,   41    o   aelodau ;    French   Road, 

1  Capel,  35  o  aelodau ;  Capel  Nant,  1  Capel,  40  o  aelodau  ; 
Floyd,  1  Capel,  18  o  aelodau ;  Webster  Hill,  dim  Capel,  13  o 
aelodau ;  Boonville,  dim  Capel,  4  o  aelodau ;  Utica,  1  Capel,  110 
o  aelodau  ;  Palmyra,  1  Capel,  58  o  aelodau  ;  Welsh  Hills,  1  Capel, 
48   o   aelodau ;    Cincinnati,   1    Capel,   46    o   aelodau ;    Jackson, 

2  Gapel,  150  o  aelodau  ;  Pittsburgh,  1  Capel,  60  o  aelodau ; 
Ebensburgh,  dim  Capel,  13  o  aelodau ;  Pottsville,  2  Gapel,  25  o 
aelodau  ;  Carbondale,  1  Capel,  25  o  aelodau ;  a  New  York,  dim 
Capel,  53  o  aelodau,  yn  gwneuthur  holl  nifer  y  Capeli  yn  16,  a'r 
holl  aelodau  yn  746.  Y  Gweinidogion  a'r  Pregethwyr  a  enwir 
ydynt,  W.  T.  Williams,  Penycaerau ;  W.  G.  Pierce,  Capel  Xant ; 
Meredith  a  Davies,  Utica;  T.  Powell,  Palmyra;  W.  Parry, 
Welsh  Hills ;  Edward  Jones,  a  D.  Rosser,  Cincinnati ;  Robert 
Williams,  Jackson  ;  W.  Morgan,  Pittsburgh ;  D.  Lewis,  Ebens- 
burgh ;  J.  Davies,  Carbondale  ;  a  William  Rowlands,  New  York. 
Yr  holl  nifer  yn  13. 

Dyma  oedd  sefyllfa  Achos  y  Methodistiaid  yn  Unol  Daleithiau 
yr  America,  pan  ymwelodd  Mr.  Rees  a'r  wlad  bono,  yn  1839. 
Yn  ol  y  Dyddiadur  am  y  flwyddyn  1886,  fe  geir  fod  yno  yn  awr 
82  o  Weinidogion,  20  o  Bregethwyr,  a  133  o  eglwysi,  heb  gyfrif 
Cymmanfa  Pennsylvania,  am  yr  hon  ni  roddir  nifer  yr  eglwysi, 
ond  oeddent  yn  1884,  yn  20 ;  yn  gwneyd  rhifedi  yr  holl  eglwysi 
o  leiaf  yn  153.  Y  mae  y  gwaith,  y  mae  yn  amlwg,  wedi  cyn- 
nyddu  yno  yn  ddirfawr ;  ac  yr  ydym  yn  hyderu,  er  yr  holl  anfan- 
teision  y  mae  yn  agored  iddo,  o  herwydd  yr  iaith,  a'u  bod  mor 
wasgaredig  oddiwrth  eu  gilydd  mewn  gwlad  mor  eang,  mai 
parhau  i  fyned  rhagddo  a  wna  am  oesoedd  a  chenedlaethau 
lawer,  gan  wneyd  ei  ran  tuag  at  ddwj-n  yr  holl  Gyfandir  mawr, 
yn  y  Gorllewin,  yn  eiddo  hollol  i  Emmanuel. 

Nid  oes  genyni  ddim  manylion  am  eu  mordaith  gartref ;  cithr 
oddiwrth  y  Cofiant  i    Mr.  Moses  Parry,  a  ysgrifenwyd  gan  y 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  321 

diweddar  Barch.  John  Foiilkes,  yr  yJym  yn  gweled  iddynt  adael 
New  York,  Awst  25,  a  chael  "  mordaith  led  gysurus,  hyd  nes  y 
daethant  i  olwg  Pen  Caergybi — i  olwg  yr  hen  wlad  yr  hiraethent 
am  ei  gweled  unwaith  yn  rhagor,  pan  y  cyfododd  yn  ystorm  o 
wynt  mor  gryf,  nes  peri  i'r  cadben  ofni  myned  yn  mlaen ;  a 
gorchymynodd  i'r  llestr  gael  ei  throi  yn  ol,  a  i  '  thrwyn  i'r 
gwynt,'  £el  y  dywedir,  fel  yr  unig  foddion  i'w  diogelu.  Dy wedai 
Moses  Parry  yn  ami,  wrth  sun  am  y  tro,  na  allai  gymharu  y 
llestr  fawr  ar  y  pryd  hwn,  i  ddim  tebyeach  nag  i  gadach  sidan 
ysgafn  yn  ngheg  mastiff ;  codai  y  gwynt  y  llestr,  a  throai  hi  fel 
tegan,  y  iFordd  y  mynai.  Hawddach  dychymygu  na  desgrifio 
teimladau  y  ddau  frawd  ar  y  pryd.     Beth,  wedi  teithio  cynnifer 

0  filoedd  o  filltiroedd,  drwy  anhawsderau  aneirif,  dyfod  i  ymyl 
cartref  i  foddi !  Na :  ni  ellid  cynnwys  y  syniad  am  funud. 
Beth  oedd  i'w  wneyd  ?  Dim,  ond 'myned  i'w  hystafell,  a  chau 
eu  drws,'  ac  ymostwng  yn  ostyngedig  o  flaen  eu  Tad,  yr  hwn  y 
mae  y  gwynt  yn  ei  '  ddyrnau,'  i  erfyn  arno  ddyweyd  eilwaith 
wrtlio,  '  Gostega,  distawa,'  a  diammeu  iddynt  Iwyddo  hefyd  ; 
oblegyd  tra  yr  oeddynt  eto  yn  gweddi'o,  '  bu  tawelwch  mawr.' 
Pan  aethant  ar  y  bwrdd  i  edrych  pa  le  yr  oeddjait,  cawsant  eu 
hunain  bron  yn  ymyl  cartref  "  (Cofiant,  tudal.  22). 

j  Fe  fu  y  daith  hon  o  fendith  anmhrisiadwy  i  eglwysi  y 
Methodistiaid  yn  America ;  a  bu  yn  foddion  i  dynu  sylw  y 
Methodistiaid  yn  Nghymru,  yn  fwy  neillduol  nag  erioed  o'r 
blaen,  at  anghenion  eu  brodyr  yno,  ac  i'w  cymhell  i  fyned 
drosodd  a'u  cynnorthwyo  hwynt.     Mae  lliaws  mawr  o  frodyr  ar 

01  hyny  wedi  bod  yn  ymweled  a  hwynt ;  ond  y  mae  y  cyfleus- 
derau  teithio,  a  chysuron  y  lletyau,  erbyn  hyn  wedi  cynnyddu 
cymmaint,  fel  y  mae  taith  trwy  yr  America  yn  awr,  yn  beth 
tra  gwahanol   i'r   hyn   ydoedd   i'r   ddau   weinidog   Cymreig  a 

.aethant  gyntaf  ar  ymweliad  a  hi. 
X 


322  PENNOD  IX. 


PENNOD   IX. 

O'i  ddychwelia.d  o'r  America,  hyd  aflivyddiant  y  cais  arno  i 
adael  Liverpool ;— 1839— 1841. 

LlAWEXYDD  MAWR  o'i  DDYCmVELIAD — YMRODDIAD  XEWYDD  I'w 
WAITH  AC  YNI  NEWYDD  YN  EI  BREGETHU — CYMDEITHASFA 
Y  WYDDGEUG  "WEDI  EI  DDYCHWELIAD — CYFARFOD  MISOL 
WREXHAM — ADFYWIAD  CREFYDDOL  YN  KILSYTH,  YSGOTLAND 
— YMWELIAD  A'R  LLE — CYFARFOD  MISOL  Y  BALA,  1840 — 
ORDEIXIO  MR.  THOMAS  JONES  YNO  YN  GENHADWR  I  SOUTH 
AFFRICA — ADGOFION  O'R  CYFARFOD — CYSYLLTIAD  MR.  THOMAS 
JONES  A  CHYMDEITHAS  GENHADOL  LLUNDAIN  YN  GAEL  EI 
DORI — CRYNOAD  O  HANES  DECHREUAD  EIN  CYMDEITHAS 
GENHADOL  NI,  AR  WAHAN  ODDIWRTH  GYMDEITHAS  LLUNDAIN 
— CYMDEITHASFA  LLANFAIR — PENDER  FYNU  YNO,  YN  ERBYN 
MR.  REES,  CEFNOGI  SEFYDLU  CYMDEITHAS  O'R  EIDDOM  EIN 
HUNAIN — TEIMLADAU  CRYFION  DROS  AC  YN  ERBYN  —  Y 
DEHEUDIR  YN  DRA  HWYRFRYDIG  I  YMUNO — OEDIAD  AR  OL 
OEDIAD — LLWYDDO  O'R  DIWEDD  I  GAEL  YR  HOLL  GYFUNDEB 
YN  UN  YN  YR  ACHOS — MR.  REES  AR  OL  I'R  GYFUNDEB  BENDER- 
FYNU,  YN  NODEDIG  O  FFYDDLAWN  I'R  GYMDEITHAS — MYNED 
I  LUNDAIN  AM  DYMHOR  I  WASANAETHU  YR  ACHOS  YNO — 
MARWOLAETH  MAM  MRS.  REES  TRA  YR  YDOEDD  EFE  YNO — EI 
LYTHYR  ATI  HI  AR  YR  ACHLYSUR — LLYTHYR  AT  MR.  ROBERTS, 
AMLWCH — CYFARFOD  YN  Y  WYDDGRUG  GYDA  GOLWG  AR  YR 
YMRYSONAU  YN  SIR  FFLINT — LLYTHYR  ODDIWRTH  MR.  ELIAS 
AT  MR,  REES  YN  NGHYLCH  Y  CYFARFOD — MR.  REES  YN  CYM- 
MERYD  RHAN  ARBENIG,  AC  YN  ANMHLEIDIOL  A  THEG  HOLLOL, 
YN  YR  YMCHWILIAD  HWNW — Y  CYHUDDIADAU  BOB  UN  Y'N 
SYRTHIO  I'R  LLAWR — YR  YMCHWILIAD  YN  RHODDI  TERFi'N 
HOLLOL  AR  YR  YMRYSON — MR.  ELIAS  YN  MARW — TEIMLAD 
DWY8  TRWY  YR  HOLL  WLAD — CYMDEITHASFA  Y  BALA— 
CYMDEITHASFA  BANGOR — YMDDANGOSIAD  PETHAU  AR   Y   PRYD 


J 


H4NES   BY.WYD   HENEY   REES.  323 

YN  GYMYLOG  I'R  CYFUNDEB — TEIMLADAU  DEHEU  A  GOGLEDD 
YN  GROES  I'W  GILYDD  GYDA  GOLWG  AR  Y  GYMDEITHAS  GEN- 
HADOL  A'r  ATHROFA — Y  GOGLEDD  YN  PENDERFYNU  MYNED 
YN  MLAEN  YN  Y  BALA — SIR  FON  YN  ANNGHYTUNO — LLYTHYR 
MR.  CADWALADR  WILLIAMS  I  GYMDEITHASFA  RHUTHIN — 
PRYDER  YN  RHUTHIN  YN  YR  ACHOS^MR.  REES  AC  YSGRIF- 
ENYDD  Y  GYMDEITHASFA  YN  GAEL  EU  PENNODI  I'W  ATEB— 
Y  LLYTHYR  YN  ATEB  Y  DIBEN,  A  SIR  FON  YN  YMUNO  A'r 
SIROEDD  EREILL — MR.  REES  A  MR.  ROBERTS,  AMLWCH,  YN 
GENHADAU  DROS  Y  GOGLEDD  i'r  DEHEU — ^EU  TAITH  I 
LANDEILO  —  AWYDD  YMRYDDHAU  AR  MR.  REES  ODDI- 
WRTH  OFALON  A  LLAFUR  LIVERPOOL — CYFEILLION  YN  EI 
BERSWADIO  I  SYMMUD  I  DDYFFRYN  CLWYD — CYTUNO  YN 
RHY  FRYSIOG  I  GYMMERYD  LLE  YNO  A  MYNED  YNO  I  FYW 
— CYFEILLION  LIVERPOOL  YN  CYFFROI — LLYTHYR  ODDIWRTH- 
YNT  I  GYMDEITHASFA  DOLGELLEU — CYFEISTEDDFOD  YN  GAEL 
EI  BENNODI  1  EISTEDD  AR  YR  ACHOS — HWNW  YN  DYFOD  i'R 
PENDERFYNIAD  I'w  GYNGHORI  I  AROS  YN  LIVERPOOL— 
RHAGLUNIAETH  YN  YMDDANGOS  YN  PLEIDIO  HYNY — Y 
BWRIAD   I   SYMMUD   YN   CAEL   EI   RODDI   I   FYNU. 

NiD  rhaid  dywedyd  y  croesawyd  Mr.  Rees  yn  fawr  gan  yr 
eglwysi  a'r  cynnulleidfaoedd  yn  Liverpool,  ar  ei  ddychweliad  o'r 
America ;  ac  nid  bychan  oedd  y  llawenydd  trwy  holl  Gymru,  yn 
enwedig  yn  y  Gogledd,  wrth  glywed  ei  fod  ef  a'i  gyfaill,  wedi 
dyfod  yn  ol  yn  ddiogel  i'w  hen  wlad.  Ymaflodd  yntau,  ar 
unwaith,  yn  ei  lafur  gweinidogaethol  gydag  egni  adnewyddol,  a 
chyda  rhy w  ddwysder  teimlad,  a  ystyrid  hyd  yn  n6d  yn  f wy 
angerddol  nag  oedd  gyffredin  iddo  o'r  blaen.  Dywediad  vox, 
wrtliym  ni,  am  dano  oedd, — "Y  mae  yn  pregethu  yn  fwy 
ofnadwy  o  ddifrifol  nag  erioed."  Yn  nihen  ychydig  wythnosau 
wedi  ei  ddychweliad,  fe  gadwyd  cyfarfod  cyhoeddus  yn  hen 
Gapel  Bedford  Street,  jm  yr  hwn  y  rhoddodd  Adroddiad  nodedig 
o  ddyddorol,  a  thra  efFeithiol,  am  ei  daith  yn  America,  ac  am 
amgylchiadau  y  Cymry  yno.  Yr  oedd  y  mynediad  i  mewn  yn 
rhad,  ac  felly  yr  oedd  y  Capel  yn  orlawn.  Yr  oedd  y  dysgrifiad 
a  roddid  ganddo  o  angheniou  crefyddol  ein  cenedl,  yn  y  wlad  yr 


324  PENNOD  IX. 

ymwelsai  a  hi,  y  fath,  fel  yr  oedd  lliaws  yn  teimlo  nes  wylo 
wrth  wrandaw  arno ;  a  bu  ei  gyfarchiad  yn  destyn  cj^fFredin 
ymddyddan,  yn  mhlith  y  Cymry  yn  y  dref,  am  wythnosau. 
Aeth  i'r  Gymdeithasfa  Chwarterol  gjuitaf  wedi  ei  ddycliweliad, 
yr  hon  a  gynhelid  yn  y  Wyddgrug,  Hydref  1,  2,  3,  1839.  Yno 
fe  amlygwyd  teimladau  diolchgar  yr  holl  frawdoliaeth  i'r  Llyw- 
odraethwr  mawr,  am  yr  amddiffyn  a  fuasai  drosto  ef  a'i  gyfaill, 
ar  eu  teithiau  meithion  a  pheryglus ;  ac  am  eu  dwyn  adref  yn 
gwbl  ddiogel.  Yr  oedd  Mr.  Elias  yn  bresennol  yn  y  Gym- 
deithasfa hono,  ac  yn  datgan  ei  lawenydd  raawr  wrth  ei  gyfar- 
fod  wedi  cyrhaedd  adref  yn  ddiogel  a  chysurus.  Pregethodd 
Mr.  Rees  yn  y  Wyddgrug  am  ddau  ar  y  gloch,  gyda  dwysder  ac 
efieithioh'wydd  neillduol,  ar  "  Y  Perygl  o  adfeiliad  oddiwrth  yr 
Efengyl,"  yr  hon  a  geir  yn  y  drydedd  gyfrol  o'i  Bregethau, 
tudal.  237 — 254.  Yn  mhen  ychj-dig  wythnosau  ar  ol  hynj-,  yr 
oedd  yn  Nghyfarfod  Misol  Sir  Fflint,  yr  hwn  a  gynheKd  yn 
Xgwreesam.  Yno,  ar  gais  y  frawdohaeth,  yn  lie  pregethu  fel 
arfer  ar  y  noson  gyntaf,  fe  draddododd  yr  Araeth  a  roddasid 
ganddo  yn  Liverpool,  ar  ei  Daith  yn  America.  Xi  a  glywsom 
fod  effeithiau  hjTiod  i'r  adroddiad  yno,  fel  yn  Liverpool.  Xid 
oedd  darlithio  ar  wahanol  destynau  prin  wedi  dechreu  yn 
Nghymru  yn  y  dyddiau  hyny  ;  ac  onide,  y  mae  yn  ddiammeu  y 
cawsai  lawer  o  geisiadau  i  fyned  yma  a  thraw  trwy  y  wlad  i 
roddi  darlith  ar  America. 

Yn  ystod  y  mis  Tachwedd,  efe  a  aeth  ar  ymweliad  a  rhanau 
o  Scotland.  Nid  oedd  efe  erioed  wedi  bod  yno  cyn  Inny. 
Yr  oedd  son  mawr  wedi  myned,  trwy  3'r  holl  deyrnas,  am 
adfywiad  hynod  ar  grefydd  oedd  wedi  tori  allan  yn  Kilsyth, 
ftref  fechan  mewn  rhyw  ddeuddeng  milltir  i'r  Gogledd-ddwyrain 
o  Glasgow.  Yr  oedd  adfywiad  grymus  iawn  wedi  bod  yn  yr  un 
dref,  yn  1742,  agos  i  gan' mlynedd  cj'n  yr  un  prcscnnol ;  eithr 
ar  ol  hyny,  yr  oedd  crefydd  wedi  adfeilio  yn  ddirfawr  yno,  ar 
lie  wedi  myned  yn  nodedig  o  lygredig  ac  annuwiol.  Yn  awr  yr 
oedd  rhyw  bethau  rhyfedd  yn  cymmcryd  lie  yno ;  ncrthoodd  y 
nefoedd  yn  cael  eu  teimlo  er  argyhoeddiad  i  ugeiniau  a  chan- 


HANES   BYVVYD   HENRY    REES.  325 

noedd,  lliaws  mawr  yii  tori  allan  i  waeddi  am  eu  bywyd,  ac 
ereill  yn  gorfoleddu  yn  y  profiad  o  dangnefedd  yr  efengyl.  Yn 
eglwys  y  plwyf  yr  oedd  yr  adfywiad  yn  fwyaf  nerthol,  mewn 
rhan  trwy  weinidogaeth  y  Parch,  Mr.  Burns ;  eithr  yn  benaf 
trwy  bregethau  ei  fab,  oedd  3^  flwyddyn  hone  wedi  ei  awdurdodi 
i  bregethu,  ac  j^n  gwneyd  gwaith  efengylwi  yn  efFeithiol,  ond 
eto  heb  ei  neillduo  yn  hollol  i'r  weinidogaeth  ;  ond  a  ddaeth,  wedi 
hyny,  yn  adnabj^'ddus  iawn  fel  y  Parch.  William  Chalmers 
Burns,  y  Cenhadwr  enwog  i  China.  Wrth  glywed  am  beth  mor 
annghyffredin,  a  chyda  mesnr  o  awydd  am  gael  cyfranogi  eu 
hunain  o'r  un  peth,  fe  ddarfu  i'r  brodyr  yn  Nghyfarfod  Misol 
Liverpool,  annog  Mr.  Rees  i  fyned  i  ymweled  a'r  lie,  er  mwyn 
gweled  ei  hunan  yr  hyn  oedd  yn  cael  ei  wneyd  yno,  a  dwyn 
adroddiad  iddynt  hwy ;  a  chan  obeithio  hefyd  y  gallai  ddwyn 
rhyw  gymmaint  o'r  tan  sanctaidd  yn  ol  gydag  ef.  Felly  efe  a 
aeth  yno,  a  chyfaill  o  Liverpool  gydag  ef,  ac  hefyd  y  diweddar 
Barch.  John  Phillips,  y  pryd  hyny,  o  Dreffynnon.  Treuliasant  3' 
Sabhoth,  Tachwedd  17,  yn  Kilsyth.  Yr  oedd  yno  lawer  o  ddi- 
eithriaid,  fel  hwythau,  ac  yn  eu  plith  gryn  nifer  o  weinidogion, 
wedi  dj^fod  i  weled  yr  hj-n  ag  yr  oedd  cymmaint  o  son  am  dano. 
Gresyn  na  buasai  genym,  odditan  law  Mr.  Rees  ei  hunan,  ryw 
adroddiad  am  yr  ymweliad  hwn ;  ond  nid  oes  dim  o'r  fath  ar 
gael.  Ni  a'i  clywsom  ef,  pa  fodd  bynag,  fwy  nag  unwaith  yn 
cyfeirio  ato,  a  phob  amser  gyda  boddhad  mawr  o'r  hyn  a 
ddaethai  dan  ei  sylw ;  ac  yn  enwedig  o'r  cyfnewidiad  mawr  ac 
amlwg  oedd  i'w  ganfod,  fel  yr  adroddid  iddo  ef,  yn  ymddygiadau 
ugeiniau  a  channoedd  yn  y  dref,  yn  ganlynol  i'r  Adfywiad,  ac 
fel  fFrwyth  iddo.  Dywedid  wrtho  fod  meddwdod  j  lie,  ar  y 
pryd,  wedi  diflanu  braidd  yn  gwbl  trwy  rym  a  dylanwad  yr 
efengyl ;  a  bod  lliaws  o  deuluoedd  diweddi,  a  rhai  na  byddent 
b\^th  yn  myned  i  un  lie  o  addoliad,  yn  awr  ag  addoliad  teulu- 
aidd  yn  cael  ei  gynnal  yn  gyson  ynddynt ;  a'u  bod  hefj^d  j-n 
ymddangos  yn  ymdrechgar  a  fFyddlawn  yn  yr  ymarferiad  a  holl 
foddion  gras.  Y  tad  oedd  yn  pregethu  yn  yr  eglwys  y  Sabboth 
hwnw,  ac  nid  oedd  dim  neillduol  yn  y  bregeth  ;  pregeth  fechan 


326  PENNOD   IX. 

led  gyffreclin,  heb  dclim  etfeithiau  gweledig  ar  y  bobl.  "  Ond," 
meddai,  "  yr  oedd  yno  astudrwydd  a  difrif wch  mawr."  Ac  wedi 
eu  myned  allan  o'r  eglwys,  ac  o'l-  addoldai  ereill,  yr  oedd  yn  sylwi 
eu  bod  yn  ymddwyn  ar  hyd  yr  heolydd  gydar  fath  sobrwydd, 
fel  y  gallesid  tybied  nad  oedd  yno  neb  yn  meddwl  am  ddim  ond 
am  iachawdwriaeth  ei  enaid.  Yr  oedd  un  petli  yn  arbenig  wedi 
peri  iddo  e£  feddwl  yn  dda  am  yr  adfywiad  h-svnw,  sef,  fod 
crefyddwyr  wedi  cael  eu  deffro,  yn  £wy  nag  erioed,  i  ymdeimlo 
a'u  rhwymedigaethau  i  ymdrechu  am  gadwedigaeth  ereill.  Aeth 
Mr.  Rees  a'i  gyfaill,  a  Mr.  Phillips,  o  Kilsyth  i  Edinburgh.  Yno, 
fe  glywodd  Dr.  Chalmers  yn  traddodi  y  gyntaf  o'i  Ddarlithiau 
jDuwinyddol,  am  y  tymhor  hwnw,  yn  y  Brif-Athrofa.  Bu  hefyd 
yn  nghyfarfod  Henaduriaeth  yr  United  Presbyterians  a  gyn- 
ihelid  yn  Edinburgh  yr  wythnos  liono,  lie  y  cafodd  y  derbyniad 
mwyaf  croesawgar.  Adfywiad  crefyddol,  a  dyledswydd  crist- 
ionogion  gyd^  gol^^'g  amo,  oedd  y  pwnc  dan  sylw  yn  y  cyfarfod 
hwnw.  Bu  hefyd  mewn  cyfarfod  i'r  un  amcan,  mewn  cysyllt- 
iad  ar  eglwj'si  cynnuUeidfaol,  yn  y  ddinas  a'r  amgylchoedd. 
Dychwelodd  o  Scotland  yn  argyhoeddedig  fod  yno  waith  mawr 
yn  myned  yn  mlaen ;  ac  er  ei  fod,  hyd  yn  nod  y  pryd  hwnw,  fel 
y  daeth  yn  fwy  ar  ol  hyny,  yn  dra  annghefnogol  i,  ac  yn 
amheus  iawn  o  bob  math  o  gyffroadau  crefyddol  cynhyrfus,  yr 
oedd  yn  amlwg  oddiwrth  ei  bregethau  a'i  ymddyddanion,  yn 
ganlynol  i  hyn,  fod  yr  adfywiad  hwn  wedi  cydio  i  fesur  helaeth 
yn  ei  ysbryd  ef  ei  hunan. 

Nid  rhyw  lawer  sydd  genym  o'i  hanes  am  y  flwyddyn  1840, 
ond  y  gwyddom  ei  fod  yn  llawn  llafur  o'i  dechreu  i'w  diwedd  ;  a 
bod  rhai  o  symmudiadau  y  Cyfundeb  yn  ystod  y  flwyddj'n,  heb 
fod  yn  gwbl  gymmeradwy  ganddo,  ac  wedi  peri  peth  blinder 
iddo.  Yr  oedd  ar  ddydd  Mercher,  lonawr  1,  3'n  Nghyfarfod 
Misol  Sir  Feirionydd,  yr  hen  a  gynhelid  yn  y  Bala,  lie  hefyd  yr 
ordeiniwyd  Mr.  Thomas  Jones,  o  Berriew,  Sir  Drefaldwyu,  wedi 
hyny  o  Cassia,  yn  Genhadwr.  Yr  oedd  efe  yn  cael  ei  ordeinio, 
ar  y  dybiaeth  y  byddai  yn  myned  allan  mewn  eysylltiad  a 
Chymdeithas   Genhadol   Llundain ;    oblegyd    yr   ced<l    wedi    ei 


HANES    BYWVD    HENRY    REES.  327 

dderbyn  ganddi  hi  fel  Cenhadwr,  a  chyda  r  bwriad  iddo  fyncd 
i  lafurio  mewn  rhyw  gwr  neillduol  o  Ddeheudir  AfFrica.  Gan 
ein  bod  ni  yn  aros  yn  y  Bala  ar  y  pryd,  ac  yn  dygwydd  bod  yn 
bresennol  yn  y  Cyf arfod  hwnw,  dichon  na  byddai  yn  annyddorol 
i  ni  ddodi  i  mewn  yma  rai  o'n  Hadgofion  am  dano.  Yr  oedd 
nifer  mwy  nag  arferol  o  gyfeillion  Sir  Feirioiydd, — ac  yr  oedd 
hyny  cyn  ei  rhanu  yn  ddau  Gyfarfod  Misol, — wedi  dyfod  i'r 
Bala  i'r  Gyfarfod  hwnw ;  ac  yr  oedd  yno  amry w  wedi  dyfod  o 
rai  o'r  siroedd  ereill,  yn  enwedig  o  Sir  Ddinbych  a  Sir  Dref- 
aldwyn.  Yn  y  boreu,  am  saith  ar  y  gloch,  fe  gynhaliwyd 
cyfarfod  gweddio  ar  ran  y  brawd  ieuanc  oedd  i'w  neillduo  ;  yn 
yr  hwn  y  cymmerwyd  rhan  gan  Mr.  Robert  Griffith,  Dolgelleu ; 
Mr.  John  Williams,  Llecheiddior  (Llanfachraeth  y  pryd  hwnw) ; 
Mr.  David  Rees,  Capel  Garmon ;  a'r  hen  frawd,  Mr.  Lewis 
Morris.  Am  ddeg  ar  y  gloch  yr  oedd  y  cyfarfod  ordeinio. 
Dechreuwyd  gan  Mr.  Richard  Jones,  Llanfaircaereinion.  Lly w- 
I  yddwyd  y  Cyfarfod  gan  Mr.  Humphreys,  o'r  DyfFryn.  Wedi 
iddo  e£  roddi  adroddiad  cryno  ac  eglur  o  amcan  y  cyfarfod,  ac 
o'r  hyn  oedd  wedi  cael  ei  wneuthur  eisoes  gyda  golwg  ar  y 
brawd  oedd  i'w  neillduo,  a  gwneuthur  rhai  sylwadau  ar  bwysig- 
rwydd  y  gwasanaeth  oedd  i'w  gyflawni  y  boreu  hwnw, — fe 
alwodd  ar  Mr.  Hughes,  Liverpool,  i  holi  Mr.  Thomas  Jones  am 
ei  hanes  a'i  brofiad  crefyddol ;  ei  olygiadau  athrawiaethol ;  a'r 
ystyriaethau  a'i  cymhellent  at  y  gwaith  cenhadol ;  yr  hyn  a 
wnaeth  yn  ddoeth  ac  yn  fanwl,  eto  yn  dyner  iawn.  Wedi 
derbyn  atebion  boddlonol,  galwodd  y  Uywydd  ar  i'r  swyddogion 
oil,  yn  bregcthwyr  ac  yn  flaenoriaid,  sefyll  ar  eu  traed ;  ac  yna 
rhoddi  arwydd  trwy  godiad  deheulaw,  eu  bod  yn  ei  neillduo  i 
weinidogaeth  yr  ef engyl,  fel  Cenhadwr ;  yr  hyn  a  wnaethpwyd 
yn  y  modd  mwyaf  difrifol.  Yna  galwyd  ar  Mr.  Edwards  o'r 
;  Bala  (Dr.  Edwards  ar  ol  hyny),  i  weddio  ar  yr  achlysur. 
Dysgwylid  Mr.  Eiias  i  draddodi  y  Cyngor  i'r  Cenhadwr.  Yr 
oedd  wedi  addaw  dyfod,  os  gallai  mewn  un  modd.  Ac  er  ei  fod 
wedi  methu  myned  i'r  Gymdeithasfa  yn  Llanrwst,  yr  wythnos 
flaenorol,  oblegyd  ansawdd  ei  iechyd  a  gerwindra  y  tywydd,  ac 


328  PENNOD   IX. 

wedi  anfon  i'r  Bala  fod  yn  dra  annhel)yg,  o  herwydd  yr  un 
rhesymau,  y  gallai  ddyfod  i'r  cyfarfod  ordeiuio,  er  y  mawr 
ddymunai  fod  3-11  bresennol, — ac  os  tjTierai  yr  bin  yr  ymdrechai 
ddyfod.  Nid  oedd  yr  hin  wedi  tyneru  dim  ;  eto  ni  chymmerodd 
cyfeillion  y  Bala  y  rhybudd.  Eithr  wedi  ysgrifenu  ato  eihvaitb, 
ac  heb  gael  atebiad  i'r  llythyr  hwnw,  anturiasant  ei  gyhoeddi, 
y  Sabbotli  blaenorol,  fel  un  oedd  i  gymmeryd  rhan  arbenig  yn  y 
cyfarfod.  Ac  er  uad  oedd  wedi  dyfod  i'r  Bala  y  nos  Fawrtb, 
hyderid  ei  fod  wedi  cyrhaedd  i'r  Fronheulog,  ac  y  byddai  \-n 
brydlawn  yn  y  Bala  erbyn  y  cyfarfod  am  ddeg  drannoetb. 
Pa  fodd  bynnag,  gyda'r  Post  y  boreu  bwnw,  fe  dderbyniodd  Mr. 
Davies,  Fronheulog,  lythyr  oddiwrth  Mr.  Elias,  yn  ei  hysbysu 
fod  ei  iechyd  mor  wan,  fel  yn  ngwyneb  yr  hin  ar  y  pryd,  nas 
gallai  feddwl  am  ymgymmeryd  a'r  fath  daith,  ac  yn  datgan  ei 
ddymuniadau  goreu  ar  ran  y  cyfarfod.  Anfonodd  Mr.  Davies 
genad  yn  ddioed  i'r  Bala,  gan  orchymyn  iddo  brysuro  gydk  boll 
nerth  traed  y  ceftyl,  i  hj^sbysu  Mr.  Jacob  Jones  nad  oedd  Mr. 
Elias  yn  dyfod,  ac  y  byddai  raid  cael  rhyw  un  yn  ei  le  i 
draddodi  y  Cyngor.  Can  gynted  ag  y  cafodd  j-ntau  y 
genadwri,  ac  heb  gael  amser  i  ymgynghori  a  neb,  aeth  ar  ei 
union  i  dy  Miss  Jones,  Glan  Tryweryn,  lie  y  lletyai  Mr.  Hughes, 
i'w  hysbysu  o'r  amgylchiadau.  Dywedwyd  wrtho  nad  oedd  Mr. 
Hufhes  eto  wedi  dyfod  i  lawr,  od  oedd  wedi  codi.  Dywedodd 
yntau  y  byddai  raid  iddo  ef  gael  ei  weled, — hyd  yn  nod  yn  ei 
wely  ;  ac  felly  aeth  ato  i'r  ystafell  y  gorweddai  ynddi.  Myn- 
egodd  iddo  nad  oedd  Mr.  Elias  yn  dyfod,  ac  y  bj'ddai  raid  iddo 
ef  draddodi  y  Cyngor  ;  ac  heb  ychwanegu  dim,  aeth  ymaith  ar 
unwaith,  C3'n  i  Mr.  Hughes  gael  amser  i  roddi  atebiad  o  un  math 
iddo.  Ni  a  glywsom  Mr.  Hughes,  a  Mr.  Jacob  Jones,  yn  myned 
dros  yr  banes,  ar  wahanol  amserau.  Ac  felly,  mewn  tua  dwv* 
uwr  wedi  iddo  dderbyn  y  rhybudd  am  hyuy,  fe  alwyd  ar  Mr. 
Hughes  i  draddodi  y  Cyngor ;  yr  hyn  a  wnaeth  j-n  nodedig  o 
etteithiol,  oddiar  1  Tim.  vi.  11  :  "  Tydi,  gwr  Duw."  Dyma  y 
pryd  yr  arddangoswyd  un  o'r  profion  hynotaf  a  welsom  ni  yn 
neb  erioed  o  allu  siarad  gj'da  byr-fyfyr.     Nid  oedd  ond  tua  dwy 


HANES    PA'VVrD   HENRY   REES.  829 

awr,  fel  y  dywedasoni,  er  pan  y  cawsai  y  pregethwr  y  rhybudd 
y  dysgwylid  y  Cyngor  ganddo.  Eithr  iiid  oedd  wedi  cael  ond 
ychydig  o'r  ddwy  awr  lij^ny  i  feddwl  am  dano  ;  oblegj'd  yr  oedd 
wedi  bod  yn  cymmeryd  ei  foreu-bryd,  &c.,  cyn  dyfod  i'r  Capel. 
Yno  drachefn,  yr  oedd  y  rhan  benaf  o'r  hyn  a  gymmerasai  le 
eisoes  yn  y  cyfarfod,  wedi  disgyn  arno  ef ,  fel  un  oedd  wedi  bod 
yn  arholi  y  Cenhadwr ;  ac  yr  oedd  wedi  gw^neuthur  hyny 
gyda  r  fath  fanylder,  fel  pe  na  buasai  dim  arall  yn  ei  feddwl  ar 
y  pryd,  na  dim  arall  i'w  ddysgw^yl  oddiwrtho.  "  Fel  yr  oedd- 
wn,"  meddai  Mr.  Hughes  wrthym,  "  yn  clywed  s\vn  Mr.  Jacob 
Jones  yn  myned  i  lawr  y  grisiau,  fe  saethodd  y  geiriau  '  tydi, 

/gwr  Duw/  gyda  goleuni  a  nerth  mawr  i'm  meddwl ;  a  chyda 
hwynt  y  Cyngor,  y  fath  ag  ydoedd,  a  draddodais  y  boreu 
hwnw.  Yr  oeddwn  yn  teimlo  yn  hollol  hamddenol,  ac  yn  llawer 
mwy  dibryder  nag  y  bum  laweroedd  o  weithiau  pan  wedi  cael 
wythnosau  i  barotoi."  Y  mae  yn  resyn  mawr  na  buasai  y 
Cyngor  hwnw  ar  gael ;  eithr,  yn  anffodus,  nid  oedd  yno  neb  yn 
ysgrifenu  ar  y  pryd,  ac  ni  wnaed  hyny  gan  Mr.  Hughes  ei 
hunan.  Yr  oedd  yn  cymmeryd  y  dynodiad,  "  gwr  Duw,"  yn 
gosod  allan  swydd  y  Gweinidog ;  ei  waith ;  y  cymeriad  a  ddylai 
fod  yn  eiddo  iddo ;  yr  ysbryd  priodol  iddo  ;   y  cynnorthwyon  y 

)  gallai  ddysgwyl  am  danynt ;  ac  oddiwrth  bwy  yr  oedd  i 
obeithio  am  y  llwyddiant. 

Ar  ol  traddodiad  y  Cyngor,  a  phan  oedd  y  gynnulleidfa  yn  yr 
hwyl  oreu  i  wrando,  galwyd  ar  Mr.  Rees,  i  bregethu  ar  yr  Achos 
Ceuhadol ;  yr  hyn  a  wnaeth  oddiar  2  Cor.  x.  13 — 16.  Yr  oedd  y 
bregeth  hono,  yn  ddiammeu,  yn  un  o  brif  bregethau  ei  oes.     Y 

I  mae  yn  amheus  genym  ni,  beth  bynnag,  a  gly  wsom  ni  ef  erioed 
yn  fwy  gogoneddus.  Yr  oedd  y  bregeth  311  gyflawn  o  gyfoetli 
3'r  efengyl,  ac  yn  cael  ei  thraddodi  yn  hollol  yn  ei  hysbryd  hi. 
Y  mae  i'w  chael,  y  mae  yn  debyg,  fel  yr  oedd  w^edi  ei  hysgrifenu 
ganddo  ef,  yn  y  gyfrol  gyntaf  o'i  Bregethau,  tudal.  184 — 202. 
Ond  prin  y  gall  y  darllenydd  gael  un  drychfeddwl  oddiwrth  yr 
hyn  ydyw  yno,  o'r  hyn  ydoedd  yn  y  Bala  y  boreu  hwnw.  Y 
mae  Uiaws  mawr  o'r  pethau  ag  a  deimlid  yn  fwyaf  efFeithiol  pan 


330  PEXN'OD   IX. 

oedd  yn  cael  ei  thraddodi,  heb  braidd  un  cyfeiriad  atynt,  megis 
ag  y  mae  yn  y  gyfrol.  Yr  ydym  yn  cofio,  yn  neillduol,  fod  y 
darluniad  a  roddid  ganddo,  mewn  ffordd  o  aralleiriad  ar  yr 
unfed-bennod-ar-ddeg  o'r  Hebreaid,  o'r  gorchestion  a  wna  fiydd 
eto  trwy  yr  efengyl  gyda  golwg  ar  y  byd,  fel  ail-g}'flawniad  o 
orcliestion  y  patriarchiaid  a'r  duwiolion  gynt, — darluniad  ag 
oedd  yn  g^vefreiddio  yr  holl  gj-nnulleidfa,  ac  yn  amlwg  yn 
dylanwadu  yn  hynod  ar  y  pregetliwr  ei  hunan, — heb  briu  un 
cyfeiriad  ato  yn  y  bregeth  argrafiedig.  Eithr  megis  ag  y  mae, 
y  mae  yn  gyfansoddiad  ardderehog,  ac  yn  un  o'r  pethau  goreu, 
adnabyddus  i  ni,  ar  yr  Achos  Cenhadol.  Pregethwyd  drachefu, 
\  n  y  prydnawn  a'r  hwyr,  gan  Mr.  Hughes  a  Mr.  Rees,  a  brodyr 
ereill ;  ac  yr  oedd  yr  holl  ddiwrnod  yn  un  i'w  gofio  byth,  gan  y 
rhai  a  gawsant  y  fraint  o  fod  yn  bresennol  yn  yr  amrywiol 
gyfarfodydd. 

Yn  mhen  rhai  misoedd  ar  ol  hyn,  aeth  Mr.  Rees  i  Gymdeith- 
asfa  Chwarterol  Llanfaircaereinion,  yr  hon  a  gynhelid  ar  y 
dyddiau  Mawrth  a  Mercher,  Ebrill  28,  29,  1840.  Pregethodd 
yno  ar  y  maes  am  ddau  ar  y  gloch  ddydd  Mereher,  oddiar  2 

Petr  L  6  :   "  Ac  at  gj^mmedrolder dduwioldeb."     Ys- 

tyrid  y  bregeth  hono  yn  nodedig  o  gyfaddas  i  amgylchiadau 
lliaws  mawr  yn  ein  gwlad  ar  y  pryd.  Yr  oedd  dirwest,  yn  yr 
ystyr  o  Iwyr-ymattaliad  oddiwrth  ddiodydd  meddwol,  yn  uchel 
yn  Nghymru  erbyn  hyn ;  ac  nid  oedd  odid  neb  wedi  ymdrechu 
mwy  yn  mhlaid  yr  achos  na  Mr.  Rees.  Yr  oedd  yn  arfer 
areithio  yn  fynych  iawn  drosto  yn  Liverpool ;  a  bydilai  yn 
ami  yn  myned  i'r  Gwyliau  Dirwestol,  fel  y  gelwid  hwynt,  a 
gynhelid  yn  ngwahanol  barthau  y  dywysogaeth  ;  ac  yr  oedd  yu 
llawenychu  yn  fawr  yn  y  llwyddiant  hynod  oedd  wedi  bod  ar  y 
gwaith.  Yr  un  pryd,  nid  ydoedd  heb  ofni  rhag  fod  lliaws  yn  y 
wlad  yn  gorphwys  ar  ddiwygiad  allanol  oddiwrth  un  tfurf  ar 
lygredigaeth,  heb  aduewyddiad  calon  i  fyned  yn  ei  erbyn  yn 
mhob  flurf ;  ac  felly,  er  ymuno  a'r  Gymdeitha.s  Ddirwestol,  a 
theiralo  eiddigedd  mawr  drosti,  yu  parhau  yn  gwbl  amddifaid  o 
wir  grefydd,  ac  yn  gaethweision  mewn   gwirionedd  i    bechod 


nANES   BYWYD   HENRY   REES.  331 

Gan  ystyried  y  peiygl  yr  oedd  yn  canfod  lliaws  ynddo,  ei  amcan 
yn  y  bregeth  hono,  fel  gwyliedydd  ffyddlawn,  oedd  rhybuddio 
ei  wrandawwyr  rhagddo  ;  ac  yr  oedd  yn  gwneuthur  hyny  gyda 
goleuni,  a  nerth,  a  difrifoldeb  mawr.  Dangosai  ynddi,  yn  fanwl 
ac  yn  eglur,  y  berthynas  a  ddylai  fod  rhwng  cymmedroldeb  a 
duwioldeb;  a  bod  pob  diwygiad  yn  y  fuchedd  na  fyddo  yn 
cyfodi  oddiar,  ac  yn  ffrwyth  cyfnewidiad  ar  y  galon,  yn  gadael  y 
dyn  yn  ysglyfaeth  i  lygredigaeth  mewn  rhyw  ffurfiau  ereill,  ac 
yn  brawf  ei  fod  yn  aros,  o  ran  ei  berson,  yn  annghymmeradwy 
ger  bron  Duw,  a'i  gyfiwr  ysbrydol  yn  anniogel.  Buasem  yn 
hoffi  dyfynu  amrywiol  sylwadau  allan  o'r  bregeth  hon,  llawn 
mor  gyfaddas  i'r  dyddiau  presennol  ag  oeddent  i'r  adeg  y 
traddodwyd  hi  gyntaf;  ond  gan  fod  y  bregeth  i'w  chael  yn 
gyflawn,  megis  ag  yr  ysgrifenwyd  hi  gan  Mr.  Rees  ei  hunan,  yn 
yr  ail  gy frol  o'i  Bregethau,  tndal.  316 — 332,  yr  ydym  yn 
ymattal,  ac  yn  ymfoddloni  yn  unig  ar  gyfeirio  ein  darllen- 
wyr  ati. 

Erbyn  y  Gymdeithasfa  hon  yn  Llanfaircaereinion,  ac  wedi  y 
pryd  yr  ordeiniasid  Mr.  Thomas  Jones  fel  Cenhadwr  j-n  y  Bala, 
yr  oedd  ei  gysylltiad  ef  a  Chymdeithas  Genhadol  Llundain,  wedi 
darfod  yn  hollol,  ac  anfoddlonrwydd  dirfawr  wedi  ei  gynnyrchu 
yn  meddyliau  llaweroedd  yn  y  wlad  yn  erbyn  y  Gymdeithas 
hono,  Yr  oedd  cryn  anesmwythder  yn  wir,  er  ys  rhai  blynydd- 
oedd  cyn  hyn,  mewn  rhai  personau,  yn  nghylch  y  cysylltiad  oedd 
rhyngom  ni  fel  Cyfundeb  a  hi.  Yr  oedd  y  Dadleuon  Duwin- 
yddol,  a  fuasent  yn  cynhyrfu  y  wlad  am  ddeng  mlynedd  ar 
hugain,  wedi  achosi  teimladau  lied  anhyfryd,  mewn  llawer  o 
gymmydogaethau,  rhwng  y  Methodistiaid  a'r  Annibynwyr;  ac 
nid  oedd  y  dadleuon  diweddar  yn  nghylch  Natur  Eglwys,  ac 
Annibyniaeth  a  Henaduriaeth,  ag  oeddent  yn  awr  yn  berwi  y 
wlad,  wedi  gwellhau  dim  ar  y  teimladau  hyny.  Deallid  hefyd  fod 
lly wodraethiad  y  Gymdeithas,  erbyn  hyn,  braidd  yn  gwbl  yn  nwy- 
law  yr  Annibynwyr;  ac  er  fod  egwyddor  y  Gymdeithas  yn  parhau 
yn  hollol  rydd  gyda  golwg  ar  y  ffurf-lywodraeth  a  roddid  gan 
y  Cenhadon  i'r  eglwysi  a  sefydlid  ganddynt,  eto  yr  oedd  rhai 


832  PENNOD   IX.  « 

Annibynwyr  yn  cymmeryd  mantais,  oddiwrth  fod  y  mwyafrif  o 
aelodau  y  Cyfeisteddfod  o  honynt  h^Yy,  i  honi  mai  eu  Cym- 
deithas  hwy  yn  unig  ydoedd;  a  rhai  Methodistiaid  yn  cym- 
meryd yr  un  peth  hefyd  yn  rheswm  yn  ei  herbyn,  ac  i  ddadleu 
am  ymadael  a  hi.  Gyda  hyny,  ac  yn  dra  anfFodus,  yr  oedd  rhai 
ymgeiswyr  Cenhadol  o  bhth  y  Methodistiaid,  unwaith  ac  eil- 
waith,  wedi  eu  gwrthod  gan  y  Cyfeisteddfod ;  ac  er  yr  addefid 
yn  lied  gyffredin,  wedi  hyny,  nad  oeddent  wedi  methu  llawer 
gyda  golwg  ar  y  rhai  hyny,  eto  nid  oedd  eu  doethineb  yn  hawdd 
i'w  ganfod  gan  y  ll'iaws  ar  y  pryd ;  ac  yr  oedd  gwrthodiad  y 
naill  ar  ol  y  Hall,  yn  ymddangos  fel  yn  rhoddi  rhyw  gymmaint  o 
le,  i'r  rhai  a  geisient  achlysur  yn  erbyn  y  Gyradeithas,  i  dybied 
nad  oeddent  yn  cael  tegwch  hollol  oddiar  law  y  Cyfeisteddfod, 
ond  eu  bod  yn  cael  eu  troi  yn  ol  oblegyd  mai  Methodistiaid 
oeddynt ;  ac  y  niae  yn  ddrwg  genym  orf od  ychwanegu,  fod  rhai 
yn  mhlith  ein  brodyr  yr  Annibynwyr  yn  ymfFrostio,  hyd  yn  nod 
trwy  y  Wasg,  yn  y  gwrthodiad  o  honynt,  ac  yn  dy wedyd  fod  y 
Methodistiaid  yn  cael  eu  dysgu  yn  effeithiol  nad  eu  heiddo  hwy 
oedd  yr  awdurdod.  Heblaw  hyn,  y  mae  yn  ddyledus  i  ni  ddy- 
wedyd,  fod  cryn  nifer  yn  mhlith  y  Methodistiaid,  o'r  rhai  a 
deimlent  yn  gwbl  garedig  tuag  at  yr  hen  Gymdeithas,  ac  mor 
rydd  ag  y  gellir  dysgwyl  i  ddynion  yn  gyffredin  fod  oddiwrth 
bob  rhagfarn  enwadol,  eto  yn  teimlo  nad  oeddynt,  fel  Cyfundeb, 
yn  gwneuthur  o  lawer  yr  hyn  a  ddylasent,  ac  a  allasent,  tuag  at 
anfon  yr  efengyl  i'r  byd  yn  gyffredinol ;  ac  yn  rhyw  dybied,  pe 
buasai  ganddynt  Gymdeithas  o'r  eiddynt  eu  hunain,  y  buasent 
hwyrach  yn  ymdeimlo  yn  llawer  mwy  a  u  rhwymedigaethau,  ac 
yn  gwneuthur  llawer  iawn  mwy  tuag  at  yr  Achos  Cenhadol. 
Oddiar  yr  amrywiol  ystyriaethau  a'r  gwahanol  gjrmhelliadau 
hyn,  yr  oedd  rhai  Cyfarfodydd  Misol,  er  ys  amryw  flynyddoedd, 
wedi  cymmeryd  y  peth  i  fynu,  ac  wedi  gwneuthur  cynnygion  ar 
fod  i  ni  ffurfio  Gymdeithas  Genhadol  i  ni  ein  hunain.  Anfonwyd 
cenadwri  felly  o  Gyfarfod  Misol  Liverpool,  i  Gymdeithasfa 
Bangor,  1838 ;  ac  o  Gyfarfod  Misol  Sir  Drefaldwjm,  i  Gym- 
deithasfa Rhuthin,  Hydref  17,  18,  19,  yr  un   Hwyddyn.      Bu 


HANES  EYWYD  HENRY    REES.  333 

rhyw  gymmainfc  o  ymrlrafod  ar  y  mater  yn  y  C3andeithasfaoedd 
hyny ;  a  dadleu  brwd  iawn,  ac  heb  fod  yn  yr  ysbryd  goreu,  ar 
du  rhai  o'r  brodyr,  yn  Nghymdeithasfa  Bangor.  Yn  Nghym- 
deithasfa  Rhuthin,  fe  osodwyd  ar  y  Cyfarfodydd  Misol  ag  oedd- 
ent  heb  ddyfod  i  un  penderfyniad,  gymmeryd  yr  achos  drachefn 
i'w  hystyriaeth,  a  dyfod  a'u  llais  i  Gymdeithasfa  Llanrwst, 
Rhagfyr  26,  27,  1838,  gy da  golwg  ar  ffurfiad  Cymdeithas  i  ni 
ein  hunain.  Cafwyd  yn  Llanrwst,  fod  y  mwyafrif  o'r  Cyfarfod- 
ydd ]\Iisol  yn  anmharod  i  fyned  yn  nilaen  gyda,  Chymdeithas 
newydd ;  tra  y  deallwyd  hefyd  fod  nifer  mawr,  yn  yr  lioll 
Gyfarfodydd  Misol,  yn  gryf  dros  hyny.  Yr  oedd  rhai  yn  dadleu 
yn  wresog  yn  mhlaid  hyny  j-n  Llanrwst.  Eithr  yr  oedd 
ymlyniad  cryf  iawn  yn  y  gwyr  blaenaf  yn  y  Cyfundeb,  wrth 
yr  hen  Gymdeithas  yr  oeddent  wedi  bod  yn  llafurio  gyda 
hi  o'i  sefydliad  cyntaf;  ac  yr  oedd  eu  ffydd  yn  parhau  yn 
ddiysgog  yn  ngonestrwydd  a  doethineb  aelodau  ei  Chyfeistedd- 
fod,  er  yr  addefent  nad  oeddent,  fe  allai,  yn  deall  y  Cymry 
yn  llawn  cystal  ag  y  bnasai  yn  ddymunol.  Yr  oeddent,  o'r  tu 
arall,  yn  dra  amheus  a  allem  ni  fel  Cyfundeb,  ac  yn  yr  amgylch- 
iadau  yr  oeddem  ynddynt,  sicrhau  nifer  o  frodyr  cymhwys  i'w 
hanfon  allan  fel  Cenhadon ;  ac  yr  oeddent  yn  amheus  hefyd,  a 
allem  ni  gael  nifer  digonol  o  wyr  cymhwys  a  pharod  i  ym- 
gj^mmeryd  a'r  llafur  o  arolygu  ei  gweithrediadau  gartref.  Yr 
oeddent  yn  dadleu,  pa  fodd  bynnag,  am  i  ni  barhau  mewn  undeb 
a'r  hen  Gymdeithas,  hyd  nes  y  gwelid  pa  beth  a  ddeuai  o  Mr. 
Thomas  Jones,  yr  liwn  y  gwyddid  oedd  yn  y  Bala  yn  ymbarotoi 
i  fyned  allan  yn  Genhadwr ;  ac  yr  oeddent  yn  dysgwyl  yn  fawr 
y  byddai  iddo  ef  gael  ei  dderbyn  ganddi,  ac  yr  adferai  hyny 
deimlad  da  yn  y  Cyfundeb  yn  gyfiredinol  yn  ei  phlaid.  Ac  ar 
hyny  y  cytunwyd  yn  Llanrwst ;  fel  y  gadawwyd  y  mater  heb 
un  sylw  Cymdeithasfaol  arno,  ar  ol  hyny,  am  dros  flwyddyn. 
Yn  wir,  pan  y  daeth  yr  Achos  Cenhadol  ger  bron  yn  Nghym- 
deithasfa y  Bala  am  1839,  a  phan  y  gosodwyd  ar  Mr.  Edwards  a 
Mr.  Charles,  athrawon  Mr.  Thomas  Jones,  ei  gyflwyno  ef  fel 
ymgeisydd   i   Gymdeithas    Genhadol    Llundain,  nid    ydym    yn 


334  TEXNOD   IX. 

mecldwl,  o  leiaf  nid  oes  genym  ni  un  cof,  fod  neb,  hyd  yn  nod  o 
Sir  Drefaldwyn,  neu  o  Liverpool,  wedi  yngan  gair  am  i  ni  gael 
Cymdeithas  i  ni  ein  hunain.  Y  canlyniad  fu,  wedi  y  cyflwyniad 
hwnw  o  hono,  iddo  fyned  i  iynn  i  Lundain,  ymddangos  o 
flaen  y  Cyfeisteddfod,  a  chael  ei  dderbj'n  ganddynt  fel  Ymgeis- 
ydd.  Oblegyd  fod  y  tystiolaethau  meddygol  a  ddygasid  ganddo 
yn  mhell  o  fod  yn  foddhaol,  bu  y  cyfarwyddwyr  yn  liir  mewn 
petrusder  a  allent  ei  dderbj^n  o  gwbl ;  a  thrachefn  mewn  cryn 
betrusder,  gyda  golwg  ar  y  lie  y  buasai  yn  oreu  iddynt  ei 
ddanfon.  Yr  oedd  efe  ei  hunan,  yn  atebiad  i'r  gofyniad  argraff- 
edig  a  roddid  iddo,  fel  i  bob  ymgeisydd,  yn  nghylch  ei  iechyd, 
wedi  ysgrifenu,  "  I  have  often  been  afraid  that  I  vrould  be 
unable  to  live  in  a  sultry  climate."  Yr  oedd  hefyd  wedi  anfon 
y  dystiolaeth  ganlynol  oddiwrth  Mr.  Edward  Williams,  Surgeon, 
Bala,  am  ansawdd  ei  iechyd :  "  I  have  examined  Mr  Thomas 
Jones,  as  to  the  state  of  his  general  health,  and  his  ability  to 
withstand  the  effects  of  a  tropical  climate.  I  am  decidedly  of 
opinion  that  the  functions  of  his  liver  are  imperfectly  performed, 
and  that  a  hot  climate  would  have  the  tendency  to  increase  the 
disorder.  A  dry  climate  of  a  moderate  temperature,  would  be 
most  likely  to  be  congenial  to  his  constitution  and  state  of 
health."  Wedi  iddo  fyned  dan  archwiliad  gan  feddygon  awdur- 
dodedig  y  Gymdeithas  yn  Lhmdain,  Dr.  Conquest  a  Dr.  Darling, 
yr  oedd  Dr.  Conquest  yn  amheus  a  allai  ei  iechyd  ddal  yn  hir  yn 
un  He,  ac  felly  yn  tybied  yn  anmhriodol  ei  ddanfon  allan  o  gwbl ; 
tra  yr  oedd  Dr.  Darling  yn  tybied  y  gallai  fyw  yn  hwy  yn 
Xeheudir  Affrica  nag  yn  Lloegr,  Yr  oedd  y  naili  a'r  Hall  j'n 
hollol  wrthwynebol  iddo  fyned  i  India;  tra  nad  oedd  Dr. 
Conquest  mor  wrthwynebol  iddo  fyned  i  Ddeheudir  Affrica  ag 
ydoedd  iddo  fyned  i  India.  Felly  fe  benderfynwyd  ei  dderbyn 
yn  Genhadwr  i  fyned  i  Caffraria,  un  o'r  lleoedd  iachaf  yn 
iNeheudir  Affrica;  ac  yr  oedd  yntau  ei  hunan  ar  y  pryd,  y  mac 
yn  ddiammcu,  yn  cytuno  a  hyny.  Mewn  llythyr  a  ysgrifenwyd 
ganddo  at  Mr.  Davies,  Fronlieulog,  Tachwedd  2C,  1839,  efe  a 
ddy wed :    "  I  am  hnpp}"-  to  inform  you  that  I  am  now  accepted 


HANES   EYWYD   HENRY   REES.  335 

and  am  to  go  to  South  Africa  as  soon  as  I  can  be  ready.  I  have 
nothing  to  do  except  to  come  to  Wales  to  take  leave  of  my 
friends,  to  be  ordained,  &c.  Mr.  Arundel  will  write  to  Mr. 
Edwards  to  inform  him  of  the  decision  of  the  Directors."  Ac  yr 
cedd  y  derbyniad  o  hono  wedi  rhoddi  boddhad  mawr  i  gyfeillion 
y  Gymdeithas  trwy  yr  holl  Gyfundeb.  G\'elir  teimlad  Mr. 
Elias,  yr  hwn  yn  arbenig  y  gellir  edrych  arno  fel  yn  cj'nnrj^ch- 
ioli  y  rhai  hyny,  yn  y  dyfyniadau  canlynol  allan  o  ddau  lythyr 
o'i  eiddo:  "December  10,  1839.  I  am  glad  to  find  that  Thomas 
Jones  passed  so  well.  I  hope  health  will  be  given  him  beyond 
the  expectations  of  the  Directors ;  at  the  same  time  I  think  it 
wise  in  the  Directors  to  send  him  to  a  healthy  station  in  South 
Africa,  rather  than  to  India,  as  he  is  not  in  sound  health."  Eto : 
"December  26,  1839.  May  cur  young  friend  be  filled  with 
the  Spirit  of  God.  May  he  go  to  the  Heathen  with  the  fulness 
of  the  blessings  of  the  gospel.  Let  him  be  reconciled  to  the 
decision  of  the  Directors  in  sending  him  to  South  Africa.  If  the 
Lord  will  take  him  as  an  instrument  in  his  hand  to  save  an 
Hottentot,  it  will  be  no  less  a  privilege  than  to  be  the  means  of 
saving  an  Hindoo,  or  a  learned  Brahmin."  Teimlad  cyfielyb  a 
fiynai  yn  gyfFredinol.  A  phan  oedd  pawb  yn  teimlo  felly  yr 
'ordeiniwyd  ef  yn  y  Bala.  Eithr  yr  oedd  Mr.  Thomas  Jones  ei 
hunan,  o'r  dechreuad,  jm  Iwnod  o  anfoddlawn  i  fyned  i  AfFrica. 
Dywedai  fod  ei  feddwl  ef  wedi  ei  sefydlu  ar  y  Dwyrain, — 
India  neu  Burmah, — er  pan  y  meddyliasai  gyntaf  am  y  gwaith 
Cenhadol ;  ac  yr  oedd  yn  methu  dygymmod  a  r  syniad  o  fyned  i 
un  lie  arall.  Edrj^chai,  yn  wir,  ar  gael  ei  anfon  i  AfFrica  yn  fatli 
o  ddarostyngiad  personol  arno  ei  hunan ;  ac  yr  oedd  y  naill 
ddydd  ar  ol  y  Hall  yn  dyfod  yn  fwy  anfoddlawn  i'r  penderfyn- 
iad.  Ar  ol  ei  ordeiniad  yn  y  Bala,  efe  a  aeth  i  Sir  Drefaldwyn  ; 
ac  oddiyno  i  Liverpool.  Yn  Sir  Drefaldwyn,  fe  ddaeth  y 
meddwl  am  India  yn  gryf  iddo  drachefn ;  ac  fe  gyfarfu  a  Mr. 
Serph,  Meddyg  yn  y  Trallwm,  yr  hwn  oedd  wedi  bod  bob  amser 
yn  feddyg  i'w  deulu  ef,  a'r  hwn  mewn  llythyr  ar  ol  hyny  a 
sicrhai  iddo,  ei  fod  yn  hollol  iach,  a'i  fod  3m  un  llawer  mwy 


33G  PEICNOD    IX. 

cymhwys,  o  ran  ei  gyfansoddiad,  i  fyned  i  India  nag  ydoedd  i 
fyned  i  Aifrica.  Wedi  cyrhaedd  Liverpool,  g3^da  y  sicrhad  hwn 
am  ei  gymhwysder  o  ran  cyfansoddiad  i  fyned  i  India,  fe 
gafodd  ryw  fath  o  sicrhad  hefyd  gan  rai  o'r  cyfeillion  yno, — ag 
oeddent  wedi  Ijod  er  ys  blynyddoedd  yn  a'.vyddus  am  i  ni 
ymwahanu  oddiwrth  yr  hen  G3'mdeithas, — os  gwrthodai  y  Cyf- 
eisteddfod  yn  Llundain,  yn  ngwyneb  y  dystiolaeth  hono  o  eiddo 
i'».lr.  Serph,  ei  anfon  i  India,  y  gwnaent  hwy  yr  hyn  a  allent, 
er  fFurfio  Cymdeithas  i'w  anfon  ef  ;  ac  nad  oedd  un  amheuaeth 
na  chaent  laweroedd  yn  y  wlad  o'u  plaid.  Felly  efe  a  aeth  i 
fynu  i  Lundain.  Yn  ol  syniad  y  brodyr  yn  gyfFredin  yn' 
Nghymru,  yn  gystal  ag  yn  ol  s^'niad  cyfarwyddwyr  y  Gym- 
deithas  yno,  yr  oedd  yn  rayned  i  fynu  i  wneuthur  y  trefniadau 
angenrheidiol  gyda  golwg  ar  ei  fynediad  allan  i  Aifrica ;  eithr 
yr  oedd  efe,  mewn  gwirionedd,  yn  myned  i  fynu  gyda  meddwl 
hollol  wahanol.  Un  o'r  pethau  cyntaf  a  wnaeth  oedd  myned  i 
chwilio  am  feddyg  arall,  a'i  osod  ei  hunan  dan  archwiliad 
ganddo.  Ac  fe  aeth  at  un  o  brif  feddygon  Llundain,  ac  a 
gafodd  ganddo  y  dystiolaeth  ganlynol : — 

"  I  hereby  certify  that  I  have  examined  Thomas  Jones,  and  do 
not  discern  any  trace  of  organic  disease  in  any  organ  ;  neither 
do  I  discover  anything  about  him  that  would  induce  me  to 
disapprove  of  his  visiting  any  part  of  the  Globe.  L^pon  the 
whole,  however,  I  think  it  not  unlikely  that  he  would  fare 
best  in  a  warm  climate,  subject  of  course  to  all  the  ordinary 
perils  to  be  encountered  by  every  one  who  transports  him- 
self from  a  temperate  to  a  tropical  climate.  Signed,  John 
Addison,  M.D.,  Physician  and  Lecturer  at  Guy's  Hospital. 
January  24,  1840." 

Wedi  ei  arfogi  ar  tystiolaethau  hyn,  ac  yn  cacl  ei  gj-fncrthu 
gan  yr  hj^n  a  olygid  ganddo  ef  yn  addewid  gan  ryw  rai  yn 
Liverpool,  yr  anfonid  ef  yn  sicr  i  India,  efe  a  aeth  at  y  Cyf- 
eisteddfod,  ac  a  ddywedodd  wrthynt,  ei  fod  ef  wedi  gwncuthur 
ei  feddwl  i  fynu  mai  i  India  yr  ui  efe  yn  Genhadwr  ;  ac  os  no 
chai  fyned  i  India,  nad  ai  efe  allan  o  gwbl.     Er  iddynt  ymliw 


HANES  BYWYD   HENRY   EEES.  337 

ag  ef,  ei  fod  wedi  arwyddo  papur  yn  yr  hwn  yr  oedd  yn  ym- 
rwymo  myned  i'r  lie  a  bennodid  iddo  gan  y  cyfarwyddvvyr,  a 
cheisio  ei  argyhoeddi  fod  tystiolaethau  Meddygon  awdurdodedig 
y  Gymdeithas,  pe  na  buasai  dim  arall,  yn  ddigon  i'w  hattal  hwy 
rhag  ei  anfon  i  India,  ac  felly  nad  oedd  bosibl  iddynt  gydsynio 
a'i  gais — nid  oedd  dim  yn  tycio.  Y  canlyniad  a  fu,  iddynt  gyd- 
olygu,  fod  ei  gysylltiad  a  r  Gymdeithas  i  ddarfod.  Wele  y  pen- 
deriyniad  y  daetliant  iddo,  fel  y  mae  ar  lyfr  Cofnodau  y  Cyf- 
eisteddfod: — "That  as  Mr.  Thomas  Jones,  Missionaiy  Student 
from  Bala,  appointed  to  South  Africa,  has  refused  to  accept  the 
appointment,  and  the  Committee  with  the  Medical  opinions 
before  them,  do  not  feel  at  liberty  to  select  any  other  station, 
and  regarding  his  decision  as  equivalent  to  declining  the  service 
of  the  Society,  his  connection  with  the  Society  be  considered  as 
dissolved."  Nid  ydym  ni  yn  meddwl  fod  Mr.  Thomas  Jones  ei 
hunan  yn  dysgwyl  y  delai  i  hyn.  Yn  hytrach  yr  oedd  efe  yn 
tybied,  yr  edrychid  gan  y  cyfarwyddwyr  ar  gysylltiad  y  Meth- 
odistiaid  a  r  Gymdeithas  yn  beth  mor  bwysig,  fel  y  gwnelent 
unrhyw  beth  er  attal  iddo  gael  ei  dori ;  ac  yn  tybied  hefyd,  yr 
edrychent  ar  wrthod  ei  gais  ef,  yn  beth  a  allai  derfynu  yn  hyny ; 
ac  o'r  tu  arall,  er  y  cwbl  a  addewsid  iddo  gan  ryw  rai  yn 
Liverpool,  nid  oedd  mor  hyderus  y  byddent  yn  alluog  i 
gyflawni  yr  hyn  a  addawsent, — yn  enwedig  i  sefydlu  Gym- 
deithas a'i  hanfonai  ef  allan,  ac  a  fyddai  yn  alluog  i  sicrhau 
cynhaliaeth  iddo,  wedi  ei  fyned.  Y  mae  yn  awr  ger  ein  bron 
ddau  o'i  lythyrau,  yn  datgan  ei  sioniedigaeth  ;  ac  yn  un  o  honynt, 
y  mae  yn  bwrw  bai  y  "  gwrthodiad  "  o  hono,  fel  y  mae  efe  yn 
ei  alw,  ar  un  a  fuasai  i'n  gwybodaeth  ni,  am  yn  agos  i  dair 
blynedd,  yn  gymmwynaswr  caredig  iawn  iddo,  ac  un  oedd  wedi 
gwneuthur  mwy  na  neb  arall,  er  y  tystiolaethau  meddygol  an- 
ffafriol,  i  sicrhau  ei  dderbyniad  gan  y  Gymdeithas.  Pa  fodd 
bynnag,  yr  oedd  yn  gweled  fod  ei  gysylltiad  ar  Gymdeithas  jn 
awr  wedi  darfod,  ac  nad  oedd  gobaith  iddo  bellach,  ond  trwy 
gael  Gymdeithas  newydd ;  ac  er  cyrhaedd  yr  amcan  hwnw,  fe 

wnaeth  bob  ymdrech  i  adael  argraff  ar  feddwl  y  wlad,  mai  ei 
Y 


338  PENNOD  IX. 

wrthod  a  gawsai  gan  Gymdeithas  Llundain,  a  hyny  yn  y  modd 
mwyaf  dibris  a  diystyr.  Anf onodd  amryw  lythyrau  i  Liverpool, 
i  Sir  Drefaldwyn,  ac  i  leoedd  yma  a  thraw  yn  y  Siroedd  ereill, 
yn  gosod  y  wedd  hono  ar  yr  achos ;  ac  yn  datgan  ei  laweuydd 
o'i  fod  wedi  ei  ryddhau  o  afaelion  y  rhai  a  fynent  ei  gaethiwo, 
a'i  fod  yn.  gobeithio  y  byddai  i'r  hoU  Gyfundeb  ddyfod  allan  i 
ffurfio  Cymdeithas  newydd.  Y  mae  o'n  blaen  yn  awr  un  llythyr 
a  ysgrifenwyd  ganddo  yn  fuan  iawn, — yn  mhen  ychydig  oriau 
yn  wir, — wedi  iddo  fod  o  flaen  y  Cyf eisteddfod,  o'r  hwn  y 
rhoddwn  un  dyfyniad : — 

"  January  27,  1840. — I  have  been  discharged  by  the  directors 
without  any  ceremony  at  all.  They  seemed  to  be  glad  of  an 
opportunity  of  doing  so.  As  soon  as  I  told  them  of  my 
determination  to  offer  myself  as  a  Missionary  for  the  East 
Indies,  and  to  be  received  for  that  post  alone,  they  all  said  it 
was  what  they  wanted ;  and  said,  '  The  business  is  over.'  So  I 
was  discharged."  Aeth  i  lawr  yn  ddioed  i  Liverpool.  Wedi 
cyfarfod  a  rhai  cyfeillion  yno,  fe  grewyd  y  fath  deimlad  yn 
erbyn  Cymdeithas  Llundain,  fel  y  galwyd  cj^farfod  or  pregeth- 
wyr  a'r  blaenoriaid,  a'r  aelodau  mwyaf  blaenllaw,  perthynol  i'n 
hamrywiol  Gapeli  ni  yn  y  dref,  ar  nos  Wener,  lonawr  31,  1840, 
yn  vestry  Capel  Rose  Place,  i  dderbyn  adroddiad  ganddo  o'i 
wrthodiad  gan  Gymdeithas  Llundain,  ac  i  geisio  ystyried  pa 
beth  oedd  i'w  wneuthur  yn  ngwyneb  yr  amgylchiadau.  Yno,  y 
noswaith  hono,  fe  benderfynwyd  "  sefydlu  Cymdeithas  newydd, 
yn  eiddo  i  ni  ein  hunain,  dan  yr  enw, '  Y  Gymdeithas  Genhadol 
Gymreig,'  ar  yr  ammod  fod  Rheolau  y  Gymdeithas  yn  cael  eu 
cymmeradwyo  gan  y  Gymdeithasfa  Chwarterol ;  a  phenderfyn- 
wyd  hefyd,  os  ceid  caniatad  y  Gymdeithasfa,  anfon  Mr.  Thomas 
Jones  allan  yn  Geuhadwr  i  India,  ckn.  gvnted  ag  y  gellid." 
Anfonwyd  cylch-lythyrau  i  bob  parth  o  Ogledd  Cymru,  yn 
gystal  ag  i  Sir  Aberteifi,  os  nad  i  holl  Siroedd  y  Deheudir,  yn 
cymhell  y  Gymdeithas  newydd  hon  i  sylw  yr  cglwysi,  a'r  Cyfar- 
fodydd  Misol,  a,c  yn  gofyn  am  eu  cyd-wcithrcdiad.  Aeth  Mr. 
Thomas  Jones  i  amryw  fanau  yn  Sir  Drefaldwyu,  a  Siroedd 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  339 

ereill,  gan  adrocid  yr  hanes  yn  y  wedd  a  gymmerid  arno  ganddo 
ef ;  nes  cynnyrchu  teimlad  cryf  iawn,  braidd  yn  mhob  lie  yr  elai 
iddo,  yn  erbyn  Cymdeithas  Llundain.  Yr  oedd  lliaws  o  gyfeill- 
ion  y  Gymdeithas  bono  yn  ofnus  iawn  rhag  y  gwneid  niwed 
dirfawr  iddi  yn  y  wlad,  trwy  yr  ymosodiadau  hyn  ;  a  cban  eu 
bod  hwy  yn  credu  nad  oedd  yr  adroddiadau  a  roJdid,  am  y 
modd  y  torasid  cysylltiad  Mr.  Thomas  Jones  a  hi,  mewn  un 
modd  yn  hollol  gywir,  yr  oeddent  yn  teimlo  y  dylasai  y  Gym- 
deithas wneuthur  rhyw  fath  o  amddifFyniad  iddi  ei  hunan,  trwy 
roddi  adroddiad  teg  o'r  amgylchiadau.  Fe  wnaed  hyny,  mewn 
cylch-Iythyr  bychan  o  eiddo  Ysgrifenydd  y  Gymdeithas,  y  Parch. 
John  Arundel.  Yn  hwnw,  yn  mhlith  pethau  ereill,  y  mae  yn 
dywedyd  £el  y  canlyn  : — "  As  to  his  being  refused,  or  'discharged' 
as  he  calls  it,  his  separation  was  effected  entirely  by  his  own 
act ;  by  telling  me,  and  telling  the  Committee,  that  he  must  go 
to  India,  and  that  if  he  did  not  go  out  to  India  he  would  not  go 
out  at  all.  My  opinion  is,  that  Mr.  Jones  had  made  arrange- 
ments to  be  sent  out  by  other  friends  before  he  came  up  the  last 
time,  or  he  would  not  have  been  so  determined.  I  wish,  how- 
ever, that  it  may  appear,  after  all,  that  he  was  right,  and  that 
we  were  all  mistaken.  I  pray  that  he  may  be  the  honoured 
instrument  of  turning  many  from  the  worship  of  dumb  idols  to 
serve  the  living  and  the  true  God."  Ond  ni  pharodd  cyhoeddiad 
yr  amddifFyniad  hwn  braidd  ddim  lleihad  ar  y  gwrthwynebiad  a 
wneid  i'r  hen  Gymdeithas,  er  ei  fod  wedi  peri  i  gryn  lawer 
ammeu  unplygrwydd  hollol  Mr.  Thomas  Jones.  Yr  oedd  yr 
achos,  pa  fodd  bynnag,  yn  peri  cryn  lawer  o  gyfFro  braidd  yn 
mhob  Sir  yn  y  Gogledd,  a  theimladau  lied  anhyfryd  mewn  rhai 
manau.  Yr  oedd  yr  holl  ysgogiad  yn  erbyn  Cymdeithas 
Llundain  yn  gwbl  groes  i  feddwl  Mr.  Elias,  Mr.  Roberts, 
Amlwch,  ac  ereill  yn  y  Gogledd,  a'r  gwyr  blaenaf  agos  oil  yn 
'  Neheudir  Cymru.  Yr  oedd  Mr.  Rees  yn  hollol  o'r  un  feddwl ; 
ond  yr  oedd  efe,  o'r  dechreu,  yn  ofni  fod  y  fath  deimlad  wedi  ei 
gynnyrchu  yn  erbyn  Cymdeithas  Llundain,  fel  yr  ydoedd  yn 
amheus  a  fyddai  yn  bosibl  cael  y  Siroedd  i  gasglu  drachefn  ati 


340  PENNOD   IX. 

megis  cynt ;  tra  o'r  tu  arall,  yr  oedd  yn  ofni  na  allem  ni  byth 
Iwyddo  i  sefydlu  Cymdeithas  i  ni  ein  Imnain,  na  chael  rhai 
cymhwys  i  ofalu  am  dani,  gartref  nac  oddicartref.  Ac  yr  oedd, 
yn  neillduol,  erbyn  hyn,  yn  ofni  yn  fawr  am  ddoethineb  y 
brawd  ag  oedd  wedi  achlysuro  yr  hell  gyffro,  i'w  anfon  allan  i 
India  nac  i  un  lie  arall.  Yr  oedd  Mr.  Hughes,  Liverpool,  yn 
tueddu  i  fturfio  Cymdeithas  o'r  eiddom  ein  hunaiu,  ond  iddi  fod 
yn  Gymdeithas  wedi  ei  bwriadu  ar  gyfer  y  hjd ;  ac  felly  yn 
cymmeryd  i  mewn  y  maesydd  Cenhadol  yn  gaHrefol  yn  gystal  a 
thramor, — y  cwbl  dan  yr  un  arolygiaeth,  ac  yn  derbyn  eu  cyn- 
naliaeth  o'r  un  drysorfa.  Ond  er  yr  addefid  dymunoldeb  hyny, 
yr  oedd  teimlad  tra  chyffredinol  yn  ei  erbyn,  yn  benaf  oddiar  yr 
ystyriaeth  y  byddai  y  gwaith  a  ddisgynai  ar  y  fath  Gymdeithas, 
yn  ormod  i  unrhy w  Gyfeisteddfod  a  allasem  ni  gael  i'w  arolygii  ; 
heblaw  y  teimlid  y  byddai  y  fath  drefniad,  yn  peri  y myriad,  na 
buasai,  fe  ddichon,  yn  gwbl  foddlonol,  a  llywodraethiad  y  Cym- 
deithasau  Cartrefol,  a  berthynent  eisoes  i'r  De  a'r  Gogledd  ar 
wahan.  Dyma  sefyllfa  pethau  gyda  golwg  ar  yr  achos  hwu, 
pan  y  dygwyd  ef  i  sylw  yn  y  Gymdeithasfa  Chwarterol  yn 
Llanfair,  y  cyfeiriasom  ati  eisoes.  Yr  oedd  y  Gymdeithasfa 
bono  yn  cael  ei  chynnal  mewn  lie  nad  oedd  mewn  un  modd  j^n 
ganolog,  ac  hefyd  yn  y  Sir  ag  yr  oedd  Mr.  Thomas  Jones  yn 
perthyn  iddi,  a  Sir  ag  yr  oedd  rhai  personau  o'i  mewn,  er  ys 
rhai  blynyddoedd,  wedi  bod  3m  dra  anfoddlawn  i'r  cysylltiad 
oedd  rhyngom  ni  fel  Cyfundeb  a  Chymdeithas  Llundain.  Yr 
oedd  gwrthwynebwj'r  y  Gymdeithas  bono  wedi  dyfod  i'r  Gym- 
deithasfa yn  llu  mawr  o'r  amry wiol  Siroedd,  ac  yn  enwedig  o 
Liverpool ;  ac  yn  eu  plith,  ac  megis  un  a  gymmerodd  ran  arbenig 
mewndadleuynei  herbyn,  y  diweddar  Mr.  Richard  Williams,  awd- 
wr  y  "  Prefjethiur  ar  Giurandawr."  O'r  tu  arall,  nid  oedd  yno  ond 
ychydig  iawn  o'i  chyfeillion  hi,  na  neb  o  odid  ddim  dylanwad,  i 
•ddy wedyd  gair  drosti,  ond  Mr.  Rees  ei  hunan.  Yr  oedd  ei  sefyllfa 
yntau  yno  yn  mhell  o  fod  yn  un  ddymunol.  Yr  ydoedd,  o'i  ran  ei 
.hunan,  yn  gryf  dros  gadw  at  yr  hen  Gymdeithas  ag  yr  oeddem 
wedi  bod  o'r  dechreuad  mewn  undeb  a  hi,  ac  eto  jt  oedd  yn  ofni  fod 


HANES    BYWYD   HENRY   REES.  341 

y  fath  deimlad  wedi  ei  greu  yn  ein  plith  yn  ei  herbyn,  fel  yr 
oedd  yn  tybied  mai  prin  y  gallesid  dysgwyl  adfer,  o  leiaf  yn  y 
Gogledd,  yr  un  teimladau  da  tuag  ati  a  chynt.  Heblaw  hyny, 
yr  oedd  y  Gymdeithas  newydd  a  ddygid  yn  awr  i  gyd-y  igais  a 
hi,  wedi  ei  chychwyn  yn  y  dref  yr  oedd  efe  yn  byw  ynddi,  ac  o 
blith  aelodau  ei  Gyfarfod  Misol  e£  ei  hunan.  a'r  aelodau  hyny 
agos  oil  yn  bleidiol  iddi,  a  rhai  o  honynt  yn  dwyn  eiddigedd 
mawr  drosti.  Yr  oedd  yn  anhawdd  iawn  iddo  felly,  heb  beryglu 
teimladau  da,  siarad  yn  rhydd  ar  y  mater.  Ond  fe'i  profodd  ei 
hunan  yn  hollol  fFyddlawn  i'w  argyhoeddiadau.  Traethodd  ei 
feddwl  yn  eithaf  eglur,  yn  nghylch  ei  amheuon  ei  hunan  gyda 
golwg  ar  y  priodoldeb  o'n  bod  ni  yn  sefydlu  Gymdeithas  i  ni  ein 
hunain ;  ond  yr  hyn  y  dadleuai  drosto  yn  arbenig  oedd,  am 
beidio  dyfod  i  unrhyw  benderfyniad  fFurfiol  arno  ar  y  pryd, 
ond  ei  ohirio  hyd  Gymdeithasfa  Dinbych  yn  Mehefin;  ac  yn 
y  cyfamser,  anfon  at  frodyr  y  Deheudir  i  ddymuno  arnynt 
hwythau  gymmeryd  yr  achos  i'w  hystyriaeth  yn  eu  Gym- 
deithasfa hwy ;  a  bod  i  lais  y  De  a'r  Gogledd  ddyfod  i'r  Gym- 
manfa  Gorphoredig  oedd  i'w  chynnal  yn  Llanidloes  y  Gorphenaf 
canlynol,  i'w  benderfynu  os  gellid  yno;  fel,  os  oeddem  am 
symnnud,  y  gallemfi  symmud  yn  un  Cyfundeb  gydd'n  gilydd. 
Gallesid  meddwl  fod  pob  rheswm  a  threfn  yn  mhlaid  y  cynnyg- 
iad  a  wnelsid  gan  Mr.  Rees,  a'r  hyn  y  dadleuai  mor  ddoeth 
drosto.  Eithr  yr  oedd  y  teimlad  yn  rhedeg  mor  gryf  o'r  ochr 
arall,  fel  na  chafodd  ond  ychydig  iawn  i'w  bleidio.  Ennillodd 
Mr.  Richard  Williams  a'r  rhai  oeddent  gydag  ef  eu  hamcan  jai 
gwbl :  a  ''•  chaf wyd  arwydd,"  a  defnyddio  geiriau  Ysgrifenydd  y 
Gymdeithasfa,  "  fod  y  Gymdeithasfa  yn  dymuno  i'r  Corph  ym- 
ffurfio  yn  Gymdeithas  Genhadol ;  a  rhoddwyd  caniatad  i  gyfeill- 
ion  Liverpool  i  ddechreu  gweithredu  yn  Genhadol  yn  ol  eu 
rheolau  cynnygiedig,  ac  i  anfon  y  brawd  Thomas  Jones  fel 
Cenhadwr."  Yr  oedd  y  penderfyniad  hwn  yn  annghymmeradwy 
iawn  gan  Mr.  Rees,  nid  yn  unig  ynddo  ei  hunan,  ond  oblegyd  y 
dull  y  cariwyd  ef ;  "  yr  appeliadau  cynhyrf us  ac  annheg,"  yn  ol 
ci  eiriau  ef  ei  hunan,  "  a  wneid  at  ragfarnau  dynion,  a'r  brys 


342  PENNOD   IX. 

annghymedrol  a  ddangosid  i"w  bondcrfynu  mewn  lie,  ac  o  dan 
amgylchiadau,  a  olygid  y  mwyaf  manteisiol  er  cyrhaedd  eu 
hamcan  hwy,  gan  y  rhai  a  ddadleuent  drosto."  Nid  oedd 
ychwaitli  heb  ofni  rhag  iddo  beri  briw  i  deimladau  y  c^'feillion 
yn  y  Deheudir.  Yr  oedd  j-n  gwybod  fod  y  penderfyniad  i'w 
anfon  ef  a  Mr.  Moses  Parry,  fel  Cenhadon  i'r  America,  heb 
ymgynghori  dim  a  hwy,  wedi  achlysuro  yehydig  deimlad  eisoes 
yn  eu  mysg;  ac  yr  oedd  yn  ofni  rhag  i  benderfyniad  mor 
bwj'^sig  a  hwn,  o  eiddo  y  Gymdeithasfa,  heb  roddi  un  rhybudd 
iddynt  hwy  o  berthjmas  iddo,  wneuthur  mwy  o  niwed  fyth.  Ac 
er  fod  lliaws  mawr  yn  y  Deheudir,  yn  enwedig  yn  Sir  Aberteifi, 
mor  awyddus  ag  un  lie  yu  y  Gogledd  am  i  ni  gael  Cymdeithas  i 
ni  ein  hunain,  eto  nid  oes  un  amheuaeth,  pe  cymmerasid  y 
cynllun  y  dadleuid  drosto  gan  Mr.  Rees,  na  buasai  y  Gymdeithas 
wedi  ei  chydnabod  fel  eiddo  i'r  holl  Gyfundeb,  beth  bynnag 
ddwy  flynedd  yn  gynt  na'r  amser  y  gwnaed ;  heblaw  yr  attal- 
iasai  ryw  gj'-mmaint  o  deimladau  nas  gallasent  fod  yn  gwbl 
gysurus.  Nid  ein  lie  ni  yma  ydyw  rhoddi  banes  sefydliad 
y  Gymdeithas  yn  mhellach.  Digon  i  ni  ydyw  dj'wedyd  i'r 
achos  gael  ychjdig  sylw  yn  Nghymdeithasfa  Dinbj'ch,  Mehefin 
11,  12,  1840,  lie  yr  oedd  Mr.  Elias,  Mr.  Roberts,  Amlwch,  Mr. 
Rees,  ac  ereill  yn  bresennol ;  a  lie  y  caf wyd  annerchiad  gan  y 
Parch.  James  Sherman, — yn  dwyn  tystiolaeth  bendant  i  ffydd- 
londeb  hollol  Cyf eisteddfod  Cymdeithas  Genhadol  Llundain  i'w 
hegwyddorion  sylfaenol  hi ;  a'r  gwerth  mawr  a  roddid  ganddjmt 
ar  ein  perthynas  ni  fel  Cyfundeb  a  hi ;  ac  yr  erfyniai  yn  daer 
arnom  Ijeidio  meddwl  am  ymadael  byth  a  hi.  Daeth  y  peth 
i  sylw  y  Gymmanfa  Gorphoredig  3'n  Llanidloes,  Gorphenaf 
28,  29,  30,  31 ;  ac  Avedi  llawer  o  ymdrafod,  fe  benderfynwyd, — 
"  Fod  i  Ddirprwywyr  o  Siroedd  y  De  a'r  Gogledd,  gael  eu  dewis 
yn  y  Cymdeithasfaoedd  Chwarterol  nesaf,  i  ystyried  a  allwn  ni, 
fel  Corph  trwy  y  dywj-sogaeth,  a  threfydd  Lloegr,  ymffui-fio  a 
chj-d-weithredu  yn  Gymdeithas  Genhadol  Dramor,  a  bod  i'r  Dir- 
prwywyr  liyn  ymg^^nnull  mewn  rliyw  le  cyflcus,  rvw  adeg  o'r 
pryd  hwn  i'r  Nadolig."     Eithr  ni  ddygwyd  hyny  oddiamgylch  y 


HANES   BYVtYD    HENRY    EEES.  343 

pryd  liwnw.  Fe  benderfynw^'d  gan  y  Gogledd,  yn  Ngliym- 
deithasfa  Dolgelleu,  Hydref  21,  22,  1840,— y  Gymdeithasfa 
ddiweddaf  y  bu  Mr.  Elias  ynddi, — fod  Casgliad  Cenhadol  i'w 
wneuthur  yn  mhob  lie,  jm  egni'ol ;  a'i  fod  i  gael  ei  wneuthur 
inaill  ai  i'r  Gymdeithas  Gjanreig,  neu  i  Gymdeithas  Llundain,  yn 
'ol  dewisiad  y  gwahanol  leoedd.  Penderfynwyd  hefyd  fod 
Cyfarfod  Neillduol  i'w  gynnal  yn  Ninbych,  lonawr  4,  5,  1841,  i 
geisio  dyfod  i  benderfyniad  gyda  golwg  ar  yr  Achos  Cenhadol,  a 
bod  y  Siroedd,  yn  eu  C^^farfodydd  Misol,  i  ddewis  eu  cynnrych- 
iolwyr  i'r  Cyfarfod  hwnw.  Ymgynnullodd  y  brodyr,  yn 
Ninbych,  ar  yr  amser  a  nodasid  ;  a  phenderfynasant,  a  chym- 
raeryd  pob  peth  i  ystyriaeth,  mai  y  peth  goreu  oedd  i  ni  ffurfio 
CjTndeithas  Genliadol  i  ni  ein  hunain ;  fod  rhyw  le  pennodol  i 
fod  yn  gartrefle  iddi ;  a  bod  yr  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol  i 
ddewis  personau  o'u  plith  eu  hunain,  i  gyd-weithredu  ag  aelodau 
y  Cyfeisteddfod  Lleol  hwnw,  yn  mha  le  bynnag  y  b\'ddai. 
Cymmeradwywyd  y  penderfyniadau  hyn  yn  Nghymdeithasfa 
Abergele,  lonawr  7,  8,  y  d37"ddiau  canlynol  i'r  Cyfarfod  yn 
Ninbych ;  a  phenderfynwyd  anfon  llythyr,  gyda  dau  frawd  yn 
Genhadwyr,  i  Gymdeithasfa  Castellnedd,  Mawrth  31  ac  Ebrill 
1,  1841,  i  ofyn  eu  cyd-weithrediad  yn  y  Deheudir  ar  anturiaeth. 
sNodwyd  y  brodyr  Mr.  Moses  Parry,  Dinbych,  a  Mr.  Richard 
Williams,  Liverpool,  i  fyned  yno  fel  Cenhadon  dros  y  Gogledd. 
Er  nad  oedd  Mr.  Rees  yn  Abergele,  nac  yn  y  cyfarfod  y  dyddiau 
blaenorol  yn  Ninbych,  eto  fe  welir  na  wnaed  yn  Abergele,  er  fod 
Mr.  Richard  Williams  yn  Gadeirydd  yno,  ond  yr  hyn  oedd  yn 
cyfateb  agos  yn  hollol  i'r  hyn  a  gynnygiasid  gan  Mr.  Rees  yn 
Llanfair,  a'r  hyn  a  allasai  fod  wedi  ei  wneuthur  rai  misoedd  cyn 
hyny,  pe  cymmerasid  ei  gynllun  ef.  Y  mae  jn  ddrwg  genym 
ddywedj^d  mai  derbyniad  oeraidd  iawn  a  gafodd  yr  achos  yn 
Nghastellnedd.  Ni  chymmerodd  y  brodyr  yno  un  sylw  neill- 
duol o  hono,  heblaw  ei  gyflwyno  i'r  Gymmanfa  Gorphoredig  oedd 
i'w  chynnal  yn  Aberystwyth  y  mis  Awst  canlynol.  Yn  Aber- 
ystwyth, lie  yr  oedd  cynnrychiolwyr  o  Dde  a  Gogledd  yn 
bresennol,  fe  gytunwyd   ein  bod  i  f j^ned  rhagom  fel  Cyfundeb 


34-4  PENNOD   IX. 

gyda n  gilydd  gydar  gwaith  Cenhadol ;  ac  fe  gadarnhawyd  y 
penderfyniad  hwnw  yn  mhen  ychydig  ddyddiau  wedi  hyny,  yn 
Nghymdeithasfa  y  De  yn  Llangeitho.  Ond  nid  oedd  Siroedd  y 
Deheudir,  oddieithr  Sir  Aberteifi,  er  y  penderfyniadau  yn 
Aberystwyth  a  Llangeitho,  yn  ymddangcs  yn  tueddu  i  ddyfod 
allan  i  gynnorthwyo  y  Gymdeithas  trwy  Gasgliadau,  ac  yr  oedd 
hyny  yn  peri  gradd  o  bryder  yn  meddyliau  brodyr  y  Gogledd. 
Yn  Xghymdeithasfa  y  Wyddgrug  yn  nechreu  Mawrth,  1S42,  fe 
erfyniwyd  ar  Mr.  Rees  a  Mr.  Roberts,  Amlwch,  ymweled  a'r 
cyfeillion  yn  y  Deheu,  yn  eu  Cymdeithasfa  yn  Llandeilo,  i 
ddeisyf  aruynt  ddyfod  allan  yn  gryf  gydar  Gogledd  gyda'r 
Gymdeithas  Genhadol  oedd  newydd  ei  chychwyn.  Cawsant  yno 
y  derbyniad  mwyaf  croesawgar  ;  a  sicrhad  y  gallent  ddysgwyl 
yn  fuan  y  byddai  pob  rhwystr  wedi  ei  symmud,  ac  y  caent  hwy 
i  gydweithredu  yn  galonog  a  hwynt.  Erbyn  Cymdeithasfa  y 
Bala,  1843,  yr  oedd  yr  undeb  wedi  ei  orphen  yn  hollol ;  ac  er  y 
pryd  hwnw  y  mae  y  Gymdeithas,  yn  mhob  modd,  yn  eiddo  i'r 
holl  Gyfundeb.  Yr  ydym  wedi  myned  i'r  manylion  uchod  gyda 
golwg  ar  sefydliad  ein  Gymdeithas  Genhadol,  er  mwyn  dangos  y 
modd  y  gweithredai  Mr.  Rees  ar  yr  achlysur,  ac  er  rhoddi  cyfrif 
am,  ac  egluro  rhai  cyfeiriadau,  a  gawn,  fel  yr  awn  rhagom, 
mewn  ambell  lythyr  o'i  eiddo. 

Yr  oedd  efe  oddicartref  yn  Llundain,  ar  adeg  y  cyfarfod 
brwdfrydig  a  gynnaliwyd  yn  Nghapel  Rose  Place,  Tachwedd  4, 
1840,  i  ganu  yn  iach  i  Mr.  Thomas  Jones,  cyn  iddo  ymadael  am 
India.  Ar  un  olwg  yr  oedd  yn  dda  ganddo  hyny  ;  gan  ei  fod 
yn  teimlo  nas  gallasai  ei  gyfarcli  yn  hollol  fel  y  buasai  yn 
dymuno  ar  y  fath  adeg :  ac  eto  yr  oedd  yn  gobeithio  y  triiai 
pethau  allan  yn  well  nag  yr  oedd  efe  yn  ofni,  ac  yn  ceisio 
gweddio  am  hyny.  Yn  wir,  yr  oedd  efe, — fel  ei  gyfaill  a'i  gyd- 
weinidog,  Mr.  Hughes, — o'r  flwyddj-n  gyntaf  y  sefydlwyd  y 
Gymdeithas,  yn  cyfi*anu  at  ei  chynnorthwyo ;  ac  wedi  iddi 
dderbyn  cymmeradwyacth  y  Gymdeithasfa,  yn  Abergele,  buant 
eu  dau,  tra  y  cawsant  fyw,  yn  brif  gynghorwyr  ei  Chj-fcistedd- 
fod  ;   yn  cymmcryd  y  dyddordeb  mwyaf  3'n  ei  gweithrediadau  ; 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  345 

ac  mewn  rhai  amgylchiadau  tra  phoenus,  yn  cael  eu  galluogi  i 
arddangos  y  fath  onestrwydd  a  fFyddlondeb,  ac  ar  yr  un  pryd, 
y  fath  ddoethineb  a  tliynerwch,  ag  a  osodent  werth  anmhris- 
iadwy  ar  eu  gwasanaeth.  Mae  dyled  ein  Cyfundeb  i  Mr.  Rees 
yn  enwedig,  am  y  gwaith  a  wnaed  ganddo  yn  ei  berthynas  a'n 
Cymdeithas  Genhadol  y  fath,  fel  nad  oes  bosibl  ond  i  ychydig 
iawn  allu  ymdeimlo  yn  briodol  a'n  rhwymedigaeth  iddo  am 
dano :  oblegyd  gwaith  Cyf eisteddfod  ydoedd ;  gwaith  mewn 
congl,  ac  allan  o  olwg  y  byd  ;  gwaith  ag  yr  oedd  ef e  yn  ei  ddilyn 
yn  gyson,  er  mwyn  cadw  ei  feddwl  yn  gydnabyddus  ag  ef ; 
gwaith  a  llawer  o  anhawsderau  yn  fynych  mewm  cysylltiad  ag 
ef,  oblegyd  bod  maes  y  llafur  mor  bell,  ac  yn  enwedig  pan  y 
dygwyddai  i'r  Cenhadon  fod  yn  amrywio  yn  eu  golygiadau  a'u 
hadroddiadau ;  a  gwaith  a  gyflawnwyd  ganddo  ef  yn  fFyddlawn 
ac  yn  gydwybodol  am  dros  wyth  mlynedd  ar  hugain,  a  hyny 
heb  gael,  hyd  ag  yr  ydym  ni  yn  gwybod,  cymmaint  a  hatling 
erioed  gan  neb  yn  gydnabyddiaeth  am  ei  wasanaeth.  Ac  y  mae 
yn  ddrwg  genym  orfod  ychwanegu  am  y  Cenhadwr,  ag  y 
teimlid  cymmaint  drosto  ar  sefydliad  cyntaf  y  Gymdeithas,  mai 

if  cryn  flinder  a  gaf wyd  cyn  hir  oddiwrtho ;  ac  ar  ol  hir  oddef ,  y 
bu  raid,  yn  mhen  ychydig  gyda  plium'  mlynedd  wedi  iddo 
gyrhaedd  India,  tori  yn  gwbl  ei  gysyiltiad  a  hi ;  ac  yn  lied  fuan 
ar  ol  hyny,  fe  dderbyniwyd  y  newydd  pruddaidd  am  ei  farwol- 
aeth.  Eithr  er  ei  holl  w^endidau,  fe  wnaeth  lawer  o  waith,  a 
•gwaith   da,  yn  ddiammeu,  yn  Kassia.      Iddo  ef  yr  ydym   yn 

'ddyledus  am  dori  y  garw  ar  y  Bryniau  tywyll  hyny.  Efe  oedd 
yr  hwn  a  anrhydeddwyd  i  fod  yn  oiferyn  cyntaf  i  ddwyn  iaith 
y  trueiniaid  isel  ac  anwaraidd  yno  i  ffurf  ysgrifenedig,  ac  i 
gyfieithu  Efengyl  Matthew  o  leiaf  iddi.  Ac  er  y  rhaid  i  ni 
addef  fod  y  Gymdeithas  yn  sicr  wedi  ei  chychwyn  yn  rhy  fyr- 
bwyll,  ac  nid,  fe  ddichon,  ar  du  pawb  yn  y  teimladau  mwyaf 
dymunol ;  ac  iddi  gyfarfod,  fel  pob  Cymdeithas  arall,  a  llawer  o 
siomedigaethau,  a  rhai  o  honynt  yn  dra  gofidus ;  eto  yr  ydym 
wedi  cael  profion  boddlonol  lawer,  ac  yn  parhau  i'w  cael,  ei  bod, 
mewn    modd    arbenig,    wedi    bod    dan    nawdd   a   bendith   vr 


34G  PENXOD  IX. 

Anf'eidrol ;  ac  ag  ystyried  can  lleied  o  amser  sydd  er  pan  ei 
Refydlw3''d,  nifer  bychan  ei  Chenhadon,  a  chylch  cyfyng  maes  ei 
llafur,  ei  bod  wedi  ei  hanrhydeddu,  fe  ddichon,  a  chymmaint 
llwj'ddiant  ag  un  Gymdeithas  Genhadol  jn  yr  holl  fyd. 

Megis  ag  y  cryb-wyllasom  eisoes,  yr  oedd  JSIr.  Rees  yn  Xghym- 
deithasfa  Chwarterol  Dinbych,  Mehefin  11,  12,  1840,  lie  y 
pregethodd  gydag  eneinniad  annghyjffredin,  am  ddau  ar  y  gloch, 
ar  ol  Mr.  Edwards  o'r  Bala,  a  Mr.  Sherman  o  Lundain.  Dyma  y 
tro  cyntaf  i  Gymdeithasfa  Mehefin  adael  y  Bala;  ac  er  iddi 
ddychwel  yno  drachefn  am  ychydig  flynyddoedd,  eto,  er  tristweh 
i  laweroedd  o  Fethodistiaid  twym-galon,  yr  oedd  y  bwlch  wedi 
ei  wneyd ;  ac,  yn  raddol,  fe'i  symmudwyd  oddiyno  yn  hollol, 
oddieithr  ar  ei  thro,  fel  i  ryw  le  arall  jm  yr  amrywiol  Siroedd 
ag  y  trefner  hi  i  fj'ned  iddynt.  Yr  ydoedd  hefyd  yn  y  Gym- 
manfa  Gorphoredig  rhwng  Deheu  a  Gogledd,  a  gynhaliwj-d  yn 
Llanidloes,  Gorph.  28 — 31,  at  yr  hon  y  cyfeiriasom  eisoes,  lie  y 
pregethodd  ddwy  waith  ;  ac  jn  nghynnadleddau  yr  hon  j'r  oedd 
ef e  yn  cymmeryd  rhan  arbenig. 

Yn  y  Drysorfa  am  Gorphenaf,  1840,  tudal.  212 — 214,  yr  ydym 
yn  cael  3'sgrif  f echan  o'i  eiddo,  yn  cynnwys  Adolygiad  ar  l3'f ryn 
bychan  a  gyhoeddasid  gan  y  Parch.  John  Hughes,  Pontrobert, 
fel  Cofiant  am  y  Parchedigion  William  Jones,  Dol-y-fonddu,  ac 
Evan  Griffiths,  Meifod.  Yr  oedd  Mr.  Rees,  yn  yr  Adolygiad 
liwn,  yn  cael  cyfleusdra  i  dalu  gwarogaeth  i  gofladwriaeth  hen 
frodyr  ag  oeddent  anwyl  lawn  ganddo,  ac  y  buasai  am  flynydd- 
oedd yn  cyd-laf urio  o  fewn  cylch  yr  un  Cyfarf od  Misol  a  hwjTit ; 
ac  ar  yr  un  pryd  yr  oedd  yn  gallu  gwneuthur  ychydig  gym- 
mwynas  i  hen  frawd  ag  yr  oedd  bob  amser  yn  coleddu  meddyl- 
iau  uchel  am  dano,  ac  a  berchid  yn  neillduol  ganddo,  oblegyd  ei 
lafur  ei  hunan  gydar  efengj^l,  a'i  ymdrech  i  gadw  coftadwriaeth 
hen  frodyr  ereill  rliag  niyned  yn  gwbl  ar  ddifancoll.  Os  bj^dd 
ein  terfynau  yn  caniatau,  ni  a  ddodwn  yr  Adolygiad  hwn  i 
mewn  yn  ein  hattodiad. 

Erbyn  y  Sabboth,  Hydref  18,  y  flwyddyn  hon,  efe  a  aeth  i 
fynu  1  Lundain,  i  wasanaetlui  yr  Achos  Cymreig  yno,  lie  y  bu 


HANES   BYWYD'HENEY   REES.  347 

hyd  yu  agos  i  ddiwedd  y  flwyddyn ;  a  mawr  werthfawrogid  ei 

weinidogaeth  yno  y  pryd  hwn,  fel  yn  ei  holl  ymweliadau  a  r 

brif-ddinas,  gan  y  frawdoliaeth  yn  gyfFredinol.     Wedi  iddo  fod 

yno  am  rai  wythnosau,  ac  yn  lletya,  yn  ol  y  drefn  g\^fFredin  y 

pryd  hyny,  yn  nhy-  y  Capel,  ac  yn  teimlo  yn  dra  hiraethlawn 

am    ei   wraig   a'i  blentyn,  fe  ddarfu  i'r  diweddar  Mr.  Griffith 

Davies,  oedd  yn  byw  y  pryd  hyny  yn  Palmer  Terrace,  HoUowaj^, 

ei  gymhell  yn  daer,  i'w  hannog  hwy  i  ddyfod  i  fynu  ar  ei  ol,  ac 

iddynt  hwy  ac  yntau  wneyd  eu  cartref  yn  ei  d^  ef,  hyd  nes  y 

byddai  tymhor  ei  wasanaeth  yn  Llundain  ar  ben.     Yr  oedd  Mr. 

Rees   wedi   ysgrifenu  at  ei  briod,  yn  ei  hannog  i  dderbyn  y 

gwahoddiad  a  dyf od  i  fynu  ato,  ac  yn  rlioddi  amry w  gyf arwydd- 

iadau  a  gocheliadau  iddi  gy da  golwg  ar  y  daith, — ond  heb  bostio 

y  llythyr, — pan  y  derbyniodd  y  newydd  annisgwyliadwy  oddi- 

wrth  Mrs.  Rees,  yn  ei  hysbysu  fod  ei  mham  wedi  marvv.     Ac 

felly,  gyda  r  hyn  a  ysgrifenasai  eisoes,  efe  a  ysgrifenodd  lythyr 

arall  fel  y  canlj-n  : — 

"November  16,  1840. 

"  Your  note  came  this  moment  informing  me  of  the  death  of 
"  your  dear  mother.  Well,  I  have  nothing  to  say.  May  the  Lord 
"  in  his  great  goodness  bless  this  event  to  us  all.  I  hope  that 
"  the  trust  of  her  soul  was  upon  Christ,  and  that  she  has  been 
"  eternally  delivered  by  Him.  Then  there  is  nothing  to  be 
"  lamented  in  the  circumstance ;  better,  much  better,  to  be  with 
"  Him,  than  to  be  toiling  much  longer  in  the  world,  mewn 
"  nychdod  a  gwendid.  If  we  ought  not  to  rejoice,  we  ought 
"  certainly  not  to  weep,  as  those  without  hope.  But  submission, 
''  devotion,  patience,  silence,  prayer,  and  much  exertion  with  our 
"  own  obstinate  spirits  to  get  them  into  a  frame  corresponding 
"  with  the  present  dispensation  of  Divine  Providence,  is  our 
"  duty.  Fel  na  b'o  i  ni  ar  y  naill  law  ddirmygu  cerydd  yr 
"  Arglwydd,  nac  ar  y  Hall  ymollwng  tan  ei  law.  Go  to  Him,  my 
"  dear  Mary ;  thank  Him  for  all  his  goodness  to  your  mother ; 
"  resign  her  thankfully  to  his  hand.  If  the  circumstances  bring 
"  any  sinful  frame  to  your  recollection  at  any  time,  go  to  Him ; 


/^. 


»» 


348  PENNOD  IX. 

"confess,  weep,  repent,  never  yield  until  you  get  some  proof  of 
"forgiveness.  If  you  think  the  intelligence  has  not  produced 
"  the  effect  it  ought  in  your  spirit,  wrestle  with  it,  speak  no 
"  peace  to  it,  until  you  get  thoroughly  into  a  right  frame.  Oh  ! 
"  make  heartwork  of  it ;  never  yield  to  its  obstinacy.  I  shall 
"  help  by  my  poor  prayers. 

"  Whether  this  will  stop  you  from  coming  here,  I  do  not  know. 
"I  certainly  prayed  that  the  Lord  in  His  providence  might 
"  prevent  your  coming,  if  it  were  His  will  for  you  to  remain  at 
"  home.  Whether  His  will  is  made  known  by  this,  I  am  not  yet 
"  sure ;  in  some  respects,  a  little  change  is  still  more  needful. 
j"  Consult  prudence,  consult  circumstances,  consult  feelings, 
'/'consult  a  few  judicious  friends;  but  depend  on  none  of  them, 
I"  but  consult,  above  all,  the  throne  of  grace.  Our  Lord  can  enter 
"  into  your  very  feelings  and  spirit,  and  turn  them  either  against 
"  coming  or  otherwise,  and  that  with  a  kind  of  calmness,  sub- 
"  mission,  quietude,  left  upon  your  mind  as  will  enable  you  to  say, 
" '  I  think  this  or  that  is  the  will  of  the  Lord  in  the  matter.' " 

Mewu  llythyr  arall  a  ysgrifenodd  at  ei  anwyl  wraig  o  Lundain 
y  pryd  hwn,  ryw  bythefnos  yn  ddiweddarach  na'r  un  blaenorol, 
ni  a'i  cawn  yn  cwyno  yn  drwm  gan  lygredigaeth  ei  galon,  ac  yn 
dylieu  am  burdeb : 

"  London,  November  30th. 

"  I  have  nothing  particular  to  communicate.  To  write  on 
"  religious  subjects  in  a  dead  lukewarm  frame,  is  unwortlij'  of 
"  their  greatness  and  goodness.  Such  a  Saviour  as  Jesus  Christ 
"  deserves  the  first-fruit  of  our  affections.  Why  is  my  pen 
"  obliged  to  stop  so  often  without  anything  to  write  about  Him  ? 
"  Alas !  my  heart  is  not  in  that  blessed  frame  described  by  the 
"  Psalmist,  Psalm  xlv.  1.,  '  boiling  up  a  good  matter.'  Oh  that 
"  the  things  of  Jesus  Christ  were  a  '  good  matter '  to  our 
"affections,  until  they  become  heavenly  by  being  filled  with 
I"  heavenly  things.  Everything  has  a  deadening  influence  on  vay 
"  affections.  Longing  for  home  will  deaden  them.  Indisposition 
"  of  body — a  good  meal — and  especially,  the  mind  ck\aving  for  a 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  349 

"  short  time  to  any  forbidden  object,  will  so  corrupt  thorn,  that 
'•  they  have  no  taste  for  spiritual  things,  and  feel  no  delight  in 
'•  Jesus  Christ.  How  inexhaustible  is  the  corruption  of  nature  ! 
'•'  What  vain  foolish  things  issue  out  of  it,  and  how  endlessly  !  I 
"  know  my  heart  could  continue  its  wanderings  from  God  to  all 
"  eternity  if  left  alone.  I  do  not  know  whether  '^here  is  a  new 
"  principle  implanted  in  it  or  not,  to  counteract  all  this  evil ;  but ! 
"there  is  something  that  srrioves  over  it,  that  groans  under  it, 
"  that  is  dissatisfied  with  it,  and  pants  to  be  free." 

Tra  yn  Llundain  y  tro  hwn,  fe  anfonodd  y  llythyr  caulynol  at 
ei  gyfaill  ffyddlawn,  y  Parch.  William  Roberts,  Amlwch.  Y 
mae  yn  resyn  dirfawr  na  buasai  yr  boll  lythyrau  rhyngddynt 
hwy  a'u  gilydd  ar  gael.  Ni  bu  odid  ddau  erioed  mwy  hofF  o'u 
gilydd  na  mwy  rhydd  ar  eu  gilydd,  ac  ar  yr  un  pryd  yn  teimlo 
y  parch  mwyaf  y  naill  i'r  Hall : — 

"  Llundain,  Tachwedd  25,  1840. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Dymnnech  lythyr  oddiwrthyf  yn  ystod  7'  *^ 
"  yr  amser  yr  aroswn  yn  Llundain.  Ac  os  boddlonwch  ar  un 
'■'  cyffredin,  heb  gymmeryd  dim  llafur  i  chwilio  am  fater,  nac  am 
"  eiriau,  ond  rhai  nesaf  i  law,  mi  a'ch  anrhegaf  ag  un  felly  y 
"  boreu  hwn.  Yr  ydwyf  yn  rhy  ddiffygiol  o  gorph  a  meddwl  i 
"  gymmeryd  dim  llafur. 

"  Mae  pob  peth  yn  heddychol  yn  Jewin  Crescent  yn  bresennol ; 
"  ond  yr  ydwyf  yn  meddwl  fod  effeithiau  yr  annghydfod  a  f u 
'■'yn   parhau   eto  mewn  oerfelgarwch  a  diffyg  eariad  brawdol. 

'•'  Mae  dirwest  hefyd  yn  parhau  yn  isel Byddaf  weitli- 

'•'  iau  yn  teimlo  yn  ddigofus  iawn  at  ddynion  o'r  fath  yma ;  mae 
'"  yn  anhawdd  peidio  meddwl  nad  ydynt  dan  ly wodraeth  blysiau 
'■'  anifeilaidd.  Beth  sydd  yn  gosod  mwy  o  sarhad  ar  ddyn  na'i 
"  weled  yn  sefyll  mor  gadarn  dros  ei  fol  a  thros  ei  ffydd,  ac  yn 
'•'  gwneyd  y  fath  bwnc  a  pha  beth  a  fwyty  ac  a  yf  yn  gymmuint 
"  iddo,  f el  pe  na  wyddai  mwy  na'r  mochyn  am  bleserau  uwch  na 
"  llowcio,  gwancio,  a  thraflyncu.  Y  mae  dynion  o  feddyliau 
"  athrylithgar  a  thoimladau  coeth,  meddant  hwy,  yn  ei  brofi  yn 


350  PENNOD   IX. 

"fath  o  ddiraJJiacT  arnynt  orfod  cyflawni  ac  ateb  i  ahvadau 
"  angenrheidiau  natur,  ac  yu  teimlo  fod  yn  rhaid  iddynt  wrth 
"ras  i  ymostwng  i  ewyllys  eu  Creawdwr,  mewn  bwyta,  yfed, 
"cysgu,  a'r  cyffelyb,  o  herwydd  eu  bod  fn  bethau  gymmaint 
"tslaw  eu  hurddas  fel  perchenogion  meddyliau,  ac  felly  yn 
'•'  alluog  i  bleserau  annhraethol  uwch  eu  natur.  Mae  yn  resyn, 
"ynte,  i  Gristion,  yv  hwn  yn  unig  a  wyr  am  brif  bleserau 
'•'  meddwl,  fod  mor  gaeth  i'w  flys  a'i  f oethau  a  phe  na  wyddai 
"  am  fwyniant  uwch. 

"  Ond,  wedi'r  cwbl,  wrth  3-styried  mor  gyfFredin  ac  mor  hir  y 
"  bu  y  pethau  meddwol  mewn  ymarferiad,  ac  mor  swynol  yw  eu 
"  heffeithiau  ar  y  cyfansoddiad  dynol,  a  chyhyd  y  buom  oil  yn 
"priodoli  yr  holl  ddrwg  i'r  camarferion  a'r  gormodedd,  nid 
"  rhyf edd  ydy w  fod  ami  un  yn  anhawdd  eu  hargyhoeddi ;  ac  nid 
"  oes  dim  yn  well,  mae  yn  debj^g,  nag  arfer  pwyll,  tynerwcb,  ac 
"  araf wch,  ac  cto  ymroddiad  di-ildio,  i'w  hennill  a'u  dychwelyd. 
"Pe  deuai  Mr.  Elias  yma,  y  mae  yn  lied  debyg  y  byddai  y 
"  cysgod  sydd  uwch  ben  llawer  wedi  colli,  a  grym  y  gwrth- 
"wynebiad  i  Ddirwest  wedi  darfod.  Ychydig  a  fum  i  yn 
'■'  ymddj^ddan  yn  bersonol  a  neb  o'r  gwrthddirwestwyr ;  ond  yr 
"ydym  yn  cadw  cyfarfodydd  dirwestol  yn  fynych,  ac  yn 
"  cymhell  at  y  gymdeithas  yn  y  cyfarfodydd  eglwysig ;  ac  y 
"mae  y  pethau  meddwol,  hyd  ag  y  gwelais  i,  yn  cael  eu  cau 
"  allan  o  dy  y  Capel. 

"  Mae  yn  debyg  mai  ildio  yr  ydych  i'r  Methodistiaid  ffurfio 
"Cymdeithas  Genhadol  iddynt  eu  hunain.  Wele  gobeithiaf  y 
"  daw  hyny  yn  mlaen  3-n  well  nag  of nau  rhyw  greadur  llwf r 
"  fel  myfi. 

"  Mae  arnaf  ofn  Cyfarfod  Swydd  Fflint.  Ofui  yr  ydwyf  nad 
"  etyb  unrhyw  ddyben.  Prin  yr  wyf  yn  meddwl  y  medrir  cael 
"  gafael  ar  neb  yno  fel  cyfeiliornwyr,  er  nad  wyf  yn  ammcu  dim 
"  nad  oes  rhyw  gymmysgedd  golygiadau  yn  bod.  Ond  y  mae 
"yno  befyd  ddwy-blaid  yn  by w  mewn  rhagfarn  ac  annghariad 
"  at  eu  gilydd  ;  ac  yr  wyf  yn  meddwl  y  byddai  yn  ddoeth  mynu 
"gwybodaeth  beth  yw  achos  eu  cwerylon,  a  diarddel  y  rhai 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  351 

*'sydd  yn  byw  mewn  rhagfarn  a  gelyniaeth  at  eu  gilydd,  o'r 
"  ddwy  blaid.     Ond  pwy  a  all  wneyd  hyny  ? 

"Yr  ydwyf  yn  anfon  yr  ysgribl  hon  yn  unig  er  mwyn 
"  cyfeillach  .....     Byddaf  yma  ddau  neu  dri  Sabboth  yn  hwy. 

"  Yr  eiddoch  yn  garedig,  Henry  Rees." 

Y  mae  yr  adroddiad  a  roddwyd  geuym  eisoes  am  sef3^dliad  ein 
Cenhadaeth  Dramor,  yn  esbonio  y  cyfeiriad  ati,  a  gawn  yn  y 
llythyr  blaenorol.  Y  mae  yn  ddiammeu  mai  yn  y  rhag-olwg  ar 
y  cyfarfod  a  bennodasid  i  fod  yn  Ninbych,  yn  nechreu  y 
flwyddyn  ganlynol,  y  crybwyllasom  am  dano  eisoes,  yn  yr  hwn 
yr  oedd  y  mater  i'w  gymmeryd  dan  ystyriaeth  cynnryehiolwyr 
o'r  lioll  Gyfarfodydd  Misol  o  fewn  cylch  Cymdeithasfa  y 
Gogledd,  yr  oedd  Mr.  Rees,  pan  yn  ysgrifenu,  mewn  cryn 
bryder ;  ac  yn  datgan  ei  ofnau  i'w  gyfaill,  y  gwyddai  oedd  yn 
teimlo  yn  gyfFelyb  iddo  ei  hunan. 

Am  "  Gyfarfod  Swydd  Fflint,"  a  nodir  yn  y  llythyr,  yr  ydym 
wedi  rhoddi  adroddiad  mor  helaeth  ac  mor  gywir,  hyd  ag  y 
gallasem  ni,  yn  "  Nghojiant  y  Parcliedig  John  Jones,  Talsarn," 
fel  nad  ydym  yn  teimlo  fod  angenrheidrwydd  am  i  ni  ei  ail 
adrodd  yma;  ac  felly,  gan  gyfeirio  y  darllenydd  a  ewyllysio 
gael  y  manylion  am  dano  at  y  gwaith  hwnw  (tudal.  260,  261  > 
562—564;  593—604;  610—612),  ni  a  foddlonwn  ar  roddi 
crynoad  byr  o'r  hanes  yma,  gan  ddefuyddio,  gan  mwyaf  ein 
geiriau  ein  hunain  ynddo,  a  gwneuthur,  yn  achWsiirol,  ychydig  o 
ychwanegiadau  adgyflenwol.  Yr  oedd,  er  ys  blynyddoedd 
lawer,  "  ddwy-blaid  "  fel  y  dywed  Mr.  Rees  yn  ei  lythyr,  yn 
Ngliyfarfod  Misol  Sir  Fflint,  a'r  naill  blaid  yn  cyhuddo  personau 
a  gyfrifid  yn  perthyn  i'r  blaid  arall,  o'u  bod  yn  cofleidio  ac  yn 
dysgu  syniadau  croes  i  eiddo  y  Cyfundeb  yn  gyffredin,  ar^ 
bynciau  mawrion  yr  lawn,  a'r  Prynedigaeth,  a  Gwaith  yr 
Ysbryd  ;  ac  yn  peri  blinder  mawr  i'r  eglwysi  o  herwydd  hyny. ' 
Yr  oeddent  hwythau,  a  gyhuddid  felly,  yn  dywedyd  nad  oeddent 
hwy  yn  credu,  nac  yn  dysgu  dim  gwahanol  i'w  brodyr  trwy  yr 
holl  Siroedd,  na  dim  oedd  yn  wahanol  i'r  hyn  oedd  wedi  bod  yn 


352  PENNOD   IX. 

ddysgeicliaeth  gyffrcdin  y  Cyfundeb  o'i  ddechreuad  ;  na  dim 
gwahanol,  hyd  yn  nod  i  ddysgeidiaeth  eu  brodyr  yn  eu  Sir  eu 
hunain,  a'u  cyhuddent  hwynt,  oddieithr  rhyw  rai  o  honynt  ag  a 
allent  fod  yn  myned  i  eithafion  Uchel-Galviniaeth ;  ac  nad  oedd 
y  cyhuddiad  gyda  golwg  ar  yr  Athrawiaeth,  ond  esgus  dros  eu 
hymgais  hwy  i  gadw  yr  awdurdod  yn  eu  dwylaw  eu  hunain ;  yr 
hjm,  oblegyd  dylanwad  mwy  y  brodyr  a  gyhuddid,  trwy  yr  holl 
Sir,  yr  oeddent  hwy  yn  gweled  oedd  yn  myned  yn  brysur  o'u 
gafael.  Yr  oedd  y  blaid  a'i  gosodai  ei  hunan  allan  fel  yn 
gofalu  yn  arbenig  am  burdeb  y  ffydd,  yn  cwyno  yn  wastadol 
obleg3''d  ymadawiad  y  lleill  oddiwrthi,  ac  yn  sicr  yn  taenu 
chwedlau  j'n  eu  cyleh,  ac  yn  j-sgrifenu  llythyrau  a  dueddent,  os 
nad  oeddent  yn  uniongyrchol  wedi  eu  bwriadu,  i  wenwyno 
meddyliau  y  gwyr  blaenaf  yn  y  Cyfundeb  gydk  golwg  arnynt. 
Yr  oedd  Mr.  Elias,  yn  enwedig,  yn  cael  ei  flino  felly.  Yr  oedd 
un,  nad  ydym  yn  gofalu  am  ei  enwi,  ag  y  mac  lie  i  ofni  oedd  yn 
cymmeryd  y  rhan  benaf  fel  achosydd  dirgel  y  cyhuddiadau  hyn, 
yn  flaenorol  i  bob  Cymdeithasfa  yn  ceisio  cael  gafael  arno  ef,  ac 
mewn  ton  gwynfanus  yn  adrodd  iddo  y  blinder  yr  oeddent  hwy 
ynddo  j'n  Sir  Fflint,  o  herwydd  y  g\v'yrni  pendant  oddiwrth  y 
gwiriouedd  ag  oedd  yn  nodweddu  dysgeidiaeth  rhai  yn  eu  plith, 
weithiau  o'r  pulpudau,  ond  yn  amlach  yn  nhai  y  capelydd,  ac 
eto  yn  y  fath  ddull  cywrain  a  gochelgar  fel  ag  3"r  oedd  yn 
anmhosibl  iddynt  hwy  gael  gafael  arnynt.  Byddai  hyny  yn 
fynych  yn  effeithio  ar  feddwl  Mr.  Elias  nes  peri  iddo  weithiau, 
siarad,  er  heb  eu  henwi,  eto  yn  amlwg  yn  y  fath  fodd  ag  3' 
deallid  fod  y  C3'feiriad  at  y  brodyr  parchedicaf  a  mwyaf  d3dan- 
wadol  3n  y  Sir,  mewn  ton  ag  oedd  3'n  hollol  annheilwng,  fel 
rhai  yn  ddirgel  yn  dw3'n  i  mewn  heresiau  dinystriol  i'r  Cyfun- 
deb ;  ac  fell3'  3m  archolli  meddj'liau  rhai  ag  oeddent  o'r  galon  yn 
caru  y  gwirionodd  ;  ac  uwchlaw  pol)  peth  yn  d3-muno  heddwch. 
Yr  oedd  awgr3'miadau  o'r  fath,  unwaith  ac  cilwaith  a  thrachefn, 
3'n  peri  anesmw3'thder  mawr,  ac  yn  cael  eu  teimlo  gan  lawcr- 
oedd  3n  anoddefadwy.  Tua'r  amser  yr  3'dym  yn  awr  wedi 
d3'fod  ato,  yr  oedd  rh3-w  amgylchiadau  yn  peri  fod  3'  rhai  a 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  853 

bei'thynent  i'r  blaid  a  honai  y  fath  eiddigedd  dros  y  ffydd  yn 
teimlo  fod  yn  llawn  bryd  iddynt  wneuthur  rhywbeth  efFeithiol 
er  sicrhau  eu  hawdurdod,  ac  onide  y  gallent  ei  cholli  am  byth, 
Yr  oeddent  yn  gweled  fod  y  diweddar  Mr.  Hughes,  yr  hwn  a 
ystyrid  o'r  blaid  arall,  wedi  symmud  i  Liverpool,  a  Mr.  Roberts 
y  Ehos  yn  unig,  yn  mhlith  y  gweinidogion,  oedd  wedi  ei  adael, 
mewn  gradd  o  oedran,  ar  yr  un  ochr  ag  e£.  Eithr  yr  oeddent 
yn  gweled  hefyd  fod  y  diweddar  Mr.  William  Morris  (Rhuddlan 
wedi  hyny),  Mr.  John  Phillips  (Treffynnon  y  pryd  hwnw),  a  Mr. 
Roger  Edwards,  Wyddgrug,  gyda'u  doniau  dysglaer  a  phoblog- 
aidd,  yn  ennill  dylanwad  dirfawr  yn  y  wlad,  ac,  os  gadewid 
iddynt,  y  byddent  yn  fuan  wedi  myned  a  r  Uywodraeth  yn  gwbl 
'  oddiwrthynt  hwy.  Heblaw  hyny,  yr  oedd  cryn  nifer  o'r  blaen- 
oriaid  mwyaf  dylanwadol  o  fewn  cylch  y  Cyfarfod  Misol,  megis 
Mr.  Thomas  Evans,  Maes-y-coed,  Mr.  Ebenezer  Cooper,  Llan- 
gollen, ac  ereill,  yn  gryfion  ar  yr  un  ochr,  fel,  ac  ystyried  pob 
peth,  yr  oeddent  yn  teimlo  nad  oedd  dim  amser  i'w  golli  cyn 
ceisio  dwyn  y  mater  i  benderfyniad.  Yn  ganlynol  i  ryw 
siarad  a  fu  yn  Nghymdeithasfa  Dinbych, — lie  y  cyhuddid,  yn 
gwbl  ddisail,  un  o'r  brodyr  a  enwyd  uchod  o  fod  yn  gwadu  yr 
angenrheidrw^dd  am  Waith  yr  Yspryd  er  cyfnewid  calon 
pechadur, — cymmerasant  fantais  i  ysgrifenu  at  Mr.  Elias,  i'w 
annog  i  fynu  cael  cyfarfod  i  wneuthur  ymchwiliad  i'r  cyhudd- 
iadau  yr  oeddent  hwy  yn  barod  i'w  dwyn  ac  i'w  profi,  yn  erb}^! 
rhai  o'r  brodyr  oeddent  yn  eu  plith ;  fel  y  gellid  penderfynu  yr 
achos,  ac  y  cafFent  hwy  lonyddwch.  Nid  oedd  Mr.  Elias  yn 
alluog  i  fyned  i'r  Gymmanfa  Gorphoredig  yn  Llanidloes,  eithr 
fe  j^sgrifenodd  lythyr  yno  yn  galw  sylw  y  brodyr  oeddent  yno 
yn  gynnulledig  at  yr  ymrysonau  a  fFynent  yn  Sir  Fflint,  y  rhai 
y  dywedid  eu  bod  yn  tarddu  oddiar  syniadau  gwahanol  yn 
mhlith  y  brodyr  yno  yn  nghylch  athrawiaeth  yr  efengyl,  a  bod 
rhyw  rai  o  Siroedd  ereill  yn  cydymdeimlo  a  os  nad  yn  blaid  i'r 
rhai  oeddent  yno  yn  cael  eu  hammeu  o  fod  yn  gwyro  oddiwrth 
y  gwirionedd ;  ac  yn  awgrymu  y  byddai  yn  ddymunol  cael 
cyfarfod  i  chwilio  i  mewn  i'r  achos.     Wedi  cryn  lawer  o  siarad. 


354  PENNOD   IX. 

fe  farnodd  y  Gymmanfa  mai  y  petli  goreii  fyddai  i  frodyr,  or 
gwahanol  Gyfarfodydd  Misol,  gael  eu  penuodi  i  gynnal  cyfarfod 
neillduol  yn  Sir  Fflint,  er  gwneyd  ymchwiliad  manwl,  ya  ol 
awgrymiad  Mr.  Elias,  i'r  ymrysonau  oeddent  yn  rhy  amlwg 
yno,  ac  er  gweled  a  oeddent,  ai  nid  oeddent,  yn  cyfodi  oddiar 
gyf'eiliornadau  mewn  athrawiaeth,  £el  yr  honai  un  ochr,  ai  yute 
oddiar  ysbryd  ymbleidio,  ac  awydd  am  awdurdod,  fel  yr  honai 
yr  ochr  arall.  Yn  Nghymdeithasfa  Pwllheli,  yr  hon  a  gynhal- 
iwyd  Medi  9 — 12,  1840,  a  lie  yr  oedd  Mr.  Elias  yn  hresennol,  fe 
gadarnhawyd  yr  hyn  a  gynnygid  yn  Llanidloes,  a  threfnwyd  i'r 
cyfarfod  ymchwiliadol  gael  ei  gynnal  mewn  cysylltiad  a  Chyfar- 
fod  Misol  yn  Sir  Fflint  y  pennodid  arno  ganddynt  hwy  eu 
hunain,  gydag  annogaeth  i'r  holl  frawdoliaeth  yno,  hyd  y  gallai, 
fod  yn  bresennol ;  a  bod  i'r  Gyfarfodydd  Misol  perthynol  i'r 
Siroedd  ereill,  bob  un  bennodi  dau  o'u  plith  eu  hunain,  a 
Liverpool  un,  i'w  hanfon  fel  dirprwywyr  drostjmt  i'r  cyfarfod 
hwnw  ;  a  bod  yr  holl  enwau  i'w^  dwyn  i  Gymdeithasfa  Abergele. 
Felly,  yn  Nghymdeithasfa  Abergele,  fe  hysbyswyd  enwau  y 
brodyr  a  bennodasid,  fel  y  canlyn : — Sir  Fon  :  Mr.  John  Elias  a 
Mr.  Cadwaladr  Williams ;  Sir  Gaernarfon :  Mr.  John  Jones, 
Tremadoc,  a  Mr.  John  Jones,  Talsarn ;  Sir  Feirionydd :  Mr. 
Robert  Griffith  Dolgelleu,  a  Mr.  Richard  Humphreys,  Dyffryn ; 
Sir  Drefaldwyn:  Mr.  John  Hughes,  Pontrobert,  a  Mr.  Foulk 
Evans,  Machynlleth;  Sir  Ddinbych :  Mr.  Hugh  Hughes,  Llan- 
rwst  (Abergele  wedi  hyny),  a  Mr.  John  Davies,  y  Groes; 
Liverpool:  Mr.  Henry  Rees.  A  chan  y  golygid  y  byddai  yn 
ddymunol,  er  mwyn  meithriniad  undeb  a  chariad,  i  frodyr 
dylanwadol  o  Ddeheubarth  Cymru  gymmeryd  rhan  yn  y  fath 
ymchwiliad,  enwyd  yn  Abergele  y  brodyr  Mr.  Thomas  Richard, 
Abergwaen,  a  Mr.  William  Morris,  Ty  Ddewi,  fel  rhai  y  dymunid 
yn  fawr  cael  eu  cymhorth  ar  yr  achlysur. 

Fe  gynhaliwyd  y  Cyfarfod  yn  y  Wyddgrug,  yn  nglyu  a 
Chyfarfod  Misol  y  Sir,  Mawrth  9,  10,  11,  1841.  Yr  oedd  y  ddau 
weinidog  parchcdig  a  enwasid  o'r  Deheudir,  wedi  anfon  uas 
gallasent  hwy,  mewn  un  modd,  ymgymmeryd  ar  cais  a  anfon- 


HANES    BYVv'YD    HENRY    REES.  355 

asid  atynt ;  ac,  j'n  y  cyfamser,  yr  oeckl  Mr.  Elias  wedi  ci  o-yui- 
meryd  yn  glaf,  or  afiechyd  y  bu  farw  o  hono,  ac  yn  hollol 
analluog  i  fod  yn  bresennol.  Darfu  i  Gyfarfod  Misol  Mun 
bennodi  Mr.  Roberts,  Amlwch,  i  fyned  yn  ei  le ;  ond  efe  a 
omeddodd  yn  bendant  fyned.  Nis  gallasai  Mr.  Hughes,  Llan- 
rwst,  ychwaith  fyned ;  ond  fe  aeth  Mr.  Moses  Parry,  Dinbych, 
yn  ei  le  ef.  Fe  aeth  yr  holl  frodyr  ereill  a  enwasid  yn  ol  eu 
I  pennodiad.  Gan  fod  Mr.  Elias  yn  gweled  y  byddai  ei  hunan  yn 
analluog  i  fyned  yno,  ac  yn  adwaen  Mr.  Roberts,  Amlwch,  yn 
rhy  dda  i  obeithio  y  byddai  iddo  ef  fyned  yno  yn  ei  le  ef,  ac  yn 
llawn  pryder  yn  nghylch  y  cyfarfod,  fe  anfonodd,  ychydig 
amser  cyn  iddo  gymmeryd  lie,  y  llythyr  canlynol  at  Mr.  Rees : — 

"Barchedig  AC  Anwyl  Frawd, — Ni  welais,  ni  chlywais 
"  chwi,  ac  ni  chlywais  oddiwrthych,  er  ys  amser  maith.  Y  mae 
"  arnaf  hiraeth  am  eich  gweled. 

"  Y  mae  fy  Arglwydd  tirion  wedi  gweled  yn  oreu,  yn  ddiau  i 
"  ry w  ddiben  doeth  a  da,  fy  rhoddi  megis  mewn  carchar,  er  yn 
'•  fuan  wedi'r  Nadolig,  fel  nad  allaf  gymmaint  a  myned  i'r  Capel, 
"  gan  boen  lied  fawr  yn  fy  nhroed.  Mae  fy  natur  yn  gwaelu — 
"  fy  nghorph  yn  curio  ;  ac  auhawdd  iawn  i  mi  ysgrifenu,  gan  fel 
"  y  mae'r  Haw  yn  crynu.  Y  mae  y  meddygon  yn  methu  deall 
"  yr  anhwyldeb  na'i  symmud,  Diau  mai  hyn  sydd  oreu.  Byddaf 
"  yn  meddwl,  weithiau,  mai  angau  y w. 

"  Nid  wyf  yn  teimlo  rhyw  ddychryn  a  braw  wrth  feddwl  am 
"  farw.     Ond  nid  wyf  yn  g*weled  i  mi  wneyd  nemawr  o  les  yn  y 
"  byd.     Bu"m  yn  was  anf uddiol  iawn,  ac  y  mae  hyny  yn  ofid  i 
"  mi ;  ond  nid  wyf  yn  ofni  cael  fy  mwrw  i'r  ty wyllwch  eithaf . 
*  Ar  faddeuant  'r  wyf  yn  byw.' 

'■'  Gwn,  tybygaf ,  i  bwy  y  credais. 

"  Y  mae  yr  agweddau  ar  y  gwaith  yn  ein  plith  mewn  llawer 
"o  bethau  yn  fy  mhoeni:  meddwl  gadael  y  maes  a'r  Corph 
"  mewn  mwy  o  berygl  i  gael  ei  chwalu  a'i  ddryllio  na  phan  y 
'■  daethum  ato ! 

"  Yr  oeddynt  wedi  iy  enwi  i  fyned  i  Sir  Fflint.     Y  mae  yn 


356  PENXOD   IX. 

"  auilwg  yn  awr  na  iyn  yr  Argl\v\'dd  i  mi  fyned  yno.  Mae  yr 
"  achos  hwnw  lawer  ar  fy  meddyliau.  Dj^lai  rhy wbeth  gael  ei 
"  wneyd  na  wnaed  eto.  Amlwg  y w  fod  yno  rai  '  sydd  yn  peri 
"  annghydfod  a  rhwystrau.'  A  '  graffvvyd '  amynt  ?  A  ym- 
"  ddygwyd  yn  ol  3^  rheol  atynt  ?  Yr  wy£  yn  liyderu  yr 
"  j-mdrechwch  chwi  i  fyned  yno,  er  mwyn  gwirionedd  ac  aclios 
"  Duw.  Dylai  y  cenadau  or  Siroedd  gael  cyfarfod  eu  hunain 
"  y^  gyntaf,  er  mwyn  penderfynu  y  Ihvybr  i  fyned  yn  mlaen, 
*■'  rhag  y  bydd  gan  un  ryw  gj'nllun,  a  clian  arall  un  arall,  ac 
"  felly  dyrysu  y  gwaith.  Nid  y w  y  cenadau  yn  mjnied  j-no  i 
"  ddadleu  a  neb,  ond  i  ymofyn  a  oes  rhy w  rai  yn  cael  eu  cyhuddo 
"  o'u  bod  yn  y  pulpudau,  neu  yn  y  conglau,  yn  dy wedyd  yn 
"  erbyn  rhyw  erthygl  yn  y  Cyfes  Ffydd,  neu  yn  darnguddio 
"  rhai  o  ganghenau  atlirawiaeth  gras  yn  eu  hoU  bregethau.  Os 
"  dywedir  fod,  yna  gofyner  am  dystiolaethau  i  brofi  hyny.  Yna 
"  cynnygier  i'r  cyhuddedig  ei  amddiffyn  ei  hun,  os  gall,  yn  wyneb 
"y  tj'stiolaethau.  Ac  yna  bydd  i'r  cenadau  farnu  pa  un  ai  y 
'•'  cyhuddedig  ai  y  cyhuddwyr  sydd  dybycaf  o  fod  yn  gywir.  A 
"  gwna  y  cenadau  dd^yyn  yr  achos  i'r  Gymdeithasfa  Chwarterol, 
-"  lie  bydd  y  Corph  yn  f  wyaf  cryno.  Dy  wedyd  fy  ngolygiadau 
^"  yr  wyf.     Gobeithio  y  dysgir  chwi  yno  gan  Dduw." 

Yn  ysbryd,  ac  yn  wir  agos  yn  ol  llythyren  yr  awgrymiadau 
yna  o  eiddo  Mr.  Elias,  y  gweithredwyd  yn  y  Wyddgrug.  Dew- 
iswyd  Mr.  Cadwaladr  Williams,  yn  Llywydd  y  Gynnadledd,  a 
thj^nhaliwyd  amryw  gyfarfodydd  ;  ac  fe  gafodd  pawb  bob 
mantais  i  ddwyn  yn  mlaen  ac  i  brofi  pob  cyhuddiad  oedd 
ganddynt  yn  erbyn  y  brodyr,  yr  oedd  y  fath  chwedlau  wedi  cu 
taenu  yn  eu  cylch,  ac  oeddent  o'u  hcrwydd  -wedi  cael  eu  drwg- 
dyl)io  trwj^'r  blynyddocdd.  Eithr  erbyn  cu  chwilio,  ni  chafwyd 
'  cymmaint  ag  un  o  houynt  yn  sefyll.  Yr  oedd  pob  cyhuddiad, 
erbyn  edrj'ch  3'ch3^dig  arno,  yn  ngwyncb  y  tystiolaethau  a 
ddygid  yn  mlaen  i'w  brofi,  yn  troi  yi-k  rhywbeth  tra  gwahanol. 
Ac  nid  yn  unig  hyny,  ond  fe  droes  y  rhai  a  gyhuddid  y 
byrddau  yn  gwbl  ar  y  rhai  a'u  cyhuddent ;  ac  a  ddygas- 
ant    brofion   pendant,  j'n  y    fan    a'r   lie,   ac   3'n    erbj-n    rhai   0 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  357 

honynt  o  eneuau  eu  tystion  hiuy  eu  hunain,  o'u  bod  yn  euog  o 
I  enllibiau  hollol,  ac  anwireddau  amlwg  a  chwbl  ddiesgus ;  yn 
gymmaint  felly,  fel  yr  oedd  rhai  o  blith  y  dirprw; -vyr  o'r 
Siroedd  ereill,  oeddent  adnabyddus  bob  amser  fel  |,ieidwyr 
ffyddlawn  iddynt,  yn  cywilyddio  o'u  plegyd.  Ac  y  mae  yn  deg 
i  ni  ddywedyd,  mai  mawrfiydigrwydd  y  brodyr  a  gamliwiasid 
i'r  fatli  raddau  ac  am  gyhyd  o  amser,  heb  hoffi  taro  yn  drymach, 
a  gweithio  eu  buddugoliaeth  i  ddysgyblaeth  ar  frodyr  oeddent 
.  eisoes  wedi  syrthio  mor  isel,  yn  unig  a  u  cadwodd  rhag  liyny. 
A  dichon  mai  tosturi  y  buasai  yn  well  iddynt  hebddo  oedd 
hwnw.  Hwyrach,  pe  buasai  y  Gynnadledd  yn  d^vyn  adroddiad 
i'r  Gymdeithasfa  ganlynol  i'r  Drefnewydd,  Ebrill  28,  29,  30,  neu 
i  Gymdeithasfa  y  Bala,  gan  ddatgan  y  penderfyniad  y  daethent 
iddo.  a  galw  ar  y  Gymdeithasfa  i  weinyddu  y  ceiydd  a  haedd- 
asai  rhai  wedi  eu  profi  yn  euog  o'r  fath  gam-gyhuddiadau,  y 
buasai  hyny  yn  cael  ei  fendithio  er  attal  rhyw  bethau  blinion 
iawn  a  gymmerasant  le  ar  ol  hyny.  Eithr  ni  wnaed  dim  o'r 
fath :  yn  unig  fe  hysbyswyd  yn  y  Drefnewydd  y  modd  y 
terfyuasai  yr  ymchwiliad,  a'r  boddlonrwydd  hollol  a  gafwyd 
nad  oedd  unrhyw  sail  i'r  cyhuddiadau  a  ddygid  yn  erbyn  rhai 
brodyr  yn  Sir  Fflint  eu  bod  yn  cyfeiliorni  o  ran  y  ffydd,  ac  yn 
peri  blinder  i'r  eglwysi.  Ac  y  mae  yn  deg  i  ni  ychwanegu  mai 
ar  ddymuniad  y  brodyr  a  gyhuddid  yr  ymattaliwyd  rhag  cyn- 
nyg  dim  arall.  Yr  oeddent  hwy  yn  teimlo  fod  eu  cyhuddwyr 
eisoes  wedi  cael  digon  o  ddarostyngiad.  Ac  yr  oeddent,  yn  wir, 
wedi  cael  eu  codymu  yn  ddirfawr.  Fe  aeth  yr  achos  mor  amlwg 
a  phenderfynol  yn  eu  herbyn  yn  y  Wyddgrug,  nes  synu  pawb ; 
a  siomi  yn  hollol  yr  hen  frodyr  diniwed  oeddent  wedi  myned 
yno,  heb  ddysgwyl  dim  amgen  nag  y  byddai  raid  iddynt 
I  ddarparu  ar  gyf er  bwrw  un  o  leiaf  o'r  rhai  a  gyhuddid  allan  o'r 
iCyfundeb,  ac  at  weinyddu  rhyw  gymmaint  o  gerydd  ar  ddau 
ineu  dri  ereill.  Yn  annichellrwydd  ei  galon,  fe  ddywedodd  Mr, 
John  Jones,  Tremadoc,  yn  gyhoeddus,  yn  niwedd  un  o'r  cyfar- 
fodydd : — "  Dyma  hi  :  yr  wyf  fi  wedi  cael  fy  siomi ;  y  mae  fy 
nghyfeillion  vredi  fy  nhwyllo  i  yn  gwbl ;    y  rhai  oeddwn  i  yn 


358  PENNOD  IX. 

dybied  oreu  ydy w  y  rhai  mwyaf  beius  o  ddigon ;  a'r  rhai,  yn 
wir,  oeddwn  i  yn  gredu  oedd  waethaf ,  sydd  wedi  troi  allan  yn 
oreu  o  ddigon.  Y  rhai  yr  oeddwn  i  yn  ofni  eu  gweled  i  lawr, 
dyma  nhw  wedi  d^^fod  i  fynu ;  a'r  rhai  yr  oeddwn  i  yn  dysgwyl 
eu  cael  i  fynu,  dyma  nhw  wedi  myned  i  lawr." 

Yr  oedd  Mr.  Rees  yn  cymmeryd  rhan  flaenllaw  iawn  yn  y 
Gynnadledd  hon,  ac  yr  oedd  ei  holl  ymddygiad  ynddi  yn  ennill 
iddo  gj'-mmeradwyaeth  cyffredinol.  Arddangosid  ganddo  nid  yn 
unig  raddau  helaeth  o'r  cywirdeb  dihoced  ag  oedd  mor  amlwg 
yn  hynodi  ei  holl  gymeriad,  ond  mesur  annghyiFredin  o'r 
doethineb  Cristionogol,  angenrheidiol  er  cymhwyso  un  i  ymdrin 
ag  achosion  mor  ddyrys  a  phoenus  a'r  rhai  oeddent  yn  awr  ger 
eu  bron.  Yr  oedd  efe,  bob  amser,  yn  adnabyddus  fel  un  ag  oedd 
yn  cyd-fyned  a  Mr.  Elias,  ac  a  r  hen  frodyr  ereill,  yn  eu  golyg- 
iadau  ar  wirioneddau  yr  efengyl,  ac  yn  eu  pryder  oblegyd  y 
gogwydd,  fel  y  tybient  hwy,  oedd  mewn  amryw  i  ^-yro  oddi- 
wrthynt.  Yr  oedd  y  cyhuddwyr,  gan  hyny,  yu  hyderus  y  caent 
yuddo  ef  amddifFynwr  fFj^ddlawn  ;  ac  nid  oedd  y  rhai  a 
oyhuddid  yn  gwbl  ddibryder  na  byddai  iddynt  hwythau  yn 
wrthwynebwr  galluog.  Ond  efe  a  siomodd  yn  hollol  y  naill  a'r 
Hall.  Ymryddhaodd  yn  gwbl  oddiwrth  bob  teimlad  pleidiol, 
o-an  chwilio  i  mewn  yn  ofalus  a  manwl  a  goncst,  i  seiliau  pob 
achwyniad  a  ddygid  yn  mlaen  yn  erbyn  y  naill  fel  y  Hall,  heb 
adwaen  gwyneb  neb,  nac  yn  ymddangos  jm  meddwl  am  ddim 
I  ond  cael  allan  y  gwirionedd  yn  yr  ymchwiliad  a  ymddiriedasid 
iddynt.  A'r  canlyniad  a  fu,  iddo  gael  agoryd  ei  lygaid  i  weled 
yn  amlwg,  mai  nid  yr  amcan  goreu  oedd  yn  cynhyrfu  y  rhai  ag 
yr  oedd  efe  wedi  arfer  edrych  amynt  megis  ar  yr  un  ochr  i'r  gwir- 
ionedd ag  ef  ei  hunan,  yn  y  cyhuddiadau  a  ddygid  ganddynt  yn 
erbyn  eu  brodyr ;  a  thra  yr  oedd  yn  parhau  i  dybied  uad  oedd  y 
rhai  oeddent  ar  yr  ochr  arall  yn  rhoddi  cymmaint  o  arbenig- 
rwydd  ag  a  ddylasent  ar  rai  gwirioncddau  a  olygai  efe  yn 
hanfodol  i'r  efengyi,  fe'i  hargyhocddwyd  yn  gwbl  eu  bod  yn 
jddynion  Hawer  mwy  cywir  a  didwyll  a  diddichell  eu  hegwydd- 
lorion.a  llawcr  mwy   efengylaidd   a  boneddigaidd   eu  hysbryd, 


HANES   BYWY'D   HENRY   REES.  359 

na'r  rhai  a'u  cylmddent.  Ac  nid  peth  bj^chan  i  Fethodistiaeth 
Gogledd  Cymru  o  hyny  hyd  yn  liyn,  oedd  rhoddi  argyhoeddiad 
felly  jn  meddwl  Mr.  Rees.  Ond  fe  fu  canlyniadau  da,  yn  mhob 
ystyr,  i'r  ymchwiliad  a  wnaed  y  pryd  hwn.  Fe  dawelwyd  pob 
cjmhwrf  a  dadleuaeth,  ar  nnwaith,  yn  Sir  Fflint ;  ac  yn  raddol, 
fe  adferwyd  y  teimladau  goreu  rhwng  yr  hoi'  frodyr  yno,  fel 
gydar  eithriad  o  ryw  ymryson  lleol  yn  Rhosllannerchrugog,  y 
mae  wedi  bod  yn  heddwch  perfFaith  yno,  o  ran  pob  peth  athraw- 
iaethol,  o  hyny  hjd  yn  hyn.  Ac  nid  yn  unig  hyny,  ond  fe 
roddes  y  Gynnadledd  hefyd  dawelwch,  er  gyda  mesur  o  siom- 
edigaeth,  i  feddyliau  y  cyfeillion  hyny  yn  yr  amrywiol  Siroedd 
ag  oeddent  wedi  derbyn  chwedlau  y  cyhuddwyr,  ac  yn  cyd- 
ymdeimlo  a  hwj^nt  yn  y  pryder  dros  y  gwirionedd  a  broftesid 
mor  ddifrifol  ganddynt.  Yr  oedd  Mr.  Elias  ei  hunan  yn  dawel 
liollol.  Yr  oedd  presennoldeb  Mr.  Rees  yn  y  Cyfarfod,  a'r  rhan 
ai^benig  a  gymmerasid  ganddo  ef  ynddo,  a'r  sicrhad  a  gawsai 
oddiwrtho  ef,  nad  oedd  cymmaint  ag  un  o'r  cyhuddiadau  a 
ddygasid  yn  erbjm  y  brodj^-  y  cwynid  o'u  herwydd,  yn  gorph- 
wys  ar  ddini  tebj'-g  i  brawf,  ond  yn  hytrach  yn  tarddu  o 
annghariad  a  chenfigen,  gyda  rhyw  awydd  cnawdol  am  y  flaen- 
oriaeth,  yn  ymwared  mawr  i'w  feddwl  ef  yn  ei  gystudd,  ac  yn 
peri  iddo  deimlo  3m  ddiolchgar  fod  yr  ymchwiliad  wedi  ei 
wneuthur.  Aeth  Mr.  John  Jones,  Talsarn,  yn  mhen  ychydig 
wythnosau  ar  ol  hyny,  i  ymweled  ag  ef,  yn  ei  afiechyd.  Yr 
oedd  yn  wael  iawn  y  pryd  hyny.  Ond  yr  oedd  yn  llawen  iawn 
o'i  weled ;  a  sicrhaodd  iddo  mor  dda  ganddo  oedd  cly wed  am 
derfyniad  yr  ymchwiliad  yn  y  Wyddgrug,  gyda  dym.uniad 
diffuant  ei  galon,  y  cedwid  y  Cj^fundeb,  hyd  byth,  yn  fFyddlawn 
i  wirionedd  yr  efengyl. 

Parhau  i  nychu  a  gwanhau  a  wnaeth  Mr.  Elias ;  ac  ar  nos 
Fawrth,  Mehefin  8,  1841,  efe  a  fu  farw,  er  galar  mawr  i  Gyf- 
undeb  y  Methodistiaid  yn  neillduol,  ac,  yn  wir,  er  peri  teimlad 
dwys  i  holl  Gymru,  ac  i  genedl  y  Cymry  trwy  yr  holl  fyd. 
Teimlid  gan  bawb  fod  y  pregethwr  mwyaf  poblogaidd  yn  yr  holl 
wlad,  a'r  areithiwr  hyawdlaf  ac  enwocaf  a  gyfodasai  erioed  yn 


3G0  PENNOD    IX. 

mhlith  ein  cenedl,  wedi  ei  gymmeryd  ymaith  oddiwrthym ;  ac 
yr  oedd  pob  dosbarth,  pob  gradd,  pob  enwad,  yn  enwedig  yn 
Ngogledd  Cymru,  yn  ymddangos  fel  yn  cyd-alaru  am  dano. 
Claddwyd  ef  ar  ddydd  Mawrth,  Mehefin  15, — y  diwmod  yr  oedd 
Cymdeithasfa  y  Bala  yn  dechreu,  sef  diwrnod  ei  chyfeistedd- 
fodydd  rhagflaenorol.  Yr  oedd  y  newydd  am  ei  farwolaeth,  fel 
ag  y  gellid  raeddwl,  wedi  taflu  prudd-der  mawr  dros  yr  hoU 
Gymdeithasfa ;  ac  yr  oedd  yno  liaws  yn  ymddangos  wedi  eu 
llethu  gan  gymmaint  tristwch,  fel  nas  gallent  gymmeryd  ond 
ychydig  ddyddordeb  yn  ei  gweithrediadau.  Yr  oedd  Mr.  Rees, 
yn  neillduol,  yn  teimlo  yn  ddwys  iawn.  Y  pryd  hyny,  dewis 
Llywydd  am  y  tro  a  wneid,  a  Mr.  Kees  a  ddewiswyd  y  tro 
hwnw.  Yn  un  o'r  cyfarfodydd,  gan  gj^feirio  at  farwolaeth  Mr. 
Elias,  fe  ddy wedai,  "  Yr  ydym  wedi  colli  gwr  mawr  a  thy- 
wysog  o'n  mysg;  yr  hwn  a'n  blaenorai  yn  nghyfarfodydd 
neillduol  y  Gymdeithasfa,  ac  oedd,  er  ys  dros  ddeugain  mlynedd, 
yn  dal  y  lie  enwocaf  gyda'r  gwaith  cyhoeddus  yn  ein  plith. 
Cyfodwyd  ef  gan  Dduw,  o  sefyllfa  isel  i  le  mawr  a  phwysig ; 
cly wwyd  '  lleferydd  yr  Arglwydd  mewn  grym '  gannoedd  o 
weithiau  yn  ei  bregethau  ;  a  gwnaethpwyd  pethau  mawriou  a 
rhyfedd  trwyddo.  Yn  awr,  y  mae  wedi  myned.  Yr  ydym 
wedi  ei  goUi  o'n  plith  am  byth.  Ni  chawn  weled  ei  wyneb  ef 
mwyach  yma.  Ac  y  mae  yn  chwith  i  ni  fod  hebddo.  Yr  ydym 
yn  teimlo ;  a  dylem  deimlo  yn  ddwys,  a  chwilio  ein  ffyrdd, 
ihag  fod  drygfyd  i  ganlyn  ar  ol  hyn.  Yr  arwydd  tebycaf  o 
ddrygfyd  fyddai,  ein  bod  heb  osod  at  ein  calon,  wedi  cymmeryd 
un  cyfiawn  ymaith,  fel  yr  hwn  a  gollasom  ni.  Eithr  nid  ydym 
i  ddigaloni  a  llaesu  dwylaw,  ond  i  ymgysuro  fod  yr  hwn  a  biau 
y  gwaith  eto  yn  fyw.  Pe  buaswn  i  yn  ymwrandaw  a'm  teim- 
ladau  fy  hunan  nis  gallaswn  wneuthur  dim  ond  cwyno  ;  eithr  y 
mae  yn  rhaid  i'r  gwaith  gael  ei  wneyd,  ac  felly  yr  wyf  yn 
ceisio  ymysgwyd  o'r  llwfrdra  sydd  yn  ymosod  aruaf  :  ac  yr  wyf 
yn  gobeithio  y  bydd  i  ni  oil  ymwroli  ac  ymroddi  o  ddifrif  mewn 
undeb  an  gilydd,  megis  plant  wedi  colli  eu  tad,  i  gyfarfod  yr 
amgylchiadau   newydd   a   dieithr   yr    ydym    ynddyut  yn    ein 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  3G1 

hamddifadrwydd.  Yn  enwedig  byddwn  oil  yn  un  yn  ngliwlwm 
cariad.  Y  mae  gw'iail  gweiniaid,  pan  wedi  eu  rliwymo  yn  un,  yn 
annhoradwy." 

Wedi  y  cyfarchiad  hwn,  fe  aed  yn  mlaen  yn  lied  fywiog,  er 
mewn  teimladau  galarus,  gyda  gwahanol  orchwylion  y  Gym- 
deithasfa.  Fe  bregethodd  Mr.  Roberts,  Amhvch,  ar  gais  y 
Gymdeithasfa,  bregetli  angladdol  hynod  i  Mr.  Elias,  ar  y  Green 
y  noswaith  gyntaf  yn  y  Bala,  oddiar  2  Bren.  ii,  11 — 14;  ac  fe 
gynnygiodd  yntau,  yn  y  cyfarfod  am  wyth  boreu  drannoeth, 
fod  i  Mr.  Rees  bregetlm  pregeth  i'r  un  amcan  yn  y  Gymdeith- 
asfa ddilynol,  yr  lion  oedd  i'w  chynnal  yn  Mangor,  yn  nechreu 
mis  Medi.  Cytunwyd  ar  hyny.  Yr  oedd  Mr.  Bees  yn  dra 
hwyrfrydig  i  addaw,  ond  o'r  diwedd,  efe  a  gydsyniodd.  Ac  ar 
ddydd  lau,  Medi  9,  yn  yr  oedfa  am  ddeg  yn  y  boreu,  yn  Mangor, 
efe  a  bregethodd  oddiar  Galatiaid  i.  15,  16 :  "  Ond  pan  welodd 
Duw  yn  dda,  yr  hwn  a'm  neillduodd  i  o  groth  fy  mam,  ac  a'm 
galwodd  i  trwy  ei  ras,  i  ddatguddio  ei  Fab  ef  ynof  fi,  fel  y 
pregethwn  ef  yn  mhlith  y  cenhedloedd ;  yn  y  fan  nid  ym- 
gynghorais  a  chig  a  gwaed."  Nid  oeddem  ni  yn  dj^gwydd  bod 
yn  bresennol  yn  y  Gymdeithasfa  hono,  fel  nas  gallwn,  oddiar 
ein  gvvybodaeth  ein  hunain,  ddywed3^d  dim  am  y  bregeth.  Y 
mae  yn  ddrwg  genym  hefyd  ddeall,  nad  oes  dim  o  honi  ar  gael 
yn  y  papurau  a  adaSvwyd  ganddo  ar  ei  ol.  Eithr  ni  a  glywsom 
lawer  o  son  am  dani,  a  chanmoliaeth  uchel  iddi.  Dywedid  ei 
bod  yn  bregeth  ardderchog  o  ran  ei  chyfansoddiad  ;  y  sylwadau 
deongliadol  ar  y  testyn,  a'r  cyd-destynau,  yn  fanwl  ac  yn  eglur 
iawn;  a'r  ymdriniaeth  yn  nghorph  y  bregeth  ar  droedigaeth 
Paul,  yn  odidog  ac  yn  dra  efFeithiol.  I.  Achos  ei  droedigaeth 
oedd  gras  rhydd  a  rhad  a  phen-arglwyddiaethol  Duw :  "  pan 
welodd  Duw  yn  dda."  II.  Cyfrwng  ei  droedigaeth  oedd  dat- 
guddiad  ysbrydol  o  Fab  Duw :  "  i  ddatguddio  ei  Fab  ef  ynof  fi." 
III.  Ffrwyth  ei  droedigaeth  oedd  llafurwaith  ymroddgar  a 
hunan-ymwadol  gydar  ef engyl :  "  fel  y  pregethwn  ef  yn  m^-sg 
y  cenhedloedd ;  yn  y  fan  nid  ymgynghorais  a  chig  a  gwaed." 
Ac  yn  y  rhan  ddiweddaf  o'r  bregeth,  fe  ddarhmiai  gymmeriad,  a 


362  PENNOD   IX. 

gweinidogaeth,  a  dylanwad  ]\Ir.  Elias,  gyda  medrusi'Tvydd  a 
giym  neillduol.  Xid  oedd  Mr.  Rees  ei  hunan  mewn  un  modd 
yn  foddlawn  ar  y  bregeth ;  ac  y  mae  hyny,  o  bosibl,  yn  cyfrif 
am  y  ffaith  nad  oes  dim  o  honi  wedi  ei  adael  ar  ei  ol. 

Yr  oedd  ein  hamgylchiad  ni  fel  Cyfundeb,  yn  neillduol  j'n 
Ngogledd  Cymru,  yn  mhell  o  fod  yn  gj'-surus  ar  yr  adeg  y  bu 
f arw  Mr.  Elias ;  ac  yr  oedd  rhai  yn  ofni  yn  f awr,  rhag  mai  y 
diwedd  fyddai  ymraniad  yn  ein  plith.  Nid  oedd  Mr.  Rees  ei 
hunan  yn  gwbl  rydd  oddiwrth  y  eyfryw  ofnau.  Y  mae  yn  ^vir 
fod  y  penderfyniad  y  daethid  iddo  gyda  golwg  ar  y  cyhuddiadau 
a  ddygid  yn  erbyn  rhai  brodyr  yn  Sir  Fflint,  wedi  bod  yn  ym- 
wared  mawr  i  feddyliau  llaweroedd ;  ond  yr  oedd  teimladau 
eiddigus  ac  anhyfryd  yn  parhau ;  ac  yr  oedd  lliaws  o  gj^feillion 
y  rhai  a  gyhuddid,  ond  y  profasid  eu  diniweidrwj'dd,  yn  dra 
siomedig  ac  anfoddlawn,  na  buasai  y  cj^huddwyr  wedi  cael  ym- 
ddwyn  tuag  atynt  yn  ol  yr  cnllibion  a'r  dichellion  y  profasid 
hwynt  yn  euog  o  honjmt.  Dadleuent  nad  oedd  gwaith  }'  rhai 
a  gawsent  y  cam  oddiar  eu  Haw  yn  eiriol  drostynt  ond  prawf 
ychwanegol  o'u  diniweidrwydd  hw}',  ac  felly  prawf  ychwanegol 
o'r  ysbrjxl  maleisus  a  h^wodraethai  y  rhai  oeddent  wedi  bod, 
j  trwy  y  blynyddoedd,  yn  taenu  j  fath  chwedlau  yn  eu  cylch. 
<  Yr  oedd  Mr.  John  Jones,  Talsarn,  yn  teimlo  yn  neillduol  felly. 
Yr  oedd  Mr.  Rees  ei  hunan  yn  teimlo  i  fesur  yn  gy ffelyb ;  ac  y 
mae  yn  dra  thebyg,  pe  buasai  efe  yn  dygwydd  bod  yn  y  Gym- 
deithasfa  yn  y  Drefnewydd,  pan  y  dygwyd  adroddiad  y  Gyn- 
nadledd  i  mewn,  y  buasai  efe  yn  ngonestrwydd  ei  galon,  a'r 
yslnyd  didderbyn  Avyneb  a'i  llywodraethai,  yn  cynnj-g  rhyw- 
beth  o'r  fath.  Ond  o'r  tu  arall,  wedi  i  ychydig  fisoedd  fyned 
heibio,  fe  aeth  cyfcillion  y  cyhuddwj-r.  a'r  rhai  a  gyd-olygent  a 
hwynt  yn  eu  syniadau  Uwch-Galfinaidd,  yma  a  thraw  trwy  y 
Siroedd,  i  deimlo  yn  dra  dolurus  ac  anesmwyth,  ac  i  ammou,  o 
leiaf  i  siarad  felly,  a  oeddent  wedi  cael  tegwch  hollol  yn  y  Wydd- 
grug ;  ac  aeth  rhai  o  honynt  mor  bell  ag  awgrjmiu  fod  mcddwl 
]\Ir.  Rees  wedi  ci  wenwyno  jm  hollol  yn  eu  herbjni  cyn  i'r 
Gynnadledd  ddechrcu,  trwy  ddylanwnd  Mr.  Hughes  o  Liverpool. 


HANES  BYWYt)  HENRY   REES.  363 

Nid  oedd  nifer  y  rhai  anfoddlawn  hyny  ond  ychydig,  ac  yr 
oeddent  oil  yr  ydym  yn  meddwl,  oddieithr  dau  neu  dri,  y  tu 
allan  i  Gylch  Cyfarfod  Misol  Sir  Fflint;  ond  yr  oeddent  jm 
nodedig  o  brysur  a'u  tafodaii,  ac  yn  dra  medrus  mewn 
gwneuthur  awgrymiadau  anngharcdig  a  disail,  pan  na  feiddient, 
oddieithr  gyda  rhai  cyfFelyb  iddynt  eu  hunain  ddywedyd  eu 
meddyliau  mewn  geiriau  eglur.  Pa  fodd  bjmnag,  yr  oedd  j^^r 
anesmwythder  hwn  o'u  tu  hwy,  ac  anfoddlonrwydd  y  lleill  o'r 
tu  arall,  yn  elfen  beryglus,  ar  y  pryd,  am  heddwch  y  Cyfundeb. 

Heblaw  hyny  yr  oedd  cryn  fesur  o  anniddigrwydd,  ar  yr 
un  adeg,  rhwug  Deheu  a  Gogledd,  gyda  gohrg  ar  yr  Achos 
Cenhadol,  a  chyda  golwg  ar  yr  Athrofa.  Yr  oedd  Cymdeithasfa 
y  Gogledd,  fel  y  gwelsom  yn  yr  adroddiad  a  roddvv^yd  genj'ni 
eisoes  am  sefydliad  y  Gymdeithas,  wedi  dyfod  i'r  penderfyniad  i 
gychwyn  fel  Cyfundeb  gydar  Achos  Cenhadol,  trwy  sefydlu 
Gymdeithas  o'r  eiddom  ein  hunain  tuag  at  hyny.  Er  i'r  un 
penderfyniad  gael  ei  wneuthur  yn  furfiol  yn  y  Gymdeithasfa 
Gorphoredig  yn  Aberystwyth,  Gorphenaf,  1841,  a  thrachefn  gan 
Gymdeithasfa  Chwarterol  y  Deheudir  yn  yr  Awst  canlynol,  eto 
yr  oedd  y  cyfeillion  yn  y  Deheudir,  oddieithr  Sir  Aberteifi  a  rhyw 
rai  yn  Sir  Benfro,  yn  cadw  draw  oddiwrth  y  Gymdeithas  agos  yn 
gwbl ;  ac  yr  oedd  y  nifer  amlaf  o'r  gwyr  blaenaf  trwy'r  holl  Sir- 
oedd,  yn  dra  hwyrfrydig  i  gymmerj^-d  dim  rhan  ynddi.  Yr  oedd 
ymlyniad  cryf  ynddynt  wrth  Gymdeithas  Llundain  ;  ac,  heblaw 
hyny,  yr  oeddent  yn  teimlo  i  raddau  yn  friwedig,  oblegyd  fod  y 
S3mimudiad  wedi  myned  mor  bell  yn  y  Gogledd,  heb  ddim  ym- 
gynghoriad  o  unrhyw  fath  a  hwynt  o  berthynas  iddo. 

Achos  arall  ag  oedd  y  pryd  hwn  yn  peri  llawer  iawn  o  an- 
esmwythder, ac  yn  peryglu  teiralad  da  rhwng  y  Deheu  a'r 
Gogledd,  oedd  ein  Hathrofa.  Yr  oedd  Athrofa  y  Bala  wedi  ei 
hagor  yn  Awst,  1837,  y  pryd  hyny  fel  Ysgol,  ar  eu  cyfrifoldeb 
eu  hunain,  gan  Mr.  Edwards  a  Mr.  Charles,  ac  eto  gan  olygu  a 
'gobeithio  y  delai  yn  raddol,  ac  jn  lied  fuan,  yn  Athrofa  i'r 
Cyfundeb.  Yn  wir  yr  oedd  math  o  ddealltwriaeth  rhyngddynt 
o'r    dechreuad    a    rhai    o'r     gwyr    blaenaf    yn    yr    amrywiol 


364  PENNOD   IX. 

Gyfarfodydd  Misol,  yn  enwedig  ar  Parch.  John  Elias,  gyda 
gohvg  ar  hyny,  Yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  Mehefin  14,  1837, 
fe  hysbyswyd  y  byddai  Ysgol  felly  yn  cael  ei  hagor  yn  y  Bala, 
yn  nechreu  y  mis  Awst  canlynol ;  ac  fe  roddwyd  eglurhad 
helaeth  a  manwl,  gan  Mr.  Elias,  ar  natur  y  berthynas  a  f  wriedid, 
ar  y  pryd,  i  fod  rliyngddi  ar  Cyfundeb.  Yn  ol  yr  eglurhad 
hwnw,  yr  oedd  yr  Ysgol  i  fod  yn  eiddo  hoUol  i'r  Athrawon,  a 
hawl  ganddynt  i  dderbyn  i  mown  iddi  y  nifer  a  fynent  o 
ysgolheigion,  ar  eu  hammodau  eu  hunain,  a  pha  beth  Ijynnag  a 
delid  ganddynt  i  fod  yn  eiddo  yn  unig  iddynt  hwy.  Eithr  yr 
oeddent  yn  ymrwymo  i  dderbyn  pob  pregethwr  a  anfonid  yuo 
gan  unrhj' w  Gyfarfod  ilisol,  neu  unrhyw  wr  ieuauc  ar  feddwl 
prcgcthu,  neu  yute  yn  bwriadu  bod  yn  j-sgol-feistr,  a  gymmcr- 
adwyid  gan  y  Gyfarfod  Misol,  ar  yr  ammod  fod  deg  punt  yn  y 
flwyddyn  yn  cael  eu  talu  dros  bob  un,  neu  yn  ol  hj'ny,  am  yr 
aniser  yr  arhosai  yno.  Ar  ol  gwneuthur  yr  hysbysiad  liwn,  fe 
siaradodd  Mr.  Elias  yn  gryf  iawn  yn  mhlaid  yr  Ysgol ;  gan 
ddatgan  ei  laweuydd  gyda  gohvg  ar  ei  sefydliad,  a'i  obaith  am  y 
daioni  mawr  a  ellid  ddisgwyl  oddiwrthi ;  a  chan  annog  y 
pregethwyr  ieuainc,  yn  neillduol,  i  wneuthur  pob  ymdrech  i 
fyned  iddi,  a  chymhell  yr  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol  i  roddi 
pob  cefnogaeth  iddynt  i  hyny. 

Yn  nechreu  A^yst  fe  agorwyd  yr  Ysgol,  yn  ol  yr  hysbysiad 
hwn.  Y  mae  o'n  blaen  yn  awr  lythyr  o  eiddo  Mr.  Edwards, 
dyddiedig  "  Bala,  Sept.  13,  1837,"  o'r  hwn  y  cymmerwn  ein 
rhyddid  i  wneuthur  y  dyfyniadau  canlynol : — "  Our  School  is 

now  six  weeks  old We  have  twelve  pupils,  of  whom 

four  are  boarders,  and  five  are  preachers.  The  preachers'  names 
are,  Thomas  Jones  of  Montgomeryshire,  Thomas  Hughes  of 
Gatehouse,  Carnarvonshire,  David  Davies  of  Llanrwst  (Henllan 
yn  awr),  Edward  Roberts  of  Maethlon  near  Towyn,  and  John 
Thomas  of  Bala.  They  have  not  come  to  any  decision  yet  in 
South  Wales.  There  are  several  young  men  there  anxious  to 
come,  if  the  thing  were  once  settled."  Fe  welir  wrth  y  llythyr 
liwu  fod  nifer   y   gwyr   ieuainc   ag   oeddent   yno  heb   fod   3'n 


HANES  BYWYi)  HENRY  REES.  365 

bregetliwyr  yn  saith,  a  bod  pedwar  o'r  rliai  hyny  yn  byw  gyda'r 
Athrawon  yn  y  ty.  Nid  ydym  yn  ddigon  sicr  o  enwau  y  saith 
hyny  i'w  dodi  i  mewn  yma,  er  fod  genym  led-aincan  am  danynt ; 
ond  dau  o'r  rhai  oeddent  yn  byw  yn  y  ty,  oedd  Mr.  David 
Charles  Davies,  Aberystwyth  y  pryd  hyny,  a'r  diweddar  Mr. 
John  Foulkes  Jones,  Machynlleth.  Gyda'r  tymbor  a  ddeehreuai 
lonawr,  1838,  fe  gynnyddodd  nifer  y  pregethwyr,  a'r  ysgolheig- 
ion  ereill,  yn  fawr ;  ac  yr  oedd  amry w,  o'r  naill  ddosbarth  a'r 
Hall,  wedi  dyfod  yno  o'r  Deheudir,  yn  enwedig  o  Sir  Aberteifi. 
Fe  ddaeth  gwedd  lewyrchus  a  thra  gobeithiol  yn  fuan  iawn  ar  y 
sefydliad,  o  ran  nifer  y  pregethwyr  a  gyrchent  yno  o'r  amrywiol 
Siroedd ;  ac  yr  oedd  cymeriad  y  myfyrwyr  yn  ucliel  iawn  yn  y 
dref ,  ac  yn  yr  holl  wlad  oddiamgylch.  Yr  oedd  lliaws  o  honjait 
yn  teimlo  anhawsder  mawr  i'w  cynnal  eu  hunain  yno,  ac  y  mae 
yn  ddiammeu  fod  rhai  o  honynt,  yn  enwedig  y  rhai  nad  oeddent, 
i  ryw  fesur  yn  boblogaidd  fel  pregethwyr,  yn  gorfod  dioddef 
cr3-n  lawer.  Nid  oedd  ond  un  neu  ddau  o'r  Cyfarfodj'dd  Misol 
yn  gwneuthur  dim  tuag  at  gynnorthwyo  y  rhai  a  anfonid 
ganddjait  yno,  oddieithr  y  tal  am  eu  haddysg ;  ac  yr  oedd  y 
gwyr  ieuainc  yn  gorfod  dibynu  yn  gwbl  am  eu  cynhaliaeth, 
naill  ai  ar  eu  hennillion  blaenorol  eu  hunain,  neu  ar  yr  hyn  a 
allent  gael  gan  eu  perthynasau  a'u  cyfeillion,  neu  ar  yr  hyn  a 
gaent  yn  gydnabyddiaeth  am  eu  gwasanaeth  Sabbothol ;  ac  yr 
oedd  hyny,  y  pryd  hwnw,  yn  y  nifer  amlaf  o'r  teithiau,  yn 
nodedig  o  fychan.  Nid  oedd  pawb  yn  y  wlad  ychwaith,  y  mae 
yn  ddrwg  genym  ddywedyd,  yn  teimlo  mor  garedig  ag  y  buasai 
ddymunol  tuag  at  yr  Athrofa,  nac  wedi  ymryddhau  yn  gwbl 
oddiwrth  ragf arn  led  gref  yn  ei  herbyn ;  ac  yr  oedd  hyny  yn  peri, 
mewn  rhai  mannau,  fod  y  modd  y  gosodid  ei  hachos  ger  bron  y 
cynnulleidfaoedd  er  gwneyd  y  casgliad  angenrheidiol  tuag  at 
gyfarfod  ymrwymiad  y  Gymdeithasfa  gyda  golwg  ar  y  gwyr 
ieuainc  a  anfonid  i'r  Bala,  yn  mhell  o  fod  yn  deilwng  o  urddas 
y  sefydliad,  ac  i  orwedd  yn  esmwyth  ar  deimladau  yr  athrawon. 
Fel  hyn,  er  yr  holl  Iwyddiant  oedd  wedi  bod  ar  yr  Athrofa,  a'r 
gymmeradwyaeth  a  ddangosid  gan  y  mwj^afrif  braidd  trwy  yr 


366  PENNOD   IX, 

holl  Siroedd  iddi,  yr  oedd  rhai  amgylchiadau  cysylltiedig  a  hi, 
yn  peri  llawer  iawn  o  bryder  yn  meddyliau  ei  chj^feillion  goreu. 
Yn  y  cyfamser,  a  thra  yr  oedd  pctliau  fel  hyn  yn  y  Gogledd,  f e 
ddaeth  y  ty  a  godasid  yn  Nlirefecca  gan  Mr.  Howell  Harris,  a'r 
tir  cysylltiedig  ag  ef, — ty  ag  oedd  wedi  bod,  yn  ystod  bywyd  Mr. 
Harris,  yn  gartref  i'r  rhai  a  gyrclient  ato  yno  o  wahanol  barthau 
y  Dywysogaeth,  ac  a  fuasai  wcdi  ei  farw  ef,  yn  fath  o  Elusendy  i'r 
rhai  a  adawsid  ar  ei  ol, — £e  ddaeth  y  Ty^  hwnw  yn  rhydd-fedd- 
iant  i'r  Cyfundeb  yn  y  Deheu.  Yr  oedd  teimladau  cysegrcdig 
yn  mynwesau  llaweroedd  mewn  cj'sylltiad  a  Threfecca.  Oddi- 
yno  y  daethai  allan  y  dyn  hynod  hwnw  ag  a  fuasai,  trwy  y 
nerthoedd  rhyfedd  a  ddilynent  ei  weinidogaeth,  yn  foddion  i 
ddefro  Cymru  o'r  ewsg  ysbrydol  ag  yr  ydoedd  wedi  syrthio  iddo, 
ac  i  osod  gwedd  newydd,  yn  mhen  ychydig  amser,  ar  ranau 
helaeth  o  honi.  Yno  y  cychwynasai  Methodistiaeth  Cymru. 
Ac  er  yr  ymraniad  gofidus  a  gymmerasai  le  rhwng  Harris  a 
Rowland,  a  neillduad  Harris,  yn  y  canlyniad,  i'r  Fynachlog  a 
gododd  yn  Nhrefecca,  eto  yr  oedd  yr  ad-gofion,  neu  yn  hytrach 
y  traddodiadau,  am  yr  hyn  a  deimlasid  trwyddo  pan  yn  teithio 
Cymru  gan  bregethu  ef engyl  Crist,  a'r  tystiolaethau  a  roddid  am 
y  sancteiddrwydd  rhyfedd  a'i  nodweddai  ar  ol  ei  neillduad 
gyda  i  deulu  mawr  yn  Nhrefecca,  yn  gosod  rhyw  gysegi'cdigaeth 
ar  y  lie,  yn  ei  gysylltiad  ag  ef  i  gannoedd,  os  nad  miloedd,  nas 
gallai  prin  berthyn  i  un  lie  arall  yn  ein  gwlad.  Yr  oedd  yno 
hefyd,  mewn  ty  cyfagos  i'r  adeilad  a  ddaethai  yn  awr  jm  eiddo 
i'r  Methodistiaid,  hen  Athrofa  barchus  a  beudithiol  wedi  bod,  gan 
yr  Arglwyddes  Huntington  ;  He  yr  oedd  ein  hen  dadau  cyntaf , 
heblaw  Whitefield  a  Wesley  a  Fletcher,  wedi  bod  yn  fynych  yn 
pregethu ;  ac  un  o  honynt,  y  Parch.  John  Williams,  Pantycelyn, 
mab  i'r  hen  Emynydd,  wedi  bod  am  betli  amser  yn  athraw  ; 
heb  sun  am  Fletcher,  ac  ereill,  a  fuasent  felly  o'i  flaen  ef.  Wedi 
cael  y  lie  hwn  i'w  meddiant,  fe  deimlwyd  gan  ein  cyfcillion  yn 
y  Deheu  ar  unwaith,  nad  oedd  dim  oedd  well  a  allent  wneyd  ag 
ef,  na'i  ddcfnyddio  fel  cartref  Athrofa  i'r  Cyfundeb  ;  ac  yr 
oeddent   yn   gwbl    hydcrus   yn    eu   meddyliau  na   wrthodai   y 


HANES   BYWtD   HENRY    REES,  3G7 

cyfeillion  yn  y  Gogledd  bytli  y  fath  gynnyg,  oncl  yr  ymunent 
yn  galonog  ac  yn  llawen  gycla  liwynt  yno,  ac  felly  y  ceid  un 
Athrofa  effeithiol  i'r  hoU  Gyfundeb.  Fe  anfonwyd  cenadwri  i'r 
perwyl  yna  at  Gymdeithasfa  y  Gogledd.  Yr  oedd  teimlad  lied 
gyfFredinol  yn  yr  amrywiol  Siroedd  yn  y  Gogledd  yn  mlilaid  uu 
Athrofa,  ond  ei  chael  mewn  rhyw  le  canolog,  cy ileus  i  ddau  pen 
y  dalaeth,  ac  yr  oedd  Sir  Fon,  yn  hytrach  na  cliael  dwy  Athrofa, 
,  yn  f oddlawn  myned  i  Dref ecca  ;  ond  yr  oedd  gwrthwy nebiad 
rhyfedd  a  chryf ,  braidd  yn  mliob  Sir  arall  i  Drefecca.  Rhaid 
cofio  fod  cyfleusderau  teithio  yn  dra  gwahanol  y  pryd  hyny  i'r 
hyn  ydynt  yn  awr,  a  lleoedd  yn  llawer  pellach  oddiwrth  eu 
gilydd  a  dieithrach  i'w  gilydd  ;  ac  felly  fe  ymddangosai  Tref ecca, 
o  rai  parthau  o'r  Gogledd,  yn  rhyw  le  tra  annghy'obell,  ac  mewn 
rhyw  bellder  agos  annghyraeddadwy.  Yr  oedd  rhyw  dybiaeth 
hefyd  mewn  llawer  ei  fod  wedi  myned  yn  lie  lied  anfethodis- 
taidd,  OS  nad  yn  hytrach  digrefydd ;  ac  nid  ydym  yn  hollol  sicr 
nad  oedd  peth  o'r  hen  deimlad  yn  erbyn  y  lie,  a  fFynai  mor 
gyffredin  yn  amser  yr  ymraniad  blin  rhwng  Harris  a  Rowland, 
yn  awr  wedi  ei  adgynnyrchu  mewn  ambell  fynwes.  Yr  oedd  y 
teimlad,  pa  fodd  bynnag,  yn  y  cyfFredin  mor  gryf  yn  erbyn 
Tref  ecca,  f  el  yr  ydoedd  o'r  dechreuad  braidd  yn  gwbl  anobeithiol 
y  cj^tunai  y  Gogledd  i  adael  y  Bala,  er  mwyn  myned  yno,  tra  yr 
oedd  y  teimlad  am  undeb  y  fath  yn  mhob  Sir,  ond  Sir  Feirion- 
ydd,  fel  y  buasent  yn  foddlon  i  fyned  i  unrhy  w  le  canolog,  er  ei 
sicrhau.  Y  pryd  hwn  yr  oedd  yr  ymdrech  yn  myned  yn  mlaen, 
yn  ol  yr  hanes  a  roddwyd  genym  eisoes,  i  sefydlu  Cymdeithas 
Genhadol  Dramor  yn  ein  plith  ni  fel  Gyfundeb,  ar  wahan  oddi- 
wrth Gymdeithas  Genhadol  Llundain.  Ar  nos  Wener,  lonawr 
31,  1840,  fel  y  gwelsom  eisoes  y  sefydlwyd  y  Gymdeithas  bono 
yn  Liverpool,  ac  yr  oedd  teimlad  angerddol  yn  ei  phlaid  braidd 
yn  mhob  Cyfarfod  Misol  perthynol  i  Gymdeithasfa  y  Gogledd, 
yn  enwedig  yn  Sir  Drefaldwyn,  a  Sir  Feirionydd,  a  Liverpool. 
Y  mae  yn  ymddangos  fod  y  rhai  oeddent  jn  f wyaf  zelog  gyda'r 
Achos  hwn  wedi  dyfod  i  ddeall,  nad  oedd  y  brodyr  yn  y  Deheu, 
oddieithr  yn  unig  yn  Sir  Aberteifi,  mewn  uu  modd  yn  bleidiol 


368  PENXOD   IX. 

iddo,  ac  yr  oedd  hyny  wedi  peri  siomedigaetli  fawr  iddynt,  ac  yr 
oeddent  yn  barod  i  wneuthur  unrhyw  beth  a  allent  er  sicrhau 
eu  cyd-weithrediad.  Felly  fe  gynnygiwyd,  fel  math  o  ymgyt- 
uniad,  ond  i'r  Deheu  dd3^fod  allan  fel  un  gwr  yn  mhlaid  y 
Gymdeithas  Genhadol  newydd,  yr  ymdrechent  hwythau  i  gael  y 
Gogledd  i  j-muno  gyda'r  Athrofa  yn  Nhrefecea,  ac  yr  oeddent 
yn  dra  hyderus  y  llwj'ddent.  Yr  oedd  y  brodyr  hyny  yn 
addaw  felly  yn  hollol  ar  eu  cyfrifoldeb  eu  hunain,  heb  unrhyw 
awdurdod  o  gwbl  oddiwrth  na  Chyfarfod  Misol  na  Chymdeith- 
asfa.  Yr  oedd  Mr.  Thomas  Phillips  o'r  Gelli  (Dr.  Phillips  wedi 
hyny),  a  i\Ir.  Enoch  Lewis,  Abergwaen,  wedi  cael  y  fath 
addewid ;  ac  yr  oedd  llythyrau  i'r  un  ystyr  wedi  eu  derbyn  gan 
frodyr  parchus  ereill  yn  y  Deheu.  Creodd  hyn  ddysgw3^1iad 
mor  fawr  yn  eu  meddyliau  hwy  yno  y  byddai  i'r  Gogledd 
ymuno  a  hwynt,  fel  mewn  Cyfeisteddfod  yn  Aberhonddu,  a 
gynhaliwyd  Mawrth  4,  5,  1840,  y  penderfynwyd  oedi  myned  yn 
mlaen  gyda  chwblhau  gweithred  trosglwyddiad  Trefecca  i'r 
C3'fundeb,  hyd  nes  y  ceid  llais  pendant  Cjandeithasfa  y  Gogledd, 
gyda  golwg  ar  y  cwestiwn ;  a  phenderfynwyd  hefyd  adnewyddu 
eu  d3'muniad  caredig,  difrifol,  a  tliaer,  ar  idd^mt  gydsynio  a'u 
>'  cais,  ac  ymuno  a  hwynt  i  gael  un  Athrofa,  a  hono  yn  Nhrefecea. 
Fe  barodd  yr  ymyriad  hwn,  pa  fodd  bynnag  y  dechreuodd,  wir 
ofid  calon  i'r  gwyr  blaenaf  a  goreu  yn  Nghjmideithasfa  y 
Gogledd.  Yr  oedd  Mr.  Flees  a  Mr.  Hughes,  Liverpool,  yn 
arbenig  yn  teimlo  yn  ofidus,  fod  y  fath  yniddj'ddan  wedi 
bod,  a'r  fath  ddysgwyliadau  wedi  eu  cjmnyrchu,  heb  eu  bod 
hw}^  er  y  cylch  neillduol  y  troent  ynddo,  yn  gwybod  dim 
yn  eu  cylch.  Ond,  wedi  llawer  o  ymdrafod  yn  y  gwahanol 
Gyfarfodydd  Misol,  ac  mewn  amrywiol  Gymdeithasfaoedd ;  ac 
wedi  i  ryw  amgjdchiadau  gymmeryd  lie  ag  a  barent  i  Mr. 
Edwards  deimlo  nas  gallai  adael  y  Gogledd,  os  na  bj^ddai  y 
Gogledd  jni  ymuno  a'r  Deheu  yn  Nhrefecea ;  a  gweled  nad  oedd 
gobaith  cael  cyfeillion  y  Deheu  i  symmud  cam  o  Drefecca ;  a 
bod  y  teimlad  yn  cryfhau  j-n  y  Gogledd,  yn  enwedig  yn  Sir 
Feirionydd,    i    beidio    ymadael    ar    Bala; — fe  ddaethpwyd    i'r 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  369 

penclerfyniad  yn  Nghymdeithasfa  Bangor,  Medi  8,  1841,  fod  i'r 
Athrofa  barhau  yn  y  Bala,  a'i  bod,  o  ddiwedd  y  flwyddyn  liono, 
i  gael  ei  chymmeryd  yn  eiddo  i'r  Cyfundeb  yn  y  Gogledd  ;  a 
bod  Cyfarfod  o  Ddirprwywyr  dros  yr  amrywiol  Gyfarfodydd 
Misol,  i'w  gynnal  mown  cysylltiad  a  Chymdeithasfa  Dolgelleu, 
yn  mhen  j-chydig  wythnosan,  er  trefnu  ar  ryNv^  gynllun  gyda 
golwg  ar  ei  chynhaliaeth  mewn  modd  anrhydeddus.  Gosodwyd 
hefyd  ar  Mr.  Rees  i  ysgrifenu  llythyr  ar  ran  y  Gyindeithasfa  at 
y  brodyr  yn  y  Deheu,  cynnulledig  yn  eu  Cymdeithasfa  yn 
Rumney,  yr  Hydref  canlynol,  i  hysbysu  iddynfc  y  penderfyniad 
y  daethpwyd  iddo,  a'r  rhesymau  oedd  ganddynt  am  dano.  Y 
mae  yn  ddrwg  genym  na  ddaeth  copi  o'r  llythyr  hwnw  erioed 
i'n  Haw ;  ond  ni  a  allwn  fod  yn  sicr  ei  fod  yn  llawn  o'r 
tynerwch,  a'r  doethineb,  a'r  cywirdeb,  ag  oeddent  yn  wastadol 
yn  ei  hynodi  of  yn  y  fath  amgylehiadau. 

Mewn  cysylltiad  a  Chymdeithasfa  Dolgelleu,  Medi  29,  1841, 
fe  gyfarfu  y  Pwyllgor  a  bennodasid  yn  Mangor  i  fyned  i 
mewn  i  fanylion  y  trefniad  gyda  golwg  ar  yr  Athrofa,  a 
chytunwyd  ar  y  penderfyniadau  canlynol,  y  rhai  a  gymmer- 
adwywyd  gan  y  Gymdeithasfa  : — 

1.  "  Fod  y  swm  o  Dri  chant  o  bunnau  yn  y  flwyddyn,  i'w  talu 
rhwng  y  ddau  athraw,  cant  a  phump  a  thriugain  i  Mr.  Edwards, 
a  chant  a  phymtheg  ar  hugain  i  Mr.  Charles. 

2.  "  Fod  i'r  athrawon,  fel  o'r  blaen,  gael  derbyn  i  mewn  i'r 
Athrofa,  ar  eu  cyfrifoldeb  eu  hunain  ac  ar  eu  hammodau  eu 
hunain,  y  rhai  a  ewyllysiant  fyned  i  mewn  iddi  ar  eu  traul  eu 
hunain ;  a  bod  pa  symiau  bynnag  a  delir  gan  y  cyfry w  i  fod  yn 
eiddo  hollol  i'r  Athrawon,  i'w  rhanu  yn  gyfartal  rhyngddynt,  er 
ychwanegu  at  eu  cyflog  blynyddol. 

3.  "  Fod  swm  blynyddol  neillduol  i  gael  ei  ddodi  ar  yr 
amrywiol  Gyfarfodydd  Misol,  tuag  at  gyfarfod  cyflogau  yr 
Athrawon,  yn  gwbl  annibynol  ar  nifer  y  pregethwyr,  neu 
ereill,  a  anfonir  ganddynt  i'r  Athrofa ;  a  bod  y  symiau  can- 
lynol, ar  hyu  o  bryd,  i  gael  eu  pennodi    fel   yr  hyn  sydd  i'w 

talu  ganddynt :    Sir  Fon,  £45  ;    Sir  Caernarfon,  £55  ;  Sir  Feir- 
2  A 


370  PENNOD   IX. 

ionydd,  £45  ;  Sir  Ddinbych,  £45  ;  Sir  Ffiint,  £35 ;  Sir  Drefald- 
wyn,  £30 ;  Liverpool  a  Manchester  (un  Cyf arfod  Misol  y  pryd 
hyny),  £45. 

4.  "  Fod  ymdi-ech  i  gael  ei  wneuthur  yn  ddioed  i  gasglu 
Trysorfa,  trwy  gyfroddion  a  chyfraniadau,  ag  y  bydd  i'r  Hog  a 
geir  oddiwrthi  fod  yn  ddigon  tuag  at  dalu  eyflogau  yr  Atliraw- 
on,  ac  er  rhyw  gymmaint  o  gynhtiliaetli  i'r  efrydw3'r ;  a 
bod  y  s^Ym  a  osodir  yn  awr  ar  jr  amrywiol  Gj'farfodydd  Misol 
i  derfynu  pan  y  llwydder  i  gael  y  fath  gronfa." 

Dyma  y  cynllun  a  ddygwyd  ger  bron  y  Gymdeithasfa  ac  a 
gadarnhawyd  ganddi,  ac  y  dysgwylid  i'r  amrywiol  Gyfarfodydd 
Misol  weithredu  yn  ei  ol.  Y  mae  yn  ymddangos,  oddieithr 
ychj'dig  wrthwynebiad  ar  y  cyntaf  o  Sir  Drefaldwyn,  eu  bod  oil 
yn  barod  i  wneuthur  hyny,  ond  Sir  Fon.  Yr  oedd  dau  neu  dii 
o'r  rhai  ag  oeddent  yno  yn  cymmeryd  lie  lied  uchel  a  blaen-llaw 
yn  y  Cyfarfod  Misol,  wedi  bod,  er  dechreu  y  siarad  am  Athrofa 
yn  Nhref ecca,  yn  teimlo  yn  gryf  jn  evhyn  cael  d^vy  Athrofa ;  ac 
er  gochel  hyny,  yn  foddlawn,  os  byddai  raid,  myned  i  Drefecca. 
Nid  oes  un  amheuaeth  nad  oedd  un,  os  nad  dau,  o'r  brodyr  hyny 
yn  hollol  yn  erbyn  cael  Athrofa  o  gwbl ;  ac  fe  of  nid  gan  lawer 
fod  y  gefnogaeth  a  ddangosid  ganddynt  hwy  y  prj^d  hyn  i 
Drefecca,  yn  cyfodi  yn  llawn  cymmaint  oddiar  wrthwynebiad  i'r 
I  Bala  a'r  Athrofa  yno,  ag  oddiar  gariad  at  Undeb  rhwng  Deheu 
a  Gogledd.  Yr  oedd  y  teimlad  mor  gryf  yn  Nghymdeithasfa 
Bangor  yn  mhlaid  y  Bala,  fel  na  chaAvsant  hwy  neb  i'w 
cefnogi  yn  eu  gwrthwynebiad  i'r  penderfyniad  y  daethpwyd 
iddo  yno,  ac  nid  oeddent  hwy  eu  hunain  yn  barod  i  gynnyg 
unrhyw  welliant  amo.  Pa  fodd  bynnag,  ni  foddlonent  heb 
ddwj'n  yr  Achos  drachcfn  ger  bron  eu  Cyfarfod  Misol  eu  hunain, 
a  cheisio  gwncuthur  un  ymdrech  yn  ychwaneg  yn  nihhiid  gad- 
ael  y  Bala  a  myned  i  Drefecca ;  a  llwyddasant  yno  i  gael  y 
mwyafrif,  er  niai  mwyafrif  byclian  iawn  j-docdd,  dros  hyny.  A 
phcnnodwyd  y  Parch.  Cadwaladr  Williams  yn  gennad  drostynt  i 
ddwyn  yr  Achos  ger  bron  y  Gymdeithasfa.  Yr  oedd  y  Gym- 
deithasfa  nesaf   i'w  chynnal  yn   Rhuthyn  y  dyddiau  olaf    o'r 


HANES   EYWYD   HENRY    REES.  371 

flwyddyn,  1841 ;  ae  yr  oedd  y  Gjandeithasfa  yno  y  pryd  hwnw 
fel  Cymdeithasfa  Rhagfyr  bob  blwyddyn,  yn  Gymdeithasfa 
flynyddol  Ysgol  Sabbothol  y  Metliodistiaid  yn  Ngogledd  Cymru, 
eithr  yn  iin  ag  y  rhoddid  iddi  holl  awdurdod  Cymdeithasfa 
Chwarterol,  ac  yr  anfonid  cynnrychiolwyr  o'r  lioll  Siroedd  iddi. 
Cychwynodd  Mr.  Cadwaladr  Williams  tua  Rhuthyn,  ond  fe'i 
lluddiwyd  i  allu  myned  yn  mhellacli  na  Bangor ;  ac  oddiyno  efe 
a  anfonodd  y  llythyr  canlynol, — yn  cynnwys  y  cenadwriaethau  a 
ymddiriedasid  iddo, — at  y  Gj^mdeithasfa : 

"  Bangor,  Ehagfyr  28,  1841. 
"  At  y  Gymdeithasfa  yn  Rhuthyn,  a  gynhelir  Rhagfyr  29,  30,  31. 

"  Anwyl  Frodyr, — Y  mae  jn  ddrwg  iawn  genyf  orfod  i  mi 
"  droi  yn  ol  ar  ol  cychwyn  i'r  Gymdeithasfa,  a  hyny  o  herwydd 
"  rliyw  anhwyldeb  ar  yr  anifail.  Gan  hyny,  nid  oes  genyf  ond 
"  anfon  yr  yehydig  linellau  hyn  i'ch  cyfarch,  ac  hefyd  i  hysbysu 
"i  chwi  yehydig  o  hanes  am  benderfyniadau  Cyfarfod  Misol 
"  Muu,  yr  hwn  a  gynhaliwyd  yr  wythnos  ddiweddaf. 

"  Sjdwyd  a  phenderfynwyd  mewn  perthynas  i  Gymdeithas 
"  Genhadol  y  Metliodistiaid  Calvinaidd,  fod  yn  angenrheidiol 
"  cael  sylfaeniad  rheolaidd  iddi,  mewn  pennodi  Trysorydd,  ac 
"  hefyd  Ysgrifenydd,  a  hwnw  yn  un  cyflogedig  gan  y  Corph. 
"  Heb  hyny  nid  oeddym  yn  gweled  y  byddai  gan  y  Gymdeithas 
"  un  swyddog  ag  y  gallai  ei  alw  at  ei  gwasanaeth,  neu  i  gyf rif 
"am  ei  waith.  Hefyd  fod  eisieu  pennodi  Dirprwywyr  o  bob 
"  Sir  ac  o'r  Trefydd  (sef  yn  Lloegr),  ac  i  bob  Sir  a'r  Trefydd 
"  ymrwymo  ac  ymgyfammodi  yn  ddif rifol  ger  bron  yr  Arglwydd, 
"  a  thros  yr  Achos,  a  u  gilydd,  i  gy d-weithredu  yn  mhob  peth 
"  perthynol  i'r  Genhadaeth,  fel  na  byddo  gan  un  Sir  na  Thref 
"  hawl  i  dynu  yn  ol  oddiwrth  yr  achos  pwysig  hwn ;  a  bod  y 
"  Dirprwywyr  i  weithredu  jn  ol  cyfarwyddyd  y  Gymmanfa. 
"  Hefyd,  fod  ein  Casgl  Genhadol,  yr  hwn  sydd  yn  agos  i  £300, 
"  i  aros  yn  Haw  Trysorydd  ein  Sir,  hyd  oni  welom  y  Gymdeithas 
"  Genhadol  wedi  ei  dwyn  i  drefn,  a'i  rheolau  wedi  eu  cymmer- 
"  adwyo  gan  y  Gymmanfa.    Hefyd  nad  anfoner  yr  un  Cenhadwr 


S7t  PENNOD  IX. 

"yn  ychwaneg  gan  y  Gymcleithas  Genhadol,  heb  fod  ci   holl 
"drefniadau  hi  wedi  eu  gwneyd  ac  wedi  eu  cymmeradwyo. 

'■  Ymddyddanwyd  yn  nghylch  yr  Athrofa ;  a  barnwjal  genym 
"  eihvaith  mai  un  a  fyddai  oreu  i'r  Corph,  a  bod  un  yn  ddigonol 
"  i  addysgu  yr  holl  nifer  a  fyddai  yn  gymhwys  i'w  hanfon  i 
"  Athrofa  gan  Dde  a  Gogledd  ;  a  bod  ymraniad  yn  tueddu  i 
"  elfeithio  yn  niweidiol  ar  y  Corph  mewn  llawer  modd,  a  bod 
"  hyny  yn  ymddangos  yn  barod  os  bydd  iddo  beri  i'r  brodyr  yn 
"  y  Deheu  dynu  yn  ol  o  gyd-weithredu  yn  yr  achos  Genhadol. 
"  A  chan  mai  un  Corph  ydym  trwy  Gyraru  a  Lloegr,  dangosodd 
"  y  rhan  f wyaf  o'r  brodyr  ddymuniad  am  i  ni,  ar  ol  y  flwyddyn 
"hon,  gynnorthwyo  yr  Athrofa  a  fwriedir  ei  sefydlu  yn 
"  Nhrefecca. 

"  Dymunwn  i  chwi  lawer  o  gymhorth  a  bendith  gyda  holl 
"  waith  y  Gymdeithasfa. 

"  Ydwyf,  anwyl  frodyr,  eich  annheilwng  was, 

'•'  Cadwaladr  Williams." 

Parodd  derbyniad  y  llythyr  hwn  drallod  nid  bychan  i  feddyl- 
iau  y  cyfeillion  yn  Rhuthyn,  yn  enwedig  i  Mr.  Rees.  Yr  ocdd 
efe  yn  gobeithio  fod  yr  Achos,  gyda  gohvg  ar  le  yr  Athrofa, 
wedi  ei  benderfynu  yn  y  fath  fodd  yn  Mangor,  fel  na  ddelai 
hyny  drachefn  i  sylw  ;  ac  yr  oedd  yn  dysgwyl  hefyd  y  byddai  y 
trefniadau  gyda  golwg  ar  ei  hamgylchiadau  arianol,  ag  a 
gymmeradwyasid  yn  Nolgelleu,  yn  gorwedd  yn  lied  esmwyth  ar 
yr  holl  Gyfarfodydd  Misol.  Ond  yn  awr  yr  oedd  yn  gweled 
amcan  i  ail-agor  yr  holl  gwestiwn,  ac  yr  oedd  hyny  yn  peri  gofid 
mawr  iddo.  Yr  oedd  teindad  yr  holl  frawdoliaeth  yn  Rhutlu'n 
yn  gryf  iawn  yn  mhlaid  yr  hyn  oedd  wedi  ei  wneuthur  yn 
Mangor  ac  yn  Nolgelleu,  ac,  wedi  czyn  lawer  o  siarad,  fe  bon- 
derfynwyd  fod  i  Mr.  Rees,  a'r  Ysgrifenydd  (Mr.  Roger  Edwards), 
anfon  atcbiad  i  Mr.  Cadwaladr  Williams,  yn  cynnwys  sylwedd 
yr  ymddyddan  yn  Rhuthyn  ;  gan  obcithio  y  byddai  i  gyfeillion 
Sir  Fun,  wedi  rhoddi  ystyriaeth  bellach  i'r  cwestiwn,  wcled  eu 
fFordd  yn  glir  i  gyd-weithredu  yn  egniol  a  r  Siroedd  ereill  gyda 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  373 

golwg  ar  yr  Athrofa,  £el  yr  oeddent  bob  amser  wedi  arfer 
gwneyd  gyda  phob  aclios  arall.  Fe  ysgrifenwyd  yr  atebiad  yn 
y  WjTldgrug,  nos  Wener,  Rhagfyr  31ain,  lie  yr  oedd  Mr.  Rees 
yn  aros  ar  ei  fFordd  o  Ruthyn  i  Liverpool.  Y  mae  yr  adroddiad 
canlynol  genym,  odditan  law  Mr.  Roger  Edwards,  am  y  modd  y 
cyfansoddwyd  y  llythyr: — "Yr  oedd  hwnw  jn  un  o'r  troion 
cyntaf  i  ni  fod  gydag  e£  yn  cyflawni  gorchwyl  o'r  fath,  ac  wrtli 
hyny  mae  yr  argrafF  am  ddull  Mr.  Rees  ar  y  pryd  wedi  aros  yn 
barhaus  ar  ein  cof.  Efe  a  eisteddai  i  lawr  wrth  y  bwrdd,  ac  a 
ddeehreuai  ysgrifenu  ;  jma  efe  a  ddarllenai  y  llinellau  a  ysgrit'- 
enasai,  ac  a  ddywedai, '  Na,  bydd  yn  well  fel  liyn/  ac  a  ysgrifenai 
drachefn.  Wedi  hyny  efe  a  gyfodai,  ac  a  gerddai  o  amg3dch  yr 
ystafell,  gyda  llythyr  Mr.  Williams  yn  ei  law  ;  ac  yn  mhen  dwy 
neu  dair  munud,  gofynai,  '  Beth  meddwch  chwi  am  hyn  ? '  gan 
adrodd  dwy  neu  dair  o  frawddegau  cryno  a  chymhwys,  y  rhai  a 
ysgrifenid  genym  fel  yr  oedd  efe  yn  eu  dywedyd,  ac  nad  oedd 
eisiau  gwella  na  chyfnewid  gair  o  honynt.  Yn  nghanol  y 
myfyrio  a'r  ysgrifenu,  efe  a  rydd-ymddyddanai  am  yr  Athrofa, 
y  Gymdeithasfa,  a  Chyfarfod  Misol  Mon,  gan  arddangos  y 
pryder  mwyaf  am  i'r  holl  Gyfarfodydd  Misol  mewn  undeb  a 
Chymdeithasfa'r  Gogledd  fod,  yn  ddieithriad,  yn  cydweithredu 
yn  mhlaid  yr  Athrofa."  Dyma  y  llythyr  a  ysgrifenwyd  y 
pryd  hwnw : — 

"At  y  Parcli.  Cadwaladr   Williams. 

•'Anwyl  Frawd, — Gosodwyd  arnom  ni,  gan  y  brodyr  cyn- 
"  nuUedig  yn  Nghymdeithasfa  Rhuthyn,  i  anfon  atoch  i  hysbysu 
"  eu  bod  wedi  derbyn  a  darllen  eich  llythyr,  ac  ystyried  ei 
"  gynnwysiad  yn  bwyllog  a  dif rif ol.  Yr  oedd  yn  ofid  i  bawb  o 
"  honom  fod  dim  wedi  eich  lluddias  i  fod  yn  bresennol ;  ac  yr 
"  ydym  oil  yn  gobeithio  y  bydd  i  chwi,  a'r  brodyr  ereill  yn  Sir 
"  Fon,  barhau  i  wneyd  ymdrech  i  ddyfod  i'n  holl  gyfarfodydd, 
"  gan  yn  ddiau  fod  y  Corph  yn  dysgwyl  tuag  yna  am  lawer  o  hel2y 
"  a  chyfarwyddyd. 

"  Mewn  perthynas  i  olygiad  eich  Sir  ar  yr  Achos  Cenhadol,  yr 


374  PENNOD  IX, 

"  oedd  y  Cyfeisteddwyr  yn  mawr  gymmeradwyo  eich  penderfyn- 
"  iadau ;  ac  y  mae  yn  llawenydd  genym  hysbysu  i  chwi  fod  yr 
"  un  peth  ar  f eddwl  llawer  o'r  brodyr  mewn  lleoedd  ereill ;  a 
"  threfnwyd  cynllun  i  sefydlu  y  Ddirprwyaeth  gynnygiedig,  fel 
"  yr  ydych  yn  debyg  o  gael  cly wed  yn  f anylach  yn  £uan. 

"  Am  eich  dj'^muniad, '  ar  i  bob  Sir  a'r  Trefydd  ymrwymo  ac 
"  ymgyf ammodi  yn  bwyllog  a  dif rifol  ger  bron  yr  Arglwydd,  a 
"  thros  ei  achos,  an  gilydd,  i  gydweithredu  yn  mhob  peth 
"  perthynol  i'r  Genadaeth,  fel  na  byddo  gan  un  Sir  na  Thref 
"  hawl  i  dynu  yn  ol  oddiwrth  yr  achos  pwysig  hwn ;  a  bod  y 
"  Dirprwywyr  i  weithredu  yn  ol  cyf arwyddyd  y  Gymmanf a,' — yr 
"  oedd  y  brodyr  oil  o'r  un  feddwl  ar  un  farn  a  chwi  yn  hyn,  ac 
"  yn  synio  fod  y  cyfryw  gydweithrediad  yn  hollol  angenrheidiol, 
"  nid  yn  unig  gyda  gohvg  ar  y  Genhadaeth  Dramor,  ond  gj'da 
"  phob  peth  a  berthyn  i  ni,  er  dal  i  fyny  ein  hundeb  fel  Corph,  ac 
"  felly  sicrhau  ein  cysur  a'n  heffeithiolrwydd. 

"  Ond  y  mae  yn  rhaid  i  ni  hysbysu  i  chwi  fod  penderfyniad 
"  eich  Cyfarfod  Misol  yn  nghylch  yr  Athrofa  wedi  peri  goiid  a 
"  thristwch  mawr  i'r  brodyr  oil ;  ac  nis  galhvn  lai  na  meddwl  ei 
"  fod  yn  llwyr  anughyson  ag  ysbryd  eich  penderfyniad  o  barth 
"  y  Gymdeithas  Genhadol,  ac  yn  tueddu  yn  fawr  i  ddryllio  yr 
"  undeb  a'r  cydweithrediad  yr  ydych  mor  awyddus  i'w  gadw  a'i 
"  barhau  yn  ein  mysg. 

"  Y  mae  llawer  fel  chwithau  yn  hollol  o'r  meddwl  y  buasai  un 
"  Athrofa  yn  well  ar  bob  cyfrif  na  dw}^,  a  bod  y  ditiyg  cydwel- 
"ediad  rhwng  y  ddwy  dalaeth  yn  beth  i  ofidio  yn  fawr  o'i 
"  herwydd.  Eto,  megis  y  mae'r  Corph  yn  un  er  bod  dwy  Gym- 
" deithasfa  yn  perthyn  iddo,  a'r  rhai  h^ny  yn  gweithredu  yn 
"  annibynol  y  naill  ar  y  Hall,  felly  fe  all  barhau  yn  un  er  sefydlu 
"  dwy  Athrofa.  A  diau  pe  buasid  ond  wedi  meddwl  am  ddwy 
"yn  lie  un  o'r  dechreuad,  na  buasai  eu  sefydliad  yn  peri  uu 
"  yniddangosiad  o  ymraniad,  nac  un  archoU  yn  cael  ei  roddi  ar 
"gariad  ac  undeb.  Ond  bod  i  un  Sir  yn  eithaf  y  Gogledd 
"feddwl  am  ddadgysylltu  ei  hun  oddiwrth  ei  hen  frodyr,  a 
"  rhwygo  undeb  miloedd  Siroedd  Gwynedd  i'r  dyben  o  gadw 


H^NES   BYWYD   HENRY   REES.  875 

"undeb  an  broclyr  yn  y  Deheubarth,  sydcl  groes  i  reswm,  i 
"  arferiad,  ac  i  drefn  y  Corph ;  oblegid,  os  ydych  yn  ei  wneyd  er 
"  mwyn  undeb,  yr  ydych  yn  colli  eich  amcan,  ac  yn  dattod  yr 
"  undeb  yn  lie  ei  gadarnhau. 

"  Gan  mai  penderfyniad  pwyllog  y  Gymdeitliasfa  Chwarterol 
"  ddiweddaf  yn  Mangor  ydoedd,  os  na  chyfarfyddai  ein  brodyr 
"  Delieuol  a  ni  mewn  rhyw  le  canol,  fod  i'n  Hathrofa  barhau  yn 
"  y  Gogledd  dan  lywyddiaeth  ein  parehedig  frodyr,  Edwards  a 
"  Charles,  dj-sgwylid  i'r  holl  Gyfarfodydd  Misol  yn  y  Gogledd 
'■'  gydweithredu  yn  hjm,  yn  ol  ein  cyfansoddiad  a'n  harferiad  hyd 
'•'  yma.  Canj^s  y  mae  yn  debyg  o  beri  llawer  llai  o  annghysur 
'•'  i'r  Corph  fel  dwy  Gymdeithasfa,  un  yn  y  De  a'r  Hall  yn  y 
"  Gogledd,  fethu  cyduno  mewn  rhyw  aincan  pennodol,  nag  i  un 
"  rhan  o  bono,  yn  y  naill  neu  y  Hall,  fj'ned  i  ymranu  yn  eu 
"  mysg  eu  hunain.  Cai'wyd  yn  Rhuthyn  dystiolaeth  o  Siroedd 
"  Caernarfon,  Dinbych,  Fflint,  Meirionydd,  a  Threfaldwyn,  ac  o 
"  Liverpool,  eu  bod  yn  dal  yn  ddiysgog  at  benderfyniad  Bangor, 
"  ac  yn  awyddus  am  gael  fund  er  diogelu  cynhaliaeth  anrhyd- 
"  eddus  a  pharhaus  i'r  Athrofa.  Cawsom  yno  hefyd  brofion 
"  eysurus  o  fawr  ddefnyddioldeb  yr  Athrofa  hyd  yn  hyn,  yn 
"  enwedig  wrth  janddyddan  a'r  brodyr  ieuainc  a  ymgynnygient 
"  yn  Genhadon. 

"  Yn  wyneb  y  pethau  hyn,  yr  oedd  yn  alarus  iawn  genym 
"  glywed  fod  ein  brodyr  anwyl  a  pharchus  yn  Mon  am  weith- 
"  redu  yn  wahanol  i'w  holl  frodyr  yn  y  Gogledd,  a  rhoddi 
'•'  esiampl  a  allai,  cyn  bo  hir,  agor  drws  i  bethau  gwir  niweidiol. 
"  Ni  welwyd  cymaint  ag  un  enghraifFt  o'r  fath  weithrediad  yn 
"  Ngogledd  na  Deheubarth  Cjanru  erioed.  A  phe  gweithredai 
"  Cyfarfod  Misol  Mon  yn  ol  eu  penderfyniad,  byddai  yn  amlwg 
"  trwy  yr  holl  Dy wysogaeth  fod  undeb  Corph  3^  Methodistiaid 
"  wedi  darf od.  '  Nac  adroddwch  hyn  yn  Gath,  na  fynegwch  yn 
"  heolydd  Ascalon,  rhag  llawenychu  merched  y  Philistiaid.' 

"  Dymunem  i  gynnwysiad  y  llythyr  hwn  gael  ei  ddarllen  yn 
"  eich  Cyfarfod  Misol,  gan  obeithio  yr  effeithia  i  beri  i  chwi  ad- 
"  ystyried  y  mater  mewn  ysbryd  cariad  a  phwyll,  yr  hyn  yn 


376  PENNOD   IX. 

'■'  cldiammeu  genym  a  barai  i  chwi  alvv  eich  penclerfyniacl  yn  ol. 
"Ar  i  Arghvydtl  Dduw  ein  tadau  ein  dysgu  fel  Coi'ph,  yn  y 
"  dyddiau  pwj'sig  a  pheryglus  hyn,  i  wneuthur  ei  ewyllys  ef  yn 
"  nihob  dim,  a  chadw  yn  ein  mysg  frawdgarwch  diragrith,  yw 
'•'  dymuniad  eich  cydweision  annheihvng, 

"  Henry  Rees, 
"Roger  Edwards." 

Mae  yn  hyfryd  i  ni  allu  cofnodi  na  chafwyd  clywed  Lj^th  ar  ol 
hyny  am  un  pander fyniad  na  gweithrediad  gan  Gj^farfod  Misol 
Mon  na  chan  yr  un  arall,  cyfFelyb  i'r  un  a  awgiymid  ar  ddiwedd 
llythyr  Mr.  Williams  ;  ac  3"n  Nghymdeithasfa  y  Wyddgrug,  j'n 
nechreu  mis  Mawrth,  1842,  yr  oedd  y  Parch.  William  Roberts, 
Amlwch,  yr  hwn  oedd  wedi  bod  jai  llwyddiannus  fel  "  mab 
tangnefedd  "  yn  ei  Gyfarfod  Misol  ei  hun,  yn  llefaru  jm  rymus 
ac  yn  effeithiol  iawn  yn  mhlaid  undeb  a  ch3'd-weithrediad  gj'da'r 
gwaith  yn  gyfFrediuol,  ac  ar  ran  yr  Athrofa  yn  neillduol. 

Yn  y  Gymdeithasfa  hono  yn  y  Wyddgrug,  fe  daer  ddymunid 
ar  i  Mr.  Rees  a  Mr.  Roberts  o  Amlwch,  fyned,  yn  benaf  ar  ran  y 
Gymdeithas  Genhadol,  i  ymweled  a'n  brodyr  yn  y  Deheudir  j'n 
Nghymdeithasfa  Llandeilo,  yr  hon  oedd  i'w  chynnal  y  ddau 
ddydd  olaf  o'r  mis  hwnw,  er  mwyn  ceisio  eu  cael  i  gyd-weithredu 
a  r  Gogledd  yn  mhlaid  yr  Achos,  megis  ag  y  crybwyllasom  eisoes 
yn  yr  adroddiad  a  roddwyd  genj'm  am  gychwyniad  y  Gym- 
deithas. Fe  gafwyd  gan  y  ddau  gydsynio  i  fyned,  a  buont  yn 
dra  llwyddiannus  jm  eu  cenadwri.  Anfonwyd  y  llythyr  can- 
lynol  gan  Mr.  Rees  at  ]\Ir.  Roberts  ychydig  ddyddiau  cyn 
cychwyn  i'r  daith  hono : — 

"Liverpool,  Mawrtli  17,  1842. 

"Anwyl  Gyfaill, — Byddai  yn  ddymunol  gcnyf  gael  llinell 
"oddiwrthych  yn  hysbysu  i  mi  os  ydych  yn  parhau  yn  eich 
"  bwriad  i  fyned  i  Landcilo  ;  canys  fe  fyddai  yn  ofer  i  mi  fyned 
"  oddiyma  i'r  Bala,  pe  na  chyfarfyddwn  a  chwi  gyda  eich  ceffyl 
"  a'ch  ^i(7  I'm  dwyn  yn    inhollach.     Nid  ydwyf  yn  ammeu  nad 


HANES   BYWVD   HENRY   REES.  377 

'•  ycl^^cli  yn  dal  yn  y  bwriad  o  fyned  ;  eto  yr  wyf  yn  gweled  yn 
"  fuddiol  i  ni  ro'i  gair  o  hysbysrwj^dd  i'n  gilydd  ar  y  pwnc.  Ac 
"  felly  yr  wyf  3-11  anfon  hyn  o  linellau  i  hysbysii  fy  mod  yn 
'•'  Ijarod  i  ddyfod,  os  ydych  chwi  yn  barod  i  ddyfod  gyda  mi  (nid 
"  af  heboch) ;  a  dysgwyliaf  air  o  hysbj^srwydd  ar  yr  achos  oddi- 
"  wrthych. 

"  Fy  mwriad  y w  cycliwyn  oddiyma  ddydd  lau  nesaf  i'r  Bala, 
"a'm  gobaith  yw  y  cyfarfyddaf  a  chwi  yno.  Yr  wj'f  yn 
"  ddigalon  wrth  feddwl  nad  oes  genyf  na  phregethau  nac  j^sbryd 
'•' pregetliu.  Pe  buaswn  yn  llawn  o  liwn,  ni  buasai  myned  oddi- 
"yma  i  Landeilo  yn  ddim  yn  fy  ngolwg.  le  o  ran  hyny  o 
"  daith,  ni  waeth  genyf  fi  gychwyn  o'r  ty  i  Landeilo  yn  Sir 
"  Gaerfyrddin,  na  chj'cliwyn  i  Seacomhe  yn  Sir  Gaerlleon,  lie  yr 
"  wyf  yn  myned  heno  i  gadw  Cyfarfod  Dirwestol. 

"  Yr  wyf  fi  yn  awr  yn  darllen  banes  y  Reformation,  a  theith- 
"  iau  blinderog  a  pheryglus  Luther,  nes  yr  wyf  yn  cy  wilyddio 
"  o'm  diogi  a'm  moethau.  Yr  ydym  ni  yn  mjmed  i  Landeilo  ar 
"  gais  ein  C3''feillion ;  ond  yr  oedd  Luther,  druan,  jn  gorfod 
'■'  myned  wrth  orchymyn  ei  eljmion.  Byddwn  ni  yn  teithio  trw}^ 
"  wlad  gyfeillgar  a  diogel ;  ond  yr  oedd  efe  yn  cael  ei  am- 
"  gylehynu  gan  gynllwjmion  a  brad  y  rhai  drygionus.  Yr  ydym 
"  ni  yn  son  am  deithio  mewn  gig  ;  ond  yr  oedd  tad  y  Refovma- 
"  tion,  y  mynach  tlawd,  yn  teithio  ar  ei  draed.  O  na  wisgid  fi  a 
'•'  gronyn  o'r  un  j'^sbrj'd  ! 

"  I  mean  to  draw  much  out  of  j^ou,  my  dear  friend,  on  this 

"journey.     Not  a  moment  of  the  time,  nor  a  step  of  the  road 

"  from  Bala  to  Llandeilo  and  back  again,  shall  pass  away  without 

r"'  something  useful  under  consideration.    Praj',  think  and  prepare 

I"  something  for  every  day.     What  shall  be  the  subject  of  our 

j"  conversation  from  Bala  to  Dolgelley,  and  from  Dolgelle^''  to 

p"  Machynlleth  ?  and  so  on.     My  best  regards  to  Mrs.  Roberts,  in 

"  which  Mary  joins  me. 

"  I  am,  dear  friend,  3'ours,  Henry  Bees." 
Cyfarfuasant  a'u  gilydd  yn  y  Bala  ddydd  Iau,  Mawrth  17eg, 


378  PENNOD  IX. 

lie  y  pregethasant  ill  dau  y  noswaith  hono.  Nos  Wener,  yr 
oeddent  yn  Nolgelleu,  ac  yn  Nghorris  ganol  dydd  ar  y  Sadvvrn. 
Yr  oedd  Mr.  Roberts  yn  inynu  pregethu  yn  gyntaf  bob  tro,  ac 
yr  oedd  Mr.  Recs  yn  dra  anfoddlawn  i  hyny.  Ond  yn  Machyn- 
lleth nos  Sadwrn,  progethodd  Mr.  Rees  yn  gyntaf,  ac  a  derfyn- 
odd  yn  f uan  i  roddi  lie  i'w  hofF  frawd,  yr  hwn  nad  oedd  neb  y 
byddai  yn  mwynhau  ei  weinidogneth  yn  fwy.  Y  dydd  can- 
lynol,  sef  y  Sabboth,  yr  oedd  eu  cyhoeddiad  i  fod  yn  y  Graig  am 
ddeg,  yn  y  Garn  am  ddau,  ac  yn  Aberystwyth  am  chwech.  Ac 
ar  y  fFordd  y  boreu  hwnw,  pan  yn  agos  i  Gapel  y  Graig,  dy  wedai 
Mr.  Roberts  yn  benderfynol  na  phregethai  efe  rhagllaw,  yn  yr 
hell  daith  gydag  ef,  ond  yn  gyntaf.  Ceisiai  Mr.  Rees  ei 
berswadio  i  brcgethu  yn  gyntaf  ac  yn  olaf  bob  yn  ail,  "  Wei," 
ebe  Mr.  Roberts,  "caiff  y  bachgen  yma  benderfynu  yr  achos 
hwn,"  gan  gyfeirio  at  fachgenyn  oedd  ar  y  fFordd  yn  rhedeg  yn 
ochr  y  cerbyd.  '"'  I  ba  le  yr  ewch  chwi,  fy  machgen  i  ? "  gofynai 
Mr.  Roberts.  "  I'r  Capel,"  meddai  y  bachgen.  '•'  Pwy  sydd  yn 
pregethu  yn  y  Capel  heddy w  ? "  meddai  yntau.  "  Henry  Rees  o 
Lerpwl,"  oedd  yr  atebiad.  "  Beth,"  ebe  Mr.  Rees  yn  brysur,  "  ai 
ni  chlywsoch  chwi  fod  Mr.  Roberts  o  Amlwch  i  bregethu  yno 
hefyd  ? "  "  Do,"  meddai  y  bachgen,  "  mi  gly wais  fod  rhy wun  yn 
dyfod,  yn  gyfaill  i  Henry  Rees."  Chwarddodd  Mr.  Roberts  yn 
galonog,  a  dy  wedodd  wrth  ei  gy dymaith,  "  Mae'r  bachgen  yna, 

1  fel  y  cly wsoch,  wedi  scttlo'r  achos  yna  yn  deg ;  ac  ofer  a  fydd 

'  gwastraffu  dim  mwy  o  eiriau  arno." 

Tra  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  y  gofal  a'r  llaf ur  hwn  gyda'r  Achos 
mawr  yn  ei  amrywiol  ranau,  gartref  ac  oddicartref,  fe'i  taflwyd  i 
gryn  br^'dcr,  ac  agos  i  brofedigaeth,gan  amgylchiadau  creill,  nad 
ydocdd  braidd  ar  hyd  ei  oes  wedi  bod  yn  gwybod  nemawr  ddim 
am  dan3ait,  nac  yn  meddwl  ond  ychydig  j'n  eu  cylch.  Y  mac 
yn  ymddangos  ei  fod  am  rai  blynyddoedd  ar  ol  ei  symmudiad  i 
Liverpool,  yn  teimlo  ei  feddwl  yn  hytrach  yn  anscfydlog  gyda 
"•olwg  ar  aros  yn  y  dref.  Yr  oedd  y  galwadau  a  gai  arno  yma.yn 
ddibaid  a  diorphwys,  i  ryw  le  ac  at  ryw  beth  allan  o'i  fyfyrgell, 
lie  yn  fynych  at  b;^'t]ia\i  a  olygai  efe  yn  ddibwys  iawn,  yn  peri 


HANES   EYVVYD    HENRY    REES.  379 

iddo  deimlo  fod  llawer  iawii  o'i  amser  yn  cael  ei  dreulio  yn  ofer, 
ac  yn  creu  dymuniad  ynddo  am  allu  diaiic  i  ryw  le  ag  y  ca'i  ym- 
wared  oddiwrth  y  fath  drafferthion,  ac  ychydig  hamdden  iddo  ei 
hun.  Yr  oedd  yn  fynych  yn  ofni  nad  oedd  y  lie  yn  dygymmod 
yn  dda  iawn  ai  iecliyd,  ac  yn  teinilo  yn  ami  fath  o  hiraeth 
ynddo  am  fyw  yn  y  wlad.  Yr  oedd  adgofion  mebyd  ac 
ieuenctyd  yn  peri  iddo  edrycli  ar  drin  tyddyn  byclian  fel  y 
bywyd  dedwyddaf  y  gallai  f eddwl  am  dano ;  ac  yr  oedd  yn 
tybied  pe  gallai  sicrliau  rhyw  le  o'r  fath,  y  cai  lawer  mwy  o 
hamdden  nag  oedd  yn  gael  i  ddarllen  ac  i  astudio,  a  rhyddid  a 
chyfleusdra  i  lafurio  gyda  gwaith  ei  Arglwydd,  yma  a  thraw,  yn 
ol  fel  y  gallai,  ac  y  barnai  yn  oreu.  Wedi  deall  am  ei  dueddfryd 
yn  y  cyfeiriad  hwn,  fe  ddarfu  i  rai  o'i  gyfcillion  yn  Nylfryn 
Clwyd,  er  mwyn  sicrhau  ei  drigias  a'i  lafur  gweinidogaethol  yn 
eu  rhandir  hwy,  anfon  ato  i'w  hysbysu  fod  fFerm  fechan 
ddymunol,  gydk  phalasdy  bychan  prydferth  arni,  o'r  enw  Ty 
Gwyn,  rhyw  ddwy  neu  dair  milldir  o  dref  Rhuthyn,  i'w  chael, 
gan  fod  y  gwr  oedd  yno  yn  byw, — cyfreithiwr, — yn  meddwl  am 
symmud,  ac  yn  awyddus  i  osod  y  tu'  i'r  neb  a  gytmiai  i  gym- 
meryd  y  stock  arno,  fel  yr  ydoedd.  Aetli  Mr.  Rees  i  weled  y  lie, 
ac  yr  ydoedd  o  ran  ymddangosiad  a  sefyllfa  ac  ansawdd  y  tir, 
yn  gwbl  wrth  fodd  ei  galon.  Cafodd  y  meistr  tir  yn  foddlawn 
i'r  cyfnewidiad  o  barth  tenant ;  ac  yn  lied  frysiog,  fel  yr  ydym 
3"n  tybied,  efe  a  aeth  i  gytundeb  a  r  g^r  oedd  yno  yn  byw,  ac  a 
gymmerodd  y  lie  ganddo.  Yr  oedd  hyn  yn  ystod  yr  haf,  yn  y 
iiwyddyn  1841,  yn  mhen  ychydig  amser  wedi  marwolaeth  Mr. 
Elias.  Pan  y  clybu  y  cyfeillion  yn  Liverpool  am  y  drafodaeth 
hon,  a'u  bod  yn  debyg  o  golli  Mr.  Rees  o'u  plith,  aeth  yn  gyffro 
dirfawr  yn  eu  mysg.  Nis  gallent  oddef  y  meddwl  am  iddo 
ymadael,  a  defnyddiasant  bob  moddion  er  ei  berswadio  i  beidio 
meddwl  am  hyny.  Ond  yn  anfFodus,  yr  oedd  efe  wedi  cym- 
meryd  y  lie,  ac  wedi  gwneuthur  cytundeb  a  r  g^r  oedd  yno 
yn  byw,  a  hwnw  yn  gyfreithiwr,  yn  nghylch  y  da  a'r  medd- 
iannau  a  berthynent  iddo.  Nid  oedd  cyfeillion  Liverpool  yn 
gwybod  yn  iawn  pa  beth  i'w  wneyd.     Yr  oedd  Cymdeithasfa 


380  PENNOD  IX. 

Dolgelleu  iSy  chynnal  Medi  29  a  30,  y  flwyddyn  bono,  i'r  hon  y 
rhoddasid  awdurdod  Cymdeithasfa  Chwarterol,  yr  un  Gym- 
deithasfa,  fel  y  gwelsom  eisoes,  ag  y  trefnwyd  ynddi  y  manylion 
g\'da  golwg  ar  yr  Athrofa.  Yn  eu  penbleth,  ac  megis  heb 
wybod  pa  beth  i'w  wneyd,  fe  anfonodd  y  swj'ddogion  eglwysig 
3'n  Liverpool  yr  annerchiad  canlynol  at  y  Gymdeithasfa : — 

'■  Anwyl  Frodyr  a  Thadau,  cynnulledig  yn  Nghymdeithasfa 
"  Dolgelleu, — Trwy  y  cyfarehiad  hwn  o'r  eiddom,  yr  ydym  yn 
'•'  dditfuant  yn  cydnabod  gyda  diolehgarwcb  eich  caredigrwydd 
"  tuag  atom,  yn  nghyd  a  ch  hir  oftil  am  yr  achos  yn  ein  plitb  er 
"  dyddiau  ein  tadaii.  Ac  yr  ydym  ar  yr  un  pryd  yn  erfyn  yn 
"  ostj-ngedig  eich  nawdd  i  ni  rhagllaw,  ac  na  byddo  dim  yn  cael 
"  ei  wneuthur  na'i  oddef  gcnych  ag  a  fydd  yn  tueddu  i  aflwyddo 
'•'  yr  Achos  mawr  yn  y  dref  Ijoblogaidd  hon  a'i  chyffiniau.  Gwyr 
"  y  rhan  f wyaf  o  honoch  am  y  dechreuad  bychan  oedd  i'r  achos 
"  yn  y  dref  hon,.  ac  fel  y  cynnyddodd  Duw  ef  mewn  amser  byr, 
"  trwy  ofFerynoldeb  ein  hen  dadau  enwog  a  pharchus  sydd  yn 
'•'awr  yn  gorphwj's  oddiwrth  eu  llafur,  yn  nghyd  ach  cyn- 
'•Rorthwy  egniol  chwithau. 

"  Ar  ol  ymadawiad  ein  hanwyl  dadau  oddiwrthym  i'r  nefoedd, 
'•'  buom  am  yspaid  fel  plant  amddifaid,  heb  neb  i'n  harwain  nac 
"  i  edrych  ar  ein  hoi.  Yn  yr  adeg  bono,  wrth  weled  eangder  a 
"  pliwysfawrawgrwydd  y  gwaith,  a  ninnau  yn  eg\yan  a  di- 
"  gymhorth,  pwysodd  yr  Achos  yn  ddifrifol  ar  ein  meddyliau,  fel 
"  y  ceisiasom  nesau  at  Dduw  i  ofyn  ganddo  ef  wr  a  elai  i  mewn 
"  ac  allan  o  flaen  ei  liosog  bobl  yn  y  lie  hwn,  ac  i  fod  megis 
"  llvirad  i  ni.  Mewn  modd  arbcnig  ac  annisgwyliadwy,  fe 
"atebwyd  ein  gweddiau.  Yn  ei  foddlonrwydd,  anfouodd  yr 
'Arglwydd  ein  hanwyl  a'n  parchedig  frawd,  a'r  gweinidog 
"fFyddlon,  Henry  Rees,  atom.  Wedi  ei  ddyfodiad  ef  atom, 
"cawsom  ein  cysuro  yn  ddirfawr  ar  ol  ein  hanwyl  dadau 
"  trancedig.  Gwelsom  yn  fuan  fod  Duw  yn  gofalu  am  danom, 
"  ac  am  yr  Achos  yn  ein  plith.  Trwy  ei  lafur  ef  yn  benaf ,  y  mae 
"llwyddiant  annghyfFredinol  wedi  bod,  ac  felly  yn  parhau,  ar  yr 


HANES   BYWYD   HENRY    REES.  381 

"  Achos.  Yn  ysbaid  yr  amser  byr  y  mae  efe  wedi  bod  gyda  ni, 
"  adeiladwyd  yma  bedwar  o  Gapeli  newyddion,  a  helaethwyd  un 
"  arall ;  y  mao  rhai  cannoedd  o  eneidiau  wedi  eu  chwanegu  at  yr 
"eghvys,  y  casgliadau  at  yr  amrywiol  achosion  crefyddol  ac 
"  elusengar  yn  mwyhau  bob  blwyddyn,  a'r  gwrandawwyr  \'n 
"  lliosogi.  Gyda  gohvg  ar  y  llwyddiant  cyffredinol  hwn,  antur- 
"iasom  ar  orchwylion  pwysig  a  thrymion  iawn,  a  hyny  gyda 
"  gradd  o  galondid  lied  helaeth,  sef ,  fel  y  crybvvylhvyd,  trwy 
"  adeiladu  ac  ail-adeiladu  lleoedd  o  addoliad,  fel  ag  y  mae'r  baich 
"  yn  drwm — dim  llai  nag  oddeutu  wyth  mil  o  bunnoedd. 

"  Yn  awr,  mae  yn  rhaid  i  ni  adrodd  ein  c\v'yn  galarus  wrthych; 
"  gan  hysbysu  i  ehwi  fod  rhyw  ddynion  wedi  bod  mor  eon  ac 
'•'  anngharedig  a  cheisio  trwy  bob  dyfais  aflonyddu  meddwl  y 
"gwr  enwog  hwn  i  Dduw,  ein  Ijrawd  a'n  hanwyl  weinidog, 
"  Henry  Rees,  yr  hwn  sydd  megis  anadl  ein  ft'roenau  a  chanwyll 
"  ein  llygaid.  Nid  yw'r  gwyr  yma,  yn  ddiau,  yn  ystyried  lies 
"  cyfiredinol  ein  cyd-becliaduriaid,  na  llesad  yr  eglwys  chwaith, 
"  trwy  geisio  denu  ein  brawd  atynt  eu  hunain.  Fe  ymddengys 
"  hyn  ond  i  chwi  fwrw  golwg  ar  eangder  maes  llafur  y  brawd, 
"  yn  y  lie  hwn,  ragor  mewn  un  man  yn  Nghymru.  Pa  le  y  ceir 
"  cynnifer  o  filoedd  i'w  wrando  bob  Sabboth  ag  a  geir  yma  ?  Pa 
'"  le  y  ceir  eglwys  mor  liosog  ei  haelodau  i'w  bugeilio  a'u  porthi 
"ag  a  geir  yn  Liverpool.  Heblaw  hyn,  y  mae  yr  anturiaeth 
"  fawr  a  nodwyd  wedi  ei  sylfaenu  i  raddau  helaeth  mewn  ym- 
"  ddibyniad  ar  arosiad  ein  brawd  gyda  ni.  Hefyd,  nid  ydym  yn 
'■  ll3^ffetheirio  y  gwr  rhag  i  chwi  oil  yn  Nghymru  gael  ei  was- 
"  anaeth  yn  ol  ei  allu.  Y  mae  efe  gyda  chwi  yn  eich  Cym- 
"  deithasfaoedd  Chwarterol,  ac  yn  fynycli  yn  teithio  mewn  rhyw 
"  ran  neu  gilydd  o'r  Dalaeth  ;  ac  yr  ydym  bob  amser  yn  ei  annog 
"  i  hyn ;  ac  y  mae  yn  hawdd  i  bawb  ddeall  fod  Liverpool  mor 
"  gyfieus  iddo  ef  i  fyw,  ac  felly  i  fod  yn  wasanaethgar  i'r 
"boll  Gorph,  ie,  yn  fwy  felly  na  phe  byddai  byw  yn  un  man 
"yn  Nghymru.  Paham  gan  hyny,  y  goddefir  aflonyddu  ein 
"  heddwch — y  goddefir  drygu  yr  Achos  Mawr  yn  Liverpool,  gan 
"  i'r  Arglwydd  ei  Iwyddo  ?     Gwylied  y  dyinon  hyny  sydd  yn 


382  PENNOD   IX. 

"  amcanu  dwyn  ein  brawd  oddiarnom,  dynu  y  brawd  o'i  le  ei 
"  hun,  diygu  yr  eglwys,  a  thrwy  hyny  dynu  arnynt  anfoddlon- 
"  rwydd  Arghvydd  y  winllan. 

"  Yr  ydym  yn  awr  yn  taer  erf yn  arnoch  na  chyd-weithredoch 
"  a  r  gwyr  sydd  yn  y  gwaith  o  ddenu  ein  brawd,  y  Parch.  Henrj'' 
"Rees,  i  fyw  i  ryw  fan  a  ddewisant  hwy  iddo  ef.  Y  mae'r 
"  brawd  yn  foddlawn  i  aros  gyda  ni  pe  caffai  lonydd,  a'i  briod 
"yn  dra  anfoddlawn  iddo  fyned  oddiwrthym ;  y  mae  yr  hoU 
"  eglwys  o  un  galon  yn  galw  yn  uchel  am  ei  arosiad,  a'r  mil- 
"oedd  a'r  filoedd  a  fydd  yn  ei  wrando  yn  codi  eu  lief  yn  un 
"  llais  am  ei  arosiad  ;  ac  felly  ninnau  f el  pregethwyr  a  henuriaid. 
"  A  chofiweh,  hefyd,  eich  bod  wedi  gosod  Manchester  yn  un  a  ni 
"  yn  awr ;  ac  felly  bydd  y  dref  f awr  hono  yn  yr  un  aflwydd  a 
"ninnau,  os  goddefwch  i'r  brawd  gael  ei  symmud  oddiyma. 
"  Felly  gadawn  ein  cwyn  pwysig,  yn  herwydd  parhad  llwydd- 
"  iant  teyrnas  Crist  yn  ein  plith,  i'ch  ystyriaeth  bwyllog.  Gan 
"  ddymuno  ar  i'r  Arglwydd  eich  cyfarwyddo  j'n  mhob  dim,  y 
"  terfyna  eich  annheilwng  frodyr  yn  yr  Arglwydd, 

"  John  Hughes,  Samuel  Jones,  Peter  Jones,  William  Jones,  Rice 
"Price,  Richard  Roberts,  David  Roberts,  Thomas  Jones, 
"John  Roberts,  Owen  Elias,  David  Williams,  Edward 
"  Morris,  Blaenoriaid  ; 

"  John  Hughes,  Richard  Williams,  Gweiuidogion  ;  John  Roberts, 
"  Pregethwr. 

"  Liverpool,  Medi  25, 1841." 

O.Y. — "  Gan  y  bu  amheuaeth  mewn  perthynas  i  iechyd  Mr. 
Rees,  aeth  efe  a  brawd  gydag  ef,  at  un  o'r  physygwyr 
mwyaf  medrus  yn  y  dref,  i  ofyn  ei  farn  am  yr  achos  yma. 
Barn  y  g^v'r  cnwog  hwn  yw,  fod  Mr.  Rces  yn  iach,  a  bod 
cyfhniau  y  dref  lion  yn  llawn  mor  fanteisiol  iddo  i  fyw  ag 
un  man  er  inwyn  ei  iechyd  rhagllaw." 

Nid  oedd  Mr.  Rces  yn  foddlawn  i'r  achos  hwn  gael  ei  ddwyu 
o  flaen  sylw  Cyfarfod  y  Pregethwyr  a'r  Blaenoriaid  yn  gyft- 


IIANES   BYWYD   HENRY   REES.  383 

redinol  jai  y  Gymdeithasfa,  gan  y  buasai  hyny,  yn  ei  fryd  ef, 
yn  rhoddi  gormod  o  bwys  ar  fater  personol  a  lleol ;  ac  ar  yr  un 
pryd  yr  oedd  yn  teimlo  y  buasai  yn  dda  ganddo  glywed  syniad 
pwyllog  brodyr  o  farn  a  dylanwad,  yn  yr  ararywiol  Siroedd,  yn 
nghylch  yr  hyn  a  ddylasai  wneuthur ;  ac  felly  pennodwyd 
Cyfeisteddfod  neillduol  yn  Nolgelleu  i  gj'farfod  ar  yr  achos.  Y 
brodyr  a  bennodwyd  oeddent  y  Parcbedigion  John  Hughes, 
Pontrobert ;  Robert  Griffiths,  Dolgelleu ;  Richard  Humphreys, 
DyfFryn ;  Lewis  Edwards,  M.A.,  a  Lewis  Jones,  Bala ;  Daniel 
Evans,  Harlech ;  Foulk  Evans,  Machynlleth ;  Lewis  Morris ; 
Owen  Jones,  Four  Crosses ;  Robert  Williams,  Llanuwchllyn ; 
John  Phillips,  Bangor ;  ac  Ysgrif enydd  y  Gjnndeithasfa :  a 
Meistri  William  Williams,  Dolgelleu  ;  Humphrey  Davies,  Corris ; 
Ebenezer  Roberts,  Crug ;  John  Jones,  Beddgelert ;  William 
Jones,  Llanrwst ;  Owen  Williams,  Clawddnewydd ;  Thomas 
Evans,  Maesycoed ;  William  Lloyd,  Llanwyddelen ;  a  John  F. 
Jones,  Machynlleth.  Yr  oedd  Mr.  David  Williams  o  eglwj's 
Pall  Mall,  Liverpool,  yn  bresennol  dros  y  brodyr  yno.  Wedi 
darllen  y  llythyr  o  Liverpool,  eglurodd  Mr.  Rees,  a  rhai  brodyr 
ereill,  mai  nid  teimladau  "  anngharedig "  at  Liverpool,  fel  yv 
awgrymai  y  llythyr  oddiyno,  oedd  wedi  peri  i  neb  ei  annog  ef  i 
fyned  i  fyw  i'r  wlad ;  ond  gan  ystyried  y  teimlad  dwfn  oedd  yn 
ffynu  yn  Liverpool  rhag  ofn  ei  golli  ef  oddiyno,  yr  oedd  y 
Cyfeisteddfod  yn  barnu  y  gallcsid  yn  hawdd  esgusodi  rhai  o'r 
ymadroddion  cryfion  a  ddefnyddid  yn  y  llythyr.  Wedi  ystyried 
yr  hoU  amgylchiadau,  tueddid  y  brodyr  i  gynghori  Mr.  Rees  i 
aros  yn  Liverpool,  o  leiaf  am  rai  blynyddoedd  yn  mhellach  ; 
gwelid  fod  ei  ddefnyddioldeb  mawr  yno,  a'r  gafael  oedd  yno 
ynddo,  yn  profi  nad  diberygl  i'r  Achos  yn  y  lie  a  fuasai  iddo,  y 
pryd  hyny,  ymadael. 

Ond,  erbyn  hyn,  yr  oedd  annghysur  o'r  ochr  arall  yn  cyfarfod 
a  Mr.  Rees.  Tra  yr  oedd  efe  ei  hunan  yn  hytrach  yn  petruso 
yn  nghylch  yr  hyn  a  ddylasai  wneuthur,  er,  ar  y  cwbl  yn 
tueddu  at  ymadael,  efe  a  gafodd  allan  fod  y  cytundeb  a 
wnaethai  a'r  cyfreithiwr  oedd  yn  byw  yn  y  Ty  Gwyn,  yn  un 


38 4  PENNOD  IX. 

tra  anfFafriol  a  cliolledus  iddo ;    ac  nid  oedd  y  gwr  liwnw  am 

newid  dim  oddiwrth  yr  hyn  a  ysgrifenasid.     Yr  oedd  pethaxi 

mewn  gwirionedd  yn  troi  allan  yn  hollol  wahanol  i'r  hyn  a 

ddysgwyliasai  Mr.  Rees ;   ac  yr  oedd  yn  awr  yn  ei  gael  ei  hunan 

mewn   amgylchiad   newydd   a   cliwbl    ddieithr  iddo.     Yr  oedd 

profedigaeth  oddiwrth    ymdrin  a'r    byd  yn  rhywlDeth  anadna- 

byddus  iddo  ef  erioed  o'r  blaen ;   ond  dyma  y  brofedigaeth  hono 

yn  awr  Avedi  dyfod  ar  ei  warthaf.     Fe  fu  ei  hen  gyfaill,  Mr. 

William  Lloyd,  wedi  hyny  cyfreithiwr,  Rhuthyn,  yn  gynnorth- 

wyol   iawn   iddo   ar  yr  achlysur  hwn,  ac  felly  hefyd  rhai  o'i 

gyfeillion  craffus  yn  Liverpool.     Nis  gallwn  wneuthur  yn  well 

na  rhoddi  yma  ranau  o'i  lythyrau  at  Mr.  Lloyd  yn  yr  amser 

hw^nw. 

"  Liverpool,  Hydref  27,  1841. 

"  Anwvl  Gvfaill,  —  Yr  wyf  yn  ddiolchgar  i  chwi  am 
"  ysgrifenu  ataf ,  eanys  yr  oedd  fy  meddyliau  jai  dra  phryderus 
"  yn  nghylch  y  farm,  byth  wedi  i  fy  ngwraig  ddyfod  adref. 
"  Yr  wyf   yn   gweled   fy  hun   wedi  fy  '  raaglio  d  gelriau  fy 

"ngenau,'  pan  lawnodais  y  cytmideb Ond  nid 

"  wyf  yn  dweyd  hyn  mewn  fFordd  o  gwyno :  eithr  yr  wyf  wedi 
"  fy  argyhoeddi  yn  f  wy  nag  o'r  blaen  nad  ydwyf  gymhwys  i 
"  drin  y  byd ;  ac  yr  wyi  yn  gwybod  yn  awr  trwy  brofiad,  fod 
"pryder  a  gofal  yn  nghylch  pethau  bydol,  yn  niwed  mawr  i 
"  feddwl  pregethwr.  Byddaf  yn  cychwj'n  yr  wythnos  ncsaf 
"  i  gyhoeddiad  i  Sir  Drefaldwyn,  dan  faich  mwy  gortlirwm  nag 
"  a  deimlais  erioed  oddiwrth  y  byd.  Ac  nid  oedd  gwir  angen- 
"  rheidrwydd  arnaf  ymyraeth  a'r  byd  ;  canys  mi  a  allaswn  gael 
"  tamaid  heb  hyny,  os  buasai  fy  iechyd  yn  fy  ngorfodogi  i  adacl 
"  Liverpool.  Yr  wyf  yn  ofni,  o'r  dcchreu,  rhag  fy  mod  wedi 
"  pcchu  3'n  erbyn  yr  Arglwydd,  a  fy  mod  yn  tynu  fy  nheulu  i 
"  brofedigaeth,  ac  yn  debyg  o'u  drygu  yn  fawr  yn  eu  hamgylch- 
"  iadau,  wrth  ymyraeth  a  pheth  nas  galiaf  ei  driu  i  ateb  diben. 
"  Yr  wyf  yn  ofni  fy  mod  yn  rhy  iscl  fy  meddyliau  i  drin  y  byd  ; 
"  yr  wyf  yn  myned  yn  fwy  felly  wrth  heneiddio ;  ac  yr  wyf  j'n 
"perthyn  i  deulu  felly  hefyd " 


HANES   BYWYD   HENRY    REES.  385 

^       Eto  :  "  Liverpool,  Tachwedd  30,  1841. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Yr  wyf  yn  teimlo  y  diolchgarwch  mwyaf 
"difFuant  i  cliwi  am  eich  caredigrwydd  i  mi  yn  yr  amgylchiadau 
*■'  hyn ;  nis  gallaf  ei  annghofio,  a  bydd  yn  dda  genyf  os  gallaf 
'■'  rywdro  ei  ad-dalu  i  chwi  dracliefn 

"Mae  ofn  yv  holl  drafFerthion  liyn  yn  fy  llwfrhau,  er  nad 
"  ydynt  ddim  i  ddynion  cynefin  a'r  b3-d.  Cofiwcli  fi  yn  y  modd 
"mwj'af  caredig  at  y  brodyr  sy'n  trafferthu  gyda'm  hachos.  Ni 
"  fynwn  eu  rhw^uno  hwynt  i'r  peth  ag  y  maent  hwy  yn  barod 
"  i'w  rhwymo  eu  hunain.  Dylwn  ddwyn  fy  maich  ty  hun.  Ac 
"  am  i  neb  fyned  i'm  hanrhegu  ar  fy  nyfodiad  i'r  ardal,  er  fy 
*■'  mod  yn  llawenychu  fod  y  fath  agosrwydd  ataf ,  abwydyn 
"  diwerth,  ag  a  genhedlai  y  meddwl  am  y  fath  beth  yn  mynwes 
"  neb  o'm  brod3'r,  eto  nid  yw  fy  amgylchiadau  yn  gahv  am  y 
"  cyfrj^w  garedigrwydd,  ac  nid  wyf  wedi  gwneyd  dim  i'w  dcil- 
"  yngu,  nac  yn  debyg  o  allu  gwneyd  hyny  ychwaith.  Ac  nid 
"  wyf  yn  disgwyl  am  ddim  o'r  fath  beth  mewn  un  modd.  Y 
"  cwbl  yr  M'yf  3'n  ei  dd3'muno  gan  fy  mrod3'r  yw,  rhoddi  barn  a 
"  ch3^ngor  diduedd  yn  yr  achos,  heb  adael  i'w  hawydd  am  fy 
"  nghael  i'r  ardal  beri  idd3nit  beidio  edr3xh  yn  onest  ar  yr  holl 
"  achos,  a  dyweyd  3'n  onest  3^n  ol  a  d34)iont  am  y  canlyniadau. 

"  Onid  W3'f,  3-n    eu   barn   liW3^  yn   greadur   rhy  ddigalon  i 

"  farmio  ?    Onid  yw  yr  outlay  yn  fawr  ?    ac  os  rhoddaf  y  fath 

"  swm  allan,  onid  3-w  y  gobaith  y  gall  y  fath  ffarmwr  a  m3^fi  ei 

"  gael  b3^th  yn  ol   o'r  ffarm  yn  fychan  iawn  ?  Uwchlaw'r  cwbl, 

"  onid  wyf  yn  deb3^g  o  d3mu  baich  arnaf,  afydd  yn  debyg  iatvn 

"  o'm   rhwystro   yn   mhrif  ac   unig  orchwyl  fy  mywyd  ?    Fy 

"  ngobaith  i  wrth  feddwl  am  ffarm  oedd,  cymhwyso  fy  nghorph 

"  a'm  meddwl  i   lafurio  yn  fwy  yn  ngwinllan  f3'  Arglw3^dd,  a 

"  gwneyd  fy  hun  3^  galed  i  ddilyn  Corph  y  Methodistiaid.     Ond 

"  wedi  cael  h3"n  o  dreial,  yr  wy^  yn  teindo  fy  hun  3'n  digaloni. 

"  Mae   fy    anwybodaeth   a'm    dieithrwch    i    drin   y  byd   3m  f3' 

"  annghj^mhwyso  j'n  fawr.     Byddai  raid   i   mi  adael  llawer  ar 

"  bobl  ereill ;    ac  os   byddent   3'n  anfF3'ddlawn,   gallent  ddrygu 

"  llawer  arnaf.     Cofiwch  fi  at ;  a  thra  bo'r  ffarm  vn  fy 

2  B 


386  PEXNOD    IX. 

"  meddiant  i,  dywedwch  wrtho  fy  mod  yn  dysgwyl  y  gwna  yn 
"  fy  absennoldeb  fel  yn  fy  ngWydd  :  canys  nid  un  yn  gwasan- 
"  aethu  a  llygad-wasanaetli  fel  boddlonwr  dyuion  yw  efe,  yr  wyf 
"  yn  coelio,  ond  fel  gwas  Crist  yn  gwneuthur  ewyllys  Duw  o'r 


galon. 


"  Yr  wyf  yn  arswydo  pecliu  fel  y  crybwylhvch,  ac  wedi  rho'i 
'•'  fy  hun,  a'r  achos  h-wn,  i  law  yr  Arglwydd.  O  na  phenderfynai 
"  efe  drosof  yn  hyn,  heb  ymgj^nghori  a'm  doethineb,  na'm  tuedd, 
"  na'm  hewyllys  i,  greadiir  ifol  o,c  anwadal !  Fe  ddichon,  os  bydd 
"  rhy w  ddrws  annisgwyliadwy,  esmwyth  ac  anrhydeddus,  i'w 
"  rhoi  i  fynu  yn  agoryd,  y  bydd  hyny  yn  awgrjnn  mai  dyna  y w 
"  ewyllys  yr  Arglwydd,  a'i  fod  yn  ateb  fy  ngweddiau  gwael. 
"  Ond  OS  ymddengys  niai  i  mi  ddj-fod  y w  ei  ewyllys  ef ,  ni 
"  phetrusaf  wedi  cael  sicrwydd  am  byny. 

"  Mae  M yn  cofio  atocb  chwi  a  Mrs.  Lloyd,  ac  yn  cotio 

"  eich  caredigrwydd.  H.  Rees." 

Mae  yn  ddiau  fod  y  darllenydd  wedi  sylwi  ar  un  frawddeg 
fynegiadol  iawn  o  eiddo  Mr.  Rees,  yn  y  llytliyr  blaenorol,  lie  y 
mae  yn  gofyn  gyda  golwg  ar  yr  auturiaeth  o  fyned  i  drin  tir  ac 
i  ymwneyd  rhy w  gj-mmaint  ar  byd, — "  Onid  wyf  yn  debj^^g  o 
dynu  baich  arnaf,  afijdd  yn  debyg  iaivn  o'ln  rhvjystro  yn  mhr'if 
ac  UXIG  ORCHWYL  FY  MY^VYD  ? "  Dyna  yr  agoriad  ar  ei  Iwyr- 
ymroddiad  ef  i  weinidogaeth  yr  efengjd,  a'i  ragoriaeth  arbenig 
ynddi :  yr  oedd  yn  edrych  ar  y  weinidogaeth  yn  '•  brif  ac  unig 
orchwyl  ei  fy wyd."  Pan  yn  sylwi  unwaith  mewn  Cymdeithasfa, 
yn  nghyfarfod  y  pregethwyr,  ar  urddas  a  phwysfawrawgrwydd 
,y  weinidogaeth,  dywedai  y  dymunai  yn  fawr  allu  ei  hunan,  a 
igweled  ei  holl  frodyr  yn  gallu  hefyd,  ddwyn  pob  peth  dan 
ddarostyngiad  iddi  hi.  "  Y  mae  y  nifer  mwyaf  o  honom," 
meddai,  ac  felly  yr  oedd  y  pryd  hyny,  "  yn  gorfod  ymwneyd  a  r 
byd,  a  dilyn  rhyw  alwedigacth  neu  gilj'dd  tuag  at  cin  cynhal- 
iaeth,  a'n  perygl  ni  oddiwrth  hyny  y w,  myncd  dan  ly wodraeth 
ysbryd  y  byd,  a  cholli  ysbryd  y  weinidogaeth ;  ac  y  mae  y 
perygl  hwnw  yn  fwy  yn  y  dyddiau  hyn.  pan  y  inac  y  fath  gyd- 


i 


HANES   BYWYD   HENRY   IlEES.  387 

ymgais  yn  mliob  cangen  o  fasnach;  a  dynion  cydwylbodol  i 
waith  eu  swydd,  ac  yn  rhoddi  iddo  y  rhau  f wyaf  o'u  hamser,  jn 
gorfod  cydymgais  a  dynion  heb  ganddynt  ddim  i  feddwl  am 
dano,  o  leiaf  nad  ydynt  yn  ymddangos  yn  meddwl  am  odid 
ddim,  ond  pa  fodd  i  wneyd  eu  goreu  gyda'r  byd.  Y  mae  yn 
bosibl,  ac  y  mae  perygl  i'r  pregethwr  fyned  dan  lywodraeth  yr 
un  ysbryd :  ac  nid  oes  dim  a'i  ceidw  rhag  hyny,  ond  cysegredig- 
aeth  hollol  i'r  efengyl,  f el  ag  y  byddo,  yn  benaf  oil,  yn  cael  ei 
adnabod  fel  gweinidog  i  lesu  Grist.  Nid  felly  y  mae  bob  amser. 
Pan  y  gofynir  am  ambell  un.  Pa  fatli  un  ydyw  ?  yr  ateb  a  fydd. 
masuacliwr  ydyw  ;  neu  amaethwr  ydyw  ;  neu  un  yn  dilyn  rliyw 
alwedigaetli  neillduol ;  ond  f e  fydd  yn  arf er  pregethu  yma  a 
thraw  ar  y  Sabbothau.  Ond  pan  y  gofynir  am  un  arall,  yr  ateb 
a  fydd — '  y  mae  yn  gorfod  trin  tir ;  neu  gadw  sho2) ;  ond 
pregethwr  y w  efe ;  gweinidog  i  Grist  mewn  gwirionedd ;  a 
gresyn  mawr  fod  yn  rliaid  iddo  fod  gydag  un  peth  ond  gwaith 
ei  Arglwydd.'  Pa  bryd  y  daw  yr  eglwysi,  trwy  y  wlad  yn 
gyffredin,  i  ymdeimlo  a  u  rhwymedigaethau  tuag  at  y  weinidog- 
aeth,  nid  wyf  yn  gwybod.  Yn  araf  iawn  yn  ddiammeu  y 
deuant.  Ond  gadewch  i  ni  ymdeimlo  a  r  eiddom  ni,  a  phrofi  ein 
liunain,  hyd  ag  y  gallwn,  yn  deilwng  o'r  ymddiried  a  roddwyd  i 
ni."  Dyna  yr  ysbryd  a  lywodraethai  Mr.  Rees ;  a  phe  buasai 
jTL  gadael  Liverpool,  ac  -  yn  ymaflyd  mewn  amaethyddiaeth  yn 
Nyfl'ryn  Clwyd,  nid  ydym  yn  tybied  y  buasai  yn  ennill  enw 
mawr  iddo  ei  hun  fel  amaethydd,  ond  y  buasai  yn  parhau  yn 
bregethwr  mawr,  ac  yn  adnabyddus  i  bawb  megis  gwr  Duw. 
Ond  ni  welodd  ei  Feistr  mawr  yn  dda  adael  iddo  fyned  odditan 
y  prawf, — pa  beth  a  wnaethai  yn  wyneb  y  fatli  amgylchiadau. 
Wedi  amryw  wytlmosau  o  bryder  ac  annghysur  meddwl,  efe 
a  gafodd,  yn  Rhagluniaetliol  iawn,  ymwared  oddiwrth  y  baich. 
ag  oedd  mor  boenus  iddo.  Daeth  amaethwr  cyfrifol,  a  hwnw 
yn  frawd  crefyddol,  yn  mlaen  i  gymmeryd  y  lie ;  ac  ni  chafodd 
Mr.  Eees  yn  y  diwedd  nemawr,  os  dim  colled,  oddiwrth  yr 
helynt  hwn.  Mewn  llj^thyr  at  Mr.  Lloyd,  dyddiedig  Rhagfyr  13, 
1841,  efe  a  ddywed,  "  Byddai  yn  dda  genyf  i  H,  J.  gael  y  fFarra 


388  PENNOD   IX. 

Os  bj'Jil  ef  yn  ei  chael,  h3'deraf  y  bj'dd  pob  petli  yn  cacl  ei 
ddeall  yn  eglur,  oblegyd  y  mac  arnaf  ofn  profedigaeth  eto.  .  .  . 
....  Yr  wyf  eto  yn  diolch  i  cliwi  am  eicli  lioll  drafferth  yn  yv 
amgylchiad  hwn.  Nid  yw  fy  nghorph  ond  egwan  a  llesg.  Os 
bydd  fy  iechyd  yn  fy  ngorfodi  i  j'madael  a  Liverpool  ryw  dro, 
byddaf  yn  dcbyg  o  gofio  am  Ruthyn,  neu  lyw  Ic  av  Ddyffryn 
Clwyd.     Ond  peidiwch  a  son  am  hyny  yn  awr. ' 

Gadawsom  allan  o'r  llj^tliyrau  yr  lioll  gyfeiriadau  at  y  pcthau 

personol  a  neillduol  yn  amgylchiadau  y  drafodaeth,  na  buasent 

o   unrhyw    ddyddordeb  i'r  daillenj^dd.      Cafodd    Mr.   Rees  rai 

gohebiaethau  ar  yr  aclios,  annheg  a  haerllug  iawn,  y  rliai   a 

vddolurient  gryn  lawor  ar  ei  feddwl  ar  y  pr3'd,  ac  a  barent  iddo 

^ofidio  yn  fawr  ei  fod  erioed  wedi  ymyryd  a  dim  a  allasai  fod  yn 

aehlysur  i'r  fatli  deimladau.     Eithr  fe'i  cadwyd  ef  yr  holl  amser, 

..ac  yn  ngwyneb  pob  peth  a  ddywedid  neu  a  ysgrifenid,  heb  golli 

Aim  3'n  ei  dyndier  na'i  ysbryd,  ac  heb  ddywed^'d  na  gwneuthur 

<iim  i  beri  nnrliyw  archoll  i'w  gydwybod  ei  hunan.      Ac  3'r  oedd 

ei  Dad  nefol  megis  yn  gweled  ei  fod  o  deimlad  rhy  dyner  i'w 

adael  yn  hir  i  yniguro  ag  ystomiydd  o'r  fath,  ac  felly  fe  roddes 

iddo,  yn  h3-tracli  j-n  gynt  nag  j'r  oedd  yn  gobeithio,  "gyda'r 

demtasiwn  ddiangfa  liefj'd."      Cafodd  ei  rj^ddhau  yn  y  iiiodd 

mwyaf  anrh^'deddus  ac  esmwytli  oddiwrth  y  cytundeb  anfibdus 

a  wnelsid  yn  rhy  fyrbwyll  ganddo.    Ac  felly  fe  roddes  i  fynu  yn 

hollol  y  bwriad  i  adael  Liverpool,  ac  addawodd  i'r  cyfeillion  yno 

yr  arhosai  gyda  hwynt  megis  ag  o'r  blaen,  tra  y  byddai  ei  iecliyd 

yn  caniataii.      Ac  er  taflu  llygad  hiraethus  fwy  nag  unwaith 

tua'r  hen    Avlad,  parhau  i  aros  yn    Liverpool   a  wnaetli ;    gan 

fyned  o  wythnos  i  w^'thnos  yn  ddj'fnach  ddyfnach  j'n  sercli- 

iadau  y  cynnuUeidfaoedd,  ac  yn  f\vy-f\vy  cynnncradwy  a  ben- 

ditliiol  yn  ei  weinidogaeth,  hyd  ne.s  y  daeth  ei  Arghvydd,  jni 

.llawer  iawn  rhy  fuan  I'el  y  tybiem  ni,  i'w  gymmcryd  ato  ci'liun. 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  389 


PENNOD   X. 

0  Aijoriad  Athrofa    Trefecca,   hyd  y  cyfro   viaicr  yn  mjhylch 
Addyscj  Ddyddiol  ;_l 842— 1847. 

Y  DEHEUDIR  YN  KEFYDLU  ATHROFA  YN  NHREFECCA — CAIS  I 
GAEL  UN  O'R  ATHRAWON  O'r  BALA  I  FYNED  YNO — Y  GOG- 
LEDD  YN  GADAEL  Y  CWESTIWN  I'w  BENDERFYNU  GAN  YR 
ATHRAWON  EU  HUNAIN — MR.  CHARLES  YN  MYNED — AGORIAD 
TREFECCA — LLAFUR  IMAWR  :MR.  REES  GYDA'r  ACHOS  CENHADOL 
— YMWELIAD  ODDIWRTH  Y  PRESBYTERIAID  A  CHYMDEITHASFA 
Y  BALA — MARWOLAETHAU  Y  PARCH.  RICHARD  WILLIAMS  a'r 
PARCH.  JENKIN  DAVIES — LLYTHYR  AT  Y  PARCH.  JOHN  JONES, 
LLANBEDR — ARAETH  AR  NATUR  EGLWYS  YN  Y  BALA,  1843 
— FFURFIAD  YR  EGLWYS  RYDD — MYNED  I  LUNDAIN  AT  Y 
PASG,  1844 — LLYTHYR  AU  AT  MR.  EDWARDS  Y  BALA — Y 
CYNGHRAIR  EFENGYLAIDD — CYMDEITHASFA  BANGOR — ARAETH 
AR  UNDEB  CRISTIONOGOL — ACHOS  POENUS  YN  NGLYN  A'r 
GENHADAETH — CYNGOR  Y  CYFARFOD  ORDEINIO  YN  Y  BALA, 
1845 — CYNNADLEDD  YN  LIVERPOOL — ERTHYGL  i'r  TRAETH- 
ODYDD — MARWOLAETH  Y  PARCH.  JOHN  PARRY,  CAERLLEON — 
SYLWADAU  ARNO — DYLEDION  EIN  CAPELAU — RHEOLAU  NEW- 
YDDION  GYDA  GOLWG  AR  ADEILADU — YMDRECHION  MAWRION 
I  LEIHAU  Y  DDYLED — PETHAU  YN  RADDOL  YN  SYRTHIO 
MEGIS  o'r  BLAEN — MESUR  Y  LLYWODRAETH  GYDA  GOLWG  AR 
ALDYSG  DDYDDIOL — CYFFRO  DIRFAWR  YN  Y  DEYRNAS — MR 
REES  YN  TEIMLO  YN  DDWYS  YN  YR  ACHOS — PRYDER  MAWR 
CiYDA  GOLWG  AR  GYMRU — LLYTHYRAU  AT  MR.  ROBERTS, 
AMLWCH,  A   MR.    HUGHES,   ABERGELE. 

Yr  ydym,  yn  y  pennodau  blaenorol,  wedi  gweled  Mr.  Rces  yn 
cynnyddu  o  llwyddyn  i  Hwyddyn,  hyd  nes  y  mae  yn  awr  wedi 
cyrbaedd  y  safle  uchaf  a  pharchedicaf  oedd  yn  bosibl  iddo  yn  y 
Cyfundeb  i'r  hwn  y  perthynai,  a  chael  ei  gydnabod  yn  gyfFred- 


300  TEXXOD    X. 

inol  fel  y  prif  arweinydd  iddo  yn  Ngogledd  Cymru.  Xid  yw  y 
defnyddiau  genym  a'n  galluogent  i  fyned  rhagom  gydar  un 
manylder  yn  ei  hanes,  ac  yn  yr  un  dull,  am  y  gweddill  o'i  oes, 
ac  nid  ydym  yn  tybied  y  byddai  hyny  yn  ddymunol.  Felly  ni 
bydd  i  ni  yragais  at  hyny.  Yr  un  pryd  yr  oedd  iddo  ef,  crbyn 
hyn,  law  mor  arbenig  yn  yr  amrysviol  ysgogiadau  yn  ein 
plith  fel  Cyfundeb,  fel  y  mae  ei  hanes  ef,  i  fesur  mawr,  yn 
gymhlethedig  au  hanes  hwynt ;  a  chan  belled  a  hjTiy  y  mae  yn 
rhaid  iddynt  gael  ein  syhv. 

Un  o'r  pethau  ag  oedd  yn  peri  y  prj'der  mwyaf  yn  ein  plith  y 
blynyddoedd  hyny  oedd  yr  Athrofa.  Wedi  methu  penderfynu 
ar  unrhyw  le  canolog,  y  gallasai  Deheu  a  Gogledd  gyd-gyfarfod 
ynddo,  a  chael  un  Athrofa  i'r  hoU  Gyfundeb,  fe  benderfynwyd 
cael  dwy, — y  Gogledd  yn  cadw  at  yr  un  ag  oedd  er  ys  rliai 
blynyddoedd  wedi  cychwyn  yn  y  Bala,  a'r  Deheu  yn  agor  un 
newydd  iddjmt  eu  liunain,  yn  yr  hen  adeilad  yn  Nhrefecca. 
Gj'da  golwg  ar  yr  Athrofa  yn  y  Gogledd,  yr  oedd  y  pender- 
fyniad  y  daethpwyd  iddo  yn  ymddangos  yn  gwbl  foddlonol  i'r 
amrywiol  Siroedd; — y  ddau  Athraw  yn  dechreu  gweithio  yn 
egni'ol  dan  y  trefniad  newydd,  nifer  j^r  efrydwyr  yn  cynnyddu, 
a'r  sefydliad  yn  edrych  yn  hytrach  j'n  fwy  gobeithiol  nag  y 
buasai  braidd  o'i  ddechreuad.  Eithr  yr  oedd  ein  brodyr  yn  y 
Deheudir,  erbyn  hyn,  yn  barod  i  agor  eu  Hathrofa  hwythau  yn 
Nhrefecca.  Yr  oedd  y  t;^  wedi  ei  adgyweirio ;  cryn  swm  o 
arian  mewn  Haw  at  gynhaliaeth  yr  Athrofa  ;  pregethwj^r  ieuainc 
braidd  yn  mhob  Sir  yn  barod  i  ddyfod  i  mewn  iddi ; — nid 
oedd  dim  yn  eisiau  ond  Athraw ;  nid  oedd  hwnw  gandd3"nt, 
nac  mown  golwg.  Yn  eu  cyfyngdcr  hwn,  pa  beth  a  wnaethant 
ond  penderfynu  anfon  at  eu  brodyr  yn  y  Gogledd,  i  ddeisyf 
arnynt,  yn  y  modd  taeraf ,  ganiatau  i  un  o'u  Hathrawon  hwy  yn 
y  Bala,  os  Ihvyddent  gydag  ef ,  ddyfod  trosodd  i'w  gwasanaethu 
'  hwy.  Anf onasant  at  yr  Athrawon  yn  y  Bala  i'w  hysbysu  pa 
fodd  yr  oedd  pethau  yn  bod,  ac  am  eu  bwriad  i  anfon  deisyfiad 
at  Gymdeithasfa  y  Gogledd,  am  iddynt  oUwng  un  o  honynt  hwy 
yn  rhydd  i  ddyfod  atynt  hwy,  ac  i  gymmeryd  Lly wj'ddiaeth  yr 


HAXES   BYWYD   HENRY   TIEES.  391 

Athrofa  yn  Nhrefecca ;  a'u  bod  yn  dra  hyderus,  yn  wyneb  yr 
amgylchiadau,  y  cydsyniai  y  cyf eillion  yn  y  Gogledd  a'u  cais ; 
a'u  bod  yn  gobeithio  yn  f awr  hefyd  y  byddai  y  naill  neu  y  Hall  o 
honynt  hwythau  yn  barod  i  ddyfod.  Y  mae  yn  ymddangos  fod 
y  ddau  Athraw,  yn  yr  atebion  a  anfonwyd  ganddynt  hwy  i 
gyfeillion  y  Deheu,  yn  eu  gadael  eu  hunain  yn  gwbl  yn  nwylaw 
Cymdeithasfa  y  Gogledd,  ond  fod  Mr.  Charles,  ac  ystyried  pob 
peth,  yn  hytrach  yn  arwyddo  dymuniad  am  fyned.  Fe  ddaetli 
y  cais,  mewn  Ih'thyr  caredig  oddiwrth  Gymdeithasfa  y  Deheu, 
at  y  brodyr  cynnulledig  yn  Nghymdeithasfa  Machynlleth, 
Ebrill  28,  29,  1842.  Wedi  sefyll  yn  bwyllog  am  gryn  amser 
uwch  ben  j^r  achos,  teimlad  pawb  oedd,  fod  y  cais  yn  un  m.or 
bwysig  fel  y  dymunent  gael  ychwaneg  o  amser  i'w  ystyried,  cyn 
dyfod  i  un  penderfyniad  gorphenol  arno.  Nid  oedd  neb  yn 
ewyllysgar  i  golli  yr  un  o'r  ddau  Athraw  o'r  Bala  ;  ac  eto,  o'r  tu 
arall,  yr  oedd  pawb  yn  cyd-olygu  fod  meithrin  a  chadw  undeb 
rhwng  y  ddwy  Gymdeithasfa,  a  rhwng  y  Cyfundeb  trwy  holl 
Gymru,  yn  beth  o  gymmaint  pwys  fel  y  dylent  fod  yn  barod  i 
wneuthur  pob  peth  a  allent  er  ei  sicrhau.  Yn  yr  ymddyddan 
am  hyn,  fe  adroddodd  un  hen  flaenor,  gyda  chryn  lawer  o 
dcimlad,  ac  yn  dra  efFeithiol,  eiriau  loan  Fedyddiwr,  yn  atebiad 
i'r  bobloedd  a  ofynent  iddo  pa  beth  oeddent  i'w  wneuthur  : — "  Y 
neb  sydd  ganddo  ddwy  bais,  rhodded  i'r  neb  sydd  heb  yr  un  ; 
a'r  neb  sydd  ganddo  fwyd,  gwnaed  yr  un  modd."  Yn  lie  dyfod 
i  unrhy w  benderfyniad  yn  Machynlleth,  fe  ohiriwyd  yr  achos 
hyd  y  Gymdeithasfa  ganlynol,  yr  hon  oedd  i'w  chynnal  yn  y 
Bala  yn  Mehefin. 

Yr  oedd  Mr,  Rees  yn  myned  o'r  Gymdeithasfa  yn  Mach- 
ynlleth at  y  Sabboth  canlynol,  Mai  1,  i'r  Amwytbig,  i'w  Cyfar- 
fod  Blynyddol  hwy  yno ;  ac  oddiyno,  drannoeth,  efe  a  anfonodd 
y  llythyr  canlynol  at  Mr.  Edwards  i'r  Bala : 

"  Amwythig,  Mai  2,  1842.        <,/ 

"Anwyl    Gyfaill, — Glywsoch    cyn   hyn   y 

"  mae  yn  ddiammeu  genyf ,  fod  yr  ystyriaeth  am  gais  y  De  am 


392  PENNOD    X. 

'•'  un  o  honoch  chwi  i  Drefecca  wedi  ei  gohirio  hyd  y  Bala, 
"  Cymmerais  yr  hyfdra  o  ddarllen  llythyr  Mr.  Charles  ger  bron 
"  y  Bwrdd,  er  mwyn  i'r  cyfeillion  wybod  ei  deimladau ;  a 
"  hyderaf  na  thramgwydda  wrthyf.  Yr  oedd  bron  bawb  yn 
"  anewyllysgar  i'w  olhvng  ef  o'r  Gogledd ;  ac  y  mae  yn  dda 
"  genj^f  ei  fod  wedi  gwreiddio  yn  serchiadau  y  cyfeillion  ;  ac  yr 
"  wyf  hefyd  mor  anmharod  i  ymadael  ag  ef  a  neb  yn  Ngogledd 
"  Cymru.  Eto,  wrth  ystyried  pob  peth,  nis  gallaf  lai  na  meddwl, 
"  OS  bydd  y  De  yn  parhau  yn  eu  cais,  nad  doethineb  y  Gogledd 
"  a  fyddai  cydsynio,  yn  enwedig  os  bydd  meddwl  Mr.  a  Mrs. 
"  Charles  eu  hunain  yn  addfedn  at  hyny.  Heb  hyny,  ni  fynwn 
"  eu  gweled  yn  myned. 

"  Yr  ydych  chwi  yn  bur  dda  fod  yn  barod  i  fyned  i  Drefecca 
"  OS  gelwir  arnoch.  Beth  yw  gallu  a  chymhwysderau  y  naill 
"  neu  y  Hall  o  honoch  i  addysgu  dynion  ieuainc,  nis  gwn  i ;  eich 
"  canmawl  eich  dau  a  gly  wais ;  ac  y  mae'r  son  am  symmud  Mr. 
"  Charles  wedi  dwyn  mwy  o'i  glod  i'm  clustiau  yn  ddiweddar, 
"  Ond  o'm  rhan  fy  hun,  a  dyweyd  y  gwir  jm  onest  i  chwi,  yr 
"  wyf  yn  meddwl  y  gwnai  efe  yn  well  yn  y  De  na  chwi,  a 
"  hwyrach  y  gwnaech  chwithau  yn  well  yn  y  Gogledd  nag 
'  yntau,  fel  y  dy wedais  yn  fy  llythyr  ato  ef.  Beth  bynnag,  mi 
"  fyddwn  i  yn  bur  foddlawn  ar  hyny  o  ddaioni  a  fedrwch  chwi 
"  ei  wneuthur  eich  hunan,  a  gollwng  Mr.  Charles  i'r  De  am  dro, 
"  pe  ba'i  ef  ei  hun  yn  foddlawn  i  fyned,  ac  os  gellid,  trwy  hyny, 
"  gadw  heddwch  ac  undeb  yn  cin  mysg.  Pe  meddyliai  ^Ir. 
"  Charles  wrth  hyn  fy  mod  yn  barod  i  ymadael  ag  ef,  ac  yn 
"  ddibris  o'i  dalentau,  gallaf  sicrhau  y  byddai  yn  cyfeiliorni  yn 
"  fawr,  ac  yn  camgj'mmeryd  yn  hollol  3m  nghylch  y  pethau  sydd 
"  yn  fy  nghymhell  i  siarad  fel  h3-n.  Er  hyny  yr  wyf  yn  gweled 
"  fy  hun  yn  teilyngu  eerydd  am  ymyraeth  cymmaint  ar  mater. 
"  Ond  ancsmwyth  wyf,  a  methu  gwybod  beth  a  ddaw  or 
"  Methodistiaid  hefo  eu  tlodi,  eu  hannghydfod,  a'u  hanturiaethau. 
"  Ac,  yn  wir,  yr  wyf  yn  ofni  fod  llawer  o  honynt  hwy  eu  hunain 

"heb  ystyried Cotiwch  ti  at  ]\lr.  Charles.     Gobeithio 

"  na  wnaethuni  yn   feius  ddarllen  ei  lythyr  i'r  Bwrdd,  er  nad 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  31)3 

"  oedd  efe  wedi  ei  ysgrifenu  ato,  Yr  achos  i  mi  ysgrifenu  hyn 
"  oedd,  teinilo  yn  anesmwyth  rhag  fy  mod  wedi  eich  blino  eich 
"  daii  yn  hyn. 

"  Eich  gwael  gyfaill,  Henry  Rees." 

Erbyn  i  Gymdeithasfa  y  Bala  ddyfod,  Mehefin  8,  9,  1842,  yr 
oedd  meddwl  Mr.  Charles  yn  gogwyddo  cymmaint  yn  mhlaid 
myned  i  Drefecca,  fel  yr  hysbysodd  hyny  i'r  Bwrdd  oedd  yn 
ymdrin  ag  achos  yr  Athrofa,  ac  anfonwyd  y  mynegiad  canlynol 
o'r  Gymdeithasfa  bono  at  Gyfeisteddfod  Athrofa  Trefecca : — 

"  Bii  y  cais  am  un  o'r  ddau  Athraw  sydd  yn  llywyddu  ein 
Sefydliad  Athrofaol  yn  y  Gogledd  o  dan  sylw  difrifol  Bwrdd  y 
Gymdeithasfa  yn  Nghymmanfa  ddiweddaf  y  Bala,  pan  y  deuvvyd 
i'r  penderfyniad, — '  Fod  y  Gyfeisteddfod  liwn,  er  mwyn  cyfarfod 
a'n  brodyr  yn  y  Deheubarth  hyd  ag  y  gellir,  ac  er  mwyn 
nndeb  a  chydweithrediad  rhagllaw,  yn  foddlawn  i  Gyfeistedd- 
fod Athrofa  Trefecca  ymohebu  a'r  Parch.  David  Charles  yn  yr 
aclios ;  ac  os  gallant  hwy  sefydlu  ar  delerau  boddhaol  i'w 
gilydd,  na  ddyry  Bwrdd  Gymdeithasfa  y  Gogledd  un  rhwystr 
iddynt  i  ddwyn  hyny  i  weithrediad.  Wrth  wneuthur  yr 
3^sgogiad  hwn,  dymuna  y  Gyfeisteddfod  yn  y  Gogledd  hysbysu 
i'w  brodyr  yn  y  Deheu,  fod  yr  Athrofa,  fel  y  mae  yn  y  Bala,  yn 
myned  yn  mlaen  yn  siriol  a  llwyddiannus,  a  gafael  y  Gogledd 
yn  mhob  un  o'r  Athrawon  yn  cryfhau,  ac  na  fuasent  foddlawn 
ar  un  cyfrif  i  ollwng  yr  un  o'r  ddau  Athraw  ymaith,  oni  b'ai 
teimlad  cryf  o  ddjauunoldeb  brawdgarwch  ac  undeb  rhwng  y 
ddwy  Gymdeithasfa  a'u  gilydd.  Y  mae  eu  hymlyniad  wrth  Mr. 
Charles  fel  brawd,  a'u  parch  iddo  fel  Athraw,  yn  fawr  a  chyn- 
nyddol ;  ond  yr  oeddent  yn  hyfach  o  beth  i'w  enwi  ef,  gan  mai 
efe  y w  yr  ieuengaf  o'r  ddau  Athraw,  a  chan  ddysgwyl  y  bydd  i 
wr  o'r  Gogledd  fod  yn  Athraw  yn  y  De,  a  gwr  o'r  De  fod 
yn  Athraw  yn  y  Gogledd,  yn  foddion  i  gydio  De  a  Gogledd  yn 
I  f wy  yn  nghyd,  a  chan  gofio  hefyd  mai  o'r  Deheudir  y  caf odd 
\y  Gogledd  ei  enwog  a'i  ddefnyddiol  daid,  y  diweddar  Barcli. 
Thomas  Charles." 


394  PENXOD   X. 

Yn  Nghymdeithasfa  Caernarfon,  Mecli  7,  8,  1842,  fe  ddarllen- 
•wyd  llythyr  oddiwrth  Mr.  Charles  yn  hysbysu  ei  fod  wedi 
dyfod  i  gytundeb  a  r  cyfeillion  yn  y  Deheu  i  fod  yn  Athraw  yn 
Nhrefecca,  pryd  y  cynnygiwyd  y  penderfyniad  canlynol  gan  Mr. 
Rees.  ar  hwn  y  cytunwyd  yn  unf r3-dol : — 

"  Fod  Cymdeithasfa  y  Gogledd  yn  cydnabod  yn  ddiolchgar 
wasanaeth  ffyddlawn  y  Parch.  David  Charles,  fel  Athraw  yn  ein 
Hathrofa  er  ei  sefydliad,  ac  yn  dymuno  datgan  eu  parch  iddo, 
a'u  serchawgrwydd  ato,  fel  brawd  a  gweinidog,  ar  ei  ymadawiad 
i  lywyddu  Athrofa  eu  brodyr  yn  y  Deheubarth.  Tra  y  mae  yn 
ddrwg  genj^m  ei  golli  ef  o'n  mysg,  yr  ydym  yn  llawenychu  yn  y 
gobaith  y  hjdd  ei  fynediad  i  Drefecca  yn  cadarnhau  yr  undeb 
rhwng  y  ddwy  Gymdeithasf a :  a'n  gweddi  yd^-w  am  i'w 
synimudiad  fod,  dan  fendith  y  Goruchaf,  er  cysur  iddo  ei  hun,  ac 
er  defnj^ddioldeb  i'r  Achos  mawr." 

Ac  ar  y  seithfed  o'r  mis  canlynol  (Hydref),  fe  agorwyd 
Athrofa  Trefecca,  mewn  cysylltiad  ar  Cymdeithasfa  Chwarterol 
a  gynhelid  y  dj'ddiau  blaenorol  jm  Nhalgarth.  Yr  oedd  Mr. 
Eees  a  Mr.  Edwards  o'r  Bala,  yn  yr  agoriad  hwnw,  yn 
cynnrychioli  Cj'mdeithasfa  y  Gogledd.  Yr  oedd  yn  llawenydd 
mawr  i  Mr.  Rees,  fel  ag  yr  ydoedd  i'n  dynion  goren  trwy  yr  holl 
Gyfundeb,  fod  cwestiwn  ein  Hathrof eydd  wedi  ei  derfynu  mor 
hcddychol,  ac  mor  foddlonol  i'r  ddwy  Cymdeithasfa:  ac  yn 
llawenydd  mwy  gwclcd,  mewn  blynj'ddocdd  diweddaracli,  y 
ddwy  Athrofa  yn  dyfod  rhagddynt  mor  llwyddiannus. 

Rhwng  yr  amrywiol  achosion  ag  oeddent  yn  galw  am  ei  sylw, 
yr  oedd  Mr.  Rees  yn  cael  ei  gadw  mor  llawn  o  waith  yr  holl 
flwyddyn  hon,  fel  nad  oedd  prin  yn  gallu  cael  un  awr  o  seilnant. 
Ac  eto  yr  oedd  y  gwaith  yn  ymddangos  yn  dj-gymod  yn 
rhagorol  ag  cf,  ac  yntau  yn  cael  hyfrydwch  mawr  ynddo.  Yr 
oedd  yr  Achos  Ccnhadol  yn  neillduol,  erbyn  hyn,  yn  cael  lie 
maAvr  ar  ei  feddwl.  Yr  oedd  jn  gwelcd  ein  bod  fel  Cyfimdeb 
wedi  ei  gymmeryd  i  fj^nu  megis  eiddo  i  ni  ein  hunain ;  ac  yr 
oedd,  yn  ei  bryder  rhng  iddo  fcthu  yn  ein  dwj-law.  yn  awyddiis 
iaivn  am  sicrliau  cyd-weithrcdiad  yr  holl  frodyr  yn  5*  Doheu  yn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  395 

gystal  a'r  Gogledd  yn  ei  blaid.  Ac  yr  oedd  pob  ysgcgiad 
ne\vydd  gj^'dag  ef,  wedi  iddo  gael  cymmeradwyaeth  y  Cyfeis- 
teddfod,  yn  sicr  bob  aniser  o'i  gymhorth  ef.  Rhoddes  gynihorth 
neillduol  felly  ar  foreu  dydd  Llun  y  Sulgwyn,  Mai  16,  1842, 
prjT-d,  yn  Ngliapel  Bedford  Street,  mewn  cytylltiad  a  Chym- 
manfa  Flynyddol  Liverpool,  yr  ordeiniwyd  tri  o  Genhadon 
oeddent  ar  gael  eu  hanfon  allan, — dau  i  Fryniau  Cassia,  Mr. 
William  Lewis  a  Mr.  Owen  Richards ;  ac  un  i  Lydaw,  Mr. 
James  Williams.  Ar  yr  achlysur  hwn  fe  draddododd  Mr.  Rees 
araeth  ardderchog  ar  "  Eglwys  Crist  fel  Eghvys  Genhadql ;  "  yr 
hon  a  gylioeddwyd,  wedi  ei  hysgrifenu  ganddo  ef  ei  liunan,  yn 
rhan  o'r  "  Attodiad  "  tudal.  24 — 29)  i  "  Ail  Adroddiad  y  Gym- 
deithas  Genhadol  Dramor."  Yr  oedd  yr  Araeth  hon,  fel  y  mae 
yn  gofus  gan  lawer  eto,  yn  y  traddodiad  o  honi  yn  nodedig  o 
efteithiol,  ac  y  mae  o  ran  ei  chyfansoddiad  yn  mhob  modd  yn 
deilwng  o  bono  ef  ei  hinian.  Nis  galhvn  ddyfalu  pa  beth  a 
allasai  beri  i  Olj^gydd  y  Cyfrolau  o'i  Bregethau  a'i  Ysgrifen- 
iadau  ereill,  beidio  dodi  yr  Araeth  hon  i  mewn  yn  eu  mysg,  yn 
enwedig  gan  fod  braidd  yn  anmhosibl,  erbyn  hyn,  cael  gafael  ar 
yr  "  Adroddiad  Genhadol  "  hwnw. 

Tua  y  pryd  hwn  fe  ddcchreuodd  y  pleidiau  efengylaidd,  yn 
I  arbenig  y  Presbyteriaid,  yn  Lloegr,  Scotland,  a'r  Iwerddon, 
gymmeryd  cryn  ddyddordeb  yn  ein  Cyfundeb  ni  yn  Nghymru. 
Nid  ydym  yn  gwybod  yn  hollol  pa  beth  a  achlysurodd  hyny,  yn 
mhellach  na  bod  meddwl  yr  eglwysi  Presbyteraidcl  Efengylaidd^ 
trwy  yr  holl  deyrnas  wedi  ei  gyffroi  i  raddau  annghyffredin,  gan 
y  cwestiynau  a  derfynasant  yn  ymwahaniad  yr  Eglwys  Rydd 
oddiwrth  y  Wladwriaeth  yn  Scotland,  a'r  ymchwiliadau  a  wnelid 
i'r  modd  yr  oedd  crefydd  mewn  gwahanol  wledydd  yn  cael  ei  chyn- 
nal  ac  yn  llwyddo,  yn  annibjmol  ar  bob  cymhorth  oddiwrth  y  lly w- 
odraeth.  Yn  y  flwyddyn  1841,  fe  ymsefydlodd  y  Parch.  James 
Hamilton  (Dr.  Hamilton  wedi  hyny)  yn  Llundain,  yn  weinidog 
yn  yr  eglwys  yn  Regent  Square,  yr  hen  eglwys  ag  y  buasai 
Irving  yn  gweinidogaethu  ynddi.  Yn  fuan  iawn  wedi  iddo 
ymsefydlu  yno,  fe  ddaeth  Mr.  Hamilton  i  ddeall  yn  fanylach,  yr 


396  PENNOD   X. 

liyn  a  wyddai  mewn  rhan  er  ys  amryw  flynyddoedd  cyn  hyny, 
— fod  Corph  o  Gristionogion  yn  Nghymru,  yn  nodedig  o  gyffelyb 
,/i'r  Presbyteriaid ;  yn  hollol  yr  un  o  ran  athrawiaeth,  ac  heb 
'  ddim  gwahaniaeth  o  bwys  o  ran  ffurf-ly wodraeth  eglwysig.  Yr 
oedd  yr  hyn  a  glywsai  wedi  creu  aAvydd  cryf  ynddo  am  gael 
adnabyddiaetli  helaethach  o  honom,  ac  yn  enwedig  fe  ddymunai 
gael  y  cyfleusdra  i'n  gweled  ac  i  farnu  drosto  ei  hun.  Trwy  y 
Parch.  James  Sherman,  efe  a  gafodd  wybodaeth  am  Mr.  Davies, 
Fronheulog,  gerllaw  y  Bala,  £el  boneddwr  y  gallai  ymohebu  ag 
ef,  a  cjiael  ganddo  pa  hysbysiad  a  fynai  yn  ein  cylch,  ac  am 
amser,  a  lie,  a  threfn  ein  Cymdeithasfaoedd.  Yn  y  cyfamser 
cafodd  afael  ar  y  CyfFes  Ffydd  yn  y  Saesonaeg,  a  mj-nodd  gael 
pob  llyfr  y  clywai  am  dano  yn  yr  un  iaith,  yn  rhoddi  hanes 
Howell  Harris,  Daniel  Rowlands,  Jones,  Llangan,  Thomas 
Charles,  a'r  cwbl  a  allai  gael,  nes  y  daeth  yn  hollol  gydnabyddus 
a  ni,  ac  i  synio  yn  uchel  lawn  am  danom.  Y  canh'niad,  pa  fodd 
bynnag,  a  fu,  i  gynnygiad  gael  ei  wneuthur  a'i  g^-mmeradwyo 
yn  eu  Cymmanfa  (Synod)  hwy,  yr  hon  a  gynhaliwyd  yn 
niwedd  Ebrill,  1842,  fod  iddynt  ddanfon  cynnrychiolwyr  o'u 
plith  en  hunain  i  ymweled  a  ni  yn  ein  Cymdeithasfa  nesaf  yn  y 
Bala,  er  fFurfio  cydnabyddiaeth  a  ni,  gan  obeithio  mai  y  diwedd 
ifyddai  undeb  cyfeillgar  rhyngom  an  gilydd.  Ac  felly  fe 
nodwyd  Mr.  Hamilton  ei  hunan,  y  Parch.  Mr.  Sawyers  o 
Newcastle-upon-Tyne,  a  Mr.  Balfour,  gwr  boneddig  a  Henui'iad 
Llywodraethol,  o  Manchester,  yn  genhadon  drostynt  atom.  Dan 
gyfarwyddyd  Mr.  Davies,  Fronheulog,  fe  ysgrifenodd  Mr. 
Hamilton  at  Mr.  Edwards  y  Bala,  i'w  hysbysu  am  y  penderfyn- 
iad  y  daethent  iddo  i  ymweled  a'n  Cymdeithasfa,  gan  obeithio  y 
liyddai  hyny  yn  dderbyniol ;  ac  yn  dymuno  arno  wneuthur  pob 
peth  a  allai  tuag  at  hyrwyddo  y  trefniadau  angenrheidiol  er 
rlioddi  cyfleusdra  iddynt  i  ymddangos  ger  ei  bron.  Yr  oedd 
ymwcliadau  o'r  fath  y  pryd  hyny  yn  llawcr  dieitlirach  nag 
ydynt  yn  awr.  Yn  wir,  yr  oedd  hwn,  ar  r\w  ystyr,  yn  un 
hollol  newydd.  Yr  oedd  personau  neillduol, — Saeson,  Scotiaid, 
Gwyddclod, — wedi    bod    yn    fynych  yn  ein  plith,  yn  y  Deheu 


IIANES    BYWVD    HENKY    EEES.  397 

a'r  Gogledd ;  ond  nid  ocdd  neb  o'r  blaen  wedi  bod  yn  swyddol, 
neu  yn  Genhadon  dros  ereill,  gyda'r  amcan  o  ffurfio  math  o 
rwymyn  undeb  rhyngddynt  a  ni,  fel  yr  oedd  yn  awr,  dybygid, 
yn  niwriad  y  brodyr  hyn  o  blith  y  Presbyteriaid  yn  Lloegr. 
Nid  oedd  Mr.  Edwards  ei  hunan  yn  gwybod  yn  hollol  pa  fodd  y 
derbynid  hyn  gan  y  brodyr  o'r  amrywiol  Siroedd  yn  y  Gym- 
deithasfa ;  ac  felly  fe  ysgrifenodd  at  Mr.  Rees  i'w  hysbysu  yn 
nghylch  eu  penderfyniad  hwy  i  ddyfod,  ac  i  ymgynghori  j'n 
nghylch  eu  derbyniad.  A  dyma  yr  atebiad  a  anfonodd  Mr. 
Rees  iddo : — 

"Liverpool,  Mai  23,  18-12. 

'•'  AN^VYL  Gyfaill, — Yr  wyf  wedi  bod  yn  chwilio  am  ryw  rai 
'"'  i  ymgynghori  a  hwy  mewn  perthynas  i'r  achos  a  osodwch  o'm 
"  blaen  ;  ond  yr  wyf  wedi  methu  a  gweled  neb ;  ac  yr  wyf 
"  finnau  yn  petruso  dy  wedyd  dim  o'm  pen  f y  bun.  Eto  nis 
"gwelaf  fi  ddim  niwed  mewn  cenadu  i  ddieithriaid  ddyfod  i 
"  ymweled  a  ni ;  ac  nid  y w  hyny  ond  peth  a  welsom  lawer 
"  gwaith  yn  y  Bala.     Y  peth  casaf  genyf  fi  y w,  y  byddant  yn '', 

"  gweled  ein  noethder  a'n  hannhrefn Nid   wyf  li  yn 

"  deall  pa  undeb  a  ellir  ei  wneyd  rhyngom,  na  pha  fudd  a 
"  ddeilliai  o  bono  ;  ond,  beth  bynnag,  galiwn  wrando  ac  ystyried 
'"  y  pethau  fydd  ganddynt  hwy  i'w  dywejd  ar  yr  achos ;  ac  nis 
"  gall  dim  drwg  ddyfod  o'u  gwaith  yn  ymweled  a  ni.  Oui 
"  buasai  eu  bod  hwy  wedi  bwriadu  dyfod  i'r  Bala,  buas^^'n  i  yn 
"  dewis  yn  hytrach  iddynt  dd'od  i  Gaernarfon ;  oblegid  chwi  a 
"  gawsech  felly  gytieustra  i  osod  yr  achos  i  lawr  yn  y  Bala,  a'ch 
"awdurdodi  i  gymdeithasu  a  hwy  mewn  modd  swyddol,  a'u 
"  gwahodd  yn  enw  y  Gymmanfa  i  Gaernarfon.  Mae  y  dref  bono 
"  hefyd  yn  fwy  Seisnigaidd ;  a  buasai  yn  dda  cael  eu  help  i 
"  bregethu  yn  yr  iaith  bono.  Ond  nid  wyf  yn  gweled  nemawr  o 
"  bwys  3m  hyn  ;  am  hyny  gwnewch  fel  y  gweloch  yn  oreu.  Nid 
'•'  oes  genyf  fi  ddim  i'w  ddyweyd  ar  yr  achos,  ond  nad  wyf  yn 
"  gweled  y  gall  dim  drwg  ddyfod  o'r  cyfryw  ymweliad,  ac  y 
"  byddai  yn  annynol,  anfrawdol,  ac  anfoneddigaidd,  eu  gwahardd 


39S  PENNOD   X. 

"  i  ddyfod  i'n  mysg,  gan  eu  bod  yn  dyiauno  d'od.  Yr  wyf  mewn 
"  brys  a  dyryswch  jn  ysgrifenu ;  am  h yny  na  ryieddwch  fod  iy 
"  ysgrif  mor  ddrwg  a  r  eiddo'r  Scotiaid. 

"  Ydwyf,  eich  cyfaill  gwael,  Henry  Kees.' 

Pan  ddaeth  Cymdeithasfa  y  Bala,  Mehefin  8,  9,  1842,  yr  oedd 
Mr.  Hamilton  a'i  gyfeillion  wedi  cyrhaedd  yno,  ac  yr  oedd 
Dr.  John  Brown  o  Aghadowy,  un  o  weinidogion  yr  Eglwys 
Bresbyteraidd  yn  yr  Iwerddon,  wedi  dyfod  yno  hefyd,  er  nad 
oedd  efe  wedi  ei  anfon  fel  cenad  dros  yr  Eglwj^s  bono.  Cadwyd 
cyfarfod  neillduol  dan  lywyddiaeth  y  Parch.  John  Hughes, 
Liverpool,  i'w  derby n  am  saith  ar  y  gloeh,  ar  ol  y  pregethu  y 
prydnawn  cyntaf  ar  y  Green  ;  a  chaf wj^d  annerehiadau  rhagorol 
gan  y  pedwar  brawd,  yn  enwedig  gan  Mr.  Hamilton,  nes  yr  oedd 
pawb  yn  teimlo  yn  gynhes  at  y  brodyr  eu  hunain,  ac  at  yr 
eo-lwysi  a  gynnrychiolid  ganddynt.  Yr  oedd  Mr.  Rees  ei  hunan 
yn  cael  ei  foddhau  yn  fawr.  Er  ei  fod  yn  ei  lythyr  at  Mr. 
Edwards  yn  ymddangos  yn  rhyw  banner  amheus  a  gochelgar 
yn  yr  achos  hwn,  eto  nid  oedd  neb  yn  fwy  croesawgar  o  honynt. 
Pan  yr  oedd  id,  yn  y  Cyfarfod  am  wyth  drannoeth,  yn  cyrflwyno 
I  atebiad  iddynt,  efe  a  ddywedodd, — "  Xi  ddaeth  y  Brodyr  dieithr 
atom  i  ofyn  i  ni  wneyd  un  newidiad  yn  nghyfansoddiad  ein 
Corph,  nac  mewn  dim  sydd  genym,  tuag  at  ymuno  a  hwy.  Xid 
ydynt  yn  gofyn  am  ddim  ond  undeb  cyfeillgar ;  ar  fod  i  ni  gyd- 
o-aru  ein  gilydd  fel  brodyr,  ac  anfon  llythyrau  ac  ymwelwyr, 
weithiau,  y  naill  at  y  Hall.  Yr  ydym  yn  eu  gweled  yn  mhob 
peth  yn  ddynion  mor  ddirodres  a  ninnau ;  yn  adwaen  pla 
eu  calonau,  a'u  golwg  yn  unig  ar  Grist  fel  eu  Ceidwad,  a'u 
dymuniad  yn  ymddangos  yn  syml  a  chywir  am  eangiad 
tcymas  y  Cyfryngwr,  fel  ninnau.  Mae  yn  rhesymol  iawn 
i  ni  gydnabod  ein  gilydd  fel  yn  perthyn  i'r  un  teulu,  er  fod 
rhyw  fan  wahaniacthau  rhyngom  yn  gystal  ag  amgylchiadau 
allanol  yn  rhwystr  i  ni  ymgymmysgu  llawer.  Y  mae  lliaws  o'r 
dynion  mwyaf  meddylgar  yn  darogan  yn  awr,  y  bydd  raid  i 
Gnstionogion  o  bob  enw   ymuno   a'u   gilydd  yn    llawer  mwy 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  399 

nag  y  maent  yn  gwneyd,  o  herwyckl  fod  gelynion  Crist  yn 
ymgyngreirio  ;  ac  felly  bydd  yn  angenrheidiol  i  holl  egiwys 
Crist  wneyd  egni  cyffredin  yn  erbyn  y  gelyn." 

Mae   ymweliadau   o'r   fath,   oddiwrtli    y   gwahanol    Eglwysi 

Presbyteraidd,  an  Cymdeithasfaoedd,  wedi  digwydd  yn  fynych, 

OS  nad  yn  flynyddol,  ar  ol  hyny  ;    ond  yr  oedd  arbenigrwydd 

j/neillduol  ar  yr  ymweliad  hwn  a  Chymdeithasfa  y  Bala,  gan  mai 

dyma  y  cyntaf  o  lionynt. 

Ar  ddydd  Mawrth,  Awst  30,  y  llwyddyn  hon,  fe  gafodd  yr 
achos  yn  Liverpool  golled  fawr,  a  mawr  iawn,  trwy  farwolaeth 
y  Parch.  Richard  Williams,  pan  nad  oedd  ond  deugain  mlwydd 
oed,  wedi  bod  yn  gwanychu  am  lawer  o  fisoedd.  Daethai  Mr. 
Williams  i  Liverpool  yn  y  fiwyddyn  1828,  i  ysgol  Mr.  Evan 
Rowlands,  gan  fwriadu  dychwelyd  i'w  hen  gartref  genedigol  yn 
Llanbrynmair,  ar  ol  gorphen  y  tymhor  y  bwriadai  aros  yn  yr 
ysgol.  Bu  Mr.  Rowlands  farw  cyn  diwedd  1828 ;  ac  arosodd 
Mr.  W^illiams,  am  beth  amser,  gydar  hwn  a  gymmerodd  yr 
ysgol  ar  ei  ol  ef.  Yn  lie  dychwelyd,  pa  fodd  bynnag,  i'w  hen 
wlad,  fe'i  perswadiwyd  ef  i  aros  yn  Liverpool,  gan  gadw  ysgol 
yn  yr  wythnos,  a  phregethu  i'r  cynnuUeidfaoedd  Cymreig  ar  y 
Sabbothau  ;  ac  yn  mhen  ychj^-dig  flynyddoedd,  fe'i  galwyd  i 
ymroddi  yn  gwbl  i'r  weinidogaeth.  Yr  oedd  yn  bregethwr  call, 
sylweddol,  a  chymmeradwy  iawn,  er  nad  oedd  yn  boblogaidd 
gyda  r  lliaws.  Yr  oedd  yn  nodedig  o  fedrus  a  galluog  gyda'i 
ysgrif ell ;  ac  y  mae  ei  lyf r,  "  Y  Pregcthivr  a'r  Givrandaivr"  yn 
proli  fod  ei  allu  ymresymiadol  o  radd  uchel  iawn.  Er  ei  fod  yn 
Liverpool  er  ys  amryw  tlynyddoedd  cyn  dyfodiad  Mr.  Rees  a 
Mr.  Hughes  yno,  ni  chanf u  neb  ynddo  ef  un  arwydd  o  anfodd- 
lonrwydd  nac  anniddigrwj^dd,  oblegid  eu  bod  hwy,  fel  yr  oedd 
yn  hawdd  gweled,  yn  cael  lie  uwch  a  dylanwad  mwy  nag 
oedd  efe  yn  gael ;  ond  talai  bob  amser  y  warogaeth  uchaf  i'w 
rhagoriaethau ;  ac  yr  oeddynt  hwy  than,  fel  yr  oedd  yn  eglur  i 
bawb,  yn  ei  barchu  ac  yn  ei  werthfawrogi  yntau.  Dy wediad 
Mr.  Rees  am  dano  unwaith,  ar  ol  bod  mewn  Cymdeithasfa  yn  y 
flwyddyn  1838,  oedd, — "Y  mae  trefnwyr  y  brodyr  i  bregethu 


400  PENNOD   X. 

vn  ein  Cyfarfodydd  mawr  yn  fynych  yn  dra  gwahanol  eu  bam 
i  mi.     Dyna'n  Richard  Williams  ni,  yn  y  Sassiwn  yna,  yn  cael  ei 

roddi  i  ddechreu  yr  oedfa,  a a yn  pregetlm; 

tra  y  mae  efe,  yn  sicr,  yn  ol  hyny  o  farn  sydd  genyf  fi  am 
bregethu,  yn  well  pregetliwr  na'r  ddau  yn  un.  Pa  bryd  y  daw 
y  bobl  i  werthfawrogi  sylwedd  j'n  fwy  na  swn  ? "  Er  nad  oedd 
efe  mown  un  niodd  yn  cytuno  a  r  brys  mawr  a  ddangosid  gan  Mr. 
Williams  gyda  sefydliad  ein  Cymdeithas  Genhadol,  eto  yr  oedd, 
bob  amser,  yn  gwbl  argyhoeddedig  o  gywirdeb  ei  amcan  ;  ae  yr 
oedd  yn  teimlo  i'r  byw  y  golled  fawr  yr  oedd  y  Cyfundeb  yn 
gyfFredinol,  a'r  eghvysi  yn  Liverpool  yn  neillduol,  wedi  gael  yn 
ei  farwolaeth.  Pan  y  gelwid  sylw  at  yr  amgylchiad  yn  Nghym- 
deithasfa  Caernarfon,  Medi  7,  1842,  fe  ddywedai  Mr.  Rees,  yn 
dra  effeithiol,  rywbeth  fel  y  canlyn  : — 

"  Gwir  yw  fod  Richard  Williams  wedi  raarw  1  Ac  y  mae  yn 
chwith  genyf  fi  feddwl  hyny,  a  meddwl  y  rhaid  i  ni  fyned 
rhagom  gydsi'r  gwaitli  heb  gymhorth  un  mor  gymhwys  i'w 
wasanaethu.  Bu  yn  ddefnyddiol  iawn  yn  Liverpool ;  ac,  a'i 
gymmeryd  ar  y  cwbl,  nid  hawdd  fydd  cael  ei  fath  ar  ei  61.  Yr 
oedd  rhywbeth  yn  hoffus  yn  lioU  ystod  bywyd  ein  brawd  fel 
pregethwr.  Ni  ddaeth  arno  erioed  ryw  ruthr  o  boblogrwydd, 
yr  hyn  yn  f}  n^x-h  iawn  sydd  yn  codi  yn  fwy  oddiar  ddamwain 
nag  oddiar  ragoriaeth  gwirioneddol  yn  y  pregethwr  ei  hunan  ; 
ac  nid  yn  anaml,  pan  na  bydd  gan  y  dyn  ddigon  iw  ddal,  y 
gwelir  ef  yn  myned  yn  llai  lai  y  naill  flwyddyn  ar  ol  y  Hall,  hyd 
ei  farwolaeth.  Yr  oedd  ein  brawd  ymadawedig  yn  barchus  fel 
pregethwr  o'i  ddechreu  i'w  ddiwedd  ;  ac  yr  oedd  ei  boblogrwydd 
a'i  barch  j-n  cyunyddu  h}^!  y  diwedd.  Yr  oedd  j^n  parhau  i 
ddyfod  yn  fwy-fwy  yn  ngolwg  ei  gyfeillion  gartref  yn 
Liverpool,  ac  i  olwg  Corph  y  Methodistiaid  yn  gyflredinol ;  a 
phan  oedd  bron  wedi  cyrhaedd  i'r  gris  uchaf  trvvy  ei  ddoniau 
gweinidogaethol,  a'i  ddoniau  i  ysgrifenu,  fe'i  cynunerwyd  ef 
ymaith  oddiwrthym  gan  law  marwolaeth !  Dyleni  deimlo  yn 
ddwys  wrth  golli  dynion  fel  hyn.  Ac  eto,  hwyrach  i'n  brawd 
hwn    gael    marw    yn    yr  amser   goreu  i  farw :    mnrw  cyn  cael 


IIANES  BYWYD   HENRY   REES.  401 

blynyddoedd  i  wyvvo  ac  adfeilio  ;  marw  yn  yr  adeg  barchusaf 
arno  o  ran  ei  gymmeriad  a'i  le,  yn  sylw  a  serch  ei  frodyr.  Ni  bu 
dim  gofidus  yn  hoU  fywyd  gweinidogaethol  ein  brawd  hwn,  ac 
ni  raid  ofni  gofid  mwy.  Aeth  adref  o  fynwes  ei  frodyr,  ac  o 
ganol  ei  ddefnyddioldeb." 

Yr  oedd  y  Parch.  Jenkin  Davies,  Sir  Aberteifi,  yr  hwn  oedd 
yn  nodedig  o  gymmeradwy  ac  anwyl  fel  dyn,  ac  fel  Cristion,  ac 
yn  un  o'r  pregethwyr  mwyaf  meddylgar  a  Beiblaidd  yn  yr  holi, 
Gyfundeb,  wedi  marw  hefyd  Awst  10,  ychydig  cyn  y  Gymdeith- 
asfa  bono  yn  Nghaernarfon ;  a  gwnaed  amryw  sylwadau 
coffadwriaethol  parchus  iawn  am  dano  yntau.  Yr  ydym  yn 
cofio  yn  neillduol  fod  yr  hen  frawd,  y  Parch.  William  Havard, 
yn  wylo  fel  plentyn  wrth  son  am  dano.  Ac  mewn  teimladau 
cyffelyb  yr  oedd  y  Parch.  John  Jones,  o'r  Borth,  hefyd.  Wedi 
iddynt  hwy  eistedd,  sylwai  Mr.  Rees  gyda  golwg  ar  y  ddau 
frawd  y  soniasid  am  danynt, — 

"  Yr  ydym  wedi  rhoi  dau  swp  o  genius  yn  y  bedd ;  nid  oes 
rhai  yr  un  fath  a  hwy  yn  gvvbl  ar  eu  hoi.  Yr  oeddent  yn 
pregethu  yr  un  fath  a  phawb,  ac  eto  heb  fod  yn  pregethu  yr  un 
fath  a  neb.  Yr  oeddent  yn  pregethu  yr  un  peth  a  u  brodyr,  sef 
yr  hen  wirionedd,  'yr  hwn  sydd  genym  o'r  dechreuad  ;'  ond  yr 
oeddent  yn  pregethu  hwnw  yr  un  fath  a  hwy  eu  hunain.  Yr 
hen  bethau  am  fywyd  pechadur  oedd  pethau  eu  pregethau ;  ond, 
oddiar  ddelw  eu  meddyliau  hwy  eu  hunain,  yr  oedd  yr  hen 
bethau  yn  ymddangos  yn  hollol  newydd  ganddynt.  Rhyw 
gamp  fawr  ydyw  gallu  dal  at  yr  hen  wirioneddau, — yr  hen 
bethau, — ac  ar  yr  un  pryd  gallu  gosod  allan  eu  gogoniant  yn  y 
fath  fodd,  nes  peri  iddynt  ymddangos  i'r  gwrandawwyr  megis  pe 
byddent  bethau  newydd.  Ac  yr  oedd  y  brodyr  a  gollasom  yn 
gallu  gwneuthur  hyny  i  raddau  tra  annghyffredin ;  er  boddhad 
ac  adeiladaeth  neillduol  i'w  gwrandawwyr,  yn  enwedig  y  rhai 
mwyaf  meddylgar  o  honynt." 

Nid  oedd  Mr.  Rees  braidd  yn  fwy  hynod  mewn  dim,  nag  yn 

ei   lythyrau   at   gyfeillion    profedigaethus    a  thrallodedig ;    yn 

enwedig  pan  y  byddai  yn  dawel  ei  feddwl  fod  y  rhai  a  anerchid 
2  G 


402  PEN^^OD    X. 

ganddo  yu  blant  i'r  Arglwydd,  ac  yn  dj^muno,  yn  norwyneb 
pob  goruchwyliaeth,  gallu  ph'gu  yn  ostyngedig  i'-w  e-^xyllys 
ef.  Ysgrifenwj^d  llythj^r  nodedig  felly  ganddo,  tua  y  pryd 
hwn,  at  y  Parch.  John  Jones,  Llanbedr,  a'i  briod,  y  rhai  a 
goUasent  eu  merch  fechan,  trwy  iddi  gael  ei  llosgi  i  farwol- 
aeth.  Y  mae  yn  dda  genym  allu  gosod  y  fath  lythj^r  ger 
bron  ein  darllenwyr : — 

^  '•'  Liverpool,  Chwefror  20,  1843. 

"AxwrL  Frawd  a  Chwaer, — Ofer  ydyw  i  mi  gymmeryd 
'■  dim  o'r  papur,  ar  yr  hwn  yr  wyf  }-n  anfon  i  chwi  y  llinellau 
'•'  hyn,  i  hysbysu  i  chwi  paham  na  buaswn  wedi  j^sgidfenu  atoch 
"  y^  Sy^^-  ^i  chrybwyllaf  ond  un  o'r  achosion  hyny,  a  hwnw 
"  ydyw  teimlad  o'm  llwyr  annghymhwysder  i  ysgrif enu  atoch . 
"  yn  eich  dofn  brofedigaeth,  o  herwydd  na  f edraf  osod  fy  enaid 
"yn  lie  eich  enaid  chwi,  a  myned  i  mewn  i'ch  teimladau.  Ni 
"  fedraf  ddychymygu  pa  fodd  y  buaswn  yn  teimlo  pe  buaswn 
"  wedi  colli  plentyn  hoff  yn  annisgwyliadwy,  a  thrwy  ddamwain 
"erchyll.  Pa  beth  a  fuasai  lleferydd  natur,  cnawd,  a  gras,  yn  y 
'•'  cyfryw  amgylchiad,  nis  gwn  i.  Mi  dybiwn  y  buasai  yr  hen 
"  ddyn,  a'r  dyn  newydd,  yn  bur  wahanol  eu  hiaith  :  y  naill  yn 
"  barod  i  ofyn, '  A  wyt  ti  eto  yn  parhau  yn  dy  berffeithrwydd  ? 
"  melldithia  Dduw,  a  bydd  farw.'  '  Ah,'  medd  gras,  '  lleferaist 
"  fel  y  llefarai  nn  o'r  ynfydion.  A  dderbyniwn  ni  gan  Dduw  yr 
"  hyn  sydd  dda,  ac  oni  dderbj^niwn  yr  hyn  s\^'  ddrwg  ?  Yr 
"  Arglwydd  a  roddodd,  a'r  Arglwydd  a  gymmerodd  ymaith ; 
"  bendigedig  fyddo  enw  yr  Arglwydd  ! '  '  le,'  medd  y  cnawd, 
" '  ond  paham  y  gwnaeth  j-r  Arglwydd  fel  hyn  a  ni  ? '  *  Ni  wn  i 
"  mo  hyny,'  medd  gras  ;  '  ond  un  peth  a  wn  i :  da  y  gwnaeth 
"  Efe  bob  peth.'  '  O,'  medd  yr  hen  ddyn  grwgnachlyd, '  y  drwg 
•*'  hwn  sydd  oddiwrth  yr  Arglwydd  ;  paham  y  dysgwj^liaf  wrth 
"yr  Arglwydd  mwy  ?  Yn  ofer  y  glanheais  fy  nghalon,  ac  y 
"  golchais  fy  nwylaw  mown  diniweidrwj'dd ;  canys  ar  hyd  y 
"  dydd  y'm  maeddwyd,  a'm  cerydd  sydd  yn  dyfod  bob  borcu. 
"  Cuddiwyd  fy  ffordd  oddiwrth  yr  Arglwydd,  a'm  barn  a  aeth 


\ 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  403 

"  heibio  i'm  Duw.  Mae  fy  fforclcl  o  gredu,  addoli,  ac  ufuddhau — 
"  o  gynnal  yr  Achos,  a  rlioi  llety  i  bregethwyr,  a  theithio  i 
'■  bregethu,  oil  yn  ofer — wedi  eu  cuddio  oddiwrth  yr  Arglwydd  ; 
"nid  yw  Efe  yn  gwneyd  dim  sylw  ar  ddim  a  wnaethom  fel 
"  teulu.'  '  Gnawd  taw  yn  ngwydd  yr  Arglwydd/  medd  ffydd, 
" '  a  thaw  yn  union  hefyd.  Ni  wyddost  ti  f eddyliau  yr 
*'  Arglwydd  ;  mae  ei  farnedigaethau  Ef  yn  uchel  allan  o'th 
"  olwg  di.  Pe  lladdai  Efe  fi,  eto  mi  a  obeithiaf  ynddo  Ef.  Er 
"  nad  yw  fy  nliy  i  felly  gy da  Duw,  eto  cyfammod  tragywyddol 
"  a  wnaetli  Efe  a  mi,  wedi  ei  luniaetliu  yn  hollol  ac  yn  sicr ; 
*'  canys  fy  lioll  iachawdwriaeth  a'm  hoU  ddymuniad  yw,  er  nad 
"y"^  J^  psi'i  iddo  flaguro.  Da  yw  gobeithio  a  dysgwyl  yn 
"ddystaw  am  iachawdwriaeth  yr  Arglwydd.  Da  yw  i  ^r 
"  ddwyn  yr  iau  yn  ei  ieuenctyd.  Efe  a  eistedd  ei  hunan,  ac  a 
"  daw  a  son,  am  iddo  ei  dwyn  hi  arno.  Efe  a  ddyry  ei  enau  yn 
"y  llwch,  i  edrych  a  oes  obaith.'  Ac  y  mae  gobaith  hefyd. 
" '  Oblegid  nid  yn  dragywydd  y  gwrthyd  yr  Arglwydd  ;  ond  er 
"  iddo  gystuddio,  eto  Efe  a  dosturia  yn  ol  amlder  ei  drugareddau.' 
"' Yn  wir,'  medd  y  cnawd,  'nid  wyf  fi  yn  meddwl  fod  gan  yr 
"  Arglwydd  law  yn  y  byd  yn  y  tro.  Pe  buasai  y  f erch  fach  heb 
"  fyned  yn  rhy  agos  i'r  tan,  neu  pe  buasem  ni  wedi  ei  gyru  hi 
*■  i'w  gwely,  neu  wneyd  fel  a'r  fel,  ni  buasai  mo  hyn.'  '  Pw,  pw  ! ' 
"  medd  ffydd  ;  '  pwy  a  ddy  wed  y  bydd  dim  heb  i'r  Arglwydd  ei 
"  orchymyn  ?  Oni  ddaw  o  enau  y  Goruchaf  ddrwg  a  da  ?'  Nage, 
"  nage  !  Duw,  ac  nid  dam  wain  sydd  wedi  dyf  od  in  teulu  ni :  ac 
"  yn  awr  dyma  Efe  wedi  gwneyd  ei  waith ;  a  thrwy  gymhorth 
"  ei  ras,  ni  a  wna  wn  ninnau  ein  gwaith  bellach.  '  Ceisiwn  a 
"  chwiliwn  ein  ffyrdd,  a  dychwelwn  at  yr  Arglwydd.  Dyrchaf- 
"  wn  ein  calonau  a'n  dwylaw  at  Dduw  yn  y  nefoedd.' 

"  Wele,  gyfeillion  anwyl, '  na  fydded  ddieithr  genych  y  profiad 
"  tanllyd  sydd  ynoch,  yr  hwn  a  wneir  er  prof edigaeth  i  chwi 
"  fel  pe  b'ai  beth  dieithr  wedi  dygwydd  i  chwi.'  O  na !  '  Nid 
"  ymaflodd  ynoch  demtasiwn  ond  un  gyffredin  i  ddynion.  Yr 
"  amser  a  ballai  i  mi  son  wrthych  am  dy  Aaron,  am  dy"  Eli, 
"  am  Samuel,  a  Job,  a  Naomi,  a  Dafydd,  y  rhai  oil  a  gawsant 


AOi  PENXOD    X. 

"  brofecligaethau  chwerwon  yn  eu  teuluoedd,  ac  a  allasent  fel 
"  Epliraim  gynt  (er  i'r  hen  Jacob  gi'oesi  ei  ddwylaw  i  roi'r 
"  ddeheulaw  ar  ei  ben  ef  wrtli  ei  fendithio),  ac  fel  y  gellwch 
"  chwithau  heddy w,  alw  y  plentyn  ieuangaf,  Beriah,  chwevwder, 
"  canys  yr  oedd  drygfyd  yu  eu  tai.  Darllenwch  eu  hanes, 
"  anwyl  gyfeillion,  ac  actau  grasol  eu  heneidiau  yn  eu  profedig- 
'•  acthau,  nes  y  byddoch  yn  cael  eich  diodi  i'r  un  ysbryd,  a'r 
"  cyfFelyb  agweddau  grasol  yn  cael  eu  cynnyrchu  yn  eich  calon- 
"  au,  yn  eich  trallod  presennol.  '  Cymmerwch,  fy  mrodyr,  y 
"  prophwydi,  y  rhai  a  lefarasant  yn  enw  3'r  Arghv^'dd,  yn  siampl 
"  o  ddioddef  blinder,  ac  o  hir-ymaros.  Wele,  dedvrydd  yr  ydym 
"  yn  gadael  y  rhai  sydd  ddioddefus.  Chwi  a  gly wsoch  am 
"  amynedd  Job,  ac  a  welsoch  ddiwedd  yr  Arglwydd :  oblegid 
"  tosturiol  iawn  y w  yr  Arglwj^dd,  a  thrugarog.' 

"  Pan  y  bo  natur  yn  cael  ei  dal  gan  bangfeydd  o  hiraeth  a 
"  thrallod,  ewch  i'r  dirgel ;  arllwyswch  eich  mynwes  gymysglyd 
"ger  bron  Duw  trwy  lefain  cryf  a  dagrau.  Os  bydd  y  cnawd, 
"  fel  Esau,  yn  dyfod  allan  yn  gyntaf  trwy  wewyr  natur,  yn 
"  rwgnach  a  thuchan  yn  erbyu  Duw,  bydded  Jacob  gras,  a"i  law 
"  yn  ei  sawdl  ef ,  yn  gofyn,  *  Paham  y  grwgnach  dyn  by w,  gwr 
"  am  gosbedigaeth  ei  bechod  ?  Xid  fy  ewyll3's  i  ond  dy  ewyllj's 
"  di  a  wneler.'  Byddwch  sicr  fod  yr  Arglwydd  yn  dysgwyl  am 
"  le  i  drugarhau  wrthych,  ac  am  gyfleusdra  i  dywallt  olew  a 
rgwin  i'r  archollion  a  wnaeth,  a  gweinj-ddu  i  chwi  (jonlials 
"  cryfion  ei  gariad.  O  na  fydded  i  annghrediniaeth  a  gwrth- 
"nysigrwydd  Iwyddo  i  gadw  eich  enaid  i  (fretio  ynddo  ei  hun, 
"  yn  lie  dj'chwelyd  ac  ymollwng  i  fynwes  Duw  fel  eich  Tad 
"tirion.  Ymwthiwch,  drwy  y  cymylau  a'r  tywyllwch  sydd  o'i 
"  amgylch  Ef,  ato  Ef  ei  hun.  ]\rae  yn  ddigon  goleu  yno  i  weled 
"  cymmaint  oi  amcan  a'i  ddocthineb  yn  y  tro  hwn,  ag  a'ch 
"gwnaifFyn  fwy  na  boddlawn  i\\\n  ei  law.  Xofiwch  trwy  for 
"  terfysglyd  yr  oruchwyliaeth  bresennol,  hyd  nes  y  deloch  i 
"  ddyfroedd  tawel  cariad  a  hedd  ;  a  chwi  a  brofwch  Dduw  yn 
"  Nghrist  yn  well  i  chwi  na  deg  o  ferched.  Cymmerwch  ofal 
"  rhag  i  chwi  trwy  dristau  gormod,  dristau  Ysbryd  \v  Arglwydd 


HANES   BYWVD   HEXUY   r.EES.  405 

"  Ni  ddywedaf  nad  oedd  achos  am,  ac  nad  oedd  ar  eich  enaid 
"  angen  am,  yr  oruchwyliaeth  bresennol ;  ac  os  dengys  Diiw  y 
"  doethineb  a'r  gofal  ag  oedd  ganddo  tuag  atoch  ynddi,  ac  mor 
"  angenrheidiol  oedd  y  tro  i  ddihuno  a  dycliwelyd  eich  enaid 
"mewn  rliyiv  beth,  ac  hwyrach  mewn  llawer  peth,  chwi  a 
"  ryfeddwch  ar  ol  hyn  ei  gariad  a'i  ras  yn  y  cwbl.  Yn  lie 
"  cwestiyna  cariad  Duw  atoch,  a'cli  hawl  yn  Nghrist,  llafuriwch 
"am  ddefnyddio  yr  oruchwyliaeth  bresennol  er  adnewyddiad 
"  eich  grasau,  adferiad  o  wrthgiliadau,  marweiddiad  pechod, 
"  ymryddhad  meddwl  o'r  byd,  ymgysegriad  newydd  Hwyrach 
"  nag  erioed  i  wasanaeth  Duw.  Nid  oes  dim  mwy  hynod  na'i 
"gilydd  yn  dygwydd  yn  y  dref  hon,  na  bydd  rhywrai  yn 
"  ymdrechu  gwneyd  ceiniog  o  hono,  trwy  brintio  yr  hanes,  a'i 
"  werthu  ar  hyd  yr  ystrydoedd.  O  fy  nghyfeillion,  gwnewch 
"  chwithau  geiniog  o'r  tro  presennol ;  trwy  ei  ddefnyddio  i 
"  ddwyn  eich  fFydd  a'ch  amynedd  i  ymarferiad,  ac  i  gyfFroi  eich 
"  meddwl  i  ogoneddu  Duw  yn  f wy  dros  weddill  eich  dyddiau  ar 
"  y  ddaear.  A  ydych  cliwi  yn  gobeithio  mai  dyma  fel  y  mae 
"  pethau  yn  bod  ?  Hapus  y w  eich  merch  dyner !  Wedi  cael 
'•'  dianc  yn  fuan  o  afael  pechod  a'i  drueni,  ac  i  gael  ei  gogoneddu 
"  ei  hunan  gyda  Duw  byth  yn  y  nef.  Wei,  beth  yn  well  allasai 
"  eich  calon  ddymuno  i'ch  plentyn  ?  Pe  carech  hi,  chwi  a 
'■  lawenhaech  am  ei  bod  wedi  myned  ymaith.  Mae  diben  ei 
"  chreadigaeth  wedi  ei  ateb.  Chwi  gawsoch  chwithau  y  f raint  o 
"  ddwyn  un  i  fod,  i  f vvynhau  Duw  dros  byth,  ac  un  ag  y  bydd  ei 
"  pherthynas  a  chwi,  a'i  hymadawiad  oddiwrthych,  jw  rhan  o'r 
"oruchwyliaeth  a  fendithia  eich  Tad  nefol  i'ch  cymhwyso 
"chwithau  hefyd  i'w  fwynhau  Ef.  Wele,  fy  anwyl  gyfeillion, 
"  yx  wyf  fi  yn  gorfod  terfynu  dan  ddy weyd  nas  gwn  i  ddim  pa 
"  fodd  y  gallasai  pethau  fod  yn  well.  ^ 

"  Eich  gwael  gyfaill,  Henry  Kees." 

"  Yr  wyf  yn  gweled  llawer  o  wallau  yn  y  llythyr  hwn ; 
gobeithiaf  y  gellwch  ei  wneyd  allan  er  hyny.  Ped  ail 
ysgrifenwn  ef,  byddwn  yn  rhy  hwyr  i'r  post." 


406  PENNOD    X. 

Yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  Mehefin  14,  15,  1843,  yn  ngwas- 
anaeth  yr  ordeiniad  ar  foreu  Mercher,  y  14eg,  pan  y  neillduwyd 
Mr.  Robert  Hughes  o'r  Gaerwen,  a  Mr.  Robert  Williams  o  Ynys 
Enlli,  i'r  lioU  waith,  fe  draddodwyd  yr  Araeth  arferol  ar  Xatur 
Eglwys  gan  Mr,  Rees ;  a  theimlid  gan  bawb  ei  bod  yn  un 
ardderchog  iawn.  Fe  ddaeth  allan,  yn  yr  Araeth  hon,  yn  Ym- 
neillduwr  cryf  a  phendant ;  ae,  yn  enwedig,  fe  wrthdystiai,  yn  y 
modd  mwyaf  difloesgni,  yn  erbyn  honiadau  yr  Uchel-Eglwyswyr 
yn  nghylch  eu  holyniaeth  Apostolaidd,  a'u  hawdurdod  unig 
hwy  i  weini  mewn  pethau  cysegredig.  Tra  yn  condemnio  an- 
nghydfyddiaethau  ac  ymraniadau  fel  yn  gwbl  annghj'dweddol 
ag  ysbryd  yr  efengyl,  eto  efe  a  draethai  j-n  y  modd  mwyaf 
eglur  a  diamwys,  nid  yn  unig  yn  mhlaid  liaid  ond  dyledswijdd 
Cristionogion  i  ymneillduo  oddiwrth  eglwysi,  wedi  ymlygru 
oddiwrth  fFydd  a  sancteiddrwydd  yr  efengyl;  ac  yn  enwedig 
eglwysi  yn  gosod  pethau  o'u  dychymyg  eu  hunain,  ac  heb  un 
sail  iddynt  yn  nysgeidiaeth  Crist,  yn  ammodau  cymundeb 
eglwysig,  ac  yn  angenrheidiol  er  iachawdwriaeth.  Yn  wyneb  y 
cyhuddiad  a  ddygid  yn  erbyn  y  rhai  a  ymneillduent  felly,  eu 
bod  yn  euog  o  sisTYi,  yr  oedd  efe  yn  hyf  i  honi  mai  y  eyhuddwyr 
eu  hunain  oeddent  yn  euog  o  hyny ;  gan  mai  eu  gwaith  hwy  yn 
gosod  i  fynu  eu  trefniadau  anysgrythyrol,  ac  yn  gvv'asgu  ar 
gydwybodau  dynion  gydymffurfio  4  hwynt,  oedd  wedi  peri  yr 
ymraniad,  a  gorfodi  rhai  fFyddlon  i  awdurdod  eu  Harglwydd  i 
ymwahanu  oddiwrthynt.  Dadleuai  nad  oedd  y  fath  ymneilldu- 
aetli  mewn  un  modd  i'w  olygu  megis  gwaith  dynion,  yn  anianol 
ac  heb  fod  yr  Ysbryd  ganddynt,  yn  eu  didoli  eu  hunain  o  gym- 
undeb  y  wir  eglwys,  ond  yn  hytrach  fel  ymddidoliad  y  wir 
eglwys  ei  hunan,  dan  dywysiad  yr  Ysbryd,  o'r  Babilon  lygrcdig 
yr  oedd  wedi  l)od  mown  caethiwed  ynddi.  Amlygid  dymuniad 
gan  amryw,  yn  y  Gymdeithasfa  yn  y  Bala,  am  gael  yr  Araeth 
hon  yn  argraphcdig.  Eithr  nis  gallai  efe,  y  pryd  hwnw,  gael 
hamdden  i'w  pliarotoi  i'r  Wasg.  Pa  fodd  bynnag,  yn  mhen  tua 
dwy  flynedd,  hi  a  ymddangosodd,  wedi  ei  helaethu  gryn  lawer, 
fel  erthygl,  dan  y  peuawd  "  EqIv.'ijs  Crist,"  yn  y  Tilvethodtdd 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  407 

am  Gorphenaf,  IS-io  (tudal.  278 — 28S) ;  ac  oddiyno  fe'i  had- 
gyhoeddwyd  yn  y  drydedd  Gyfrol  o'i  Bregethau  (tudal.  374 — 
389);  ac  yn  ein  bryd  ni  y  mae  yn  sicr  iV  golygu  yn  un  o'r 
pethau  gwerthfawrocaf  sydd  genym  o'i  ysgrifeniadau. 

Yn  mis  Mai,  1843,  yr  ymwahanodd  yr  Eglwys  Kydd  oddiwrth 
rEglwys  Wladol  Scotland,  ac  yr  ymffurfiodd  yn  Eglwys  hollol 
annibynol  ar  y  Wladwriaeth.  Y  pryd  liyny  fe  ymadawodd  tua 
phedwar  cant  a  deg  a  thriugain  o  weinidogion  a'r  eglwysi  yr 
oeddent  wedi  bod  yn  arfer  gweinidogaethu  ynddynt,  ac  a'r  tai 
yr  oeddent  wedi  bod  yn  byw  ynddynt,  ac  a'r  cyflog  a  dderbyn- 
ient  oddiwrth  eu  cysylltiad  a'r  Wladwriaeth,  gan  ymdaflu  yn 
igwbl  ar  Raglnniaeth  am  gynhaliaeth  iddynt  hwy  a'u  teulu- 
/oedd,  ac  ymffurfio  yn  Eglwys  Bresbyteraidd  Rydd.  Yr  oeddent 
yn  gwneuthur  hyny  er  eu  bod,  ar  y  pryd,  yn  gryf  dros  sefydliad 
gwladol  ar  Gristionogaeth ;  oddiar  argyhoeddiad  fod  llywodr- 
aeth  hollol  gan  lesu  Grist  ar  ei  eglwys,  a  bod  eu  dyledswydd 
hwytliau  i  fynu  gweled  fod  ei  ewyllys  ef  yn  cael  cadw  ati  yn  ei 
holl  weithrediadau,  yn  anuhraethol  f wy  pwysig  na  dim  mantais 
a  allai  ddeillio  iddynt  oddiwrth  ei  chysylltiad  a'r  Wladwriaeth. 
Ac  am  eu  bod,  tra  yn  y  cysylltiad  hwnw,  yn  cael  eu  llesteirio  i 
weithredu  yn  ol  yr  hyn  a  ymddangosai  iddynt  hwy  megis 
meddwl  Crist,  ac  felly  yn  ol  eu  dyledswydd  hwy  fel  rhai 
iFyddlawn  iddo, — penderfynasant  dori  y  cysylltiad,  ac  aethant 
allan ;  ar  yr  egwyddor  mai  "  rhaid  y w  uf uddhau  i  Dduw  yn  fwy 
nag  i  ddynion."  Yr  oeddent  hwy,  nid  yn  edrych  arnynt  eu 
hunain  yn  gadael  yr  Eglwys, — ond  fel  Eglwys  Scotland  yn 
gadael  y  Wladwriaeth.  Ac  yr  oedd  ganddynt  y  rheswm  cryfaf  i 
edrych  felly  arnynt  eu  hunain.  Nid  oeddent  yn  gwneuthur 
ond  yr  hyn  y  penderfynasai  y  mwyafrif  mawr  o'r  Eglwys  hono 
,  arno  yn  eu  Cymmanfa,  fel  yr  hyn  a  ddylesid  ei  wneuthur ;  ac 
j  yr  oedd  corph  mawr  y  bobl  trwy  y  wlad  yn  mliob  man  yn  eu 
'  plaid,  ac  yn  gadael  yr  eglwysi  gyda  hwynt.  Yr  oedd  y  dynion 
blaenaf  trwy  holl  Scotland,  gan  gynnwys  Dr.  Chalmers,  Dr. 
Gordon,  Dr.  Candlish,  Dr.  Cunningham,  Di*.  Guthrie,  Dr 
Buchanan,  Sir  David  Brewster,  Hugh  Miller,  a  lluoedd  ereilJ 


408  PENNOD   X. 

yn  mhlith  y  rhai  a  ymadawsant,  heb  son  am  yr  holl  Genhadon 
oedd  ganddynt  mewn  gwledydd  pellenig  at  luddewon  a  Phagan- 
iaid ;  yn  cynnwys  Dr.  Wilson,  Bombay,  Dr.  DufF,  Calcutta,  Dr. 
Duncan,  Pesth,  ac  amryw  ereill  heb  fod  mor  enwog.  Yr  oedd 
3^r  amgylchiad  hwn  yn  peri  cyfFro  dirfawr  trwy  holl  Scotland, 
ac  yr  oedd  y  dyddordeb  mwyaf  yn  cael  ei  gymmeryd  ynddo 
trwy  yr  holl  deyrnas,  ac,  ar  Gyfandir  Europe,  ac  yn  Unol 
Daleithiau  yr  America  ;  yn  enwedig  mewn  cylchoedd  crefyddol, 
ac  i  fesur  mawr  mev,'n  cylchoedd  gwladwriaethol.  Yr  oedd 
,Cymru  yn  fyw  o  bono.  Galwyd  sylw  neillduol  ato  yn  Nghym- 
I'deithasfa  y  Bala,  pryd  y  datganwyd  cyd-ymdeimlad  calon  ar 
ysbryd  a'u  cymhellai  i  wneyd  y  fath  aberth,  dros  yr  hyn  a 
olygent  hwy  fel  teymfraint  Pen  Mawr  yr  eglwys  ei  hunan ;  ac 
y  penderfynwyd  annog  pawb  a  allent,  i  gyfranu  rhyw  gymmaint 
er  eu  cynnorthwyo  i  adeiladu  addoldai  newyddion  iddynt  eu 
hunain,  yn  lie  yr  eglwys3^dd  oeddent  wedi  adael ;  ac  enwyd  Mr. 
David  Davies,  Mount  Gardens,  Liverpool,  fel  Trysorydd  i'r 
cyfryw  gasgliad.  Yn  Nghymdeithasfa  Pwllheli,  a  gynhaliwyd 
Medi  7,  8,  1843,  fe  ddarllenwyd  ac  fe  gymmeradwywyd  Au- 
nerchiad  oddiwrth  y  Gymdeithasfa,  at  Gymmanfa  yr  Eglwys 
J  Rydd  yn  Scotland.  Y  mae  cyfieithiad  o'r  Annerchiad  hwnw  i'w 
Igael  yn  y  Drysorfa  am  lonawr,  1844,  tudal.  24.  Gan  fod  y 
Gymmanfa  bono  i  ymgyfarfod  yn  Glasgow  yn  j-r  Hj'di'cf 
canlynol,  fe  bennodwyd  y  Parch.  John  Hughes,  Liverpool,  a'r 
Parch.  Lewis  Edwards  o'r  Bala  i  fyned  yno  yn  ymwelwyr  dros 
y  Gymdeithasfa,  ac  i  gyflwyno  ei  Hannerchiad  i'r  Gymmanfa,  ac 
fel  tystion  gweledig  iddynt  hwy  o'n  cymmeradwyaeth  a'n 
hcdmygedd  o'u  hymddygiadau.  Yr  oedd  Mr.  Rces  yn  cym- 
meryd  dyddordeb  annghy  tired  in  yn  yr  achos  hwn.  Wrtli 
siarad  am  dano  yn  y  Bala,  a  thrachcfn  yn  MhwUheli,  dy- 
wedai,  ei  fod  yn  ei  ystyried  yn  un  o'r  ysgogiadau  mwyaf 
pwysig  a  fu  eriocd  yn  yr  Eglwys  Gristionogol,  ac  yn  un  y 
gellid  dysgwyl  yr  effeithiau  mwyaf  daionus  oddiwrtho  yn 
mhlaid  crefydd  l)ur.  Gyda  golwg  ar  yr  Annerchiad  at  yr 
Eglwys  Rydd  oedd  yn  cacl  ei  anfon  gan  y  Gymdeithasfa,  a 


HANES  BYWYD   HENRY  REES.  400 

chwestiynau  ereill,  fe  anfonodd  y  llythyr  canlynol  at  Mr. 
Edwards  o'r  Bala  : — 

"  Mulberry  Street,  Liverpool,  Medi  27,  1843.         i-f 

"  Anvvyl  Gyfaill, — Yr  ydwyf  yn  gobeithio  fod  y  cyf archiad 
"  at  y  Free  Church  yn  nwylaw  Mr.  Roger  Edwards,  ac  y  mac 
"  Mr.    Hughes   yn   anfon   gair  ato   heddy w   i   orehymyn    iddo 

"  ei  anfon  ef  i  chwi  yn  ddioedi Yr  ydwyf  yn 

"  cenfigenu  wrtli  eicli  happusrwydd  yn  fynych ;  canys  yr  wyf 
"yn  dychymygu  eich  bod  yn  cael  llonyddwch  braf  rhwng 
"  bryniau  distaw  Cymru,  rhagor  fi  yn  y  fawr-dref  fFwndrus  lion. 
"  Fy  holl  waith  i,  ar  hyd  y  dydd,  yw  dal  pen  rlieswm  i  rywrai 
"  neu  gilydd ;  ac  y  mae  gennyf  gymmaint  o  waith  ysgrifenu 
"  llythyrau,  fel  y  gallaf  sicrhau  i  chwi  nad  wyf  yn  teimlo  yn 
, "  bur  awyddus  i  agor  correspondence,  hyd  yn  nod  a'r  Dr. 
"  Chalmers  ei  hun.  Gadawaf  y  f raint  hono  yn  ewyllysgar  i 
"  chwi  sydd  yn  fwy  teilwng  o  honi,  a  chymhwys  i'w  mwynhau  ; 
"  a  minnau  a  ddymunwn  lechu  mewn  rhy w  gilfach  glyd  a 
"  diogel,  yn  happus,  wedi  fy  llwyr  annghofio  gan  y  byd. 
"  Hwyrach,  wedi  hir  yspio  drwy  gloer  fy  nghell,  ar  y  Methodist- 
"  iaid  yn  teithio  o  ddydd  i  ddydd,  ac  o  wlad  i  wlad,  y  gallwn 
"  bipian  allan  ry w  dro  gyda  chynllun  i  reoli  pregethu  teithiol. 
"  Ond  y  cwbl  a  wnawn  i  fyddai  ei  daflu  i'w  mysg,  a  dianc  i'm 
"  twll ;  ac  odid  na  chawn  beth  difyrwch  wrth  weled  ambell  i 

"  hen  gristion,  tebyg  i ,  yn  codi  dan  ysgwyd  ei  ben,  a 

"  chnoi  fFwgws,  i  wrthwynebu  newid  trefn  y  Corph.  Er  hyny, 
"  gwanhad  i'w  drefn  a  fydd  parhad  ei  annhref n  ;  a  phan  ddelo  y 
"  Methodistiaid  i  garu  eu  trefn  yn  ddeallus,  ac  nid  yn  blentyn- 
"  aidd,  hwy  a  fyddant  yr  un  nior  awyddus  i  symmud  ymaith  bob 
"  annhrefn  y  diclion  i'w  trefn  achlysuro,  mewn  amgylchiadau 
"  ac  amseroedd  gwahanol,  ag  ydyw  dyn  i  weithio  allan  afiechyd 
"  o'i  gorph.  Ond  nid  myfi  ydyw  y  g^r  i  drefnu  y  Methodist- 
"  iaid,  er  y  dymunwn  eu  llwydd  am  gan'  mlynedd  eto 

"  Ond  paham  yr  ydych  yn  petruso  myned  i  Glasgow  ?  A  oes 
'■'  rhyw    dymher   fynachaidd    wedi    eich    dal    chwithau    hefyd  ? 


410  PENXOD   X. 

"  Mae  yn  rhaid  i  rj^wrai  ymddangos  ar  cliwareuf wrdd  y  byd  ;  a 
"  phw}^  a  ddylent  wneyd  hyny  ond  gwfr  f el  y  chwi,  sydd  yn 
"  medru  chwareu  yn  dda,  yn  enwedig  mewn  amgylchiadau  £el 
"  liyn,  pan  y  raae  eisiau  chwareu  yn  y  Saesonaeg  ?  Ymgryf- 
"  hewch,  iy  nghyfaill,  ac  ewch  yno.  Pe  ba\vn  i  gartref,  a'r  hin 
"  yn  deg,  hwyrach  y  deuwn  gyda  chwL     Yr  wyf  yn  clywed  f od 

'•'  amry w  yn  awyddus  am  fyned  yno Soniwn  am  fyned 

"  oddicartref  yr  wythnos  nesaf,  i  hel  iechyd,  os  yw  i'w  gael  ar 
"  fryniau  Cymru. 

"  Ydwyf,  anwyl  frawd,  yr  eiddoch  j'n  tfyddlawn, 

Henry  Kees." 

Nis  gallodd  Mr.  Hughes  fyned  i  Glasgow,  ond  £e  aeth  Mr. 
Edwards  ;  ac  f e  gafodd  dderbyniad  nodedig  o  groesawus  gan  y 
Gymmanfa.  Yr  oedd  yn  dwyn  gydag  ef  ryw  gymmaint  o 
arian,  nid  ydym  yn  awr  yn  cofio  y  swm,  a  gyfranesid  gan 
gyfeillion  yn  Nghymru  tuag  at  gynnorthwyo  yr  Eglwys  Rydd 
gydag  adeiladu  addoldai,  yn  lie  yr  eglwysi  a  adawsid  ganddynt ; 
ac  yr  oedd  yr  Araetli  a  draddododd  ger  bron  y  Gymmanfa  yn  un 
a  roddodd  foddhad  tra  neillduol  i'r  rhai  oil  oeddent  yn  bresennol. 
Yn  y  llythyr  oddiyno,  yn  cydnabod  derbyniad  yr  Annerchiad  a 
anfonasid  o  Gymdeithasfa  Pwllheli,  fe  ddywedir,  "  Yr  ydym  yn 
diolch  i  chwi  am  ymweliad  eich  Professor  cymmeradwy  a 
pharchus ;  yr  oedd  yn  dra  adfy  wiol  i'ti  Gymmanfa.'  Darllen- 
wyd  y  llythyr  hwnw  yn  Nghymdeithasfa  Dinbych,  yr  hon  a 
gynhelid  lonawr  4,  5,  1844. 

Yr  oedd  bono  yn  Gymdeithasfa  flynyddol  yr  Ysgol  Sabbothol 
yn  Ngogledd  Cymru,  ac  yr  oedd  y  Cyfarfod  arbenig  i'r  Athrawon 
a'r  Athrawesau  a  gafwyd  yno  yn  un  annghyffredin  iawn.  Yn  y 
cyfarfod  hwnw  fe  adroddodd  Mr.  Rees,  yn  ei  ddull  ctfeithiol  ei 
,  hunan,  hanes  am  ddychweliad  luddewes  ieuanc  or  enw  Thirza, 
a'i  thad,  at  Gristionogaeth.  Er  ei  fod  yn  hanes  lied  fjiitli,  nid 
oedd  neb  o'r  gwrandawwyr  ar  y  pryd  yn  teimlo  meithder,  gan 
mor  gynhyrfiol  a  thoddedig  ydoedd ;  ac  nid  oedd  prin  lygad 
sych  i'w  ganfod  yn  yr  holl  dorf.     Yr  oedd  y  fath  sou  am  yr 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  411 

adrocldiad  liwn,  fel  y  tueddwyd  y  Parch.  Owen  Jones,  yn  awr  o 
Landudno,  i  gyfieithu  y  llyfryn  o'r  hwn  y  cawsai  Mr.  Rees  yr 
hanes,  i'r  Gymraeg,  a  chafodd  ledaeniad  helaeth  iawn  trwy  holl 
Gymru. 

Yn  y  Gymdeithasfa  bono  yn  Ninbych,  ar  ddjmuniad  y  brodyr 
yn  Llundain,  fe  bennodwyd  Mr.  Rees  i  fyned  i  Gymmanfa  flyn- 
yddol  y  Pasg  yn  y  brif-ddinas,  ac  i  aros  yno  i  wasanaethu  am 
rai  wythnosau  ar  ol  hyny.  Yn  ol  y  penderfyniad  hwnw  efe  a 
aeth ;  ac  yr  oedd  ei  weinidogaeth  yno  y  tro  hwnw,  fel  bob 
amser,  yn  cael  ei  gwerthfawrogi  yn  gyfFredmol.  Tua'r  pryd 
hwn,  yr  oedd  Mr.  Edwards  o'r  Bala  wedi  bod  yn  ymddyddan  ac 
yn  ymgynghori  ag  amryw  gyfeilHon  yn  nghylch  dwyn  allan 
gyhoeddiad  tri  misol  Cymraeg,  o  nodwedd  uwch  na  dim  oedd 
geuym  yn  ein  hiaith  cyn  hyny,  at  wasanaeth  llenyddiaetli  a 
chrefydd, — cyhoeddiad  yn  ymgais  at  ymgystadlu  a'r  rhai  uchaf 
yn  mhlith  y  Saeson.  Un  o'r  rhai  cyntaf  yr  ysgrifenodd  atynt 
oedd  Mr.  Rees,  yn  dwyn  y  petli  i'w  sylw,  ac  yn  erfyn  yn  daer 
am  ei  gymhorth,  yn  enwedig  trwy  ei  gael  i  addaw  ysgrifenu  yn 
gyson  iddo.  Yn  atebiad  i'r  cais  hwn  ato,  fe  ysgrifenodd  at  Mr. 
Edwards  y  llythyr  canlj^iol : — 

"  Mulberry  Street,  Liverpool,  Ebrill  3,  1844  ^^ 

"  Anwyl  Gyfaill, — Wedi  bod  yn  brysur  yn  pacio  fy  hun  i 
"  gychwyn  tua  Llundain  y  boreu  'foru,  y  mae  genyf  funudyn, 
"  ar  frig  yr  hwyr,  i  gymmeryd  fy  anadl  ataf ;  yr  hwn  a  gysegraf 
"  i  anfon  llinell  atoch  chwi,  mewn  atebiad  i'r  llythyr  a  dderbyn- 
"iais  oddiwrthych. 

"  Byddai  yn  dda  iawn  genyf  pe  llwyddech  i  sefydlu  cyhoedd- 
"  iad  o  uwch  radd,  a  mwy  ei  werth,  na  chyhoeddiadau  cyfFredin 
"  presennol  Cymru ;  a  meddyliwn  fod  digon  o  le  iddo  redeg,  heb 
"  redeg  yn  erbyn  y  Drysorfa,  yn  enwedig  os  bydd  yn  dyfod 
"  allan  yn  chwarterol ;  er,  f e  ddichon,  y  gallai  ei  ymddangosiad 
"  beri  peth  anesmwythder  ac  eiddigedd  yn  y  dechreuad.  Ond 
"  am  y  eymhorth  a  allaf  fi  roddi,  nis  gwn  pa  beth  i'w  ddyweyd ; 
"  yi'  wyf  bron  a  phenderfynu  na  chynysgaeddwyd  fi  a  dim  dawn 


412  TENNOD   X. 

"  naturiol  (ac  nis  gallaf  honi  yr  un  arall)  i  ysgrifenu  ;  byddaf  yn 
'•  wastad  yn  anniben  iawn  yn  gwneyd  y  tipyn  lleiaf,  ac  ar  ol 
"  ei  orplien,  yn  barod  iawn  i'w  daflu  i'r  tan. 

'■  Cyfeiriwcli  at  ly w  beth  a  draddodais  i  yn  Manchester,  ag  a 
"  fyddai  o  wasanaeth  i  chwi  yn  y  rhifyn  cyntaf.  Ond  nis  gallaf 
"  ddirnad  beth  oedd  hwnw.  Nid  oes  genyf  gof  yn  y  byd  am 
'•'  ddim  o'r  fath.  Meddwl  yr  ydwyf  mai  breuddwydio  a  ddarfu  i 
"  chwi.  Mae  yn  ddrwg  genyf  na  allwn  ymrwymo  i  anfon  i  chwi 
"  ry  w  beth,  o  leiaf  bob  banner  blwyddyn ;  ond,  yn  wir,  y  mac 
"arnaf  ofn  gwneyd  hyny,  rhag  eich  twyllo  na'ch  siomi.  Ond 
"  pob  scraj)  fydd  genyf,  ar  unrhyw  bryd,  chwi  a'i  cewch  a 
"  cluoesaw ;  a  phe  deuai  fy  meddwl  diftrwyth  yn  abl  i  gyn- 
"  nja-chu  rhy w  beth  bob  banner  blwyddyn,  ie,  bob  chwartcr, 
"  byddai  yn  dda  iawn  genyf  gael  lie  i'w  fwrw  ar  bapur.  Ond 
'■'  nid  oes  fawr  o  obaith,  niae  arnaf  ofn.  Y  mae  yn  rhaid  i  chwi 
"  ymosod  yn  f wy  gwrol  ar  fy  nghyfaill  Mr.  Hughes.  Dangosais 
"  eich  Ih'thyr  iddo,  ond  ni  ddy wedodd  lawer.  Yr  oedd  arno 
"eisiau  amser  i  ystyried.  Cawn  eich  gweled  eto  ar  y  pwnc 
"hwn " 

Ysgrifenodd  Mr.  Edwards  ato  i  Liindain  yn  atcbiad  i'r  Ih'thyr 
hwn  ;  ac  oddiyno  fe  ysgrifenodd  yntau  yr  atebiad  canlynol  heb 
un  dyddiad  pennodol  wrtho : — 

12,  Jewin  Crescent,  Llundain. 

•^  "  Anwyl  Gyfaill, — Meddyliwyf  y  dylwn  hysbysu  i  chwi  fy 
"  mod  wedi  derbyn  eich  llythyr ;  ond  pan  ddywedwyf  wrthych 
"fymod  yn  tcimlo  yn  bur  wanaidd,  chwi  a'm  hosgusodwch  os 
"na  bydd  fy  llythyr  ond  ychydig  o  eiriau,  a'r  rhai  h3'ny  wedi 
"eu  taflu  ar  eu  gilydd  yn  y  modd  mwyaf  annghelfydd.  Mac 
"  cadw  i  fcwn  drwy  y  dydd,  a  phob  dydd,  i  geisio  casglu  rhyv.- 
"  beth  at  eu  gilydd  i'w  dyweyd  bob  nos, — tair  prcgcth,  wcithiau 
"pcdair,  yn  yr  wythnos,  a  dwy  y  Sabboth,  bron  u'lu  lladd.  Pc 
"  b'ai  y  Cymry  yn  deall  ni  wnaent  hyn.  Y  mae  yn  ormod,  nitl 
"yn  unig  i'r  corph,  ond  i'r  meddwl.  Y  mac  yn  ei  syfrdanu  ;  yn 
"  ei  yru  i  lawr ;  ac  yn  andwyo  ci  ymadfortlioedd. 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  413 

"  Gallaf  ateb  rhai  pethau  yn  eich  llytliyr,  yn  slcr  a  chadarn- 
"  haol.  Nis  gallaf  fi  a  Mr.  Hughes  arolygu  y  cyhoeddiad  ;  nid 
"  wyf  fi  yn  gymhwys,  ac  nid  oes  gan  Mr.  Hughes  amser  na ' 
"thuedd,  yr  wyf  yn  meddwl,  at  y  gwaith.  Am  ysgrifenu  at  y 
"  gwyr  a  nodwch,  i  ymofyn  am  eu  help,  nid  oes  genyf  ddim  i'w 
"  ddyweyd.  Ond  os  ydych  am  droi  allan  i'r  byd  mewn  cyhoedd-  ^ 
"  iad,  marehogwch,  attolwg,  mewn  cerbyd  teilwng  o'ch  gradd,  j 
"neu  aroswch  gartref,  a  pheidio  ag  ymddangos  ger  bron  y 
"  cyfFredin  o  gwbl.  Gochelwch  y  geiriog,  y  gwyntog,  y  cecrus,  y 
"  diddrwg  didda,  y  geiriau  heb  fater,  y  mater  heb  ysbryd,  ac 
"  ysbryd  heb  foneddigeiddrwydd — y  cyfansoddiad  merfaidd  heb 
"  ddim  byd  ynddo,  a'r  cyfansoddiad  na  bydd  dim  ynddo  ond 
"  bustl  a  phupur.  Mae  digon  o  lymru,  ac  o  gawl  wermod,  ar 
'■  hyd  y  wlad  eisoes.  Deuwch  a  bwyd  i'r  bobl ;  ac  os  y  w  eu 
"  harchwaeth  yn  rhy  lygredig  i'w  fwyta,  yn  hytrach  na  pharotoi 
"dim  at  y  taste  llygredig  hwnw,  rhoddwch  heibio  goginio,  a 
"  gadeweh  y  gorchwyl  o  hel  gwynt  i'r  dreigiau,  a  gwneyd  diod 
"  griafol  i  ry  w  un  arall,  i  ' 

"  Nid  anewyllysgarwch  a  bair  i  mi  beidio  rhoi  help ;  ond,  yn 
"  wir,  yr  wyf  yn  wael ;  ac  os  cedwch  at  y  cyngor  uchod, 
"  meddyliwyf  y  cauwch  fi  allan.  Yr  wyf  bron  yn  rhy  betrusgar 
"i  ymrwymo  i  ddim,  ac,  o'r  ochr  arall,  yn  anewyllysgar  i 
"  wrthod.  Ond  ai  ni  chaf  eich  gweled  cyn  y  rhowch  ddim 
"  allan  ?  Byddaf  gartref  erbyn  y  Sulgwyn.  Dowch  i  Liverpool, 
"  a  chawn  siarad  y  mater  yn  drwyadl 

"  Dyma  fy  llythyr  byr  wedi  myned  yn  llon'd  y  papur ;  ond  yr 
"  oedd  rhy wbeth  eisiau  ei  ddyweyd  o  hyd,  ac  y  mae  yn  rhaid 
"  i  mi  ddyweyd  eto  nas  gallaf  ddyweyd  dim  ychwaneg.  Mae  fy 
"  mreast  yn  brif o,  a'm  traed  yn  oerion  iawn. 

Anwyl  gyfaill,  yr  eiddoch  yn  garedig,  Henry  Rees." 

"  Ofer  i  chwi  anfon  at  Mr.  James  Hughes,  yr  wyf  yn  ofni ;  mae 
yn  wael,  ac  yn  agos  i  angeu,  os  na  ddaw  tro.  Cofiwch  fi  at 
Mrs.  Edwards,  Mr.  Parry,  a'r  Ysgol.  Dywedwch  wrth  y 
brodyr  ieuainc   am   wneyd   y   goreu  o'u   hamser  i  gasglu 


414  TEXXOD   X. 

gwybodaeth  ;  peth  annioddefol  y w  hen  bregethwr  d\vl. 
Beth  pe  gwj'ddent  hwy  y  peth  a  \Vn  i,  beth  yw  bod  yn 
anwybodus,  a'r  adeg  wedi  myned  drosodd  i  gael  gwybod- 
aeth ?  Mae  sylfeini  natur  fel  yn  rhoi  ac  jn  dattod  wrth  i 
mi  geisio  ymguro  ychydig  am  wybodaeth  yn  awr.  The 
time  is  over,  and  it  has  come  to  this  ;  aye,  to  this  it  has 
come ;  well,  fie  upon  it." 

Is  id  rhaid  hj^sbysu,  ni  a  hyderwn,  i  neb  o'n  darllenwyr,  mai 
at  y  cyhoeddiad  tri-misol,  y  dechreuwj^d  ei  ddwyn  allan  yn 
mhen  ychydig  amser  ar  ol  hyn,  adnabj^ddus  trwy  holl  Gymru, 
a  pha  le  bynnag  y  mae  Cymry,  fel  Y  Traethodydd,  y  cyfeirir 
yn  y  llythyrau  uchod.  Yr  oedd  Mr.  Edwards  yn  nodedig  o 
awyddus  am  gydweithrediad  Mr.  Rees  yn  mhlaid  yr  amcan  o 
ddwyn  y  fath  gyhoeddiad  allan ;  ac,  ar  y  cyntaf,  yr  oedd  yn 
rhyw  dybied  y  gellid  llwyddo,  fe  allai,  gydk  y  diweddar  Mr. 
Hughes,  ac  yntau,  i  gj'mmeryd  arnynt  eu  hunain  rhyngddjmt  ei 
Arolygiaeth.  Gwrthodai  Mr.  Rees,  fel  y  gwelwn,  fyned  tan 
unrhj'^w  ymrwj'miad ;  ac  afl\vyddwyd  hefyd  yn  gwbl  yn  yr 
ymgais  i  gael  gan  Mr.  Hughes  gymmerj^d  unrhj'w  ran  yn  ei 
Olygiaeth.  Y  diwedd  fu,  i  Mr.  Edwards  gytuno  gyda  Mr. 
Roger  Edwards  o'r  Wyddgrug  ;  a  daeth  y  Rhifyn  cyntaf  allan, 
/dan  eu  cyd-olygiaeth  hwy^,  yn  nechreu  lonawr,  1845  ;  a  theim- 
Iwyd  ar  unwaith  ei  fod,  a'i  gymmeryd  gyda  i  gilydd,  o  nodwedd 
uwch  a  galluocach  na  dim  a  ymddangosasai  o'r  blaen  yn 
nghyhoeddiadau  cyfnodol  ein  gwlad.  Yr  oedd  Mr.  Rees,  o'r 
dechreuad  yn  cymmeryd  dyddordeb  mawr  ynddo ;  ac  er  na 
cheid  ganddo  ymrwymo  am  odid  ddim  pendant  gyda  golwg 
amo,  heblaw  cefnogaeth  gyfFredinol,  eto  fe  ysgrifenodd  o  bryd  i 
bryd,  amryw  erthyglau  tra  gwerthfawr  iddo. 

Wedi  cyfnod  maith  o  ddadlcu,  ac  weithiau  yn  mliell  o  fod  yn 
yr  ysbiyd  gorcu,  rhwng  Cristionogion  a'u  gilydd,  yn  Lloegi', 
•Scotland,  Unol  Daleithiau  yr  America,  yn  gystal  ag  yn 
Nghymni,  ar  faterion  Duwinyddol  a  chj'^da  golwg  ar  fFurf- 
hwodraeth  cglwysig, — fe  ddaeth,  tua  y  pryd  hwn,  vhyw  ysbryd 


HANES   BYWYD   HENRY    REES.  415 

arall,  mwy  tebyg  i  ysbiyd  yr  efengyl  ei  hunan,  i  feddiannu 
meddyliau  lliaws  mawr  o'r  gwfr  blaenaf  mewn  cysylltiad  ar 
gwahanol  enwadau  Cristionogol  efengylaidd  trwy  yr  lioll 
i  deyrnas  ;  a'r  mater  oedd  yn  tynu  sylw  cyfFredinol  oedd, — Undeb 
'  Cristionogol.  Yr  oedd  Cyfarfod  mawr  wed^  ei  gynnal  gyda 
golwg  arno  yn  Exeter  Hall,  Llundain,  yn  nechreu  Mcliefin, 
1843 ;  yn  yr  hwn  y  cymmerid  rhan  gan  nifer  o'r  gwyr  blaenaf 
yn  mhlith  y  gwahanol  Enwadau  ymneillduol,  a  chan  rai  eglwys- 
wyr  efengylaidd,  ac  fe  draddodwyd  yno  annercliiadau  rhagorol  a 
thra  effeithiol  ar  y  pwnc.  Ar  ol  hyny,  fe  gedwid  cyfarfodydd 
yma  a  thraw,  yn  neillduol  yn  y  prif  drefi,  yn  Lloegr  ac  yn 
Scotland,  gj'da  r  amcan  o  alw  sylw  Cristionogion  at  y  mater,  a'i 
gymhell  ar  eu  hystyriaeth ;  a  daeth  lliaws  o  bregethau  a 
thraethodau  ar  yr  un  cwestiwn  allan  trwy  y  Wasg.  Ffrwytli 
hyn  oedd  ffurfiad  Y  Cynghrair  Efengylaidd  (The  Evangelical 
Alliance)  ;  yr  hyn  a  gymmerodd  le  mewn  Cynnadledd  nodedig 
o  frwdfrydig, — yn  gynnwysedig  o  dros  wyth  cant  o  Gristionog- 
ion,  o  Loegr,  Cymrn,  Scotland,  Iwerddon,  Ffrainc,  Germany, 
Switzerland,  XJnol  Daleithiau  yr  America,  a  gwledj^dd  ereill, 
a  gynhaliwyd  yn  Freeinasons'  Tavern,  Llundain,  Awst  19 — 23, 
1846. 

Yr  oedd  yr  ysgogiad  hwn,  o'r  pryd  y  clywodd  gyntaf  am 
dano,  yn  cael  lie  mawr  yn  meddwl  ac  yn  ymddyddanion  Mr. 
Rees ;  ac  yr  oedd  yn  gobeithio  am  ddaioni  dirfawr  oddiwrtho. 
Yr  oedd  yn  enwedig  yn  awyddus  am  weled  yr  ysbryd,  a  ym- 
ddangosai  iddo  ef  yn  dyfod  i'r  golwg  ynddo,  yn  Uywodraethu 
holl  Gristionogion  Cymru ;  a'r  amry wiol  Enwadau  crefyddol  yn 
dyfod  i  edrych  ar  eu  gilydd  fel  brodyr  yn  yr  Arglwydd,  a  phob 
rhagfarn  ac  eiddigedd  rhyngddynt  a'u  gilydd  yn  darfod  am 
byth.  Yr  oedd  y  mater  hwn  wedi  ei  ddwyn  i  ryw  gymmaint  o 
sylw,  unwaith  ac  eilwaith  yn  ein  Cymdeithasfaoedd,  a  gwelid 
fod  dyddordeb  mawr  yn  cael  ei  gymmeryd  ynddo ;  nes  y  daeth 
yn  deimlad  cyfFredinol  y  dylesid  gosod  mwy  o  arbenigi'wydd 
arno.  Felly  yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  Mehefin  5,  6,  1844, 
fe  benderfynwyd   fod  i   Mr.  Rees, — yn   y    Cyfarfod    Ordeinio, 


41 G  PENNOD   X. 

yn  y  Gymdcithasfa  ganlj-nol,  yr  hou  oedd  i'w  chynnal  jti 
Mangor,  Medi  11,  12, — draddodi  Araeth  ar  "  llTideh  yr  Eglwys," 
yn  lie  ar  "  Natur  Eglwys,"  y  testyn  cyffredin  ar  y  fath 
achlysur.  Y  mae  yn  naturiol  i  ni  gofio  yn  dda  am  y  Cyf- 
arfod  hwnw  jn  Mangor,  oblegyd  dyna  y  pryd  ein  neillduwyd 
ni,  gyda  dau  o  frodyr  ereill,  sydd  wedi  myned  ymaith  er 
ys  lilynyddoedd  bellach,  i  holl  waith  y  Weinidogaeth. 
Ac  yr  ydoedd  yn  ddiddadl  yn  gyfarfod  hynod  iawn.  Nid 
hawdd  i  ni  synio  am  y  posiblrwydd  i  neb  ag  oedd  ynddo,  ac 
mewn  oedran  i  sylwi,  allu  ei  annghofio  byth.  Mr.  Hughes, 
Liverpool  oedd  Llywydd  y  Gymdeithasfa  bono,  eithr  fe  gym- 
merwyd  y  gadair  yn  y  cyfarfod  hwnw  gan  Mr.  Prytherch  o 
Fon.  Deehreuwyd  y  cyfarfod  trwy  weddi  gan  Mr.  John 
Hughes,  Llangollen.  Enwyd  y  brodyr  oeddent  i'w  hordeinio,  a 
dygwyd  tystiolaeth  i  reoleidd-ch'a  eu  dewisiad,  gan  Mr.  Davies, 
Fronheulog,  fel  Cadeirydd  Cyfeisteddfod  y  Diaconiaid.  Dar- 
llenwyd  y  rhanau  arferol  o'r  ysgrythyrau,  ac  offrymwyd  yr 
urdd-weddi  gan  Mr.  William  Havard.  Yna  traddododd  Mr. 
Rees  ei  Araeth  ar  "  Undeb  yr  Eglwys."  Gofynwyd  y  cwestiynau 
arferol  gan  Mr.  Cadwaladr  Williams.  Gofynwyd  cymmeradwy- 
aeth  y  Cyfarfod  i'r  brodyr  gan  Mr.  John  Hughes,  Pontrobert 
Gofynwyd  cydsyniad  y  brodyr  a  r  alwad  gan  Mr.  Roberts,  Am- 
lwch. Yna  traddodwyd  y  Cyngor  gan  Mr,  Hughes,  Liverpool, 
oddiar  2  Cor.  ii.  16  a  iii.  5  :  "  Pwy  sydd  ddigonol  i'r  pethau  hyn? 
Ein  digonedd  ni  sydd  o  Dduw."  Terfynwyd  trwy  weddi  gan 
Mr.  Daniel  Evans,  Capel  Drindod.  Yr  oedd  rhyw  deimladau 
hynod  yn  y  Cyfarfod  pan  oedd  yr  hen  frawd,  Mr.  Havard,  yn 
f^wcddio,  a  mwy  nag  un waith  pan  oedd  y  Cyngor  yn  cael  ei 
draddodi.  Fe'n  hesgusodir,  ni  a  obeithiwn,  am  ymdroi  cyhyd 
gydar  Cyfarfod  hwn,  yn  gymmaint  a  bod  neillduolrwydd 
urbenig  yn  perthyn  iddo  yn  ei  gysylltiad  a,  ni  yn  bersonol. 
Eithr  yr  hjni  a'n  harwciniodd  ato  oedd  y  pcnnodiad  ar  Mr. 
Rees,  i  draddodi  yr  Araeth  y  cyfeiriasom  ati,  ar  "  Undeb  yr 
I'Ajlwys."  Ac  yr  oedd  hono,  yn  wir  ragorol,  yn  holl  ystyr  y  gair. 
Anaml,  os  crioed,  y  clywyd  Mr.  Rees  yn  fwy  gogoneddus.     Yr 


HANES  BYWYD  HENRY  EEES.  417 

oedd  y  fath  eneinniad  ar  ei  ysbryd  ef  ei  liunan,  fel  yr  oedd  yn 
diferu  oddiwrtho  mor  nerthol,  ac  eto  mor  dyner,  nes  gwlitho  a 
mwydo  y  gynnulleidfa  i  gyd.  Yn  fFodus,  y  mae  yr  Araeth  hon 
jm  gyflawn  genym.  Yr  oedd  y  Traethodydd  i  ddyfod  allan 
ddechreu  y  flwyddyn  ganlynol ;  ac  fe  Iwyddwyd  i  gael  gan  Mr. 
Kees  addaw  parotoi  yr  Araeth,  megis  erthygl  i  ymddangos 
ynddo ;  yr  hyn  hefyd  a  wuaeth,  ar  gyf er  y  rhifyn  cyntaf  o 
hono,  lonawr  1845  (tudal.  37 — 53) ;  o'r  He  yr  adgyhoeddwyd  hi,/ 
yn  y  drj^dedd  gy frol  o'i  Bregethau  (tudal.  390 — 414). 

Yn  lied  fuan  wedi  ymddangosiad  y  rhifyn  cyntaf  o'r  Traeth- 
odydd, fe  ysgrifenodd  y  llythyr  canlynol  at  Mr.  Edwards : — 

«  Mulberry  Street,  Llun.         ^  ^ 

"  Anwyl  Gyfaill, — Tarawodd  yn  fy  mhen  y  boreu  heddy w 

"  anfon  llinell  atoch,  yn  benaf  o  herwydd  i  Mr. hysbj^su 

"  i  mi  ei  fod  wedi  anfon  llythyrau i  chwi,  yn  y  rhai  y 

"  mae  rhy w  bethau  a  allant  eich  gofidio.  Anf onwyf  yn  unig  i 
"  hj'sbysu  i  chwi  fy  mod  yn  cydymdeimlo  a  chwi,  ac  i'ch  cynghori 
"  i  beidio  a  phoeni,  ac  er  dim  i  ochelyd  meddwl  fod  neb  yn  cyn- 
"  nwys  meddyliau  annhirion  am  danoch  o  herwydd  hyn 

"  Mae'r  Traethodydd  yn  traethu  yn  arwinol.     Ai  chwi  sydd  " 

"  yn  ymwthio  ac  yn  gwneyd  eich  fFordd  drwy'r  holl  gelfyddydau 

"  at   '  Gysondeh  y  Ffydd  ? '      Llwyddiant   i   chwi !      Yr  ydwyf 

"  bron  a  meddwl  eich  bod  wedi  dyfod  o  hyd  i  egwyddor  go  dda. 

"  Pwy  a'n  hanrhegodd  ni  ynddo  a'r  fath  hannerob  dda  o  Facon,  i 

"  OS  gwyddoch  ?      Mi  a  garwn  i'r  Traethodydd  gael  cynhaliaeth 

"ysgrifenwyr   a   darllenwyr.      Ni   ymddangosodd   dim   o'r  un 

"  rhywogaeth  ag  ef  yn  Nghymru  o'r  blaen.     Ond  dylai  gychwyn' 

"  ar  yr  egwyddor  o  fod  rhy w  dal  i  gael  ei  ro'i  i'r  neb  a  ysgrif eno 

"  iddo,  mor  gynted  ag  yr  hyfforddia  hyny :  oblegid  y  mae  yn 

"  annheg  i'r  arolygydd,  yr  argraphydd,  a'r  gwerthydd,  a  phawb 

"  gael  tipyn,  ond  y  rhai  sydd  yn  darpar  y  defnyddiau,     Y  gamp 

"  fydd  cael  digon  o  ddefnyddiau  da,  a  chadw  pethau  gwael  allan 

"  o  hono.     Bydded  farw  yn  hytrach   nag  ymostwng  i  weini   i 

"chwaeth  gecrus,  isel  Cymru,  er  mwyn  cael  byw.      Os  byw, 
2d 


418  PENNOD   X. 

'•'  gwneler  ef  yii  fagwyr  ef ydd  gaclarn  i'r  boLl  yma ;  na  ddycli- 
"  weled  ef  atynt  hwy,  ond  dycliwelant  hwy  ato  ef.  Ond  ychydig 
"  at  ei  godi  a'i  gynnal  sydd  yn  ngallu, 

"  Eich  annheilwTig  gyfaill,  H.  Rees." 

Yn  lied  fuan  wedi  liyn,  efe  a  ysgrifenodd  y  llythyr  canlynoi, 
at  ei  hen  gyfaill  hoff  a  ffyddlawn,  a"i  hen  letywr  caredig  am 
flynyddoedd  lawer,  Mr.  Hugh  Griffiths,  o'r  Amwythig,  yr  hwn 
oedd  ^Yedi  bod  mewn  cryn  waeledd  corphorol : — 

'•'  Liverpool,  Mulberry  Street,  Chwefror  26,  1845. 

1  ^       "  AxwYL  Hen  Gyfaill, — Mae  yn  dda  iawn  genyf  ddeall  eich 

"  bod  jm  gwellhau  yn  eich  iechyd,  ac  yn  cryfhau  yn  eich  corph ; 

"a  gobeithiaf   eich  bod  yn  parhau   felly.      Gwell  oedd  genyf 

"  ddeall  fod  yr  Arglwydd  wedi  bod  yn  dda  wrth  eich  enaid,  yn 

"ystod  eich  cystudd   diweddar.      Hj'deraf  na  bydd   Hawer  o 

"  fylchau  eto  yn  eich  cymundeb  a'ch  gilydd,  hyd  oni  byddo  wedi 

"  ei  berffeithio  yn  y  nefoedd.     Bydd  yno  yn  ddifylchau  byth. 

"  Rhywbeth  oedd  yr  ymweliad  yma  i  chwi  i  wneyd  diwedd 

"  eich  oes  yn  fwy  tirf  ac  iraidd — i'ch  dwyn  i  ymofyn  am  iachau 

"  yr  lioll  breaches  ag  sydd  yn  digwydd  yn  g}-ffredin,  yn  ystod 

"  hir  oes  o  grefydda,  yn  mywyd  y  cristion  manylaf.    Rhyw  beth 

"  ydoedd  i  beri  i  ch"\vi  droi  y  byd  yma  drosodd  yn  eich  llythyr- 

"  cymun  i  rywrai  ereill,  a  thynu  eich  traed  atoch  gyda  phob  peth 

"  a  welir,  ac  felly  i  fod  yn  barod  ac  addfed  erbyn  y  tro  nesaf ,  i 

"  glafychu  o'r  clefyd  y  byddwch  chwi  marw  o  bono. 

"  Yr  ydwyf  finnau  hefyd  yn  lied  wael  y  dyddiau  hyn  :  anwyd 

"trwni,  a  hwnw  yn  codi  i  fy  mhen,  yn  bendro,  nes  y  maer 

"  ddaear  yn  myned  i  brancio  dan  fy  nhraed,  a  minnau  yn  syi'thio 

"  ar  fy  hyd  gyhyd  ar  ei  gwyneb.     I  think  of  death  and  shudder ; 

"  but  I  have  nothing  but  Christ.     I  want  nothing ;  I  will  have 

"  nothing ;  no  !  nothing,  nothing  but  Christ ! 

"  '  Mwy  t'raneil  Sinai  gaeth  ; 
Beth  waeth  gen  i  ? ' 

"  Best,  that  is  the  holiest  regards — the  love,  not  that  carnal,  not 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  419 

"that  common  friendship,  but  the  love  which  is  in  Christ,  to 
"  Mrs.  Griffiths,  family,  and  friends  in  Shrewsbury. 

"  Yours,  H.  Rees." 

Yr  oedd  meddwl  Mr.  Rees  yn  cael  ei  drallodi  yn  ddiri'awr  y 
misoedd  hyn,  ac  er  ys  dros  ilwyddyn  cyn  hyn,  yn  achos  un  o'r 
brodyr  a  anfonasid  allan  fel  Cenhadwr  i  Fryniau  Cassia  yn 
1842.  ond  y  parodd  rhyw  aragylchiadau  i'r  Cyfeisteddfod 
Gweithiol  yn  Liverpool,  mewn  cysylltiad  ar  Cyfarwyddwyr 
Sirol,  ddyfod  i'r  penderfyniad  i'w  alw  i  ddychwelyd  adref.  Nid 
oes  angenrheidrwydd  am  i  ni,  a  byddai  yn  dra  annymunol 
genym,  fyned  i  mewn  i  fanylion  yr  achos  hwnw.  Gall  y  dar- 
llenydd,  a  ddewiso  hyny,  gael  cyfeiriadau  helaethach  ato  yn  y 
Pedwerydd  Adroddiad  Cenhadol,  ac  yn  y  Drysorfa  am  Mehefin, 
1845,  tudal.  177,  178,  ac  am  Awst,  1845,  tudal.  244,  245.  Digon 
i  ni  yma  ydyw  dywedyd,  fod  Mr.  Rees,  a'i  gyfaill  a'i  gyd- 
weinidog,  Mr.  Hughes,  wedi  eu  galluogi,  yn  yr  amgylchiad 
poenus  hwnw,  i  arddangos  mesur  tra  annghyffredin  o'r  ffydd- 
londeb  Cristionogol,  ac  o'r  mwyneidd-dra  doethineb,  ag  a'u 
hynodent  yn  wastad  pan  yn  gorfod  ymdrin  ag  achosion  dyrys 
dysgyblaethol. 

Y  mae  yn  hawdd  gweled  oddiwrth  ei  lythyr  at  Mr.  Griffiths 
o'r  Amwythig,  a  ddyfynasom  uchod,  fod  iechyd  Mr.  Rees  y  pryd 
hyn  yn  mhell  o  fod  yr  hyn  a  fuasai  yn  ddymunol.  Yr  ydym, 
hyd  yn  nod  yn  awr,  megis  yn  teimlo  rhyw  iasau  yn  myned 
trwom  wrth  ddarllen,  odditan  ei  law  ef  ei  hunan,  ei  fod,  gan  ryw 
fath  o  ben-syfrdandod,  yn  syrthio  ar  ei  hyd  gyhyd  ar  y  ddaear. 
I  Dylasai  gael  gorphwys.  Ond  nid  oedd  gorphwys  iddo  ;  yn  wir, 
I  yr  oedd  yn  myned  yn  fwy-fwy  caethiwus  i  waith.  Heblaw  ei 
fod  yn  gorfod  myned  rhagddo,  heb  ddim  seibiant,  gyda  i  waith 
cyiFredin  yn  Liverpool,  Sabboth  ar  ol  Sabboth,  ac  wythnos  ar  ol 
wythnos,  yr  oedd  yn  myned  yn  gyson  i'r  amrywiol  Gymdeithas- 
faoedd  yn  Ngogledd  Cymru,  ac  yn  cymmeryd  y  rhan  fwyaf 
arbenig  ynddynt;  ac  yn  fynych  iawn  fe  osodid  arno  ryw 
wasanaeth   neu   arall    mewn    cysylltiad    a'r    Gymdeithasfa,    a 


420  PENNOD    X. 

ychwanegai  yn  ddirfawr  at  ei  lafur  ef.  Fe  osodwyd  amo 
orchwyl  felly  mewn  cysylltiad  a'r  Ordeiniad  yn  Nghj^mdeithasfa 
y  Bala,  Mehefin  11,  12,  1845,  pryd  y  neillduwyd  y  brodyr  Mr. 
John  Parry  o'r  Bala  (Dr.  Parry  wedi  hyny),  a  Mr.  Daniel  Jones, 
Cilcen,  yr  hwn  oedd  yn  myned  allan  yn  Genhadwr  i  Cassia,  i'r 
holl  waith  ;  ac  y  gosodwyd  ar  Mr.  Rees  draddodi  y  Cyngor  ar  yr 
achlysur.  Yr  oedd  y  Cyngor  hwnw  yn  seiliedig  ar  gj'nghorion 
Paul  i  Timotheus,  fel  y  maent  i'w  cael  yn  ei  Epistolau  ato.  Ac 
yr  oedd  yn  Gyngor  ardderchog.  Yr  oedd  felly  yn  ngwir  ystyr 
y  gair.  Yr  oedd  pawb  yn  ei  deimlo  felly  pan  oedd  yn  cael  ei 
■draddodi,  ac  y  mae  yn  anmhosibl  i  neb  ei  ddarllen  heb  deimlo  yr 
un  peth.  Fe'i  darparwyd  yn  ofalus  i'r  Wasg,  gan  Mr.  Rees  ei 
hunan,  ac  fe'i  cyhoeddwyd  fel  erthygl  yn  y  Traethodydd,  am 
'  Ebrill,  1847  {tudal  129—148)  dan  y  teitl,  "  Paul  a  Thimotheus  : 
Annerchiad  at  Bregethwyr  leuainc  Cymru ; "  ac  oddiyno  fe'i 
hail-gyhoeddwyd  yn  y  drydedd  gyfrol  o'i  Bregethau  (tudal. 
294 — 323).  Nis  gall  pregethwyr,  pa  un  bynag  ai  ieuainc  ai 
mewn  oedran  y  byddont,  yn  hawdd  gael  gafael  ar  unrhyw  beth 
i'w  ddarllen  mwy  cyfaddas  i'w  cynhyrfu,  eu  bywiogi,  eu  had- 
eiladu,  yn  y  gorchwyl  pwysig  y  maent  wedi  ymgymmeryd  ag 
ef,  nag  a  gant  yn  y  cyfansoddiad  rhagorol  hwn.  Yr  oedd  yr 
hen  frawd,  y  diweddar  Barch.  William  Roberts  o  Glynnog,  yn 
traddodi  y  Cyngor  yn  y  Cyfarfod  Ordeinio,  yn  y  Bala,  yn 
Mehefin,  1847,  yn  mhen  ychydig  wedi  i'r  rhifyn  o'r  Tmcthodydd 
a  gynnwysai  yr  Annerchiad  hwn  gael  ei  gyhoeddi ;  ac  yr  ydym 
yn  cofio  yn  dda  mai  un  o'r  pethau  cyntaf  a  ddywedodd  oedd, — 
"  Pe  buasai  y  Traethodydd  diweddaf  genyf ,  buaswn  yn  darllen 
cyfran  o  liono ;  oblcgid  nis  gwn  am  ddim  a  ddarllennis  erioed, 
yn  cynnwys  pethau  mwy  pwysig  a  pherthynol  i  weinidogion  yr 
efengyl,  na'r  traethawd  a  enwir,  '  Paul  a  Thimotheus.' "  Ac  y 
mae  yn  cldiammeu  genym  mai  dyna  oedd  y  syniad  cyffrcdin  yn 
y  wlad  am  dano,  yn  cnwcdig  yn  mcddyliau  ein  dynion  goreu,  a'r 
rhai  cymhwysaf  i  roddi  barn  ar  y  fath  gwestiwn. 

Yn  nechreu  mis  Hydref  (1,  2,  3),  1845,  fe  gynhaliwyd  Cynnad- 
ledd  fawr  yn  Liverpool,  yn  c3-nnwys  tua  thri  chant  o  bcrsonau, 


HANES   r-YWYD   HENRY    REES.  421 

yn  cynnrychioli  dau  ar  bymtheg  o  enwadau  Cristionogol,  tuag 
at  ffurfio  Undeb  Efengylaidd  rhwng  Cristionogion  au  gilydd — 
cyfarfod  a  arweiniodd  yn  uniongyrchol  i  ffurfiad  y  Cynghrair 
Efengylaidd  yn  y  Cyfarfod  mawr  y  cyfeiriasom  ato  eisoes, 
a  gynhaliwyd  yn  Llundain  yn  Awst,  1846.  Yr  oedd  Mr.  Rees 
yn  bresennol  3m  y  Gynnadledd  hono  yn  Liverpool,  ac  yn 
cymmeryd  dyddordeb  mawr  yn  ei  gweithrediadau.  Fel  y 
canlyn  yr  ysgrifena  am  dani : — "  Mae  yn  ddiammeu  y  bydd  y 
cyfarfod  a  gynhaliwyd  yn  Liverpool,  yn  yr  Hydref  diweddaf,  ar 
gael  yn  hir  yn  nghroniclau  yr  eglwys.  Nid  peth  bychan  ydoedd 
gweled  cynnifer  o  eglwyswyr  ac  o  ymneillduwyr — dynion  o  bob 
parth,  ac  o  fysg  pob  enwad  efengylaidd,  o  fewn  y  Deyrnas 
Gyfunol, — wedi  cydymgynnull  i  ddiben  mor  oruchel  ac  annghyff- 
redin,  ag  amcanu  ffurfio  undeb  gweledig  rhwng  holl  deulu 
Duw.  Ac  OS  llenwir  yr  holl  eglwys  ar  ysbryd  ag  yr  oeddent 
hwy  wedi  eu  diodi  iddo  y  dyddiau  hyny,  maent  yn  sicr  o 
Iwyddo  hefyd.  Yr  oedd  y  fath  gyd-gordiad  yn  ffynu  yn  eu 
mysg,  ton  eu  hysbryd  a'u  gweddiau  mor  gyfFelyb,  fel  y  tyb- 
iem  y  buasai  yn  anmhosibl  i'r  mwyaf  cyfarwydd  yn  Shiboleth 
y  gwahanol  bleidiau,  wahaniaethu  y  naill  oddiwrth  y  Hall. 
Gallesid  gof yn,  Pwy  yw  yv  eglwyswr  ?  a  pha  le  y  mae  yr 
ymneillduwr  ?  Yr  oil  oedd  yn  amlwg,  yn  enwedig  yn  y 
rhanau  defosiynol  o'r  cyfarfod,  oedd  y  Cristion — dynion  dg 
Tshryd  Duiu  ganddynt." 

Yn  lied  fuan  wedi  y  Gynnadledd  hono,  ni  a  gawn  y  llythyr 
canlynol  o'i  eiddo  at  Mr.  Edwards : — 

"  Mulberry  Street,  Liverpool,  Hydref  18,  1845. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Addewais  ysgrif  i'r  Traethod- 

"  ydd  nesaf.  Rhoddais  gryn  amser  i  barotoi,  ond  hynod  o'r 
"  digalon  y  w  hi.  Ond  nid  wyf  wedi  rhoi  fy  mwriad  heibio  eto. 
"  Buasai  yn  dda  genyf  i  chwi  edrych  dros  fy  ysgrif,  a'i  thal- 
"  fyru  hwyrach ;  tynu  gair,  neu  newid,  neu  ychwanegu,  i 
"  wneyd  y  meddwl  yn  f wy  eglur.  Yr  wyf  yn  son  ychydig  am 
"  yr  Undeb  Efengylaidd  ynddi  fel  un  o  arwyddion  yr  amserau. 


422  PEXNOD    X. 

"  Oncl  crybwylliad  byr  y w.  Llanrwst  yw  y  fan  gyntaf  i  chwi  i 
"  geisio  codi  a  dangos  hwnw  i  Gj'-inru.  Gobeithiaf  yr  ewch  yno 
"  i  ymdrechu  gwneyd  hjmy.  Mae  ofFeiriaid  yn  dyfod  yn  mlaen 
"o  hyd  iddo,  ac  yn  eu  mysg  offeiriad  Llaneurgain,  Swydd 
'•'  Fflint ;  hen  gyfaill  i  Mr.  Elias. 

"  'Am  5'  Tracthodydd  olaf,  Lyderaf  na  bydd  son 
Am  ddim  yn  peri  gofid  i  neb  yn  ynys  Mou  ; 
Ond  truth  ar  Eglwys  Scotland,  a'r  sylw  a'r  odre'r  dail, 
Sy'n  sawru  o'r  Adda'r  cijnta'  yn  fwy  nag  Adda'r  ail." 

"  Mae •  yn  ddi-ildio  am  ddyfod  i'r  Bala  er  gwaethaf 

"  pawb.  Mae  yn  cerdded  y  dref  am  arian,  ac  wedi  cael  cryn 
'■'dipyn,  meddant  hwy.  Mae'r  Cyfarfod  Misol  wedi  peri  iddo 
"  f od  jn  llonydd,  ond  nid  oes  dim  yn  t3xio.  Mae  yn  fy  myddaini 
"  fi  y  dyddiau  hyn,  eisiau  i  mi  ysgrif enu  lly thyr  gj'dag  ef  atoch 
"  chwi.  Yr  wyf  fi  yn  dechreu  troi  i  wneyd  y  gwynebau  hyny 
[/"  amo  am  ba  rai  y  dy wedwch  fy  mod  mor  hynod  ;  gwnaethum 
"un  o  honjmt  arno  heddyw  y  bore.  Ond  os  daw  ef  yna,  a 
"  dderbyniwch  chwi  ef  ?  onide,  hwyrach  y  byddai  yn  well  i 
"  chwi  anfon  gair  at  ry wun  yma,  i  ddyweyd  na  wiw  iddo  mo'r 
"  dyfod ;  oblegid  ni  sjmwn  i  ddim  nad  dyfod  a  wnaiff  e'  er 
"  gwaethaf  pawb,  oddieithr  i  chwi  anfon  f ell}^." 

Yr  ysgrif  y  cyfeirir  ati  yn  y  llythyr  blaenorol,  a  ddarparesid 
gan  Mr.  Rees  i'r  Traethodydd,  y w  yr  crthygl  ar  "  Arwyddion  yr 
Amserau,"  a  ymddangosodd  yn  y  rhifyn  am  lonawr,  184G  (tudal. 
89 — 105),  ac  a  ail-gyhoeddwyd  yn  y  drydedd  gyfrol  o'i  Bregeth- 
au  (tudal.  498 — 523).  Mae  yr  Ysgrif  hono  yn  dra  nodweddiadol 
o  ysbryd  ac  ansawdd  meddwl  Mr.  Rees,  nid  yn  unig  y  pryd 
hwnw,  ond  i  fesur  mawr  ar  hyd  ei  oes ;  j'^n  y  prj'der  a'r  ofu 
oeddent  mor  naturiol  iddo  wrtli  edrych  ar  bethau  oddiamgylch 
iddo,  ac  ar  yr  un  pryd,  o'r  gobaith  a'r  cysur  a  goleddai,  wrth 
edrych  i  fynu  at  Dduw  a'i  addewidion. 

Dichon  y  dylem  ddj^wedyd  gair  mewn  cyfeiriad  at  y  llinellau 
ar  ddull  pennill,  j'n  y  llythyr  blaenorol.  Mao  yn  liawdd  iawn 
i'w    gyfeillion    weled    y    duedd   nwyfus  chwareugar  oedd  mor 


HANES   BYWYD   HENRY   llEES.  423 

gref  ynddo,  ac  a  arddangosid  ganddo  mor  f ynych  mewn  ymdraf od- 
aethau  cyf eillgar,  yn  dj'fod  i'r  golwg  ynddynt ;  tra  yr  un  pryd  y 
gwelant  hwy  hefyd,  y  buasai  yn  well  ganddo  ef,  pe  buasai  yr 
ysgrifenydd  y  cyfeiria  ato,  wedi  dewis  rhyw  fFordd  arall  i 
ddangos  ei  annghymmeradwyaeth  o'r  hyn  a  gondemnir  ganddo. 
Ond  dyma  yr  amgylchiadau.  Yn  un  o  gyfeisteddfodau  Cym- 
deithasfa  Caernarfon,  Medi  10,  11,  1845,  fe  ddarfu  i'r  Parch. 
Cadwaladr  Williams  o  Sir  F6n,  alw  sylw,  ar  ei  gyfrifoldeb  ei 
hun,  at  yr  erthygl  ar  '"'  Maynooth,"  yr  hon  a  ymddangosasai  yn 
y  Traethodydd  am  y  Gorphenaf  blaenorol.  Yr  oedd  y  diweddar 
Sir  Robert  Peel,  yr  hwn  oedd  y  pryd  hyny  yn  brif  weinidog 
y  deyrnas,  wedi  dwyn  ysgrif  i'r  Senedd  er  gwaddoli  Coleg 
Pabaidd  Maynooth,  yn  yr  Iwerddon ;  yr  hon  a  wnaed  yn  ddeddf , 
ar  draws  syniadau  a  theimladau  Protestanaidd  ac  efengylaidd  y 
wlad.  Ac  yn  yr  erthygl  grybwylledig,  yr  hon  fel  y  mae  yn 
hysbys,  a  ysgrifenasid  gan  Mr.  Edwards,  fe  ddynoethir  gweith- 
rediadau  Sir  Robert  a'r  blaid  y  perthynai  iddo  yn  y  modd 
mwyaf  diarbed.  Yr  oedd  ar  Mr.  Williams  eisieu  i'r  Gymdeith- 
asfa  ddatgan  ei  hannghymmeradwyaeth  o'r  erthygl,  yn  gym- 
maint  a'i  bod,  fel  yr  oedd  efe  yn  synio,  yn  "  cablu  urddas,"  ac 
yn  tueddu  i  greu  ysbryd  gwrthryfelgar  yn  erbyn  y  llywodraeth. 
Ni  chafodd  Mr.  Williams  ond  ychydig  iawn  o  gefnogaeth  yn  y 
Cyf  eisteddfod  hwnw,  na  neb  yn  tueddu  i  ddwyn  y  peth  i  sylw 
cyhoeddus  yn  y  Gymdeithasfa.  Yr  oedd  awdwr  yr  erthygl  ei 
huuan  yn  bresennol,  er  nad  oedd  pawb  oeddent  yno,  nac  yn  wir 
ond  ychydig,  yn  deall  mai  efe  ydoedd  ;  eithr  ni  ddywedodd  air 
ar  y  mater.  Yr  oedd  amryw  o'r  brodyr  yn  teimlo  fod  iaith  yr 
erthygl  jn  rhy  eithafol,  a'r  awgrymiadau  gydk  golwg  ar  amcan- 
ion  y  prif  weinidog,  yn  mhell  o  fod  yn  yr  ysbryd  goreu  ;  ond  yr 
oedd  y  frawdoliaeth  yn  gyffredin  yn  teimlo  fod  hawl  hollol  gan 
yr  holl  ddeiliaid  i  feirniadu  mesurau  y  llywodraeth,  a  defnyddio 
Spob  moddion  cyfrcithlawn  i'w  gwrthwynebu,  pan  yn  argyhoedd- 
'edig  eu  bod  yn  myned  yn  erbyn  deddfau  y  nefoedd. 

Pa  fodd  bynnag,  yn  y  Traethodydd  am  yr  Hydref  dilynol  i'r 
Gjmideithasfa  yn  Nghaernarfon,  yn  nglyn  ag  ysgrif  fer  gan  yr 


424-  PENNOD    X. 

awdwr,  ar  yr  "  Eglwys  Kydd,'  yr  ydym  yn  cael  y  nodiad  can- 
lynol,  yn  ngwaelod  y  ddalen  : — "  Yr  ydym  yn  deall  fod  tri  neu 
bedwar  yn  Xghymru  yn  ceisio  haeru  na  ddylid  beio  ar  y 
Seneddwyr  a'r  gweinidogion  gwladol,  pa  ddrygau  bynnag  a 
wnelont.  Pe  b'ai  y  dynsodion  hyn  yn  gwybod  ychydig  am 
natur  y  Ilywodraeth  dan  ba  un  y  maent  yn  byw,  hwy  a 
ddeallent  fod  cyfansoddiad  y  deyrnas  hon  yn  sicrhau  rhyddid 
i'r  deiliaid  i  draethu  eu  meddyliau  yn  eofn  am  holl  weithred- 
oedd  cyhoeddus  y  gweinidogion  gwladol ;  ac  nid  hyn  yn  unig. 
ond  hefyd  yn  eu  galluogi  i'w  troi  o'u  Swyddau.  Y  mae  yn 
amlwg  gan  hyny  fod  y  cyfeillion  a  nodwyd  yn  gwrthwynebu 
.cyfansoddiad  y  deyrnas,  Barnasom  mai  nid  anfuddiol  fyddai 
cymmaint  a  hyn  o  gyfeiriad  atynt  wrth  fyned  heibio ;  ond 
nid  ydj'nt  yn  wertli  ychwaneg  o  sylw  (tudal.  433)."  Y  nod- 
iad hwn,  yn  gj'stal  a  rhai  brawddegau  yn  yr  Erthygl  ei 
hunan,  a  barai  i  Mr.  Rees  ofni  y  parai  ofid  i  ryw  rai  "yn 
ynys  Mon."  Y  mae  yn  iawn  i  ni  ychwanegu  ddarfod  i  Dr. 
Edwards,  pan  yn  ail-gyhoeddi  yr  Erthygl  ar  "  Maynooth "  yn 
y  "  Traethodau  Llenyddol,"  yn  mhen  tua  phum'  mlynedd  ar 
hucrain  ar  ol  ei  hymddangosiad  cyntaf  yn  y  Traethodydd, 
wneuthur  hyny  gyda'r  Rhag-sylw  canlynol : — 

'■  Er  mwyn  gorphen  ein  dadgyffcsiadau  yr  ydym  yn  ail- 
arfraffu  yr  erthygl  ar  '  Maynooth,'  gyda  hyn  o  ragymadrodd  i 
hysbysu  ein  bod  yn  galw  yn  ul  yr  hyn  oil  sydd  yuddi  yn  y 
mesur  Ueiaf  yn  beirniadu  ar  ddybenion  Syr  Robert  Peel.  Un 
o'r  peryglon  sydd  yn  perthyn  i'r  cyhoeddiadau  cj^fnodol  ydyw, 
eu  bod  yn  hudo  dynion  ieuainc  anwybodus  i  siarad  gydag 
anftaeledigrwydd  anwcddaidd  am  rai  aunrhaethol  uwch  na  hwy 
eu  hunain.  O'r  bai  hwn  y  buom  yn  euog  yn  yr  erthygl  sydd 
yn  canlyn.  Mae  yn  wir  uad  ydym  etc  yn  ystyricd  Syr  Robert 
Peel  yn  un  o'r  rhai  uwchaf :  ond  yr  oedd  yn  rhy  uchel  y  pryd 
hwnw  i  lefaiu  am  dano  fel  y  gwnacd  yma :  a  chododd  ei 
luin  yn  llawci-  uwch  trwy  ei  ymddygiadau  ar  ol  hyny  (tudal. 
422)." 

Yn    nghylch    y    gwr  oedd   am   fyned   i   Athroi'ar    Lala   "  cr 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  425 

gwaethaf  pawb, "  ac  ar  yr  hwn  y  gwnaethai  Mr.  Rees  un  o'r 
'■  gwynebau,"  oedd  yn  dangos  yn  ddigel  deimlad  ei  galon, — ni  a 
allwn  hysbysu  ei  fod,  y  pryd  liwnw,  wedi  cyrhaedd  oedran  g'^^r, 
ac  yn  hynach  o  gryn  lawer  na'r  rhan  fwyaf  pan  y  byddant  yn 
dechreu  pregethu.  Yr  oedd,  pa  fodd  bynnag,  wedi  gosod  ei 
fryd  ar  fyned  i'r  pulpud ;  ac  yn  meddwl  y  byddai  myned 
i'r  Bala  yn  rhwyddhau  y  fFordd  iddo  i  hyny,  yn  gystal  ag 
yn  ei  gymhwyso  at  hyny.  Eithr,  ysywaeth,  nid  oedd  neb  ond 
efe  ei  hunan  yn  gweled  ynddo  unrhyw  gymhwysder  at  y  / 
gwaith.  Cafodd  Mr.  Rees  lawer  o  boen  a  thrafFerth  gydag 
ef,  gan  na  chymmerai  ei  berswadio  i  aros  mewn  unlle  is  na'r 
pulpnd.  Pa  fodd  bynnag,  nid  oedd  ond  drws  cauad  o'i  flaen ; 
ac  o'r  diwedd,  efe  a  flinodd  yn  ymgais,  ac  a  aeth  ymaith  at 
enwad  arall,  a  chafwyd  llonydd  ganddo. 

Yr  oedd  yr  Undeb  Efengylaidd  yn  cael  lie  raawr  iawn  yn 
meddwl  Mr.  Rees  y  inisoedd  hyn,  ac  yr  oedd  yn  dra  phryderus 
yn  nghylch  ei  Iwyddiant.  Dyma  lythyr  a  anfonwyd  ganddo 
at  ei  gyfaill  o'r  Bala  gyda  golwg  amo  : — 

"  Mulberry,  Rhagfyr  19,  1845. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Yr  wyf  yn  anfon  atoch  i  ymofyn  a 
"  wyddoch  chwi  a  ydy w  hanes  ac  areithiau  y  Gynnadledd  ddi- 
"  weddar  yn  y  dref  hon  wedi  dyfod  i  Gymru.  A  ddaethant  hwy 
"  i'r  Bala  ?  a  gawsoch  chwi  un  ?  Ac  a  ydynt  hwy  i'w  cael, 
"  dybygech  chwi,  yn  amryw  barthau  o  Gymru  ?  Yr  achos  fy 
"  mod  yn  gofyn  yw,  fod  genym  ychydig  o  honynt  a  allem  anfon, 
"  pe  gwyddem  pwy  sydd  hebddynt,  ac,  hwyrach,  heb  gyfleustra 
"  i'w  cael.  Nid  oes  dim  i'w  dalu  am  danynt,  oddieithr  y  bydd 
"ychydig  am  eu  cludiad,  Yr  ydwyf  yn  dra  awyddus  am  i'n 
"gwyr  penaf  eu  gweled  cyn  cyfarfod  yn  Llanrwst.  Gallem 
"  ddanf on  dau  neu  dri  i  bob  Sir ;  ond  byddai  yn  of er  myned  i'r 
'•'  draul  i'w  hanfon  gj^^da'r  Post,  yn  lie  disgwyl  rhy w  gyfleustra 
"  rhatach,  yn  enwedig  pe  byddai  y  brodyr  yr  anfonid  hwy  atynt 
"  wedi  eu  cael  eisoes  a  chynt.  Mae  yr  un  arogl  hyfryd  arnynt 
"  wrth  eu  darllen  ag  oedd  yn  cydfyued  a  hwy  ar  eu  ty walltiad  o 


I 


426  PENNOD   X. 

"  enau  yr  areithwyr.  Yu  yr  lianes  a'r  areitliiau  a  gyunwysa, 
"gellwch  farnu  y  fath  deimlad  sydd  yma  yn  nghylch.  yr 
"Evangelical  Alliance.  Yr  oedd  yr  ystafell  fwyaf  yn  y  dref 
"  lion  yn  rhy  feclian  i  gynnal  y  gwrandaSvwyr ;  felly  agorvA-yd 
"  j^stafell  arall,  a  chynhaliwyd  dau  gy farfod  ar  yr  un  pryd.  Yr 
"  oedd  y  ddwy  ystafell  yn  orlawn ;  a'r  areithwyr  yn  myned,  ar 
"  ol  cyfarch  un  gynnulleidfa,  i'r  ystafell  arall  i  gyfarch  y  Hall. 
" Ni  bu  dim  o'r  fath  beth  yn  y  dref  yma  or  blaen.  Yr  oedd 
"  Mr.  McNeile  wedi  pregethu  hefyd  yn  erbyn  yr  Undeb  y 
"  Sabboth  diweddaf ;  a  chh- wais  ddyweyd  fod  Mr.  James  j'n 
"bwriadu  gwneyd  felly  y  Sabboth  nesaf ;  ond  nis  gwn  a  j'w 
"  hyn  yn  wir. 

"  Beth  dybygech  chwi  y  w  y  teimlad  yn  Nghymru  at  yr  achos 
"  hwn  ?  Clywais  ddyweyd  i  chwi  gael  rhyw  gyfarfod  gyda  r 
"holl  enwadau  yn  Nolgelleu ;  ond  ni  chlywais  ddim  i  fanyl- 
"  rwydd.  Mae  y  Cymry  yn  y  dref  hon  yn  bwriadu  cael  cyfar- 
"  fod.  Yr  wyf  fi  yn  barnu  niai  ysgogiad  wedi  dechreu,  a'i 
''  ddwyn  yn  mlaen  hyd  yma,  yn  hoUol  dan  ddylanwad  yr  Yspryd 
'•  Glan  yw  yr  ysgogiad  hwn  ;  a  gwell  a  fyddai  i'r  Cj'-mry  beidio 
"  cynnyg  at  ddim  yn  eu  mysg  eu  hunain,  oddieithr  iddynt  gael 
rcu  diodi  i'r  un  Ysbryd  ag  y  mae  Cristionogion  yn  Lloegr, 
'"  Scotland,  a  manau  ereill,  yn  amlwg  wedi  eu  diodi  iddo.  Mae 
"  eu  drwg  deimlad,  eu  heiddigedd,  a  phellder  y  pleidiau  oddiwrth 
"  eu  gilydd,  yn  llawn  cymmaint,  os  nad  mwy  nag  yn  mysg  y 
"  Saeson  a'r  Scotiaid,  pan  y  mae  eu  hanwybodaeth  am  ansawdd 
"  bresennol  crefydd  yn  llawer  mwy." 

Y  mae  yn  ddrwg  geman  fod  gweddill  y  llythyr  uchod  wedi  ei 
dori  ymaith  a'i  golli.  Ond  y  mae  digon  ynddo  i  ddangos  mor 
ddwfn  yr  oedd  yr  ysgogiad  y  cyfeiria  ato  wedi  myned  i'w 
yslnyd  ef. 

Yn  Nghymdeithasfa  Llanrwst,  lonawr  8,  9,  1846,  yr  hon,  fel 
y  nodasom  eisoes,  oedd  Cymdeithasfa  Flyuyddol  yr  Ysgol  Sab- 
bothol  y  pryd  hwnw,  fc  ahvyd, — yn  Nghyfai-fod  yr  Atlirawon 
a'r  Athrawesau— ar  Mr.  Rces,  ac  ar  ei  gyfaili  a'i  gyd-wcinidog 


HANES   BYVVYD   HENIiY   REES.  427 

Mr.  Hughes,  i  roddi  hanes  Cynnadleddau  yr  Undeb  Cristionogol 
yn  Livei^pool,  ac  i  egluro  egwyddor  ac  amcan  yr  Undeb.  Ac  fe 
wnaed  hyny  ganddynt  mewn  modd  nodedig  o  effeithiol.  Yn 
Nghyfai-f od  y  Pregethwyr  a'r  Blaenoriaid  yn  yr  un  Gymdeithasfa, 
fe  gytunwyd  yn  unfryd,  a  chyda  cryn  fesur  o  deimlad,  ar  y  pen- 
derfyniad, — "  Ein  bod  f el  Gymdeithasfa  yn  mawr  gymmeradwyo, 
ac  yn  Uawenychu  o  herwydd  yr  ysgogiad  sydd  yn  cael  ei 
wneuthur  tuag  at  iFurfio  Undeb  neu  Gynghrair  rhwng  Cristion- 
ogion  efengylaidd,  ac  yn  ymrwymo  yn  ewyllysgar  i  weithredu 
hyd  ag  y  galhvn  er  hyrwyddo  yr  amcan  daionus  hwn."  Annog- 
wyd  hefyd  yr  eglwysi  a'r  cynnulleidfaoedd  i  gynnal  Cyfarfod- 
ydd  Gweddiau  gyda  brodyr  o'r  gwahanol  enwadau  crefyddol  a 
fyddont  barod  i  ymuno  a  hwynt,  i  ofyn  am  nodded  a  bendith  yr 
Arglwydd  ar  yr  Undeb  a  fwriedir  gael.  Yr  oedd  meddwl  Mr. 
Rees  yn  nodedig  o  gysurus  ar  ol  y  Gymdeithasfa  hon  yn  Llan- 
rwst,  ac  yr  oedd  yn  gobeithio  yn  fawr  y  byddai  i'r  ysbryd  a 
welai  yn  meddiannu  cynifer  o  ddynion  goreu  Lloegr  a  Scotland, 
yn  ymdaenu  hefyd  drwy  Gymru.  Yn  mhen  tua  mis  wedi  Gym- 
deithasfa Llanrwst,  sef  ar  brydnawn  dydd  Mercher,  Chwefror  4, 
184G,  fe  gynhaliwyd  Cyfarfod  Cymraeg  jn  mhlaid  yr  Undeb  yn 
y  Concert  Hall,  Lord  Nelson  Street,  Liverpool.  Prin,  yn  ol  pob 
path  a'r  a  glywsom,  y  bu  braidd  gyfarfod  erioed  a  barodd  fwy 
o  gyiTroad  yn  mhlith  ein  cyd-genedl  yn  y  dref  hon  na  hwn. 
Yn  fua,n  ar  ol  ei  gyhoeddi  dosbarthwyd  dros  dair  mil  o 
docynau,  a  gwelwyd  y  byddai  angenrheidrwydd  am  gael 
ystafell  ychwanegol  i  gynnwys  y  lli'aws  a  ddymunent  fod  yn 
bresennol  yn  y  Cyfarfod.  Darparwyd  at  hyny  yn  ddioed;  a 
threfnwyd  fod  i  gyfarfod  arall  gael  ei  gynnal,  ar  yr  un  pryd, 
yn  y  Commercial  Hall.  Llanwyd  y  Concert  Hall  mewn  ychydig 
funudau  ar  ol  agor  y  drysau.  Aeth  ugeiniau  ymaith  wedi 
clywed  fod  y  lie  yn  orlawn;  ac  wedi  clywed  yr  un  peth 
drachefn  am  y  Commercial  Hall,  gorfu  ar  laweroedd  ddych- 
welyd  adref  yn  siomedig  am  y  naill  a'r  Hall.  Yr  oedd  yr  olwg 
yn  y  Concert  Hall  yn  hynod  o  odidog.  Yr  oedd  yno  gynnulliad 
o  liaws  o'r  meddyliau  galluocaf  a  berthynent  i'n  cenedl  mewn 


428  PENNOD   X. 

cysylltiad  ar  amrywiol  enwadau :  megis  y  Parchedigion  Henry 
Rees,  John  Hughes,  John  Parry,  Caerlleon,  William  Roberts, 
Clynnog,  Morgan  Howell,  ac  ereill  o'r  Trefnyddion  Calvinaidd ; 
William  Rees,  Thomas  Pierce,  Hugh  Pugh,  Mostyn,  ac  ereill  o'r 
Annibynwj'r ;  Richard  Bonner,  Rowland  Hughes,  ac  ereill  o'r 
Wesleyaid ;  heb  son  am  ugeiniau  o  wyr  galluog  oeddent  yno  heb 
fod  yn  y  weinidogaeth.  Tybid  fod  tua  dwy  fil  yn  bresennol. 
Dywedid  fod  tua  deuddeg  cant  yn  bresennol  yn  y  Commercial 
Hall  ar  yr  un  amser.  Cymmerwyd  y  gadair  yn  y  Concert  Hall, 
gan  Mr.  Davies,  Mount  Gardens ;  a  thraddodwyd  areithiau 
ardderchoET  a  thra  effeithiol  gan  weinidosdon  o  wahanol  enwadau. 
Yr  oedd  araeth  Mr.  Rees,  y  noswaith  hono,  yn  un  o'r  pethau 
ardderchocaf ,  yn  ol  fel  yr  adroddwyd  i  ni,  a  draddodwyd  ganddo 
erioed.  Yr  oedd  ei  enaid  ei  hunan  wedi  ei  feddiannu  gan  y 
testyn,  ac  yr  oedd  efFeithiau  angerddol  i'w  sylwadau  arno,  ar  yr 
holl  gynnulleidfa.  Y  mae  adroddiad  cyflawn  o'r  Araeth,  fel  ag 
y  rhag-ddarparesid  hi  ganddo  ef  ei  hunan,  yn  yr  ail  gyfrol  o'i 
Bregethau,  tudal.  462 — 406  ;  ac  y  mae  yn  werth  ei  darllen  a'i 
liastudio  yn  fanwl  gan  bawb  sy<ld  yn  caru  Undeb  Cristionogol. 
Yn  mhen  Sabboth  neu  ddau  wedi  y  Cyfarfod  hynod  yn  y 
Concert  Hall,  fe  draddododd  ilr.  Rees  bregeth  ragorol  ar  destyn 
mawr  y  Cyfarfod — Undeb  Cristionogol, — yn  y  Capeli  y  gwas- 
anaethai  ynddynt  yn  Liverpool  y  Sabboth  hwnw ;  ac  yn  y 
Capelau  ereill  yn  y  drcf,  yn  y  Cyfundeb  y  perthjmai  efe  iddo,  ar 
Oi  hyny.  Ni  chlywsom  am  dano  yn  ei  phrcgethu  yn  un  man 
arall  oddieithr  yn  Llundain,  y  Sabboth  ar  ol  y  Cyfarfod  mawr, 
y  cyfeiriasom  ato  eisoes,  a  gynhaliwyd  yno  yn  Awst,  1846,  i 
ffurtio  y  Cynghrair  Efengylaidd.  Y  mac  y  bregeth  wedi  ei 
hargraphu  yn  yr  ail  gyfrol  o'i  Bregethau  {tudal.  449 — 462), 
allan  o'r  ysgrifcn  o  honi  oddi  tan  ei  law  ef  ei  hunan  ;  ac  y  mae, 
yn  gysyllticdig  a'r  ysgrif  ar  Undeb  Cristionogol,  a  ymddangosasai 
yn  y  Traethodydd,  a'r  Araeth  hynod  ar  yr  un  testyn,  yn  y 
Cyfarfod  yn  y  Concert  Hall  yn  Liverpool,  yn  brawf  pendant  nid 
yn  unig  o  fod  y  testyn  wedi  cael  lie  mawr  yn  ei  feddwl  ef,  ond 
fod  y  mcddwl  hwnw  yn  nodcilig  o  ffrwythlawn,  er  cynnyrchu 


IIANES   BYWYD   HENRY   REES.  420 

helaethrwydd  ac  amiyAviaeth  mawr  o  syniadau,  ar  y  cwestiynau 
neilkluol  a  dynent  ei  sylw. 

Wele  lythyr  eto  o'i  eiddo  at  Mr.  Edwards  o'r  Bala : — 

"  Ji:brill  22,  1846.     ^ 

"  Anwyl  Gyfaill, — Derbyniais  eich  llythyr  y  funiid  hon. 
"  Yr  ydwyf  yn  of ni  f od  yn  anmliosibl  cael  neb  oddiyma  i  fyned 
"  i  Manchester  heddyw.  Mae  Mr.  Hughes  a  minnau  yn 
'•'cychwyn  y  boreu  yfory  i  Langollen,  ac  yr  ydwyf  fi  i  fod 
"yn  yr  Amwj'^thig  y  Sabboth  nesaf.  Crybwyllaf  yr  achos 
"  wrth  Mr.  John  Roberts  heddyw ;  oni  b'ai  ei  fod  ef  yn  gallu 
"  myned  yno,  nid  oes  yma  neb  yn  debyg  o  allu  myned 

"  Am  3'sgrif  i'r  Traethodydd  erbyn  canol  y  mis  nesaf,  of nwyf 
*  fod  hyny  yn  anmhosibl,  gan  fy  mod  yn  cychwyn  yr  11  eg  o'r 
'•'  mis  i  Ddeheudir  Cymru ;  ac  ni  ddychwelaf  adref  hyd  y  Sul- 
"  ^wyn ;  felly  gwelwch  nad  oes  genyf  ddim  amser.  Hwyrach  y 
"byddwch  yn  Llangollen  [yn  Nghyfarfod  Blynyddol  y  dref 
"  hono] ;  felly  caf  eich  gweled  chwi. 

"  Drwg  oedd  genyf  gly  wed  am  afiechyd  Mr.  Charles ;  ond 
"  hyderaf ,  gan  ei  fod  wedi  troi  ar  wellau,  y  bydd  M^edi  cyrhaeddyd 
"perfFaith  iechyd  yn  fuan.  Yr  ydwyf  fi  yn  teimlo  iselder 
"  meddwl,  a  rhy w  bryder  gofidus,  nas  gwn  am  ba  beth,  yn  fy 
"  nal  yn  fynych  iawn.  Hawdd  a  fyddai  i'r  Brenin  mawr  wneyd 
"  fy  nychymygion  yn  ffiangell  drom  arnaf  fi.  Yr  wyf  yn  syrthio 
"yn  ysglyfaeth  iddynt  ar  yr  achlysuron  lleiaf.  Gweddiwch 
"  drosof ,  a  throsom  oil.  Yr  wyf  wedi  blino  '  ar  y  wlad  lie  mae 
"  pechu.'     Gyda  chofion  at  Mrs.  Edwards, 

"  Yr  eiddoch  yn  garedig,  eich  gwael  gyfaill, 

"  Henry  Rees." 

Yn  mhen  ychydig  ddyddiau  wedi  iddo  ysgrifenu  y  llythyr 
hwn, — Ebrill  28,  1846, — bu  farw  ei  hen  gyfaill,  y  Parch.  John 
Parry,  Caerlleon,  yn  71  mhvj^dd  oed;  a'r  Sabboth  canlynol, 
Mai  3,  fe  draddododd  Mr.  Rees  bregeth  angladdol  iddo,  yn  y 
Capel  Cymraeg  yn  Nghaerlleon,  gyda  grym  a  dylanwad  mawr 


430  PENNOD   X. 

Fe  anfonodd  Mr.  Recs  y  sylwadau  a  wnaed  ganddo  ar  yr 
achlj'sur  ar  Mr.  Parry,  i'r  Drysorfa,  y  rhai  a  gylioeddwyd  yn  y 
rhifyn  am  Gorphenaf,  1846,  tudal.  193 — 195.  Gan  nas  gall  y 
rhifyn  hwnw  fod  yn  nghyrhaedd  ond  j'^chydig  o'n  darllenwyr,  ni 
a  gymmerwn  ein  rhyddid  yma  i  ddyfynu  rhai  rhanau  o'i 
sylwadau ;  nid  yn  unig,  nac  yn  benaf ,  oLlcgid  eu  perthynas  a 
Mr.  Parry,  ond  fel  engraiiffc  o'r  gallu  oedd  yn  eiddo  i  Mr.  Rees  i 
bortreadu  cymmeriad  brawd  a  chyfaill,  ac  ar  yr  un  pryd  o'r 
cywirdeb  a'r  gonestrwydd  oedd  yn  hyn  fel  }ti  mhob  peth  arall 
yn  ei  hynodi  : — "  Yr  ydoedd  yn  '^r  o  gorph  lluniaidd — o  feddwl 
gwastad — o  dymher  gymdeithasol — ac  o  arferion  da.  Ar  yr  un 
pryd,  tybiwyf  fod  math  o  ddwysder  meddwl,  mewn  cysylltiad  a 
gor-dynerwch  ei  deimladau,  yn  peri  fod  ei  ysbryd  yn  ddar- 
ostyngedig  i  gythruddo,  pa  bryd  bynag  y  cyfarfyddai  ag  ym- 
ddygiad  haerllug,  neu  wrthwynebiad  disymwth,  gydar  achos 
fyddai  ganddo  mewn  Haw ;  ac  os  na  safai  yn  dde"v\T:  dros  ei 
bwnc,  eisteddai  i  lawr,  hwyrach  yn  ddigofus  weithiau ;  pa  fodd 
bynag  yn  drist  ac  archolledig  ei  feddyliau.  Hawdd  er  hyny 
ydoedd  i'r  doeth  ei  ynnill,  os  nad  i'r  cyfrwysgall  ei  gam-arwain 
ar  rai  achlysuron ;  canys  yr  w}"f  yn  tueddu  i  feddwl,  er  ei  fod 
yn  gall  fel  y  sarph,  yn  gystal  a  diniwed  fel  y  golomen,  eto  fod  y 
rhinwedd  olaf  yn  gorbwyso  y  Hall  yn  ei  gymmeriad. 

"  O'm  rhan  fy  hun,  nis  gallaswn  byth  feddwl  am.  dano  fel 
Cristion  na  phregethwr,  heb  fod  yn  barod  i  ddywedyd,  *  Wele 
Israeliad  yn  wir,  yn  yr  hwn  nid  oes  dwyll.'  A  phob  amser  y 
cyfarfyddwn  ag  ef  mewn  Cymmanfa,  neu  Gyfai-fod  Misol, 
byddai  fy  nghalon  yn  ei  barchu  fel  '  un  o  heddychol  ffyddlon- 
iaid  Israel.'  Ei  gas  bcthau  ef  oeddent  athrod  ac  enllib ;  ac 
oddiar  wir  ofn  annghydfyddiaethau,  byddai  ambell  waith  fel 
yn  awyddus  i  ysgoi  testynau  ymrafaelion,  pan,  fe  ddichon,  y 
bj'ddai  angenrheidrwydd  am  eu  trin — prysurai  yn  mlaen  at  ryw 
fater  arall,  ac  nid  anfynych  y  trinai  hwnw  gydar  fath  louder  a 
difyrwch,  nes  gwncyd  pawb  o  leiaf  am  y  tro,  yn  rhy  ddigrif  a 
hapus  i  ymrafaelio  a'u  gilydd.  Yr  oedd  tymher  ei  ysbryd  fel 
olew  esrawyth  yn  lleddfu  teimladau  blinion  y  galon  ;    ac  yn 


IIANES  BYWYD  HENRY   REES.  431 

diiymu  dyn  i  ymladd  ag  ef.  Yn  wir,  £e  ymddangosai  megis  yn 
ormod  o  drueni  i  folestu  ysbiyd  mor  lednais,  a  sathru  ar  gym- 
inaint  o  ddiniweidrwydd  a  duwioldeb.  Nis  gallaf  fi  farnu  fod 
rhyw  hjmodrwydd  raawr  ar  ei  feddwl  o  ran  eangder  na  threidd- 
garwch  ;  ac  eto  yr  oedd  rhyw  neillduolrwj^dd  yn  perthyn  iddo  ; 
gosodai  ei  ddelw  ar  ei  holl  gynnyrcbion ;  pa  un  bynag  a  wnelai 
ai  pregethu  ai  ysgrifenu,  yr  oedd  rhywbeth  gymmaint  arno  ei 
bun  yn  ei  holl  waith,  fel  ag  yr  oedd  yn  hawdd  i'r  cydnabyddus 
a'r  doeth  benderfynu  mai  yr  eiddo  Mr.  Parry,  o  Gaer,  ydoedd, 
ac  nid  neb  arall. 

"  0  ran  ei  gymmeriad  gweinidogaethol,  yr  ydoedd  i'm  tyb  i,  yn 
dwyn  mwy  o  synwyr  a  phwyll  y  dyn — mwy  o  amynedd  a 
ffyddlondeb  yr  ;^ch  nag  o  wroldeb  y  Hew,  na  threiddgarwch  a 
(hediadau  cyflym  ac  uchel  yr  eryr.  Eglurhau  a  dysgu  oedd  ei 
amcan  ef.  Nid  bob  amser,  fe  ddichon,  yr  edrychai  ar  bob  ochr 
i'r  pwnc,  nac  yr  argyhoeddai  ein  meddwl  o  gywirdeb  ei  syniad  ; 
pa  fodd  bynnag,  ni  byddem  byth  yn  methu  a'i  ddeall  ef.  Y 
path  a  drinai  a  drinid  ganddo  mor  fedrus  a  golen,  fel  y  gwelem 
ei  olygiad  o  bell  ac  yn  eglur.  Yr  oedd  ganddo  ddawn  arbenig  i 
ddehongli  geiriau  y  Beibl,  ac  i  drin  ei  hanesion  sanctaidd  ef,  er 
buddioldeb  i'r  rhai  a  wrandawent  arno.  Dygai  allan  ei  addysg- 
iadau  ar  brydiau  felly,  drwy  siarad  a'r  gwahanol  bleidiau  y 
cyfeirid  atynt  yn  ei  destyn,  a  gwneyd  iddynt  hwythan  siarad 
ag  yntau  ac  a  u  gilydd  :  a  thra  yr  ymgomiai  yn  y  modd  yma 
ger  bron  ei  wrandawwyr,  arferai  gyfaddasu  ei  lais,  dull  ei 
wynebpryd,  a  holl  ysgogiadau  ei  gorph,  mor  berfFaith  at  yr 
amgylchiad,  nes  y  bj^ddai  yr  holl  hanes  yn  troi  yn  olygfa 
fywiol  o  flaen  eu  dychymyg ;  a'u  meddyliau  ar  un  waith  yn 
derbyn  difyrwch  ac  adeiladaeth. 

"  Prif  bynciau  ei  weinidogaeth  oeddynt,  cyflwr  andwyol  a 
hollol  lygredigaeth  natur  dyn  drwy  y  cwymp  :  iachawdwriaeth 
pechadur  o  benarglwyddiaeth  a  gras  Duw  trwy  gnawdoliaeth  yr 
Emmanuel ;  cyfiawnhad  trwy  ffydd,  a  gwaith  yr  Ysbryd.  Yr 
oedd  y  ddeddf  a'r  efengyl  yn  cael  eu  lie  priodol  jn  ei  weinidog- 
aeth ef.     Tra  y  gofalai  am  roddi  arbenigrwydd  tlyladwy  i  brif 


432  PENNOD    X. 

bynciau  yr  atlirawiaeth  iaclius,  gofalai  hefyd  am  bregethu  y 
pethau  oedd  yn  gweddu  iddi,  trwy  egluro  a  ch^'inhell  dyled- 
swyddau  crefydd.  Yn  gyffelyb  i'r  apostol  Paul  yn  ei  lythyrau, 
disgynai,  yn  nghj^flawniad  ei  weinidogaeth,  megis  oddirhvvng 
brjniau  yr  arfaethau  tragywyddol,  dros  faesj'dd  toreithiog 
Bethlehem  a  Chalfaria,  i  lawr  i  ddolydd  tlysion  buchedd 
dduwiol."     (Y  Drysorfa,  Gorphenaf,  1846). 

Ond  y  mae  j'-n  rhaid  i  ni  ymattal.  Eithr  craffed  y  darllenydd 
ar  y  dyfyniadau  a  wnaethom,  ac  efe  a  gaifF  olwg  deg  a  chywir 
iawn  ar  Mr.  Parry,  a  golwg  ragorol  hefyd  ar  Mr.  Rees,  yn 
neillduol  yn  y  gallu  dysgrifiadol  ardderchog  oedd  yn  eiddo 
iddo ;  gallu  ag  y  buasai  yn  dda  genym  pe  buasai  wedi  ei 
ddefnyddio  yn  fwy  mynych  i  ddarlunio  ein  hen  bregethwyr. 

Achos  ag  oedd  tua  y  pryd  hwn  yn  cael  crj-n  lawer  o  sylw  ac 
yn  peri  cryn  bryder  yn  meddyliau  cryn  nifer  yn  ein  plith,  oedd 
y  ddyled  drom  oedd  ar  liaws  o'n  Capeli,  ac  yn  neillduol  wrth 
weled  nad  oedd  ond  ychydig  iawn  o  egni  yn  cael  ei  gymmeryd, 
braidd  yn  un  man,  er  ceisio  ei  dileu  na'i  lleihau.  Ac  yn 
ngwyneb  yr  awydd  mawr  a  ddangosid,  y  blynyddoedd  hj'ny, 
am  adeiladu  Capelau  newyddion,  j-n  gystal  ag  adgj'-weii'io  hen 
rai,  heb  ond  ychydig,  mewn  cymhariaeth,  o  ymdrech  i  gasglu 
tuag  at  eu  cael  yn  ddi-ddyled,  yr  oedd  Hi'aws  o'r  rhai  mwyaf 
nieddylgar  yn  ein  mysg  yn  ofni  rhag  i  ni  fel  Cj^fundeb  sj'rthio  i 
brofedigaeth,  a  thynu  gwaradwydd  ar  yr  Achos  Mawr  yn  ein 
plith.  Yr  oedd  y  cyfyngder  masnachol  dirfawr  3'^r  oedd  ein 
teyrnas  yn  dioddef  oddiwrtho  y  blynyddoedd  hyny  (1845,  1846, 
1847,  1848),  yn  ychwanegu  at  y  pryder.  Yr  oedd  Mr.  Rees,  yn 
neillduol,  yn  teimlo  yn  nodedig  gyda  gohvg  ar  yr  achos,  ac  yn 
llawn  awydd  am  gael  y  Cyfundeb  yn  gyft'redin  i  ymgymmeryd 
a  rhyw  gynllun  er  lleihad  y  ddyled,  ac  yn  raddol  i'w  symmud 
ymaith  yn  llwyr.  Yr  oedd  efe  a  Mr.  Hughes,  wedi  llwyddo,  tua 
dechreu  y  Hwyddyn  1845,  i  gael  gan  gyfeillion  Liverpool  a 
Manchester  wneuthur  ymdrech  egniol  tuag  at  hyny  ;  ymdrech  a 
Iwyddodd  yn  Manchester,  mewn  ychydig  amser,  i  symmud 
ymaith  y  ddyled  yn  liollol ;  ac  yn  Liverpool,  i  gasglu  dros  bum' 


HANES   BYWYD   HENRY    REES.  433 

mil  o  bunnoedd,  mewn  llai  na  phedair  blynedd  ;  ac,  yn  raddol,  i 
symmud  yr  holl  ddyled  oedd  ar  y  pryd  ar  y  Capeli.  Dygwyd 
yr  achos  i  sylw  yr  holl  Gyfundeb  yn  y  Gogledd  mewn  amryw- 
iol  Gymdeithasfaoedd ;  ac  yr  oedd  Mr.  Rees  a  Mr.  Hughes,  a  Mr. 
Roberts,  Amlwch,  yn  cymmeryd  rhan  neillduoi  mewn  annog  yr 
holl  Siroedd  i  ddeffro  o  ddifrif  i  ymdrech  i  ymryddhau  yn  gwbl 
oddiwrth  yr  hyn  oedd  yn  cael  ei  deimlo  yn  faich  trwm  mewn 
llaweroedd  o  fanau,  ac  a  gydnabyddid  yn  gyfFredin  yn  anfantais 
fawr  i  Iwyddiant  crefydd  trwy  yr  holl  wlad.  Trwy  barhau,  yn 
y  naill  Gymdeithasfa  ar  ol  y  Hall,  i  ddwyn  yr  achos  i  sylw,  fe 
ddaeth  y  teimlad  o'r  diwedd  mor  gyfFredinol,  ac  mor  gryf,  gyda 
golwg  ar  y  pwysigrwydd  o  gael  y  Capeli  yn  ddiddyled,  ac  o 
ymgadw  rhag  myned  i  ddyled  drachefn,  fel  yn  Nghymdeithasfa 
y  Drefnewydd,  Mawrth  26,  1846,  y  cyni>ygiwyd  gan  Mr.  Rees, 
ac  y  cefnogwyd  gan  Mr.  Roberts,  Amlwch,  ac  y  cytunwyd  yn 
unfrydol,  "  Nad  oedd  o  hyny  allan  yr  un  Capel  newydd  i'w 
adeiladu  nac  yr  un  hen  Gapel  i'w  adgyweirio  neu  i'w  helaethu, 
/os  na  byddai  i  hyny  gael  ei  wneyd  heb  fyned  i  unrhyw  ddyled  ; 
ac  na  roddid  caniatad  ar  un  cyfrif  i  unrhyw  gynnulleidfa  redeg 
i  ddyled  newydd  gyda'u  hadeiladau."  Cytunwyd  fod  i'r  Achos 
ddyfod  dan  sylw  yn  y  Gymdeithasfa  ganlynol,  er  cadarnhau  y 
penderfyniad,  a  chael  sicrwydd  y  gorweddai  yn  dawel  ar  feddwl 
yr  eglwysi ;  a  dodwyd  ar  Mr.  Rees  barotoi  rhy w  fath  o  gynnyg- 
iadau  yn  ysbryd  y  Penderfyniad  y  daethid  iddo,  er  dwyn  y 
mater,  yn  y  pwysigrwydd  a  deimlid  ganddynt  hwy  oedd  yn 
perthyn  iddo,  yn  fwy  difrifol  ger  bron  meddwl  y  Cyfundeb 
trwy  yr  holl  Siroedd.  Felly  fe  ddaeth  i  sylw  yn  Nghym- 
deithasfa y  Bala,  Mehefin  10,  1846 ;  ac  yno  fe  gyflwynodd  Mr. 
Rees  y  cynnygion  canlynol,  i'w  cadarnhau  gan  y  frawdoliaeth  : — 
"  Mewn  cyfarfod  cynnwysedig  o  Bregethwyr  a  Diaconiaid 
perthynol  i'r  Metliodistiaid  Calvinaidd  yn  Nghymdeithasfa  y 
Bala,  lie  y  golygir  fod  yr  holl  Gorph  yn  Ngogledd  Cymru  yn 
wyddfodol, — penderfynwyd  ar  fod  egni  y  Corph  hwn  yn  cael  ei 
droi  rhagllaw  i  Iwyr  dalu  dyled  y  Capelydd  sydd  wedi  eu  hadeil- 

adu,  yn  hytrach  nag  i  adeiladu  ychwaneg  o  Gapelydd  newyddion. 
2  E 


434  PENXOD   X. 

"  Peuderfynwyd  hef yd  na  "byddai  i  un  Capel  newydd  eto  gael 
ei  godi,  na  hen  Gapel  gaol  ei  helacthu  na'i  gyfnewid,  oddieithr 
fod  arian  mewn  Haw  i  dalu  y  draul  wrth  ddwyn  y  gwaith  yn 
mlaen,  fel  y  byddo  y  cyfryw  Gapcl  jn  g\vh\  ddiddyled  ar  ddydd 
ei  agoriad.  Hyderir  gan  hyny,  na  bydd  i  un  Cyfarfod  Misol,  na 
dosbarth  nac  un  dyn  unig,  ymrwymo  mwyach  am  un  swm  o 
arian  i'r  dyben  i  godi  Capel  meAvn  un  gymmydogaeth  i  Gorph  y 
Metliodistiaid  Calvinaidd  j^n  Ngogledd  Cymru,  ond  y  bydd  pob 
Capel  a  adeiledir  neu  a  adnewyddir  rhagllaw,  yn  ystyr  onest  y 
gair,  yn  gwbl  ddi-ddyled. 

"  Ac  i'r  diben  o  roddi  grym  ychwanegol  yn  y  penderfyniad 
hwn,  y  mae  Gweinidogion  a  Phregethwyr  y  Cyfundeb  yn 
ymrwymo  yn  unfrydol  i  wrthod  myned  i  bregetliu  i  un  Capel  a 
godir  eto,  nes  y  byddo  ei  ddyled  wedi  ei  chlirio  yn  Uwyr.  Felly 
cynnorthwyed  Duw  hen  Fethodistiaid  Cymru." 

Fe  gadarnhawyd  y  penderfyniadau  hyn  mewn  modd  difrifol 
j  gan  y  Gymdcithasfa,  a  daeth  hyn  yn  ddeddf,  ar  y  pryd,  i'r 
Cyfundeb  yn  y  Gogledd.  A  hi  a  wnaeth  les  dirfawr.  Yn 
Nghymdeithasfa  Llanrwst,  Rhagfyr  27,  1849,  yn  mhen  tua 
thair  blynedd  a  banner  wedi  ei  sefydlu,  fe  hysbysid  fod  y 
cyfeillion  yn  Sir  Ddinbych  wedi  casglu  er  ys  dwy  flynedd, 
oddeutu  pum'  mil  o  bunnoedd  at  ddileu  eu  dyled.  Hysbysid 
hefyd  fod  Siroedd  Caernarfon,  Meirionydd,  Fflint,  a  Thref- 
aldwyn,  a  Liverpool,  yn  mjiied  yn  mlaen  mewn  ymdrech  egniol 
gyda  yr  un  achos,  tra  yr  oedd  Sir  Fon  yn  hollol  rydd  ac  yn 
adeiladu  Capeli  newyddion  heb  ddim  dyled  arnynt.  Yr  oedd  y 
llwyddiant  y  fath  fel  ag  y  tynwyd  y  ddyled  i  lawr  j-n  hollol  j-n 
y  nifer  f wyaf  o'r  Siroedd,  ac  y  lleihawyd  hi  yn  ddiifawr  yn  y 
Siroedd  ereill. 

Yn  y  cyfamser,  pa  fodd  bynnag,  yr  oedd  poblogaeth  y  wlad, 
yn  neillduol  yn  Arfon,  yn  cynnyddu  yn  fawr,  a  phentrcfi  new- 
yddion yn  eael  eu  hadeiladu  mewn  bj-r  araser,  a'r  bobl  yn 
gwaeddi  am  addoldai,  fel  y  daethpwyd  i  deimlo  fod  y  ddeddf 
yn  anfantais  fawr  i  gynnydd  yr  Achos  mewn  amiyw  ardaloedd, 
ac  vr  oedd  cwyno  dirfawr  yn  ci  licrbyn.    Dacth  y  peth  drachefn 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  435 

i  sylw  yn  Nghymdeithasfa  Dolgelleu,  Mawrth  24,  1853.  Yr 
oedd  Ai-fon  wedi  bod  dan  angenrheidrwydd  i  adeiladu  Capelau 
newyddion,  ac  heb  fod  yn  alluog  i'w  liagor  yn  ddi-ddyled.  Yr 
un  pryd  yr  oeddent  wedi  gwneuthur  rliyw  drefniadau  ag  oedd- 
ent  yn  gadael  y  ddyled  bono  i  orphwys  ar  bersonau  neillduol, 
heb  fod  y  Cyfundeb,  fel  y  cyfryw,  yn  gyfrifol  am  dani.  Yr 
oeddent  yno  eu  hunain  yn  teimlo  fod  hyny  yn  rhywbeth 
newydd  a  lied  ansicr,  ac  yn  gosod  brodyr  caredig  a  haelionus 
dan  ormod  o  gyfrifoldeb,  tra,  ar  yr  un  pryd,  yr  oedd  yn  agored  i 
gael  ei  gam-esbonio.  Ac  yn  fuan  iawn  fe  wnaed  byny.  Yn 
Nghymdeithasfa  Dinbych,  a  gynhaliwyd  Rhagfyr  29,  30,  31, 
1852,  fe  ddygwyd  cyhuddiad  yn  eu  herbyn  eu  bod  yn  agor 
Capelau  newyddion  dan  ddyled,  a  rhoddwyd  rhybudd  iddynt  y 
dysgwylid  hysbysrwydd  manwl  ganddynt,  yn  y  Gymdeithasfa 
ganlynol,  am  yr  amgylchiadau  o  dan  ba  rai  yr  adeiladwyd  y 
Capelau  hyny.  Felly  fe  ddaeth  yr  achos  i  Gymdeithasfa 
Dolgelleu.  Fe  fu  yno  lawer  iawn  o  siarad  arno,  a  pheth  o  bono 
heb  fod,  fe  ddichon,  yn  yr  ysbryd  goreu.  Yn  y  diwedd,  pa 
fodd  bynnag,  fe  gytunwyd  yn  unfrydol  ar  y  penderfyniadau 
canlynol,  y  rhai  a  dynwyd  allan  gan  Mr.  Rees  a  Mr.  Hughes : — 

1.  "  Fod  y  Cyfarfod  hwn,  wrth  ystyried  y  teimladau  cryfion 
oedd  yn  cael  eu  hamlygu  yn  Nghyfeisteddfod  y  Siroedd,  yn 
nghyda  phenderfyniad  y  Gymdeithasfa  ddiweddaf  yn  Ninbych, 
yn  golygu  nas  gall  mewn  un  modd  ddiddymu  Deddf  y  Capelau, 
heb  fyned  yn  groes  i  syniadau  y  frawdoliaeth  ar  hyd  y  gwled- 
ydd  yn  gyffredinol. 

2.  "  Fod  y  Cyfarfod  hwn  yn  dymuno  yn  daer  ar  yr  ardaloedd 
sydd  mewn  angen  am  Gapelau  newyddion,  i  ymdrechu  hyd  y 
gallont  i  ddarparu  tuag  at  eu  hadeiladu  yn  mlaen  Haw ;  ac  i'r 
Cyfarfodydd  Mi  sol  eu  cefnogi  i  hyny,  trwy  annog,  os  bydd  yr 
achos  yn  gofyn,  y  cynnulleidfaoedd  cymmydogaethol  i'w  cyn- 
northwyo,  naill  ai  o  gyllid  yr  eisteddleoedd,  neu  trwy  gasgliadau 
cyhoeddus,  modd  y  byddo  pob  Capel  rhagllaw  yn  ddi-ddyled  ar 
ddydd  ei  agoriad. 

3.  "  Os  bydd  yr  angen  am  Gapel  yn  fawr  iawn  mewn  ardal,  a 


436  PENNOD    X. 

dim  gobaith,  er  pob  ymdrech,  y  gellid  ei  adeiladu  yn  ddi-ddyled, 
dymuna  y  Cyfarfod  hwn  ar  i  achos  ardal  felly  gael  ei  ddwyn, 
trwy  y  Cyfarfod  Misol  i  sylw  y  Gymdeithasfa,  cyn  dechreu  codi 
Capel  newydd  yno,  fel,  os  bydd  yr  achos  yn  gofyn,  y  gallei 
gwneyd  lie  o'r  fath  yn  eithriad  i'r  rheol,  gan  nas  gellir  ei 
diddymu  heb  dreisio  teimlad  y  Siroedd  yn  gyffredinol. 

4.  "  Fod  y  Cyfarfod  hwn  yn  dymuno  ar  i'r  brodyr  yn  y  wein- 
idogaeth  sefyll  yn  ffyddlawn  at  y  rheol  yn  yr  achos  hwn,  gan 
ystyried  nas  gallant  wyro  oddiwrthi,  heb  ddwyn  arnynt  eu 
hunain  y  gosbedigaeth  sydd  yn  gynnwysedig  mewn  gwybod  eu 
bod  yn  ymddwyn  yn  afreolaidd,  ac  yn  archoUi  teimlad  lliaws  o'u 
brodyr  ar  hyd  y  wlad.  Ar  yr  un  pryd,  gyda  golwg  ar  ryw 
amgylchiadau  sydd  wedi  pasio,  dymunir  datgan  na  bydd  yn 
anesmwyth  i'r  Gymdeithasfa  i  neb  o'r  brodyr  fyned  i  bregethu 
i'r  Capelau  y  mae  rhyw  amheuaeth  yn  eu  cylch,  os  byddant  eu 
hunain  yn  teimlo  yn  rhydd  i  hyny." 

Yr  oedd  y  penderfyniadau  hyn  yn  gj^dweddol  a  theimladau 
y  mwyafrif  yn  yr  amry wiol  siroedd ;  ac  er  fod  Cyfarfod  Misol 
Arfon  yn  gryf  o'r  farn  fod  eu  hamgylchiadau  hwy  y  fath,  fel  y 
dylesid  diddymu  y  rheol,.  eto,  er  cydweithredu  au  brodyr,  yr 
oeddent  yn  ymdawelu  i'r  hyn  a  wnaed  yn  y  Gymdeithasfa. 
Felly,  am  rai  blynyddoedd  wedi  hyny,  pan  mewn  unrhyw  Sir 
yr  adeiledid  Capel  nas  gellid  ei  agor  yn  ddi-ddyled,  fe  ofynid  i'r 
Gymdeithasfa  am  ganiatad  i  wneuthur  eithriad  i'r  rheol ;  nes, 
o'r  diwedd,  yr  aeth  y  cyfryw  gcisiadau  yn  gwbl  gyfFredin  pan 
'  adeiledid  unrhyw  Gapel ;  fel  ag  y  daeth  yn  deimlad  cyfFredinol 
y  byddai  yn  well  peidio  son  am  dani  yn  y  Gymdeithasfa,  a 
gadael  rhwng  pob  Cyfarfod  Misol  ar  eglwj'si  perthynol  iddo,  i 
weithredu  yn  yr  achos  fel  y  bernid  yn  oreu  ganddynt.  Ac  er 
ys  blynyddoedd  lawer  bellach,  y  mae  yr  achos  wedi  myned  yn 
ol  i'r  hyn  ydoedd  cyn  y  flwyddyn  1846,  a  llaweroedd,  y  nifcr 
amlaf  o  bosibl,  o'r  aelodau  eghvysig  yn  ein  plith  y  blynyddoedd 
hyn,  naill  ai  heb  gly wed  erioed  am  y  ddeddf ,  neu  ynte  wedi  ei 
llwyr  annghofio.  Pa  fodd  bynnag,  hi  a  wnaeth  ddaiuni  mawr. 
Os  bu  yn  anfantais  i  rai  cymmydogaethau,  megis  yn  Arfon,  hi  a 


HANES   BYWYD   HENRY    REES.  437 

fu  trwy  amiywiol  Siroedd  y  Gogledd  yn  achlysur,  os  nad  yn 
loddion,  talu  miloedd  lawer  o  bunnoedd  oedd  yn  ddyled  ar  eiii 
Capelydd,  ac  i  beri  i  nifer  mawr  o  Gapeli  o'r  newydd  gael  eii 
hadeiladu  a'u  hagoiyd  yn  gwbl  ddi-ddyled.  Ac  nid  yn  unig  hyny, 
ond  y  mae  mwy  o  ymdeimlad  byth  yn  yr  egb.vysi,  trwy  yr  holl 
Siroedd,  a'u  rhwymedigaeth  gyda  golwg  ar  yr  achos  hwn,  a 
chyfraniadau  llawer  helaethach  yn  cael  eu  gwneuthur  tuag  ato 
nag  a  wnelid  cyn  hyny.  Ac  er  fod  ein  dyled  fel  Cyfundeb  yn 
parhau  yn  drom  iawn,  eto  nid  ydyw  ond  ychydig  mewn  cym- 
liariaeth  i  werth  yr  adeiladau  sydd  genym,  ac  y  mae  miloedd 
lawer  yn  cael  eu  cyfranu  bob  blwyddyn  tuag  at  ei  dileu.  Fe 
welir  hyny  ond  edrych  i'n  Hystadegau  Blynyddol. 

Yr  oedd  iechyd  Mrs.  Rees  yn  dra  anmharus  yn  ngwanwyn  ac 
yn  haf  y  flwyddyn  1846,  ac  yr  oedd  hyny  yn  peri  pryder  mawr 
i  feddwl  Mr.  Rees,  yn  enwedig  pan  fyddai  oddicartref,  fel  ag  yr 
oedd  yn  gorfod  bod  yn  fynych  iawn  yn  y  blynyddoedd  hyny, 
mewn  amry wiol  Gymdeithasfaoedd  a  Chyfarfodydd  Pregethu,  yn 
y  Deheudir  a'r  Gogledd.  Oblegid  y  gwaeledd  hwn  ar  Mrs.  Rees, 
yn  gystal  ag  er  cael  ychydig  seibiant  iddo  ei  hunan,  fe  aeth  i 
Buxton  gyda  hi  am  tua  phythefnos,  o'r  lie  yr  ysgrifenodd  y 
llythyr  canlynol,  at  y  diweddar  Mr.  Griffith  Davies,  Llundain,  ar 
yr  achlysur  o  farwolaeth  Mr.  Evan  Glynn,  mab  i  Mrs.  Davies  o'i 
gwr  cyntaf ;  gwr  ieuanc  nodedig  o  grefyddol,  a  gymmerwyd 
ymaith  fel  ei  frodyr,  pan  y  d3^sgwylid  cryn  wasanaeth  i'r  Achos 
mawr  oddiwrtho.  Mr.  John  Jones,  Talsarn,  oedd  ar  y  pryd  yn 
gwasanaethu  yr  Achos  yn  .Llundain,  ac  ato  ef  y  cyfeirir  yn  y 
llythyr : — 

"  Buxton,  Gorphenaf  1,  1846. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Yr  ydwyf  yn  euog  o  fai  yn  eich  erbyn  o 
"herwydd  fy  mod  heb  ysgrifenu  atoch  yn  gynt.  Daeth  eich 
'•'  llythyr  i'm  Haw  pan  oeddwn  ar  gychwyn  i  deithiau  meithion, 
"  ac  yn  prysur  ddarpar  ar  eu  cyfer  ;  ac  oedais  ei  ateb  nes  aeth  hi 
"  yn  rhy  ddiweddar  i  gyflawni  un  o'ch  dymuniadau  penaf  ynddo, 
"  sef  anfon  gair  o  gyngor  a  chysur  i'cli  anwyl  fab,  sydd  erbyn 
"  hyn  wedi  ehedeg  ymaith.     Drwg  genyf  i  hyn  ddygwydd  ;  er  y 


^ 


438  PENNOD  X. 

"gwn  yn  dda  ei  foci  e£  yn  cael  ei  gylchynu  a  chyfeiliion  mewn 
"  amgylchiadau  mwy  manteisiol  i  weinyddu  cyfarwyddyd  a 
"  diddanwch  i'w  enaid  trallodedig  nag  oedd  bosibl  i  mi  wneyd 
"  mewn  lly thyr.  Wedi  cly wed  am  ei  f arwolaeth  ef ,  penderfynais 
"  na  anfonwn  atoeh  hyd  nes  y  cawn  ychydig  hamdden :  ac  yn 
"  wir,  ni  chefais  ddim  er  dechreu  mis  Mai  hyd  nes  y  diengais 
"  i'r  lie  hwn  yr  wythnos  ddiweddaf.  Daethum  yma  yn  benaf 
"oherwydd  afiechyd  parhaus  fy  ngwraig.  Yr  ydym  yn 
"gobeithio  fod  cyfarwyddyd  meddygol,  yn  nghyd  a  newid 
"  Air  yn  efFeithio  rhyw  ronyn  o  wellhad ;  a  hj^derwn  mai 
"dechreu  dychweliad  i  ystad  o  iechyd  yw.  Ond  y  mae  yn 
"ofer  i  ddynion  nad  yw  eu  holl  einioes  yn  ddim  amgen  na 
"marwolaeth  raddol — rhai  sydd  yn  byw  i  farw,  ac  yn  marw 
"wrth  fyw — ddysgwyl  rhyw  gadernid  mawr,  na  hir  barhad 
"mewn  iechyd  a  nerth  corphorol.  Mae  '  y  cymylau  yn  dych- 
"  welyd  ar  ol  y  gwlaw  : '  gydag  y  bydd  un  cystudd  drosodd,  y 
"  mae  y  Hall  i'w  ddysgwyl,  yn  enwedig  fel  y  bydd  henaint  yn 
"  ein  goddiweddyd.  Mae  y  byd  yma  wedi  rhoddi  i  ddynion  o'n 
"  hoedran  ni  a  chwithau,  f wy  o  bleser  nag  a  rydd  efe  byth  ond 
"hyny.  Wei,  ynte,  croeshoelier  ni  iddo  yn  £wy-fwy.  Os  yw  ef 
i"yn  darfod  a  ni,  ein  serchiadau  ninnau  fyddo  yn  darfod  ag 
"yntau  yn  barhaus.  Ond  uis  gall  hyny  byth  fod,  heb  fod 
"  genym  drysor  yn  y  nef  ;  a'n  serchiadau  wedi  eu  sefydlu  ar,  a'u 
"  llenwi  a'r  pethau  sydd  uchod.  Rhyfeddodau  person  Emman- 
" uel ;  Gogoniant  Duw  yn  wyneb  lesu  Grist,  Cymmod  ar  Duw 
"  hwnw  yn  nghorph  ei  gnawd  ef  tr^y  farwolaeth ;  rhodio  gj^'dag 
"  ef  mewn  cymmundeb  beunyddiol ;  byw  yn  ngolwg  achosion  a 
"  %nnonau  ein  hiachawdwriaeth,  ac  mown  gobaith  am  dani  yn 
"  y  llawn  fwynhad  i  dragywyddoldeb  ;— dyma  bair  i  ni  ddarfod 
"  yn  ewyllysgar  a  blodau'r  llawr.  O  !  mae  yn  bryd  i'r  nefoedd 
"  fod  yn  rhy wbeth  heblaw  breuddwyd  bellach.  Y  mae  Crist  ein 
"G wared wr  wedi  myned  yno;  mac  ein  hen  bregethwyr  a'n  hen 
"  gyfeillion  naill  ai  wedi  myned,  neu  yn  myned  yno  yn  brysur  y 
"blynyddoedd  hyn,  ac  fe  fyddwn  ninnau  yno  yn  fuan  bellach. 
"  neu  nid  awn  yno  byth.     Hydcraf  fod   LIrs.  Davies  yn  cael  ei 


HANES  BYVVYD   HENRY   REES.  439 

"chynnal  yn  y  ti'allodion  y  mae  rhagiuniaeth  ddwyfol  yn  ei 
"  galw  i'w  dioddef ;  a  gwn  ei  bod  yn  cael  hyny  hefyd,  os  yw 
"  y  goruchwyliaethau  yn  gweithio  hunan-ymholiad,  dychweliad 
"  newydd  at  Dduw,  cymmod  a'i  wialen  ac  a'i  drefn,  ac  ymostyng- 
"iad  heddychol  a  diddig  dan  ei  law.  Nis  gellwch  fod  yn 
"  anhappus  yn  hir,  os  ydych  yn  dyf od  ach  personau  euog,  ac  yn 
"  eu  bwrw  ar  drugaredd  Duw  yn  lawn  Crist,  i  gael  eu  codi  i 
"  heddwch  y  brenhin  tragywyddol ;  ac  yn  dwyn  eich  natur 
"  lygredig  i'w  rhoi  i  fynu  bob  dydd  i  Dduw'r  heddwch  yn 
"  Nghrist  lesu,  i'w  sancteiddio  yn  gwbl  oil.  Pob  chwant,  pob 
"  teimlad,  pob  amcan  a  fFordd  gyda'r  byd  a  phob  peth,  yn  cael  eu 
"  dangos  iddo  e£,  gyda  phenderfyniad  y  caifF  ei  ddedfryd  e£ 
"  arnynt  sefyll,  a'i  rhoddi  yn  ddiattreg  mewn  gweithrediad. 
>^'  O  !  y  fath  bleser  sydd  mewn  edifarhau  am  bechod ;  teimlo  ein 
"  hunain  yn  marw  i'r  pethau  a  welir ;  ymroddi  o'r  galon  i  Dduw 
" yn  Nghrist ;  dyfod  an  hunain,  ein  plant,  ein  hamgylchiadau 
"  bydol,  a'n  cwbl,  at  ei  draed  ef ,  i  gael  ein  trefnu  i  adfyd  neu 
"  hawddfyd,  cystudd  neu  iechyd,  bywyd  neu  angau,  fel  y  gwelo 
"  ef  yn  dda.  Ffarwel,  anwyl  gyfeillion.  Darllenwch  y  Beibl  ; 
"  gweddiwch  lawer  yn  y  dirgel ;  ac  ymroddwch  i  wneyd  daioni. 
"  Cofiwch  fi  at  eich  nai  sydd  wedi  priodi  yn  ddiweddar.  Llwydd 
"a  bendith  Meddiannydd  nefoedd  a  daear,  arno  ef  a'i  wraig. 
"  Cofiwch  fi  at  Mr.  K.  Owen  a'i  deulu.  Hyderaf  fod  fy  hen  gyfaill, 
"  Mr.  Williams  [Parch.  William  Willams],  yn  cael  eto  hyfdra  a 
"  dyf odf a  trwy  ei  ffydd  ef  at  orsedd-fainc  y  gras  :  fy  serch  ato 
"  ef  a'i  wraig. 

"  Byddaf  yn  teimlo  weithiau  yn  bur  awyddus  i  ddyfod  i 
"  Lundain,  Awst  nesaf  i  Gyfarfod  mawr  yr  Undeb  Efengylaidd, 
"  ond  nid  wyf  eto  yn  benderfynol.  Mae'r  costau  yn  lied  fawr. 
"  Os  deuaf ,  caf  eich  gweled.  Dymunwn  fy  nghofio  at  Mr.  John 
"  Jones  yn  garedig.  Yr  ydwyf  yn  hyderu  fod  eich  iechyd  wedi  ei 
"  adferu  i  chwi  erbyn  hyn.  Yr  ydwyf  li,  a'm  gwraig,  ac  Anne,  yn 
"  cydgofio  atoch  chwi,  a  Mrs.  Davies,  a'ch  mab  bychan,  yn  nghyd 
"  a'ch  brawd  a'i  deulu.  Bwriadwn  ymadael  o'r  lie  hwn  yforu. 
"  Eich  difFuant  frawd  yn  yr  efengyl,  Henry  Rees." 


440  PEXNOD    X. 

Yr  oedd  yr  amser  hwn  hetyd  yn  aiiiser  o  yindrech  neillduol 
tuag   at   sefj'dlu   ysgolion   dyddiol,  mewn  cysylltiad  a'r  Gym- 
deithas  Frytanaidd,  yn  y  Dywysogaeth.     Hyd  yn  hyn,  nid  oedd 
ysgolion  cymharol  rad  i'w  cael  yn  ein  gwlad  ond  yn  unig  yr 
ysgolion  eglwysig,  ac  felly  yr  oedd  Ymneillduwyr,  yu  enwcdig 
rhai  mewn  amgjdchiadau  lied  isel,  a  fyddent  yn  awyddus  i'w 
plant  gael  ychydig  addysg,  dan   fath  o  angenrheidrwydd  i'w 
hanfon  i'r  ysgolion  hyny ;    ac,  yn  y  canlyniad,  yr  oedd  y  plant 
yn  cael  eu  gorfodi  i  fyned  i'r  eglwysi  plwyfol  ar  y  Sabbothau, 
yn  gystal  ag  i  ddysgu  egwyddorion  yr  eglwys  l^eunydd  yn  ystod 
yr  wythnos,  ac  felly  i  dyfu  i  fynu  yn  eglwyswyr.     Nid  oedd  yr 
amddifFyn  sydd  yn  awr  i  Ymneillduwyr,  hyd  3'n  nod  3'n  ysgolion 
yr  eglwys,  yn  yr  hyn  a  elwir  yn  "  Adran  Cydwybod  "  (Consci- 
ence Clause),  yn  bod  y  pryd  hyny  ;   ond,  os  aent  i'r  ysgol,  yr 
oedd  raid  cydymffurfio  ai  holl  reolau.     Yn  ganlynol,  yr  oedd 
lliaws  o  ricni,  mewn  amryw  barthau  o'n  gwlad,  yn  eu  gwrtli- 
wynebiad  i  ddysgeidiaeth  yr  eglwys,  yn  cadw  eu  plant  3'n  gwbl 
o'u  hysgolion  hi,  ac  yn  eu  gadael,  ysywaeth !  i  dyfu  i  fynu  heb 
ond  ychj'dig  neu  ddim  addj'-sg,  oddieithr  yr  hj^n  a  gaent  yn  yr 
Ysgol     Sabbothol.      Yr    oedd    yr    angenrheidrwydd    am   ryw 
!^nllun,  er  cael  addysg  i  boblogaeth  y  wlad,  yn  cael  ei  deimlo 
yn  gyfFredinol ;  ond  yr  oedd  pob  ymgais  at   hyny   yn   methu, 
oblegid  y  gwahaniaeth  tj^biau  a   golcddid  gyda  golwg  ar  addysg 
grefyddol.    Yn  y  llwyddyn  1839,  pan  oedd  Arglwydd  Melbourne 
yn    brif    weinidog,  fe    gynnygiodd    Arglwj^dd    John    Russell 
gynllun  tuag  at  hyny,  yn  ol  yv  hwn  yr  oedd  crefydd  i  gael  ei 
dvso-u,   eithr   '"  gan    g^^duabod    iawnderau   cj^dwybod "   yr   holl 
ddeiliaid.    Ond  fe  gynhyrfodd  hyny  yr  Eglwyswyr  trwy  yr  holl 
deyrnas   yn   gymmaint   yn  erbyn   y  cynllun,  fel   y  tynwyd  y 
Mesur  yn  ol  gan   y   Llywodraeth.     Yn  y  fiwyddyn  1843,  dan 
weinyddiaeth  Syr  Robert    Peel,  fe  ddaeth  Syr  James  Graham 
a-T  Ysgrif  i  mewn  i'r  Senedd,  o  eiddo  y  Llywodraeth,  ar  Addysg, 
yr  hon  oedd,  mewn  eflaith,  yn  rhoddi  yr  awdurdod  ar  ysgolion 
y  wlad  agos  yn  hollol  yn  nwylaw  yr  Eglwysw,yr,  tra  yr  oedd 
pawb  yn  ddiwahaniaeth  yu  cael  eu  trethu  i'w  cynnjiJ.     Ystyrid 


HANES  BYWYD  HENRY  EEES.  441 

yr  Ysgrif  lion  gan  yr  ymiieillduwNr,  a  chan  rai  eglwyswyr, 
yn  un  o'r  ymosodiadau  gwaethaf  ar  ryddid  crefyddol,  a 
wnelsid  yn  y  dej^rnas  hon,  er  pan  y  cawsid  Deddf  Goddejiad  yn 
1689  ;  ac  fe  achlysurodd  y  fath  gynhwrf  yn  y  deyrnas,  fel  y 
mae  yn  anhawdd  i'r  rhai  nad  ydynt  yn  cofio  yr  amser  ffurfio 
braidd  un  ddirnadaeth  am  dano.  Yr  oedd  cyfarfodydd  yn  cael 
eu  cynnal,  trwy  yr  holl  wlad,  i  areithio  yn  erbyn  y  Mesur ;  ac 
mewn  ycliydig  amser  fe  anfonwyd  tair  mil-ar-ddeg  tri  chant  a 
naw  a  thri-ugain  (13,369)  o  ddeisebau  i'r  Senedd  yn  ei  erbyn  ; 
wedi  eu  harwyddo  gan  ddwy  filiwn  wytli-a-thriugain  o  filoedd  a 
phedwar-ar-bymtheg-ar-hugain  (2,068,039)  o  bersonau.  Parodd 
y  cynhwrf  hwn  i'r  Llywodraeth  newid  rliyw  gymmaint  ar  y 
Mesur,  a  gwneuthur  ychydig  o  welliadau  arno  ;  ond  ^-r  oedd  y 
gwrthwynebiad  iddo  yn  parhau  ac  yn  cryfhau  ;  a  phleidwyr 
rhyddid,  trwy  y  deyrnas,  yn  benderfynol  na  chai  ddyfod  yn 
gyfraith.  Mewn  ychydig  iawn  o  amser  fe  anfonwyd  yn  ei 
erbyn,  yn  ei  fiurf  newydd,  un  mil-ar-ddeg  wyth  gant  a  phedair- 
ar-bymtheg-ar-hugain  o  ddeisebau  ;  wedi  eu  harwyddo  gan  un 
miliwn  naw  cant  ac  ugain  o  liloedd  a  phum'  cant  a  phedwar-ar- 
ddeg-a-thriugain  (1,920,574)  o  bersonau.  Y  canlyniad  i'r  gwrth- 
/  wynebiad  hwn  a  fu,  i'r  ll3nvodraeth  dynu  ei  Mesur  yn  ol,  fel  y 
cafodd  y  wlad  lonydd  oddiwrtho. 

Eithr  wedi  colli  Mesur  Arglwydd  John  Russell  yn  1839,  trwy 
ddylanwad  yr  Eglwyswyr,  a'r  ymgais  hwn  drachefn  o'r  eiddynt  i 
gael  Addysg  y  Deyrnas  yn  hollol  i'w  dwylaw  eu  hunain,  fe 
ddaeth  Ymneillduwyr  i  deimlo  fod  yn  llawn  bryd  iddynt 
wneuthur  mwy  o  egni  nag  a  wnelsid  ganddynt  hyd  yn  hyn,  er 
sefydlu  ysgolion  ar  egwyddorion  rhydd  trw}^  yr  holl  wlad,  neu 
y  byddent  mewn  perygl  o  golli  y  plant  yn  gyfFredin  o'u  gafael. 
Yr  oedd  y  teimlad  yna,  yn  neillduol,  yn  gryf  iawn  yn  Nghymru. 
Yn  ganlynol,  yn  benaf  trwy  ofterynoliaeth  Mr.  Hugh  Owen 
(Syr  Hugh  Owen  wedi  hyny),  fe  ddechreuwyd  sefydlu  ysgolion 
Brytanaidd,  heb  fod  yn  perthyn  i  unrhyw  enwad  neillduol, 
mewn  amryw  drefydd,  yn  cael  eu  cynnal  yn  gwbl  trwy  gyfran- 
iadau  gwirfoddol,  oddieithr  yr  ychydig  a  delid  dros  y  plant. 


442  PENNOD    X. 

Ac  yn  mha  le  Wnag  y  sefydlid  hwynt,  yv  oeddynt  yn  llwyddo 
yn  ddirfawr.  Yn  y  flwyddyn  1843,  fe  bennodwyd  y  diweddar 
Barch.  John  Phillips  yn  Onichwyliwr  dros  Ogledd  Cymru,  i 
Gymdeithas  yr  Ysgolion  Brj^tanaidd,  ac  fe  fu  yn  dra  fFyddlawn, 
ac  yn  nodedig  o  Iwyddiannus,  yn  y  gorchwyl  a  ymddiriedasid 
iddo.  Eithr  gwaith  anhawdd  iawn  oedd  codi  cymmydogaethau 
gwledig  i  ymgymmeryd  ag  adeiladu  ysgoldai,  ac  i  gyfranu  yr 
hyn  a  fyddai  yn  angenrheidiol  tuag  at  gynhaliaeth  athraw ;  ac 
felly  yn  araf  iawn  yr  oedd  yr  aches  yn  myned  rhagddo.  Yr 
cedd  y  llywodraeth  er  ys  rhai  blynyddoedd  yn  barod,  ar  ryw 
ammodau,  i  gyfranu  swm  helaeth  tuag  at  adeiladu  ysgoldy  a 
th;y-  i'r  athraw ;  ond  ja-  oedd  yr  Ymneillduwyr,  y  pryd  hyny, 
gan  mwyaf  trwy  y  deyrnas,  ac  felly  yn  Nghymru,  yn  gwrthod 
derbyn  y  cyfryw  gynnorthwy,  tra  yr  oedd  yr  Eglwyswyr  yn 
mhob  man  yn  ei  dderbyn,  ac  yn  ymdrechu  yn  egniol  i'w  gosod  eu 
hunain  ar  y  tir  i'w  gael ;  f el  ag  yr  oedd  addysgiaeth  y  genedl 
yn  ymddangos  yn  prysuro  i  syrthio  agos  yn  gwbl  i'w  dwylaw 
hwy.  Yr  oedd  Mr.  Rees  yn  teimlo  yn  ddirfawr  gyda  golwg  ar 
hyn ;  ac  yr  oedd  yn  synu  ac  yn  synu,  pa  f odd  yr  oeddem  yn 
gallu  bod  fel  cenedl,  ac  yn  neillduol  fel  Ymneillduwyr  a  Meth- 
odistiaid,  mor  ddiofal  a  dibryder  o  berthynas  iddo.  Nid  oedd 
odid  Gymdeithasfa  yn  myned  heibio  na  byddai  yn  ceisio  cael 
cyileusdra  i  ddwyn  y  peth,  3m  y  naill  wedd  neu  arall  i  sylw ;  ac 
fe  fyddai  yn  siarad  yn  deimladol  ac  yn  rymus  arno.  Mae  yn 
awr  yn  dyfod  yn  fyw  iawn  i'n  meddwl  ei  sylwadau  ar  hyn,  yn 
Nghymdeithasfa  Caernarfon,  Medi  10,  1845,  y  rhai  a  ddodwn  i 
mown  yma  fel  y  maent  yn  ein  cof : — 

"  Pa  bryd,"  meddai,  "  y  deuwn  fel  cenedl  i  osod  y  gwerth  a 
ddylem  ar  addysg  ?  Ai  nid  ydym  wedi  bod  bellach  am  ddigon  o 
1;  amser  '  yn  gymmynwyr  coed,  ac  yn  wehynwyr  dwfr,'  i'n  cyni- 
mydogion  y  Saeson  ac  i'n  cyd-ddeiliaid  yr  Ysgotiaid  ?  Pa  fodd 
y  mae  yr  Ysgotiad  yn  oruchwylimr  yn  y  Swyddfa,  a'r  Cymro 
yn  ddim  ond  llafurwr  yn  y  fibs  ?  Nid  galluoedd  cryfach  sydd 
gan  yr  Ysgotiad ;  nid  cymraeriad  moesol  gwell ;  ac  y  mae  yn 
anliawdd  genyf  H  feddwl  mai  tiafriaeth  yn  unig  ar  ran  y  gwr 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  443 

bonheddig  ydyw  yr  achos.  Pa  £odd  ynte  y  cyfrifwcli  am  y 
peth  sydd  o  flaen  eich  llygad  ?  Paham  hefyd  ?  Yr  wyf  yn 
ofni  mai  y  gwirionedd  ydyw,  nad  ydyw  y  Cymro  druan !  yn 
g3'-mhwys  i'r  Swydd.  Ni  chafodd  efe  erioed  y  manteision 
addysg  a  gafodd  yr  Ysgotiad.  Pan  y  mae  yn  i^ael  hyny,  yr  wyf 
yn  ei  weled  yntau  yn  dringo  i  fynu.  Y  mae  rhai  enghreifFtiau 
o  hyny  o  flaen  fy  meddwl  yn  awr.  Ond  y  mae  yr  Ysgotiaid  yn 
eu  cael  yn  mhob  man.  Fe  gymmerodd  Knox,  a  hen  Ddiwyg- 
<wyr  Scotland,  ofal  am  ddarparu  ar  gyfer  addysg  gyffi'edin  y 
bobl,  yn  gystal  a'u  haddysg  grefyddol.  Yn  mhob  plwyf  yno,  y 
mae  eglwys  ac  ysgold;^,  gweinidog  ac  athraw ;  a  phlant  pawb, — 
y  tlodion  a'r  cyf oethogion, — yn  cael  yr  un  addysg ;  f el  y  mae 
sefyllfa  y  plentyn  yn  y  dyfodol,  beth  bynnag  fyddo  amgylch- 
iadau  ei  rieni,  yn  dibynu  i  fesur  mawr,  os  nad  yn  hollol,  ar  ei 
alluoedd  a'i  ddiwydrwydd  ef  ei  hun,  Ond  y  mae  wedi  bod  yn 
hollol  wahanol  yn  ein  plith  ni,  ac  yn  parhau  felly.  Y  mae 
genym  ninnau  ein  Capelau ;  ac  y  mae  yn  hyfryd  iawn  eu  gweled 
yn  britho  ein  holl  ardaloedd.  Ond  pa  le  y  mae  ein  Hysgoldai  ? 
Pa  le  hefyd  ?  Y  mae  genym  ein  hystablau,  ac  y  mae  y  rhai 
jhyny  yn  fynych  yn  ymyl  ein  Capelau.  Capel  ac  Ystabl  sydd 
genym  ni ;  Capel,  neu  Eglwys,  ac  Ysgoldy  sydd  yn  Scotland ;  a 
'djma  sydd  yn  cyfrif  paham  y  mae  yr  Ysgotiad  yn  oruchwyliwr, 
a'r  Cymro,  a  allasai  fod,  pe  cawsai  yr  un  manteision,  yn  llawn 
cystal  ag  yntau,  yn  ddim  ond  gweithiwr  cyflredin  a  chaled.  Yr 
ydwyf  yn  gobeithio  na  pharha  pethau  yn  hir  fel  hyn,  ond  y 
cynhyrfir  ni  yn  f uan  i  ymdeimlo  an  rhwymedigaethau  i'n  gwlad, 
ac  i  wneyd  llawer  iawn  mwy  o  egni  gyda  golwg  ar  ei  haddysgu 
nag  a  wnaed  genym  hyd  yn  hyn." 

Yr  oedd  cryn  lawer  o'r  dechreu  yn  mhlith  yr  Ymneillduwyr, 
yn  Lloegr  a  Chymru,  yn  annghytuno  yn  hollol  a'u  brodyr,  a 
wrthodent  gynnorthwy  y  Llywodraeth  at  addysg  gyfFredin  y 
wlad:  ond  buant  am  beth  amser  hob  ddadleu  llawer  dros  ei 
dderbyn,  er  mwyn  cael  gweled  pa  fodd  y  llwyddai  ymdrechion 
gwirfoddol  yn  y  gwahanol  ardaloedd.  Eithr  yn  raddol,  wrth 
weled  nad  oedd  yr  ymdrechion  hyny  mewn  un  modd  yn  cyfateb 


444  PENNOD   X. 

i  anghenion  y  wlad,  a  gweled  yr  Eglwyswyr  3*11  mhob  man  yn 
dcrbjTi  y  cynnorthwy  hwnw,  ac  yn  ymdrechu  i'w  gosod  eu 
hunain  ar  dir  i'w  sicrhau,  a'u  hysgolion  felly  yn  liiosogi  yn 
mhob  cyfeiriad,  fe  ddaeth  yv  Ymneillduw^-r  yn  gyffredin  i 
deimlo  nad  oedd  yr  un  amddifFyn  iddynt  ond  trwy  eu  gosod  eu 
hunain,  yn  hyny,  ar  yr  un  tir  ar  Eglwyswyr.  Yr  oedd  Mr. 
Rees  yn  arbenig  yn  teimlo  felly  ;  ac  yn  ymdrechu  ei  oreu  cael  y 
wlad  yn  gyffredin  i  brysuro  tuag  at  ddarparu  addysg  rydd  ac 
anenwadol  i'r  holl  genedl.  Rhoddes  lawer  o'i  amser  i  fyned  i 
amrywiol  Siroedd,  yn  y  Gogledd,  i  gynnal  cyfarfodydd  i'r  amcan 
hwnw ;  ac  fe  sicrhawyd  i  ni  gan  un,  a  fu  yn  cj'^mmeryd  rhan 
gydag  ef  mewn  amryw  o'r  cyfarfodydd  hyny,  fod  ei  gyfarch- 
iadau  ar  Addysg,  yn  mysg  y  pethau  hyawdlaf,  a  mwyaf  dydd- 
orol,  a  glywsai  efe  ganddo  erioed.  Weithiau  fe  ymollyngai  i 
adrodd  rhyw  fan-hanesynau  digrifol,  er  egluro  yr  anwybodaeth 
oedd  wedi  bod,  ac  yn  ormodol  yn  parhau  i  ffynu  yn  y  tir ;  ond 
yn  y  cyffredin  yr  oedd  yn  nodedig  o  ddifrifol,  ac  yn  llefaru 
gyda  r  fath  ddwysder  ag  oedd  yn  effeithio  er  peri  i'r  cynnulleid- 
fjioedd  deimlo  oddiwrth  bwysigrwydd  yr  hyn  a  ddygid  ganddo 
i'w  sylw,  a'r  perygl  mewn  gwirionedd  ag  yr  oeddem  fel  gwlad 
yn  agored  iddo,  wrth  adael  i'r  genedl  dyfu  i  fyny  yn  ddi-ddysg 
a  barbaraidd.  "  Edrychwch,"  meddai,  "  ar  y  bechgyn  sydd  yn 
rhcdeg  ar  hyd  eich  ystrydoedd  3m  y  trefi,  ac  yn  llercian  yn 
scgur  yn  y  caeau,  ac  ar  hyd  y  ffordd  yn  y  wdad,  ac  oni  welwch 
chwi  yr  ystor  o  feddwl  sydd  yn  myned  yn  ofer  ?  Hwyrach  fod 
yn  eu  plith,  o  ran  galluoedd  meddyliol,  ddefnyddiau  cystal  beirdd 
a  Milton,  cystal  seryddwyr  a  Newton,  cystal  duwinyddion  ag 
Owen  neu  Howe.  Dyna  o'n  blaen  faes,  ond  iddo  gael  triniaeth 
jbriodol,  a  gynnyrchai  y  ffrwythau  mwyaf  dewisol.  Amaethwn 
jef;  plan wm  ef  o'r  winwydden  oreu;  hauwn  ef  o'r  iawn  had  oil : 
ac  onide,  fe  ddwg  ysgall  a  drain,  a  fyddant  amser  a  ddaw  yn  pigo 
eiu  hystlysau.  Yn  wir,  os  a  yr  uwchradd  a'r  canolradd,  Eglwys- 
wyr ac  Ymneillduwyr,  Amaethw^yr,  a  Marsiandwyr,  i  wrthod  cyf- 
ranu  yn  helacth  at  amaethu  meddyliau  y  werin  yn  Mrydain,  gall- 
ant wclcd  amser,  ie  yn  gynt  nag  y  maent  yn  dychymygu,  pan  na 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  445 

bydd  eu  cyfoeth  o  un  gwerth  iddynt,  pan  nas  gallant,  yn  wir,  ahv 
dim  yn  eiddo  iddynt  eu  hunain.  Onid  ydym  yn  gweled  arwydd- 
ion  rhy  amlwg  o'r  ysbryd  sydd  yn  arwain  i  hyn,  mewn  llawer  o 
barthau  o'r  deyrnas  y  dyddiau  hyn  ?  Llai  o  barch  i'r  hyn  y 
mae  swyddogion  gwladol  yn  ei  orchymyn ;-  -llai  o  ffydd  yn  yr 
hyn  y  mae  swyddogion  eglwysig  yn  ei  ddysgu ; — dyna,  yr  wy£ 
yn  ofni,  yr  ysbryd  cyffredin  sydd  yn  mhlith  y  werin  yn  Lloegr, 
ac  yn  dechreii  ymddangos  yn  Nghymru.  Yn  sicr,  y  mae  yn 
rhaid  meithrin  rhyw  deimladau  amgenach  rhwng  meistri  a 
gweithwyr,  rhwng  uwchradd  ac  isradd,  neu  fe  ddaw  tan  o'r 
naill  i  ysu  y  Hall  cyn  bo  hir." 

Yr  oedd  y  cyfFro  yn  nghylch  rhyw  gynllun  o  Addysg  o  eiddo 
y  Lly wodraeth  yn  parhau  yn  y  wlad  ;  ond  yr  oedd  pob  mesur  a 
ddygid  i  mewn,  gan  y  naill  blaid  boliticaidd  yn  gystal  a'r  Hall, 
yn  rhoddi  gormod  o  awdurdod  i'r  Eglwys  Wladol,  ac  felly  yn 
gwbl  annghymmeradwy  gan  yr  Ymneillduwyr.  Yn  y  flwyddyn 
1846,  £e  ddarfu  i'r  Cyngor  Addysg,  hyd  yn  nod  pan  oedd 
Arglwydd  John  Russell  yn  Brif  Weinidog,  benderfynu  na  roddid 
unrhyw  gymhorth  oddiwrth  y  Llywodraeth  i  unrhyw  ysgol, 
oddieithr  i  Arolygydd  y  Llywodraeth  gael  ei  foddloni  yn  an- 
sawdd  yr  Addysg  Grefyddol  a  weinyddid  ynddi,  yn  gystal  a'r 
Addysg  gyffredin.  Fe  gynhyrfodd  hyny  y  wlad  drwyddi.  Cyn- 
lialiwyd  cyfarfodydd,  a  gwnaed  y  fath  wrthdystiadau  yn  erbyn 
penderfyniad  y  Cyngor  Addysg,  fel  yn  y  flwyddyn  ganlynol,  y 
tynwyd  ef  yn  61,  ac  yr  hysbyswyd  gan  y  Prif  Weinidog  yn  y 
Senedd  nad  oedd  Inspectors  y  Llywodraeth  i  ymyraeth  a,  nac  i 
chwilio  dim  i  wybodaeth  grefyddol  y  plant,  yn  yr  ysgolion  nad 
oeddent  yn  perthyn  i'r  Eglwys  Wladol,  ond  yn  unig  i'w 
hansawdd  gyda  golwg  ar  bethau  cyffredin.  Ond  wrth  weled  y 
fath  ymdrech  o  du  yr  Eglwyswyr,  a  gweled  fod  y  naill  blaid 
wladwriaethol  fel  y  Hall  yn  tueddu  i  roddi  pob  mantais  iddynt, 
ac  yn  llunio  pob  mesur  fel  ag  i  geisio  eu  boddio  hwy,  yr  oedd  yr 
Ymneillduwyr  yn  gyffredin,  yn  Nghymru  a  Lloegr,  yn  eu 
pryder  yn  nghylch  y  dyfodol,  yn  dra  anfoddlawn  ac  yn  dra 
anesmwyth.      Mewn  teimlad  felly,  y  mae  yn  amlwg  iawn,  yr 


446  PENNOD    X. 

ysgrifenodd  Mr.  Rees  y  llytliyr  canlynol  at  ei  gyfaill  mynwesol, 
y  Parch.  William  Roberts,  Amlwch,  yr  hwn  oedd  wedi  anfon 
ato,  OS  oedd  yn  ddigon  gostyngedig  ac  yn  ddigon  segur,  y  buasai 
yn  hoffi  clywed  oddiwrtho  yn  enwedig  ar  y  cwestijTiau  ag  oedd- 
ent  yn  cael  y  fath  sylw  yn  y  deyrnas  y  dyddiau  hyny : — 

"  Ebrill  12,  1847. 
fit  " Anwyl  Gyfaill, — Mi  a  fyddaf  mor  ostyngedig,  ac  mor 
"  segur  am  unwaith  ag  ysgrifenu  gair  atoch,  ac  yn  wir,  mi  a 
"  fum  amryw  weithiau  yn  bwriadu  gwneyd  er  ys  rhai  dyddiau, 
"  ond  fel  yr  oedd  fy  amser  yn  brin.  Mi  dybiwn  fod  fy  ngolyg- 
'■  iadau  personol  i  a'r  eiddo  chwithau,  am  Scheme  y  Llywodraeth 
"  yn  lied  ages  i'w  gilydd.  Bod  amcan  dichell-ddrwg  gan  ein 
"  Llywodraeth\vyr  yn  ei  dwyn  hi  yn  mlaen,  nid  wyf  fi  wedi  cael 
"  sail  i  gredu,  ac  am  hyny  nid  wyf  yn  ei  ddywedyd.  Ond  3'r 
"  wyf  yn  mawr  ofni  y  bydd  y  cynllun  hwn  yn  ei  weithrediadau, 
"  a'i  ganlyniadau,  o  fawr  niwed  i  ni  yn  Nghymru  fel  plaid  o 
'  bobl,  a  hyny,  pa  un  bynnag  a  wnewch  chwi  ai  cymmeryd  ai 
"  gwrthod  yr  help  a  gynnygir.  Penderfynwch  gymmeryd  help 
"  y  Llywodraeth :  (1.)  Y  mae  ansicrwydd  mawr  a  gewch  chwi 
"  ef ;  oblegid  cyn  y  byddwch  chwi  ar  dir  i'w  geisio  i  j^sgol 
'•  unrhy w  gymmydogaeth,  mae  yn  rhaid  fod  genych  Ysgold;^,  ty 
"  i'r  athraw  yn  ddi-ardreth,  ac  medd  rhai,  £60  o  gyflog  blynyddol 
"  iddo,  a'r  oil  yma  wedi  ei  wneyd  gan  y  gymmydogaeth  ei  hun. 
"  Yn  awr,  cyn  y  medrwch  chwi  wneyd  hyn,  fe  fydd  Eglwys 
"  Loegr,  yr  hon  sydd  }ti  fFafr  y  boneddigion,  ac,  meddant,  yn 
"  meddu  eisoes  filoedd  o  arian  i  godi  Ysgoldai,  wedi  achub  y 
"  blaen  amoch,  a  sicrhau  C3-mhorth  y  Llywodraeth ;  a  phan  eloch 
"  chwi  i'w  geisio,  yr  ateb  ond  odid  a  gewch,  fydd, — '  Yr  ydym  yn 
"  rhoi  help  i  un  Ysgol  yn  yr  ardal  hono  eisoes,  ac  nis  gallwn 
"  roddi  ychwanog.'  (2.)  Y  mae  yn  rhaid  i  chwi  gymmeryd  yr 
"  help  hwn  ar  egwyddor  sydd  yn  Hiu  iawn  i  gydwj^bod.  Pan 
"  eloch  chwi  i'w  geisio,  i  ddysgu  y  plant  fod  Crist  yn  Dduw, 
"  a'i  angau  501  iawn,  ac  mai  efe  y w  yr  unig  GyfryngAvr ;  bydd 
"  yr  Undodiad  a'r  Pabydd  yno  yn  ei  geisio,  i  ddysgu  y  plant, — 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  447 

•'  nad  y w  Crist  yn  Dduw,  nac  yn  lawn,  ac  mai  nid  efe  yw  yr 
"  unig  Gyfryugwr ;  a  bydd  yr  un  cymhorth  yn  cael  ei  roddi  i 
"ddysgu  celwydd  ac  i  ddysgu  y  gwirionedd.  Bydd  y  ffordd 
"felly  yn  cael  ei  phalmantu  i  waddoli  Pabyddiaeth  yn  yr 
"Iwerddon;  a  byddwn  ninnau  yn  fwy  dirjin  i  wrtliwynebu 
"liyny  os  derbyniwn  ef.  Gwir  yw  fod  rhyw  swn  wedi  d'od 
"allan  yn  ddiweddar,  nad  yw  y  Sociniaid  na'r  Pabj^-ddion  i'w 
"cynnwys  yn  y  cynllun;  ond  os  yw  hyny  yn  bod,  i'r  gwrth- 
"  wynebiad  a  wnaed  iddo  y  mae  i  ni  ddiolch  am  liyny.  Ac  y 
"  mae  y  Lly wodraeth  wrth  wneyd  y  cyfnewidiad  liwn,  yn  gofalu 
"  eadw  ei  hun  yn  rhydd  i  wneyd  rhywbetli  i'r  Pabyddion  mown 
"ffordd  arall.  Felly  y  mae  annghj^sur  mawr  yn  ngl;^n  a'r 
"cynllun  ag  i  chwi  wneyd  eicK  meddwl  i  fynu  i  dderbyn  y 
"  cymhorth  a  gynnygir. 

"  Wei,  penderfynwch  beidio  a'i  gymmeryd,  ac  ymdrechu  i  godi 
"  Ysgolion  ar  eich  traul  eich  hunain,  a  gadael  holl  gedion  a 
"breintiau  cynllun  y  Lly  wodraeth  i'r  Eglwys  Sefydledig; — A 
"  ydych  chwi  yn  meddwl  y  medrwch  chwi  gydymgais  a  hi  ?  Fe 
"  fydd  genych,  o  bosibl  Ysgol-f eistr  da  mewn  cymmydogaeth  ; 
"  f e  ddaw  yr  ofFeiriad  ac  a  ddywed  wrtho, '  Deuwch  i  gadw  fy 
"  Ysgol  i  a  chwi  a  gewch  £50  ychwaneg  o  gyflog,  a  hyn  a  hyn 
"  yn  ychwanegol  am  ddysgu  prentisiaid ;  ac  os  byddwch  chwi 
"  yn  athraw  da  am  bymtheng  mlynedd,  cewch  £15  neu  £20  o 
"  bension  yn  eich  hen  ddyddiau.  A  ydych  chwi  yn  siwr  na  edy 
"  efe  mo  honoch  chwi  ? 

"  Yn  mhellach :  tybiwyf  fy  mod  yn  gweled  ami  i  hen  Feth- 
"  odist  yn  eistedd  i  lawr,  ac  yn  siarad  wrtho  ei  hun :  '  Mae  genyf 
' "  bump  o  blant,  pe'r  anf onwn  hwynt  i  Ysgol  yr  Eglwys,  cawn 
"  ddysg  iddynt  yn  rhatach  nag  yn  ein  hysgol  ni.  Heblaw  hyny 
"  y  mae  Tomi  a  Billy  yn  fechgyn  pur  gyflym,  byddant  yn  bur 
"  debyg  o  gael  myned  yn  brentisiaid,  a  chael  o  ddeg  hyd  ugain 
"  punt  yn  y  flwyddyn  yn  ystod  eu  prentisiaeth,  ac  yna  myned 
"  i'r  Normal  School  yn  Llundain,  ac  yn  y  diwedd  hwy  gant  f ath 
"  o  degree  fel  gwyr  dysgedig,  a  chadw  ysgol  dan  y  Lly  wodraeth 
"  a  phension  yn  y  diwedd ; — ie,  hwyrach  eu  gwneyd  yn  ofteir- 


448  PENNOD   X. 

"iaid.  Beth  waeth  yn  mha  le  y  byddo  y  plant  ar  y  Sabboth  ;  y 
"  mae  ein  hoffeiriad  ni  yn  wr  da,  gobeithio.  Yr  oedd  Mr.  Elias 
"  yn  hoff  iawn  o  Eglwys  Loegr.' 

"  Ah !  fy  anwyl  gyfaill,  a  ydych  chwi  yn  siwr  na  byddai  y 
"  temtasiynau  hyn  ddira  yn  rhy  gryfion  i  gannoedd  o  Fethodist- 
"  iaid  Cymru.  Byddai  arnaf  fi,  pa  fodd  bynnag,  of n  gweled  y 
"  brofedigaeth  yn  ymosod  arnynt ;  pe  medrwn  mi  a'i  cadwn  hi 
"  draw. 

'■  Hefyd  bwriwch  y  bydd  Inspector  teg,  a'r  cwbl  yn  cael  ei 
"  weinyddu  yn  onest  am  dymhor,  pa  sicrwydd  sydd  am  barhad 
"  hyny  ?  Nid  yw  y  cynllun  yn  caniatau  i  neb  amddifFyn  mor 
"  deg  ag  Eglwys  Loegr,  o  leiaf  nid  oedd  pan  amlygwyd  ef  gyntaf. 

"  Wedi  y  cwbl,  pe  buaswn  i  fy  hun  yn  myned  i  wneyd  deiseb 
'■'  yn  achos  y  cynllun  hwn,  ni  buaswn  yn  dyweyd  wrth  y  Llyw- 
"  odraeth  am  beidio  ag  ymyraeth  ag  Addysg  y  genedl,  ond  yn 
"  unig  yn  gofyn,  os  oeddent  yn  penderfynu  ymyraeth,  am  iddynt 
"  wneyd  eu  mesur  mor  deg  a  diogel  i  bawb  ag  a  fyddai  yn 
•"  bosibl.  Mi  a  ddadleuais  lawer  mewn  rhyw  gyfarfodydd  yma, 
"  am  i'n  hymdreeh  yn  erbyn  y  ddj^fais  hon  fod  yn  gj-fryw  ag  y 
"  gallwn,  heb  fod  yn  euog  o  annghysondeb,  gymmeryd  y  cym- 
"  horth  OS  pasio  a  wnai  yn  y  Senedd.  Mi  a  Iwyddais  hefyd  i 
"  wneyd  penderfyniadau  a  gyhoeddwyd  j^n  fwy  cymmedrol ;  ac 
"  nid  oes  ynddynt  ddim,  tybygaf,  yn  erbyn  i'r  Llywodraeth 
"  ymyraeth  ag  Addysg.  Y  mae  character  y  cynllun  wedi  newid 
"  llawer  hefyd,  ar  ol  i  ni  gyhoeddi  ein  penderfyniadau,  os  ydyw 
"  y  s^Ti  yn  wirionedd.  Yr  oedd  y  Wesleyaid  y  pryd  hyny  yn 
"  codi  eu  llais  yn  gadarn  yn  ei  erbyn.  Yr  oedd  Dr.  Bunting  yn 
"  ei  gyhoeddi, — '  Bad  ;  irretrievably,  incurahly  had.'  Ond  a  oes 
"  rhy  wbeth  wedi  peri  iddynt  newid  eu  golygiadau  nis  gwn  :  yi 
"  wyf  yn  clywed  hyny ;  nid  wyf  eto  wedi  cael  sicrwj'dd. 
"  Gobeithiaf  eich  bod  chwi  yn  Sir  Fon  yn  barnu  drosoch  eich 
"  hunain,  ac  yn  gweithredu  yn  ol  eich  barn.  Ni  buaswn  i  yn 
"  teimlo  yn  esmwyth  i  ni  oddiyma  gyfarch  Cvmru  yn  yr  achos 
"  hwn  o  gwbl,  oni  b'ai  i  ni  glywed  o  amryw  l»artliau  o'r  wlad  eu 
"bod  yn  dysgwyl  clywed  rhy  wbeth  oddiwrthym. 


IIAXES   BYAVYD   HENRY   REES.  440 

"  Ni  chwanegaf  ar  hyn  yma.     Ond,  Oh !  y  mae'r  cwbl  yn  fy 

"ngwneyd  yn  gryfach   o  hyd  yn  fy  meddwl  y  dylem  edrycli 

Jf     "3^chwaneg   gartref.      Yr  ydwyf  yn  £\vy   argyhoeddiadol    nag 

"  erioed  o  fFolineb  a  rhyfyg  y  Methodistiaid  yn  arllwys  eu  holl 

"  nerth  i  achos  tramor,  ac  yn  gadael  eu  plant  eu  hunain  heb 

'•'  ddysg,  a'u  pregethwyr  heb  eu  harfogi  a'r  manteision  ag  y  mae 

"  yr  araseroedd  yn  gofyn  am  danynt  mewn  athrawon  cyhoeddus. 

"  A  ydy w  yn  ddichonadwy  i  gorph  o  weinidogion,  di-ddysg  yn 

"  eu  dechreuad,  ac  yn  cael  eu  cadw  dros  eu  hoes  i  ymwerthu  i 

"drafferthion  bydol,  ddal  eu  dylanwad  ar  y  wlad,  meithrin  a 

"bugeiUo  cannoedd  o  eglwysi  yn  ddyladwy,  a  llewyrchu  ger 

"  bron   y  byd  fel   gweinidogion   y  gair  ?      Nag   ydy w,   anwyl 

"frawd.     Dywedwch  a  fynoch  chwi,  nid  yw  yn  ddichonadwy. 

"  Ni  ragorodd  neb  erioed  yn  mysg  y  Methodistiaid  eu  hunain, 

"  ond  dynion  a  gawsant  ysbryd,  araser,  a  moddion,  i  ymwertliu 

"  i'r  gwaith.     Ai  nid  mewn  llaf ur  y  byddwch  chwi  eich  hunan 

"  yn  cael  eich  goh^giadau  gwreiddiol  ?     A  allech  chwi  lafurio,  pe 

"  na  byddai  genych  ddim  amser  i'w  roddi  at  hyny.     Ai  gwir  y w 

"  i  chwi  yn  Sir  F6n  gasglu  y  flwyddyn  ddiweddaf  at  yr  Achos- 

"  ion  Cenhadol  wyth  gant  o  bunnoedd  ?     Y  mae  hyny  yn  syndod 

"  ac  yn  llawenydd  mawr  i  mi ;  canys  y  mae  yn  profi  beth  a  all 

"  gwendid  wneyd  ond  ceisio,  j-muno,  ac  ymdrechu.     Ond  Oh ! 

"  na  byddai  ffrwyth  ymdrech  mor  ganmoladwy  yn  cael  ei  droi 

"  i'r  iawn  SianeL      Hwyrach  y  gofynwch,  a  oes  yn  bosibl  iddo 

"  redeg  mewn  Sianel  w^ell  nag  at  Achosion  Cenhadol  ?    Nag  oes. 

"  Os  oes  genych  fodd  i  roddi  cymmaint  a  hyny  yn  flynyddol  at  yr 

! "  achos  hwnw,  y  mae  Duw  yn  gofyn  hyny  oddiar  eich  dwylaw, 

"  a  chwi  a  ddylech  wneuthur  yr  un  modd  bob  blwyddyn.     Ond 

"  OS  ydych  yn  ei  wneyd  ar  draul  esgeuluso  darpar  gogj^fer  a  dal 

"  meddiant  yn  y  maes  sydd  yn  eich  gofal  gartref,  os  ydych  yn 

"myned  ag   arian    plant   bychain    eich   hysgolion   Sabbothol    i 

"  ddysgu  plant   yn  eithaf  y  ddaear,  ac  yn  eu  gadael  hwy  eu 

"  hunain  ar  hyny  o  addysg  ag  y  maent  yn  gael  am  ddwy  awr 

"  unwaith  bob  saith  niwrnod,  yna  y  mae  eich  zel  i  mi  yn  an- 

"  amgyffredadwy,  ac  ni  chredaf  y  bydd  o  hir  barhad.     Fe  ofyn- 
2  F 


450  PEXNOD    X. 

"wyd  gynt;  os  na  bydd  un  yn  caru  un  a  wclodd,  pa  fodd  y 

"  dichon  garu  un  nas  gwelodd.     Ond  yu  wir,  y  rhai  nas  gwelsanfc 

"  y  mae  y  Methodistiaid  yn  eu  caru  fwyaf ,  ac  yr  wyf  finnau  yn 

"  ammeu,  o  herwydd  hyny,  a  y w  eu  cariad  liwy  yn  iawn.     Fe 

"gyst  tri   neu    bedwar  o  ddynion  yn  Cassia,  y  liwyddyn  ddi- 

"  weddaf ,  ond  odid  fil  o  bunnau  i  chwi.     Gallasai  deg-ar-hugain 

"  neu  ddeugain  o  bregethwyr  tlodion  Cymru,  gael  o  swm  felly, 

"  help  a  fuasai  yn  lloni  eu  hysbryd  yn  fawr.     A  gwn  fod  ardal- 

"  oedd  yn  Nghymru  ag  y  mae  uior  angenrheidiol  eael  dynion  i 

"  lafurio  ynddynt  er  cadw  gwybodaeth  o  Dduw  yn  fyw  yn  mysg 

"  y  trigolion,  ag  y w  cael  dynion  i  fyned  a  r  wybodaetli  hono  i'r 

"  Cassiaid. 

"  Beth  a  ddy wedwch  chwi  ?     A  y w  ddini  yn  bosibl  troi  fund 

"  y  Genhadaeth  Dramor,  at  Achos  Cenhadol,  nid  yn  unig  yn  y 

"  Goror,  ond  yn  Nghymru  hefyd  ?     Cymmeryd  o'i  chyllidau  i 

"  roddi   dysg  i  ddj'nion  ieuainc  gobeithiol ;  a  phan  y  ceir  djm 

"  cymhwys  i  fyned  i'r  Goror,  ei  anfon  i'r  Goror.      Ac  os  ceir  dyn 

"cymhwys  i'w  osod  mewn  ardaloedd  yn  Nghymru,  lie  y  mae 

"cynnifer  o  eglwysi  bychain,  tlodion,  gwywedig,  pa  fodd,  ya 

"  enw  pob  rheswm,  y  gall  fod  yn  bechod  rhoddi  rhy vv  help  i  un 

"  gael  tamaid  i   lafiirio  mewn   lleoedd   felly  ?      le,  a  thamaid  i 

"  lawer  un  mewn  lleoedd  felly,  am  bob  un  a  ddanfona  pobl  fel 

"  ni  i  India  y  Dwyrain.     Ond  boed  hyny  fel  y  b'o.     A  ydych 

"chwi,  ar   hyd  y  wlad,  wedi  dyfod  i  weled  i  ni  fod  yn  rhy 

"  fyrbwyll  yn  rhuthro  i  eithaf  y  ddaear  ar  ein  troed  ein  huuain  ? 

"  Os  ydych,  onid  gonestrwydd  ydy w  dangos  hyny  ?     Dowch  a 

"  rhy w  f esurau  pendant  gyda  chwi  yma  y  Sulgwyn.     Naill  ai 

"  mynwch  fyned  yn  01  dan  nawdd  I'hy w  Gymdeithas  arall,  neu, 

"ynte,  dowch  a  chynllun  a  sail  gadarn  i  Gymdeithas  yn  ein 

"  mysg  ein  hunain. 

"Hexuy   Rees." 

Dan  ddylanwad  yr  uu  teimlad  ag  ai  cymhellai  i  ysgrifenu  at 
Mr  Roberts,  yr  ysgrifenodd  yn  mhen  ychydig  ddyddiau,  y 
llythyr  canlyuol  at  ei  gyfaill,  y  Parch.  Hugh  Hughes,  y  pryd 
hyny  o  Lanrwst;   yn  yr  hwn,  fel  yn  y  llytliyr  blaenorol,  y 


HANES   BYWYD   HENRY   EEES.  451 

g^velir  yn  eglur  y  gofal  calon  oecld  gancldo  am  wlad  ei 
enedigaeth,  ac  yn  arbenig  am  ei  Gyfundeb  ei  hunan,  yn  enwedig 
yn  Ngogledd  Cj^mru  : — 

"  Liverpool,  Ebrill  16,  1847.        . 

"Anwyl  Gyfaill, — Mae  y  meddyliau  sydd  yn  codi  ynoi  y  / 
"  dyddiau  hyn,  yn  ly  nghymhell  i  ysgrifenu  at  rai  o  honoch  ar 
"  hyd  Cymru.  Mae  pob  peth  yn  arwyddion  yr  amserau  yn  fy 
"  argyhoeddi  i,  f od  galwad  uchel  ar  y  Methodistiaid  i  gadarnhau 
"  barau  eu  pyrtli,  ac  i  gadw  meddianfc  o'r  maes  y  maent  yn  ei 
._ "  lafurio  er  j"S  can'  mlynedd  bellach ;  ac  i  arfogi  yr  oes  sydd  yn 
"  codi,  a'r  pregethwyr  sydd  yn  codi,  yn  gyfatebol  i'r  amseroedd 
' "  sydd  o'u  blaen. 

"  Pa  mor  onest  a  chanmoladwy  bynnag  yw  amcan  ein  Lly wodr- 
"  aethwyr  gyda  eu  Scheme  of  Education,  y  mae  aruaf  fi  wir  ofn 
"  yr  aiff  hi  yn  y  canlyniad  o  dan  ein  gwraidd  ni  yn  Nghymru,  os 
"  bydd  i'r  Senedd  ei  cliadarnhau  hi.  Heb  son  am  yr  annghysur 
"  o  dderbyn  arian  y  Llywodraeth,  gyda  r  holl  giwed  Pabaidd  a 
"  Socinaidd  sydd  yn  dysgwyl  eu  cyfran,  yr  ydwyf  fi  yn  meddwl 
"  mai  ychydig  o  honynt  a  gaech  pe  byddech  barod  i'w  derbyn  : 
"  oblegid  fe  fydd  Eglwys  Loegr  wedi  cyflawni  yr  ammodau,  ar 
"  ba  rai  y  mae  yr  arian  i'w  cael,  cyn  y  bj'dd  yn  bosibl  i'r 
"  Ymneillduwyr  tlodion  wneuthur  hyny,  ac  felly  sicrhau  y  cwbl 
"  iddi  ei  hun  yn  mhob  cymmydogaeth.  Wei,  bwriwch  mai 
"  i  ddwylaw  Eglwys  Loegr  y  bydd  yr  holl  gedion  hyn  yn 
"  myned,  trwy  fod  yr  Ymneillduwyr  yn  eu  gwrthod  neu  yn  eu 
"  colli,  yna  rhaid  i'r  plant  naill  ai  cael  eu  gadael  heb  ddysgeid- 
"  iaeth,  neu  bydd  yn  rhaid  i  chwi  eu  haberthu  hwy  yn  hollol — 
"  Sul,  gwyl,  a  gwaith — i  ddwylaw  yr  Eglwys  Sefydledig.  Pa 
"  ddefnydd  a  fydd  i  chwi  son  am  sefydlu  ysgolion  i  chwi  eich 
"  hunain,  pan  y  bydd  ysgolion  y  Llywodraeth  yn  gosod  y  fath 
"  hrospects  o  flaen  athrawon,  rhieni,  a  phlant  ?  Pe  byddech  fyw 
"  am  ddeng  mlynedd  wedi  i'r  cynllun  hwn  ddyfod  i  weithrediad, 
"  chwi  gaech  weled  Ysgolion  Sabbothol  y  Methodistiaid  wedi  eu 
"  di-blantu,  a'u  plant  yn  starvio,  os  nad  yn  cael  eu  gwenwyno, 
"  rhwng  hen  furiau  oerllyd  yr  Eglwys  Sefydledig.     A  ydych 


452  TENNOD   X. 

'•'  chwi  yn  meddwl  na  fedr  Yinneillduwyr  Cymru  ddim  cymmodi 
"  eu  cydwybodau  a  llawer  o  bethau,  ie,  ac  a  phethau  lied  clnvith 
"  liefyd,  er  inwyn  cael  y  fath  fanteision  i'w  plant  ?  Mae  yr 
"  Eglwyswyr  yn  ineddwl  i'r  gwrthwyneb,  ac  felly,  yn  groes  i'w 
'•  holl  honiadau  liyd  yma,  mai  hwy  yn  unig  a  biau  addysgu  y 
"  genedl,  y  maent  yn  boddloni  i  ddyfod  yn  mlaen,  yn  mysg  j^r 
"  Enwadau  ereill,  gan  obeithio,  o  herwydd  annywiol  acliosion, 
'•'  mai  i'w  dwylaw  hwy  y  disgyn  y  rhan  fwyaf,  os  nid  y  cyfan, 
"ac  y  gallant  drwy  hyny,  wedi  nncthu  gorfodogi,  ddenu  y  wlad 
"  i'w  crafangau.  Nis  gallaf  gyfrif  pa  fodd  y  mae  Uchel-Eglwys- 
'■  wyr,  ac  Esgobion  Pusej^aidd,  yn  cymraeradwyo  y  plan,  a 
"  dynion  fel  ein  M'Xeile  ni,  pa  rai  sydd  mor  enbyd  yn  erbyn  yr 
"  cgwyddor  o  gynnal  pob  crefydd,  mor  ddistaw  yn  ei  g3'lch,  ond 
"  o  herwydd  eu  bod  3'n  gobeithio  mai  dyna  fydd  y  canlyniad. 
"  Ond  gadawaf  hyn  yn  awr. 

"  A  ydych  chwi  yn  meddwl  fod  yn  ddyledswydd  ar  yr  oes 
"  bresennol  ddiogelu  a  chadarnhau  Mcthodistiaetli  yn  Ngliymru  ? 
"  Os  ydy  w,  a  ydych  chwi  yn  sicr  yn  eich  meddwl  fod  yr  oil  a 
"  ellid,  a'r  oil  a  ddylid,  a'r  oil  sydd  angenrheidiol  ei  wneuthur, 
'•'  yn  cael  ei  wneyd  i'r  diben  hwnw  ?  A  ydyw  crefydd  ysbrj-dol, 
"  a  doniau  gweinidogaethol,  3m  blodeuo  yn  ein  mysg  ar  hyn  o 
"  bryd  ?  A  ydyw  ein  gweinidogion  j^n  sefyll  mor  uchel  ger  bron 
•'  y  wlad  a  chynt,  ai,  3'nte,  onid  oes  llawer  j'n  dechreu  canfod  ein 
"  noethder,  a  phob  tebyg  y  bydd  ein  gelynion  yn  lliosogi,  pa  rai 
"  a  ymhyfrydant  mewn  dangos  ein  noethder  a'n  hanwybodaeth 
"  ar  g'oedd  y  byd  trwy  yr  Argraff-wasg  ?  Ai  dynion  o'r  un 
"  graddau  mewn  gwj^bodaeth  a  thalentau  a'r  rhai  a  ncillduid  yn 
"  y  blynyddoedd  cyntaf ,  sydd  yn  cael  eu  neillduo  y  blj'nj'ddoedd 
'•'  hyn  ?  Na,  nid  oes  dj-nion  fell}^  i'w  cael,  er  fod  ansawdd  y 
"  wlad,  cynnydd  gwybodaeth  yn  mysg  y  gwrandawwyr,  yn  gof3'u 
"  gweinidogion  mw3'  eu  hamaethiad  nag  oedd  yn  angenrheidiol 
"  y  blynyddoedd  hyny.  Mi  a  wn  beth,  a  phw3'  3'dw3'f  fi  f3'  hun  ; 
"  ond  nid  W3-f  3^n  meddwl  y  dylai  hyny  f\'  lluddias  i  wneyd  fy 
"  ngoreu  i  geisio  gwneyd  ereill  yn  well  na  mi  f3-  hun.  A  3-dyw 
"3''n  bosibl  i  ddynion  di-d<l3'sg  yn  eu  dcchrcuad.  a'r  rliai   hyny 


HANKS    BYWYD    HENRY     REES.  453 

"  yn  ymwerthu  i  dratferthion  bydol  ar  hyd  eu  hoes,  yn  gwneyd 
"  cyfoeth  neu  wneyd  bywioliaeth  yn  amcan  eu  bywyd,  ac  yn 
"  dwyu  eu  holl  amser  a'u  mj-fyrdod,  nes  y  mae  darllen  ac  ef ryd- 
"  iaeth  yn  myned  yn  Ihvyr  allan  o  ymarferioxl,  ac  o'r  diwedd  yn 
"  beth  anmhosibl  iddynt, — a  ydy w  yn  bosibl,  meddaf,  i'r  cyfry w 
"  rai  gadw  y  dy  Ian  wad  a  roes  Duw  i'r  Method!  stiaid  ar  y  wlad, 
"  ie,  llewyrchu  ger  bron  y  byd  £el  athrawon  cyhocddus,  yn 
"  enwedig  mewn  amseroedd  o'r  fath  ag  sydd  o'n  blaen  ni  yn 
"  bresennol  ?  Nac  ydyw,  fy  nghyfaill,  nac  ydyw  !  Y  dynion  a 
"  ragorodd  fwyaf  yn  ein  mysg  ni  erioed  oedd  y  dynion  a 
"  adawsant  mewn  cymhariaeth  bob  peth,  ac  a  ymwerthasant  yn 
"  hollol  i'r  gwaith  ;  dynion  ag  oeddenfc  allan  o'u  helfen  gyda 
"  phob  peth,  ac  yn  mhob  man,  ond  yn  y  Study,  ac  yn  y  pulpud. 
"  Ac  OS  nad  yw  Khagluniaeth  yn  eu  darpar  hwy  yn  rhad  fel 
"  cynt,  awgrym  ydyw  y  mynai  Duw  i'r  Methodistiaid  ddarpar 
"  iddynt  eu  hunain,  a  pheidio  ag  ofFrymu  o  hyd  i'r  Arglwydd 
"  boeth-ofFrymau  rhad,  trwy  neillduo  i'r  weinidogaeth  ddynion 
"  nad  ydynt  yn  costio  dim  iddynt. 

"  Ond  pa  beth  a  wnawn  ni  ?  meddwch  chwi.  Nis  gwn  i  ddim, 
"  fy  nghyfaill,  pa  beth  a  wnawn.  Mi  dybiwn  mai  y  peth  cyntaf 
"  i'w  wneyd  ydyw,  ein  hargyhoeddi  fod  eisieu  gwneyd  rhy wbetli. 
"  Mae  lliaws  o  bethau  yn  bosibl  i'w  gwneyd  wedi  cael  enaid  i'w 
"gwneuthur.  Gwnaeth  Mon  £800  y  llwyddyn  ddiweddaf  at 
"  Achosion  Cenhadol ;  dyna  i  chwi  ddangos  beth  a  ellir  ei  wneyd. 
"  Mae  hyn  yn  dyfod  a  mi  at  y  pwnc  penaf  ar  fy  meddwl  i'w 
"osod  o'ch  blaen.  A  ydyw  yn  ddoethineb  i'r  Methodistiaid. 
>"arllw3^s  eu  holl  nerth  i  achosion  tramor,  a  gadael  pethau  yn  y 
"  wedd  y  maent  yn  eu  mysg  eu  hunain  ?  Fe  fydd  traul  Cassia 
"am  y  llwyddyn  ddiweddaf,  rhwng  pob  costau,  yn  agos  i  £1,000, 
"mi  dybiwn,  heblaw  y  Genhadaeth  luddewig,  a'r  Genhadaeth 
"  yn  Llydaw.  Wei,  a  ydym  ni  i  barhau  i  anf on  fel  hyn  i  eithaf 
"  y  ddaear  ?  Dyna  chwi  eisoes  wedi  cael  prawf  o'r  siomedig- 
"  aethau,  ac  o'r  costau  sydd  yn  nglyn  ag  anfon  djmion  i'r  byd 
"  paganaidd  :  un  o'ch  Cenhadau  wedi  ei  alw  adref ,  un  arall  wedi 
"  marw,  a'i  wraig  yn  dychwelyd  i  fod,  ond  odid  i  ry w  fesur,  yn 


454  PENXOD   X. 

"  bwys  arnoch  ;  gwraig  y  tiydydd  wedi  raarw,  ac  jmtau  wedi  ail 
'•'  briodi  a  lodes  ieuanc  heb  f  od  prin  3*11  gwneyd  profFes  o  grefydd. 
"  Os  ydyw  y  pethau  hyn  yn  declireu  eich  llwf rhau  ar  byd 
"  Cymru,  oni  ddylech  ddangos  hjmy,  ac  ymofyn  beth  i'w  wneyd  ? 
"  Neu,  OS  ydych  ar  hyd  y  Siroedd  mor  ddewr  a  gwrol  ag  erioed 
"  am  fyned  yn  mlaen  (none  of  these  tilings  move  you),  wel, 
'■  dowcli  yma  y  Sulgvi'yn,  gyda  rhyw  gynlluniau  tuag  at  osod  y 
'•'  Gymdeithas  ar  seiliau  sefydlog.  Pwy  sydd  genych  chwi  yn 
"  awr  mewn  gafael  i  arolygu  y  Gymdeithas  heblaw  y  Committee 
'■  bychan  sydd  yma  ?     Ac  nid  oes  fawr  o  ymddiried  i  hwnw. 

"  Gwelweh  bobl yn  cadw  eu  harian  yn  eu  dwylaw  eu 

"  hunain.  Nid  \xyi  fi  yn  eu  beio  ychwaith.  Pa  le  y  mae  y 
"  Bwrdd  ?  meddwch.  Pa  le  hefyd  ?  Y  mae  a'i  draed  i  fynu  er 
"  ystalm.  Enwch  i  mi  ei  aelodau.  Y  Bwi'dd,  ysywaeth  !  er  ys 
"  amser  ydyw  rhj^w  rai  a  fyddont  yn  digwydd  dyfod  i'r  Gym- 
"  deithasfa.  er  na  buant  ynddo,  hwyrach,  erioed  o'r  blaen,  ac  na 
"  ddeuant,  f e  allai,  byth  mwy.  Ac  a  all  y  cyf ryw  rai  drin 
"  achos  yn  India'r  Dwyrain  ? 

"  Yr  wyf  fi  yn  llawn  awydd  i  edrych  gartref — dal  meddiant 
•'  yn  Nghymru.  Oni  byddai  modd  i'r  fund  Genhadol  fod  at 
'•  gynnal  Cenbadon  yn  mhob  man — hel  iddi  yn  egniol,  a  cliym- 
"meryd  o'i  thrysor  i  ro'i  dysg  i  ddynion  ieuainc  gobeitliiol,  a 
"  helpio  ambell  un  cymhwys  i  roi  mwy  o'i  amser  i  lafurio  ar 
I"  hyd  Cymru — sefydlu  Cenhadon  mewn  lleoedd  fel  Llanfair 
'"  Talhaiarn,  Llanelian,  neu'r  cj'ffelyb  ?  Ac  os  bydd  ambell  un 
"  cymhwys  i  fyned  i'r  Goror,  neu  i  India,  aed  j-no.  Neu 
"  rhoddwch  dipyn  i  Gymdeithasau  ereill  at  anfon  Cenhadon. 
"  O  leiaf,  gwnewch  rywbeth.  Ymgynghorwch  a'cli  gilydd  yn 
"  Sir  Ddinbych,  ac  yragynghored  Sir  Ddinbych  a  Siroedd 
"  ereill.  Wcle  fi  wedi  anfon  atoch  chwi ;  anfon wch  chwithau 
"at  rywrai  ereill,  a  dowch  a  theimlad  y  gwled\'dd  yma  y 
"  Sulgwyn.  Dowch  yma  i  fynu  gwybod  genym  ni,  hyd  ag  y 
"gallwn,  bob  peth  sydd  yn  dywyll  i  chwi  am  y  Genhadaeth, 
"ac  i  roi  gwybod  i  ninnau  pa  betli  a  dybygech  sydd  ddoethaf 
"  i'w  wneyd  rhagllaw.  «  Henry  Rees." 


HANES    BXWYD    HENRY    REES.  455 

Mae  yr  adroddiad  a  roddwyd  genym  eisoes  am  y  cynhwrf  oedd 
yn  gyfFredin  trwy  y  deyrnas,  ac  yn  neillduol  yn  Nghymru,  gyda 
golwg  ar  Addysg,  yn  ddigon  i  gyf rif  am  y  pryder  a  ddangosid  gan 
Mr.  Kees,  yn  y  llythyrau  blaenorol,  o  berthjaias  iddo ;  pryder  y 
cadwyd  ei  feddwl  ef  i  fesur  mawr  ynddo  hyd  ddiwedd  ei  oes ; 
oblegid  yn  1870,  yn  mhen  blwyddyn  wedi  ei  farw  ef,  ac  ar  ol 
llaAver  o  ymdrech,  y  caiwyd  y  Ddeddf  bresennol  ar  hyny,  yr 
hon  sydd  yn  gorwedd  mor  esmwyth  ag  y  gellid  braidd  ddysgwyl 
i  ddim  o'r  fath  Avneyd,  ar  feddyliau  y  gwahanol  bleidiau,  gwlad- 
.wriaethol  a  chrefyddol,  o  fewn  y  tir.  Am  ei  sylwadau  ar  yr 
«  Achos  Cenhadol,  dichon  y  bydd  llawer  yn  methu  cyduno  ag  ef. 
Y  mae  yn  amhvg  oddiwrth  y  llythyrau,  yn  enwedig  y  llytbyr 
diweddaf  fod  y  Gymdeitlias  Genhadol  Dramor  yn  ein  plitli,  ar  y 
pryd  mewn  amgylchiadau  tra  phrofedigaetbus ;  ac  y  mae  yn 
Jiawdd  gweled  fod  Mr.  Rees  yn  ysgrif enu,  pan  oedd  yr  hysbysiadau 
annghysurus  yn  nghyleh  y  Cenliadwr  cyntaf  a  anfonasid  allan 
•newydd  ddyfod  i  law  ;  a  phan  oedd  yr  boll  achos,  yn  wir,  mewn 
gwedd  ddifrifol  iawn.  Yr  un  pryd  y  mae  efe  yn  y  llytbyr,  yn 
hollol  gyson  ag  ef  ei  bun,  yn  y  tir  a  gymmerasid  ganddo  gyda  r 
achos  o'r  dechreuad.  Ni  fynai  mcAvn  un  modd  i'r  Cj^fundeb,  yn  ei 
Izel  gydag  ymdrecbiadau  tramor,  esgeuluso  cartref ;  ond  yr  oedd 
jam  i'r  acbosion  cartref  ol  gael  y  lie  mwyaf  blaenllaw  gan  yr  boll 
jfrawdoliaeth.  A  pha  faint  bynnag  y  gwabaniaeth  rhyngddo  a 
rhai  o'i  frodyr  yn  ngbylch  teilyngdod  cymharol  gwahanol  acbos- 
ion, a'i  argylioeddiad  dwfn  nad  oeddem  fel  Cyfundeb,  yn  rhoddi 
y  lie  priodol  i'n  banghenion  cartrefol,  nid  oedd  neb  yn  teimlo  yn 
f  wy  dros  ein  bachosion  tramor,  nag  odid  neb  yn  rhoddi  mwy  o 
feddwl  ac  amser  i  ofalu  am  danynt.  Er  dyheu  yn  fyn^'cb  am  gael 
ei  ryddhau  oddiwrth  bob  gofal  o'r  fath,  eto,  am  dros  ugain  mlyn- 
edd  wedi  ysgrifenu  y  llythyrau  uchod,  yn  y  cydwybodolrwydd 
oedd  mor  bynod  ynddo,  parhaodd  i  gyrchu  jm  gyson  i  gyfarfod- 
ydd  Cyfeisteddfod  Gweithiol  y  Genhadaeth  Dramor,  ac  i  gym- 
meryd  rhan  fwy  arbenig  na  neb  arall,  oddieithr  yr  Ysgrifenydd- 
ion  yn  ngweithrediadau  y  Gymdeitlias.  Nid  oedd  dim  yn  rhoi 
mwy  o  lawenydd  iddo  na'i  llwyddiant ;  na  neb  yn  gofidio  j-n  fwy 
x)blegid  pa  beth  bynnag  y  cyfarfyddai  a  hi,  yn  tueddu  i  attal  hyny. 


456  PENNOD   XL 


PENNOD  XI. 

0    Gymdeithasfa    Liverpool,    1847,    hyd    Gymdeithasfa    Caer- 
narfon, 1854. 

RhAGLUNIAETH  a  GWEDDI — Y  TRAETHODYDD — GYMDEITHASFA  Y 
BALA — JOHN  WILLIAMS,  LLECHEIDDIOE — YR  ATHROFA — CAIS 
AM  GRONFA — CYFARFOD  BRWDFRYDIG  YX  LIVERPOOL — GYM- 
DEITHASFA BANGOR — PENNODI  MR.  REES  A  MR.  EDWARDS  I 
YMWELED  A'R  CYFARFODYDD  MISOL — YMWELED  A  MON — 
LLYTHYR  YN  ADRODD  FEL  Y  BU  YNO — YMWELED  a'r  HOLL 
SIROEDD — YR  AMCAN  AR  Y  PRYD  YN  SYRTHIO  i'r  LLAWR — 
LLYTHYR  AT  MRS.  DAVIES,  FRONHEULOG,  GYMDEITHASFA 
CAERNARFON,  1848 — TRADDODI  Y  CYNGOR  YN  YR  ORDEIN- 
IAD  YNO — MARWOLAETH  Y  PARCH.  THOMAS  LLOYD,  ABERGELE 
— ACHOS  GYFREITHIOL  POENUS  YN  LLUNDAIN — GYMDEITH- 
ASFA TREFFYNNON — Y  CHOLERA  YNO  AR  Y  PRYD — GWEDDIO 
YN  ARBENIG  DROS  Y  DREF — YR  HAINT  YN  GAEL  EI  ATTAL 
-GYMDEITHASFA  LLANDEILO — MYNED  I  LUNDAIN  AM  RAI 
MISOEDD  —  LLYTHYR  —  AWYDD  MAWR  MEWN  LLAWER  AM 
SYMMUD  LLE  YR  ATHROFA — RHAGDRAETHAWD  i'r  "  EGLWYS 
O  DDIFRIF  " — GYMDEITHASFA  YR  WYDDGRUG — YR  ARDDANGOS- 
lAD  MAWR  YN  LLUNDAIN — LLYTHYR  AT  GYFAILL  AR  FARW- 
OLAETH  EI  AVRAIG — TAITH  i'r  IWERDDON — ERTHYGL  I'R 
TRAETHODYDD — ANNERCIilADAU  I  WYR  lEUAINC — CYNLLUN 
NEWYDD  I  DDERBYN  AC  I  ORDEINIO  PREGETHWYR — ARHOL- 
lAD  CYMDEITHASFAOL — PRYDER  YN  NGHYLCH  YR  ATHROFA 
— GWYR  IEUAINC  YN  DECHREU  PREGETHU  TRA  YNO — CY.M- 
DEITHASFA   CAERNARFON,   1854. 

Yr  oedd  y  cyfyngder  iiuisnachul  diri'awr  y  dioddcfai  }•  deyrnas 
yn  gyffredinol  oddiwrtlio  yn  nechreu  y  flwyddyn  1847,  a'r 
gwasgfaeon  yr  oedd  miloedd  lawer  yn  y  wlad,  yn  y  canlyniad, 
yn  teimlo  oddiwrtliynt,  ac  yn  cnwodig  y  newvn  trwin  yr  oedd  yr 


HANES   BYWYD   HENllY    REES.  457 

Iwerddon,  y  ilwyddyn  tiaenorol,  wedi  bod  yn  dioddef  tano,  wcdi 
peri  fod  sylw  arbenig  yn  cael  ei  gymmeryd  gan  Weinidogion  yr 
Efengyl,  a  chan  Gristionogion  yn  gyffredin,  ar  Ragluniaetli 
Ddwyfol,  a  Llywodraeth  yr  Anfeidrol  ar  y  byd,  ac  ar  amgylch- 
iadau  plant  dynion  ynddo.  Yr  oedd  dynion  gwir  grefyddol, 
mewn  cysylltiad  a  phob  Enwad  Cristionogol,  wedi  eu  dwyn  yn 
dra  ystyriol ;  ac  yn  teimlo  ac  yn  cydnabod  fod  cwyn  rhwng  yr 
Arglwydd  a  tlirigolion  ein  gwlad,  ac  yn  ceisio  nesau  ato  i  erfyn 
arno  drugarhau  wrthym  a'n  barbed.  Ond  yr  oedd  ereill,  er  bod 
yn  weinidogion  yr  efengyl,  yn  synio  ac  yn  siarad  yn  gwbl 
wahanol ;  yn  dadleu  nad  oes  un  lie  i  ni  i  feddwl  fod  unrhyw 
ymyiiad  presennol  o  eiddo  y  Creawdwr  a'r  byd  ac  ai  amgylch- 
iadau,  ond  fod  pob  peth  yn  cael  ei  ddwyn  yn  mlaen  y  mae  yn 
wir,  f el  y  cydnabyddent,  ganddo  ef ,  ac  yn  ol  deddf au  sefydlog  o'i 
drefniad  ef,  eithr  cwbl  annibynol  ar  bob  ewyllys  bresennol  o'i 
eiddo.  Felly  nad  oedd  dim  rhagluniaeth  neillduol  yn  bod ;  na 
dim  i'w  olygu  f el  barn,  na  dim  yn  uniongyrchol  i'w  ystyried  fel 
bendith,  yn  ddim  pellach  nag  y  mae  pob  daioni  o  eiddo  Duw  felly  ; 
ond  fod  gwlybaniaeth  a  sychder,  llawnder  a  phrinder,  yn  dibynu 
ar  ddeddfau  sefydlog  a  digyfnewid  o  ordeiniad  y  Duw  mawr  ei 
hunau.  Yn  arbenig,  yr  oedd  gofyn  am  fenditli  ar  yr  ymborth 
yn  cael  ei  olygu  yn  goel-grefyddol  ac  afresymol.  "  Y  mae  y 
fendith,"  meddant,  "  eisoes  yn  y  bwyd ;  a'r  cwbl  sydd  i  ni  i'w 
wneyd,  heblaw  llafurio  am  dano,  ydyw  diolch  am  ei  gael."  Yr 
oedd  un  gwr  yn  neillduol,  yn  Ngogledd  Cymru,  wedi  gwneuthur 
ei  hunan  yn  lied  hynod,  y  pryd  liwnw,  trwy  ddysgu  y  cyfryw 
syniadau  o'r  pulpud  a  thrwy  y  Wasg. 

Fel  y  gallesid  dj'sgwyl,  yr  oedd  Mr.  Kees  yn  gofidio  yn  fawr 
wrth  gly wed  fod  y  fath  egwyddorion  yn  cael  eu  taenu  yn  y 
Dy wysogaeth ;  ac  yn  ei  bryder  o  herwydd  hyny  yr  anfonodd  y 
llythyr  canlynol  at  Dr.  Edwards,  yr  hwn  a  ysgrifenwyd  ganddo, 
fel  y  canfyddir,  ddydd  Mawrth  wedi  y  Gymmanfa,  Sabboth  a 
Llun  y  Sulgwyn  yn  Liverpool : — 


45S  PEXNOD   XI. 

"  Liverpool,  Mai  25,  1847. 
l^^        "  Anwyl  Gyfaill, — Trannoeth  wedi  ein  Cj-mmanf a  yr  ydwyf 
"  yn  eistedd  i  lawr  i  ysgrifenu  y  llinell  hon  atoch,  gan  obeithio 
"  fed  pob  peth  j^n  dda  gj^da  chAvi  a'ch  teulu. 

" Mater  ein  cjfarfod  eglwysig  iii  ddoe  ydoedd, — '  Ymweliadau 

.    I"  barnol  Duw  ar  y  wlad  ; '  ac,  yn  wir,  fe  wnaed  liawer  o  sylwadau 

i  •'  tra  buddiol  arno.    Yr  ocdd  John  Hughes,  Pontrobert,  a  Roberts, 

Amhvch,  yn  rhiio  yn  nerthol ;   Humphreys,  Dyft\yn,  yn  ym- 

"  gomio  3^n  synwyrol ;    Dafydd  Rowland,  yn   ein   diddanu   yn 

'  ddifyrus ;  a  Roberts,  Clynnog,  f el  g^r  cadarn  yn  yr  3!'sgr3^th- 

■  yrau,  yn  eu  hadrodd  yn  gywir,  a  inedrus,  a  phriodol.     Adroddai 

"  ymddyddan  a  fuasai  rh3'ngddo  a  rhjnv  "wr  ag  oedd  yn  gwadu 

*■'  Haw  farnol  yr  Arghvydd  mewn  pethau  blinion  dan  yr  efengyl. 

"  Ac  yr  wyf  jn  meddvrl  mai ydoedd.     Parai  hyn,  yn 

"  nghyd  a  chly  wed  fod  rhy w  draethawd  wedi  ymddangos  yn  y 

" yn  cablu  y  Methodistiaid  yn  ddirfawr,  am  eu  bod  yn 

" pregethu  ac  yn  gweddio  f el  rhai  jn  credu  mai  barn  Duw  ar  y 
"  byd  yw  y  newyn  a'r  pethau  dieithr  sydd  ynddo  y  dyddiau 
"  hyn,  i  mi  anesmwytho  wrth  gofio  i  chwi  ddyweyd  wrthyf  fod 
"  yn  Ysgrif i'r  Traethodydd  ryw  syniadau  o'r  fath. 

"  Yr  oeddwn  i  yn  cael  lie  i  gasglu  ddoe  fod  rhy w  dybiau  o'r 
"  cyffelyb  yn  cael  eu  pregethu  a'u  siarad  yn  bur  gyffredin  ar 
"  hyd  Cymru,  pa  rai  nad  ystyriai  y  brodyr  oeddent  yn  cyfeirio 
"  at  hyny  yn  ddim  gwell  na  dim  amgen  na'r  anfFyddiaeth  sydd 
"  yn  ffynu  mor  fawr  yn  y  wlad,  wedi  llithro  i  mewn  i  ysbryd- 
"  oedd  crefyddwyr,  ie,  a  dynion  a  gymmerant  arnynt  fod  yn 
"  weinidogion  y  gair.  Yn  awr,  fe  fyddai  yn  ddrwg  dros  ben 
"genyf  i  ddim  o'r  fath  ymddangos  yn  y  Traethodydd:  (1.)  O 
"  herwydd  fy  mod  yn  barnu  ei  fod  yn  ffrwyth  annghrefydd,  ac 
"yn  debyg  o  feithrin  hyny  yn  ysbrydoedd  d^iiion.  (2.)  O 
"  herwydd  y  byddai  yn  friw  i  ddynion  syml.  (3.)  O  herwydd  y 
"gwnai  ddrwg  i'r  Traeihodydd.  (4.)  O  herwydd  y  rhoddai 
'*  fantais  i'r  rhai  di-gariad  ato  i'w  gablu. 

"  Ond  OS  condemnio  yn  unig  y  mae  ryw  dduU  annocth  o  drin 
"y  pethau  hyn,  a  bod  yn  rhy  liondant  am  ryw  bcthau  ncillduol 


HANES  BYWYD  HENRY   REES.  459 

"  fel  achosion  o  honynt,  y  mae  hyny  yn  betli  arall ;  a  gallai  gair 
"  doeth,  mewn  iawn  ysbryd,  fod  yn  fuddiol. 

"  Maddeuwch  fy  ymyraetli.  Nid  oeddwn  yn  amcanu  ond 
"  galw  eich  sylw  at  bwys  y  mater,  fel  y  gallecli  ail  edrych  dros  y 
"sylwadau  yn  yr  Ysgrif,  a  gwneyd  rhywbeth,  os  nad  yw  yn 
"  rhy  ddiweddar,  or  diogelu  rhag  y  canlyniadau  uchod.  Hyn, 
"  am  a  wn  i,  a  barodd  i  mi  yn  benaf  ysgrif enu  y  llith  hon  atoch." 

Mae  y  llythyr  uchod,  fe  welir,  nid  yn  unig  yn  brawf  o'r 
eiddigedd  mawr  oedd  yn  Mr.  Rees  gyda  golwg  ar  y  gwirionedd, 
a'i  bryder  rhag  i  syniadau  amheus  am  bethau  sylfaenol  crefydd 
ennill  tir  yn  ein  gwlad,  ond  hefyd  yn  dangos  y  dyddordeb  mawr 
a  gymmerai  yn  y  Traethodydd,  i'r  hwn  yr  oedd  wedi  bod,  o'i 
gychwyniad,  yn  gynnorthwywr  gwirioneddol.  Am  yr  ysgrif  y 
cyfeiria  ati  yn  y  llythyr  uchod,  er  ei  bod,  fel  yr  ymddangosodd, 
wedi  peri  graddau  o  flinder  i  lawer,  oddiar  yr  ysbryd  a'r  don 
neillduol  sydd  yn  anadlu  drwyddi,  eto  yr  oedd  pob  awgrym 
o'r  nodwedd  a  bared  y  fath  hryder  i\u  feddtul  ef,  wedi  ei  adael 
allan  yn  gwbl ;  ac  nid  ydym  yn  cofio  i'w  hawdwr  gacl  gofyn 
byth  iddo  am  erthygl  arall. 

Fel  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  cymmeryd  dyddordeb  neillduol  mewn 
pregethu,  ac  wedi  astudio  llawer  arno  yn  ei  gysylltiad  ag  ef  ei 
hunan,  yn  ei  gyflawniad  personol  o'i  weinidogaeth,  felly  yr  oedd 
ei  sylwadau  arno  bob  amser  yn  dra  addysgiadol,  ac  yn  nodedig  o 
werthfawr.  Yr  oeddent  yn  arbenig  felly  yn  Nghyf arfodydd  Neill- 
duol y  Pregethwyr  yn  ein  Cymdeithasfaoedd ;  ac  y  mae  yn  resyn 
.annghj^ffredin  na  buasai  y  rhai  hyny  wedi  eu  cofnodi  yn  gyflawn, 
gan  na  allaseiit  lai  na  bod  o  wasanaeth  dirfawr,  yn  enwedig  i 
bregethwyr  ieuainc.  Yr  j^dym  yn  cofio  ei  fod  yn  hynod  dded- 
wydd  yn  ei  sylwadau,  yn  Nghyf arfod  y  Pregethwyr  yn  Nghym- 
deithasfa  y  Bala,  ddydd  Mercher,  Mehefin  9,  1847.  Efe  oedd  yn 
Llywyddu  yn  y  Gymdeithasfa  bono.  Yn  y  Cyfarfod  hwnw  yr 
oeddid  yn  ymddyddan  a  r  diweddar  Mr.  John  Williams,  Llech- 
eiddior  y  pryd  hyny,  ac  a  Mr.  Evan  Williams,  Pentre  Uchaf,  yn 
awr  o'r  Morfa,  Nefjm, — dau  frawd  ag  oeddent  wedi  eu  dewis 


4G0  PENNOD   XI, 

i'w  neillduo  i'r  lioll  vvaith,  y^  y  Gymdeithasfa  ganlynol  yn 
Mangor.  Mr.  William  Roberts,  Clynnog,  a  alwyd  i'w  holi  am 
ddechreuad  eu  crefydd.  a'u  profiadau  ar  y  pryd ;  a  Mr.  John 
Hughes,  Pontrobert,  am  eu  teimladau  yn  ngwyneb  yr  alwad  at 
yr  holl  waith.  Yr  oedd  Mr.  John  Williams  yn  adnabyddus  trwy 
y  wlad  yn  gyffrediuol  fel  pregethwr  poblogaidd,  tanllyd  ;  ac  un 
llawn  eiddigedd  yn  erbyn  arferion  llygredig  yr  oes ;  ond  yn  cael 
ei  yru  yn  fynych  gan  ei  deimladau  i  ddefnyddio  iaith  dra 
eithafol,  ac,  weithiau,  heb  fod  mor  goeth  ag  y  buasai  ddymunol. 
Fel  y  dywedodd  y  Parch.  Robert  Owen,  Llundain  {Eryron 
Gvjyllt  Walla),  amdano: — 

"  Llkcheiddiok,  llucliiai  adJysg,— cywirlj'm 
Fal  curwiaw  a  clienllysg; 
O'r  allor  uiarwor  i'n  niysg, 
Geiiiau  a  tliau  yn  gyminysg  ; ' 

felly  mewn  gwirionedd  yr  ydoedd. 

Ond  yn  yr  ymddyddan  ag  ef  y  pryd  hwn,  wedi  i  amry w  o'r 
brodyr  Avneuthur  sylwadau  gwerthfawr  a  phriodol  i'r  achlysur, 
dyna  Mr.  Rees,  mewn  rhyw  ddull  haner  chwareus,  yn  gofyn 
iddo, — "  A  fyddwch  cliwi  yn  ysgrifenu  eich  pregethau,  John 
Williams  ?  "  Atebodd  yntau  yn  dra  gwylaidd, — "  Byddaf  yn  ys- 
grifenu rhyw  ychydig,  ond  nid  gyda  rhyw  lawer  o  fanjdwch,  na 
llawer  o  drefn."  Yna,  meddai  Mr.  Rees,  yn  yr  un  ysbryd  rhydd- 
chwareus, — "  A  fyddwch  chwi  3m  ysgrifenu  y  pethau  hyllion 
hyny  ? "  "  Na,"  meddai  yntau  dan  wenu, "  mi  fyddaf  ti  yn  ceisio 
/peidio  rhoddi  dim  ar  bapur,  ag  y  byddai  arnaf  fi  gy wilydd 
meddwl  am  i  neb  ei  weled  wedi  i  mi  farw."  "  Wei,"  meddai  Mr. 
Rees  gan  droi  at  yr  holl  frodyr,  "  ysgrifenu  neu  beidio,  y  mae 
y  brawd  yma  wedi  cael  rhyw  ddawn  nad  oes  llawer  o  honom  ni 
yn  ei  meddu,  ac  yr  ydwyf  fi  fy  hunan  yn  ncillduol  yn  amddifad 
iawn  o  honi ;  rhyw  ysbryd,  ac  eiddigedd,  a  gwrolder,  i  dtlj-weyd 
yn  erbyn  pechodau  a  llygredigaethau  y  wlad.  ^lae  hyna  yn 
sicr  yn  perthyn  i  weinidogaeth  yr  efengyl.  Yr  oedd  hynyna  yn 
nodwedd  ncillduol  ar  weinidogaeth  y  prophwydi,  a  hyny  3'n  ol 
gorchymyn  yr  Arglwydd  ei  hun  : — '  Llefa  ii'th  geg,  nac  arbed ; 


IIANES   BYWYD    IIENIIY    REES.  4GI 

d37rcliafa  dy  lais  fel  udgorn,  a  mynega  i'm  poLl  eu  camwedd,  a'u 
pechodau  i  dy  Jacob.'  Yr  oedd  liyn  yn  hynodi  ein  hen  dadau 
ni  yn  Nghymru.  Yr  oedd  rhai  o  honynt  yn  amlwg  yn  cael  eu 
dj^sgu  a'u  nerthu  gan  Ysbryd  yr  Arglwydd  ei  hunan  yn  eu  hym- 
drechion  yn  erbyn  pechod,  fel  yr  oedd  llygredigaethau  yn  gwywo 
o'u  blaen.  Edrych^ycll  ar  Mr.  Elias,  yn  ddyn  ieuanc,  ac  heb  neb  c 
ddim  dylanwad  gwladol  gydag  ef ,  yn  anturio,  i  ganol  3^  ffair  gyflogi 
i'r  cynhauai'  ar  y  Sabboth  j-n  Rhuddlan,  ac  yn  llefaru  gyda'r  fath 
rym,  ac  a^Ydurdod,  ac  efieithiolrwydd,  yn  erbyn  lialogi  dydd  Duw, 
nes  yr  oedd  dynion  cryfion  yn  crynu  wrth  ei  eiriau,  a'u  breichiau 
megis  yn  rhy  \van  i  ddal  eu  crjananau,  ac  na  chadwyd  y  ffair 
gyflogi  yno  ar  y  Sabboth  byth  ar  ol  hj-ny.  Ond  y  mae  yr  ysbryd 
jma,  rywfodd,  wedi  ei  golli  o'n  plith,  hyd  ag  y  gwn  i,  oddieithr 
yn  unig  yn  y  brawd  hwn.  Y  mae  efe  yn  llawn  o  hono.  Ac  yr 
ydwyf  yn  gobeithio  y  cedwir  yr  eiddigedd  yna  yn  ei  ysbryd  ar 
yhyd  ei  oes.  Ond  yr  un  pryd,  arNvydd  o  wendid,  wedi  hyny, 
» ydyw  tafodi  pechod,  a  gahv  enwau  drwg  arno.  Pe  gallem  ni  ei 
godi  ger  bron  y  bobl,  a'i  ddangos  iddynt  3^1  ei  hacrwch  a'i 
ddrygedd,  fel  g\vrthwynebiad  i'r  sancteiddrwydd  dwyfol,  fel 
trosedd  o'r  ddeddf  oreu,  fel  gwrthryfel  yn  erbyn  y  ll3^wodraet]i 
a'r  a\vdurdod  uchaf,  fel  anniolchgarwch  yn  wyneb  y  caredig- 
rw3'dd  m\vyaf, — ni  a  f3aidein  yn  llawer  mwy  teb3'g  i  fod  yn 
Ihvyddiannus  i  greu  casineb  cywir  a  dwfn  3'nddynt  tuag 
ato,  na  thrwy  y  geiriau  cryfaf  a  mwyaf  anferth  a  allem 
ddefnyddio  i  siarad  am  dano.  Y  peth  goreu  a  allwn  ni  wneyd 
fel  pregethwyr  ydyw,  byw  llawer  yn  nghymdeithas  croes  ein 
Harglwydd  lesu  Grist,  lie  y  mae  i'w  weled  yn  ei  holl  ddrygedd ; 
ac  wedi  cael  rhyw  ddirnadaeth  yno  o'r  erchylldod  sydd  ynddo, 
chwilio  am  y  geiriau  mwyaf  cymmeradwy  a  allwn  gael,  er  ceisio 
ei  ddangos  yn  ei  holl  ysgelerder  i'n  gwrandawwy^r."  Yr  oedd  3' 
S3dwadau  yn  cael  eu  gwneyd  g3'da  dwysder  neillduol,  ac  yn  cael 
eu  derbyn  gyda  chymmeradwyaeth  mawr. 

Y  mae  y  cyfeiriad  hwn  at  Mr.  John  Williams,  yn  ein  hadgofio 
o  darawiad  lied  ddigrifol  rhyngddo  ef  a  Mr.  Rees,  yn  mhen 
rhai  blynyddoedd  ar  ol  hyn,  3^  Ngln^farfod  y  Pregethwy'r  yn 


4G2  I'EXNOD  XI. 

Kghymdeitliasfa  Pwllheli,  Medi  9,  1S52.  Mr.  Rees  oedd  yn 
Llywj'ddu  hefyd  yn  y  Gymdeithasfa  liono.  Yr  oedd  y  Cholera 
y  pryd  hyny  yn  traniwy  tuag  Europe,  ar  yr  un  llwybr  ag  a 
gymmerasid  ganddo  ar  ei  jaiiweliadau  blaenorol ;  ac  yn  y 
flwyddyn  ganlynol,  fe  gyrhaeddodd  Europe  ac  a  ddaeth  trosodd 
i  Frydain,  ac  a  wnacth  ddinystr  ofnadwy  ar  fywydau  miloedd 
yn  ein  teyrnas.  Gwuaed  amryw  sylwadau,  yn  j^stod  y  Gym- 
deithasfa, ar  ein  dyledswydd  fel  gwlad  i  ymostwng  yn  edifeiriol 
ger  bron  yr  Arghvydd,  i  erfyn  ar  iddo  ein  harbed,  ac  i  ymarfer 
hefyd  a  r  moddion  a  ddangosir  gan  Ragluniaeth  fel  yn  fwyaf 
tebyg  o  liniaru  yr  haint,  ac  i'w  attal  i  raddau  mawr.  Cyfeirid 
yn  arbenig  at  lanweithdra  cyffredinol  a  sobrwydd,  fel  pethau  yn 
nghyrhaedd  pawb,  ac  fel  pethau  o'r  pwys  mwyaf  fel  amddifFyn  i 
ni  rhag  yr  hyn  oedd  mor  niweidiol,  ac  a  ofnid  mor  fawr.  Yr  un 
peth  a  arweiniodd  i'r  cyfeiriad  neillduol  a  gymmerodd  yr  jm- 
ddyddan  yn  Nghyfarfod  y  Pregethwyr,  yr  angenrheidrwydd  am 
i'r  pregethu  fod  yn  gyfeiriol  at  gydwybodau  y  gwrandawwyr. 
Yr  jdym  yn  cofio  fod  Mr.  Rees  yn  sylwi,  fod  eisiau  dywedyd  yn 
erbyn  pechod,  nid  mewn  gwedd  gyfFredinol  yn  unig,  ond  yn 
erbyn  pechodau  neillduol ; — yn  erbyn  balchder,  cybydd-dod, 
meddwdod,  anonestrwydd,  hunan-gyfiawnder,  gan  eu  nodi  allan 
yn  y  fath  fodd,  ag  i  beri  i  gj'dwybod  y  gwrandawwr  droi  ato,  a 
dywedyd  wrtho,  "  Ti  y w  y  gwr."  "  Yr  un  pryd,"  meddai,  "  y 
'  mae  eisiau  i  ni  fod  yn  dra  gwyliadwrus  ar  ein  hysbr^'^d  ac  ar  ein 
geiriau,  yn  ein  pregethau  ac  wrth  areithio  ar  ddirwest,  rhag  i  ni 
ddywedyd  dim  a  fyddo  yn  achlysur  i  neb  dramgwyddo  yn 
hytrach  wrth  y  gwirionedd  a  fyddwn  ni  yn  geisio  ddysgu  iddynt, 
nag  wrth  y  drwg  y  bj'ddwn  ni  yn  siarad  yn  ei  erbyn.  Cotiwn 
bob  amser  nad  ydyw  gerwinder  iaith  na  chymhariaethau  an- 
nghoeth,  na  dim  a  baro  i  neb  dybied  fod  genym  ryw  gyfeiriad 
pcrsonol  ato  cf,  mewn  un  modd  yn  fantais  i  ni  i  gyrhaedd  ein 
hamcan,  os  diwygio  y  dyn  oddiwrth  ei  fai  ydyw  yr  amcan 
hwnw. '  Ar  hyny,  dyna  Mr.  John  Williams  yn  tori  ar  draws 
Mr.  Rees,  ac  mewn  dull  ac  a  llais  lied  guchiog,  j^n  dj'wedyd, — 
'•  Pa  ddaioni  byth  a  wnawn  ni,  nac  a  allwn  ni  ddysgwyl  wneyd. 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  463 

jwrth  ddyweyd  yn  erbyn  pechod,  heb  fod  yn  bosibl  i  neb  wybod, 
'pa  un  ai  yn  ei  erbyn  ai  yn  ei  blaid  yr  ydym  ?  Y  mae  rhai  yn 
areithio  ar  Ddirwest  nad  oes  yn  bosibl  i'r  bobl  wybod  a  ydynt 
yn  ddinvestwyr  eu  liunain  ai  peidio.  Yr  oeddech  chwi,"  meddai, 
gan  gyf eirio  at  Mr.  Rees,  "  yn  areithio  ar  Ddirwest  y  Sul 
diweddaf  yn  Nghaernarfon,  a  thafarnwyr  y  dref  yn  eich  canmol. 
Pa  fath  areithio  ar  Ddirwest  a  allai  hwnw  fod  ?  Ni  allwn  i 
byth  areithio  felly,  ac  nid  oes  arnaf  fi  eisiau  cly wed  yr  un  araeth 
o'r  fath  byth."  Ar  hyn  yr  oedd  pawb  wedi  eu  taro  a  syndod,  er 
fod  rhai  yn  gweled  yr  ochr  ddigrifol  ae  yn  gwenu.  Yr  oedd  y 
fath  ruthr,  ar  y  fath  un,  a  hwnw  yn  Llywydd  y  Cyfarfod,  yn 
peri  fod  y  nifer  mwyaf  yn  teimlo  yn  annghysurus,  ac  yn  barod 
braidd  i  ymweled  a  chamwedd  John  Williams  a  fFrewyllau. 
Ond  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  hollol  hamddenol ;  a  dyna  fo  yn  codi, 
ac  yn  ymddangos  yn  gwbl  ddiniwed,  ac  eto,  gj'da  rhyw  droad 
yn  ei  lygad  ac  yn  ei  wefus,  yn  awgrymu  i'r  rhai  cydn'abyddus 
ag  ef  nad  oedd  j-n  myned  i  orwedd  yn  dawel  dan  yr  ymosodiad, 
nac  yn  arswydo  dim  o'r  gerwinder  yr  oedd  wedi  bod  yn  siarad 
lyn  ei  erbyn.  "Wei,"  meddai,  " rhaid  i  chwi  adael  i  bob  asyn 
I  gael  bref u  yn  ei  lais  ei  hun."  Ar  hyny  f e  dorodd  pawb  allan 
■  i  chwerthin  yn  y  modd  mwyaf  aflywodraethus,  yn  enwedig  yr 
I  Athraw  o'r  Bala  ac  Ysgrifenydd  y  Gymdeithasfa, — fel  na  allai 
Mr.  Rees  fyned  yn  ei  flaen.  Yr  oedd  wedi  defnyddio  geiriau  ag 
y  gallasai  ef e  ddadleu  mai  cyfeirio  ato  ei  hun  yr  ydoedd  ;  ac  eto, 
yr  oedd  pawb,  ag  oeddent  bresennol,  yn  eu  cymhwyso  at  y 
brawd  arall ;  ac  yr  oedd  y  brawd  ei  hunan  yn  gwneyd  hyny. 
Yr  ydym  yn  cofio  fod  y  diweddar  Mr.  David  Jones,  Caernarfon 
y  pryd  hyny,  wedi  ei  orchfygu  yn  gwbl  gan  chwerthin,  ac  yn 
pwnio  John  Williams,  yr  hwn  a  eisteddai  gerllaw  iddo,  gan 
ddywedyd,  "  Atebwch  o,  John  Williams,  atebwch  o."  "  Ei  ateb 
o,"  meddai  j'ntau,  "  ni  ddywedaf  i  air  byth  wrtho."  Yr  oedd  Mr. 
Rees  yn  parhau  i  sefyll,  tra  yr  oedd  yr  holl  gyfarfod  yn  y  fath 
deimladau.  Ond  toe,  meddai,  "  Yr  ydych  chwi  wedi  cymmeryd 
gormod  o  ryddid  ar  fy  sylw  i.  Yr  oeddwn  i  yn  ei  ddyweyd  o 
i'm  hamddiifyn  fy  hun.     Nid  allwn  i,  yr  wyf  yn  gwybod,  pe 


41)4)  PENXOD   XI. 

b'awn  i  yn  ceisio,  ddim  areithio  fel  John  Williams,  ac  nid  wyf 
yn  hollol  sicr  a  fedrai  yntau  areithio  fel  finnau ;  er  f \'  mod 
braidd  yn  meddwl  na  ddarfu  iddo  erioed  geisio.  Y  niae  yn 
rhaid  i  mi  gydnabod  fod  yn  dda  gcnyf  fi  fod  tafarnwyr  Caer- 
narfon yn  fy  nghanmol  am  areithio  ar  Ddirwest ;  hwyrach  y 
deuant  trwy  hyny  i  wrando  amaf  ryvv  bryd  yn  pregethu,  a 
diclion'y  gallai  hyny  derfynu  yn  eu  cadwedigaeth.  Gadewch  i 
ni,  pa  fodd  bynnag,  i  gyd,  gadw  mewn  cof  ein  bod  gyda  gwaith 
mawr,  ac  ymgais  oil  i'w  gyflawni  yn  y  fath  fodd  ag  i  sicrhau 
cynnneradwyaeth  y  Meistr,  i'r  hwn  yr  ydyra  yn  gyfrifol,  a'r 
hwn  sydd  a'i  sylw  yn  wastadol  arnom." 

Eithr  y  mae  yn  rhaid  i  ni  droi  yn  ol  3''chydig  flynyddoedd,  er 
mAvyn  dyfod  at  yr  amser  priodol  yn  hanes  gwrthrych  ein 
Cofiant.  Fe  ysgrifenwyd  y  ll3-thvr  canlynol  ganddo  at  ei 
gyfaill,  Mr.  William  Lloyd,  Rhuthin,  ar  yr  achlysur  o  farwolaeth 

mab  bychan  iddo  : — 

"  Liverpool,  Mehefin  30,  1847. 

A.  I  "  Anwyl  Gyfaill, — Yr  wyf  yn  teimlo  yn  drist  a  siomedig  ar 
"  ol  clj'wed  am  farwolaeth  eich  bachgen  ;  yr  oedd  yr  hanes  a 
"  roddech  am  dano  pan  oeddwn  i  yn  Rhuthin  wedi  peri  i  mi  ei 
"  gyfrif  yn  mysg  y  rhai  by w.  Ond  nid  felly  yr  oedd  ewyllj-s 
"yr  Arglwydd,  fi'yrdd  yr  hwn,  er  eu  bod  yn  anolrheinadwy, 
'■' ydjnt  fam. 

f"  Nid  wyf  yn  ddigon  adnabyddus  o  honoeh  chwi,  a'ch  anwyl 
'  wraig,  i  allu  eich  cynghori  i  ddim  pwrpas  ar  achlysur  fel  hyn, 
"  heblaw  y  gall  eich  brodyr  sydd  yn  cj'dfyw  -X  chwi  yn  wastad, 
"  ac  mewn  cyfleusdra  i  wneuthur  hyny  wyneb  yn  wyneb,  ei 
"gyflawni  yn  llawer  mwy  efteithiol.  Os  oedd  hawddgarwch 
"  tymher,  neu  gyflyradra  i  ddysgu,  neu  ryw  ddawn  ragorol,  yn 
"  peri  i  chwi  j'mhoffi  ac  ymfalchio  yn  ormodol  yn  eich  bachgen 
"  bychan,  wele  y  Brenhin  mawr,  trwy  wywo  3' cicaion,  yn  eich 
"  dysgu  mor  oftT  yw  gosod  y  meddwl  ar  ddim  daearol.  Yn  lie 
"  pryderu  am  achos  tragywyddol  eich  plentyn,  byddwch  ddiolcli- 
"gar  am  bob  arwydd  gobeithiol  a  welsoch  chwi  arno  yn  ei 
"  fy  wyd,  ac  am  y  lie  y  mae  Duw  wedi  ei  roddi  i  chwi  i  obeithio 


HANES   r,YWYD   HENRY   EEES.  4G5 

"am  iachawdwriaeth  y  cyfryw  rai,  fel  y  crybwylla  Mr. 
"  Newcome  yn  ei  lythyr  caredig  atoch. 

"  Pa  beth  oedd  yn  eicli  mab  tvancedig  ag  y  mac  cofio  ei  fod 
"  ynddo  yn  cysuro  f wyaf  ar  eich  meddyliau  yn  awr  ar  ol  iddo 
"  farw  ?  Ai  ei  alluoedd  meddyliol,  ei  ddawn  i  ddysgu,  neu  ei 
"  cliwaeth  at  rai  o'r  celfyddydau  ?  Nage,  yr  ydwyf  yn  lied  sicr  ; 
"  ond  yr  ydycli  yn  chwilio  gydag  astudrwydd,  ac  yn  disgyn 
"  gyda  hofider,  yn  bresennol  ar  bob  arwydd  o  dduwioldeb  a 
"  welsocli  ehwi  ynddo  erioed,  Wei,  cymerwch  addysg  oddiwrth 
"  hyny  eich  dau  ;  a  byddweh  ymdrechgar  i  faethu  yn  eich  plant 
"  bychain  sydd  eto  yn  fyw,  y  pethau  hyny  yn  benaf  ag  yr 
" ydych  yn  chwilio  am  danynt  gydar  pryder  mwyaf  yn  yr  un  a 
"  fu  farw.  Peidiwch  a  meddwl  i'r  Arglwydd  wneuthur  hyn  heb 
"  fod  ganddo  un  amcan  atoch  chwi  yn  y  tro  ;  a  pheidiwch  a 
'■'  meddwl  fod  ganddo  mi  amcan  arall  ond  eich  '  dysgu  i  wellhau/ 
"  a'ch  gwneyd  yn  fwy  dwfn  a  disglaer  mewn  crefydd ;  eich 
"  dysgu  i  weddio  yn  well,  ac  i  wrando  yn  well,  ac  i  fyw  yn  well 
"  — i  chwilio  eich  hunain,  a  thrwy  hyny  ddyfod  i  adnabod 
"  cyfeiliornadau  eich  ysbryd,  ac  i  droi  at  Dduw. 

"  Os  dygwyd  y  bachgen  hwn  i  fod  i  fyned  mor  ebrwydd  i 
"  ogoniant  y  nef ,  ac  fel  y  byddai  ei  fy wyd  a'i  angau  yn  rhan  o'l 
"  oruchwyliaeth  i  gymhwyso  ei  dad  a'i  fam  i  fyned  yno  ar  ei  ol, 
"  fe'i  ganwyd,  yn  wir,  i  ddibenion  goruchel  a  thragywyddol. 
"  Amen,  bydded  felly. 

"  Yr  ydwyf  fi  a'm  gwraig  yn  cydymdeimlo  a  chwi  eich  dau,  ac 

"  vn  cofio  atoch.  ,,  xr  -r>        >. 

•^  "  Henry  Rees. 

Yr  oedd  cryn  lawer  o  ysgrifenu  a  siarad,  yn  y  blynyddoedd 

184G  ac  1847,  yn  nghylch  yr  angenrheidrwydd  am  wneuthur 

3?^mdrech    egniol  er  ffurfio  cronfa  arianol  gref  tuag  at   gynnal 

yr  Athrofa  yn  Ngogledd  Cymru ;  ac  fe  fu  y  peth  dan  ystyriaeth 

amryw    weithiau  yn    Nghynnadleddau  y    Gymdeithasfa   yn   y 

flwyddyn  1847.     Yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  y  flwyddyn  hono, 

fe    enwyd   nifer  o  frodyr  yn   Gyfeisteddfod  i  ymgyfarfod  yn 

Liverpool,  ryw  brjT'd    yn  y  mis  canlynol,  i  ffurfio  cynllun  i'w 
2g 


4GG  PENXOD   XL 

gyflwj'no  i'r  Gymdeitliasfa  ganlynol  yn  Mangor.  Cyfarfu  y 
g^vyr  a  bennodasici  yn  vestry  hen  Gapel  Rose  Place,  Mehefin  29, 
a  Gorphenaf  2,  pryd  y  galwyd  Mr.  Davies,  Mount  Gardens,  i'r 
Gadair,  ac  y  cytunwyd  ar  y  penderfyniadau  canlynol  \\y  dwyn 
fel  cynnygiadau  o  flaen  Cymdeithasfa  Bangor  : — 

I. — "  Fod  y  Cyfarfod  hwn, — o  dan  ddwys  ystyriaeth  o'r 
angenrheidrwydd  sydd  am  i  bregethwyr  ieuainc  yn  y  Cyfundeb 
gael  mesur  helaethach  o  ddysgeidiaeth  nag  y  macnt  yn  gyffredin 
yn  allu  g^-rhaeddyd,  ac  am  roddi  addj'sg  gyffredinol  i  blant 
y  Cymrj'-,  a  darparu  ysgolfeistriaid  cymhwys  i  gadw  ysgolion 
dj^'ddiol, — yn  cynnyg  fod  i  ymdrech  egn'iol  gael  ei  wneyd  trwy 
Ogledd  Cymru  i  gasglu  y  swm  o  ddeng  mil-ar-hugain  o  bunnau 
at  y  dibenion  hyny. 

II. — «  Fod  Y  £15,000  cyntaf  a  gesglir  i  gael  eu  neillduo  fel 
trysorfa  at  achos  Athrofa  y  Gogledd,  fel  y  caffer  j  Hog  blyn- 
yddol  at  gynnal  a  chymhwyso  gwyr  ieuainc,,  gyda  golwg  ar 
waith  y  weinidogaeth,  ac  hef^^d  i  barotoi  rhifedi  digonol  o 
ysgolfeistriaid  yn  yr  Athrofa ;  a  bod  y  rhan  arall  o'r  casgliad  i 
gael  ei  ddefnyddio  i  addysgu  a  goleuo  y  Avlad,  yn  ol  fel  y  barno 
y  Cyfeisteddfod  a  bennodir  i  hyny  gan  y  Gymdeithasfa  Chwar- 
terol. 

III. — "  Fod  y  Gymdeithasfa  i  bennodi  nifer  o  bersonau  fel 
ymddiriedolwyr  i  weithredu  drostynt,  a  than  eu  cyfarwyddyd, 
er  diogelu  yv  arian  at  y  dibenion  y  cesglir  hwynt. 

IV. — "  Fod  y  ffordd  fwyaf  effeithiol  i  gasglu  yn  cael  ei  gadael 
i  ddoethineb  y  Cyfarfodydd  Misol ;  ond  ein  bod  ar  yr  un  pryd 
yn  barnu  mai  gwell  fyddai  cael  personau  addas  i  f3'ned  trwy 
bob  Sir  i  osod  yr  achos  ger  bron  y  Cynnulleidfiioedd,  neu  un 
person  i  ymgymmeryd  a'r  holl  -vvaith,  os  gellir  oi  gael. 

V. — "  Fod  yr  addunedau  i'w  talu,  hyd  y  gellir,  o  fewn  corph 
dwy  flyncdd  ;  ond  os  bj^dd  rhyw  rai  yn  dymuno  cael  estyniad 
ar  yr  amser,  fod  hyny  i  gael  ei  ganiatau,  ond  na  byddo  yr  ystod 
hwnw  yn  hwy  na  phedair  blynedd,  ac  y  dysgwylir  i  ran 
gyfartal  gael  ei  thalu  yn  flynyddol." 

D3ma   y   pendcrfyniadau   y  dacthpwyd   iddynt   gan  y  C^'f- 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  467 

eisteddfod.  Ac  i  ddaugos  eu  bod  yn  teimlo  mewn  gwirionedd 
dros  yr  aclios,  fe  addawwyd  ganddynt  yn  cu  plith  eu  hunain  y 
swm  o  £870  tuag  ato.  Penderfynasaut  y  pryd  liyny,  gynnal 
Cj'farfod  cyhoeddus  yn  Liverpool  i  osod  yr  aclios  ger  bron  y 
cjdioedd,  er  mwyn,  os  byddai  i  Iwny  droi  allan  yn  llwyddiannus, 
bod  yn  gryfach  i'w  ddwyn  o  flaen  y  Gymdeithasfa  yn  Mangor. 
Ar  nos  Fercher,  Awst  4,  fe  gynhaliwyd  Cyfarfod  yn  hen  Gapel 
Bedford  Street,  pryd  y  llywyddid  fel  yn  y  Cyfeisteddfod,  gan 
Mr.  Davies,  Mount  Gardens.  Annerchwyd  y  Cyfarfod  gan 
y  Parcliedigion  John  Hughes,  Thomas  Francis,  Gwrecsam,  Dr. 
Edwards  o'r  Bala,  a  Mr.  Rees,  yr  holl  areithwyr  yn  nodedig  o 
efFeithiol.  Darllenai  Mr.  Edwards  Ij'thyr,  a  dderbyniasai  oddi- 
wrth  gyfaill  j'n  Nolgelleu,  3^1  addaw  tri  chant  o  bunnau  at  yr 
achos ;  ac  wrth  derfynu,  dy wedodd  ei  f od  ef,  yn  y  Cyfeisteddfod 
a  gawsent,  wedi  addaw  deg  punt-a-deugain  tuag  ato  ;  ond  wedi 
ail  ystyried,  3'r  oedd  yn  penderfynu  dyblu  y  swm  hwnw,  a 
rhoddi  can'  punt,  serch  iddo  werthu  rliai  o'i  lyfrau,  a  phrinhau 
mewn  pethau  ereill,  er  mwyn  eu  rhoddi.  Yr  oedd  cyfarchiad 
Mr.  Rees  yn  nerthol  ac  yn  ddjdanwadol  iawn.  Datganai, 
mewn  modd  nodedig  o  deimladol,  ei  ofid  na  buasai  efe  wedi 
cael  y  manteision  dysgeidiaeth  yn  moreu  ei  oes,  ag  sydd  yn 
cael  eu  cynnyg  yn  bresennol  i  bregethwyr  ieuainc,  manteision 
ag  yr  oedd  y  Cyfarfod  hwnw  yn  cael  ei  gynnal,  er  ceisio  eu 
sicrhau  iddynt.  "  Pe  cawn,"  meddai,  "  fyned  yn  ddyn  ieuanc  yn 
fy  61,  nid  oes  un  aberth  na  wnawn,  na  dim  rhwystrau  nad 
ymdrechwn  eu  goresgyn,  i  fyned  i'r  Bala,  neu  i  ryw  le  cyfFelyb, 
i  ystorio  fy  meddwl  a  gwybodaeth  fanwl  o'r  Ysgrythyrau 
Sanctaidd  yn  eu  hieithoedd  gwreiddiol,  yn  gystal  ag  a  pha  beth 
bynnag  arall,  a  allai  gymhorth  dim  arnaf,  yn  y  gwaith  mawr 
sydd  genyf  fel  gweinidog  i  lesu  Grist.  Gwyn  fyd  y  bechgyn 
sydd  yn  cael  eu  dwyn  i  gyfarfyddiad  cynnar  ag  ymresymiadau 
cedyrn  Butler,  a  Paley,  a  Chalmers,  o  blaid  Cristionogaeth  ;  a'u 
harwain  at  oludoedd  meddyliau  manylaidd  Jonathan  Edwards, 
^ac  at  fer  duwinyddiaeth  iachus  yr  hen  Goodwin  a  Dr.  Owen,  a 
'  Howe  !     Nid  y  w  miloedd  o  aur  ac  arian  3m  ddim  i  bregethwr. 


4G8  PENNOD   XI. 

sydd  o  ddifrif  gyda'i  waith,  mcwn  cymliariaeth  i'r  fath  fanteis- 
ion."  Wedi  amrywiol  sylwadau  yn  yr  un  cyfeiriad,  a  r  angen- 
rheidrwydd  am  wneyd  cronfa  lielacth  er  gosod  yr  Athrofa 
ar  dir  diogel,  aetli  rhagddo  i  ateb  araryw  wrth-ddadleuon  yn 
erbyn  y  fath  gionfa.  "  Pa  sicrwydd  a  allwn  ni  gael,  a  oes  rliyw 
sicrwj'dd  o  gwbl,  pe  casglem  y  fath  swm  ng  yr  ydych  yn  gofyn 
am  dano,  y  defnyddid  yr  arian  i'r  amcanion  yr  ydych  chwi  yn 
dadleu  drostynt  ? "  "  Wei,  y  mae  yn  ymddangos  i  mi,  a  dy wedyd 
y  lleiaf ,  fod  genym  lawn  cymmaint  o  sicrwydd  gyda'r  anturiaeth 
hon,  ag  sydd  genym  gydag  unrhyw  anturiaeth  arall.  Pa 
sicrwydd  sydd  genych  am  eich  Banciau,  am  eich  Ystordai,  am 
eich  Llongau,  am  eich  Dockiau  ?  Pwy  wyr  beth  fydd  pris  yr 
;^d,  y  cotton,  yr  haiarn,  y  glo,  yn  mhen  deu-fis  neu  dri  ?  Ac 
wedi  i  chwi  fod  ar  hyd  eich  oes  yn  hel  arian,  ac  yn  casglu 
cyfoeth  mawr  a'u  gadael  ar  eich  61  i'ch  plant  j-n  y  modd  sicraf 
sydd  bosibl  i  chwi,  pwy  wyr  ?  pa  sicrwydd  sydd  genych  nad 
rhyw  Wyddel  neu  Ffrencyn  a  brioda  y  fercli,  ac  a  wastraffa 
mewn  byr  amser  yr  holl  eiddo,  a  adawer  iddi  ?  A  gwaeth  na 
hyny,  pwy  wyr  nad  gwario  ei  gyfran  ar  y  diodydd  meddwol  a 
wna  y  mab,  ac  anmharu  ei  iochyd,  a  chymmeryd  mantais  ar  y 
cyfoeth,  i  brysuro  difetha  ei  einioes,  ie,  i  ddinystrio  ei  enaid 
byth  ?  Chwi  allwch  fod  yn  gwbl  hyderus  na  bydd  yr  un 
ddimai  a  gyfrenir  genych  at  yr  achos  ydym  ni  3-n  gymhell 
arnoch  heno,  yn  y  perygl  o  gael  ei  ddilyn  byth  gan  ddim  a  all 
dueddu  i'r  fath  ganlyniadau."'  Pan  yn  tcrfyuu  ei  gyfarchiad, 
dywedai,  "  Gan  fod  Mr.  Edwards  yn  dangos  y  fath  deimlad  a 
haelioni  yn  yr  achos  hwn,  fel  ag  i  ddyblu  ei  addewid,  y  mae  yn 
deljyg  y  bydd  raid  i  minnau,  a  brodyr  ereill,  feddwl  am  wneyd 
yr  un  peth."  Terfynodd  ei  araeth  yn  nghanol  blocddiadau  o 
gymmeradwyaeth  ;  ac,  yn  niwedd  y  Cyfarfod,  fe  gafwyd  fod  yr 
addewidion  at  yr  achos  wedi  c^'rhaedd  i  dros  ddwy  fil  o 
bunnau. 

Gan  fod  yr  bin  ar  y  nos  Feichor  yn  dra  anlfafriol  i'r  Cyfarfod, 
fe  farnwyd  y  byddai  yn  well  cacl  Cyfarfod  drachefn,  y  nos 
Wcncr  canlynol,  yn  udicii  arall  y  dref ;  ac  felly  fe  ddywedodd  y 


IIAXES   BYWYD   HENRY    UEES.  469 

Cadeir^'dd  y  cynhelid  Cyfarfod,  i'r  un  perwyl,  yn  Nhapel  Hose 
Place,  y  noswaith  bono,  gan  ddymuno  ar  i  bawb  wneuthiir  hyny 
mor  liysbys  ag  y  gallent.  Cafwyd  Cyfarfod  rhagorol  iawn. 
Yr  oedd  Mr.  Davies  yn  y  Gadair,  fel  y  noswaith  flaenorol,  ac 
annerchwyd  y  Cyfarfod;  gan  mwyaf,  gan  yr  an  brodyr.  Cafwyd 
addewidion  o  yn  agos  i  dri  chant  o  bunnau,  yn  niwedd  y 
Cyfarfod,  j-n  chwyddo  yr  boll  addewidion  i  tua  dwy  fil  a  banner 
o  bunnau. 

Yr  oedd  y  brodyr  a  bennodasid  yn  Gyfeisteddfod,  erbyn  byn 
yn  galonog  iawn  i  wynebu  y  Gymdeithasfa  yn  Mangor,  yn  ol  y 
penderfyniad  y  daethid  iddo  yn  y  Bala.  Ac  fe  ddaeth  yr  achos 
yno  i  sylw,  yn  y  Cyfarfod  am  ddau  ar  y  gloch,  Medi  8,  1847. 
Mr.  Edwards  o'r  Bala  oedd  yn  Llywyddu  yn  y  Gymdeitbasfa 
bono.  Nid  oeddem  ni  yn  dygwydd  bod  yn  bresennol  yno,  ac  ni 
chlywsom  nemawr  ddim  yn  ngbylcli  yr  ymdriniaeth  a  fu  yno 
ar  y  mater.  Y  diwedd,  pa  fodd  bynnag,  oedd  cytuno  a'r 
penderfyniadau,  can  belled  ag  i  bennodi  Mr.  Bees  a  Mr.  Edwards 
i  ymweled  a'r  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol  o  fewn  cylch  y 
Gymdeithasfa,  i  osod  yr  achos  ger  eu  bron ;  a  chael  ganddynt, 
3'n  3^r  amrywiol  Siroedd,  yn  y  dull  y  gwelid  yn  oreu  ganddynt 
eu  hunain,  ymgymmeryd  a  chasglu  tuag  ato.  Cytunwyd  hefyd 
fod  i'r  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol  anfon  gwahoddiad  atynt  i 
ymweled  a  hwynt,  ar  yr  amser  a  olygid  ganddynt  y  mwyaf 
manteisiol.  Y  gwahoddiad  cyntaf  a  gawsant  oedd  o  Sir  Fon,  i 
lyned  i'w  Cyfarfod  Misol  hwy,  oedd  i'w  gynnal  yn  y  Bryndu, 
yn  mis  Tachwedd. 

Mewn  llythyr  at  Mr.  Edwards,  dyddiedig  Hydref  25,  1847, 
yr  ydym  yn  cael  Mi\  Bees  yn  j^sgrifenu  fel  y  canlyn : — 

"  Derbyniais  lythyr,  fel  chwithau,  o  Sir  F6n ;  a  thybygwn 
"  oddiwrth  eich  llythyr  chwi,  eich  bod  yn  bwriadu  myned  yno. 
"  Pa  fFordd  yr  ewch  chwi  yno  ?  Yr  ydwyf  fi  braidd  yn  moddwl 
'■'  mai  gwell  i  chwi  ddyfod  y  fFordd  yma ;  os  bydd  hi  yn  deg, 
"  bydd  yn  hyfryd  a  rhad  i  ni  fyned  gyda  r  i^acket 

'•'  Y  mae  arnaf  ofn,  rhwng  pob  peth,  fod  traethawd  erbyn  y 
"  rliifyn  nesaf  o'r  Traethodydd  tu  hwnt  i  bosiblrwydd.     Mae  y 


470  PEXNOD    XI. 

'•'  gwaitli  yma  yii  fawr,  ac  jv  wyf  oddicartref  beunydd.  Yforu 
"  neu  dreuydd  yr  wyf  i  gychv/yn  i  Gj'farfod  Misol  y  Rliyl,  ac  i 
"  fyned  i  Ddinbych  at  y  Sabboth.  Pa  fodd  y  gallaf  li  wneyd 
"  traethodau  ?  Fed  ysgrifenwn  i  heb  gymmeiyd  poen  a  llafur, 
'■'  nid  ysgrifenwn  ddim  a  fyddai  yn  werth  ei  ddarllen  i"r  oes  hon, 
"  chwaithach  yr  oes  nesaf.  Yr  wyf  eto  heb  ddarllen  nemawr  o'r 
"  Traethodydd  diweddaf." 

Hwy  a  aethant,  pa  fodd  bynnag,  yn  ol  y  pennodiad  a'r 
gwahoddiad,  i  Sir  Fun,  ac  yn  fFodus  iawn  yr  ydym  yn  cael  yn 
y  Traethodydd,  am  Ebrill,  1871,  tudal.  252 — 9,  mewn  adolygiad 
ar  Gofiant  Mr.  Koberts,  Amlwch,  lythyr  o  eiddo  gwr  ieuanc, 
oedd  yn  ddiweddar  wedi  dechreu  pregethu,  at  gyfaill  iddo,  oedd 
yntau  yn  bregethwr,  ac  ar  y  pryd  yn  Athrofa  y  Bala, — yn 
rhoddi  adroddiad  helaeth,  a  chyvvir  nid  ydym  yn  ammeu  dim, 
am  y  Cyfarfod  yn  y  Bryndn.  Yr  ydym  yn  deall  mai  ysgi-ifen- 
ydd  y  llythyr  ydoedd  y  Parch.  Daniel  Rowland,  M.A.,  yn  awr  o 
Fangor ;  ac  mai  y  cyfaill,  yr  anfonwyd  y  llythyr  iddo,  oedd  y 
Parch.  David  Roberts,  yn  awr  o  Walchmai.  Y  mae  yn  ddi- 
ammeu  genym  y  bydd  yn  dda  gan  ein  darllenwyr  gael  y 
cyfleusdra  i  ddarllen  y  llythyr,  a  dyfod  i  gyfarf3-ddiad  mor 
uniongyrchol  cVr  hen  frodyr  anwyl  sydd  yn  awr  i  gyd  wedi  ein 
gadael,  ac  felly  ni  a'i  dodwn  yma  yn  gyflawn  ger  eu  bron  : — 

"  Tach.  23,  1847. 

"Anwyl  Gyfaill,  —  Dyma  Gyfarfod  Misol  Bryndu  wedi 
"  myned  heibio,  ac  y  mae  yn  awr  i'w  gyfrif  yn  mysg  y  pethau  a 
"  fu.  Fel  hyn  y  mae  pob  pcth  yn  ein  gadael  gyda  r  cyflymdra 
"  mwyaf ,  gan  ein  dwyn  ninnau  yn  nes  nes,  y  naill  ddydd  ar  ol  y 
"  Hall,  i  gyfarfod  a  r  amgylchiad  pwysig  a  fydd  yn  ein  symmud 
"  o  amser  a'i  gyfnewidiadau  i  breswylio  byth  yn  y  tragywyddol- 
"deb  digyfnewid.  Wei,  fe  ddaeth  y  Parchcdigion  Rees  ac 
"  Edwards  i'r  Bryndu,  ac  yr  oedd  y  cyfeillion  yno  yn  bur  gryno. 
"  Mr.  Cadwaladr  Williams  yn  y  gadair.  Yn  mysg  pethau  ereill, 
"bu  sylw  ar  Ddirwest,  gyda  golwg  ar  wneuthur  casgliad  at 
"  Gymmanfa  Ddirwestol  Gwynedd.      Ymholent  a  oedd  yn  bosibl 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  471 

"  cael  rhyw  gynllun  i  cldwyn  yr  achos  daionus  hwnw  drachefn  i 
"  fwy  o  syhv  yn  y  wlad.  Pwniai  Mr.  Roberts,  Amlwch,  Mr. 
'•  Williams,  i  ofyn  i'r  dieithriaid  a  oeddent  hwy  yn  ddirwestwyr  ? 
" '  Gofynwch  i'r  ddau  frawd  dieithr  sydd  wedi  dyfod  i'n  mysg 
"  ni,  a  ydynt  hwy  yn  ddirwestwyr  ai  peidio.  Fyddwn  ni  ddim 
"  yn  leicio  i  ry w  bobl  ddieithr  fel  hyn  ddyfod  i'n  mysg  ni  heb 
"  fod  yn  ddirwestwyr.'  Yna  gorfodwyd  Rees,  yn  nghanol  y 
|"gwenau  mwyaf  cyfeillgar,  i  godi  ar  ei  draed  i'w  amddiffyn  ei 
;"  hun.  Yr  oedd  yn  ddifyr  edrych  ar  y  fath  ddynion  mor 
i "  chwareus  a  serchog,  ac  yn  peri  i  mi  f eddwl  am  ddy wediad 
"  rhyw  hen  athronydd,  '  Nad  ydyw  dyn  gwir  fawr  bytli  yn 
'•  ymwrthod  yn  hollol  a  symledd  plentyn.'  '  Yr  ydwyf  i  yn 
"  ddirwestwr,'  ebe  Mr.  Rees, '  er's  blynyddoedd  bellach.  Ac  y  mae 
"yn  dda  iawn  genyf  fy  mod,  yn  enwedig  y  tjnvydd  oeryma; 
"  canys  pe  buaswn  yn  arfer  yf ed  y  diodydd  cryfion,  buaswn  yn 
'•'  iwy  tebyg  o  lawer  o  gael  anwyd.  Nid  ydwyf  fi  ddim  yn 
"  meddwl  fod  y  Dirwest  yma  fel  aberth  Crist,  y  dylem  fod  gydag 
"o  byth,  oblegid  fe  fydd  y  bobl  wedi  ymadael  yn  union  li'r 
"  diodydd  meddwol  yma,  ac  ni  bydd  eisiau  dy weyd  yn  ei  herbyn. 
"  Ond  tra  y  parhaont,  y  mae  yn  ddidda-dl  y  dylem  ninnau  fod 
"  gledd  yn  ngledd  a  meddwdod  tra  y  byddwn  byw,  os  pery  o 
"  cyhyd  a  hyny.'  Yna  annogai  bawb  i  fod  yn  ffyddlawn  ac 
"ymdrechgar,  gan  godi  rhesymau  annogaethol  o  ddaioni  yr 
"  achos  a  chymmeradwyaeth  Duw.  Yna  Mr.  Edwards  a  ddy- 
"  wedai  am  sefyllfa  Dirwest  yn  Sir  Feirionydd,  raai  lied  debyg 
"  y  w  y  gwyn,  a  dy  wedai  hanes  yr  ail  ymgyfammodiad  y  soniech 
"  am  dano  yn  eich  llythyr  diweddaf.  Yna  David  Jones  a  ddy- 
"  wedai  y  dylem  fod  mor  ddidramgwydd  i'n  gilydd  ag  y  byddo 
"  modd ;  fod  rhai  yn  cwyno  fod  rhai  o  flaenoriaid  Sir  Fon  yn 
"  myned  i'r  taf arnau  mewn  fFeiriau  a  marchnadoedd,  a  bod  rhai 
"  yn  myned  ar  eu  hoi,  yn  eu  gwylio  ac  yn  eu  cael  yn  yf  ed  diod- 
"  ydd  meddwol.  Ni  wyddai  ef  yn  y  byd  pwy  oedd  ar  y  bai,  ond 
'•'  dymunai  o'i  galon,  er  mwyn  gogoniant  yr  achos,  ar  iddynt 
"  beidio  o  hyny  allan. 

"  Wedi  myned  trwy  amryw  bethau  cyfFredin,  daethpwyd  at 


472  PENNOD    XI. 

'•'  y  casglidd  mawr,  canys  felly  y  siaredid  am  y  Fund  at  yr 
"  Athrofa.  Gosodwyd  y  peth  i  Luvr  yn  dra  phriodol  gan  Mr 
'•'  Edwards,  yr  h%Yn  a  ddywedai  am  yr  angenrheidrwydd  am 
"  ddysg  i'r  pregethwyr  ieuainc,  amgylchiadau  ysgol  y  Bala,  a'r 
"  angen  mawr  oedd  am  i'r  Metliodistiaid  wneyd  rhy w  sylw  ar 
"  yr  achos.  Ni  ofynai  am  lawer  o  frasder  i'r  bechgyn,  ond, 
"  '  Rliowch  ry wbeth  iddynt,  rhowch  datws  a  llaeth  os  mynwch 
'■'chwi,  fe  wnaifFy  tro  yn  eitha  os  bydd  rhywbeth  ynddjn'  nhw. 
"  Ni  rown  i  ddim  am  ddyn  ieuanc  os  na  all  weithio  ei  ffordd 
"  trwy  anhawsderau  ;  ond  rhowch  rywbeth  i  gjmnal  y  corph  a'r 
"  enaid  mewn  undeb  a'u  gilj^dd  am  ychydig  amser,'  &c. 

"  Yna  dy wedai  Mr.  Rees  dipyn  i'r  un  perwyl.  Dangosai  fod 
"  yn  anmhosibl  fod  y  brodyr  yno  yn  erbyn  rlioddi  dysgeidiaeth 
"  i  bregethwyr  ieuainc ;  '  Canys,'  ebe  fe,  '  yr  ydych  chwi,  rai  o 
"  honoch,  yn  gyru  eich  plant  i  Loegr  i'r  ysgol ;  yr  ydwyf  fi  yn 
'■'  clywed  pethau  gwahanol  iawu  yrwan  i'r  peth  a  gly wn  pan  yn 
"  dechreu  dyfod  i'r  wlad  yma.  Holir  fi  yn  awr  am  ysgolion  da, 
'■'  ac  am  f erched  ieuainc  o  Saeson  i  dd'od  i  ddysgu  plant ;  mae 
"  yma  lawer  o  honoch  chwi  yn  cadw  governesses  felly  i  ddysgu 
"  eich  plant,  a'u  gwneyd  yn  ysgolheigion.  Yn  awr,  ai  tybed  y 
"  bydd  yr  hen  fam  Fethodistaidd  ar  ol  i  bob  mam  am  roddi 
"  tipyn  o  amaethiad  i  feddyliau  ei  phlant  ?  A  edy  hi  i'r  oes 
"  fyned  filldiroedd  o  flaen  ei  ineibion  heb  wneyd  yr  un  ymdrech 
"  o'u  plaid  ? '  Yr  oedd  yn  coelio  am  dani  bethau  gwell.  Yna  elai 
"  yn  mlaen  i  ddy weyd  ei  brofiad  ei  hun  gyda  golwg  ar  fanteision 
"  dysgeidiaeth ;  cwynai  yn  fawr  na  f uasai  yn  ddysgedig,  ac 
"  ychwancgai, — '  Yr  ydych  chwi  yn  meddwl,  fe  allai,  rai  o 
"  honoch,  fy  nghyfeillion,  mai  rhywbeth  newydd  a  gyfododd 
"  yrwan  y w  hyn  ;  mae  yn  wir  mai  yn  fy  nghyfaill  Mr.  Edwards 
"  y  gwreiddiodd  y  cynhyrfiad  presennol  gyntaf ,  tvwy  y  peth  a 
"  hrintiodd  yn  y  Drysorfa,  ac  fe  ddarfu  idd}-nt  fy  nodi  i  yn 
"  Mangor  i  ddyfod  gydag  ef,  ac  ni  wn  i  yn  y  byd  both  barodd 
"  iddynt  wneyd  hyny.  Nid  oeddwn  i  ddim  gartref  pan  alwyd  am 
"  Mr.  Edwards  acw  ;  ni  wyddwn  i  ddim  ei  fod  wedi  cael  ei  alw  : 
"ond  yr  oeddwn  gartrof  pan  ddaoth,  ac  mi  a  wnes  fy  ngoreu 


HANES    BYVVYD    HENRY    REES.  473 

'•'  o  blaid  y  symmudiad ;  ac  fe  addawyd  tipyn  yn  Liverpool 
'•'  acw ;  ond  os  erthyla  yr  achos  yn  Ngliymru,  a  Sir  Fon,  am  a 
"  wn  i  nad  erthylu  a  wnaiff  o  acw  hefyd.  Ond  peidiwch  chwi  a 
"  meddwl  mai  yrwan  y  dechreuodd  yr  awydd  am  amaethu 
"  meddyliau  y  pregethwyr  ieuainc.  Bum  yn  ymddyddan  ag  un 
'■'  a  f u  yn  cyd-fyw  a  r  diweddar  Mr.  Charles  o'r  Bala,  a  dy wedai 
"  fod  y  path  yn  pwyso  yn  dra  dwys  ar  ei  feddwl  ef,  yn  enwedig 
"  ar  ol  i  ordeinio  ddyfod  i'r  Corph ;  galarai  yn  fawr  na  ellid  cael 
"  rhy w  gynllun  i  ddwyn  y  pregethwyr  yn  feddiannol  ar  fwy  o 
'■'  wybodaeth.  A  phwy  oedd  yn  fwy  zelog  am  hyn  na'r  diweddar 
"  ac  anwyl  Feistr  Elias  ?  Yr  ydwyf  fi  yn  gwybod  am  dano  fo 
"  fy  hun.  Yr  ydwyf  yn  cofio  mor  ffyddlawn  ydoedd  am  yru  Mr, 
"  Owen  Williams,  o  Lanrwst  i  Lundain  i'w  gymhwyso  i  fod  yn 
"  Athraw  Athrofa  yn  ein  plith.  Yr  ydwyf  yn  cofio  cly wed  am 
"  dano  ry w  bryd  yn  myned  trwy  Amwythig  i  Lundain,  pan  oedd 
"  Mr.  O.  Williams  yno ;  ac  wrth  son  mewn  rhyw  deulu  am  ei 
"  athrylith  a'i  ddysg,  dywedai  yr  ewyllysiai  ef  iddo  aros  yn 
"  Llundain,  nes  llyncu  pob  diferyn  o  wybodaeth  oedd  ynddi.  Fe 
"  ddywedwyd  hyn  mewn  rhyw  deulu  ag  yr  oedd  un  ran  o  bono 
''■  yn  bleidiol  i  Fethodistiaeth,  a'r  rhan  arall  yn  ei  herbyn,  ac  yn 
"  dra  diystyrllyd  o  honynt ;  a  dywedai  un  o  honynt,  '  There  is  a 
"  Welshman's  ambition,  wanting  him  to  stay  in  London  till  he 
'•'  swallows  every  drop  of  knowledge  that  is  there.'  Ac  wrth 
"  siarad  am  hyn  efo  rhywrai  wedi  hyny  yn  y  Bala,  pan  oedd  y 
"  rhai  hyny  yn  dywedyd  mai  arwydd  o  anfoddlonrwydd  Duw 
"  i  amcan  y  Corph  oedd  ei  farwolaeth,  dywedai  yntau,  '  O  na, 
"  ond  ein  profi  ni  y  mae  Duw,  i  edrych  beth  a  ddaliwn  ni ;  ein 
"  dyledswydd  ni  yw  chwilio  am  un  arall  can  gynted  ag  y 
'■'  gallom.'  Hefyd,  y  mae  pawb  yn  addef  bellach  yr  angenrheid- 
'■  rwydd  am  ddysg  tuag  at  bregethu  yr  efengyl.  Yr  oedd 
'•  Indiad  du  yn  pregethu  rai  o'r  nosweithiau  olaf  yma  yn  Rose 
'•'  Place  acw ;  yr  oedd  ganddo  eglwys  dan  ei  ofal  yn  Philadelphia, 
"  ac  yr  oedd  wedi  d'od  i  bregethu  i  Loegr,  ac  i  gasglu  tipyn  tuag 
'■  at  yr  addoldy  y  perthynai  iddo.  Yr  oedd  wedi  anfon  saith 
''gant    o    bunnau    yno    o'i    flaen.       Oblegid    y    gaeth-fasnach 


474-  PEXXOD  XI. 

"  Americanaidd,  a'i  fod  yntau  wedi  bod  yn  slave,  yr  oedd  yn 
"  hynod  o  boLlogaidd.  Yr  oedd  wedi  bod  yn  pregethu  yn 
"  Nghapelau  Hamilton  yn  Llundain,  Jay  yn  Bath,  James  yn 
"  Birmingham,  &c.,  ac  wrth  weled  fod  ganddo  fo  gystal  recom- 
"  iniendation,  fe  ddarfu  i  ninnau  ganiatau  iddo  gael  pregethu 
"  acw. .  Ac  yn  wir  pregeth  hjmod  o  gvjno  a  chynnwysfawr 
"  oedd  ganddo ;  ac  yn  niwedd  y  bregeth  fe  roes  i  ni  dipyn  o'i 
"  hanes  ei  hun,  hanes  ei  grefydd,  &c.  '  Dy wedai  fod  rhy w  wr 
"  yn  America  jti  cadw  caethion,  ac  ry w  fodd  f e  gafodd  ei  f erch 
"  ei  hargyhoeddi  trwy  glywed  un  o'r  Cenhadon  yn  pregethu ;  ac 
"  yn  fuan  ia^yn  f e  brofodd  ei  henaid  ddyddanwch  yr  efengyl ;  ac 
"  ar  ol  profi  cariad  Crist  ei  hun,  y  peth  cyntaf  ar  ei  meddwl 
"  oedd  treio  ystyried  beth  a  allasai  wneyd  i  ddj^sgu  ereill.  Hi 
"feddyliodd  am  ddarllen  rhan  o'r  Beibl  bob  dydd  i  hen  nurse 
"  Indiaidd  oedd  yn  ngwasanaeth  ei  thad,  a'r  hon  oedd  wedi  ei 
"magu  hi.  Cyn  hir  fe  argraffodd  Ysbryd  Duw  ei  bethau  ar 
"  feddwl  yr  hen  nurse,  ac  wedi  hyny  yr  oedd  hithau  yn  awyddus 
"  am  wnej'd  rhywbethv  Ac  jv  oedd  mab  ganddi  yn  wr  ifanc, 
"  yn  gaethwas  ar  y  blanhigfa,  a  hwnw  a  ddacth  yn  gyntaf  ar  ei 
"  meddwl  hi,  ac  ymdrechai  a  i  holl  egni  i'w  ddysgu  a'i  oleuo ;  end 
"  pa  fodd  bynnag,  bu  farw  yr  hen  wreigan  cyn  canfod  dim  byd 
"hynod  ar  feddwl  y  bachgen.  Ond  yn  mhen  blynyddoedd, 
"  digwyddodd  i'r  bachgen  hwnw  fod  yn  pasio  y  T^  Cenhadol,  a 
"  throes  i  mewn  ;  ac  wrth  iddo  fyned  i  mewn,  fe  ddigwyddodd 
"  gly^^'^cl  yr  un  geiriau  ag  a  arferai  ei  fam  ddj-wedyd  wrtho ;  ac 
"  fe  roddes  hyny  adgj^fodiad  i  liaws  o  ystyriaethau  ereill  yn  ei 
"  feddwl  oeddont  wedi  eu  claddu  cr  ys  blynyddoedd.  Fe  weith- 
"  iwyd  argrafiiadau  annileadwy  ar  ei  feddwl ;  dactli  i  wrando  y 
"  Cenhadon,  i  ddarllen  y  Bcibl,  i  weddi'o,  ac  i  fyw  yn  dduwiol. 
"Un  diwrnod  yr  oedd  Cenhadwr  yn  pasio  heibio  i'w  lad,  ac 
"  arosai  i  wraudo,  a  chlywai  ry w  gaethwas  yn  cadw  dyledswydd, 
"  yn  darllen  ac  yn  gwcddio  gydtl'r  fath  wres  a  grym  nes  peri 
"  iddo  synu ;  aeth  at  y  meistr,  a  llwyddodd  i'w  gael  yn  rhydd, 
"a  chymmerodd  ef  drosodd  i  Philadelphia  i'w  d^  ei  hun,  a 
"  dysgodd  ef ;   agorodd  ei  ddcall,  rhoddodd  ddysgeidiaeth  iddo, 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  475 

"  gwnaeth  bob  gvvelliant  ar  a  allai  arno,  a  llawenychai  yn  fawr 
"wrth  weled  ei  dalcnt.  Yn  fuan  cafodd  ddechreu  pregethu 
"  tipyn  efo'r  bobl  dduon,  ac  yn  achlysurol  gyda'r  bobl  wynion ; 
"  yr  oedd  mwy  yu  dyfod  i  wrando  arno  y  naill  dro  ar  ol  y  Hall ; 
"  ac  y  mae  ganddo  yn  awr  eglwys  liosog  o  Indiaid  dan  ei  of al  er 
"ys  blynyddoedd,  ac  y  mae  ei  lafur  yn  cael  ei  fendithio,  ac  y 
"  mae  ganddo  feibion  yn  cael  eu  parotoi  i'r  weinidogaeth,  ac  yn 
"  derbyn  dysgeidiaeth ;  canys  y  mae  eisiau  dysgeidiaeth  yu  awr, 
"  oblegid  y  mae  gwybodaeth  yn  dyfod  yn  mlaen  yn  mysg  y 
"  bobl  dduon,  wrth  eu  bod  liwy  yn  cyfeillachu  a  r  bobl  wynion  ; 
"  ac  y  mae  un  o'r  meibion  yma  yn  ceisio  pregethu  rhyw  lun,  ac 
"  efe  yiu  y  truan  sydd  yn  ceisio  eich  cyfarch  heno.'  '  Ar  ol  iddo 
"  dd'od  i  lawr,'  ebe  Mr.  Rees,  '  gofynais  iddo,  beth  yr  oeddynfc 
"  yn  ei  ddysgu  yn  yr  Atlirof a  ? '  '  Dysgu  siarad,  darllen,  ac 
j"  ysgrifenu  yr  iaith  Saesonaeg,'  ebe  yntau,  '  a  dysgu  Grammar, 
I"  a  dysgu  Philosophy,  a  Mental  Pltilosophy,  gael  i  ni  adnabod 
"meddwl  y  creadur  ydym  ni  yn  fwriadu  ddysgu,  a  dysgu 
"  Duwinyddiaeth,'  &c.  '  Yn  awr,  gyfeillion,  chwi  a  welwch  fod 
"  caethion  America  yn  debyg  o  fyned  o'n  blaen  mewn  gwybod- 
"  aeth ;  ac  oni  ddylai  peth  fel  yna  ein  'sparduno  yn  mlaen  i 
"wneyd  rhywbeth  mwy  nag  a  wnaethom  i  feithrin  athrylith 
"  gwyr  ieuainc  y  Cyf undeb  ? ' 

"  Yna  Mr.  Roberts,  Amlwch,  a  ofynai  '  am  eglurhad  ar  y  dysgu 
"  pregethu  yma ;  a  hyny  yr  ydym  ni  yn  methu  cymmodi  yn 
"  dda.  Ydych  chwi  yn  eu  dysgu  i  bregethu,  dy wedwch  ? '  '  Nac 
"ydym  ni,'  ebe  Mr.  Edwards;  'yr  ydym  ni  yn  dysgwyl  i  chwi 
"  eu  dysgu  i  bregethu  yn  gyntaf ,  a  ninnau  a'u  dysgwn  hwy 
"  mewn  pethau  ereill.'  '  A  fydda  'nhw  ddim  yn  traethu  ambell 
"  i  lecture  go  dda  weithiau  ? '  ebe  Mr.  David  Elias.  '  Bydd 
"ganddynt  lectures  weithiau,'  ebe  Mr.  Edwards,  '  er  mwyn  iddynt 
"  fedru  darllen,  deall,  ac  ysgrifenu  Saesonaeg,  nid  i'w  dysgu  i 
"bregethu;  a  beth  allech  chwi  gael  iddyn'  nhw  yn  well  i'w 
"  ddysgu  na  Saesonaeg  ? '  Yna  codai  Mr.  D.  Elias  ar  ei  draed  i 
"  siarad  am  yr  angen  am  ddysgeidiaeth  gyffredinol  i'r  plant 
"  mewn   ysgolion    dyddiol,    ac    i    wrthwynebu   y  cronfiiau   a'r 


470  PENNOD  XI.   , 

"  atlirofeydd  a'r  cwbl.  Yn  niwedd  ei  aiaetli,  gofynai,  '  A  wnaeth 
"  dim  fwy  o  niwed  i  achos  crefydd  yn  Europe,  o  ddyddiau  yr 
"  Apostolion  hyd  yr  oes  hon,  nag  athrofeydd  i  ddysgu  pregethu, 
"  a  chyflogau  mawrion  i'r  rhai  a  ddysgir  ynddynt  am  bregethu  ? ' 
"  Yna  Mr.  Rees  yn  arafaidd  a  ddywedai,  fod  yn  gofyn  llawcr 
"  iawn  o  ddysgeidiaeth  i  allu  ateb  gofyniad  David  Elias,  i  allu 
"  ateb  am  holl  Europe,  o  ddyddiau  yr  Apostolion  hyd  y  dydd 
'•'  hwn.  Ac  nid  oes  dim  yn  y  byd,  ond  gras  Duw,  na  all  meibioi) 
"  Adda  wneyd  camddefnydd  o  bono,  boed  mor  ddaionus  ag  y  b'o 
"  Ac  nid  ydyw  tyl^iaeth  ddisail  yn  ddigon  o  rwystr  i  ni  i  fyned 
"yn  mlaen  efo  amcanion  daionus,  &c.  Dywedai  Mr.  D.  Elias 
"  wrthynt  am  gymmeryd  yr  oes  yma,  ynte,  os  mj-neut,  a  cheisiai 
"  brofi  oddivvrth  Golegau  y  Pabyddion  a'r  Eghvysi  Sefydledig 
"  trwy  Europe  a'r  byd,  nad  oedd  athrofaau  i  ddysgu  pregethu 
"  j'U  nghyda  chyflogau  mawrion  am  bregethu,  ddim  ond  cymhell- 
"iad  i  ddynion  diras  a  phechadurus  i  ruthro  at  y  gwaith  o 
"  bregethu,  heb  ddim  cymhelliad  o  eiddo  Yspryd  yr  Arglwydd ; 
"  a  beth  ond  hyny,  yn  fwy  na  phob  peth,  oedd  wedi  achosi  i'r 
"  Arglwydd  niawr  ymadael  a'r  eglwysi  ?  Yna  soniai  am  y 
"  gweithredoedd  nerthol  a  wnaed  gan  Dduw  er  dychryn  i  an- 
"  nuwioldeb,  trwy  rai  oddiwrth  y  gwydd,  y  nodwydd,  a'r  wenol.. 
"seiri  meini,  a  seiri  coed,  a  thlodion  heb  gael  dim  athrofa. 
" '  Mewn  gwirionedd,'  ebai  Mr.  Edwards,  '  ni  wnaeth  Duw  ond 
"ychydig  weithredoedd  nerthol  yn  ei  eglwys  er  dyddiau  yr 
"  Apostolion  hyd  yma,  heb  fod  mewn  cj'^sylltiad  a  dysgeidiaeth 
"  ac  athrofeydd.  Ar  ol  dyddiau  yr  Apostolion,  can  gynted  ag  y 
"collwyd  y  d^aiion  ysbrydoledig  o'r  eglwj'si,  canfyddwjal  yr 
"angcn  am  athrofeydd.  Pe  meddyliech  am  y  Diwygiad 
"  Protcstanaidd  trwy  Luther,  yr  oedd  Luther  yn  ddysgedig 
j"iawn;  a  chan  gynted  ag  y  cafwyd  y  Diwygiad  ar  hwyl, 
"dcchreuodd  sefydlu  athrofeydd  er  mwyn  ymgeleddu  dynion 
"  ieuainc  gobeithiol,  gan  bendorfynu  y  byddai  yr  achos  j^n  sicr  o 
"  ymollwng  jm  eu  dwylaw  os  na  fyddent  yn  gaUu  cyfarfod  y 
"  l)yd  ar  ei  dir  ci  bun.  Felly  y  gwnaeth  Calvin  a  Molancthon. 
"  A  pho  meddyliech  am  y  Diwygiad    Mothodistaidd,  fc  anwyd 


HANES   BYVvYD   HENRY   REES.  477 

"  hwnw  o  fewn  muriau  Athj'ofa  Rhydychain,  ac  fe 'i  dygwyd  yn 
"  mlaen  trwy  offerynoldeb  dynion  dysgedig  iawn,'  Yna  dangosai 
"  Mr.  Rees  yr  angenrheidrwydd  am  ddysg  i  amddifFyn  Cristion- 
"  ogaeth  yn  ami,  ar  adegau  isel  ar  grefydd,  yn  ngwyneb  yraosod- 
"  iadau  anfFyddwyr,  a  gelynion  y  Beibl.  '  Yr  oedd  Lloegr, 
•'  ychydig  amser  yn  ol,  yn  cael  ei  hanrheithio  gan  y  gelynion  hyn, 
"  nes  y  gwelodd  y  Brenin  mawr  yn  dda  godi  dynion  £el  Paley, 
"  a  Butler,  a  Chalmers,  ac  fe  lanwodd  y  dynion  hyny  a'i  Ysbryd, 
"  ac  yr  oeddent  hwythau  yn  ddysgedig  iawn.  Cyfarfyddasant 
"  ag  anffyddiaeth  ar  ei  thir  ei  hunan,  a  gorchfygasant  hi  ar  bob 
"  gafael ;  ac  yn  awr  y  mae  dadl  anffyddiaeth  wedi  colli  yn  hollol 
"  o  walks  dysgeidiaeth,  ac  nid  oes  ganddynt  ond  stwfEo  eu 
"  hegwyddorion  dinystriol  i'r  werin.  A  beth  pe  deuai  rhywbeth 
"  felly  ar  Gymru  ?  Pwy  a  allai  gyfarfod  cyfeiliornwyr  ar  eu  tir 
"  eu  hunain  ond  dynion  dysgedig  ?  Gan  hyny,  ein  dyledsvvydd 
"  ni,  yn  ddiammeu,  ydyw  amaethu  tipyn  ar  feddyliau  ein  dynion 
"  ieuainc  a  fwriadwn  i'r  weinidogaeth.  Ni  chefais  i  ddim  dysg 
"  fy  hun,  ac  fe  fuasai  yn  well  genyf  na  dim  y  gallaf  feddwl  am 
"  dano,  pe  buaswn  yn  ddysgedig.  Nid  rhaid  i  chwi  ddim  ofni 
"  iddyn'  nhw  fyned  yn  feilchion ;  oblegid  yr  ydwyf  fi  yn  siwr 
'■  nad  oes  dim  yn  tueddu  yn  fwy  tuag  at  fy  ngwneyd  i  yn 
"ostyngedig  na  chymdeithasu  a  meddyliau  y  dynion  mawr 
"  yna,  sydd  yn  dy weyd  pethau  na  fuasai  fy  nghalon  i  byth  yn 
"  dychymygu  am  danynt.  Ac  wedi  fy  argyhoeddi  o  wirionedd 
"  y  pethau  a  nodwyd,  yr  ydwyf  i  yn  penderfynu,  cyhyd  ag  j 
"  gweio  y  Brenin  mawr  yn  dda  fy  ngadael  ar  y  ddaear,  gwneyd 
"  fy  ngoreu  o  blaid  dynion  ieuainc  gobeithiol,  er  eu  gwneyd  yi\ 
"  llawer  gwell  gyda  gwaith  yr  Arglwydd  na  fi  fy  hun.'  Yr  oedd 
"  pawb  yn  hynod  siriol  tra  y  llefarai.  Ar  ol  iddo  dewi.  Captain 
"  Lloyd  a  godai  ar  ei  draed  ;  yr  oedd  yn  eistedd  y  tu  cef n  i  mi ; 
"a  chan  godi  ei  spectol  ar  ei  dalcen,  a  dal  llyfr  yn  ei  law, 
"  dywedai  yn  ei  ddull  forivard  rhag  blaen, — '  Yr  oeddwn  i  yn 
"  meddwl,  syr,  wrth  eich  clywed  yn  dyweyd  am  Dr.  Chalmers ; 
"  yr  oedd  o  yn  pregethu  ar  y  gair  hwnw,  '  Yr  ydych  yn  gvveled 
"  eich  galwedigaeth,  frodyr,  nad  llawer  o  rai  doethion  yn  61  y 


478  PENXOD  XI. 

"  cnawd,  nad  llawer  o  rai  galluog,  nad  llawer  o  rai  boncddigion  a 
"  alwyd/  &c.  Yn  rhy w  le  ar  ei  bregeth  gofynai,  I  beth  mae 
"  dysgeidiaeth  yn  dda  ?  A  ydyw  yu  anliebgorol  angenrheidiol 
"  er  iachawdwriaetli  ?  Nac  ydyw.  Ond  y  mae  gelynion  i 
"  achos  Du\y  yn  codi  yn  nihob  oes,  ac  y  mae  dysgeidiaeth  yn 
"  fuddiol  iawn  i  roddi  taw  ar  y  rhai  liyny.'  Yna  Mr.  D.  Elias  a 
"  ofynai, — '  Wcl,  a  gadael  fod  yr  holl  bethau  lijm  yn  wir,  ac  mor 
"  ardderchog  ag  y  dywedwch  eu  bod,  pa  beth  a  wnewch  chwi  o'r 
"dynion  ieuainc  yma  ar  ol  iddynt  fod  am  bedair  neu  bum' 
"  mlynedd  yn  yr  athrofa  ?  Fyddan'  nhw  ddim  yn  foddlon  i 
"fyned  at  alwedigaeth  yn  y  byd  er  mwyn  ennill  eu  bywiol- 
"  iaeth  wed'yn.'  Edwards  a  atebai,  '  y  brof edigaeth  fwyaf, 
"  gyf eillion,  i  ddynion  ieuainc,  os  bydd  rhy wbeth  ynddyn'  nhw, 
"  ydyw  cael  ysgol — sut  y  ca'i  i  ysgol  ?  Yr  ydwyf  fi  yn  gwybod 
"  yn  dda  iawn  am  hyn  trwy  brofiad.  Fu  dim  ond  un  brofedig- 
"  aeth  i  mi  erioed  i  adael  y  Methodistiaid.  Fe  fu  un  arnaf  fi. 
/'  Fuo  fo  ddim  profedigaeth  i  mi  wrthod  pum'  cant  o  bunnau  yn 
"  y  flwyddyn,  er  mwyn  aros  ef o'r  Methodistiaid ;  ond  fe  fu 
"  gwrthod  myned  i  Cambridge  i  gael  fy  nysgu  yn  rhad,  pan  nad 
"  ocdd  gen3''f  yr  un  olwg  am  gael  dj-sgeidiaeth  trwy  un  ffordd 
"  arall  heb  fyned  trwy  fil  o  anhawsderau,  f e  fu  hyny  yn  brofedig- 
"  aeth  i  mi.  Yr  ydw^'f  fi  yn  siwr  na  chollais  i  erioed  ddim 
"  haner  awr  o  fy  amser  i  ystyried  pa  fodd  y  byddwn  byw  ar  ol 
"  d'od  o'r  j^sgol,  ond  fe  fu  cael  myned  yno,  pa  sut  y  cawn,  yn 
"destyn  fy  myfyrdod  ddyddiau  a  nosweithiau  lawer.'  Rhyw 
"un  a  ddy wedai, '  Nid  ydym  ni  ddim  llawer  ar  ol  hefo  hyny 
"ychwaith.'  Wedi  hyny  ymdrechent  droi  pen  ar  yr  ymdrin- 
"  iaeth,  a  ffurfio  rhyw  benderfyniad ;  ac  ymwthiai  Mr.  D.  Elias 
"  yn  mlaen  eilwaith,  a  gofynai,  '  A  oedd  dim  modd  gadael  hyn 
"  hyd  Gyfarfod  Misol  y  Cemmacs,  fel  y  gallai  pawb  gael 
"  hamddcn  i  fi'urfio  barn  ar  y  mater  ? '  '  Mac'n  debyg  gen'  i,' 
"  ebe  y  Cadeirydd,  '  fod  pawb  wedi  cael  eithaf  chwareu  teg 
"  bellach  i  feddwl  ac  i  ffurfio  barn,  gan  eu  bod  wedi  cael  cym- 
"  maint  o  amser  i  feddwl.'  '  Beth  dybygech  chwi,'  ebe  Mr. 
"  Ebenezer  Davies,  '  pe  bacm  ni  yn  ei  adael  o  hyd  Ijoreu  'fory  ? ' 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  479 

" '  AifF  y  seiat  i  gyd  felly,  ac  f e  fydd  yr  eghvysi  yn  cael  eu  siomi 
"  wrtli  fcthu  cael  dim  eenadwri  oddiyma/  ebe  Mr.  D.  Elias.  '  Pa 
"  harm,'  meddai  E.  Da  vies,  '  ped  ai  y  seiat  i  gyd  am  dro,  ef  o 
"  mater  mor  bwysig  ? '  Yna  rhoddwyd  y  petli  o'r  gadair  i  sylw  ; 
"  a  chodwyd  Haw  dros  ohirio  y  mater  hyd  boreu  drannoeth,  a 
"  thaer  annogwyd  pawb  gan  Mr.  Roberts,  Amlwch,  i  gymmeryd 
"  y  peth  dan  eu  hystyriaeth,  a  meddwl  mai  symmudiad  pwysig 
"  yn  nheyrnas  Crist  ydoedd,  a  gweddio  am  arweiniad  Ysbrj^d  yr 
"  Arglwydd.     Darllenwyd  y  list,  ac  aed  ymaitli. 

"  Hanuer  awr  wedi  pump,  declireuodd  D.  Elias,  a  pregethodd 
"  Edwards  a  Rees  : — Edwards  oddiar, '  Efe  a  gloddiodd,  ac  a  aetli 
"yn  ddwfn.'  'Mae  crefydd  llawer  iawn,'  ebe  fe,  '  yn  fwy  o 
"  lawer  mewn  hyd  a  lied,  nac  mewn  dyfnder.  Yn  I.  Yr  oedd 
"eisiau  myned  yn  ddwfn  mewn  gwybodaeth  o  bethau  yr 
"  efengyl.  Arganmolai  ddwy  ffordd  i  wneyd  hyny.  1.  Darllen 
"llawer  ar  y  Beibl  a  llyfrau  da  ereill  a  roddont  oleuni  arno. 
" '  Glyn  wrth  ddarllen — f el  y  byddo  dy  gynnydd  yn  eglur  i 
"  bawb.'  Soniai  fel  y  byddai  yr  hen  bobl  oeddent  yn  cael  tipyu 
"  efo  chrefydd  yn  darllen,  yn  darllen  llawer  iawn,  yn  enwedig  o 
"  weithiau  Bunyan,  Gurnal,  &c.  2.  Myfj^-rio  llawer  ar  yr  hyn  a 
"  ddarllenid.  '  Myfyria  ar  y  pethau  hyn,  ac  yn  y  pethau  hyn 
"  aros.'  Efo  hyn  yr  ydym  ni  ar  ol  yn  fawr.  Gwell  o  lawer 
"  ganddo  ef  y  dyn  a  ddarllenai  adnod  ac  a  fyfyriai  arni,  na'r  dyn 
"  a  ddarllenai  ddeng  mil  heb  hyny.  Fe  fyddai  yr  hen  bobl  yn 
"  darllen,  ac  yn  darllen,  ac  yn  myfja'io  ar  y  pethau  a  ddarllenent, 
"  nes  y  byddai  meddyliau  yr  hen  awduron  wedi  dyfod  yn  rhan  o 
"  gyfansoddiad  eu  meddyliau  hwythau.  II.  Mewn  teimlad  o 
"  bethau  yr  efengyl.  Nid  y  goleu  heb  y  gwres,  ac  nid  y  gwres 
"heb  y  goleu,  ond  y  ddau  yn  nghyd.  1.  Myned  yn  ddwfn 
"  mewn  teimlad  o  argyhoeddiad  o  bechod.  2.  Myned  yn  ddwfn 
"mewn  gweddio  yn  y  dirgel.  3.  Myned  yn  ddwfn  mewn 
"  gostyngeiddrwydd.  Da  ragorol.  Mr.  Rees :  '  Mi  a  groeshoel- 
"  iwyd  gyda  Christ :  eithr  byw  ydwyf,'  &c.  Yr  oedd  ei  bregeth 
"yn  ardderchog. 

"  Boreu  drannoeth,  dychwelwyd  at  bwnc  y  Gronfa.    Er  mwyn 


480  PENNOD    XI. 

"  mantais  i'r  Cyfarfod,  ceisient  osod  gofyniad  i  gael  ei  ateb  gan 
"  bawb, — A  Avnawn  ni  rywbeth  ?  Mr.  D.  Elias  a  godai  ar  ei 
"  draed  ar  amrantiad,  gan  ateb, '  Onid  ydym  ni  yn  gwneyd,  beth 
"  sydd  yn  eisiau  i  ni  wneyd  ychwaneg  ?  Ac  os  ydych  chwi  am 
"  wneyd  rhywbeth,  paharn,  os  ydyw  yn  achos  da,  fel  yr  haerwch 
"  ei  fod,  na  ellid  ei  gynnal  yn  ewyllysgar  trwy  roddion 
"  blynyddol,  fel  achosion  da  ereill,  megis  y  Beibl  a'r  Cenhadon  ? ' 
" '  le,  ie,'  ebe  yr  esgob  o  Amlwch, '  gwrandewch  chwi ;  peidiwch 
"chwi  a  dyrysu ;  yr  ydych  chwi  wedi  codi  trwy'ch  hun, 
"  heddyw,  feddyliwn  i.  Cymmerwch  bwyll.'  Yna  annogai 
"  bawb  i  gymmeryd  eithaf  pwyll  i  ystyried  beth  oeddent  yn  ei 
"  wneyd  ;  os  ymgymmerent  a  gwneyd  rhywbeth,  mai  ychwanegiT 
"  baich  arnynt  eu  hunain  y  byddent ;  ac  os  na  wnaent  ddim  y 
"byddai  peth  felly  yn  dristwch  mawr  i'n  hanwyl  ddau  frawd 
"  dieithr,  a  byddwn  ar  ol  pobl  ereill  fe  ddichon  ?  A  Williams  a 
"  ddywedai  i'r  un  perwyl,  gan  bw}' so  tipyn  ar  friwo  teimladau  y 
"  brodyr  dieithr.  Yna  codai  Mr.  Rees,  a  dy  wedai,  '  O,  na,  nid 
"  ein  teimladau  ni  ydy  w  eich  rheol  chwi  i  weithredu,  ond  eich 
"  cydwybod  eich  hunain.  Ni  fyddai  yn  ddim  rheswm  i  chwi 
"  orfod  dweyd, '  Fe  wnaethom  ni  rywbeth  yn  ein  byr-bwjdldra. 
"  rhag  brifo  teimladau  rhyw  ddau  ddyn  dieithr  oedd  wedi  dyfod 
"  atom  ni  ar  eu  tro.  O  na,  gyfeillion,  gwnewch  yn  ol  eich  barn 
'■'  eich  hun ;  nid  oes  dim  eisiau  consultio  ein  teimladau  ni  mewn 
"  un  modd  ;  ac  os  ydj'ch  chwi  yn  dewis  yn  well,  aroswch  nes  yr 
"  awn  ni  oddiyma,  os  ydych  chwi  yn  meddwl  y  medrwch  chwi 
"  wneyd  gwell  chwareu  teg  a  eh  cydwybodau.'  Sicrhaent  iddo 
"  nad  oedd  dim  o  hyny  mewn  un  modd.  Yna  elai  yn  mlaen  i 
"  ddangos  nad  oedd  o  ddim  iddo  fo  mewn  un  modd,  ond  iddynt 
"  hwy  cu  hunain,  ac  i'r  Corpli.  Yr  oedd  ef  eisoes  dros  banner 
"cant  oed,  ac  nid  oedd  yn  dysgwyl  dim  buddioldeb  personol 
"  oddiwrth  y  symmudiad,  ond  y  boddlonrwydd  o  geisio  gwneyd  ei 
"  oreu  i  ddarparu  ar  gyfcr  yr  oes  a  ddel.  Cyfeiriai  at  gynhaliad 
"y  weinidogaeth,  a  fuasai  dan  sylw  y  dydd  o'r  blaen,  a  mawr 
"  lawenychai  fod  Sir  Fun  yn  ymgymmeryd  mor  eftro  efo'r  achos 
"  hwnw.     '  Yr  oedd  y  Cadeirydd  yma  yn  dweyd  na  wnaed  dim 


ITANES   DYAVYD   HENRY   REES.  481 

'•'yn   y   cj^farfod   yn  Llangwyllog.     Do,  fc  wnaed  llawcr  lawn 

"  yno :    peth   luawr   oedd    eistedd    uwch   ben    peth   f el    yna,   i 

"  ddechreu  meddwl  am  dano.'     Gobeithiai  y  deuai  hyny  i  ddiben 

"  daionus,  ac  y  byddai  Sir  Fon  yn  derbyn  llawer  o  les  trwyddo. 

"'Yr   ydych   chwi   jai   cwyno   fod   y   teithio  yn   brin,   ac   yn 

'•gwanhau.     Pa   fodd   y   gellwcli   ddysgwyl   yn    amgen,  tra   y 

"gadewch     y     pregetliwyr    dros    eu    penau    a'u    clustiau    yn 

"  nhrafferthion  y  byd  hwn  ?     Dyfod  a  hwy  i'r  Bala  i  gael  eu 

"  hordeinio,  hwythau,  wedi  mjmed  adref ,  f el  pe  byddent  wedi 

"  cael  eu  hordeinio  i  ffarmio,  neu  i  gadw  shop,  neu  i  ddilyn  rhyw 

"  alwedigaeth,  ac  ni  welir  mo'nynt  byth  mwy.     Nid  oes  arnaf  fi 

"ddim  eisiau  i  chwi  eu  cynnal  yn  hollol,  oblegid  y  mae  y  corph 

"  a'r  meddwl    yn    gofyn    tipyn   o   recreation   weithiau   mewn 

"pethau  ereill.     Ond    os   gellwch  wneyd   rhywbeth,  gwnewch, 

"  rhag  iddynt  suddo  yn  nghanol  trafferthion  y  byd  hwn,  £el  y 

"gallont    astudio    pan    gartref,   a   theithio    tipyn    a    phregethu 

"  oddicartref .     Fe  gaiff  y  ddau  fater  yna  fod  yn  wrthddrychau 

"  fy  ymdreeh  o'u  plaid  tra  fyddaf  ar  y  ddaear,  sef  ymgelcddu 

"dynion   ieuainc    gobeithiol   i'r   weinidogaeth,    yn    nghyd    a'u 

"  cynnal  yn  anrhydeddus  yn  y  weinidogaeth.' 

'•'  Ymdrechid  eilwaith  d'od  i  benderfyniad,  a  wneid  rhywbeth, 

"  ac   y   caent   benderfynu   ar    y   dull   eilwaith.      Pan   barablai 

"  Williams  y  gair  '  rhywbeth,'  ychwanegai  Elias  y  geiriau, '  yn 

"  yclnvaneg ;  oblegid    yr  ydym  ni  yn  gwneyd  bob  blwyddyn.* 

"Dywedai    Williams   y  dylem  beidio   llaesu  dwylaw  efo  phob 

"  gwaith  da,  ond  gwneyd  ein  goreu.'     '  le,'  ebe  Elias,  '  nid  ydy  w 

"yn  iawn,  wyddoch  chwi,  i  gondemnio  Sir  Fon  am  ddifFrwyth- 

"  dra,  oblegid  y  mae  yn  gwneyd  yn  ol  ei  gallu ;  yv  ydwyf  fi  yn 

'•'  meddwl  yn  siwr  y  gallaf  brofi  y  cesglir  yn  ein  plith  ni  yn  y 

"  wdad,  rhwng  pob  peth,  dair  mil  o  bunnau  bob  blwyddyn.'     '  le, 

"ie,'  ebe    Mr.  Roberts,  'yr  ydych   chwi   yn   camgymmeryd   y 

"  marc ;  yr  ydych  chwi  yn  saethu  i'r  Eifl,  a'r  t"^r  ar  y  Penmaen- 

"  mawr.'     Gosodwyd  y  gofyniad  i  lawr  eilwaith  o'r  gadair, '  A 

"  wneid  rhywbeth  yn  ychwanegol  tuag  at  gynnal  yr  Athrofa,  a 

"  rhoddi  dysg  i'n  gwyr  ieuainc  ? '     Pawb  oedd  dros  hyny  i  godi 
2  H 


482  PENNOD   XI. 

"ei  law.  Felly  fu;  rhai  cu  divy  law.  Cododd  pawb  ond  D 
"  Elias,  a  R.  Hughes,  Bethel,  ac  fe  allai  ychydig  yn  ychwaneg. 
"  Yna  ymholid,  Pa  fodd  ?  Dywedai  Roberts  y  bu  ef  yn  medidwl 
"  ysgrifenu  cylch-lythyrau  at  fil  neu  f wy  yn  y  wlad  o  gyf eillion 
"  yr  achos  ;  y  buasai  hyny  yn  gynllun  da ;  ond  ni  wyddai  ef e 
"  beth  a  ellid  wneyd.  Yna  ceisient  gan  ryw  un  arall  ddweyd  ei 
"  f eddwl.  Gofynai  Williams  a  ddeuai  Rees  ac  Edwards  i'r  wlad, 
"  fel  gweision  yr  achos,  tuag  Ebrill,  i  osod  y  peth  o  flaen  y 
'•'  cynnulleidfaoedd  ?  Yna  gofynai  Mr.  D.  Elias,  '  Beth  ydych 
"  chwi  yn  fwriadu  wneyd  ar  dynion  ieuainc  ar  ol  dyfod  o'r 
"  ysgol  ? '  Atebai  Mr.  Roger  Evans,  '  fod  yn  ddigon  buan  i 
"  ystyried  hyny ;  gwyddys  fod  eisieu  llawer  iawn  o  ysgol- 
"  feistriaid  yn  y  wlad.'  '  le,'  ebe  D.  E., '  ond  gallech  gael  y  rhai 
"  hyny  o  ysgolion  yn  y  wlad  yma.'  '  I  beth  y  ceisiwn  ni  hwy 
"  o'r  ysgolion  sydd  yma,  tra  y  mae  genym  Athrofa  yn  perthyn 
"  i'n  cj^fundeb  ein  hunain,  ac  nas  gellir  byth  cael  lie  mwy 
"  manteisiol  ? '  ebe  Mr.  Evans.  '  le,'  ebe  D.  E.,  gan  fyned  yn 
"  mlaen  i  ddangos  y  drwg  effeithiau  a  allai  ganlyn  y  f ath  sym- 
"  mudiad,  &c.,  pryd  yr  atebai  y  Cadeirydd  nad  oeddem  ni  i  fod 
"  fel  plant,  ag  ofn  myned  allan  yn  y  nos  rhag  cyfarfod  bwgan : 
" nid  ydyw  tybiau  disail  yn  ddigon  in  rhwystro  ni  i  weithredu. 
" '  Wei,'  ebe  Mr.  Roberts, '  pe  baem  ni,  er  C3'f eillgarwch  a  chariad 
"  brawdol  yn  plygu  i'r  brawd  David  Elias,' — ar  hyn  rhwystrwyd 
"  ef  gan  Mr.  Elias,  gan  ddywedyd, '  Xid  oos  arnaf  fi  ddim  eisieu  i 
"chwi  blygu  i  mi.'  Yna  gofynent  a  fyddai  yn  foddlon  i 
"  gyflwyno  rhodd  flynyddol  at  yr  achos  ;  atebai  ei  fod  3''n  f wy 
"  boddlon  ddeng  waith  i  hyny,  nag  i  wneyd  cronfa.  Rhoddwyd 
"  hyn  i  sylw  y  cyfarfod,  a  chodai  pawb  ei  law.  Yna  cynn^-giai 
"  Mr.  Roberts  ar  iddynt  roddi  can  punt  bob  blwyddyn  am  bum' 
"mlynedd.  Cefnogwyd  y  cynnygiad  yn  wresog  iawn  gan 
"  Prythcrch,  yr  hwn  a  ddywedai  fod  yn  dra  thcbyg  y  byddai 
"  llawer  o  honynt  hwy  yn  y  bcdd  cyn  hyny,  ac  y  gobeithiai  y 
"  ca.i  y  rhai  a  fyddant  by w  yr  hyfrydwch  o  weled  llawer  o  les 
"  wedi  deillio  oddiwrthynt ;  ac  os  byddent  yn  gweled  yn  angen- 
"rheidiol   y   caent  ychwanogu  ntynt.     Yr  oedd  llygad  yr  hen 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  483 

"greadur  yn  llawn  dagrau.  D.  Jones,  Dvvyran,  a  gefnogai  y 
'■'  petli  yn  siriol  iawn.  Yna  Mr.  Edwards  a  ddywedai  y  gwyddai 
"  y  gallent  gael  mwy  na  chan  punt  o  Sir  Fun  oddiwrth  ewyllys- 
"  wyr  da  yr  achos,  ond  fod  yn  llawer  gwell  ganddynt  os  ceid 
"  hyny  o  ewyllys  da  y  Cyf arf od  Misol.  '  Mae  yn  rliaid  eu  cael/ 
'*  meddai, '  a  chan  nad  ydyw  Sir  Fun  yn  ol  i'r  un  wlad  mewn 
"  casgliadau,  mae  yn  ddiammeu  genyf  na  fyddant  felly  efo  hyn.' 
" '  le/  meddai  Mr.  Roberts, '  dywedwch  eicli  meddwl  gyfeillion 
"  ar  hyn,  onide  chwi  fyddwch  yn  dweyd  fod  dau  neu  dri  yn 
"clebran  efo'u  gilydd  yn  y  Set  Fawr  yn  Nghyfarfod  Misol 
"  Bryndu,  gan  dynu  baich  afreidiol  ar  ysgwyddau  y  wlad.'  Wedi 
"  peth  siarad  pellach,  cododd  pawb  ei  law,  ond  D.  Elias,  a  rhyw 
'■'  un  neu  ddau  ereili ;  cododd  J.  Prytherch  a  D.  Jones,  Dwyran, 
"  eu  dwy  law.  Ymddangosai  rhan  o'r  gofyniad  yn  anorphenol, 
"a  gofynwyd  pa  un  ai  £100  rhwng  y  £35  a  roddid  yn 
"  flynyddol,  ai  £100  hebaw  hyny,  fel  y  gellid  anfon  pump  o& 
"  dewisid  o'r  wlad  yno  bob  blwyddyn.  Atebai  D.  Jones  mai  can 
"  punt  heblaw  hyny  a  farnai  ef ;  yr  ydym  ni  wedi  cynnal  yr 
"  Athrofa  yn  eithaf  crintachlyd,  yn  ol  fy  meddwl  i,  o'i  sefydliad 
"  cjmtaf.'  Cefnogwyd  ef  gan  H.  Roberts,  Nant,  ac  E.  Davies, 
"  Llanerchymedd,  a  chododd  pawb  eu  Haw.  Gofynai  Williams  i 
"  Edwards  a  fyddai  hyny  yn  ddigon  i  gynnal  pump  yno  bob 
"  blwyddyn,  os  byddai  y  wlad  yn  dewis  ?  Atebai  ei  fod  yn 
"  ormod  o  lawer.  '  O  na,'  ebe  Williams,  ni  a  fynwn  eu  cynnal 
'■'  yn  anrhydeddus  ;  f e  gant  damaid  o  fara  a  llymaid  o  ddwr, 
"  heblaw  '  tatws  ; '  byddai  meibion  y  prophwydi  er  ys  talm,  yn 
"  cael  eu  porthi  ar  fara  a  dwfr.'  Penderfynent  eu  talu  bob 
"  banner  blwyddyn,  £50  bob  calanmai,  a  £50  bob  calangauaf. 
" '  Ac  yr  ydych  chwithau,'  ebe  Williams  wrth  Edwards, '  i  ofalu 
"  am  lety  iddynt,  a  bwyd  a  diod  iachus,  a  lly wodraeth  dda,  a'u 
"porthi  a  gwybodaeth  ac  4  deall.'  Yr  oedd  y  ddau  [Rees 
"  ac  Edwards]  yn  siriol  iawn,  ac  yn  teimlo  yn  ddiolchgar  dros 
"  ben. 

"  Ni  allaf  ymattal  heb  ysgrifenu  un  nodiad  o  eiddo  Prytherch, 
"pan  ymholid  a  oedd  eisieu  dysg  ai  peidio,  pa  un  ai  lies  ai 


484  PENNOD    XI. 

"  drygioni  a  ellid  ddysgwyl  trwyddo, — neidiai  ar  ei  draed,  a 
"chipiai  y  Beibl,  a  chodai  ef  i  fynu,  a  dywedai, '  Dyma  beth  a 
"  gaed  i  mi  trwy  ddj^sgeidiaeth !  Fuaswn  i  na  chwithau  yn 
"  gwybod  dim  am  dano,  oni  buasai  fod  rhy w  ddynion  dysgedig 
"  iawn,  oeddent  yn  deall  yr  Hebraeg  a'r  Groeg,  wehvch  chwi,  wedi 
'•  cymmeryd  trafferth  i'w  gyfieithu.  Hefyd,  fy  mrodyi",  yr  ydwyf 
"  fi  yn  cofio  tro  arall,  y  bu  yn  dda  iawn  i  ni  fel  Corph  wrth 
''■  ddysgeidiaeth  Mr.  Charles,  o'r  Bala.  Yr  oedd  rhyw  ddynion 
"  maleis-ddrwg  wedi  ysgrifenu  llyfr  a  elwid  y  Looking -Glass,  yr 
"  hwn  oedd  yn  ein  diraddio  yn  rhyfeddol,  welwch  chwi,  fel 
"  Corph  ;  ac  yr  oeddem  ni  efo'n  gilydd  yn  Sassiwn  y  Bala  ry w 
"  dro,  welweh  chwi,  yn  ceisio  ystyried  beth  a  ellid  wneyd  ;  a 
"  dyma  ni  yn  gofyn  i  Mr.  Charles,  '  Wnewch  chwi,  Mr.  Charles 
"  bach,  gymmeryd  yr  achos  mewn  Haw,  ac  j^sgrifenu  llyfr  yn  ei 
"  erbyn  ? '  *  Ni  wn  i  ddim  yn  wir,'  ebe  yntau,  gan  godi  ei 
"  yso-wyddau, '  os  gwnaiff  Mr.  Jones  fy  helpu  i,' — am  Mr.  Jones, 
"  Dinbych, — ac  yr  oedd  Jones  hefyd  yn  ddysgedig  iawn  ;  ac  fellj^ 
"  vso-rifenwyd  y  llyfr,  a  chosbwyd  y  cyhuddwyr,  a  daeth  ein 
"  cymmeriad  ninnau  i'r  Ian  trwy  eu  hymdrechiadau  hwy  ;  ac  y 
"  mae  y  llyfr  yn  awr  yn  meddiant  y  gwr  mwj-af  yn  yr  Ynys 
"  yma,  ac  yn  cael  ei  barchu  yn  fawr  ganddo.'  " 

Mae  yn  ddrwg  genym  na  chawsom  ddim  manylion  yn 
nghylch  ymweliadau  y  ddau  frawd  a  Chyfarfodydd  Misol  y 
Siroedd  ereill.  Yr  oeddem,  pa  fodd  bynnag,  yn  bresennol  yn  y 
Gymdeithasfa  Chwarterol  ganlynol  i  un  Bangor,  yr  hon  a 
gynhelid  yn  Llanfaircaereinion,  Sir  Drefaldwyn,  Rhagfyr  28, 
29,  30,  1847,  pryd  y  Llywj'ddid  drachefn  gan  Mr.  Edwards  o'r 
Bala.  Yno  rhgddwyd  adroddiad  gan  Mr.  Rees  ac  yntau,  am  eu 
hymweliad  a'r  Cyfarfodydd  Misol  ac  am  y  derbyniad  a 
gawsent  yn  yr  annywiol  Siroedd.  Nid  oeddent  wedi  gallu 
cael  amser  cyn  y  Gymdeithasfa  i  ymweled  a  Sir  ])refaldwyn, 
ond  yr  oeddent  wedi  cynuneryd  mantais  ar  eu  hymweliad  y 
pryd  hyny,  i  alw  y  brodyr  perthynol  i'r  Cyfarfod  Misol  yn 
iigh5>^d,  ac  i  ddodi  yr  achos  ger  eu  bron.     Dywedent  y  gallent 


HANES    EYWYD    HENRY    REES.  485 

felly  ymddangos  ger  bron  y  Gymdeithasfa  fel  rhai  wedi 
cyflawni  eu  gweinidogaeth  yn  tfyddlawn,  can  helled  ag  yraweled 
a'r  holl  Gyfarfodydd  Misol,  ac  yr  oeddent  wedi  gosod  yr  achos  yn 
y  inodd  doethaf  a  allent  hwy  ger  bron  y  Siroedd.  Ac  yr  oeddent 
yn  mhob  man  wedi  cael  eu  derbyn  yn  groesawus,  heb  neb  yn 
rhy  w  gas  iawn  wrthynt,  er  nad  oedd  pawb  mor  gefnogol  a'u 
gilydd.  Yr  oedd  y  mwyafrif  mawr  yn  yr  holl  Gyfarfodydd 
Misol,  yn  barod  i  wneuthur  rhywbeth  yn  mhlaid  yr  hyn  y 
dadleuent  drosto,  er  nad  oeddent,  oddieithr  mewn  dau  neu  dri  o 
lionynt,  wedi  penderfynu  yn  hollol  ar  y  cynllun  a  gymmerid 
ganddynt  i  wcithredu.  Wedi  gwrando  yr  adroddiad,  ac  i 
amryw  sylwadau  gael  eu  gwneyd  arno,  fe  gynnygiwyd  ac  a 
gefnogwyd,  a  chytunwyd  yn  unfrydol  ar  y  penderfyniad  can- 
lynol,  yr  hwn  y  dodwyd  arnom  ni  i'w  roddi  mewn  ysgrifen : — 
"  Ein  bod  fel  Gymdeithasfa  yn  gynnulledig  yn  Llanfair,  yn 
llawenj^chu  yn  y  graddau  o  Iwyddiant  a  fu  ar  genhadaeth  y 
brodyr  a  anfonwyd  gan  Gymdeithasfa  Bangor  i  ymweled  a 
Chyfarfodydd  Misol  y  Siroedd  yn  achos  yr  Athrofa ;  a'n  bod  yn 
mawr  hyderu  yr  a  y  Siroedd  yn  mlaen  yn  ymdrechgar  gydaV 
amcan  cynnygiedig,  oddiar  ystyriaeth  o'r  gwir  angenrheidrwydd 
sydd  am  hyny." 

Mae  yn  ddrvvg  iawn  genym  orfod  cofnodi  i'r  ysgogiad  hwn, 
oedd  wedi  dechreu  mor  obeithiol,  ac  yr  oedd  y  fath  angen  am 
dano,  orphwys  ar  hyn  o  bryd,  am  rai  blynyddoedd,  oddieithr  yn 
unig  yn  Sir  Feirionydd,  fel  y  gadawwyd  ef  yn  Nghymdeithasfa 
Llanfair.  Fe  roddwyd  annogaeth  ychwanegol,  y  mae  yn  wir, 
yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  Mehefin  15,  1848,  i'r  Siroedd  i 
t'yned  yn  mlaen  gydag  ef,  yn  y  modd  a  farnent  hwy  gymhwysaf 
a  mwyaf  effeithiol.  Ond  tra  diefiaith  a  fu  yr  annogaeth.  Fe 
gasglodd  Sir  Feirionydd  rai  cannoedd,  y  rhai,  os  ydym  yn  cofio 
yn  iawn,  oeddent  ganddynt  wrth  law  i'w  cynnorthwyo  i 
chwyddo  eu  cyfran  hwy,  pan,  yn  mhen  rhai  blynyddoedd,  y 
daeth  y  Gogledd  gyda  u  gilydd  allan,  dan  arweiniad  y  Parch. 
Edward  Morgan,  i  wneuthur  y  Gronfa  ag  y  mae  yr  Athrofa  er 
ys  blynyddoedd  lawer  bellach  yn  dibynu  arni.     Ni  ddai-fu  i  ni 


4'86  PENNOD   XI. 

erioed  ddeall  yii  hoUol  pa  fodd  y  mcthodd  y  pryd  hyn.     Mae  yn 

bosibl  fod  a  wnelai  y  cyfwng  arianol  dirfawr  a  gymmerodd  le 

yn  Liverpool,  yn  gystal  ag  amryw  ranau  ereill  o'r  deymas,  yn  y 

blynyddoedd  1847,   1848, — yn  gystal   a'r  gwasgfaeon  a  deimlid 

yn  nihlith  amaethwyr,  ac  yn  rhanau  gwledig  y  Dywysogaeth,  yn 

gysylltiedig  a'r  newyn  yn  yr  Iwerddon,  a  ddygsvyddasai  ychydig 

cyn  hyn}',  mae  yn  bosibl  meddwn,  fod  a  wnelai  hyny,  ryw  gym- 

maint  a  methiant  y  casgliad ;  er  yn  ddiammeu,  mai  y  prif  achos 

oedd,  diofalwch  llawer  o'r  rhai  oeddent  yn  blaenori  3^n  yr  eglwysi 

o  berthynas  iddo,  yn  cyfodi  oddiar  y  teimlad  hwnwr  oedd  jti 

ormodol  trwy  y  Siroedd,  hyd  yn  nod  pan  na  byddai  gwrthwyn- 

ebiad  pendant  iddo, — "  Ni  ddaeth  yr  amser  eto." 

Y  peth  nesaf  sydd  genym  odditan  law  Mr.   Rees,   ydyw  y 

llythyr  canlynol  at  Mr.  Edwards  o'r  Bala,  yr  hwn  a  ysgrifenwyd 

ganddo,  ni  wyddom  yn  hollol  y  diwrnod,  ond  rywbryd  o  flaen 

Cymmanfa  y  Sulgwyn  yn  Liverpool,  1848. 

"  Mercher. 

"Anwyl  Gyfaill, — Ni  chawn  i  ddim  llonydd  neithiwr,  yn 
"  Nghyfarfod  y  Blaenoriaid,  nes  i  mi  addaw  ysgrifenu  atoch  i 
*'  hysbysu  i  chwi  fod  y  cyfeillion  yma  yn  taer  ddymuno  arnoch 
"  ddyfod  yma  y  Sulgwyn ;  ac,  yn  wir,  j'^r  ydym  yn  cymmeryd 
"  yn  ganiataol  eich  bod  yn  penderfynu  dyfod.  Nid  oes  eto  ddim 
"  sicrwydd  ond  am  ychydig  o  nifer,  ac  y  mae  yr  amser  yn 
"  agoshau.  Yr  wyf  yn  gobeithio  na  phetruswch  ddyfod  yma,  os 
"  y w  yn  eich  gallu  trwy  ymdrech  i  ddyfod,  er  fod  yn  rhaid  i  mi 
"  addef  fy  mod  i  yn  bresennol  yn  petruso  yn  nghylch  dj^fod  i'r 
"  Bala  y  flwyddyn  hon. 

"  Am  fy  mod  yn  cymmeryd  yn  ganiatJiol  y  deuwch,  gadawaf 
"  hyny,  a  hysbysaf  i  chwi  y  materion  a  f^'ddant  dan  sjdw  ddydd 
■"  Llun  yn  y  Society : — 

"  1.  Cyfarwyddiadau  i'r  cristion  i  '  ymarfer  ei  hnn  i  dduw- 
"  ioldeb.' 

"  2.  Ar  '  arfer  duwioldeb  ffartref,'  yn  cnwedig  egluro  beth 
"  sydd  yn  gynnwysedig  yn  y  gair  hwnw,  *  dwyn  plant  i  f3'nu  ; ' 
"  a  chyfarwyddiadau  i  rieni  tuag  at  wnouthur  hyny.     Nid  yw 


HANES   BYWYD   HENRY   REES  487 

"pob  mam  a  fagodd  Want  nes  dyfod  i  ocdran,  wedi  dwyn  plant  i 
"  f'ynu. 

"  3.  Cyngor  i  Want  a  phoW  ieuainc.  Yr  oeddem  ni  wedi 
"meddwl  am  i  ryw  frawd  dieithr  draethu  gair  ar  y  mater 
"  cyntaf ,  am  o  ddeg  munud  i  chwarter  awr,  ac  yna  drws  agored 
"  i  bawb  ddy  weyd  eu  meddyliau  arno  am  ychydig  amser.  Wedi 
"  hyny,  rhyw  frawd  arall  i  agor  yr  ail  fater,  yr  un  modd  mewn 
"  araeth  f echan,  cyn  ymollwng  i'r  dull  rhydd  ac  ymddyddanol ; 
"  ac  yr  oeddem  ni  yn  mawr  ddymuno  i  chwi  ddyweyd  gair  ar  yr 
"  ail  fater,  Beth  sydd  gynnwysedig  mewn  dwyn  plant  i  fynu  ? 
"  pa  fodd  y  mae  gwneuthur  hyny  ?  Nid  rhaid  i'ch  traethawd 
"  fod  ond  pur  fyr.  Ond  pe  b'ai  hyny  yn  faich  i  chwi  nes 
"  gorthrymu  eich  teimladau ;  peidiwch  a  gadael  i  hyny  eich 
"  rhwystro  i  ddyf od  yma. 

"  Cofiwch  ni  at  Mrs.  Edwards  yn  garedig,  gan  obeithio  eich. 
"gweled  yn  fuan. 

"  Yr  eiddoch  yn  garedig,  Henry  Rees." 

Fe  aeth  Mr.  Edwards  i  laverpool,  ae  fe  aeth  Mr.  Rees  i'r  Bala. 
Y  Gymdeithasfa  hono,  Mehefin  14,  15,  16,  oedd  yr  unig  Gym- 
deithasfa  ag  y  bu  Mr.  Michael  Roberts  yn  bresennol  ynddi  wedi 
ei  adferiad  am  fyr  amser  i'w  iechyd  meddyliol,  ar  ol  bod  heb  fod 
gydai  frodyr  mewn  Gymdeithasfa  er  y  Bala  a  thrachefn  Pwllheli, 
,yn  1834.  Pregethodd  yn  y  Bala  yn  efFeithiol  iawn  am  ddeg  ar  y 
'gloch  y  prif  ddiwrnod,  o  flaen  Mr.  John  Jones,  Talsarn.  Yr  oedd 
yv  olwg  arno  i'w  hen  wrandawwyr  braidd  megis  un  wedi  codi  o 
With  y  meirw.  Yn  y  Gymdeithasfa  hono,  yn  Nghyfarfod  y 
Pregethwyr  a'r  Blaenoriaid,  fe  wnaed  crybwylliad  parchus  iawn 
am  John  Davies,  Ysw.,  o'r  Fronheulog  gerllaw  y  Bala,  yr  hwn  a 
fuasai  farw  y  diwrnod  cyn  y  Gymdeithasfa.  Yr  oedd  Mr. 
Davies  yn  Ynad  Heddwch,  ac  efe,  os  nad  ydym  yn  camgym- 
meryd,  oedd  yr  Ymneillduwr  cyntaf,  yn  Ngogledd  Cymru,  a 
gafodd  y  dyrchafiad  hwnw.  Yr  oedd  efe  ar  y  fainc  er  tua  y 
flwyddyn  1815.  Yr  oedd  hefyd  yn  Uchel-Sirydd,  Meirionydd, 
yn  1817,  pryd  ar  un  amgylchiad  y  gwrthododd  gymmeryd   ei 


488  PENNOD  XI. 

wneuthur  yn  Farchog  a  gvvisgo  y  teitl,  Syr.  Dioddefodd  lawer, 
am  amryw  flynyddoedd,  fel  Ynmcillduwr,  oddiwrth  foneddigion 
eglwysig  ac  erlidgar  ei  wlad,  ond  fe  ymddj^godd  efe  tuag  atynt 
hwy  bob  amser  yn  gwbl  dawel  a  dioddefgar  a  thangnefeddus ; 
fel,  flynyddoedd  lawer  cyn  marw,  yr  oedd  wedi  ennill  eu  parch- 
edigaeth  agos  yn  ddieithriad.  Yr  oedd  yn  ddiaeon  yn  Nghym- 
deithas  Eglwysig  Llandderfel,  ac  yn  wr  blaenllaw  yn  Nghyf- 
eisteddfodau  y  Gj'mdeithasfa  yn  y  Gogledd,  ac  yn  cymmeryd  y 
dyddordeb  niwyaf  yn  llwyddiant  y  Cyfundeb  yn  ei  hoU  ysgog- 
iadau ;  yr  oedd  yn  arbenig  yn  gyfaill  calon  i'r  Athrofa  yn  y 
Bala,  ac  yn  dvvyn  mawr  zel  drosti  o'i  sefydliad  cyntaf.  Ar  ol 
ymddyddan  yn  ei  gylch  y  pryd  hwn  yn  y  Gymdeithasfa,  fe 
Ijennodwyd  Mr.  Kees  a  Mr.  Hughes  (Liverpool),  i  anfon  cyfarch- 
iad  at  J*Irs.  Davies,  ei  weddw,  ar  ran  y  frawdoliaeth.  Ffrwyth 
y  pennodiad  hwnw  yw  y  llythyr  dilynol : — 

"Llangollen,  Gorphenaf  18,  1848. 

"  My  Dear  Mrs.  Davies, — Gosodwyd  amaf  fi,  a'm  cyd-laf urwr 
"  Mr.  Hughes,  i  drosglwyddo  cydymdeimlad  y  Gymdeithasfa  jn 
"  y  Bala  a  cliwi  yn  eicli  trallod  diweddar.  Er  fy  mod  yn 
"  gobeithio  fod  Mr.  Edwards  wedi  gwneuthur  hyny  drosom  er  ys 
"  amser  bellach,  eto  gan  fy  mod  yn  meddu  gronyn  mwy  o 
"  seibiant  y  dyddiau  hyn  nag  arferol,  bernais  yn  ddyledswydd 
"  arnaf  anfon  gair  atoch.  Yr  ydwyf  yn  proti  fy  nghalon  yn 
"  rhy  ddiffrwyth,  a'm  tafod  yn  rhy  annysgedig,  i  allu  cyfarwyddo 
"  na  chysuro  dim  ar  eich  ysbryd  hiraethlawn  chwi,  ag  sydd 
'•'bellach,  ond  odid,  yn  dechrcu  dyfod  i'w  dcmpcr,  a  throi 
"oddiwrth  y  cicaion  diflanedig  i  lawenychu  yn  Nuw  ei  lach- 
"  awdwr. 

"  Bu'm  yn  ccisio  y  boreu  heddyw  ymholi,  pa  fodd  y  buaswn  i 
"  yn  teimlo,  pe  buasai  fy  enaid  i  yn  lie  eich  cnaid  chwi.  Pa 
"  beth  a  fuasai  fy  mhrofiad  pe  wedi  colli  cydyniaith  fy  mywyd, 
"  a'm  gadael  yn  weddw  ac  unig  mewn  byd  ag  sydd  beunydd  yn 
"  myned  yn  fwy  dieithrol  i  mi.  oblegid  fod  fy  hen  gyfeillion  a"ni 
"  cydnaliod  yn  llitliro  o  bono  y  nuill  ar  ol  y  Hall.      Ond  '  y  galon 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  489 

"sydd  yn  gwyboJ  cliwerwder  ei  henaid  ei  hun,  a'r  dieithr  ni 
"  bydd  gyfranog  o'i  llawenydd  hi.'  Ni  fedraf  fi  ddyfalu  ond 
"  ychydig  pa  wersi  y  mae  eich  Tad  nefol  yn  eu  dysgu  i  chwi 
"  trwy  y  tro  hwn,  nac  at  ba  tfynnonau  bywiol  o  ddyfroedd,  y 
"  mae  yr  Oen  yn  eich  arwain  yn  y  rhan  hwn\/  o  ddyfFryn  Baca 
"ag  j'^  mae  efe  yn  ei  ddoeth  ragluniaeth,  wedi  eich  galw  i'w 
"  deithio  yn  awr.  O  bosibl,  na  buoch  chwi  eich  hunan  erioed 
"  yn  yfed  o  hon3'nt  o'r  blaen ;  ond  yr  oedd  yr  Oen  yn 
"gwybod  am  danynt — wedi  eu  darpar  yn  ei  gyfamniod  grasol, 
"  a'u  rhoi  i  gadw  yn  nhystiolaethau  y  gair  ar  eich  cyf er,  erbyn 
"  dydd  cyfyngder  a  thrallod.  Yf wch,  ynte,  fy  chwaer  yn  yr 
"  Arglwydd ;  yf  wch  nes  annghofio  eicli  tlodi,  a  phob  colled 
"  ddaearol. 

"  Os  y w  y  Duw  mawr  trwy  yr  oruchw'yliaeth  bresennol 
"  yn  ysgrifenu  pethau  chwerwon  yn  eich  erbyn,  ac  yn  gwneyd 
"  i  chwi  feddiannu  camweddau  eich  ieuenctyd,  ysgrifenwch 
"  chwithau  yn  01, — '  Yr  ydwyf  yn  cydnabod  fy  nghamweddau  ;  y 
"  mae  yn  edifar  genyf  ;  maddeu  i  mi  yn  ol  dy  drugaredd.'  Neu 
"  OS  ydy w  yn  cynnyg  ei  hunau  a'i  holl  ddaioni  i'ch  enaid,  trwy 
"  yr  addewidion  grasol  sydd  wedi  dyfod  yn  awr  i  delate,  peid- 
'•  iwch  a  gadael  i'r  brofedigaeth,  er  chwerwed  yw,  wneyd  eich 
"  enaid  yn  rhy  wrthnysig  i  gymmeryd  ei  ddiddanu ;  ond 
"  dy weded  eich  calon  gyda  Dafydd, — '  Par  i  mi  glywed  gorfoledd 
"  a  llawenydd,  fel  y  Uawenycho  yr  esgyrn  a  ddrylliaist.'  Ewch, 
"  yn  ol  eich  arfer,  i  faesydd  yr  Ysgrythyrau  Sanctaidd ;  mae 
"  yno  lawer  o  gonglau  eto  heb  eu  llwyr-fedi ;  a  llawer  ysgub  o 
"  dyw^ysenau  braisg  a  llawn  wedi  eu  gadael  o  bwrpas  i'r  tlawd, 
"  yr  amddifad,  a'r  weddw,  Llanw^ed  Duw  eich  mynwes  a  hwy ; 
"  a  phared  i'ch  ysbryd,  ar  ol  tymhor  o  hau  inewn  dagrau,  eu 
"  cludo  mewn  gorfoledd. 

" '  le,'  meddwch,  '  ond  y  mae  Mr.  Davies  wedi  marw.'  Ydyw, 
"  ydyw ;  y  mae  efe  wedi  marw !  ond  nid  cyn  rhoi  arwyddion, 
"  cotiwch,  ei  fod  yn  meddu'r  Ifydd  yr  hon  a'i  dygodd  i  farnu  yn 
"  fwy  golud  ddirmyg  Crist  na  thrysorau  y  ddaear,  ac  i  adnabod 
"  tlodion  y  byd  hwn  fel  pendefigion  y  nefoedd  ;  ac  i  ddewis  yn 


490  PENNOD    XI. 

"hytrach  oddef  adfyd  gyda  hwy  na  chael  mwyuiant  pechod 
"  dros  amser ; — nid  cyn  i  ras  Duw  cjario  buddusroliaeth  amlwsr  ar 
"  lygredigaeth,  a'i  wneuthur  ef ,  ag  oedd  yn  naturiol,  dybygaf,  o 
"  dymher  fyrbwyll  a  phoethlyd,  yn  ddioddefgar  o  ysbryd  a 
"  hawdd  ei  drin  ; — nid  cyn  ei  ddwyn  i  ymorphwys  fel  pechadnr 
"  ar  haeddiant  y  Gwaredwr ; — nid  cyn  iddo  wneyd  ei  le  fel 
"  cristion,  yn  gjmhesach  na  chyffredin  yn  mynwes  ei  gyieillion 
"  crefyddol,  a  gweinidogion  ei  dy,  bendith  a  dymuniadau  y  rhai 
"  a'i  hebryngant  mewn  serchawgrwydd  i'r  byd  mawr.  Yn  awr 
"  y  mae  yn  gorphwys  gydk'i  dadau,  a'r  cymmeriad  crefyddol 
"  a  enillodd  allan  o  gyrhaedd  pob  anaf ,  wedi  ei  ddiogelu  o  dan 
"  seliau  y  bedd.  A  chan  iddo,  fel  y  gobeithiwn,  huno  yn  yr 
"  lesu,  y  peth  nesaf  sj-dd  i  ddj^gwj-dd  ydy w  dihuno  yn  gyflawn 
"  o'i  ddehv,  gwisgo  anllygredigaeth  ac  anfarwoldeb,  a  hyny 
"  mewn  trefn  i  f wynhau  y  digonolrwydd  llawenydd  sydd  ger 
"  bron  Duw,  a'r  difrif vvcli  sydd  ar  ei  dileheulaw  yn  dragywydd. 
"  Bellach  gan  hj'ny,  fy  anwyl  Mrs.  Davies,  A  fynech  chwi  newid 
"  rhy wbeth  a  wnaetli  j* r  Arglwydd  ?  Na,  y  mae  eich  enaid  yn 
"  dywedyd  '  Y  mae  pob  peth  yn  dda,  ac  yr  Avyf  finnau  yn 
«  foddlon.' 

"  Da  genyf  hysbysu  i  chwi  f od  y  brodyr  yn  y  Bala  yn 
"  rhoi  arwj'dd  o'u  cydymdeimlad  a  chwi  gyda  11a wer  o  serch- 
"  awgrwydd.  Gwn  y  derbyniwch  hyny  yn  siriol.  Hwyrach  ei 
"  f  od  yn  argoel  o  garedigrwydd  Pen  y  teulu.  Nid  oedd  llawer 
"  o  honynt  hwy,  y  mae  yn  wir,  ond  prin  yn  eich  adnabod  ;  ond 
" y  mae  Efe  yn  eich  adnabod  wrth  eich  enw ;  ie,  fe'ch  adnabu  or 
"  blaen,  ac  a  edwyn  eich  dj'-ddiau  presennol  o  drallod ;  a  dih's 
"  gsnyf  eich  bod  yn  profi  hyny  trwy  f od  nerth  yn  ol  y  dydd  yn 
*'  cael  ei  weinyddu  i'ch  enaid.  Ac  '  yn  gj-mmaint  a  dioddef  o 
"  bono  Ef ,  gan  gael  ei  demtio,  efe  a  ddichon,'  nid  yn  unig  gyd- 
"ymdeimlo  a,  ond  hefyd  'gynnorthwyo  y  rhai  a  demtir.'  I'w 
**  ofal  yr  wyf  yn  gorchymyn  eich  ysbryd.     Amen. 

"  Dymunai  Mr.  Hughes  i  mi  ei  gofio  atoch ;  mac  fy  ngwraig,  a 
"minnau  yr  un  wedd,  yn  eich  annerch  yn  garedig.  Yr  ydym 
"  hefyd  yn  cyd-gofio  at   Mrs.    Davies,   os   y w  eto   gyda   chwi. 


HANf:S   BYWYD   HENRY    EEES.  491 

"  Cly wais  fod  Mrs.  Edwards  yn  sal  iawn ;  gobeithiaf  ei  bod  yn 
"  well  erbyn  hyn.  Pe  gwelech  Mr.  Edwards,  byddaf  ddiolchgar 
'■  OS  gadewch  iddo  wybod  fy  mod  yn  cydymdeimlo  ag  ef  ac  yn 
'•'  cofio  ato. 

"  Yr  eiddoch  yn  garedig,  Henry  Rees." 

Tra  yr  ydoedd  oddicartref  y  pryd  hyn  am  ychydig  seibiant 
yn  Llangollen,  y  derbyniodd  y  newydd  am  farwolaeth  ei  hen 
gyfaill  a'i  hen  athraw,  y  Parch.  Thomas  Lloyd,  Abergele, 
yr  hyn  a  gymmerodd  le  Gorphenaf  15,  1848.  Ysgrifenodd  y 
Ilj'-thyr  canlynol  at  y  Parch.  Emrys  Evans,  wedi  derbyn  y 
newydd : — 

"  Anwyl  Gyfaill, — Derbyniais  eich  llythyr  pan  oddicartref,  \  if  i 
'■'  fel  y  gwelwch.  Mae  yn  dda  ac  yn  ddrwg  genyf  glywed  am 
"  farwolaeth  yr  hybarch  Thomas  Llwyd.  Yr  wyf  jm  llawenhau 
'•'  ei  fod  ef  wedi  ei  ryddliau  o  rwymau  cystudd  a  phoenau ;  ond 
'■j^n  teimlo  yn  drist  ein  bod  ni  wedi  colli  y  fath  swp  o 
"  ddiniweidrwydd  duwiol,  gostyngeiddrwydd,  ac  addfwynder 
'•  efengylaidd,  yr  addfed  fFrwyth  cyntaf  ag  y  mae  eneidiau  gwir 
"  dduwiolion  yn  ei  flysio  mor  fawr  y  dyddiau  hyn.  Byddai  bod 
"  yn  ei  gwmni  am  ychydig  amser  yn  gwellhau  fy  ysbryd  afiach 
"  yn  wastad.  Teimlwn  ymneillduad  o  gyfeillach  gyffredin  i'w 
'■' gyf eillach  ef,  megis  disgyniad  o  ryw  hen  fynydd  llwm  ac 
"  oerllyd,  i  lawr  i  ddyffryn  tawel,  cynhes,  tlws,  a  fFrwythlawn, 
'•'  a'm  calon  yn  cael  ei  hadfy wio  a'i  hiachau  yn  arogl  y  maes  a 
*'  fendithiodd  yr  Arglwydd.  Yr  oedd  ei  sancteiddrwydd  yn  fy 
"  attal  i  fod  yn  wamal  ger  ei  f ron,  ac  ar  yr  un  pryd  ansawdd 
"  ostyngedig  ei  f eddwl,  a  diniweidrwydd  ei  galon,  yn  gyru  yn 
•'•'  mhell  o  fy  mynwes  bob  caethiwed  ac  ofnau.  Mi  a'i  hanrhj'-d- 
"  eddwn  ef  fel  tad ;  mi  a'i  hofFwn  ef  fel  yr  hoffir  plenty n  bychan 
"  di-ddichell ;  a  thra  y  glynai  fy  enaid  wrtho  fel  brawd  anwyl, 
"  eto  yr  oeddwn  yn  teimlo  yn  rhy w  f odd,  fel  pe  buasai  honi 
"  brawdoliaeth  a'r  fath  "^r  yn  honi  gormod  o  gydraddoldeb. 

"  O  wr  Duw  !  ti  a  aethost  i  dragywyddoldeb  a  dymuniadau 
"  goreu  fy  enaid   yn    dy  gylchynu.     Yr  wyt  yn  f wy   dedwydd 


492  PENNOD    XI. 

"  heddyw  nag  y  gallaf  amgyffred,  ond  nid  yn  fwy  felly  nag  y 
"  mae  fy  nghalon  yn  caru  i  ti  fod. 

"  O  !  Abergele  !  Abergele !  fei  benthyciwyd  ef  i  ti  am  lawer 
"  o  llynyddoedd  ;  ond  y  mae  y  benthyg  yn  awr  wedi  ei  gym- 
"  meryd  adref.  Mae  ysgol  Mr.  Thomas  Llwyd  wedi  tori — nid 
"  am  wythnosau  y  cynhauaf ,  ond — am  byth  !  Hen  athraw  dy 
"  rai  bach  sydd  wedi  marw,  ac  ni  welir  ei  gyfFelyb  ar  ei  ol  yn  yr 
"  oes  hon  !  Ni  waeddai,  ni  ddyrchafai,  ac  ni  pharai  glywed  ei 
'■'  lais  yn  dy  heolydd ;  ond  er  hyn,  bydd  ei  fywyd  distaw  a 
"  sanctaidd  yn  siarad  a  thi  ar  ol  hyn.  Ac  ni  ryfeddwn,  os  efe, 
"yn  mysg  pethau  ereill,  a  fydd  y  pr^'f  nad  y\v  yn  marw, 
"yn  nghof  a  chydwybodau  dy  rai  anedii'eiriol  yn  nhra- 
"  gy  wj'ddoldeb. 

"  O  !  ei  hen  ysgolheigion ;  er  colli  rhieni,  nid  oeddech  chwi. 
"  heb  dad  tra  bu  by w  Thomas  Llwyd.  Addysgai  chwi  fel  un 
"cyfrifol  i  Dduw  am  ei  waith.  Edrychai  arnoch  fel  gwrth- 
"  ddrychau  neillduol  ei  ofal,  cysegrai  amser  yn  fFyddlon  i'ch 
"gwasanaeth,  gan  amcanu  meithrin  eich  calonau  mewn  rhin- 
"  wedd,  yn  gystal  ach  deall  mewn  dysgeidiaeth  ;  a  phan  y  delai 
"eich  amser  i  ben  i  adael  ei  ysgol,  anfonai  chwi  allan  i'r  byd 
"peryglus  fel  yr  hen  Isaac  yn  anfon  Jacob,  gyda  llawer  o 
"  gyfarwyddiadau  tyner  a  phriodol,  a  gwir  ddymuniad  ar  i'r 
"  Duw  mawr  Hollalluog  eich  bendithio.  Ond  yn  awr  y  mae 
"  ty wysog  ieuenctyd  llawer  o  honoch  wedi  marw  ;  a  llawer  o 
"  lionoch  chwithau  wedi  heneiddio,  ac  yn  prysuro  ar  ei  ol  i'r  byd 
"  mawr.  Nid  oes  ganddo  un  mab  nac  wyr  i  chwi  ddangos 
"  caredigrwydd  iddynt  er  ei  f wyn  ;  ond  dangoswch  barch  i'w 
"  gotfadwriacth,  a  charedigrwydd  i  chwi  eich  hunain,  drwy 
"feddwl  am  dano,  dilyn  ei  ffydd,  ac  ystyried  diwedd  ei  ym- 
"  arweddiad.     Amen. 

"  Yr  eiddoch  yn  garedig.  Hexkv   Kees." 

Yn  ngwasaaaeth  yr  Ordeiuiad  yn  Nghymdeithasfa  Caernarfon, 
Medi  13,  1848,  pryd  y  neillduwyd  y  Parchedigion  Griffith  Davies, 
Lliincrchymedd,  Hugh  Jones,  Caergybi,  William  Roberts    Caer- 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  493 

gybi,  William  Williams,  Graianfrjn,  Mon,  Hugh  Roberts,  Bangor, 

Robert  Hughes,  Uwchlaw'r-fFynnon,  Edward  Price,  Birmingham, 

a  John  Mills,  Llundain, — fe  draddodwyd  y  Cyngor  gan  Mr.  Rees ; 

yr  hwn  oedd  yn  nodedig  o  bwj'sig  a  phriodol  a  sylweddol.    Trwy 

lawer  iawn  o  gymhell,  fe  Iwyddwyd  i  gael  gamklo  ei  ddarpar  i'r 

Wasg,   ac  fe  ymddangosodd  yn  y   Traethodydd  am  fis  Ebrill, 

1849,  tudal.  141 — 156,  dan  yr  enwad,  "  Cymhtvysderau  a  Givaith 

y  Weinidogaeth  ; "  ac  f e'i  hail  gyhoeddwyd  yn  y  drydedd  gyfrol 

o'i  Bregethau,  tudal.  324 — 347.     Y  mae  yn  anmhosibl,  dybygem 

ni,  i  neb  ddarllen  y  Cyngor  hwn,  gyda   dim  ystyriaeth,.  heb 

deimlo  fod  meddwl  yr  awdwr  o  hono  yn  gwbl  gysegredig  i'r 

efengyl,   ac   yn    llawn   pryder   ac  eiddigedd    rhag   iddi,   yn    ei 

ddwylaw  ef  a'i  frodyr,  golli  dim  yn  y  dylauwad  mawr  oedd 

wedi  bod  iddi  ar  gydwybodau  trigolion  ein  gwlad. 

Yr  oedd  Dr.  Edwards,  tua  y  pryd  hwn,  yn  dra  awyddus,  yn 

neillduol  mewn  cysylltiad  ar  cyhoeddiad  misol  bychan  a  elwid 

"  Y  Geiniogwerth,"  i  wneuthur  ymdrech  er  diwygio  moesau  ein 

cenedl,  yn  arbenig  gyda  golwg  ar  anniw^eirdeb ;  ac  yr  oedd  w^edi 

anfon   llythyr  at  Mr.   Rees,  yn    erfyn    ei   gynnorthwy   yn   yr 

ymdrech  hwnw ;    ac  yn  atebiad  i'r  llythyr  fe  dderbyniodd  oddi- 

wrtho  y  llythyr  canlynol : — 

"  Mawrth  26,  1849.      jjL 

"  Anwyl  Gyfaill, — Derbyniais  eich  llythyr ;  ac  y  mae  yn 
"  dda  genyf  am  eich  bwriadau  yn  nghylch  diwygio  ein  cenedl, 
'  yn  yr  hyn  ni  byddaf  finnau  yn  fyr  o  ddymuniad  a  pharod- 
■  rwydd  i  wnej^'d  a  allaf  i  ch  cynnorthwyo,  er  nad  y  w  hyny  ond 
'  ychydig.  Nis  gallaf ,  pa  fodd  bynnag,  ysgrifenu  dim  erbyn  y 
'  tro  cyntaf  a  nodwch.  Yr  wyf  wedi  addaw  j'^sgrif enu  Rhag- 
'  draeth  bychan  i'r  '  Eglwys  o  Ddifrif ,'  ar  gais  Mr.  Gee  erbyn 
'  diwedd  Ebrill,  ac  yr  wyf  heb  ei  gj^-flawni.  Cymer  hwnw  hyny 
"  o  amser  a  allaf  ei  hebgor  o  hyn  i  ddiwedd  y  mis  hwnw. 

"  Yr  wyf  yn  meddwl  eich  bod  chwi  wedi  eich  tori  allan  i  ys- 
'"  grif enu ;  ond  y  mae  genyf  amheuaeth  am  danaf  fy  hun ;  yr 
"  wyf  yn  ei  brofi  yn  waith  mor  anhawdd.  Eto,  beth  bynnag  a 
"  allaf  ei  wneuthur  i'ch  cynnorthwyo,  mi  a'i  gwnaf  yn  barod ;  a 


494  PENNOD   XL 

"  dymunaf  eich  llwyJd  i  wellhau  mocsau  y  genedl.  Yr  wyf 
"  bron  yn  meddwl  y  buom  yn  rhy  esgeulus  o  hyn,  ac,  yn  sicr, 
"  fod  yr  Argraph-wasg  hyd  yma,  o  leiaf  hyd  yn  ddiweddar,.  heb 
"  gael  ei  def nyddio  yn  ddyladwy.  Y  mae  etifeddiaeth  deg  o'ch 
"  blaen  chwi  yn  yr  ystyr  hwn ;  y  mae  Gogledd  Cymru  i  raddau 
"  mawr  yn  eich  meddiant,  al  thrigolion  yn  llygadu  atoch  am 
"  wybodaeth  ac  ymborth  i'w  nieddyliau.  Hyderaf  y  cewch 
"ysbryd  ac  ymroddiad  i'w  porthi,  yn  gymmaint  a  bod  yr 
*  Arglwydd  wedi  rhoddi  i  chwi  alki  a  dawn  i  wneyd  hyny.  .  .  . 

" Yr  oeddwn  yn   Nghyfarfod   y   Blaenoriaid,  lie  yr 

"  y  sty  rid  achos  ein  Cymmanfa ;  ac  yr  oeddem  yn  gweled  fod  y 
"  nifer  ag  sydd  wedi  addaw  dyfod  iddi  yn  Uawer  rhy  fach  i"w 

"  chynnal O'm  rhan  fy  hun,  yr  wyf  yn  addef  fy  mod 

"  yn  barnu  fod  nifer  mawr  yn  arfer  dyfod  yma ;  a  hwyrach, 
"  trwy  newid  gronyn  ar  y  dull  o  gadw  y  cyfarfod,  y  gellid 
"  gwneyd  ar  lai  heb  ei  wneyd  yn  ddim  gwaeth.  Ond  hyd  yma 
"  y  mae  y  bobl  yn  awyddus  am  weled  eu  hathrawon  unwaith  yn 
"  y  flwyddyn  yn  o  liosog.  Ac  er  y  gallech  gael  rhyw  ardal  ag  y 
'  byddai  mwy  o'ch  angen  i  bregethu  ynddi  nag  yn  Liverpool  y 
"  Sabboth  hwnw,  eto  wrth  ystyried  yr  holl  gyfarfod,  a'r  lies  o 
"  gynnal  gronyn  o  gydnabyddiaeth  an  gilydd,  yr  wyf  yn 
"meddwl  ei  fod  o  fwy  o  bwys  nag  y  meddjdid  ar  yr  olwg 
"  gyntaf,  i  chwi  datlu  yn  awr  ac  yn  y  man  i  gyfarfodydd  o'r 

"  fath Os  gellwch  cyn  hir  anf on  gair  y  deuwch,  bydd 

"  yn  llawenydd  i  ni. 

"  Yr  wyf  yn  dymuno  cofio  at  Mr.  Lewis  Jones,  a  Mr.  Parry, 
*'  a'ch  gwragedd  serchog ;  a  da  genyf  gly wed  fod  rhyw  adfywiad 
"  ar  grefydd  yn  y  Bala,  a  manau  ereill. 

"Henry  Rees." 

Fe'i  hattaliwyd  rhag  bod  yn  bresennol  yn  Nghymdcithasfa  y 
Bala,  yn  Mehefin  y  flwyddyn  hon  (1849),  oblegid  iddo  gael  ei 
wysio  i  fyned  i  Lundain,  ar  achos  cyfreithiol  poenus  iawn. 
Dygid  c^vyn  yn  mlaen  yn  erbyn  un  o  ddiaconiaid  Capel 
Jewin    Crescent,    am  eiriau  a  ddywedasai,  neu   yn  hytrach  a 


HANES   BYWYD   HENKY   REES.  495 

ddarllenasi,  yn  nglyn  ag  achos  dysgyblaethol.  Yr  oedd  rhai  o 
ddadleuwyr  hyawdlaf  a  galluocaf  y  deyrnas,  ar  y  naill  law  a'r 
Hall,  i  gymmeryd  rhan  yn  y  cynghaws ;  ac  yr  oedd  Mr.  Rees  a 
Mr.  Roger  Edwards  wedi  cael  eu  galw  i  dystiolaethu,  fod  yr  hyn 
a  wnaethai  y  diiiyuydd  yn  gwbl  unol  an  trefniadau  ni  fel 
Cyfundeb.  Yr  oedd  yr  aclios  hwn  wedi  bod  yn  poeni  meddwl 
Mr.  Rees  yn  ddirfawr  er  ys  amryw  wythnosau,  ac  yr  oedd  yn 
awr  yn  hynod  o  bryderus  ac  yn  lied  drallodus,  nid  yn  unig 
oblegid  y  cynghaws,  ond  wrth  ei  gael  ei  hunan  rnewn  amgylch- 
iad  raor  ddieithrol  iddo.  Sicrhawyd  i  ni  fod  ei  weddiau  ar  y 
pryd,  ar  yr  addoliad  teuluaidd  yn  J  tf  y  lletyai  ynddo,  a  rhy w 
afael  ynddynt  gyda'r  nefoedd,  nad  oedd  y  rhai  oeddent  bresennol 
wedi  sylwi  ar  ddim  cyffelyb  erioed.  Teindent  hwy  yn  hollol 
hyderus  gyda  golwg  ar  ganlyniad  y  prawf, — fod  yr  achos  wedi 
ei  benderfynu  yn  ei  weddiau  ef.  Mynych  y  clywsom  Mr.  Roger 
Edwards  yn  adrodd  am  dano  ef  a  Mr.  Rees,  yn  myned  gyda  u 
gilydd  mewn  cerbydyn  tua  Westminster  Hall,  Mehefin  14eg, 
prif  ddiwrnod  y  pregethu  yn  y  Bala.  Edrychai  Mr.  Edwards  ar 
ei  oriadur,  a  gwelai  ei  bod  tuag  un-ar-ddeg  ar  y  gloch  y  boreu 
hwnw ;  ac  meddai  wrth  Mr.  Rees,  "  Wei,  pe  buasech  chwi  yn 
awr  yn  Sassiwn  y  Bala,  buasai  y  pregethwr  cyntaf  yn  yr  oedfa 
ddeg  ar  y  Green  yn  tynu  at  ddibenu,  a  chwithau  mewn  pryder 
wrth  feddwl  y  byddech  yn  union  bellach  yn  codi  ar  ei  61,  i 
bregethu  i'r  miloedd  o  bobl  yno.  A  ydyw  hi  ddim  yn  fwy 
cysurus  y  munud  hwn  ar  eich  meddwl  yma  nag  y  buasech 
yno  ? "  "  O  nac  ydyw,"  meddai  yntau ;  "  mi  a  wn  beth  y w 
pregethu  yn  Sassiwn  y  Bala ;  codi  i  bregetliu  yn  y  teimlad  o'm 
gwendid,  a  chael  fjmychaf  achos  i  ddiolch  am  fy  nerthu  o 
wendid ;  ond  ni  wn  i  ddim  beth  y w  myned  i  fFau  llewod  y 
^  gyfraith  yma.  Beth  fydd  cael  fy  nghroesholi  gan  y  cread- 
uriaid  hyfa'n  fyw,  a  minnau  heb  gael  ateb  yn  Gymraeg ! 
O  mi  a  roiswn  lawer  am  fod  yr  awr  lion  ar  y  stage 
yn  Green  y  Bala ! "  Pa  fodd  bynnag,  erbyn  myned  i'r 
llys,  barnodd  yr  erlyniwr  mai  gAvell  oedd  peidio  myned  yn 
mlaen  gyda'r  cynghaws ;    ac   felly   fe'i  harbedwyd   ef  nid   yn 


496  PENNOD   XI. 

unig  rhag   i'r   '■  llewod "    geisio    ei    larpio,   ouJ    rhag    swn    eu 
rhuad. 

Yn  lied  fuan  wedi  dychwelyd  o  Lundain,  fe  dderbyniodd 
lythyr  oddiwrth  Dr.  Edwards,  mewn  cysylltiad  yn  benaf  a"* 
achos  poeims  iawn,  ar  y  pryd,  i  deimladau  y  naill  yn  gystal 
a'r  Hall,  er  nad  oedd  yn  cyffwrdd  dim  3'n  bersonol  a  hwy. 
Gan  adael  allan  y  cyfan  o'r  llytliyr  ag  sydd  yn  cyfeirio  at 
yr  achos  hwnw,  ni  a  ddodwn  y  llythyr  i  mewn  yma. 

"Liverpool,  Mehefin  25,  1S49. 

"  Anwyl  Gyfaill, — DerLyniais  eich  Ih'thyr  y  boreu  hwn,  ac 
"am  fy  mod  yn  cychwyn  oddicartref  y  boreu  'foru  gyda'm 
"  gwraig,  yr  hon  sydd  yn  parhau  yn  lied  wael,  meddyliais  mai 
"  gwell  oedd  i  mi  anfon  gair  atoch  heddy w 

"  Am  yr  Athrofa  iiis  gwn  beth  i'w  ddyweyd.  Am  osod  yr 
"  ysgol  ar  ry  w  dir  cy ffredin,  ac  appelio  at  y  wlad  am  gj^nhaliaeth , 
"  — nis  gwn  i  ddim  faint  a  ennillech  chwi.  Gwir  fod  ein  swydd- 
"ogion  yn  anwj^bodus,  ac  heb  wybod  ond  ychydig  am  werth 
"  dysg ;  ond  ni  chewch  chwi  neb  nemawr  gwell  na  hwythau  ar 
"  hyd  Cymru  yn  gyffrediu,  o  leiaf  ui  chewch  chwi  ond  ychydig 
"  iawn  o  nifer.  Yr  ydwyf  fi,  o'r  dechreu,  yn  awyddus  am  i 
"  fechgyn  a  dynion  ieuainc,  serch  na  byddo  dim  golwg  ganddynt 
"ar  t'od  yn  bregethwyr,  gael  dyfod  i'r  ysgol.  Ar  gj'frifon  felly, 
'■  bu'm  lawer  gwaith  yn  dymuno,  pe  buasai  yn  bosibl,  ei  symmud 
"  i  Gaer  neu  ryw  le  cyfielyb.  Yr  ydwyf  yn  tybied  y  gallasai  hi 
"  fel  hyn  lithro  yn  Welsh  UniversUy,  o  leiaf  yn  University  i'r 
"  Welsh  drwy  Ogledd  Cymru,  heb  i  neb  feddwl  na,  liwriadu. 
"  Byddai  ei  sjnnmudiad  hcfyd  yn  achlysur  teg  i  ail  ystyried 
'•'cyflogau  yr  Athrawon ;  ond  nid  wyf  yn  dyweyd  y  dylid  aros 
"  am  hyny.  Ofnwyf  yn  awr  fod  yn  anhawdd  codi  fu.  nd  at  ei 
"  chynnal ;  eto,  pe  ba'i  y  byd  yn  gwella  gronjni,  a'r  wasgfa 
"  bresennol  drosodd,  hwyrach  y  gellid  gwne^'d  rliywbeth. 

"  Mae  yn  ddrwg  genyf  eich  bod  yn  cael  gofyn  dihvywaith  am 
"  ysgrif  i'r  '  Geiniogurrfh.'  Nid  am  nnd  oes  parodrwydd  j'nof  i'w 
"  chynnorthwyo  yr  wyf  mor  hwyrfrydig,  ond  o  herwydd  fod  fy 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  497 

"  ngallu  yn  fychan,  a'm  liamser  yn  brin.  Yr  wyf  yu  cychwyn 
"yforu  i  Sir  Fon  am  rai  dyddiau.  Ofnwyf  yn  fawr  na  chaf 
"  ddim  llonydd  tra  byddwyf  yno.  Byddaf  liwyrach  yn  myned 
"oddiyno  i  Drefriw,  er  mwyn  i'r  wraig  cZreJo  y  dyfroedd  yno. 
"  Rhaid  i  mi,  ar  yr  un  pryd,  ddyfod  adref  at  rai  o'r  Sabbothau, 
•'  o  herwydd  fod  prinder  yma.  Mae  Cymmanfaoedd  Conwy, 
"  TrefFynnon,  a  Chaer,  hefyd  i  fod, — ac  yr  wyf  wedi  lied  addaw 
"  myned  iddynt  oil.  Pa  faint  o  amser  a  gaf  i  feddwl  am 
"  ysgrifenu  dim,  nis  gwn ;  ond  os  byddaf  yn  gallu  gwneyd 
"  banner  tudalen,  mi  a'i  hanfonaf  i  chwi,  gellwch  fod  yn  sicr. 

"  Heblaw  byny,  mi  a  rown  lawer  am  gael  bod  yn  rhydd  oddi- 
"  wrth  bob  llaf ur  am  yehydig  wythnosau  yn  awr.  Mae  piyder 
"  a  chynhwrf  yr  wythnosau  diweddaf,  yn  enwedig  achos  Llun- 
"  dain,  wedi  peri  llesgedd  corphorol.  Y  niae  meddwl  am  lafurio 
"  gyda  dim  yn  faich  arnaf.  Ond  ni  waeth  heb  gwyno  ;  fe  ddaw 
"  y  bedd,  a  byddaf  weithiau  yn  edrych  arno  fel  yr  unig  lanerch 
"  dymunol  ar  y  ddaear.  Oh  !  ddyddiau  happus  fy  ieuenetyd,  pan 
"  yr  edryehwn  ar  bregethwyr  yn  berfFaith — corph  y  Methodist- 
"  iaid  mor  gadarn  a'r  bryniau.  Ond  erbyn  hyn  y  mae  fy 
"  syniadau  am  ddynion  ac  am  bethau,  ac  yn  enwedig  am  danaf 
"  fy  hun,  wedi  newid  yn  fawr.     Cofiwch  fi  at  Mrs.  Edwards,  Mr. 

•^  ■  "  Yr  eiddoch  yn  garedig,  H.  Rees." 

Mae  yn  bosibl  y  gall  fod  cryn  nifer  o'n  darllenwyr  heb  wybod 

ond  yehydig  neu  ddim  am  y  "  Geiniogiuerth "  y    cyfeiria  Mr. 

Rees  ati  yn  y  llythyr  blaenorol.      Cyhoeddiad  misol  ydoedd, 

ceiniog  y  rhifyn,  a  gyhoeddid  dan  olygiad  Mr.  Edwards,  yn  cael  ei 

gynnorthwyo  gan  ei  gymydog,  y  Parch.  Lewis  Jones,  o'r  Bala ; 

wedi  ei  fwriadu  nid  i  fod  ar  fFordd  yr  un  cyhoeddiad  arall,  eithr 

fel  rhagflaenor  gwasanaethgar  i  gyhoeddiadau  ereill,  trwy  fod  ei 

gynnwysiad  yn  gyfaddas  i  gynhyrfu   ac   eangu  meddyliau   y 

werin  yn  gyffredinol,  i  greu  ysbryd  darllen  yn  eu  mysg,  a  magu 

ynddynt  chwaeth  at  lenyddiaeth  sylweddol  a  chrefyddol.     Yr 

oedd  yn  geiniogiuerfh  nodedig  o  werthfawr,  a  daeth  allan  am 

bump  neu  chwech  o  flynyddoedd. 
2  I 


498  PENNOD    XL 

Am  y  Cymmanfaoedd  a  noda  Mr.  Rees  yn  ei  lythyr,  cyfarfod- 
ydd  blynj^ldol  lleol  oedd  }'  rhai  yn  Nghonwy  a  Chaerlleon ;  ond 
yr  oedd  yr  un  3m  Nhreftynnon  yn  G3'mdeithasfa  a  g)''nlielid  y 
,piyd  hyny  yn  flynyddol,  mewn  rhyw  Sir  neu  gilj'dd,  yn  mis 
Gorphenaf  neu  Awst,  ac  a  elwid  yn  Gymdeithasfa  Ychwanegol, 
gyda  holl  awdurdod  Gymdeithasfa  Ch^Yarterol  yn  perthyn  iddi. 
Parhawyd  i  gynnal  y  Gymdeithasfa  hono,  hyd  nes  y  penderfyn- 
wyd  i  Gymdeithasfa  Mehefin  fyned  ar  gylch  trwy  y  Siroedd,  ac 
nid  bod  megis  cynt  yn  sefj'dlog  yn  y  Bala.  Yr  oedd  y  Gym- 
deithasfa hono  y  tro  hwn  yn  cael  ei  chynnal  yn  Nhreff\''nnon, 
Gorphenaf  23,  24,  a  25,  1849,  ac  yr  oedd  yn  cael  ei  chynnal 
mewn  amgylchiadau  tra  annghyfFredin.  Yr  oeddem  ni  yn 
bresennol  ynddi,  ac  yn  sicr  ni  buom  erioed  mewn  lie  yn  hollol 
yr  un  fath.  Yr  oedd  yr  haint  echryslawn,  y  Cholera,  y  pryd 
hyny  ar  ymweliad  an  gwlad,  ac  yr  oedd  wedi  cyi'haedd  Tre- 
if3^nnon  rai  dj'ddiau  C3^n  y  Gymdeithasfa,  ac  wedi  gwnej^d 
anrhaith  mawr  yn  y  lie.  Yr  oedd  dros  ugain  o'r  trigolion  wedi 
eu  cludo  ymaith  mewn  ychydig  iawn  o  amser  ganddo,  ac  yr  oedd 
teimladau  rhyfedd  o  g3'^ffro  ac  arswyd  megis  wedi  meddiannu  yv 
holl  boblogaeth.  Yr  oedd  yr  un  arswyd  wedi  peri  i  lawer  o 
frodyr,  yn  weinidogion  a  diaconiaid,  j'^mgadw  rhag  dj'fod  i'r 
G3^mdeithasfa.  Eithr  f e  ddaeth  nifer  da,  ac  3'r  oedd  trigolion  3^ 
dref  yn  rhoddi  y  croesaw  mwyaf  calonog  a  siriol  i'r  dieithriaid, 
ac  3'^n  llenwi  y  Capel  yn  mhob  gwasanaeth  c3dioeddus  a  g3-nhelid. 
Yr  ydym  yn  cofio  pan  oedd  y  pregethwyr  a'r  blaenoriaid  yn 
cyd-gerdded  yn  gryn  lu  at  y  Cyfeisteddfod  C3mtaf  br3'dnawn 
<:l3'dd  Mawrth,  fod  rhyw  wraig  dda,  ar  ein  ffordd  tua'r  Capel 
yn  dywedyd  wrth  ei  chyfeillcsau,  "  Wei,  ni  allwn  g3' sgu  heno, 
d3'ma'r  soldiers  wedi  d3'fod  i'r  dref."  Yn  yr  oedfa  gjdioeddus 
am  chwech  ar  y  gloch  prydnawn  Mercher,  fe  drefnwyd  fod  i'r 
Parch.  John  Jones  o  Wrexham,  ddechreu  3^  C3'farfod  trwy 
ddarllen  a  gwcddio.  Yna  fod  i  Mr.  Rees  ciriol  mewn  gweddi 
g\'da'r  Arglvvydd  ar  ran  y  dref.  Yna  Mr.  Roberts,  Amlwch,  i 
bregethu  a  ninnau,  ar  y  diwedd,  i  alw  sylw  y  g3'nnulleidfa,  yn 
ngwj-neb   presennoldeb   yr   haint    dinj'striol   v'n    3-   Ho,   at   yr 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  499 

angenrheidrwydd  a'r  pwysigrwydd  o  jaiigadw  oddiwrth  feddw- 
ii  dod  ac  annghymedroldeb.  Ac  yn  sicr  yr  oedd  yn  gyfarfod 
liynod  iawn.  Yr  oedd  Mr.  Roberts  yn  pregethu,  oddiar 
Psalm  Ixxii.  1,  gyda  rhyw  nertli  ac  awdurdo.I  a  dylanwad,  a 
deimlid  gan  bawb  yn  fwy  na  dynol.  Am  weddi  Mr.  Rees  dros 
y  dref  yr  oedd  yn  gwbl  annesgrifiadwy.  INii  chlywsom  ni  ddim 
cyfFelyb  erioed.  Yr  oedd  yuddi  y  fath  ddwysder  teimlad,  y  fath 
ddifrifwch  ysbryd,  y  fath  ymostyngiad  enaid,  y  fath  ymbil 
calon,  a'r  fath  hyder  plentynaidd  yn  y  drugaredd  ddwyfol  am 
arbediad  a  bywyd,  fel  yr  oeddem  yn  teimlo  yn  hollol  sicr  ei  fod 
wedi  cael  dyfoda  at  Dduw  ac  yn  ymaflyd  yn  ei  nerth  ef,  ac  yr 
attelid  y  pla.  A'r  hyn  sydd  ryfedd  iawn  ydyw,  felly  fu.  Ni 
chymmerwyd  cymaint  ag  un  wedi  hyny  yn  glaf,  ac  ni  bu  cym- 
maint  ag  un  o'r  rhai  oeddent  gleifion  ar  y  pryd  farw  o  bono.  Fe 
ymadawodd  y  Cholera  yn  gwbl  a'r  lie  yn  mhen  ychydig 
oriau. 

Yn  mhen  tiia  phythefnos  ar  ol  Cymdeithasfa  TrefFynnon,  fe 
aeth  Mr.  Rees  i'r  Deheudir,  i  Landeilo  Fawr,  lie  yr  oedd 
Cymdeithasfa  yn  cael  ei  chynnal,  Awst  8,  9,  10.  Yr  oedd  y 
Oymdeithasfa  bono  mewn  rhan  yn  Gymdeithasfa  Gorphoredig, 
neu  GyfFredinol,  gan  fod  achosion  y  Genhadaeth  Dramor  yn  cael 
ymdrin  a  hwynt  ynddi,  a  rhai  pethau  ereill  cydberthynol  i 
Fethodistiaeth  Deheudir  a  Gogledd  Cymru.  Y  mae  yn  ddrwg 
genym  i  ymosodiad  brwnt  ac  annheilwng  iawn  gael  ei  wneyd 
arno  gan  ryw  rai  ag  yr  oedd  efe  yn  synio  yn  wahanol  iddynt 
hwy  am  achos  pennodol  oedd  dan  sylw  yno.  Dygwyddodd 
hyny  wedi  diwedd  y  Cyfarfod  Ordeinio,  sef  y  cyfarfod  am  wyth 
y  bore  y  dydd  olaf,  sef  y  diwrnod  pregethu,  a  phan  oedd  Mr. 
Rees  ar  fyned  i'r  maes  i  bregethu  yn  yr  oedfa  am  ddeg.  Yr 
oedd  yr  ymosodiad  hwnw  yn  un  cwbl  annheg  a  diachos,  ac 
mewn  ymadroddion  haerllug  ac  anesgusodol.  Eto  fe'i  galluog- 
wyd  ef  mewn  amynedd  i  feddiannu  ei  enaid  yn  hollol,  ac  hyd  jn 
nod  i  beidio  cymmeryd  arno  glywed  y  traha  a  ddywedid  i'w 
erbyn.  Yr  oedd,  yn  ddiau  yn  teimlo  oddiwrth  y  fath  ymddygiad 
anngharuaidd,  ond  yr  oedd  ei  synwyr  a'i  ras  yn  ei  alluogi  i 


500  PENNOD   XI. 

gadw  ei  deimlad  ynddo  ac  iddo  ei  hun.  Am  yr  ychydig  amser  a 
gafodd  i  brcgethu  y  boreu  hwnw, — ac  ychj'dig  iawn  ydoedd, 
canys  yr  oedd  dau  wedi  pregethu  o'i  flaen,  ac  uu  arall  ar  eu  hoi 

jhwythau  yn  traddodi  araeth  led  faith, — efe  a  bregethodd  yn 
bwyllog,  ac  eto  yn  rymus,  nes  peri  i'r  dyrfa  ger  ei  fron  deimlo 
mai  dyn  Duw  ydoedd,  wedi  ei  berfFeithio  at  ei  waith  mawr.  Yr 
oedd  ei  ysbryd  wedi  ei  gadw  heb  anmhariaeth,  ac  yr  oedd  yn 
amlwg  wedi  ei  ddysgu  i  beidio  ar  dyn,  ac  i  ymnerthu  yn  yr 
Arglwydd. 

Yr  oedd  yn  myned  i  Aberystwyth  at  y  Sabboth.  Y  nos  Lun 
canlynol,  yr  oedd  Mr.  Roger  Edwards,  gyda  brawd  arall,  yn 
pregethu  yno  yn  y  Tabernacl,  yr  unig  Gapel  yn  y  dref  ar  y 
pryd  gan  y  Methodistiaid.  Pan  oedd  Mr.  Edwards  ar  ganol 
pregethu,  beth  a  welai  yn  y  sedd  uchaf  oil,  ar  y  gongl  chwith 
i'r  Oriel,  ond  pen  Mr.  Rees!  Nes  ei  weled  yno  nis  gwyddai  ei 
fod  ef  yn  y  dref ;  a  mawr  oedd  ei  syndod  wrth  ei  weled  yn  y 
fath  eisteddle,  yn  edrych  yn  gwbl  ddiymhongar,  yn  nghanol  y 
dynion  dieithr  iddo  ef  oeddent  o'i  amgylch.  Pan  y  gofynai  Mr. 
Edwards  iddo,  beth  oedd  wedi  ei  arwain  i  ddewis  y  lie  hwnw,  y 
noswaith  hono,  ei  atebiad  ydoedd, — "  Yr  oedd  arnaf  fi  eisieu 
gwybod  pa  fodd  y  mae  y  llais  o'r  pulpud  yn  cael  ei  glywed,  yn 

,  nglionglau  pellaf  ein  Capeli  mawr."  Y  mae  yn  amlwg  felly  ei 
fod  yn  dychwelyd  o  Gymdeithasfa  Llandeilo,  yn  gyflawnach  o 
ysbryd  pregethu  nag  o  un  ysbrj-d  arall,  ac  yn  ceisio  cymmcryd 
mantais  ar  bob  eyfleusdra  a  roddid  iddo  tuag  at  ei  gymhwyso  ei 
hunan  i  fyned  rhagddo,  yn  y  modd  goreu  ag  y  gallai,  gyda  yr 
hyn  a  wnelsai  iddo  ei  hunan  yn  oi-chwyl  mawr  ei  fywyd. 

Yr  oedd  amg\dchiadau  yr  Achos  yn  Llundain  y  pryd  liwnw,  y 
fath,  yn  ganlynol  i'r  ymrysonau  annedwydd  a  gynimerasent  le 
yno,  ac  yr  oeddent  erbyn  hyny  wedi  eu  gadael  heb  un  Gweinidog 
sefydlog  yn  llafurio  yn  eu  plith,  ac  yn  gofalu  yn  uniongyrchol  am 
danynt,  fel  yr  appeliasant  at  Mr.  Rees,  i  erfyn  arno  a  ddeuai  efe 
atynt  i'w  gwasanacthu  am  amser  hwy  nag  arferol  ;  gan  nad 
oeddent,  ar  ol  cryn  ystyriaeth,  yn  gallu  gobeithio  y  dygid 
pctliau  i  drefn  a  tliawelwch  yno  oddieitlu-  iddo  gydsynio  au 


IIAXES    BWWYD   HENKY    REES.  501 

cais ;  a'u  bod  yn  dm  liyderus,  os  deuai,  yr  adfeiid  heddwch  a 
llwyddiant  yno  megis  cynt.  Rhoddes  j'ntau  led-addewid  iddynt 
y  deuai,  os  gallai  gael  cydsyniad  cj^feillion  Liverpool,  ac  os 
byddai  hyny  yn  foddlawn,  yn  ol  y  drefn  arferol  y  pryd  hyny, 
gan  y  Gymdeithasfa.  Rywfodd  nid  oedd  po\^  peth  yn  hollol 
mor  esmwj^th  ag  arferol  yn  Liverpool  ar  y  pryd,  fel  yr  oedd  y 
frawdoliaeth  yno  yn  liollol  cmfoddlaivn  iddo  fod  yn  absennol 
oddiwrthynt  am  dri  neu  bedwar  mis,  yn  ol  y  cais  a  wneid ;  a 
dichon  nad  oeddent  yn  hollol  ddiofn  rhag  y  temtid  ef,  wedi  bod 
yn  eu  plitli  am  fisoedd  felly,  i  ymsefydlu  yno  yn  hollol.  Pa  fodd 
bynnag,  fe  ddaetli  cenhadon  o  Lundain  i  Gymdeithasfa  Pwll- 
heli, Medi  12,  13,  14,  1849,  i  osod  eu  hachos  ger  bron  y  frawd- 
oliaeth  ae  a  Iwyddasant  i  sicrhan  cydymdeimlad  cyffredinol  a 
hwy  yn  y  cais  a  wneid  ganddynt,  fel  y  penderfynwyd  gadael 
Mr.  Rees  at  ei  ryddid  i  fyned  i  Lundain  am  yr  amser  a  olygid 
ganddo  ef  yn  angenrheidiol  iddo  aros  yno.  Gan  nad  allai  fyned 
yno  hyd  wedi  rhai  wythnosau  ar  ol  hyny,  fe  drefnwyd  brawd  \ 
arall  i  fyned  yno  am  ryw  gymmaint  yn  y  cyfamser.  Nid  ydvm  ' 
yn  hollol  sicr  o'r  amser  yr  aeth  efe  i  fynu  i'r  Brif-ddinas,  ond  yr 
ydym  yn  tybied  iddo  fyned  cyn  diwedd  Tachwedd,  1849.  Yr 
ydym  yn  meddwl  mai  o  Lundain  y  pryd  hwn,  yr  ysgrifenodd  y 
llythyr  canlynol,  yr  liwn  nad  oes  yr  un  dyddiad  wrtho,  at  ei 
anwyl  a'i  unig  ferch,  y  cyntaf  sydd  genym  o  gyfres  o  lythyrau 
o  werth  anmhrisiadwy  a  anfonwyd  ganddo  ati  hi ;  ac  y  mae  yn 
llawenydd  dirfawr  i  ni  ein  bod  yn  gallu  eu  cyflwyno  ger  bron 
ein  darllenwyr.  Y  mae  y  teulu  yn  dymuno  iddynt  gael  eu 
cj'-hoeddi  fel  yr  ysgrifenwyd  hwynt  ganddo  ef,  weithiau  vn 
Gymraeg,  ac  weithiau  yn  y  Saesonaeg,  ac  yn  llithro  yn  fynych, 
jn  yr  un  llythyr,  o'r  naill  iaith  i'r  Hall. 

"My    Deahest    A.,— I   understand   by  your   letter   to   your    '^' 
"  Mother,  that  the  friends  are  all  very  kind  to  you,  for  which  I 
'•'  hope  you  feel  thankful  to  them,  and  to  the  Lord.     There  are 
'•  thousands  of  little  girls,  in  this  cold  and  hard  weather,  without 
"  fire,  clothes,  nor  food ;   who  must  beg  hard,  and  wait  long  at 


■A 


4 


502  TENNOD  XL 

"  the  door,  for  a  crumb  of  bread,  whilst  \-ou  are  invited  to  sit 
"  down  before  rich  tables,  and  to  enjoy  not  only  necessaries  but 
"  luxuries.  My  dear  girl,  beware  of  pride.  Remember  that  the 
"  wheel  of  Providence  is  turning  continually ;  if  you  are  at  the 
"  top  now,  your  turn  may  come,  ere  long,  to  be  on  the  ground, 

"  neglected  and  forgotten Shall  j'^ou  be  spared  ? 

"  God  only  knows.  You  know  well  that  your  Father  wishes 
'■'you  prosperity  and  comfort,  all  your  days.  But  I  would 
"remind  you  not  to  be  'high-minded,  but  fear.'  I  would  not 
"  have  you  to  deceive  yourself,  and  to  dream  that  the  world  is  a 
"  Paradise,  and  life  on^  May-day,  fair  and  fine,  where  you  shall 
"  have  nothing  to  do  but  to  go  gracefully.  Scatter  these  foolish 
"  thoughts,  my  girl,  from  your  mind  for  ever.  Tell  yourself, — 
" '  I  live  on  a  working  planet ;  I  belong  to  a  family  that  have 
"  been  doomed  to  labour ;  and  I  will  qualify  myself  for  the 
"  same.'  Yes,  do  this,  and  God  will  bless  you.  For  I  am  glad  to 
;/"  tell  you,  in  conclusion,  if  you  live  in  a  miserable,  you  do  not 
"live  in  a  hopeless  world.  No:  it  is  the  world  where  Jesus 
"  Christ  was  born,  where  he  lived,  and  where  he  died.  He  bore 
"  its  curse,  and  left  it  with  a  blessing.  He  left  behind  him 
"  means  to  regeneroie  it,  and  fountains  of  happiness  to  refresh 
"  its  miserable  and  weary  heart.  May  you  be  taught  to  draw 
"  your  comfort  from  those.     Amen." 

Yr  ydym  yn  tybied  fod  y  llythyr  canlynol  hefyd  at  ei  ferch, 
wedi  ei  ysgrifenu  yn  lied  fuan  ar  ol  yr  un  uchod,  rywbryd  yn 
niwcdd  1849,  neu  cyn  agoriad  yr  ysgol  ddcchreu  1850 : — 

"  I  am  happy  it  is  in  my  power  to  congratulate  you  that  j'our 
"  working  season  is  about  to  commence.  I  hope  you  will  set 
"  about  it  with  vigour  and  renewed  energy.  I  wish  your  mind 
"  would  be  like  the  bee,  gathering  honey  from  every  flower. 
"Speak  little.  Hear  and  read  aiul  think  much.  Enrich  your 
"  mind  with  every  useful  knowledge ;  and  in  after-life,  I  hope  it 
"  will  serve  you  for  some  good  and  practical  purposes.  Resemble 
"the  bee  in  everything  Imt  her  sting.     Let  every  woi-k  you  do 


HANES   BYWYD   HENRY    REES.  503 

"be  as  perfect,  nice,  and  clean,  as   her  comb;    your  words  as 

"  sweet  as  her  liouey ;  your  good  humour  like  hers,  when  she  is 

'•'  humming  over  the  flowers  of  the  field ;  and  your  activity  and 

"diligence   like   hers    on   a   fine    Summer,  mornino-.       If    vain 

"  thoughts  and  foolish  imaginations  bubble  out  of  your  corrupt 

"heart,  scatter  them  away  like  trash.     Habituate  yourself  to 

"  discipline  your  mind  and  to  apply  it  closely,  aye,  painfully,  to 

"useful  subjects 

"  Dymunwn  fy  nghofio  yn  garedig  at  Miss.  R.     Os  yw  wedi 

"gorphen  ei  hysgol,  gwn  y  bydd  hi  yn  parhau  i  amaethu  ei 

"  meddwl   mewn   gwybodaeth   f uddiol.      O !    mor  ddymunol   a 

"fyddai  genyf  cyn  myned  i'r  bedd  eich  gweled  oil  wedi  ym- 

'  sefydlu  yn  flfyrdd  crefydd,  yn  gyflawn  aelodau  eglwysig,  ac  yn 

"  dangos  profion  o  wir  grefydd,  trwy  gariad  at  Grist,  parch  i 

"  rieni,  a  pharodrwydd  i  gymmeryd  cyngor  gan  y  rhai  sydd  yn 

'•'  eich  caru  fel  eu  heneidiau  eu  hunain,  a'r  rhai  y  mae  eu  heinioes 

"  yn  nglyn  wrth  eich  heinioes  chwithau.     Yr  wyi  fi  yn  myned 

"  i  deimlo  yn  fwy  wrth  heneiddio,  fel  pe  bawn  i  yn  Dad  i  holl 

"  blant  fy  nghyfeillion ;  a  gallaf  ddy wedyd  fel  yr  Apostol  loan, 

" '  Mwy  llawenydd  na  hyn  nid  oes  genyf,  sef  cael  cly wed  bod  fy 

"  mhlant  yn  rhodio  mewn  gwirionedd.'     Read  this  to  my  young 

"  friend   in  with   my   best   love.      Yours,   in   all   the 

"  tenderness  of  a  father, 

"H.  Rees." 

Wele  lythyr  arall  at  ei  ferch,  heb  yr  un  dyddiad  wrlho,  ond  a 
ysgrifenwyd  ganddo  o  Lundain,  tua  yr  un  amser : — 

"My  Dear,  A., — You  mention  something  in  your  last  letter 
"  that  you  are  desirous  of   commemorating   the   death   of   our  , 
"blessed  Saviour,  and  thus  attaining  your  full  membership  in  1 
"  His  Church.     But  it  would  be  well  for  you  to  consider  why  you  / 
"  desire  this.    Is  it  not  because  you  have  seen  some  of  your  J'oung 
'  companions  admitted,  or  that  the  mind  loves  something  new, 
"  although  it  hardly  ever  enquires  into  its  signification  ?     What 
"  answers  could  you  return  to  such  questions  as  the  following  ? 


^ 


;  » 


504  PENNOD  XL 

"  What  are  your  views  respecting  your  state  by  nature  ?  What 
"  are  the  eft'ects  produced  in  your  mind  when  you  think  of  that 
"  state  ?  What  do  you  do  under  those  impressions  ?  What 
"  think  you  of  Christ  ?  How  do  you  believe  concerning  His 
"  Person  ?  What  is  the  nature  of  His  death  ?  Why  was  His 
"  death  necessary  for  your  salvation  ?  If  you  were  to  die  now, 
"  what  would  be  the  gi-ound  of  your  hope  in  entering  into  the 
'■'  presence  of  God  ?  Do  you  intend  to  make  the  word  of  Christ 
"  the  rule  of  your  temper  and  conduct,  as  long  as  you  are  on 
"  earth  ?  Is  there  an}-  person  and  any  work  spoken  of  in  the 
"  Bible,  which  you  are  glad  to  think  of,  when  you  feel  your 
'•'  mind  indisposed  to  pray,  and  strongly  inclined  to  vanit}'  and 
"  evil  ?     Who  is  that  Person  ?     What  can  he  do  for  you  ? 

"  Byddaf  yn  meddwl  weithiau  y  bydd  hi  yn  ddigon  buan  i  bobl 
"  ieuainc  ddyfod  at  yr  ordinhad,  pan  y  byddant  tuag  ugain  oed. 
"  Ond  OS  bydd  geneth  ieuanc  yn  ofni  Duw,  ac  yn  caru  Crist,  ac 
"  yn  rhoddi  ei  hunan  iddo  fel  Gwaredwr,  mae  lesu  Grist  yn  sicr 
"  o  fod  yn  hofF  o  weled  hono  yn  dyfod  at  ei  f wrdd,  beth  bynnag 
"  a  fyddo  ei  hoedran. 

"  Mae  y  rhai  a'i  ceisiant  ef  yn  fore  yn  sicr  o'i  gael  ef.  Plant 
"  ei  bobl  yw  ei  wyn  ef ,  pa  rai  y  mae  jm  eu  dwyn  yn  ei  fynwes, 
"  ac  yn  gorchymyn  i'w  weision  eu  porthi  a  gwybodaeth  ac  a 
"  deall.  O !  mor  ddiogel  y  cyfrifwn  di,  pe  gwelwn  di  yn  ei 
"  fvnwes  ef.  Mor  ofnadwy,  o'r  ochr  arall,  y  w  meddwl  y  gellit 
"fod,  fel  oen  gwirion  a  digymhorth,  yn  safn  y  diafol,  y  Hew 
"  rhuadwy ! 

"  Yr  arwydd  sicraf  o'th  fod  wedi  dy  waredu  o  safn  y  diafol,  ac 
"  yn  mynwes  Crist,  ydyw  dy  fod  yn  gweddi'o  llawer  am  dy 
"waredu  o  feddiant  Satan,  ac  yn  rhoi  dy  hunan  bob  dydd  i 
"  Grist.  Pan  oeddit  yn  dechreu  cordded,  mi  fyddwn  i  yn  dy 
"  osod  a  th  gefn  ar  y  pared  (rhag  i  ti  syrthio),  ac  yna  yn  myned 
"  i'r  cwr  arall  i'r  ystafell,  yn  agor  fy  mreichiau,  ac  yn  dy  wahodd 
"  i  redeg  i  fy  mynwes.  Felly  y  mae  lesu  Grist  yn  dy  wahodd 
"  i  redeg  i'w  fynwes  yntau.     Rhed,  rhed  yno " 


HANES   BYWYD    HENRY  REES.  505 

Yn  ngwyneb  yr  ymdrech  y  dechreuasid  arno,  ond  oedd  erbyn 
hyii  wedi  ei  roddi  heibio  i  fesur  mawr,  i  ffurfio  cronfa  tuag  at 
gynhaliaeth  yr  Athrof'a  yn  y  Bala,  fe  godwyd  rhyw  deimlad 
raewn  lliaws  mawr  dros  syminud  yr  Athrofa  o'r  Bala  i  ryw  le  y 
tybid  fyddai  yn  fwy  manteisiol  i'r  ef'rydwj^r  i  ddysgu  yr  iaitli 
Saesonaeg.  Yn  gymmaint  a  bod  y  fath  deimlad  yn  y  wlad,  ac  y 
dywedid  gan  rai  ei  fod  yn  fFynn  yn  gyffredinol,  fe  benderfyn- 
wyd  yn  Nghymdeithasfa  Pwlllieli  i'r  achos  ddyfod  dan  sylw  yn 
y  Gymdeithasfa  ganlj-nol.  Ac  felly  fe'i  cjnnmerwyd  i  ystyr- 
iaeth  yn  Nghymdeithasfa  Llanrwst,  Rhagfyr  27,  28,  1849,  ac  fe 
dreuliwyd  un  Cyfarfod,  boreu  Rhag.  27,  yn  gwbl  arno.  Fe  ddy- 
wedwyd  cryn  lawer  gan  rai  am  briodoldeb  y  cyfryw  symmudiad, 
a'r  angenrheidrwydd  liollol  oedd  am  hyny  tuag  at  i'r  athrofa 
allu  sicrhau,  yn  y  modd  mwyaf  effeithiol,  amcan  ei  sefydliad ; 
ti-a  yr  oedd  ereill,  a'r  nifer  mwyaf,  dybygid,  yn  gryf  am  ei 
gadael  lie  yr  ydoedd  a'r  lie  yr  oedd  wedi  bod  mor  llwyddiannus. 
Ond  ni  wnaeth  neb  gymmaint  a  chynnyg,  wedi  yr  holl  siarad, 
fod  iddi  gael  ei  symmud.  Yr  unig  benderfyniad  y  daethpvvyd 
iddo  ydoedd, — "  Fod  diolchgarwch  y  Gymdeithasfa  yn  cael  ei 
roddi  i  Gyfarfod  Misol  Sir  Feirionydd,  ac  yn  neillduol  i  gyfeill- 
ion  y  Bala,  am  eu  caredigrwydd  tuag  at,  a'u  gofal  am  yr  Athrofa 
er  ei  sefydliad  hyd  yn  hyn."  Gan  fod  Mr.  Rees  ar  y  pryd  yn 
Llundain,  nis  gallai  fod  yn  bresennol  yn  y  Gymdeithasfa;  a 
chan  y  dyddordeb  mawr  a  gymmerid  ganddo  yn  yr  Athrofa,  a'r 
argyhoeddiad  dwfn  oedd  yn  ei  feddwl  o'r  dechreuad  y  dylasai  hi 
fod  mewn  rhyw  le  mwy  manteisiol  i  ddysgu  Saesonaeg  na'r 
Bala,  yr  ydym  braidd  yn  tybied  y  buasai  efe  yn  gryf  dros  ei 
symmud,  os  gallasai  obeithio  gwneuthur  hyny  heb  archolli 
teimladau  y  cyfeillion  yn  y  Bala,  ac  yn  Sir  Feirionydd. 

Yr  oedd  Mr.  Rees  ychydig  cyn  hyn  wedi  ysgrifenu  Rhag- 
draethawd  i  gyfieithiad  i'r  Gymraeg  o'r  "  Church  in  Earnest,"  o 
waith  Mr.  James  o  Birmingham,  a  gyhoeddasid  gan  Mr.  Gee  o 
Ddinbych;  ac  yn  y  rhifyn  o'r  Traethodydd  am  lonawr,  1850, 
tudal.  125 — 134,  fe  ymddangosodd  erthygl,  yn  fath  o  adolygiad 
ar  y  llyfr  a'r  rhag-draethawd.     Wedi  darllen  yr  erthygl  hono, 


506  PENNOD   XI. 

ac  wedi  clywed  am  y  pcnderfyniad  y  daethid  iddo  yn  Xghym- 

deithasfa  Llanrwst,  efe  a  ysgrifenodd  y  llythyr  canlyDol  at  Mr. 

Edwards  o'r  Bala,  ryw  bryd  yn  nechreu  1850,  tua  lonawr  14,  ni 

a  dybiem,  neu  lonawr  21 : — 

"  Llundain,  Llun  Prydnawn. 

f\  "Anwyl  Gyfaill, — Er  nad  oes  genyf  ddim  i'w  adrodd  nac 
"  i'w  ofyn,  teimlais  awydd  i  anfon  gair  atoch  yn  ystod  fy  arosiad 
"  yn  y  lie  hwn.  Mae  Mr.  Prytherch  a  minnau  yma  yn 
'•  bresennol ;  ac  yr  ydwyf  yn  ei  ddysgwyl  e£  yn  awr  bob  munud 
"i'r  ty  lie  yr  wyf  yn  ysgrifenu,  i  gyd-yfed  tea,  cyn  myned  i'r 
"  Society.  Mae  pob  peth  yn  bur  dawel  yma  ar  hyn  o  bryd,  ac 
*'  ami  un  yn  d'od  i'r  eglwys,  ond  marwaidd  ac  isel  yw'r  olwg  ar 
*'grefydd 

"  Cefais  gip-olwg  ar  y  Traethodydd  yn  ddiweddar ;  a  gwelais 
"  eich  bod  wedi  fy  adolj^gu  i  a'm  rhagdraethawd  yn  bur  garedig. 
"  Yr  ydwyf  yn  teimlo  yn  ddiolchgar  i  chwi  am  roi  barn  mor  dda 
"  arnom,  er  nas  gallaf  lai  na  meddwl  ei  bod  yn  rhy  fFafriol.  Mi 
"  a  ddymunwn  fed  yn  deilwng  o'r  fath  opinimi,  ac  o  opinion  y 
"  fath  w;^r  ac  ysgrifenwyr  y  Traethodydd.  Mi  a  wnaethum  fy 
*•  n^Toreu  neithiwr  mewn  fibrdd  o  gymhell  y  cj'feillion  yn 
'■  Grafton  Street,  i  ledaenu  y  Drysorfa,  y  Geiniogwerth ,  a'r 
"  Traethodydd.  Ychydig,  yr  wyf  yn  ofni,  s^-dd  yn  cael  eu 
"  lledaenu  yma. 

"  Cly wais  na  phenderfynwyd  sy mmud  yr  Athrof a  o'r  Bala. 
"  Nid  oeddwn  i  yn  caru  ymyryd  yn  y  mater,  oni  buaswn  yn 
"  bresennol.  Ofni  er  hyny  yr  wyf  yn  barhaus  na  bydd  yr  ysgol 
"  ddim  mor  uchel  yn  ngolwg  llawer  a  phe  buasai  mewn  lie  mwy 
r'Seisnig;  oblcgid  dysgu  iSaesonaeg  yw  yr  oil  y  mae  llawer  yn 
"  dybied  yn  angenrheidiol,  ac  y  maent  yn  dychymygu  nas  gellir 
"  gwneuthur  hyny  cystal  yn  y  Bala.  Cly  wais  ar  ol  dyfod  yma, 
"  fod  6  neu  7  o  ddynion  icuainc  wedi  myned  i  Scarisbrick  at  Mr. 
"Jenkins — a  bod  dau  neu  dri  o  honynt  o  Sir  Feirionydd.  A  yw 
"  hyny  yn  wirionedd  ? 

"  Ond  y  mae  Mr.  Prytherch  wedi  dyfod  ;  ac  y  maent  yn 
"  dysgwyl   am    de.     Nis  gallaf  feddiannu    fy    hun    i  ysgrifenu 


HANES   BYWYD    HENRY    REES.  507 

"  ychwaneg.  Gofynais  i  Mr.  Prytherch  a  gawn  ei  gofio  ef  atoch. 
" '  O  gvvnewch,  yn  y  modd  mwyaf  caredig,'  medd  efe ;  '  un  o'r 
"anwyliaid  yw  efe.'  Mae  fy  ngwi-aig  hefyd  yn  cofio  atoch 
"  chwi,  a  Mrs.  Edwards,  a'r  holl  deulu. 

"  Yr  eiddocli  yn  garedig,  Henry  Rees." 

Y  Mr.  Prytherch  y  cyfeiria  ato  yn  y  llythyr  blaenorol,  oedd 
yr  hen  weinidog  bywiog  a  thwymgalon,  y  Parch.  John  Prytherch 
o  Fon,  yr  hwn,  yn  unol  a  chais  y  cyfeilHon  yn  Lhmdain,  a 
threfniad  Cymdeithasfa  Pwllheh,  oedd  yno,  ar  y  pryd,  yn  gwas- 
anaethu  yr  Achos ;  a'r  hwn,  yn  yr  yshryd  heddychol  a'i 
llywodraethai,  y  serchawgrwydd  tymher  oedd  yn  naturiol  yn 
eiddo  iddo,  a  thanbeidrwj^dd  ei  zel  gyda  phol3  gwaith  da,  oedd 
yn  arbenig  yn  gyfaddas  i  amgylchiadau  yr  eglwys  yn  Lkm- 
dain,  wedi  misoedd  lawer  o  derfysg  ac  ymryson,  hynod  o  an- 
nedwydd. 

Wele  lythyr  eto  a  ysgrifenodd  at  ei  ferch,  yn  mhen  ychydig 

wythnosau : — ■ 

"London,  Feb.  26,  1850.        ^^v, 

"  My  dear  A., — I  have  been  turning  about  in  my 

"  own  mind  in  search  of  some  clear  way  to  convince  you  of  the 
"  necessity  and  reasonableness  of  paying  great  deference  to  the ' 
"  opinion  and  sentiments  of  your  parents  and  seniors  in  years. 
"  Depend  upon  it,  age  has  always  a  word  to  say,  which  it  will  be  | 
"  wise  in  youth  to  listen  to  and  consider 

"  A  great  writer  tells  me  that  the  good  house  wives  of  this  ^f 
"great  city  inform  him,  that  there  is  hardly  a  good  needle- 
"  woman  to  be  found  in  London.  There  are  plenty  of  them  too, 
"  all  fond  of  high  wages,  and  good  things  to  eat  and  drink,  but 
"  their  sewing  proves  too  often,  he  says,  a  distracted  puckering 
"  and  botching.  Do  not  laugh  at  this;  to  me  it  is  exceedinglj'- . 
"melancholy.  What  will  become  of  the  world  if  thriftiness, 
"  and  industry,  and  honesty,  are  deserting  it  ?  For  my  part,  I 
'•'  would  rather  the  one  linger  of  the  tailor  paved  by  the  marks 
"of   the  needle,  than  the   eight  fingers  of  the  tuould-he  lady, 


508  PENNOD   XI. 

"  which  can  do  nothing  but  thump  the  piano.  There  is  cunning, 
"  mv  grirl,  in  that  black  fing-er  of  the  tailor's,  ay,  cunninsf  enouofh, 
"perhaps,  to  bring  him  a  livelihood.  The  blackness  of  it 
"  is  his  glory,  and  not  his  shame,  for  it  is  a  proof  of  industry- 
"  and  work 

"  Such  things  are  worth  your  ambition ;  they  are  truly  noble 
"  things.  But  of  the  would-he  lady,  with  tender  hands,  fine  clothes, 
"  haughty  looks,  with  no  qualification  for  a  world  of  trouble, — 
"  no  idea  of  being  useful,  I  can  only  say,  Oh  !  oh  !  She  would 
"  not  be  a  teacher,  you  may  depend  upon  it, — not  she  ;  for  she 
'■  has  none  of  the  spirit  of  Him  who  came  from  heaven,  and 
"  opened  a  little  school  for  fishermen,  and  put  out  His  Circular, 
" '  Learn  of  me,  for  I  am  meek  and  lowly  in  heart.' 

"  Do  not  build  castles  in  the  air.  You  will  find,  when  you 
"  lose  your  thread,  or  your  needle,  if  you  ask  your  mind  where 
"  they  are,  it  may  frequently  answer,  and  say,  *  I  do  not  know 
"  where  your  hand  put  them,  for  I  was  not  at  home, — I  was  in 
"  the  castle  above,  revelling  in  imaginary  pleasures.'  Keep  your 
"  mind  at  home ;  think  where  you  put  everything  out  of  your 
"  hand.  Some  young  women  have  made  themselves  the  objects 
"  of  my  reverence,  because  they  could  tell  where  everything  was 
"  to  be  found,  the  moment  I  asked  them." 

Onid  dedwydd  mewn  gwirioncdd,  y  ferch  ieuanc  ag  yr  oedd 
ganddi  y  fath  gynghorwr  ?  Yn  y  llythyrau  hyn,  am  y  rhai,  yn 
ddiammeu,  nad  oedd  eu  hawdwr  yn  coledd  yr  un  dychymyg  y 
cawsent  byth  gyhoeddusrwydd  yr  Argraph-wasg,  y  mae  yn  an- 
mhosibl  peidio  canfod  y  tad  serchog  a  gofalus,  y  Cristion  ff'ydd- 
lawn  a  manwl,  a'r  athraw  addfwyn  a  doeth ;  ac  fe'n  siomir  ni 
yn  annghyffredin,  os  na  bydd  y  darllenydd  yn  eu  gwerthfawrogi 
yn  fawr. 

Arosodd  yn  Llundain  y  pryd  hwn,  lie  y  bu  ei  lafur  yn  hynod 
o  Iwyddiannus,  hyd  dros  y  Pasg,  1850,  a  dychwelodd  i  Liverpool 
cyn  y  Sabboth,  Ebrill  7.  Yr  oedd  yn  bresennol  yn  Nghyni- 
deithasfa  y  Wyddgrug,  Ebrill   16,   17,  18.     Yr  oeddem  ninnau 


HANES   BYWYD   HENRY    REES.  509 

yno,  ac  yr  oeddem  yn  lletya  gyda'n  gilydd.  Yr  oeddem  ni  wedi 
addaw  myned  i  Lundain  at  y  Sabboth,  Ebrill  21,  gydar  bwriad 
o  aros  yno  hyd  ddiwedd  y  flvvyddyn.  Er  ein  bod  wedi  bod  yno 
am  rai  misoedd  o'r  blaen,  ac  yn  adwaen  y  cyfeillion  yn  lied  dda, 
eto,  oblegid  yr  ymrysonau  annghysurus  oeddent  wedi  bod  yno 
er  ein  hymweliad  blaenorol,  yr  oeddem  yn  teimlo  yn  dra 
phryderus,  fel  yr  oedd  yn  dda  iawn  genym  gael  y  cyfarfyddiad 
liwn  ag  ef.  Cawsom  lawer  o  ymddyddan  an  gilydd  am  yr 
Achos  yno,  a  llawer  o  awgrymiadau  gwerthfawr  ganddo  o 
berthynas  iddo.  Ac  yn  ystod  y  naw  neu  y  deng  mis  yr  arosasom 
yno  y  pryd  hyny,  cyn  ymsefydlu  yn  gwbl  yno,  yn  gystal  ag  yn 
y  blynyddoedd  canlynol,  ni  a  gawsom  ddigon  o  bi'ofion  ei  fod  yn 
adwaen  y  bobl  yn  hollol,  ac  yn  deall  yn  drwyadl  y  peryglon  ag 
yr  oedd  yr  Achos  yn  eu  plith  yn  neillduol  yn  agored  iddynt.  Yr 
oedd  yn  dra  gobeithiol,  pa  fodd  bynnag,  fod  pethau  ar  y  iFordd  i 
wellhan  yn  gwbl  yno  yn  fuan.  "  Yr  wyf  yn  gobeithio,"  meddai, 
"y  bydd  i  chwi  mewn  un  pefch  o  leiaf  fy  nilyn  i, — niewm 
ymdrech  i  roddi  terfyn  am  byth  i'r  ddau  deimlad  annedwydd 
rhwng  De  a  Gogledd  sj'^dd  wedi  ei  godi  yno.      Dyna  y  drwg 

mawr  a  wnaeth yno.      Ond  fe  ddarfyddai,  yr  wyf  yn 

coelio,  yn  Llundain  yn  bur  fuan,  oni  b'ai  fod  rliyw  rai  yn 
Nghymru  fel  yn  penderfynu  ei  gadw  yn  fyw."  Nid  rhaid  i  ni 
ddywedyd  i  ni  ymdrechu  yn  hollol  at  hyny,  ac  yr  ydym  yn 
credu  na  buom,  dan  fendith  y  nefoedd,  yn  hollol  aflwyddiannus. 
Ysgrifenwyd  y  llythyr  canlynol  ganddo  at  ei  gyfaill  hoff,  y 
Parch.  William  Roberts,  Amlwch  : — 

"Liverpool,  Mai  10,  1850.        r^ 

"  Anwyl  Frawd,— Gosodwyd  arnaf  fi  yn  Nghyfarfod  y  Blaen- 
"  oriaid  i  anfon  atoch  i  ddatgan  ein  llawenydd  yn  y  gobaith  o'ch 
"gweled  yn  ein  Cymmanfa  y  Sulgwyn,  ac  i  hysbysu  i  chwi 
"  ein  dymuniad,  ar  i  chwi  feddwl  am  roi  gair  o  Gyfarchiad  i'r 
"  ieuenctyd  yn  y  cyfarfod  eglwysig  y  boreu  ddydd  Llun.  Yr 
"ydym  yn  eich  gadael  yn  hollol  at  eich  rhyddid  ar  ba  beth  i'w 
"  ddy weyd.     Y  mae  rhy w  ysbryd  rhyfeddol  o  ymgynnull  at  eu 


510  PENNOD     XL 

"  gilydd  i  ganu,  areithio,  a  dadleu,  yn  mj'sg  y  Vobl  ieuainc ; 
"  liAvyracli  y  gwyddoch  cliwi  pa  ry wogaeth  ydA'w,  ac  o  ba  le  y 
"  daeth :  yr  ydwyf  fi,  yn  fy  anwybodaeth  yn  ei  ofni.  Bu 
"yma  ryw  gantorion  rbyfeddol  o  Sir  Gaernail'on,  yn  yr  Wyl 
"  Ddirwestol  ddiAveddaf.  Nid  oeddwn  i  gartref ;  ond,  bj-d  y 
"gallaf  ddeall,  rbyw  ganu  digon  annghymwys  i  le  o  addoliad 
"  ydoedd.  Ond  mi  a  glywais  fod  rbai  o'r  bobl  ynia  mewn  rbyw 
"  goTWiiiittee,  yn  ystyried,  ai  nid  gwell  fuasai  anfon  am  dri  ugain 
" o'r  cantoriou  byny  i  ddyfod  i  ganu  in  Cymmanf a !  Yr  wyf 
"  yn  hyderu  fod  byny  wedi  ei  daraw  yn  ei  ben.  Ond  y  mae'r 
t  cryfder.  yr  ysgafnder,  a'r  ysbryd  sydd  yn  dangos  ei  bun  mewn 
"  bod  yn  esgud  i  lefaru  ac  i  ddigofaint,  ac  yn  ddiog  i  wrando 
"  cyngor  na  cbyfarwyddyd,  3'n  sicr  yn  elfenau  a  barant  fliuder 
"  i'n  beglwysi  yn  y  blynyddoedd  sydd  yn  d'od. 

"  Nis  gwn  yn  iawn  beth  a  fydd  y  mater  i  ymdrin  ag  ef  boreu 
"Llun.  Ond  gwn,  pe  dj^wedecb  air  yn  erbyn  y  bydolrwydd 
"  bwnw  sydd  yn  gyru  dynion  i  anturiaetbau  ynfyd  mewn  amser- 
"  oedd  o  Iw^yddiant,  ac  wedi  byny  i  dori  i  fynu  mewn  panics, — 
"  ueu,  OS  nad  i  dori  i  fynu,  eto  i  ymguro  dros  flym^ddoedd  mewn 
"  gofalon,  ac  i  ymnyddu  yn  bob  IHniarau  wrtb  geisio  ymrwyfo 
•'yn  mlaen  mewn  amgylcbiadau  dyrj^s,  nes  y  mae'r  galon  yn 
"  trymbau  a  gelynion  crefydd  yn  cabki — gwn,  meddaf,  y  gallai 
"  gair  ar  byn  fod  yn  lies.  Cobweb  fi  at  Mrs.  Roberts  a'r  teulu. 
"  Yr  ydym  ni  yn  awr  y  drws  nesaf  i  Mr.  Samuel  Davies. 

"  Yr  ciddocb  yn  garedig,  Henry  Rees." 

Fe  ysgrifcnwyd  y  llytbyrau  canlynol  befyd,  ni  a  dybj-gem, 
rywbryd  yn  ystod  y  flwyddyn  1850,  er  nad  oes  dyddiad  wrtbynt. 
Fe  gyfeiriwyd  y  cyntaf,  dybygid,  at  Mrs.  Rees,  tra  or  yr  un 
pryd  y  mae  yn  amlwg  ei  fod  wedi  ei  fwriadu  i'r  fercb  befyd. 

^  "  It  would  be  well  to  study  tbe  elements  of  a  great  cbaracter. 
"  Wbat  ai'e  tbc}'  /  Ai-e  tbe}'  pride,  vanity,  giddiness,  obstinacy, 
"  baseness,  deceit,  disobedience  ?  Never,  never  will  a  man  of 
"  that  disposition  be  either  good  or  great.  Jesus  CJirist  was  not 
"  so.     Ob  !  let  A study  His  blessed  character  and  rest  upon 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  511 

"  His  death  for  salvation,  and  make  it  her  aim  to  be  of  the  same 
"  mind,  temper,  and  disposition.  The  Spirit  of  our  God  can 
"renew  her.  But  He  works  through  them  that  He  works  in.  I 
"  mean  thro'  their  watchfulness  against  sin  ;  thro'  their  efforts  to 
"  resist  temptation ;  thro'  their  praj^ers  for  grace ;  thro'  their 
"  avoiding  bad  books,  bad  company,  and  everything  that  corrupts 
"the  taste  and  the  thoughts  of  the  heart.  I  would  not  read 
"  vain  things,  for  my  mind  is  vain  and  trivial  enough  already. 
"I  would  recommend  A.  to  read  nothing,  but  what  has  a 
"  tendency  to  make  the  heart  more  pure,  the  taste  more  chaste,  " 
"  and  the  judgment  more  correct,  firm,  and  strong." 

Wele  ran  o  lythyr  arall,  a  ysgrifenwyd  at  ei  ferch,  rywbryd 
ynl850:—  ^( 

"  I  would  not  make  you  melancholy,  but  I  wish  I  could  make 
"  you  a  thinking  reasonable  creature,  that  will  look  upon  the 
"  world,  as  a  Christian  and  a  philosopher  look  upon  it.     I  wish  I 

'  could  persuade  you  not  to  indulge  in  dreams  and  reveries,  but 
"to  be  diligent  to  prepare  yourself  for  the  duties  of  life.     I 

^  would  not  have  you  to  take  your  idea  of  the  world  from  novels 
"  and  foolish  fictions,  which  feed  the  minds  of  silly  girls,  until 
"their  false  excitements  and  elations  end  in   melancholy   and 

"  depression  of  spirits Do  not  read  foolish  tales  that 

"can  only  help  you  to  laugh.     I  would  have  you  to  read  some-,/ 
"  thing  that  will  help  you  to  think,  and  strengthen  your  mind 
"  and  reasoning  powers." 

Y  mae  genym  ran  o  lythyr  a  ysgrifenwyd  ganddo  naill  ai  yn 
Haf  1849  neu  1850.  Yn  y  darn  llythyr  hwn  yr  ydym  wedi  cyfar- 
fod  a  r  arwyddion  cyntaf  o  ry  w  ludded  a  llesgedd  a  deimlid  ganddo, 
a  barent  iddo  ddyheu  am  orphwysdra  a  llonyddwch,  yr  hyn  y  par- 
haodd  i  ddioddef  i  raddau  mwy  neu  lai  oddiwrthynt  hyd  ddi- 
wedd  ei  oes.  Feallai  i'r  llythyr  gael  ei  ysgrifenu  yn  y  Bala  yn 
ystod  y  Gymdeithasfa,  1850,  ac  wedi  bod  o  hono  yn  Llanfair, 
Sir  Drefaldwyn,  y  Sabboth  blaenorol.  Ond  am  hyny  nid  oes 
dim  sicrwydd. 


512  PENNOD    XI. 

"  I  am  up  since  four  o'clock  this  morning.  Pur  flin  ydwyf. 
"  Yr  oedd  genyf  daith  fawr  ddydd  Llun  o  Lanfair  i"r  Bala,  ac  un 
"  oedfa  ar  y  ffordd.  Ac  yr  oedd  gwaith  y  Sabboth  yn  galed — 
"  gorfod  sefyll  yn  y  tfenestr  y  nos,  wedi  pregethu  ddwy waith  o'r 
"  blaen.  Byddaf  weithiau  mor  ffol  a  grwgnach,  ac  yn  teimlo  fy 
"  hun  yn  dylieu  am  lonydd  a  gollyngdod. 

"  The  country  looks  beautiful ;  but  man  everywhere  is  like  a 
*'  withered  plant  under  a  blast.  To  go  out  of  the  society  of  men, 
"  to  the  society  of  trees,  birds,  brooks,  and  the  green  fields  with 
'"  their  beautiful  flowers,  is  very  agreeable." 

Yn  y  llythyr  canlynol  yr  ydym  yn  cael  enghraifft  o'r 
cymhwysderau  digyfFelyb  braidd  oeddent  eiddo  iddo  i  ddiddanu 
rhai  mewn  amgylchiadau  profedigaethus  a  galarus.  Fe'i  hys- 
grifenwyd  ganddo  at  gyfaill  iddo,  oedd  yn  flaenor  eglwysig, 
Mr.  Edward  Owen,  Bodrochwyn,  ger  Abergele,  wedi  claddu  ei 
wraig : — 

"  15,  Gibson  Street,  Ebrill  14eg,  1851. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Wrth  edrj^ch  dros  fy  llythyrau,  pa  rai 
'■'  oedd  yn  gofyn  am  atebiad,  cefais  yr  eiddoch  chwi  yn  eu  mysg 
"  hwy  ;  ac  er  fy  mod  wedi  eich  gweled  yn  Rhuthyn,  ac  nad  oes 
"  genyf  ddim  o  werth  eich  sylw  i'w  anfon  atoch,  a'i  bod  bellach 
"yn  faith  amser  er  pan  dderbyniais  eich  llythyr,  yr  hwn,  o 
"  herwydd  cydg}'farfyddiad  amry wiol  achosion,  a  adcwais  heb  ei 
"  ateb ;  eto  yr  wyf  heddy w  yn  cael  ar  fy  meddwl  i  anfim  y 
"  llythyr  hwn  atoch,  yn  unig  i  ofyn  pa  fodd  yr  ydych.  Am 
"  danaf  fi,  gwael  ydwyf,  er  pan  ddychwelais  o  Ruth}'n.  Heb  i 
"  mi  feddwl,  a  chyn  i  mi  agor  fy  llygaid,  j-r  ydwyf  yn  cael  fy 
"  oes  wedi  darfod  ;  nid  ocs  genyf  bellach  ond  prydnawn  byr  heb 
"  ei  orphen,  a  hwnw  yn  debyg  o  gael  ei  dreulio  mewn  nychdod — 
"  mae  hoU  ymadfcrthocdd  corph  a  meddwl  wedi  darfod. 

"  Nis  gwn  yn  iawn  pa  fodd  i  alaru  ar  ol  neb  '  duwiol '  ag  sydd 
"  wedi  myned  i'r  bedd.  Oblegid  yr  wyf  yn  edrych  weithiau 
"  arno  gyda  rhy w  bleser  pruddglwyfus  yn  gynmiysgedig  ag 
"  ofnau,  ac'  yn  teimlo  gradd  o  hiraeth  am  fed  yn<ldo  fy  hunan. 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  513 

*'  Gwelais  y  rhieni   weithiau  yn  rhoi  y  plant  yn  eu  gwolyau 

cyn  ymosod  ar  ryw  orchwylion  trymion.     Erbyn  y  clefFroent 

hwy  yn  y  boreu  byddai  y  cvrbl  drosodd,  a'r  rhieni  yn  barod 

i'w  croesawu  at  eu  chwaryddiaethau.      Y  mae  gan  ein  Tad 

nefol,  wrth  bob  tebyg,  swm  o  waith  caled  I'w  wneutlmr  yn  y 

byd  y  blynyddoedd  hyn.     Ond  caiff  rliai  o  honoui  ein  rhoi  yn 

y  gwely  pridd  cyn  ei  gyflawni  ef.      A  thra  y  byddwn  ni  yn 

cysgu  yn  dawel  yno,  bydd  ef  yn  myned  ai  waitli  yn  mlaen — 

yn  galw  yr  luddewon ;  yn  barnu  Babilon ;  yn  dadymchwelyd 

hen  sefydliadau  drygionus,  a  hyny  gyda  rhuthr  dychrynadwy. 

Drannoeth  eawn  ninnau  godi  i  fwynhau  y  nefoedd  newydd  a'r 

dtlaear  newydd,  lie  y  bydd  cyfiawnder  j^^n  cartrefu  bj^th.     Yn 

y  rhagorfraint  ucliod,  y  mae  eich  anwyl  wraig  wedi  cael  y  blaen 

arnoni  ni,   a  gobeithiaf  fod  eich  cariad  ati  hi  yn  gyfryw,  a'ch 

ymostyngiad  i  ewyllys  Duw  yn  y  tro  hwn  y  fath,  fel  pe  byddai 

gair  o'r  eiddoch  yn  ddigonol  i'w  dw^yn  hi  yn  61  i'r  byd  hwn, 

na  chai  y  gair  hwnw  byth  mo'i  adrodd.      Yr  wyf  yn  foddlawn 

i  chwi  hiraethu,  ond  nid  grwgnach.     Y  mae  galar  a  hiraeth  yn 

deiiuladau  ag  y  gellwch  chwi  eu  troi  i  ogoniant  Duw,  a  chael 

llawer  o  lesad  i  chwi  eich  hunan  trwyddynt.     Pan  y  byddo 

eich   mynwes  yn  orlawn  o  honynt,  rhowch  arllwysiad  iddynt 

wrth  orsedd  gras,  mewn  cyfFes  edifeiriol  o  bob  bai,  datganiad 

o'ch  cymmeradwyaeth  o  ymddygiadau  yr  Arglwydd  tuag  atoch, 

a'ch  penderfyniad  i  beidio  a  grwgnach  i'w  erbyn,  yn  nghyda 

gweddiau  taerion  am  ei  help  ef  i  ddj^fod  drwy  y  brofedigaeth 

hon  yn  ogoniant  i'w   enw   ef.     Hwyrach  eich  bod  yn  barod  i 

ddywedyd, — '  le,  ond  y  mae  fy  ngholled  i  yn  fawr.     Y  mae  fy 

ngwraig,  mam  fy  mhlant,  yn  yr  hon  yr  oedd  fy  nghalon  yn 

ymddiried,  wedi    fy  ngadael  i  ymrwyfo  drwy  drafFerthion  y 

byd  fy  hunan.'     Y  mae  h^-ny  yn  bod  ;  ac  yr  wyf  yn  cydnabod, 

nas  gwn   faint  o  brofedigaethau  ac  annghysuron  newyddion 

sydd  wedi  dyfod  i'ch  rhan  drwy  hyny.     Ond  gwn  y  gall  Duw 

gyflawni  pol)  difFyg ;  a  gwn  hefyd  y  gwna  hyny  os  cewch  chwi 

ysbryd  i  nesau  ato  ef,  ymostwng  ger  ei  fron,  a  chyflwyno  eich 

hunan,  eich  plant,  eich  ty,  eich  ffarm,  a'r  cyfan  i'w  nodded  ef  ; 
2  K 


514  TEXNOD   XL 

"  a  gwir  ddymuno  bod  yn  fendigedig  ganddo  a  chysegredig  i'w 
*'  achos. 

"  Y  mae  dau  gyfciliornad  y  dymunwri  i  cliwi  eu  gochelyd  yn 
"  y  brof  edigaeth  hon  : — 

1,  "  Dirmygu  ceiydd  yr  Arglwydd ; — hyny  y w,  edrych  ar  y  tro 
"yma  fel  rhyw  ddigwyddiad  cyffredin,  heb  weled  Haw  Duw 
"ynddo,  a  defFro  i  holi  eich  hunan  pa  fodd  yr  ydych  wedi 
"  ymddwyn  tuag  ati  ar  hyd  eich  bywyd.  Gadael  i'r  oruchwyl- 
"  iaeth  fyned  heibio — ac  erbyn  y  bj^ddo  ei  hefFaith  naturiol  hi 
"  drosodd,  a'ch  hiraeth  wedi  darfod,  dyna  y  cwbl  wedi  darfod : 
"  a'ch  ysbryd  yr  un  f ath  ag  o'r  blaen  :  dim  dyf nach  adnabydd- 
"  iaeth  o  ddrwg  y  galon,  dim  dychweliad  newydd  at  Dduw,.  dim 
"  golwg  newydd  ar  Grist,  dim  mwy  o  ostyngeiddrwydd,  hunau- 
"  ffieiddiad,  ysbrydohnvydd,  yn  eich  rhodiad  cyffredin  gyda  Duw  ; 
"na  dim  mwy  o  awydd  bod  yn  well  dyn,  yn  well  Cristion,  yn 
"  well  blaenor  nag  erioed  o'r  blaen.  Gwyddoch  fod  yr  anifail 
''  yn  cael  poen  oddiwrth  ei  glefydau,  ac  yn  gruddfan  o  danynt 
"tra    y   parhaont;     ond    wedi    cael    esmwythad    a    gwellhad, 

("  y  mae  efe  yn  annghofio  y  cyfan.  O !  y  mae  dyfod  fel 
"anifeiliaid  drwy  ein  profedigaetliau,  yn  ddirmygu  cerydd  yr 
"  Arglwydd  yn  wir !     Ond  cofiwch  yn 

2.  "  Beidio  ymollwng  pan  y'cli  argyhoedder  ganddo.  Y  inae 
"  hon  yn  agwedd  bur  wahanol  i'r  Hall,  eto  y  mae  hi  yn  llawn 
"  mor  beryglus  a  phechadurus.  Tybir  yma  fod  y  dyn,  nid  yn 
"  unig  yn  cael  ei  geryddu,  ond  y  cerydd  allanol  yn  dwyn  ar- 
"gyhoeddiad  i'w  gydwybod  yn  dufewnol,  ac  yn  dangos  iddo 
"  ddyfnion  agweddau  cyfeiliornus  ei  ysbryd  ger  bron  Duw.  Y 
"  mae  hyn  yn  dda  iawn.  Ond  y  drwg  y w,  ymollwng  pan  ein 
"  hargyhoedder  ganddo,  yn  He  dychwel3-d  mewn  edifeirwch  at  ei 
"draed  ef,  a  cheisio  maddeuant  a  meddyginiaeth  trwy  wacd 
"  Crist.  Pe  b'ai  eich  cydwybod  yn  dy wedyd  wrthych  y  dyddiau 
"  hyn, — '  Yr  wyt  ti  wedi  bod  yn  rhy  ddacarol  dy  serchiadau,  yn 
"  rhy  fFurfiol  a  difywyd  yn  dy  weddiau,  yn  cymmeryd  dy  wneyd 
"  yn  fugail  yn  yr  eglwys,  ac  eto  yu  llafurio  ond  ychydig  am 
"  ddim    i  borthi  praidd  Duw;'    peidiwch  ug  ymollwng,   anwyl 


HANES   BYWYD   HENRY    llEES,  515 

'  frawd,  o  dan  argyhoeddiadau  f cl  hyn.  Nesewch  at  Dduw  yn 
"  Nghrist ;  ac  fe  gewch  achos  i'w  fendithio  am  ei  geryddon 
"  allanol  a  thumewnol  tra  byddoch  byw.  Ond  pe  baech  chwi 
"  yn  declireu  ymollwng,  nid  oes  neb  a  ^yr  beth  fyddai  y  diw edd. 
"Yn  fuan,  fe  fagai  yr  ymollyngdod  chwervvder  a  meddyliau 
"  caled  am  yr  Arglwydd ;  ac  fe  allai  y  cyfan  ddiweddu  mewn 
"  difFrwythdra,  cwsg,  caledwch,  a  dideimladrwydd  am  flynydd- 
"  oedd.  Gnd  y  mae  genyf  fi  obaith  yn  cyrhaedd  agos  i  sicrwydd, 
"  nad  felly  y  bydd  hi  gyda  chwi ;  ond  y  bydd  i'r  Arglwydd  eich 
"  bendithio  yn  y  tro  yma  a'cli  cyfarfu,  a'ch  gwneyd  yn  fendifch 
"i'r  eghvys  a'r  gymmydogaeth  yn  yr  hon  yr  ydych  yn  byw. 

"  Pe  byddech  chwi  yn  teimlo  eich  hun  yn  myned  i  feddwd  yn 
"galed  am  Dduw,  ac  i  ammeu  ei  gariad  atoch,  mi  dybiwn  y 
"  gallech  ei  gly wed  e£  yn  ateb, — '  O  I  £y  mlilentjm,  yr  wyt  ti  yn. 
"  ddrwg  dy  uaws.  Mi  a  gymmerais  dy  wraig  di  ymaith  i  gyfFroi 
"  dy  galon,  ac  i  ddwyn  allan  dy  gariad  di  ataf  fi  yn  fwy.  A 
"  dyma  dithau  yn  meddwl  nad  oes  genyt  ddim  i'w  wneyd  ond 
"  ammeu  fy-  nghariad  i.  Nage,  fy  mhlentyn :  y  neb  y  mae  yr 
"Arglwydd  yn  ei  garu  y  mae  yn  ei  geryddu.  Dychwel,  i  ti 
"  brofi  fod  dy  Dad  yn  for  o  gariad.' 

"  Yr  eiddoch  yn  fFyddlawn,  H.  Rees." 

Ysgrifenwyd     y    llythyr    canlynol    ganddo     at    Mr.    Roger 

Edwards : — 

"  Gibson  Street,  Mai  2,  1851. 

"  Anwyl  Gyfaill, — Aethum  a'm  truth  gvda  mi  i  Lanofollen, 
"  gan  ddysgwyl  eich  gweled  yno  a'i  adael  i'ch  gof al.  Ond  nid 
"  oeddych  yn  bresennol ;  a  chan  na  chyfarfyddais  ag  Edwards 
"  o'r  Wyddgrug,  rhoddais  yr  ysgrif  i  Edwards  o'r  Bala,  ac  felly 
"  yn  ei  feddiant  ef  y  mae  yn  awr.    Mae  hyna  yn  ddigon  ar  hyna. 

"  Am  aros  yn  y  Wyddgrug  y  Sabboth  ar  ol  eich  Cymmanfii,  y 
"mae  rhyw  gynlluniau  a  bwriadau  o'r  eiddof  yn  gwneyd 
"  ymrwymo  i  hyny  yn  beth  anmhosibl.  Mae  yn  debygol  y 
"  byddaf  yn  myned  ffordd  arall  y  Sabboth  hwnw ;  ac  y  mac 
"  amry w  leoedd  mwy  dieithr  i  mi  na'r  Wj^ddgrug. 


0 


51 G  PENNOD  XI. 

"  Parhewch  mewn  gweddi,  gan  ddyfal  lynu  wrth  yr  Arglwydd 
"yu  ddiwahan.  Mynwu  deindo  ein  hunain  yn  byw  llai  i  ni  ein 
'■  himain,  hyny  yw,  yn  darllen  llai,  yn  astudio  llai,  yn  pregethu 
'■  llai,  ac  yn  ysgrifenu  llai,  i  ni  ein  hunain  ;  ond  pa  un  Ijynnag 
"  ai  myfyrio,  pregethu,  neu  ysgrifenu,  eiddo  yr  Arglwydd  a 
"  fyddom  ni. 

'■'Dylem  weddi'o  dros  Lundain  yn  y  dyddiau  hyn.  Mae  j^no 
"  ddynion,  fel  yn  Jerusalem  gynt,  o  bob  cenedl  dan  y  nef.  O  na 
"  thywalltid  yr  Yspryd  niegis  ag  y  ty walltwyd  ef  yno,  fel  y 
"  dj'chwelont  adref  wedi  cael  mwy  nag  yr  oeddent  yn  ei  geisio. 

"  Nid  wyf  yn  gweled  fawr  o  obaith  i  ni  allu  gwneyd  unrhyw 
"gynllun  yn  nghylch  Ordeinio  cj'n  eich  Cymdeithasfa  clnvi. 
"  Nis  sfwn  pa  fodd  i  oael  ein  frilvdd  vn  ncrhvd,  yn  enwedig  jjan 
-"fod  y  rhan  fwyaf  o  hononi  yn  dd^^nion  Ihvfr  a  hwyrfrydig. 
^'  Cofiwch  ni  at  Mrs.  Edwards. 

"  Yr  eiddoch  yn  o-aredis:,  Henry  Kees." 

Yr  ysgrif  y  cyfeiria  ati  yn  y  llythyr  blaenorol,  ydyw  yr  un 
ar  "  Bwymedigaeth  Plant  i'lv  Rh'ieni,"  a  gyhoeddwyd  yn  y 
Traethodydd  am  Gorphenaf,  1851,  t\idal.  287—314;  ac  a  ail- 
gyhoeddwyd,  jm  y  gyfrol  gyntaf  o'i  Bregethau,  tudal.  317 — 359. 
Preo-cth  oedd  yr  erthygl  yn  ei  fTurf  wreiddiol,  a  phregeth 
ardderchog  dros  ben.  Nis  gallai  ei  darllen,  ni  a  dybiem,  lai  na 
bod  yn  fendith  fawr  i  bobl  ieuainc  ein  gwlad  yn  gyffredinol. 

Yn  y  Gynideithasfa  a  gynhaliwyd  yn  y  Wyddgrug,  Mehetin 
11,  12,  1851,  y  pcnderfj'nwyd  ein  bod  ni  i  gydsynio  a  chais 
cyfeillion  Llundain,  ac  ymsefydlu  yno,  i  gymmeryd  gofal  am  yr 
Achos  yn  ein  plith  ni  yn  y  lie.  Yr  oedd  brodyr  o  Lundain,  ac  o 
Sir  Drefaldwyn,  yn  dadleu  eu  hochr,  fe  ddywedid  wrthym,  jm 
rymus  iawn ;  ond  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  taflu  ei  hoU  ddylanwad 
yn  mhlaid  Llundain,  ac  felly  y  penderfynodd  y  Gymdeithftsfa. 
Kv  ein  bod  ni  yn  liresennol  yn  y  Gynideithasfa.  barnasom  yn 
well  peidio  myncd  i'r  cvfarfod  yr  oedd  y  cwestiwn  hwnw  yn 
cael  ei  ddadleu  ynddo,  fol  ng  i  adaol  pawb,  hyd  ng  y  gallem  ni, 
yn  fwy  rliydil  i  draethu  eu  meddyliau  tivuo.       Yr  oeddym  ni  ein 


HANES    BYWYD    HENRY    REES.  517 

hunain,  ac  ystyried  yr  holl  anigylchiadau,  yn  teimlo  yn  anallnog 
.  i  benderfynu  pa  beth  a  ddylasem  ei  wneuthur ;  ac  yr  oedd  yn 
dda  iawn  genym  ein  bod  yn  perthyn  i  Gyfundeb  a  ll^s  ganddo, 
i  un  yn  y  fath  gyfyng-gyngor,  allu  appelio  ato.  Yn  ol  y  pen- 
derfyniad,  ni  a  symmudasom  i  Lundain  cyn  diwedd  y  flwyddyn. 

Y  pryd  hyn  yn  y  Wyddgrug,  yn  yr  oedfa  am  ddeg,  ar  ol  Mr. 
Edwards  o'r  Bala,  y  clywsom  gan  Mr.  Rees  y  tro  cyntaf,  y 
bregeth  hynod  iawn  oedd  ganddo  oddiar  1  Cor.  v.  5  — "  Cadic 
irwy  Ldlnystrio."  Y  mae  wedi  ei  hargraffu  yn  y  gyfrol 
gyntaf  o'i  Bregetliau,  tudal.  67 — 82 ;  ac  y  mae  yn  nn  o'r  rhai 
rhagoraf,  yn  ein  bryd  ni,  o'r  holl  rai  rhagorol  sydd  genym  o'i 
eiddo.  Yr  oeddem  gyda'n  gilydd  drachefn,  yr  wythnos  gan- 
lynol,  yn  Nghymdeithasfa  Amlwch,  Mon,  lie  y  pregethodd  yr  un 
bregeth  gyda  nerth  a  dylanwad  mawr.  Yr  oeddem  yn  cj^d- 
letya  ag  ef  yma,  megis  ag  yn  y  Wyddgrug ;  ac  nid  bychan  y 
difyrwch  oeddem  yn  gael  wrth  wrando  ar  Mr.  Roberts  ac  yntau, 
yn  ymdderian  yn  ddigrifol  ddiniwed  au  gilydd,  ac  yn  ym- 
ddangos  ar  fath  ymddiried  y  naill  yn  y  Hall,  fel  yr  oeddem 
braidd  yn  tybied  mai  prin  fod  ganddynt  un  meddwl  na  theimlad 
nad  ydoedd  yn  gyd-feddiant  hollol  rhyngddynt. 

Fe  hynoclid  y  flwyddyn  1851,  gan  yr  "  Arddangosiad  Mazur  " 
yn  Llundain,  pryd,  fel  y  gwelsom  gyfeiriad  yn  un  o  lythyrau 
Mr.  Rees,  yr  oedd  dynion  braidd  o  bob  cwr  i'r  byd  wedi  ym- 
gynnull  yno.  Fe  gymmerwyd  mantais  ar  yr  adeg  bono  gan 
ddyngarwyr  Cristionogol,  a  chan  Weinidogion  Efengylaidd,  i 
gynnal  amrywiol  Gymmanfaoedd  mawrion,  am  ddyddiau  olynol, 
yn  y  Brif  Ddinas,  er  pleidio  achosion  daionus,  a  hyrwyddo' 
llwyddiant  gwir  grefydd  dros  y  byd.  Cynhaliwyd  Cymmanfa 
Heddwch ;  Cymmanfa  fawr  Ddirwestol ;  ac  yn  arbenig  Cym- 
manfa y  Cynghrair  Efengylaidd.  Hon  oedd  yr  hynotaf  o'r 
cwbl.  Hi  a  barhaodd  o  foreu  yr  ugeinfed  o  Awst,  hyd  hwyr  y 
trjj-dydd  o  Fedi,  am  bythefnos  cyfan  o  amser.  Yr  oedd  yno 
Weinidogion  a  boneddigion  Cristionogol  o  Loegr,  Cymru, 
Scotland,  yr  Iwerddon,  Ffrainc,  Switzerland,  Germany,  Holland, 
yr  America,  Australia,  a  pharthau  ereill  y  byd,  yn  perthyn  i 


^ 


518  PEXNOD    XI. 

tua  hanner  cant  o  wahanol  enwadau  crefyddol,  ond  oil  yn  ym- 
ddangos  fel  wedi  eu  toddi  i'w  gilydd  yn  nghariad  yr  Efengyl. 
Aeth  Mr.  Rees  i  fynu  i  Lundain,  mewn  rhan  i  weled  yr  Ar- 
ddangosiad,  ond  yn  benaf  i'r  Gymmanfa  fawr  lion,  ac  yr  oedd 
wrth  fodd  ei  galon  ynddi.  Yr  oedd  cael  golwg  ar  gynnii'er  ag  y 
clywsai  gymmaint  am  danynt,  a  chlywed  llawer  o  honynt  yn 
siarad,  ac  yn  neillduol  canfod  yr  ysbryd  rhagorol  a'u  llywodr- 
aethent  oil,  yn  peri  hyfrydwch  mawr  iddo.  Yr  oedd  y  Gym- 
manfa a'r  gymdeithas  i  w  f eddwl  ef ,  yn  rhyw  ddarlun  o 
"  Gymmanfa  a  chynnulleidfa  y  rhai  cyntafanedig,"  ac  yn  peri 
iddo  hiraethu  braidd  fwy  nag  erioed  am  y  nefoedd. 

Yn  fuan  iawn  wedi  dj'chwelyd  o  Lundain,  yr  oedd  yn  gorfod 
cychwjm  tua  Chaernarfon,  i'r  Gj^mdeithasfa  a  gynlielid  yno, 
Medi  10,  11,  Yn  y  Gymdeithasfa  bono  fe  neillduwyd  y  brodyr, 
Mr.  Hugh  Jones,  Llanerchymedd ;  Mr.  John  Charles,  Tabernacl ; 
Mr.  James  Donne,  Llangefni ;  Mr.  David  Davies,  Caernarfon ;  a 
Mr.  Samuel  Roberts,  Bangor,  i'r  holl  waith. 

Yn  lie  yr  Araeth  arferol,  ar  y  fath  achlj'sur,  ar  Katur  Eglwys, 
fe  ddodwyd  ar  Mr.  Rees  draddodi  Araeth  ar  "  Ddyledswyddaii 
yr  EgUvys  at  ei  Gwehiidogion  ;"  yr  hyn  a  wnaeth  mewn  modd 
nodedig  o  ddoeth  ac  effeithiol.  Fe  gyhoeddwyd  yr  Araeth  bono, 
wedi  ei  hysgrifenu  yn  fanwl  ganddo  ef  ei  hunan,  yn  y  rhifynau 
o'r  Drysorfa  am  lonawr  a  Chwefror,  1852 ;  ac  y  mae  wedi  ei 
hail  gyhoeddi  yn  y  drydedd  gj'frol  o'i  Bregethau,  tudal.  415 — 
442.  Fe  fyddai  yn  dda  iawn  genym  ni  pe  cyhoeddid  hi  eto,  jti 
;  llyfryn  bychan  i'w  roddi  yn  Haw  pob  aelod  eglwysig  yn 
Nghymru.  Yr  ydj^ni  yn  tybied  j-r  atebai  y  fath  gyhoeddiad 
ddiben  daionus  iawn  i  holl  eglwysi  ein  gwlad. 

Wele  eto  ranau  o  ddau  lythyr  o'i  eiddo  at  ei  liofFus  ferch,  a 

ysgrifenwyd  ganddo  tua  y  pryd  hwn : — ■ 

"  Sept.,  1851. 

"To-day  you  readied  j'-our  IGtli  year, — four  years  older  than 
"  Jesus  Christ,  when  he  said  to  his  mother,  *  Wist  j'e  not  that  I 
'■  must  be  about  my  Father's  business.'  Compare  your  mind 
"  with  His.    Is  there  not  a  vast  difference  ?    Are  not  those  things 


HANES   ByWYD   HENRY   REES.  519 

"which  were    uppermost  with  him,  ahnost   forgotten  by  you? 

'•'  •'  My  Father's  business.' O  !  could  you  but  say  to  vain 

"  thoughts,  vain  companions,  and  every  temptation  to  read  vain 
"  books, — and  to  spend  any  of  your  time  ih  vain  foolish  talk, — 
"  as  Jesus  Christ  said, '  How  is  it  that  ye  seek  me  ?  Wist  ye 
"  not  that  I  must  be  about  my  Father's  business  ? ' " 

Eto  tua'r  un  amser : — "  Beware  of  loud  laughter,  of  affectation,  ^« 
'•'  of  slothful  habits.  Whatever  you  have  to  do,  let  others  be 
'•  able  to  read  mind  and  good  taste  in  it.  I  think  I  can  see  in 
'•'  some  people's  work,  that  there  was  no  mind  introduced  into  it 
"when  it  was  being  done.  If  it  is  only  putting  a  few  books 
■''  together,  or  a  few  articles  of  furniture  in  order  in  a  room,  or 
"  even  clothes  in  a  box, — no  soul,  no  mind,  no  taste,  can  be  seen 
"  in  anything  they  do.  Cultivate  good  habits,  good  temper,  good 
"  sense ;  yes, — by  the  help  of  Christ,  cultivate  a  good  heart." 

Ysgrifenwyd  y  llythyr  canlynol  ganddo  at  gyfaill  ar  farwol- 
aeth  ei  wraig,  yr  hon  a  fuasai  yn  dioddef  gan  anhwylder 
meddjdiol  am  rai  blynyddoedd,  ond  a  adferasid  ychydig  cyn  ei 
symmud  i'w  hiawn  bwyll.  Nid  oes  dyddiad  wrth  3"  llyth}^',  ond 
bu  hi  farw  lonawr  12,  1852  : — ■ 

"Anwyl  Gyfaill, — Bu'm  yn  meddwl  ysgrifenu  gair  atoch 
"  ami  dro,  ar  ol  clj^wed  am  f arwolaeth  Mrs.  Jones.  Nid  am  fod 
"  genyf  ddim  neillduol  i'w  ddy wedyd,  ond  yn  unig  i  ddangos  fy 
'■  nghydymdeimlad  a  chwi,  yn  wyneb  ymweliad  mor  ddisymwth. 
"  Yr  oedd  ei  hadferiad  o'i  hanhwyldeb  blaenorol,  bron  fel  adgyfod- 
"  iad  o  feirw,  ac  i  bawb  o'i  chyf eillion,  ac  yn  enwedig  i  chwi  a'ch 
"plant,  yn  achos  o  lawenydd  mawr.  Ond  nid  oedd  rhagiuniaeth 
"  wedi  bwriadu  i'r  llawenydd  hwnw  bara  yn  hir,  ac  felly  f e'i 
"  terfynwyd  trwy  ei  marwolaeth,  jr  hon  oedd  mor  annisgwyl- 
"  iadwy  a  disymwth  a'i  hadferiad  blaenorol,  Nid  i  fy w  ond  i 
"  farw  yr  oedd  y  Brenhin  mawr  yn  adferu  iddi  ei  synwyr  a'i 
!"  galluoedd  ;  nid  i  fod  o  j^chwaneg  o  wasanaeth  i  chwi  a'ch  plant 
■"  bach  yn  j  byd  hwn,  ond  i'r  diben  o  wneyd  ei  hymadawiad  o 
"  bono  yn  f wy  cysurus  i  chwi  a  hwythau. 


^ 


520  PENNOD   XL 

"  Yr  ydwyi  fi  yn  edrych  ar  ei  hadferiad  i'w  pliwyll  cyn  ei 
"  hymadawiad,  yn  fFafr  fawr  iawn  i  chwi  a  hithau.  Gallasai  fod 
"  wedi  marw  yn  wjdlt  a  dyrys  ei  meddyliau,  yn  y  gwallgofd;^, 
"  wedi  bod  flynyddoedd  yn  anabl  i  ymarfer  crefydd  tuag  at 
"  Dduw,  serch  na  thynerwcli  tuag  at  ei  theulu  na'i  chyfeillion. 
"  Er  na  biiasai  marw  felly  yn  un  sail  i  dybied  yn  ddrwg  am  ei 
"  chyflwr,  eto  f e  f uasai  yn  llawer  mwy  gofidus  i  bawb  oedd  yn 
'  ei  charu.  Ond  yn  lie  hyny,  dysgwyd  hi,  fel  Nebucbodonosor, 
"  i  ddyrehafu  ei  llygaid  tua'r  neioedd,  a'i  gwybodaeth  a 
"  ddychwelodd  ati — tynerwch  priod  a  mam  a  ail-flagurai  yn  ei 
"  mynwes,  a'i  theimladau  crefyddol  a  chyfeillgar  a  ymddangos- 
"ent  drachefn, — ei  harddwch  a'i  hoywder  a  ddychwelodd  ati, 
"a'i  hen  gyfeillion  a'i  phertliyuasau  a"i  ceisiasaut,  yn  siriol  a 
"  dioleho-ar ; — ie,  bendithiai,  fel  Nebuchodonosor,  y  Goruchaf,  a 
"  moliannai  a  gogoneddai  yr  hwn  sydd  yn  byw  l>yth.  Wedi 
"  hyn,  cauodd  ei  llygaid  ar  y  byd, 

"  Yr  ydwyf  yn  edrych  ar  flynyddoedd  olaf  ei  hoes,  yn  debyg  i 
"ddiwrnod  tywyll,  tymhestlog,  ond  3-n  y  prydnawn  mae'r 
"ystorm  yn  gostegu,  a'r  haul  yn  gwneyd  ei  ymddangosiad,  ac 
"  yn  ty wynu  yn  adfy wiol  a  hyf ryd  cyn  myned  o  dan  y  gaerau. 

"  Bendithiwch  yr  Arglwydd,  fy  anwyl  gyfaill,,  am  y  goleuni  a 
"  fu  yn  yr  hwyr.  Hyderaf  y  bydd  yr  Arglwydd  yn  bendithio  y 
"  tro  hwn  i  chwi  a'ch  anwyl  blant  hefyd.  I  chwi,  y  mae  yn 
"dwyn  ar  gof  fod  diwedd  y  daith  ddaearol  gerllaw.  Eich 
"gwaith  mawr  chwi,  bellach,  a  ddylai  fod — trefnu  y  ty,  a 
"  ihynu  eich  traed  i'r  gwely,  ac  ymbarotoi  i  fyned  i  ffordd  yr 
"  holl  ddaear.     O  !  am  allu  marw  mown  tangnefedd. 

"  Y  mae  i'r  dygwyddiad  galarus  hwn  ei  amcan  hefyd  tuag  at 
"  eich  mab  a'ch  mcrch.  Cofiwch  fi  atynt,  yn  enwedig  at  John. 
"  Y  mae  Duw  yn  dweyd  wrtho  ef  trwy  y  tro  hwn, — '  Oni  lefi  di 
"  arnaf  fi.  o  hyn  allan,  fy  Nhad,  Ti  yw  tywysog  fy  ieuenctyd.' 
"  Dyma  y  ddau  wedi  cael  gwers  yn  foreu  ar  eu  dyddiau,  na  wiw 
"ymddiried  mcwn  cysuron  daearol.  Mae'n  dcbyg  eu  bod  yn 
"  Uawen  iawn  am  adferiad  eu  mam.  Ond  cicaion  ydocdtl  ci 
"hiechyd,  ei  .synwyr,  ei  bywyd  a'r  cyfan.     Cicaion,  meddaf,  a 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  521 

"  phryf  wrth  ei  wraidd  ;   ac  erbyn  heddy w,  wele  y  cyfan  wedi 

"  gwywo.     Wei !  felly  y  caitF  J a  M brofi  pob  peth  yu 

"  y  by wyd  hwn. 

"  '  Mae'r  byd  yn  niyned  heibio  a'i  cliwant  hefyd  ;  ond  yr  hwn 
"  sydd  yn  gwneuthur  ewyllys  Duw  sydd  yn  aros  yn  dragywj^dd.' 
"  Bydd  gan  y  rhai  hyny  ran  na  ddygir  oddiarnynt,  pan 
"  ballo  rlieswm,  iechyd,  bywyd,  a'r  cwbl.  Safant  yn  eu  rhan 
"yn  niwedd  y  dyddiau.  Clywais  i  Mr.  W..  slipio  yn  bur 
"  ddidrwst  i'r  nefoedd.  Coliwch  li  at  Mr.  G.  a'i  deulu,  a'r 
"cyfeillion " 

Yr  oedd  awyddfryd  mawr  yn  meddyiiau  llaweroedd  yn  ein 
Cyfundeb,  y  blynyddoedd  hyny,  am  i  ni  sefydlu  Cenhadaeth  yn 
yr  Iwerddon,  er  ceisio  ennill  rhai  o'n  cyd-ddeiliaid  pabaidd  yno 
i  tfydd  yr  efengyl.  Dadleuid  ganddynt  ein  bod  yn  llawn  mor 
debyg  o  fod  yn  llwyddiannus  yno  ag  yn  Llydaw,  ac  y  byddai  y 
maes  yn  llawer  nes  atom,  ac  felly  yn  fwy  uniongyrchol  dan  ein 
sylw ;  ac,  yn  neillduol,  yr  oeddent  yn  dadleu  y  gallai  y  Cenhadon 
a  anfonem  yno  lafurio  gyda'r  efengyl  heb  fod  yn  agored  i'r 
bygythion  a'r  rhwystrau,  yr  oedd  ein  Cenhadwr  yn  Llydaw,  ar  y 
pryd,  yn  gorfod  cyfarfod  a  hwynt  oddiwrth  y  llywodraeth 
wladol  yno.  Yr  oedd  y  ewestiwn,  unwaith  ac  eilwaith  oddiwrth 
amryw  Gyfarfodydd  Misol,  wedi  ei  ddwyn  i  sylw  y  "  Bwrdd 
Cenkadol,"  fel  y  gelwid  ef.  Yn  Nghyfarfod  y  Bwrdd,  a  gynhal- 
iwyd  mewn  cysylltiad  a  Chymmanfa  y  Sulgwyn  yn  Liverpool, 
Mai  29,  1852,  fe  gymmerwyd  yr  achos  i  ystyriaeth  helaeth  ;  ac 
yno,  fe  gytunwyd  ar  y  penderfyniad  canlynol : — "  Ein  bod  yn 
dymuno  i'r  Parch.  Henry  Rees,  a'r  Parch.  David  Charles, 
Trefecca,  fyned  dros  y  Gymdeithas,  yn  nghorph  yr  Haf,  i'r 
Iwerddon,  i  wneuthur  pob  ymchwiliad  angenrheidiol,  ac  i  ddwyn 
adroddiad  ar  y  priodoldeb  i  ni  ffurfio  Cenhadaeth  yno."  Yr  oedd 
Mr.  Ptees,  ar  y  cyntaf,  yn  lied  hwyrfrydig  i  gydsynio  a  chais  y 
frawdoliaeth  ;  ond  wedi  cvyn  lawer  o  gymhell,  a  gweled  y  cai,  beth 
bynnag,  orphwys  yn  hollol  oddiwrth  bob  llafur  cyhoeddus  tra  y 
byddai  yno,  fe  addawodd  fyned.     Felly  ar  brydnawn  Mercher, 


522  PENNOD    XI. 

Gorplicuaf  7,  liwy  a  aclawsant  Liverpool,  yn  yr  Agerdcl-long,  am 
yr  Iwerddon,  lie  y  C3^rhaedda.sant  boreu  drannoeth.  Yna  aeth- 
ant  rhagddynt  o  gwr  i  gwr  o'r  wlad,  j^n  neillduol  y  rhanau 
mwyaf  pabaidd,  gan  sylwi  yn  fanwl  ar  foesau  ac  arferion  y 
trigolion,  a  clian  alaru  wrth  weled  y  wedd  druenus  oedd  arnynt 
braidd  yn  mhob  man.  Wedi  gwneyd  eu  taith,  gadawsant  yr 
Iwerddon  ar  brydnawn  Mercher,  Gorphenaf  21,  a  chyrhaeddas- 
ant  Liverpool  y  boreu  drannoeth.  Fe  roddwyd  adroddiad 
nodedig  o  ddyddorol  gan  Mr.  Rees  am  y  daith  hon,  yn  y  Gym- 
deithasfa  ganlynol  yn  Mliwllheli,  yr  hwn  a  dderbyniwj-d  gyda 
diolchgarwch  gan  y  f rawdoliaeth ;  ac  fe  gyhoeddwyd  sylwedd 
yr  Adroddiad  hwnw  yn  y  Traethodydd  am  lonawr,  1853, 
tudal.  85 — 91.  Anfonw\-d  Adroddiad  cyflawn  am  y  daith  i'r 
Drysorfa ;  yr  hwn,  y  mae  yn  ddrwg  genjan  ddywedyd,  a 
g3^hoeddwyd  braidd  yn  aflerw,  yn  fan  ddarnau,  lis  ar  ol  mis,  o 
Hydref,  1852,  hyd  Medi,  1853.  Y  mae  yn  resyn  mawr  na 
buasai  yr  holl  Adroddiad  wedi  ei  anfon,  fel  yr  oedd  Mr.  Rees 
unwaith  wedi  bwriadu,  i'r  Traethodydd,  lie  y  cawsai  ymddangos 
yn  erthygl  gyflawn  gyda  i  gilydd,  a  chael  dylanwad  llawer  mwy 
felly  ar  feddyliau  ei  ddarllenwyr,  nag  a  gafodd,  yr  ydym  yn 
ofni,  yn  y  dull  y  cyhoeddwyd  ef.  Yr  ydym  yn  cael  ein  tueddu 
i  ddodi  i  mewn  yma  ychydig  eiriau  o  ddiwedd  yr  Adroddiad 
yn  y  Drysorfa; — "Fel  hyn  y  gorphenasom  ein  taith  yn  yr 
Iwerddon,  gan  geisio  gwneyd  y  goreu  o'n  hamser,  gyda  golwg 
ar  yr  amcan  neillduol  y'n  danfonid  ni  o'i  blegid.  Gwelsom 
drueni  tu  hwnt  i  ddim  a  ddyehymygasom  o'r  blaen — codai 
teimladau  tra  gofidus  yn  ein  mynwes  o  ddydd  i  dd^'dd  wrth  yr 
olwg  ar  ansawdd  y  trigolion — llenwid  ein  hysbryd  a  thosturi  ag 
oedd  i  raddau  yn  boonus ;  a  braidd  na  orchfygid  ein  meddwl 
gan  bryderwch  ar  fod  i  rj'^w  foddion  gacl  eu  defnyddio  tuag  at 
olcuo  a  dyrchafu  y  gencdl,  achub  y  bobl  o  grafangau  y  Bwysttil 
j  Pabaidd,  a'u  dwyn  i  wybodaeth  o'r  gvvirioncdd.  Tri  phcth 
I  neillduol  a  dynai  ein  sylw  yn  mhob  cwr  o'r  wlad  oeddynt, — 3- 
\jail,  y  Poorhouse,  a'r  Barracks — ffrwyth  naturiol  yr  anghentil 
'  Rhufeinig,  meddem  ni.     Pc  ccid  ond  chwareu  teg  i  efeugyl  bur 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  523 

JT  lesu  ddyfod  i  gyfFyrddiad  a  meddwl  y  Hi'aws,  diflanai  y  rhai 
hyn  jn  fuan  o'r  golwg,  yn  ol  graddau  ei  dylanwad  sancteiddiol 
arnynt,  ac  ni  '  chlywid  mwy  son  am  drais  yn  y  wlad,  na  distryw 
na  dinystr  yn  ei  therfynau ;  ond  gelwid  ei  magwyrydd  yn  iach- 
awdwriaeth,  a'i  phyrth  yn  foliant.'  'Yr  Arglwydd  a  biysuro 
hyny  yn  ei  amser.' " 

Yr  oedd  y  Parch.  John  Foulkes  wedi  penderfynu  cyhoeddi 
Cofiant  i'r  Parch.  Thomas  Lloyd,  Abergele,  yn  llyfryn  bychan 
wrtho  ei  hun,  ac  yr  oedd  Mr.  Foulkes  wedi  Uwyddo  i  gael  gan  Mr. 
Eees  ysgrifenu  Rhagdraethawd  iddo,  yn  cynnwys  sylwadau  ar 
gymmeriad  Mr.  Lloyd  f el  Gweinidog  ac  f el  Ysgolfeistr.  Oblegid 
rhy w  reswm  neu  arall,  fe  roddes  Mr.  Foulkes  heibio  y  meddwl 
am  ddwyn  allan  y  Gofiant  yn  llyfryn  felly  ar  wahan,  ac  fe'i 
hanf onodd  i'w  gyhoeddi  j'n  y  Brysorfa ;  He  yr  ymddangosodd, 
yn  y  Rhifynau  am  Mawrth,  Ebrill,  Mai,  Mehefin,  a  Gorphenaf, 
1853 ;  ac  y  mae  yn  Gofiant  tra  dyddorol.  Yr  oedd  Mr.  Rees 
wedi  parotoi  y  Rhagdraethawd,  a  chyda  golwg  ar  yr  hyn  a 
ysgrifenasai  ar  Mr.  Lloyd,  ac  ar  Hanes  y  Daith  i'r  Iwerddon,  fe 
ysgrifenodd  y  llythyr  canlj^nol  at  Mr.  Edwards  o'r  Bala: — • 

"  39,  Everton  Terrace,  S— ,  1852. 

(Kis  gcdhvn  henderfynu  y  dyddiad,  ond  ei  fod  yr  Sfed  o  ryiu  fis 
tua  diiuedd,  1852). 

"  Dymunwch  arnaf  anf on  hanes  ein  taith  i'r  Iwerddon.  Ond 
"  ni  pharotown  i  yn  fy  my w  mo  bono  mewn  dim  amser  erbyn  y 
"tro  nesaf.  Ond  y  mae  John  Foulkes  yn  digaloni  cyhoeddi 
"  hanes  Mr.  Lloyd,  Abergele.  A  gymmerech  chwi  hyny  o 
"  bortread  ag  wyf  fi  wedi  dynu  o  bono  ef  ?  Byddai  yn  dda 
"  genj'f  iddo  gael  ymddangos  yn  y  Traethodydd.  Y  mae  ef  y 
"  deyrnged  oreu  o  barch  a  fedrwn  i  dalu,  i  wr  a  garwn  yn  fawr. 
''  Nid  yw  yn  dda  iawn  ;  ac  yr  wyf  yn  hyderu  nad  y w  yn  wael 
"  iawn  ychwaith.  Pa  f odd  bynnag,  y  mae  yn  well  na  dim  a  ym- 
"  ddangosodd  eto  am  dano  ef,  oblegid  ni  welais  i  ddim  wedi 
"  ymddangos ;  ac,  y  mae  yn  bur  debyg,  yn  well  na  dim  a 
"ymddengys  yr  hawg  hefyd Mae   ynddo   hefyd 


u 


524  PENNOD   XI. 

"  L^yfeiriad  at  hanes  bywyd  Mi\  Lloyd,  fel  pe  buasai  wedi  ei 
"  gyhoeddi,  ac  yr  wyi.  hefyd  yn  arfer  y  ji,  yn  lie  ni,  yn  ol  dull  y 
"  Trethodydd.  Ond  pe  byddai  gair  o  h3^sbysrwydd  yn  cael  ei  roi 
"  o'i  flaen  yn  egluro  y  bwriedid  pan  oeddid  yn  ei  ysgrit'enu,  iddo 
"  ymddangos  gyda  hanes  bywyd  ei  wrthddrych,  mi  f eddyliwn  y 
•'  byddai  hyny  yn  ddigon  o  esgusiad  dros  wahaniaeth  ei  style,  ac 
"  o  reswm  am  y  cyfeiriadau  at  Mr.  Lloyd.  Byddai  ei  newid  yn 
"  y  pethau  hyn  yn  galw  am  ei  ail  ysgrifenu  drosto.  Yr  wyf  ti 
"  wedi  dwbio  digon  rhwng  y  llinellau  eisoes.  Byddai  yn  dda 
"  genyf  i  chwi  neu  Mr.  E.  o'r  Wyddgrug  ei  weled,  i  edrych  a 
"  t'edrwch  chwi  ei  ddeall  heb  ei  ail  ysgrifenu.  Mae  yn  ei  ddi- 
"  wedd  air  byr  am  ereill  o  hen  bregethwyr  Sir  Ddinbych.  Mae 
"yn  traethu  tipyn  ar  werth  addj^sg  a  phj-nciau  cytfredin  ereill. 
"  Yr  wyf  yn  dy weyd  hyn  fel  y  galloch  farnu  j'n  well  a  all  e  gael 
"  ymddangos  ai  peidio.  Byddai  yn  dda  gem'f  fod  o  fwy  o  help 
"  i'r  Tniethodydd.  Ond  y  mae  ysgrifenu  llawer,  3'  mae  arnaf 
"  ofn,  yn  beth  nad  wyf  wedi  fy  ngalw  iddo,  nac  yn  alluog  arno, 
"  Nid  oes  genyf  ddim  a  allaf  ei  gymhell  i  chwi  yn  fwy  calonog 
"  na'r  traethawd  hwn." 

Y  mae  gostyngeiddrwydd  yr  awdwr,  yn  y  llythyr  blaenorol, 
mown  gwirionedd  yn  ein  syiiu  ni.  Xid  rhaid  i  ni  ddywedyd  i'r 
erthygl  gael  ei  derbyn  gan  Dr.  Edwards  gyda  diolchgarwch 
calon ;  ac  wedi  ychydig  gy fnewidiadau,  i  gyfarfod  ffurf  y  Traeth- 
odydd,  fe'i  cyhoeddwyd  yn  y  rhifyn  am  Ebrill,  1853,  tudal.  231 
— 260 ;  ac  y  mae  yn  ddiammeu  yn  un  or  erthyglau  mwyaf 
(l\-ddorol  ac  addysgiadol  a  jnnddangosodd  ynddo  erioed. 

Yr  oedd  yn  nodedig  o  br^'derus  yu  nghylch  ieueuctyd  ein 
cenedl,  ac  yn  neillduol  ieuenctyd  ein  heglwysi,  ac  yn  arswydo 
drwyddo  rhag  iddynt  mewn  un  modd  gael  eu  llithio  oddiwrth 
symledd  yr  efeugyl  o  ran  eu  syniadau,  ac  oddiwrth  ei  phurdeb 
hi  o  ran  eu  hyniarwed<liad  :  ac  yn  ganlynol  yr  oedd  bob  amser 
yn  barod,  yn  nghanol  ei  hoU  orchwylion  ereill,  i  gydsynio  a 
phob  cais  a  wneid  arno  i'w  cynnorthwyo  yn  nihob  modd  ag  y 
gallai  yn  y  cyfarfodyd*!  a  gynhelid  ganddynt  yn  eu  plith  eu 


HAN'ES   BYWYD    HENRY    REES.  525 

hunain  er  cynnydd  eu  diwylliant  meddyliol.  Traddododd  felly 
iddynt,  o  bryd  i  bryd,  amryw  Annerchiadau  gwerthfawr,  y  rhai 
nas  gallent  lai  na  bod  o  les  neillduol  i'r  rhai  aj'u  gwrandawent ; 
ac  y  mae  yn  resyn  mawr  na  buasent  oil  ar  gael,  er  budd 
ieuenctyd  ac  ereill  am  oesoedd.  Yr  ydym  yn  cael  un  o'r  An- 
nerchiadau hyny,  a  draddodwyd  ganddo  yn  niwedd  y  flwyddyn 
1852,  i  Aelodau  Cymdeithas  Gwyr  leuainc,  Liverpool,  wedi  ei 
gyhoeddi  yn  F  Methodist  am  Ma\vrth,  1853,  tudal.  57 — 64. 
Cj'hoeddiad  misol  bychan,  ond  da  ragorol  oedd  Y  Methodist,  yn 
dyfod  allan  ar  y  cyntaf,  am  ddwy  flynedd  yn  Ninbych,  dan 
olygiad  y  Parch.  Lewis  Jones,  Bala,  ac  wedi  hyny  yn  Llanidloes 
am  dair  blynedd,  dan  olygiad  y  Parch.  Edward  Morgan.  Y  mae 
y  Cyfarchiad  hwn  o  eiddo  Mr.  Rees,  ar  y  geiriau, — "  Y  gw;^r 
ieuainc  yr  un  fFunud  cynghora  i  f od  yn  sobr  " — mor  ragorol,  ac 
mor  g3^faddas  i  amgylchiadau  ieuenctyd  pob  oes  a  gwlad,  fel  yr 
ydym  yn  gobeithio  yn  fawr  y  gallwn  ei  ddodi  i  mewn  yn  ein 
Hattodiad,  gydag  amryw  bethau  ereill  o  eiddo  ei  awdwr,  ag  yr 
ydym  ni  yn  teimlo  ei  bod  yn  resyn  dirfawr  na  byddent  yn 
nghyraedd  miloedd  ein  cenedl. 

Er  nad  ydym  wedi  gwneuthur  cyfeiriad  neillduol  at  ei  deithiau 
a'i  lafur  y  blynyddoedd  diweddaf  liyn  mewn  cysylltiad  an 
Cymdeithasfaoedd,  eto  nid  oedd  odid  Gymdeithasfa  yn  y  Gog- 
ledd  na  byddai  efe  yn  bresennol  ynddi,  ac  yn  cymmeryd  rhan 
arbenig  yn  ei  chynnadleddau  neillduol,  yn  gystal  ag  yn  yr 
oedfiion  cyhoeddus.  Yr  oedd  Cymdeithasfaoedd  y  flwyddyn 
1853  yn  rhai  pwysicach  nag  arferol,  oblegid  y  sylw  a  gymmerid 
ynddynt  ar  yr  angenrheidrwydd  am  ryw  drefn  newydd  i 
dderbyn  rhai  i'r  Weinidogaeth  yn  ein  plith  fel  Cyfundeb,  ac  i 
ddarpar  rhyw  foddion  neillduol  i  gynnal  y  rhai  a  gjanmer- 
adwyid  fel  ymgeiswyr  am  dani,  tra  yn  derbyn  eu  haddysg 
yn  yr  Athrofa.  Yr  oedd  y  Gymdeithasfa  gyntaf  am  1853  yn 
Nolgelleu,  Mawrth  23,  24,  25  ;  ond  yr  oedd  Cyfeisteddfod  lliosog 
wedi  ei  bennodi  gan  Gymdeithasfa  Dinbych,  Rhag.  30,  1852,  i 
gyfarfod  yn  y  Bala,  Mawrth  22,  i  rag-ystyried,  ac  i  geisio  fFurfio 
rhyw  gynllun  i'w  gyflwyno  i'r  Gymdeithasfa,  gyda  golwg  ar 


526  PENNOD   XI. 

y  cwestiynau  neillduol  oeddcut  i  ddyfod  dan  ei  sylw.  Yr  oedd 
Mr.  Rees  yn  teimlo  yn  ddwys  iawn  o  berthynas  i'r  rhai  hyny,  ac 
felly  yr  oedd  yn  cymmeryd  rhan  arbenig  yn  yr  ymdriniaeth ;  ac 
efe  oedd  ar  Haw  benaf  yn  fFurfiad  y  pendei-fyniadau,  y  rhai, 
wedi  oriau  lawer  o  ymddyddan  ac  ymgynghori,  y  daeth  y  Cyf- 
eisteddfod  yn  y  Bala  yn  gwbl  unfrydol  iddynt.  Cyflwynwyd 
hwynt  i'r  Gymdeithasfa  yn  Nolgelleu,  lie  yr  oedd  y  diweddar 
Barch.  John  Hughes,  Liverpool,  yn  lly wyddu :  ac  wedi  llawer  o 
ymddyddan,  cytunwyd  yn  unfrydol, — eu  bod  i'w  cyflwyno  i 
sylw  ac  ystyriaeth  yr  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol,  a  bod 
golygiadau  y  Siroedd  arnynt  i  gael  eu  dwyn  i'r  Gymdeithasfa 
ganlynol  yn  Machynlleth. 

Yn  y  Gymdeithasfa  yn  Machynlleth,  Mehefin  8,  9,  10,  a'r 
diweddar  Barch.  Moses  Parry  yn  y  gadair,  fe  ddaeth  y  pen- 
derfyniadau  dan  sylw  drachefn,  a  chaf wyd  fod  yr  holl  Gyfar- 
fodydd Misol  yn  eu  cymmeradwyo;  ac,  wedi  cryn  lawer  o 
ymddyddan  arnynt,  fe'u  derbyniwj'd  yn  unfrydol  gan  yr  holl 
f rawdoliaeth.  Yn  gymmaint  a'u  bod  yn  cynnwys  rhai  cyfnewid- 
iadau  lied  bwysig,  ac  er  eu  cael  i  orwedd  yn  esmwyth  ar  yr 
eo-lwysi  yn  gyffredinol,  ac  er  cadw  yn  ofalus  at  yr  arferiad 
gyffredin  yn  ein  plith  gyda  phethau  o'r  fath,  daethant  dan  sylw 
drachefn,  am  y  drj-dedd  waith,  yn  Nghymdeithasfa  Bangor, 
Medi  5,  6,  7,  1853,  y  Parch.  Cadwaladr  Williams  j^i  llywyddu, 
a  chymmeradwywyd  hwynt  jmo  yn  gwbl  unfrydol,  gydag 
ychwanegiad  o'r  geiriau,  "fel  rlieol  gyfredin"  at  yr  ail  reol,  yr 
hon,  heb  hyny,  a  ymddangosai  i'r  brodyr  yn  gyffredin  yn  hytrach 
yn  rhy  gaeth.  Gan  fod  y  Rheolau  hyn  yn  arbenig  yn  gynnyrch 
meddwl  Mr,  Rees,  a  bod  y  derbyniad  o  honynt  gan  y  Gym- 
deithasfa yn  ddechreuad  cyfnod  newydd  yn  ein  trefn  i  dderbyn 
pregethwyr  i'r  Weinidogaeth  yn  ein  plith  fel  Cyfundeb,  j-r 
ydym  yn  tueddu  i'w  dodi  i  mown  yma,  yn  y  wedd  y  cymmerad- 
wywyd  hwynt  gan  y  Gymdeithasfa  \'n  Mangor, — yr  un  wedd, 
yn  wir,  oddieithr  yr  ychwanegiad  a  nodwyd,  ag  oedd  arnynt  pan 
y  cyflwynwyd  hwynt  i'r  Gymdeithasfa  yn  Nolgelleu,  oddiwrth 
y  Cyfcistcddfod  a  gynnalicsid  yn  y  Bala.     Wclc  Invynt : — 


HANES   BYWYD   HENRY   REES,  527 

1.  "  Foci  y  Cyf eisteddfod  hwn  yn  credu  yn  ddilys  f'od  ansawdd 
yr  oes  hon,  a'n  cyflwr  ninnau  fel  Cyfundeb,  yn  galw  yn  uchel 
am  fwy  o  sylw  ar  Weinidogaeth  yr  Efengyl,  a  bod  gwir  angen- 
rheidrwydd  am  sefydlu  rhyw  foddion  yn  ychwanegol  i'w  chadw 
mewn  bri  ac  efFeithiolrwydd  yn  ein  mysg. 

2.  "  Fod  y  Cyf'eisteddfod  hwn,  gan  hyny,  yn  barnu  yn  ddi- 
ysgog  y  dylai  pob  ymgeiswyr  gobeithiol  am  y  Weinidogaeth 
gael  eu  hegwyddori  yn  briodol  i'r  gwaith,  ac  yn  cynnyg  ar  fod 
y  G^nndeithasfa  yn  penderfynu,  fel  rheol  gyffredin,  na  dderbynia 
neb  rhagllaw  i  fod  yn  Bregethwyr  i'r  holl  Gorph,  ond  a  fyddo 
wedi  bod  yn  yr  Athrofa  am  dymhor,  oddieithr  eu  bod  wedi  cael 
manteision  addysg  ryw  fFordd  arall ;  a  bod  arholiad  i  fod  arnynt 
mewn  Cyfeisteddfod  priodol  o  barth  i  nerth  eu  galluoedd,  eu 
llafur  am,  a'u  cyrhaeddiad  mewn  gwybodaeth,  cyn  eu  cyflwyno 
i  sylw  y  Gymdeithasfa. 

3.  "  Fod  y  Cyfeisteddfod  hwn  yn  golygu  fod  rhyw  ddarpar- 
iaeth  at  gynnal  y  dynion  ieuainc  a  anfonir  i'r  Athrofa  yn  an- 
hebgorol  angenrheidiol.     Ac  i'r  diben,  cynnygir, — ■ 

(1.)  "  Fod  pob  Sir  i  gyfranu  yn  j^chwanegol  i'r  perwyl  hwn, 
banner  y  swm  a  roddir  ganddynt  yn  awr  at  yr  Athrofa,  a  bod  y 
swm  ychwanegol  hwn  i  gael  ei  dalu  o  arian  yr  eisteddleoedd,  neu 
ryw  fFordd  arall,  fel  y  barner  yn  oreu  gan  y  Cyfarfodydd  Misol. 

(2.)  "  Fod  y  Siroedd  i  ddewis  personau  i  fod  yn  Gyf eisteddfod 
parhaus  i  arolygu  holl  achosion  yr  Athrofa,  a  bod  y  Cyfeistedd- 
fod hwnw  i  wneuthur  Arholiad  blynyddol,  ac  i  gyhoeddi  adrodd- 
iad  bob  blwyddyn  o  ansawdd  a  gweithrediadau  yr  Athrofa. 

(3.)  "  Fod  yr  Efrydwyr  hyny  a  fernir  gan  y  Cj^feisteddfod  yn 
meddu  ar  gymhwysderau  i  dderbyn  addysg,  ac  oblegid  hyny  yn 
haeddiannol  o  gynnorthwy,  i  gael  £10  yn  y  flwyddyn  bob  un 
am  dair  blynedd ;  ond  nad  oes  neb  i  dderbyn  y  cynnorthwy  hwn 
heb  fod  cyn  hyny  yn  yr  Athrofa  am  banner  blwyddyn  o  leiaf, 

Yn  Nghymdeithasfa  Machynlleth,  fe  ychwanegwyd  y  pender- 
fyniad  canlynol,  yr  hwn  a  gadarnhawyd  drachefn  yn  Mangor : — 

(4.)  '•'  Fod  Richard  Davies,  Ysw.,  Borth,  i  fod  yn  Drysorydd 
y  Fund  i  gynnal  progethwyr  ieuainc  yn  yr  Athrofa;  a  bod  y 


52S  PENNOD  XL 

taliad  cyntaf  o'r  ychwanegiad  i'w  anfoii  idJu  ef  o'r  Siroedd, 
erbyn  lonawr  5ed,  1854." 

Gan  nad  oedd  y  penderfyniadau  y  daethpwyd  iddynt  gyda 
golwg  ar  yr  Athrofa  yn  perthjm  oud  yn  Tinig  i'r  Gogledd,  rhodd- 
wyd  liwynt  mewn  gweithrediad  yn  ddioed ;  eitlir  gan  fod  y 
penderfyniadau  ereill  gyda  golwg  ar  dderbyniad  rhai  i'r  Wein- 
idogaeth,  yn  cytfwrdd  a  threfn  ag  oedd  yn  flaenorol  yn  perthj'^n 
i'r  holl  Gyfundeb,  fe  farnwyd  mai  gwell  oedi  peidio  a'u  rhoddi 
mewn  gweithrediad  nes  cael  syniad  ein  brodyr  yn  y  Deheudir  o 
berthynas  idd}nt,  fel  y  gallem  3'sgogi  a  myned  rhagom  gyda'n 
gilydd.  Yn  y  cyfamser,  yr  oedd  y  teimlad  yn  cynnyddu  yn 
gryf  yn  y  Gogledd,  y  dylai  derbyniad  pregethwr  i  fod  yn  aelod 
o'r  Gymdeithafifa  fod  hefyd  yn  neillduad  arno  at  yr  holl  waith  ; 
ac  felly  yn  Nghymdeithasfa  Llanerchymedd,  Mawrth  29,  30,  31, 
1854,  lie  yr  oedd  y  diweddar  Barch.  David  Jones,  Caernarfon, 
yn  llywyddu,  fe  euwyd  nifer  o  frodyr  i  ffurfio  cynllun  trwy  yr 
hwn  y  gellid  dwyn  hyny  oddiaragylch,  ac  ar  yr  un  pryd  i 
sicrhau,  can  belled  ag  y  gallai  cynllun  wneyd,  yr  efFeithiolrwydd 
hwnw  yn  y  Weinidogaeth  yn  ein  plith,  ag  y  penderfynasid  yn 
Nghymdeithasfaoedd  y  liwyddyn  llaenorol  ynidrechu  ynigyr- 
haedd  am  dano.  Dymunwyd  hefyd  ar  i'r  amrywiol  Gyfarfodydd 
Misol  aros  heb  gynnyg  pregethwyr  ieuainc  i'w  cyflwyno  i'r  Gym- 
deithasfa  ar  ol  hyny,  hyd  nes  y  byddai  i'r  brodyr  a  bennodasid 
ddwyn  j'n  mlaen  y  rheolau  a  gynnygid  ganddynt,  ac  i'r  Gym- 
dcithasfa  eu  hadolygu  a'u  cadarahau.  Yn  unol  ar  penderfyniad 
yn  Llanerchymedd,  fe  ddygwyd  y  cj-nllun  canlynol  gan  y  brodyr 
a  bennodasid  i  hj-ny  i  Gymdcithasfa  Oaerlleon,  Mawrth  13, 14, 15, 
1855  ;  yr  hwn,  yn  nghyd  a'u  rhesymau  am  dano,  a  ddodwn  i 
mewn  yma,  a  hyny  yn  arbenig  oblegid  y  Haw  neillduol  oedd  gan 
Mr.  Rees,  gyda  Mr.  Roberts,  Amlwch,  Mr.  Hughes,  Liverpool, 
Mr.  Edwards  o'r  Bala,  Mr.  Jones,  C^aernarfon,  Mr.  Hughes,  Cofn 
(Abergele  wedi  h3'ny),  Mr.  Huniphrcj's  o'r  Dyffrvn.  a  rhai  brodyr 
ereill,  fe  ddichon,  yn  y  tlurfiad  o  bono. 

"  Yn  ol  y  drefn  a  arferir  h^'d  yma  gan  y  Mothodistiaid  Calvin- 
aidd  yn  Nghyinru,  y  niae  y  derbyniad  a  wneir  ar  bregethwr 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  oiO 

fel  aelod  o'r  Gymdeitliasfa,  neu  bregethwr  i'r  holl  Gyfundeb,  a'i 
orJeiniad  yn  Weinidog,  yu  ddau  beth  gwahanol,  ac  nid  y\v  yr 
olaf  yn  beth  a  olygir  o  angenrheidrwydd  i  ganlyn  y  cyntaf. 
Ond  fe  dybygid  fod  y  syniad  yn  dyfod  yn  lied  gyfFredinol  yn 
awr  niai  buddiol  fyddai  newid  neu  wella  y  dull  presennol.  Mae 
yr  ystyriaethau  canlynol,  yn  niysg  ereill,  yn  galw  am  hyny, — • 

1.  "  Y  mae  bod  pregethwyr  yn  sefyll  yn  hollol  ar  yr  un  tir  a 
gweinidogion,  o  ran  rhyddid  i  deithio  ar  hyd  y  gwledydd, 
pregethu  yn  ein  cyfarfodydd  mwyaf  cyhoeddus,  a  derbyn  yr  un 
gydnabyddiaetli  am  eu  llafur,  ac  eto  trwy  eu  holl  fywyd  heb  eu 
hordeinio  yn  weinidogion,  a'u  hawdurdodi  i  weinyddu  y 
Sacramentau,  yn  ymddangos  yn  rhywbeth  annghyson  ynddo  ei 
hun,  ac  yn  beth  nad  oes,  ar  a  wjnldom,  esiampl  o  hono  mewn  un 
hanesyddiaeth  neu  gyfansoddiad  eglwysig  ond  yr  eiddom  ni. 

2.  "  Yr  amgylchiad  neillduol  o  sylfaeniad  y  Corph  o  Fethodist- 
iaid  yn  Nghymru  gan  Glerigwyr  o  Eglwys  Loegr,  a  gweinyddiad 
y  Sacramentau  ar  y  dechreu  gan  y  cyfryw  rai  yn  unig,  a  barodd 
nad  oedd  ein  pregethwyr  ar  eu  derbyniad  i'r  Gymdeithasfa  i 
wasanaethu  y  Gyfundeb  yn  gyfFredinol,  yn  cael  eu  hordeinio  i 
holl  waith  y  weinidogaeth.  Gan  fod  yr  amgylchiadau  yii 
wahanol  yn  ein  mysg  er  ys  llawer  o  flynyddoedd  bellach,  mae 
hyny  yn  galw  am  drefniadau  gwahanol, 

3.  "  Yn  mlynyddau  cyntaf  yr  ordeiniadau,  yr  oedd  yr  ordeinio" 
yn  cael  ei  gyfyngu  i  nifer  fechan  o  bregethwyr  dewisedig ;  ond 
erbyn  hyn  mae  yr  ordeinio  wedi  myned  mor  fynych  a  chyffredin^ 
nes  y  mae  pregethwyr,  rai  a  dderbyniwyd  er  ys  cryn  flynydd- 
oedd i'r  Gymdeithasfa,  yn  myned  i  edrych  ar  eu  hanordeiniad> 
megis  annghymmeradwyaeth  o  honynt,  neu  fath  o  warthrudd  ar 
eu  nodweddiad,  ac  felly,  yn  nghyd  a'u  cyfeillion,  yn  teimlo  yn^ 
anesmwyth  o'r  herwydd. 

4.  "  Mae  y  dull  presennol  yn  achlysuro,  nid  yn  anfynych, 
ordeiniad  pregethwyr  yn  eu  hen  ddyddiau  i  gyfrifoldeb  a 
llafur  chwanegol,  i'r  hyn  yr  oeddent  yn  mhob  modd  yn 
llawer  mwy  cymhwys  ugain  neu  ddeg  ar  hugain  o  flynydd- 
oedd yn  gynarach,   ac  yn   peri   hefyd  fod  pregethwyr  mewi:^ 

2l 


530  PEXNOD  xr. 

rhai  Siroedd,  lie  na  olygir  fod  cymmaint  o  angen  am  -weiu- 
idogion,  yn  cael  eu  gadael  yn  hir  heb  eu  hordeinio,  tra  bj'dd, 
hAvyracli,  frodyr  llai  eu  talentau  yn  cael  eu  hordeinio  mewn 
Siroedd  ereill. 

5.  "  Os  bernir  fod  brawd  yn  meddu  pob  cymhwysder  i  gacl  ei 
dderbjm  i'r  Gymdeithasfa  fel  pregetliAA'r  i'r  holl  Gorph,  gellir 
barnu  ei  fod  yr  un  mor  gymhwys  i  gael  ar  unwaith  ei  ordeinio 
yn  weinidog  yr  efengyl. 

"  Cynnygir,  gan  hyny,  ar  fod  y  derbyniad  a'r  ordeiniad  yn 
gyd-fynedol,  sef,  fod  pregethwr  wrtli  gael  ei  dderbyn  i'r  Gym- 
deithasfa, yn  cael  ar  yr  un  pr^'d  ei  ordeinio  i  holl  waith  y 
weinidogaeth. 

"  Tuag  at  ddwyn  hyn  yn  mlaen,  cynnygir  yn 

1.  "  Fod  i'r  Siroedd  gadw  yn  fanwl  at  y  rheolau  a  ehvir  yn 
'  Ddeddf  y  ddwy  flynedd/  y  rhai  a  ofynant  am  i  bob  ymgeisydd 
am  y  weinidogaeth  fod  am  ddwy  flynedd  ar  brawf  cyn  y  bydd 
yn  rhydd  i  gael  ei  dderbyn  i'r  Cyfarf od  Misol  fel  pregethwr ;  a 
bod  ymchwiliad  manwl  i  gael  ei  wneuthur  am  ei  grefydd,  ei 
ddoniau,  ei  wybodaeth,  a'i  ddoethineb,  &"c.,  cyn  rhoddi  gollyng- 
dod  iddo  o  gj'lch  ei  ymgeisiaeth. 

2.  "  Fod  yn  ofynol  i  un,  ar  ol  dyfod  o  gylch.  y  ddwy  flynedd, 
i'r  Cyfarfod  Misol,  fod  am  dair  blynedd,  o  leiaf ,  yn  bregethwr 
derbyniedig  i'r  holl  Sir  cyn  y  bydd  rhyddid  i'w  gyflwyno  i'r 
Gymdeithasfa  i'w  ordeinio  ;  ac,  er  ei  dderbyn  i'r  Cyfarfod  Misol, 
OS  ar  ol  hyny  o  brawf  chwanegol  arno,  na  bydd  boddlonrwydd 
cyfFredinol  gan  frodyr  ei  Sir  yn  nghylch  ei  gymhwysder,  ei  fod 
i  aros  heb  ei  gynnyg  i'r  Gymdeithasfa. 

3.  "  Fod  rhyddid  i  bregethwr,  tra  heb  ei  ordeinio,  fyned,  ar 
gymmeradwyaeth  ac  anfoniad  ei  Gj'farfod  Misol,  yn  achlysurol 
ar  daith  i  bregethu  i  Siroedd  ereill,  er  mantais  iddynt  hwythau 
ddyfod  yn  hysbys  o  hono. 

4.  "  Fod  arholiad  neillduol  yn  cael  ci  wneuthur,  yn  ol  y 
rheolau  y  penderfynwyd  arnynt  yn  Nghymdoithasfaocdd  Dol- 
gellau, Machynlleth,  a  Bangor,  yn  1853,  trwy  ryw  hvj-br  a 
drefncr  gan  y  Gymdeithasfa,  o  barth  i  nerth  galluoedd,  cyr- 


HANES   BYVVYD   HENRY   REES.  531 

haeddiad  mewn  gwybodaeth,  a  llafur  gweinidogaethol  y  neb  a 
gynnygier  i'w  ordeinio. 

5.  "  Nad  yw  y  rheolau  hyn  i  effeithio  dim  ar  y  pregethwyr  a 
dderbyniwyd  eisoes  i'r  Gymdeithasfa,  y  rhai  fyddant  yn  agored 
i'w  cyflwyno  fel  o'r  blaen." 

Cytunwyd  yn  Nghaeiileon  fod  i'r  cynllun  ucliod  gael  ei 
argraffu,  a'i  gyflwyno  i  sylw  yr  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol, 
gyda  dymuniad  ar  iddo  gael  ganddynt  oil  yr  ystyriaeth  fwyaf 
pwyllog,  a  bod  iddynt  ddwyn  eu  golygiadau  arno  i'r  Gym- 
deithasfa  ganlynol.  A  chan  y  deallid  fod  ysgogiad  yn  yr  un 
cyfeiriad  wedi  dechreu  hefyd  yn  y  Deheudir,  penderfynwyd  ei 
anfon  i  sylw  y  brodyr  yno  yn  eu  Cymdeithasfa,  er  gwybod  eu 
meddyliau  o  berthj^nas  iddo,  ac  na  phenderfynid  yn  hollol  arno 
ond  mewn  cydsyniad  a  hwynt,  gan  mai  dymunol  i  ni  fel 
Cyfundeb,  yn  nau  pen  y  dalaeth,  gerdded  wrfcli  yr  un  reol  a 
synied  yr  un  peth. 

Yn  unol  a  r  penderfyniad  diweddaf,  fe  anfonwyd  y  cynllun  i 
Gymdeithasfa  y  Deheudir,  a  gynhaliwyd  yn  Aberystwyth, 
Ebrill  24,  25,  26,  1855,— y  Parch.  Evan  Harris  yn  llywyddu,— 
He  y  penderfynwyd  fel  y  canlyn  : — "  Fod  y  Gymdeithasfa  hon 
yn  dymuno  galw  sylw  y  gwahanol  Gyfarfodydd  Misol  at  y 
drefn  a  arferir  yn  bresennol  yn  ein  Cyfundeb  o  dderbyn  ym- 
geiswyr  i'r  weinidogaeth,  ac  at  y  cynnygiadau  gyda  golwg  ar 
ddiwygiad  yn  hyny  a  geir  yn  Nghylchlythyr  diweddaf  Cym- 
deithasfa y  Gogledd,  ac  ar  fod  i  bob  Sir  anfon  ei  golygiadau  i 
Gymdeithasfa  Awst  nesaf." 

Pan  y  daeth  Cymdeithasfa  Awst  (7,  8,  9),  yr  hon  a  gynhal- 
iwyd yn  Nghaerfyrddin,  a'r  Parch.  Edward  Jones,  Aberystwyth, 
yn  llywyddu,  ar  ol  darllen  golygiadau  yr  amrywiol  Siroedd  o 
berthjmas  i'r  cynllun,  y  cwbl  a  wnaed  gyda  golwg  arno  oedd, 
"  Penderfynu,  o  herwydd  y  pwysigrwydd  a  berthyn  i'r  symmud- 
iad  hwn,  fod  Cyfarfod  o  Weinidogion  a  Blaenoriaid  i  gael  ei 
gynnal  yn  Nghaerfyrddin,  ar  ddydd  Mercher,  y  19eg  o  fis 
Mawrth  nesaf,  i  ddwys  ystyried  golygiadau  y  Siroedd.  Fod 
Gv/einidog  a  Blaenor  o  bob   Sir  i  fod   yn  bresennol ;    a  bod 


532  PENNOD   XT. 

iddynt  roddi  adroddiad  o'r  cyfiyw  gyfarfod  yn  y  Gyindeithasfa. 
Chwarterol  gyntaf  ar  ol  liyny." 

Yn  Nghymdeithasfa  y  Bala,  Mehefin  12,  13,  14,  1855,  a  Mr. 
Rees  yn  llywyddu,  fe  gafwyd  adroddiad  o  olygiadau  yr  amryw- 
iol  Gj'farfodydd  Misol  o  bei'thynas  i'r  achos  a  anfonasid  i'w  sylw 
oddiwrth  y  Gynideithasfa  flaenorol  yn  Nghaerlleon,  yn  nghylch 
"  Derbyn  ac  Ordeinio  Pregethwyr,"  a  cliaf wyd  eu  bod  oil  yn 
unfrydol  yn  ei  gymmeradwyo ;  ond,  yn  gymmaint  a  bod  yr  nn 
cynllun  i'w  ddvvyn  i  sylw  Cymdeithasfa  y  Deheudir  yn  mis 
Awst,  fe  faniwyd  mai  gwell  oedd  oedi  gwneutlmr  penderfyniad 
gorphenol  arno  hyd  y  Gynideithasfa  ganlynol.  Yr  oedd  y  Gym- 
deithasfa  ganlynol  yn  cael  ei  chynnal  yn  Mhwllheli,  Medi 
12,  13,  14,  1855,  a  Mr.  Rees  eto  yn  llywyddu.  Yno,  pan  y  daeth 
yr  achos  drachefn  i  sylw,  wedi  deall  fod  Cymdeithasfa  y  Deheu 
wedi  gohirio  yr  ystyriaeth  arno  hyd  fis  Mawrth  jai  y  flwyddyn 
ganlynol,  fe  gydolygwyd,  er  fod  holl  Siroedd  y  Gogledd  wedi 
cymmeradwyo  y  cynllun,  eto  mai  dymunol,  er  mwyn  cadw 
uudeb  a  chj'dweithrediad,  i  ni  fei  Cymdeithasfa  oedi  gwneuthur 
\\n  penderfyniad  arno,  nes  cael  golygiadau  ein  brodyr  o'r  Deheu 
o  berthynas  iddo. 

Fe  gyfarfu  brodyr  y  Deheudir  a'u  gilydd  yn  Nghaerfyrddin, 
Mawrth  18,  185G,  i  ymdrin  ar  achos;  ac  fe  ddygwyd  eu  pender- 
fyniadau  i'r  Cymdeithasfa  yn  Nghaerdydd,  yr  hon  oedd  yn  cael 
ei  chynnal,  y  dyddiau  canlynol,  Mawrth  20,  21.  Yr  oedd  y 
penderfyniadau,  tra  yn  cymmeryd  cylch  eangach  na'r  rhai  a 
gymmeradwyasid  yn  y  Gogledd,  eto  yn  cytuno  yn  hollol  ar  rhai 
hyny,  ac  yn  defnyddio  yn  hollol  yr  un  geiriau  ar  y  cwestiwn  o 
"  Dderbyniad  ac  Ordeiniad  Pregethwyr."  Ni  chaf wyd  amser  yn 
Nghaerdydd  i  ystyried  yr  holl  benderfyniadau,  ac  felly  fe 
ohiriwyd  yr  ymdriniaeth  a  hwynt  hyd  y  Cymdeithasfa  ganlynol, 
yr  hon  oedd  i'w  chynnal  yn  Aberhonddu,  Mai  28,  29.  Ryw 
fodd,  nid  ydym  yn  gwyl)od  paham,  ni  bu  dim  sylw  ar  y  mater 
yn  Aberhonddu,  na  thrachefn  yn  Nghymdeithasfa  Aborteiti, 
Awst  G,  7 ;  fel  yr  oedd  rhai  yn  y  Gogledd  yn  dcclireu  ofni,  y 
byddai  i'r  hyn  a  dcimlid  ganddynt  hwy  yn  beth  mor  bwysig,  a 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  533 

pheth  yr  oedd  y  fath  addfedrwydd  iddo  trwy  yr  holl  Siroedd, 
gael  ei  attal  o  ddiftyg  cyd-weithrediad  y  Deheu.  Felly  yn 
Nghymdeithasfa  Bangor,  Medi  9,  10,  11,  1856,  Mr.  Hughes, 
Liverpool,  yn  llywyddu,  £e  ddygwyd  yr  achos  draehefn  i  sylw. 
Dywedid  fod  yn  Sir  Gaernarfon,  ac  mewn  amiyw  Siroedd  ereill, 
frodj-r  ieuaine,  y  buasid  yn  awr  neu  cyn  hyn,  wedi  eu  cynnyg 
i'w  derbyn  i'r  Gymdeithasfa,  oni  buasai  dysgwyliad  am  i'r 
Gymdeithasfa  ddyfod  i  benderfyniad  ar  y  cynnygiad  a  ddygasid 
i  mewn  er  mis  Mawrth,  1855,  yn  nghylch  "  Derbyn  ac  Ordeinio 
Pregethwyr,"  ac  a  gymmeradwyasid  gan  Gyfarfodydd  Misol  y 
Gogledd  yn  unfryd.  Yr  oeddid  wedi  aros  wrth  Gymdeithasfa  y 
Deheudir,  gan  ddysgwyl  y  gellid  cyd-weithredu  yn  yr  achos,  ond 
yr  oedd  y  brodyr  yno  wedi  gohirio  y  mater  hyd  yn  hyn.  Wedi 
llawer  o  siarad  yn  y  cyfeiriad  yna,  fe  benderfynwyd, — "  Ein  bod 
er  mwyn  myned  yn  mlaen  yn  frawdol,  a  chadw  yn  gryf  a 
chynhes  yr  undeb  rhwng  y  ddwy  dalaeth,  yn  taer  ddymuno  ar 
i'n  brodyr  yn  y  Deheubarth  gymmeryd  y  pwnc  o  '  Dderbyn  ac 
Ordeinio  Pregethwyr '  dan  eu  hystyriaeth,  a  dyfod  i  benderfyn- 
iad arno,  os  yn  bosibl,  yn  eu  Gymdeithasfa  nesaf." 

Yr  oedd  '•'  Gymdeithasfa  nesaf "  y  Deheu  yn  y  Brynmawr, 
Medi  30,  a  Hydref  1,  2,  1856.  Yno  fe  fu  ymdriniaeth  helaeth  a 
manwl  ar  y  penderfyniadau  y  cytunasid  arnynt  yn  Nghaer- 
fyrddin,  ac  a  gyflwynasid  i  sylw  y  Gymdeithasfa  yn  Nghaer- 
dydd,  y  Mawrth  blaenorol;  ac  fe'u  cymmeradwywyd  yn  un- 
frydol  gan  yr  holl  frawdoliaeth  yn  y  Brynmawr,  fel  y  daethant, 
ar  ol  hyny,  yn  Rheolau  sefydlog  Derbyniad  i'r  Weinidogaeth  yn 
y  Deheudir.  Yr  oedd  Gymdeithasfa  ganlynol  y  Gogledd  yn 
cael  ei  chymial  yn  y  Wyddgrug,  Rhagfyr  9,  10,  11,  1856,  y 
Parch.  John  Hughes,  Liverpool,  yn  llywyddu.  Dyma  y  Gym- 
deithasfa ddiweddaf  i'r  Parch.  John  Jones,  Talsarn,  fod  yn 
bresennol  ynddi ;  ac  yr  oedd  Mr.  Hughes,  er  yn  llywyddu  yn 
amrywiol  gyfarfodydd  neillduol  y  Gymdeithasfa,  eto  yn  rhy 
wael  i  allu  cymmeryd  un  ran  yn  y  gwasanaeth  cyhoeddus.  Fe 
hysbyswyd  3'n  y  Gymdeithasfa  hon  am  benderfyniad  Gym- 
deithasfa y  Deheudir,  yn  Brynmawr,  gyda  golwg  ar  "  Dderbyn- 


534.  PENNOD    XI. 

iad  ac  Ordeiniad  Pregethwyr ; "  ac  f e  ddatganwyd  llawenjdd 
mawr  fod  j  brodyr  yno  mor  unfrydol  i  gyd-gychwyn  ar 
Gogledd  yn  y  cyfnewidiad  a  fwriedid  wneyd,  a'r  hwn,  fel  yr 
hyderid,  a  fyddai  yn  welliant  gwirioneddol  ar  yr  hen  drefn.  Ac 
wedi  galw  sylw  at  yr  Arholiad  neilldiiol  y  penderfynasid  arno, 
yn  y  De  a'r  Gogledd,  yr  oedd  pob  un  a  neillduid  rhagllaw  i  fyned 
tano,  a  bod  yn  llwyddiannus  ynddo,  cyn  y  gellid  ei  Ordeinio  a'i 
Dderbyn  yn  aelod  o'r  Gymdeithasfa, — £e  bennodwyd  Mr.  Rees 
a  Mr.  Hughes,  Mr.  David  Jones,  Caernarfon,  ac  Ysgrifenydd  y 
Gymdeithasfa  i  gyd-ymgynghori  yn  nghylch  y  cyfr\'w  Arholiad, 
a  dwyn  rhyw  gynnygion  gyda  gohvg  arno  i'r  Gymdeithasfa 
nesaf.  Yr  oedd  y  Gymdeithasfa  hono  yn  cael  ei  ehynnal  yn 
Nolgelleu,  Mawrth  31,  ac  Ebrill  1,  2,  1857,  a  Mr.  Rees  j-n 
llywyddu,  pryd  y  cyflwynwyd  y  cynllun  y  cytunasid  amo  gan 
y  brodyr  a  bennodasid  i  hyny,  i  sylw  y  Gjandeithasfa.  Yn 
Nghymdeithasfa  Llangefni,  Mehefin  3,  4,  5,  1S57,  y  Parch. 
David  Jones,  Caernarfon,  yn  llywyddu,  fe  ddarllenwyd  drachefn 
y  cynllun  a  gyflwynasid  i  Gymdeithasfa  Dolgelleu,  yr  hwn 
gydag  ychydig  ychwanegiad  a  gymmcradwyAvyd  yn  unfrydol, 
a  phenderfynwyd  iddo  gael  ci  anfon  i  Gymdeithasfa  y  Deheudir. 
gyda  dymuniad  ar  i'r  brodyr  yno  ei  gymmer3'd  dan  sylw,  fel  y 
gellid  cael  eu  golj-giadau  arno  erbyn  Gymdeithasfa  mis  Medi,  ac 
yr  elid  yn  mlaen  yn  yr  achos  trwy  undcb  a  chj'd-weithrcdiad  yr 
lioll  Gyfundeb,  Fe  ddygvvyd  yr  achos,  a'r  cynllun  a  ddanfonasid 
o'r  Gogledd  gyda  golwg  arno,  i  sylw  Gymdeithasfa  y  Deheudir, 
yn  Mhontfaen,  Sir  Forganwg,  Awst  4,  5,  G,  1857 ;  pryd  y  cytun- 
wyd  yn  hollol  ag  ef,  gydag  ychj-dig  j'chwanegiadau  a  fernid 
ganddynt  hwy  yn  angenrheidiol,  y  rhai  y  dymunent  hwythau  eu 
cyflwyno  i  sylw  y  Gymdeithasfa  nesaf  yn  y  Gogledd.  Yn  y 
Gymdeithasfa  hon  yn  Mhontfaen,  bu  arholiad  ar  Mr.  David 
Saunders,  Morganwg  (Dr.  Saunders  yn  awr),  yn  ol  y  rheol 
ncwydd  o  dderbyn  i'r  Gymdeithasfa,  a  neillduad  at  waith 
cyflawn  y  weinidogaeth.  Cytunwyd,  yn  unfrydol,  ar  iddo  gael 
ei  dderbyn  a'i  ordeinio  yn  y  Gymdeithasfa  hono.  Nid  oedd  yr 
Arholiad  arno  ef  mewn  ysgrifen,  oblogid  nid  oedd   hyny   oto 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  535 

wedi  ei  gwbl  benderfynu, — ond  ar  air  ac  ar  dafod;  eithr 
yr  oedd  yn  fanwl  a  helaeth,  yn  ol  galluoedd  a  syniadau 
y  rhai  a  gymmerent  ran  arbenig  ynddo;  a'i  atebion  yntau 
yn  rhoddi  boddlonrwydd  neillduol  i'r  frawdoliaeth  yn  gjf^- 
redinol.  Ac  yn  y  cyfarfod  am  8  boreu  lau,  Awst  6,  fe'i 
hordeiniwyd  e£  i'r  holl  waith,  gyda  Mr.  Thomas  Levi,  a 
phedwar  neu  bump  o  frodyr  ereill,  y  rhai  oeddent  o'r  blaen  wedi 
eu  derbyn  yn  aelodau  o'r  Gymdeithasfa,  yn  ol  yr  hen  drefn. 
Dr.  Saunders,  gan  hyny,  oedd  y  cyntaf  yn  ein  Cyfundeb  a 
dderbyniwyd  yn  aelod  o'r  Gymdeithasfa  yn  gyfamserol  a'i 
Ordeiniad  fel  Giueinidog,  ac  yn  gysylltiedig  ar  Arholiad  Cym- 
deithasfaol,  sydd  yn  awr  yn  drefn  sefydlog  yn  ein  plith. 

Fe  ddygwyd  y  cynllun  gyda  golwg  ar  yr  Arholiad  drachefn  i 
sylw  yn  Nghymdeithasfa  Caernarfon,  Medi  8,  9,  10,  1857,  y 
Parch.  David  Jones  yn  lly wyddu.  Hon  oedd  y  Gymdeithasfa 
gyntaf  wedi  marwolaeth  y  Parch.  John  Jones,  Talsarn ;  ac  yr 
oedd  y  golled  hono  yn  tynu  meddwl  y  brodyr  braidd  yn  gwbl  ati 
ei  hun,  fel  nad  hawdd  oedd  eu  cael  at  odid  ddim  arall.  Pa 
fodd  bynnag,  fe  ddaeth  cynllun  yr  Arholiad  drachefn  i  sylw,  a 
phenderfynwyd  yn  unfrydol  ei  fod  i'w  gymmeradvv^yo,  gyda  yr 
ychwanegiadau  a  wnelsid  ato  yn  Nghymdeithasfa  y  Deheudir. 
Pennodwj'd  hefyd  y  Parchedigion  H.  Rees,  L.  Edwards,  ac  O. 
j  Thomas,  i  fod  yn  arholwyr  ar  y  rhai  a  gyflwynid  i'w  derbyn  i'r 
Gymdeithasfa  y  tro  canlynol. 

Nid  ydym  yn  gweled  yn  angenrheidiol  dodi  y  cynllun,  yn  y 
ffurf  oedd  amo  y  pryd  hyny,  i  mewn  yma,  gan  ei  fod  yn  gwbl 
yr  un  peth  a'r  un  sydd  yn  awr,  ac  er  ys  blynyddoedd  bellach, 
yn  arferedig  yn  ein  plith,  ond  yn  unig  ei  fod  y  pryd  hwnw  yn 
cael  ei  gynnal  yn  gysylltiedig  a'r  Gymdeithasfa  y  byddai  yr 
Ordeinio  ynddi,  am  ddiwrnod  cyfan  blaenorol  iddi ;  ac  ar 
bersonau  a  fyddent  wedi  eu  dewis  eisoes  i'w  hordeinio,  gan  y 
gwahanol  Gyfarfodydd  Misol  y  perthynent  iddynt,  Fe  welwyd, 
yn  lied  fuan,  fod  eisiau  rhyw  gyfnewidiad  ar  hyny,  gan  y  gallai 
brodyr,  a  f uasent  wedi  eu  dewis  yn  rheolaidd  gan  y  Gyfarfodydd 
Misol,  fethu  myned  trwy  yr  Arholiad,  ac  felly  deimlo  yn  f wy 


530  PENNOD   XI. 

profedigaethus  braidd,  oblegid  eu  gwrthod  gan  yr  Arholwyr,  na 
phe  buasent  heb  eu  dewis  erioed.  Ac  o'r  tu  arall,  fe  deimlid 
fod  rhywbeth  yn  y  fath  drefn  bi-aidd  yn  anfanteisiol  i'r 
Arholwyr,  a  thuedd  ynddi  i  wneuthur  yr  Arholiad  yn  llai 
manwl,  os  nad  yn  fvvy  arwynebol,  nag  y  buasai  ya  ddymunol 
iddo  fod  ;  a  pheri  iddynt,  yn  eu  tynerweh  tuag  at  yr  ymgeiswyr, 
adael  i  arnbell  un  fyned  trwy  y  porth,  yn  fwy  o  ras  o'u  tu  hwy, 
nag  o  weithredoedd  o'i  du  ef.  Er  cyfarfod  hyn,  fe  wnaed  y 
ej'fnewidiad  i'r  dull  presennol  yn  ein  plith,  sef  bod  yr  Arholiad 
yn  beth  cwbl  ar  wahan  oddiwrth  yr  Ordeiniad  ;  yn  beth  y  rhaid 
i'r  pregethwr  fod  wedi  niyned  yn  llwj^ddiannus  drwyddo  cyu  ag 
y  bydd  ar  dir  ag  y  gellir  ei  ddewis  iw  ordeinio ;  ac  eto  nad 
ydyw  mewn  un  modd  yn  sicrhau  ei  ordeiniad  ;  fod  yn  bosibl,  yn 
wir,  iddo  fod  wedi  myned  trwy  yr  Arholiad  yn  y  modd  mwyaf 
llwyddiannus,  ac  eto  cael  ei  adael  heb  ei  ordeinio  byth.  Y  mac 
yr  Arholiad,  lu'd  ag  yr  ydym  ni  yn  deall,  yn  y  drefn  a'r  dull  y 
dygir  ef  yn  mlaen  yn  bresennol,  yn  gorwedd  yn  esmwyth  ar 
deimladau  yr  holl  Gyfundeb ;  ac  er  ys  rhai  blynyddoedd  bellach, 
nid  oes  ond  un  Arholiad,  o  ran  amser,  test^'nau,  ac  Arholwyr, — 
mewn  lie  neillduol  y  pennoder  arno,  yn  y  Deheu  ac  yn  y 
Gogledd,  bob  blwyddyn. 

Fe'n  harweiniwyd  i  roddi  yr  adroddiad  hwn  o  weithrediadau 
ein  Cymdeithasfaoedd  gyda  golwg  ar  y  cwestiwn  o  Dderbyn  ac 
Ordeinio  Pregethwyr,  yn  Nghofiant.  Mr.  Rees,  oblegid  y  dyddor- 
deb  mawr  a  gymmerid  ganddo  ef  ynddo,  a'r  rhan  arbenig  oedd 
ganddo  yn  nygiad  y  cyfnewidiad  pwysig  hwn  oddiamgylch  ;  yn 
g\'stal  ag  oddiar  3a'  j^styriaeth  nad  oes  bosibl  i  ni  wneyd  tegwch 
hollol  ai  hanes  ef,  heb  ddwyn  i  mewn  gryn  luwcr  o  lianes  y 
Cj'fundeb  y  perthynai  iddo,  ac  i'r  hwn  yr  ydoedd  yn  brif  ar- 
weinydd ;  gan  fod  hanes  y  naill  wedi  ei  gyndilethu,  i  fesur 
mawr,  a  hanes  y  Hall.  Eithr  trwy  ddilyn  hanes  y  cwestiwn, 
hyd  y  pryd  y  penderfynwyd  ef  yn  gwbl,  yr  ydym  wedi  ymestyn 
rai  bl3'nyddoedd  tu  liwnt  i'r  amser  a  gyrhaeddasid  genym  yn  ei 
fywyd  ef,  pan  y  daeth  gyntaf  i  sylw,  at  yr  hwn  yr  ydym  yn 
yn  awr  yn  dychwelyd. 


o 


HANES   BYWYD    HENRY  REES.  587 

Wele  lythyr  piydferth  a  nodedig  o  werthfawr  o'i  eiddo  at  Mr. 
Edwards  o'r  Bala : — 

"  39,  Everton  Terrace,  Ebrill  26,  1853. 

'■  Anwyl  Gyfaill, — Derbyniais  eich  llythyr  y  boreu  hwn,  a  .#» 
"  ineddyliais  mai  y  peth  cyntaf  a  Avnawn  oedd  anf on  gair  yn  ol 
"atoch.  Ond  yr  wyf  yn  tcimlo  fy  meddwl  yn  hynod  o  am- 
"  ddifad  o  ddim  i'w  ysgrifenu.  A  phe  gofynid  i  mi  ar  ba  neges 
"neu  i  ba  ddiben  yr  wyf  yn  ysgrifenu,  prin  y  medrwn  roi 
"  atebiad  i'r  gofyniad.  Ar  yr  un  pryd,  yr  wyf  yn  nieddwl  y 
"  galleni  fod  o  f wy  o  help  i'n  gilydd  nag  ydjmi  trwy  ysgrifenu 
"mwy  y  nail!  at  y  Hall.  Yr  yd  wyf  fi  bron  wedi  syrtliio  i 
"  feddwl  mai  rhai  go  annghymdeithasgar  ydy w  y  Methodistiaid 
"  Calvinaidd.  Ychydig  o  ymddiddanion  dyddorol  fydd  yn 
"  pasio  rhyngddynt  pan  yn  nghyd,  ac  am  garu  ac  adeiladu  eu 
"  gil^'dd  trwy  lythyrau,  nid  ydynt  bron  erioed  wedi  meddwl  am 
"  dano,  nac  yn  medru  arno.  Pan  y  darllenaf  John  Foster,  a 
"  Jane  Taylor,  ac  ereill,  yr  ydwyf  yn  gweled  fod  gan  y  dynion 
"  hyn  ry w  gyfeillion  neillduol  a  mynwesol,  a  bod  y  fath  gyfeill- 
" ach  ddeallus  a  chrefyddol  rhjmgddynt  ar  cyfryw,  yn  cael  ei 
■'  chario  yn  mlaen  yn  barhaus,  ag  oedd  nid  yn  unig  yn  adeilad- 
"  acth  mewn  gwj^bodaeth,  cariad,  a  chysur,  i'r  pleidiau  eu 
"  huuain,  ond  hefyd  yn  werth  ei  chyhoeddi  i'r  byd  ar  ol  eu 
'•'  marwolaeth. 

"  O !  y  fath  greadur  ysblenydd  yw  ysbryd  athrylithgar,  yn 
"  enwedig  os  bydd  wedi  ei  eangu  trwy  amaethiad,  a'i  fy whau 
'gan  grefydd  ;  o'r  ochr  arall,  y  fath  grebach  rheidus  heb  hyn^^ 
"  Mae  yn  sicr  i  chwi  fod  llawer  o  honom  a'n  meddyliau  wedi 
"  crebachu  yn  ddirfawr,  trwy  eu  bod  yn  wastad  yn  y  pulpud,  a 
"  bron  byth  yn  y  study.  Fel  hen  yspwng  sychlyd, — y  mae 
'•  arnom  eisiau  ein  mwydo  yn  fwy  trwy  fyfyrfod  a  gweddi,  fel  y 
'■'  b'o  i  ni  chwyddo  i  dipyn  mwy  o  faint,  ac  y  byddo  tipyn 
"  ychwaneg  yn  diferu  oddiwrthym  wrth  gael  ein  gwasgu  yn  y 
"cylchoedd  cyhoeddus  a'n  cyflawniadau  crefyddol;  ie,  a'n 
"gwneyd  yn  ddigou  tyner  a  llawn  o'r  ysbr^^d  i'n  defnyddio  i 
"wlj^chu   gwefusau   sychion   y   Gwaredwr    bendigedig,   pan   y 


538  TEXNOD   XI. 

"  cyfarfyddom  kg  e£  megis  ar  y  groes,  yn  neb  o'i  ganlynwyr 
"  profedigaethus.  O'm  rhan  fy  hunan,  yr  ydwyf  yn  sicr  y  gallaf 
"  gydymdeimlo  a  Foster,  pan  y  dywedai, — '  I  despise  mediocrity, 
"  I  wish  to  kindle  with  the  ardour  of  genius.  I  am  mortified 
"  almost  to  death,  to  feel  my  mind  so  contracted  and  its  energies 
"  so  feeble  or  so  torpid.'  Ond  gan  fod  amacthiad  fy  meddwl 
"  wedi  ei  esgeuluso  yn  fy  ieuenctyd,  a  bod  fy  nghorph,  bellach, 
"yn  diffygio  o  dan  ychydig  lafur,  yr  3'dwyf  v,-edi  anobeithio 
"gwneyd  dim  gorchestion  mwyach  yn  y  bywyd  yma,  ac  yn 
I"  ceisio  gweddio  (bu'ni  felly  y  boreu  heddyw),  am  i'r  Arglwydd 
j"farweddio  pob  ysfa  ffol  yn  fy  meddwl,  hyd  yn  nod  am  wybod- 
'"aeth,  ond  yn  unig  y  wybodaeth  ysbrydol  o  Grist 

'•'  Ond  yr  wyf  wedi  myned  yn  mhell  oddiwrth  ystyr  eich 
"  llythyr  chwi.  I  ba  ddiben  y  mae  R.  Roberts  wedi  myned  i'r 
"  Rhyl  ?  Bydd  yn  llawen  genyf  gl3^wed,  os  yw  Sir  Ddinbych 
"  wedi  ei  sefydlu  ef  yno  f el  gweinidog,  ac  yn  bwriadu  ei  gynnal 
"  ef  yn  y  gwaith,  modd  y  caffo  ei  holl  amser  i  amaethu  ei  feddwl, 
"  ac  i  bregethu  y  gair,  ac  i  ymgeleddu  j-r  eglwysi  yn  y  c^'m- 
"  mj'dogaethau  hyny.  Gresyn  nad  allem  gael  rhyw  nifer  o 
'•  ddjmion  cymhwys  yn  mliob  Sir  i'r  cyflwr  hwn ;  a  dwbl  resyn 
"  OS  na  ofelir  am  ardrethion  yr  eisteddleoedd  a'u  defnyddio  yn 
"  y  modd  goreu  i  ddibenion  o'r  fath  yma. 

"  Pa  beth  ydych  yn  ei  gly  wed  o  gwynion  am  aneffeithiol- 
"  rwydd  yr  Athrofa,  nis  gwn.  Ni  ddygwyddodd  i  mi,  am  a 
"  ydwyf  yn  gofio,  glywed  dim  erioed.  Mae  yn  ddrwg  genyf  os 
"ydyw  eich  meddwl  yn  cael  ei  boeni.  Mae  cisiau  edrych  ac 
l"ystyried  pa  fath  ddynion  ydyw  y  dynion  sydd  yn  siarad;  a 
"  ydynt  yn  werth  gwne3-d  sylw  arnynt.  Os  nad  ydynt,  peidio 
"  cymmeryd  arnom  eu  cly wed  y w  y  goreu.  Ond  os  oes  dynion 
"  call,  pwysig,  a  diragfarn  yn  achwyn,  y  mac  yn  deilwng 
"ymofyn,  pa  bethau  sydd  yn  eu  blino,  a  pha  beth  sydd  gan- 
"  ddynt  i'w  gynnyg  raewn  fFordd  o  wellhad, 

"  Yr  j'dwyf  fi  wedi  fy  argyhoeddi  er's  talm  na  chodir  dim 
"  newydd  i  fynu  yn  mysg  dynion  heb  wrthwyncbiad.  Nid  y 
"  Cymry,  ac  nid  y  Methodistiaid  yn  unig,  s\%ld  felly,  ond  y  mae 


HANES  BYWYD   HENRY   EEES.  539 

'•'  y  peth  yn  perthyn  i"r  natur  ddynol.  A  braint  a  dyledswydd 
"  diwygwyr  yw  parhau  yn  eu  hymdrech  gydag  amcanion  daionus 
"  er  pob  gwrthwynebiad,  a  hyny  yn  dringar  wrtli  ragfarn 
"  cydwybodol  yr  anwybodus,  ie,  ac  yn  ddioddefgar  hyd  yn  nod  o 
"  dan  ddrygliw  ac  enllib  y  cenfigenns  a'r  pwdr  ei  egwyddorion. 
"Peidiwch  a  rhoi  eich  calon  i  lawr.  Fe  fydd  deng  mlynedd 
\"  wedi  cyfnewid  llawer  ar  syniadau  y  Methodistiaid  o  barth  i'r 
"  Athrofa,  Nid  annhebyg  ydyw  y  bydd  ein  penderfyniadau  yn 
"  y  Bala,  a  pha  rai  a  basi^vyd  yn  Nolgelleu,  yn  cael  eu  gwrthod 
"yn  y  Cyfarfodydd  Misol.  Os  dygwydd  Iwny,  ni  ddylem  ei 
"gyinmeryd  yn  chwith,  ond  ail  yinosod  yn  amyneddgar  i  geisio 
"  ennill  ein  brodyr. 

"  Wrth  ddywedyd  fel  hyn,  y  niae  yn  rhaid  i  mi  gydnabod  nad 
"  wyf  yn  actio  yn  y  modd  hwn  yn  ami.  Byddaf  o  leiaf ,  yn  ami 
"  dan  demtasiwn  i  daflu  pob  peth  i  fynu.  Yr  wyf  yn  llwyr 
"benderfynol  yn  fy  meddwl  y  dj^-ddiau  Iwn,  beth  bynnag  fydd 
"  ar  droed  eleni  yn  y  Bwrdd  Cenhadol  yn  y  dref  hon,  na  wnaf  Q. 
"ymyryd,  ond  gadael  yr  holl  achosion  yn  nwylaw  y  brodyr 
'•'  dieithr.  Ond,  weithiau,  wedi  gwneuthur  penderfyniadau  o'r 
"  fath,  bydd  fy  nheimladau  yn  fy  hyrddio  yn  mlaen.  Wrth 
"  weled  y  bobl  mor  fFol  a  gwneyd  yr  hyn  a  fydd  yn  fy  ngolwg  i 
"  yn  gwbl  ehwithig,  ac  felly,  wrth  gwrs,  yn  groes  i'r  hyn  sjdd 
"ddoeth,  a  da,  ac  uniawn, — pwy  a  all  beidio  a  siarad  yr  amser 
>"  hwnw  ?  Wei,  dowch  yma  y  Sulgwyn  nesaf ,  ac  yr  wyf  yn 
"  hyderu  y  cewch  chwi  weled  y  medraf  innau  dewi 

"  Diolch  i  chwi  am  eich  traethawd  yn  y  '  Traethodydd.'     Yr 
wyf  wedi  ei  ddarllen,  ond  yr  wyf  yn  teimlo  y  bydd  raid  i  mi 
"  ei  astudio. 

"  Cofiwch  fi  yn  garedig  at  Mrs.  Edwards.  Mae  fy  nheulu  yn 
"dymuno  cofio  atoch,  ac  Annie  yn  neillduol  yn  cyflwyno  ei 
"  diolchgarwch  i  Mrs.  Edwards  am  ei  hanrhecj  i'r  arddansrosfa. 

"  Ydwyf,  anwyl  gyfaill,  yr  eiddoch  yn  ddifFuant, 

"  Henry  Rees." 


540  PENNOD    XI. 

Yr  oedd  Dr.  Edwards  y  pryd  hwn  yn  teimlo  yn  dra  digalon 
gyda  golwg  ar  yr  Athrofa,  wrth  weled  yr  hwyrfrydigrwydd 
mawr  oedd  yn  y  Siroedd  i  wneuthur  unrhyw  ymdrech  tuag  at  ei 
chynnal  yn  deilwng,  a'r  dull  cardotaidd  a  arferid  mewn  rhai 
manau,  wrth  osod  ei  hachos  ger  bron  y  c}Tinulleidfaoedd  pan 
wneid  y  casgliadau  tuag  ati.  Ac  yn  enwedig  yr  oedd  yn  teimlo 
wrth  glywed  am  siarad  rhyw  rai  o  berth3^nas  iddi,  gyda 
golwg  ar  efFeithiolrwydd  yr  addysg  a  weinyddid  ynddi.  Dan  y 
teimladau  hyny  yr  oedd  yn  awr  wedi  ysgrifenu  at  Mr.  Rees,  y 
llythyr  yr  oedd  y  llythj^r  a  ddyfynasom  yn  atebiad  iddo.  Yr 
oedd  y  naill  a'r  Hall  wedi  bod,  flynyddoedd  cyn  hyn,  gydau 
gilj'dd  yn  ymweled  a'r  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol,  ae  yn 
ceisio  eu  perswadio  i  wneuthur  rhywbeth  eifeithiol  yn  mhlaid 
y  Sefydliad ;  ac  yr  oedd  y  derbyniad  croesawgar  a  roddwyd 
iddynt  yn  mhob  man,  wedi  creu  dysgwyliadau  yn  eu  meddyliau 
hwy,  ae  yn  meddyliau  cyfeillion  yr  Athrofa  braidd  yn  gyff- 
redinol,  y  gwnelsid  rhywbeth  yn  ddioed.  Ond  fel  yr  adroddasom 
eisoes,  oblegid  rhyw  amgylchiadau,  fe  siomwyd  y  dysgwyliadau 
hynj'-  agos  yn  gwbl,  ac  fe  adaSvwyd  yr  Athrofa  braidd  yn  hollol 
megis  cyut.  Nid  oedd  ryfedd,  gan  hyny,  i'r  Prif-athraw  a'r 
Llywydd  deimlo  i  fesur  yn  ddigalon.  Eithr  yr  oedd  teimlad 
newydd  wedi  dechreu  eisoes  jn  y  wlad  yn  ei  phlaid ;  ac  fe 
brofodd  yr  amrywiol  Gyfarfodydd  Misol,  a'r  Cymdeithasiaoedd 
eanlynol  yn  1853,  fel  y  gwelsom  eisoes,  nad  oedd  dim  sail  i 
ofnau  Mr.  Rees  y  byddai  i'r  penderfyniadau  y  daethid  iddynt 
yn  y  Bala,  ac  a  gymmeradwyasid  gan  y  Gymdeithasfa  yn  Nol- 
gelleu,  gael  eu  gwrthod  ganddynt. 

Y  traethawd  yn  y  "  Traethodydd,"  y  cyfeiria  ato,  ydyw  yr  un 
ar  "  Athroniaeth  Kant,"  a  geir  yn  y  rhifynau  am  lonawr  ac 
Ebrill,  1853.  Yr  oedd  Mr.  Rees  wedi  trati'ertliu  cryn  lawer 
gyda'r  traethawd  hwnw.  Yr  ydym  yn  cofio  ymddyddan  ag  of 
yn  Nghymdeithasfa  Bangor  am  dano.  Dywedai  ei  fod  j-n  ofni 
nad  oedd  ond  ychydig  iawn  o'r  Cymry  a  allent  wneyd  nomawr 
\/  ddefnydd  o  bono.  "Nid  oeddwn  i  beth  bynnag,"  meddai,  "  yn 
gallu  myned  i  mewn  i'w  j'styr  i  ddim   boddlonrwydd  i  mi  fy 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  541 

hunan.  Yn  wir,  yr  oeddwn  wrth  ddarllcn  y  rhan  fwyaf  o  hono 
yn  meddwl  am  yr  hen  bennill : — 

'Gwawria,  gwawria,  hyfryd  foreu, 
Ar  ddiderfyn  fagddix  fawr ; '  " 

A  thoc,  wedi  bod  gj'dag  anhawsderau  dirfawr  i  mi  y  mae  yn 
dywedyd  nad  oedd  yn  gweled  ynddynt  ddim  anhawsder,  ac  nad 
ydoedd  eto  wedi  cyrhaedd  maesydd  y  deall  a'r  rheswm,  a'r 
pethau  gwir  anhawdd  ; — "  Wei,  wel,"  meddwn  wrthyf  fy  hun  : 
*0s  yw  y  goleuni  sydd  ynot  yn  dywylhvch,  pa  faint  a  fydd 
y  ty  wyllwch  ! ' " 

Yr  Arddangosfa,  .y  cyfeiria  ati  yn  y  llythyr,  ydoedd  y 
Bazaar,  ag  yr  oedd  y  chwiorydd  ieuaine  mewn  cysylltiad  a'r 
cynnulleidfaoedd  Cymreig  yn  Liverpool  wedi  bwriadu  ei  gynnal, 
yn  nechreu  Mai  y  Hwyddyn  hono,  er  mwyn  cynnorthwyo  y 
Gapel  Saesonig,  y  pryd  hyny  yn  Windsor  Street ;  y  Bazaar 
cyntaf  erioed,  fe  allai,  yn  mhlith  y  Cymry.  Yr  oedd  Mr.  Rees 
yn  dra  chefnogol  i'r  amcan  oedd  ganddynt  mewn  golwg,  er  nad 
oedd  yn  gwbl  ddibryder  rhag  i  ddim  gael  ei  dynu  i  mewn  i'w 
gweithrediadau,  annghydweddol  ag  ysbryd  y  grefydd  a  broffesid 
ganddynt,  ac  yr  oedd  yr  ysgogiad  yn  dal  cysylltiad  uniongyrchol 
a  hi.  Yr  oedd  ganddo  bregeth  hynod  iawn,  a  draddododd  y 
pryd  hyn  yn  amrywiol  Gapeli  y  dref,  oddiar  Coloss.  iii.  17;  yr 
hon  a  alwyd  gan  y  bobl  ieuaine  yn  "  Bregeth  y  Bazaar ; "  gan 
fel  y  teimlent  ei  bod  wedi  ei  bwriadu  yn  arbenig  ganddo,  i 
gyfarfod  eu  hanghenion  hwy  ar  y  pryd.  Bu  y  Bazaar  yn  dra 
llwyddiannus,  a  dygwyd  ef  oddiamgylch  heb  ofid  neillduol  i  neb. 

Yr  oedd  y  fiwyddyn  hon  (1853),  yn  flwyddyn  o  lafur  mawr 
iddo.  Yr  ydym  yn  ei  gael  yn  Nghymdeithasfaoedd  Dolgelleu, 
Machynlleth,  y  Gaerwen,  Bangor,  a  ThrefFynnon ;  ac  mewn  Cyfar- 
fodydd  Pregethu  yn  yr  Amwythig,  Caerwys,  y  Wyddgrug,  y 
Groes,  Amlwch,  Llansilyn,  Tregeiriog ;  heblaw  oedfaon  neillduol 
mewn  llaweroedd  o  leoedd  ereill ;  yn  ychwanegol  at  ei  lafur 
cyson  a  dif wlch  ar  y  Sabbothau,  ac  yn  Nghyfarfodydd  yr  wyth- 
nos,  yn  Liverpool.     Nid  oedd  yn  arbed  dim  arno  ei  hunan,  ac  yr 


k 


542  PENNOD   XI. 

oedd  yn  cael  cymhorth  neillduol  ar  hyd  y  flwj^ddyn,  o  ran  corph 
ac  ysbryd,  yn  y  gwaith  mawr  yr  oedd  mor  ymroddedig  iddo. 

Nid  oes  genym  ond  un  llj'thyr  bj^r  iddo  eto  o  fewn  y 
liwyddyn  lion,  a  ysgrifenwyd  ganddo  at  y  Parch.  John  Piigh. 
B.A.,  yn  awr  o  DrefFjmnon,  ond  y  pryd  hyny  o'r  Drefnewydd  : — 

"  Liverpool,  Everton  Terrace,  Hyd.  14,  1853. 

"AxwYL  Gyfaill, — Ar  fy  nychweliad  o  Lanarmon,  Dyffryn 
"  Ceiriog,  heddy^y  y  prj'-dnaAvn,  rhoddwyd  eich  llythyr  yn  fy 
"  Haw,  yr  h^Yn  sydd  yn  fy  ngwahodd  i  Gyf arfod  Misol  y  Dref- 
"  newydd.  Y  mae  yn  rhaid  i  mi  bellach  ddysgu  dyweyd  Xo ; 
'■'  y  mae  Yes  bron  a'm  nychu.  Yr  wyf  wedi  ildio  i  daerineb 
"  cyfeillion  agos  drwy'r  haf,  ac  y  mae  yn  rhaid  i  mi  bellach  aros 
'•'  gartref  yn  f wy.  Buasai  yn  dda  genyf  allu  cydsynio  a  chais  3" 
"  cyfeillion  yna,  ond  nid  oes  dim  gobaith. 

"  Gobeithiaf  eich  bod  yn  iach,  ac  yn  llwyddo  yn  eich  enaid  ac 
'•'  yn  eich  llafur  cenhadol.  Cofiwch  fi  yn  garedig  at  gyfeillion  y 
"Drefnewydd.  Bydded  i'r  ieuenctyd  ymsefydlu  yn  Jffordd 
"  crefydd,  a  chael  eu  parotoi  i  ddefnyddioldeb  yn  eu  boes ;  a'r 
"  hen  bobl  addfedu  i'r  fuchedd  dragwyddol.     Amen. 

"  Yr  eiddoch,  anwyl  frawd,  j'n  ddiffuant,  Henry  Bees." 

Yr  ydym  yn  ei  gael  eto,  yn  ystod  y  flwyddyn  1854,  yr  nn 
mor  ymroddedig  i  laf  ur,  a'r  un  mor  ddiarbed  o  hono  ei  hunan. 
Yr  oedd  yn  bresennol,  yn  ystod  y  flwyddyn,  yn  holl  Gymdeithas- 
faoedd  y  Gogledd,  yn  gystal  ag  mewn  llaweroedd  o  Gyfarfod- 
ydd  Pregethu,  a  Chyfarfodydd  Misol,  yn  yr  amrywiol  Siroedd ; 
ac  yn  pregethu  j'n  y  cyffredin  ddwy waith,  ac  yn  fj-nych  deir- 
gwaith,  ynddynt. 

Yr  oedd  y  Gymdeithasfa  y  cyfeiriasom  eisoes  ati  yn  Llanerch- 
ymedd,  yn  yr  hon  y  bu  ymdriniaeth  yn  nghylch  cael  cynllun 
newydd  i  Dderbyn  ac  Ordeinio  Gweinidogion,  yn  cael  ei  chynual 
Mawrth  29,  30,  31,  1854.  Hon  oedd  y  Gymdeithasfa  Chwarterol 
gyntaf  yn  Mon,  ac  yr  oedd  yn  Gymdeithasfa  nodedig  o  Icwyrchus, 
yn  enwedig  pregeth  Mr.  Jolin  Jones,  Talsarn,  y  prydnawn  cyutaf. 


HANES  BYWYD   HENIIY    REES.  543 

Mawrth  30,  a  phregethau  Mr.  Rees  y  boreu  a'r  hwyr  yr  ail 
dclydd.  Arosodd  Mr.  Rees  yn  Llanerehymedd  dros  y  Sabboth, 
a  phregethodd  yno  ddwy waith.  Ei  destynau  yn  y  Gymdeithasfa 
oeddent,  y  boreu,  Pregetliwr  xi.  8,  a'r  hwyf,  Heb.  xii.  15  ;  ac  ar 
y  Sabboth,  Esaiah  xlii.  21  a  Heb.  x.  22.  Ar  y  Sadwrn,  Ebrill  1, 
fe  ysgrif enodd  at  Mrs.  Rees ;  ac  wedi  crybwyll  am  farwolaeth 
Mr.  Lewis  Jones  o'r  Bala,  a  rhyw  bethau  ereill,  fe  ychwanega, 

"  Is  A ,  at  work  ?     The  more  I  see  of  the  world,  the  more  I 

am  convinced  that  a  woman  in  order  to  be  respected  must  be 
capable  of  governing  her  temper  and  her  tongue,  must  know 
practically  the  duties  of  her  station,  and  faithfully  perform 
them.  Keenness  must  be  in  her  eye ;  mildness  and  wisdom  in  1 
her  tongue :  quickness  in  her  feet ;  cunning  and  industry  in  her 
fingers ;  humility,  fear,  and  the  love  of  God  must  be  in  her  soul. 
But  I  cannot  see  that  she  must  be  a  politician,  and  forward  to 
give  her  opinion  on  Kings  and  nations  and  wars.  She  may 
excuse  her  own  ignorance  of  such  matters  by  saying, — 

'  I  was  not  born  for  courts  and  great  affairs ; 
I  pay  my  way,  believe,  and  say  my  prayers.' 

"  Above  all,  if  a  young  woman  would  avoid  being  ridiculous, 
she  must  be  on  her  guard  against  affectation.  I  should  say,  do 
not  look,  talk,  walk,  laugh  affectedly ;  beware  of  being  witty 
above  everything,  at  least  of  aiming  at  being  so.  Real  wit  is  a 
thing  that  comes  naturally ;  if  you  go  to  fetch  it  you  spoil  it. 
It  is  too  worthless  a  thing  to  be  the  object  of  an  effort,  and  the 
effort  will  never  be  successful.  Bring  out  your  own  witty 
observation  in  company,  with  an  affected  ha,  ha,  after  it,  and 
you  destroy  not  the  wit, — which  it  would  be  a  very  happy  thing 
indeed  if  you  did, — but  yourself,  in  the  estimation  of  all  the  wise 
about  you." 

Aeth  o  Lanerchymedd  i  Dreffynnon  at  y  nos  Lun,  Ebrill  3,  ac 
oddiyno  i  Agoriad  Capel  Rhosesmor  ddydd  Mawrth,  lie  y  preg- 
ethodd  ddwywaith,  ac  adref  i  Liverpool  y  Mercher  canlynol.  Yr 
Avythnos  ganlynol  aeth  i  Birmingham,  at  nos  Fercher,  Ebrill  12,  ar 


544  PEXNOD  xr. 

ei  ffordd  i  Lundain,  at  y  Croglith  a'r  Pasg,  Ebrill  14,  IG,  17 ;  ac 
arhosodd  yno  dros  y  Sabboth  canlyuol,  a  thros  y  dydd  Mercher, 
Ebrill  26,  yr  hwn  oedd  yn  ddiwrnod  wedi  ei  neillduo  gan  y 
Llywodraeth  i  yrnpryd  a  gweddi.  Pregethodd  yn  Jewin  Cres- 
cent yn  effeithiol  iawn  y  noswaith  bono,  oddiar  Esaiah  xiv.  32 ; 
a  dycbwelodd  adref  drannoeth.  Yr  oedd  yn  lletya  y  pryd  hwn 
yn  Llundain  gyda  Mr.  Griffith  Davies,  F.R.S.,  25,  Duncan 
Terrace,  Islington,  yr  un  ty  ag  y  lletyem  ninnau  ynddo ;  ac  er 
fod  rhyw  amgylchiadau  neillduol  yn  peri  iddo  deimlo  yn  hytrach 
yn  bryderus,  eto  yr  oedd  yn  nodedig  o  siriol,  a'i  fryd  yn  gwbl  ar 
y  gwaith  pwysig  ag  oedd  wedi  gymmeryd  iddo  ei  hunan  yn 
orchwyl  mawr  ei  fywyd.  Y  pr3^d  hyn  y  cyfarfyddodd  gyntaf, 
yn  mhlith  ein  llyfrau  ni,  a  rhai  o  ysgrifeniadau  Pascal,  ac  a  rhai 
cyfrolau  o  bregethau  Dr.  Arnold,  a  Julius  Charles  Hare  ;  ac  nid 
oedd  boddloni  arno  heb  fyned  i  chwilio  am  danynt  iddo  ei 
hunan  cyn  dychwelyd  adref.  Pan  y  daeth  i  Lundain,  yn  mhen 
tua  dwy  flynedd  ar  ol  hyny,  un  o'r  pethau  cyntaf  a  ddy wedodd 
wrth3''m  ydoedd, — "  Y  mae  arnaf  fi  eisiau  i  chwi  ddy  fod  gyda 
mi  ryw  ddiwrnod,  i  ediych  a  allaf  fi  gael  rhywbeth  eto  o 
/;  waith  Hare.  Y  mae  efe  yn  un  da  iawn.  Ac,  yn  wir,  y  mae 
rhyw  idea  yn  mhob  un  o  bregethau  Arnold.  Oud  nid  ydyw  e 
ddim  yn  hollol  mor  efengylaidd,  nac  yn  11a wn  mor  intellectual  k 
Hare."  Ni  a  aethom  ryw  ddiwrnod  ar  yr  ymchwil ;  ac  yr  oedd 
fel  un  wedi  cael  ysglyfaeth  lawer,  pan  y  llwyddasom  i'w 
cael,  a  hyny,  y  diwrnod  hwnw,  am  bris  isel  iawn. 

Yr  ydym  yn  cael  y  llythyr  canlynol  o'i  eiddo  at  Dr.  Edwards, 
yn  nechreu  y  flwyddyn  hon  : — 

"  39,  Everton  Terrace,  lonawr  2,  1854. 

(fl/;  Anwyl  Gyfaill, — Pe  buasai  genyf  ryw  esgus  buaswn  wedi 
"ysgrifenu  atocli  rai  gweithiau  yn  ddiwcddar,  ond  yr  oedd 
"  difi'yg  tcstyn  o  leiaf  yn  gwasanaethu  fel  esgus  dros  fy  an- 
"  mharodrwydd  i  yniatlyd  yn  y  gorchwyl.  Y  mae  amryw 
"bethau  wedi  dygwydd  er  pan  wclais  chwi,  ag  y  bum  lawer 
"gwaith  yn  dymuno  caol  gair  a  ciiwi  yn  eu  cylch.      Bunch  ar 


HANES  BYWYD  HENRY  REES.  545 

"daith  trwy  y  Cj-fandir,  ond  ni  cliawsom  ddim  o'i  hanes. 
"  Dysgwyliais  lawer  weled  ysgrif  faith  yn  y  Traethodydd,  wedi 
"  ei  theitlo, — "'  Taith  ar  y  Cyfandir,'  ond  ni  welais  ac  ni  chlyw- 
"  ais  air  hyd  yn  hyn.  Yr  ydwyf  bellaeh  hefyd,  er  ys  rhai 
"  wythnosau,  yn  petruso  anfon  atoch,  oblegid  nad  wyf  yn 
"gwj^bod  yn  sicr  pa  fodd  i'ch  cyfarch,  wrtli  Iwybreiddio  fy 
"  llythyr  atoch.  Mae  y  chwedl  wedi  dyfod  i'm  clustiau  eich  bod 
"yn  D.D.,  a'ch  bod  wedi  derbyn  yr  anrhydedd  hwn  o'r  America. ^ 
"  Cly wais  rai  yn  dy weyd  eich  bod  yn  ymwrthod  ag  ef,  ac  ereill 
"  yn  gobeithio  na  wnaech  ;  ond  nid  wyf  wedi  cael  sicrwydd  gan 
"  neb  pa  fodd  y  mae  pethau  yn  bod.  Nis  gwn  paham  y 
"  gwrthodech  ryw  arwydd  f ei  iiyn  o  barch ;  ac  a  ellwch  chwi 
'•'  wneyd  hyny  heb  ddangos  dirmyg  ar  garedigrwydd,  nis  gwn. 
"  Gallai  dygwyddiad  fel  hyn,  o  bosibl,  ddechreu  codi  tipyn  ar 
•'  syniadau  yr  hen  Gymry,  a  symbylu  ein  gwyr  ieuainc  i  lafurio, 
"  Pa  fodd  bynnag,  mi  a  gyfarwyddaf  y  llinell  hon  atoch  fel 
'•'  arferol :  caf  wybod,  ryw  bryd,  eich  teimladau  a'ch  bwriad  yn 
"  yr  achos  hwn. 

"  Beth  y w  eich  barn  o  barth  i'r  ysgogiad  yn  nghylch  symmud- 
"  iad  yr  Athrofa  ?  Bydd  ein  cyf eillion  yn  Sir  Feirionydd  yn 
"  gwrthwynebu,  y  mae  yn  debyg.  Ond  os  byddai  ei  symmud  yn 
"  lies  i'r  Athrofa,  fe  ddylai  hyny  orbwyso,  hyd  yn  nod  yn  Sir 
"  Feirionydd  ei  hunan.  Bu'm  i  yn  meddwl  lawer  gwaith  y 
"  buasai  yn  fantais  fawr  i  chwi  fod  mewn  rhyw  dref  yn  Lloegr, 
"  er  mwyn  ysgol  eich  plant,  yn  enwedig  eich  merched ;  ond 
'•'  chwychwi  a  wyr  oreu  am  hyny.  Pa  fodd  bynnag,  y  mae  yn 
'•'  debyg  y  bydd  y  gwyr  a  nodwyd  i  wneyd  ymofyniad  am  y 
"  priodoldeb  o  symmud  yr  Athrofa  o  gwbl,  ac  yn  nghylch  y  lie, 
"  a'r  draul,  a'r  cyffelyb  bethau,  yn  lied  hir  cyn  dyfod  a'u  hysbys- 
"  iad  i  mewn ;  ac  wedi  hyny,  ond  odid  na  bydd  yr  Hen  Gorph 
"  yn  o  hir  yn  ysgwyd  ei  ben,  ac  yn  petruso,  cyn  dyfod  i  ben- 
"  derfyniad 

"  Clywais  yn  Mangor  fod  ymyryd  ein  Cyfarfod  Misol  ni  yn 

'•'  achos  y  dynion  ieuainc  oedd  gyda  chwi,  wedi  peri  blinder  yn 

"  Sir  Feirionydd.     O'm  rhan  fy  hun,  nid  oeddwn  yn  gweled  fod 
2  M 


546  PENXOD    XI, 

"  g^nym  le  nac  achos  i  ymyryd  o  gwbl,  pe  amgen,  buaswn  wedi 
"  dyweyd  rhywbeth  am  hyny  yn  Machynlleth ;  ac  nid  oeddwn 
"  yn  gwybod  fod  gan  eglwys  Bedford  ry w  laAver  o  adnabydd- 
"  iaeth  o  honynt  ychwaith.  A  chau  eu  bod  wedi  ymadael  o 
"  Liverpool,  prin  yr  oeddwn  yn  gweled,  a  phrin  yr  wyf  yn 
"  gweled  eto,  fod  gal  wad  arnora  ni  i  ddy  wedyd  dim.  Eithr  yr 
"oedd  rhyw  rai  ereill  yn  gweled  dipyn  yn  Avahanol.  Ond  y 
"  mae  hyny  drosodd,  yr  wyf  yn  hyderu,  ac  yn  rhy  ddiwerth  i'w 
"  ail  godi.  Cofiwch  ni  yma  at  Mrs.  Edwards.  Pan  ddygwydd  i 
"  chwi  f eddwl  hefyd,  bydd  yn  dda  genyf  gael  fy  nghofio  at  Mr. 
"  a  Mrs.  Roberts,  Tremynfa.     Mewn  brys  a  ffwdan, 

"  Ydwyf ,  anwyl  gyi'aill,  yr  eiddoch  yn  serchus,  H.  Rees." 

Yr  oedd  cryn  deimlad  er  ys  peth  amser  mewn  rhai  Siroedd,  ac 
mewn  rhan,  fe  allai,  yn  holl  Siroedd  y  Gogledd,  oddieithr 
Meirionydd,  yn  nghylch  lie  3'r  Athrofa,  ac  am  ei  symmud  o'r 
Bala  i  ryw  le  mwy  manteisiol  i'r  efrydwyr  gael  ymarfer  a 
phregethu  yn  yr  iaith  Saesonaeg.  Teimlid  fod  yn  hawdd, 
mewn  cymliariaeth,  ei  symmud  y  pryd  hyny,  gan  nad  oedd  yn  y 
Bala  yr  un  adeilad  neillduol  wedi  ei  chodi  ar  ei  chyfer,  ond  fod 
cyfeillion  y  Bala  yn  rhoddi  yn  rhad  at  ei  gwasanaeth  y  ty  yr 
ydoedd  yn  cael  ei  chynnal  ynddo.  A  chan  fod  cryn  lawer  o 
siarad  am  yr  angenrheidrwydd  o  gael  lie  helaethach  a  mwy 
cysurus  iddi,  yr  oedd  y  rhai  oeddent  am  ei  symmud  o'r  Bala  yn 
gweled  mai  dyna  yr  amser  goreu  i  wneyd  ymdrech  am  hyny. 
Ac  yn  y  Gymdeithasfa  Chwarterol  a  gynhaliwyd  yn  Nhre- 
ffynnon,  Rhagfyr  6,  7,  8,  1853,  fe  gafwyd  cenadwriaethau  o 
Gyfarfod  ^lisol  Mon,  Cyfarfod  Misol  Fflint,  Cyfarfod  Misol 
Manchester,  Cyfarfod  y  Dirprwy wyr  a  bennodasid  mewn  Gym- 
deithasfa flaenorol  i  benderfynu  yn  nghylch  trosglwyddiad  y 
Capelau  a'r  Eglwysi  yn  Nghaerlleon  a'r  gymmydogaeth.  a 
berthynent  i'r  diwcddar  Barch.  Philip.  Oliver,,  fcl  eiddo  ac  i 
undeb  a  ni,— "  yn  dymuno  ar  i'r  Gymdeithasfa  gymmeryd  dan 
sylw  y  priodoldeb  o  symmud  yr  Athrofa  i  ryw  le  i  gyffiniau 
Lloegr  er  gwell  mantais  i'r  prcgethwyr  ieuainc  a  fyddont  yuddi. 


HAXES  BYWYD  HENRY  REES.  547 

yn  neillduol  gyda  golwg  ar  yr  iaith  Saesonaeg."  Bu  ymclrin- 
iaeth  belaeth  ar  y  cwestiwn  yn  y  Gymdeithasfa  bono  yn  Niire- 
ffynnon,  yr  hwn  a  derfynodd  mewn  nodi  Mr.  Ebenezer  Cooper, 
Llangollen  ;  Mr.  William  Williams,  Dolgelleu  ;  Mr.  David  Davies, 
Mount  Gardens,  a  Mr.  David  Roberts,  Hope  St'^eet,  Liverpool ;  a 
Mr.  Ricbard  Davies,  Bortb ;  i  fod  yn  Gyf eisteddfod  i  ystyried  yr 
acbos  yn  drwyadl, — a  oedd  tebygolrwydd  y  byddai  y  cyfryw 
symmudiad  yn  llesol  i'r  Ysgol  ?  i  ba  le  y  symmudid  bi  ?  betb  a 
fyddai  y  draul,  &c.  ?  a  dwyn  eu  badroddiad,  can  gynted  ag  y 
gallent,  i'r  Gymdeitbasfa. 

Yn  y  Gymdeitbasfa  Cbwarterol  ganlynol,  a  gynbaliwyd  yn 
Llanercbymedd,  y  cyfeiriasom  ati  eisoes,  y  Parcb.  David  Jones, 
Caernarfon,  yn  lly wyddu,  fe  fu  sylw  dracbefn  ar  y  cwestiwn  ac 
ar  y  penderfyniad  a  wnaetbid  yn  Ngbymdeitbasfa  Treffynnon, 
yn  pennodi  brodyr  i  gymmeryd  yr  acbos  i'w  bystyriaetb.  Fe 
ddarllenwyd  llytbyr  befyd  yno  oddiwrtb  dri  o'r  brodyr  a 
enwasid,  yn  bysbysu  nad  oeddent  bwy  wedi  myned  yn  mlaen 
gydar  ymcbwiliadau  yn  ngbylcb  lie  yr  Athrofa,  o  berwydd  eu 
bod  wedi  clywed  am  wrtbdystiad  cryf  y  cyfeillion  yn  Ngbyfar- 
fod  Misol  Sir  Feirionydd,  yn  erbyn  iddynt  weitbredu  yn  yr 
acbos,  &c.  Adroddodd  amryw  frodyr  o  Sir  Feirionydd  eu 
golygiadau  ar  y  mater,  gan  ddadleu  yn  gryf  yn  erbyn  symmud 
yr  Atbrofa,  ac  yn  erbyn  gwneutbur  unrbyw  ymcbwiliad  gyd^ 
golwg  ar  byny.  Eitbr,  wedi  bir  siarad  a  dadleu,  fe  benderfyn- 
wyd  yn  unfryd, — "  Fod  y  Gymdeitbasfa  yn  dymuno  ar  i'r  brodyr 
a  enwyd  yn  y  Gymdeitbasfa  flaenorol  fyned  yn  mlaen  gyda  yr 
byn  a  arddodwyd  arnynt  fel  Cyf eisteddfod,  i  ymcbwilio  yn 
ngbylcb  lie  yr  Atbrofa,  a  bod  rbyddid  i  Sir  Feirionydd 
ycliwanegu  unrbyw  ddau  frawd,  a  ddewisid  ganddynt,  o'u  plith 
eu  bunain  atynt."  Yn  ganlynol  i'r  ail  bennodiad  bwnw,  bwy  a 
aetbant  rbagddynt,  i  wneutbur  pob  ymcbwil  ag  a  allent  i'r 
acbos ;  ac  a  ddygasant  eu  badroddiad  i  Gyf  eisteddfod  pertbynol 
i'r  Atbrofa  a  gynbelid  mewn  cysylltiad  a  Cbymdeitbasfa  Caer- 
narfon, Medi  12,  13,  14,  1854,  lie  yr  oedd  Mr.  Rees  yn  lly  wyddu  ; 
yr  bwn  benderfyniad,  wedi  ei  gymmeradwyo  gan  Gyfeisteddfod 


548  PEXXOD   XI. 

yr  Athrofa,  a  gyfl\v3'nwyd  i  ac  a  gadarnliawyd  gan  y  Gymdeith- 
asfa : — "  Nad  oedd  y  brodyr  a  bennodasid  yn  gweled,  wedi  cym- 
merj'd  pob  peth  i  ystyriaeth,  y  gellid  heb  wneuthur  fe  allai  mwj'- 
o  niwed  nag  o  les  i'r  Athrofa,  ei  symmud  ar  hyn  o  bryd  o'r 
Bala."  Ac  felly  y  terf3'nodd  yr  ynigais  am  hyny  y  pryd  hwnw. 
Yr  oedd  Mr.  Rees  yn  teimlo  yn  gryf  iawn  nad  y  Bala  oedd  y  lie 
yn  yr  hwn  y  dylasai  yr  Athrofa  fod  ;  ond  yr  oedd  yr  un  pryd  yn 
gweled  mai  cyfeillion  y  Bala  a  Sir  Feinonj'dd  yn  unig,  oddieithr 
Sir  Fon,  oeddent  wedi  gwneuthur  dim  yn  effeithiol  tuag  at  ei 
chjmhaliaeth,  heblaw  trwy  gasgliadau  blynyddol ;  ac  felly  yr 
oedd  3'n  teimlo  mai  gwell  oedi  y  cwestiwn  gyda  golwg  ar  ei  lie, 
hyd  nes  y  penderfynid  ar  ac  y  Ihvyddid  i  gael  darpariaeth 
briodol  tuag  at  gynhaliaeth  anrhydeddus  iddi. 

Nid  oes  angenrheidrvvydd  am  i  ni  fyned  yn  fanwl  i  amgjdch- 
iad  y  ddau  frawd  ieuanc  ag  y  cyfeii-ia  Mr.  Rees,  yn  niwedd  ei 
lythyr  atynt.  Digon  i  ni  yw  dywedj'^d  eu  bod  ill  dau  wedi  eu 
dwyn  i  fynu  yn  Mangor,  ac  o'u  mebyd  yn  aelodau  o'r  eglwys 
yno,  yn  gwbl  adnabyddus  i'r  holl  eglwys,  ac  a'r  cymmeriad  goreu 
iddynt  gan  bawb.  Symmudasant  eu  dau  i  Liverpool,  lie  y 
buant  am  amry w  flynyddoedd  yn  aelodau  o'r  eglwys  yn  Bedford 
Street,  ac  yn  gymmeradwy  iawn  yno  fel  gw;^r  ieuainc  nodedig  o 
lafurus  am  wybodaeth,  hynod  o  ddichlynaidd  eu  hymarwedd- 
iad,  a  thra  ymroddedig  i  wasanaeth  crefydd.  Symmudasant 
drachefn  o  Liverpool  i  Lundain,  gan  wneuthur  eu  cartref 
crefyddol  yn  Jewin  Crescent.  Wedi  rhai  misoedd  o  arosiad  yno 
fe  ballodd  iechyd  un  o  honynt,  fel  y  bu  gorfod  arno  ddycliwelyd 
i  Gymru,  i'w  le  genedigol  yn  Mangor,  ac  yn  mhen  amser  pender- 
fynodd  fyned  i'r  Athrofa  i'r  Bala,  lie  y  buasai  o'r  blacn  cyn 
myned  i  Liverpool.  Nid  hir  ar  ol  hj-nj^  fe  benderfynodd  ei 
gyfaill,  fyned  yntau  hefyd  i'r  Bala,  a  hyny  trwy  ganiatad 
pendant  Bwrdd  y  Gymdeithasfa  yn  Mhwllheli,  Mcili  9,  10,  1S52. 
Wedi  bod  am  rai  misoedd  yn  yr  Athrofa,  feu  cymhcllid  gan 
gyfeillion  yn  y  Bala,  ac  yn  enwedig  gan  yr  athrawon,  Mr. 
Edwards  a  Mr.  Parry,  i  ymroddi  i'r  weinidogaeth,  a'r  hyn  y 
cydsyniasant.     Ac,  yn  gymmaint  ag  nad  oeddent  wedi  bod  ond 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  549 

am  rai  misoeclJ  yn  y  Bala,  £e  ddarfu  i'r  swyddogion  eglwysig 
yno  anfon  i  Fangor,  er  cael  tystiolaetli  y  cyfeillion  yno  o 
berthynas  iddynt.  Ac  wedi  yr  ymddyddan  arferol  a  hwynt,  yn 
ol  y  drefn  y  pryd  hyny,  yn  yr  eglwys  yn  y  Bala,  ac  wedi  hyny 
yn  y  Cyfarfod  Misol,  yn  Sir  Feirionydd,  fe  roddwyd  caniatad 
iddynt  i  ddechreu  pregethu.  Gweithredwyd  yn  gwbl  gyda 
hwynt  fel  ag  y  gweithredasid  mewn  amgylchiadau  cyfFelyb  o'r 
blaen.  Yn  y  Gymdeithasfa  yn  Machynlleth,  Mehefin  8,  9,  10, 
1853,  fe  hysbyswyd  yn  nghyfarfod  y  Bwrdd,  fod  yr  eglwys  yn 
Mangor  yn  trosglwyddo  dau  wr  ieuainc  oddiyno,  y  rhai  oedd- 
ent  ar  y  pryd  yn  yr  Athrofa,  i  ofal  yr  eglwys  yn  y  Bala,  fel 
ymgeiswyr  am  y  Aveinidogaeth.  Nid  oeddem  ni  yn  dygwydd 
bod  yn  Machynlleth,  ac  nid  ydym  yn  cofio  i  ni  erioed  glywed 
paham  y  gwnaed  y  fath  hysbysiad  yno,  ac  nid  ydym  yn  deall 
fod  dim  mwy  wedi  ei  wneyd  yno  na  rhoddi  yr  hysbysiad  hwnw. 
Y  mae  yn  ymddangos,  pa  fodd  bynnag,  fod  rhai  o'r  cyfeillion  yn 
Liverpool  yn  teimlo  y  dylasent  hwy, — yr  eglwys  yn  Bedford 
Street  a'r  Cyfarfod  Misol, — gael  ymgynghori  a  hwynt  yn 
nghylch  y  gwyr  ieuainc  cyn  rhoddi  caniatad  iddynt  ddechreii 
pregethu,  yn  gymmaint  a'u  bod  am  flynyddoedd  yn  aelodau  yn. 
Liverpool  ar  ol  gadael  Bangor.  Yr  oedd  un  brawd  yn  Liverpool 
y  pryd  hyny,  yn  lied  hofF  o  ymyraeth  k,  ac  o  feirniadu  gweith- 
rediadau  ein  Cymdeithasfaoedd,  yn  benderfynol  i  ddwyn  yr 
achos  hwn  drachefn  i  sylw  y  Gymdeithasfa ;  ac  fe  Iwyddodd  i 
gael  gan  y  Cyfarfod  Misol  anfon,  yn  y  tFurf  o  lythyr  y  genadwri 
ganlynol  at  y  Gymdeithasfa  yn  Mangor,  Medi  5,  6,  7,  1853, 
pryd  yr  oedd  y  Parch.  Cadwaladr  Williams  yn  llywj^ddu  : — 

"Anwyl  Frodyr, — Yr  ydym  yn  cymmeryd  y  rhyddid  i'ch 
anerch  ar  fyr  eiriau,  gyda  golwg  ar  dderbyniad  gwyr  ieuainc  i 
Athrofa  y  Bala,  ac  ymgynnygiad  y  rhai  a  fyddont  yno  at  waith 
y  weinidogaeth.  Tra  nas  gallwn  edrych  ond  gyda  y  boddhad 
mwyaf  ar  awyddfryd  ieuenctyd  ein  heglwysi  i  gyrhaedd  dysg- 
eidiaeth,  ac  i  gymmeryd  mantais  o'r  cynnorthwyon  a  ym- 
gynnygient  iddynt  yn  yr  Athrofa,  yr  ydym  yn  barnu  y  dylid 
rhoi  ar  ddeall  i'r  holl  eglwysi  nad  yw  yn  oddefol  i  neb  fyned 


550  PENNOD   XI. 

iddi  ond  a  gyflwynir  i'r  Athrawon  yn  unol  ar  rheolau  gos- 
odedig.  Yr  ydym  hefyd  yn  ei  j^styried  o  bwys  tra  mawr  na 
byddo  i  unrhyw  eglwys  na  Chyfarfod  Misol  ysgogi  gyda  golwg 
ar  godi  neb  o'r  ysgolheigion  i  waith  y  weinidogaeth,  heb  yn 
gyntaf  wneuthur  ymgynghoriad  manwl  a'r  eglwysi  y  bu  y 
cyfryw  rai  yn  aelodau  o  honynt  ddiweddaf  cyn  myned  yno,  a'r 
rhai  y  gellir  tybied  sydd  fwyaf  cymhwys  i  roddi  barn  yn 
mherthynas  i'w  cymbwysderau  at  y  gwaith,  cyn  belled,  o  leiaf, 
ag  y  mae  a  wnelo  duwioldeb  personol  a  hynj'-." 

Parodd  derbyniad  y  genadwri  hon  giyn  deimlad,  ac  heb  fod  y 
mwyaf  cysurus,  yn  meddyliau  amryw  yn  Nghyfeisteddfod  y 
Gymdeithasfa.  Yr  oedd  brawd  neu  ddau,  adnabyddus  fel  heb 
fod  yn  bleidiol  iawn  i'r  Athrofa,  yn  ymddangos  fel  yn  tueddu  i 
gymnier3''d  mantais  oddiwrth  y  genadwri  i  ymosod  arni  yno. 
Ond  wedi  ymholi  i  amgylchiadau  y  genadwri,  cafwyd  nad  oedd 
un  gweithrediad  afreolaidd  wedi  cymmeryd  lie  gyda  golwg  ar 
■wfr  ieuainc  yn  yr  Athrofa.  A  chyda  golwg  ar  y  rhai  y 
gwybyddid  y  cyfeirid  atynt  yn  y  genadwri,  yn  ol  geiriad  y 
genadwri  ei  hunan,  fe  gafwyd  allan,  os  oedd  gan  rj\y  rai  le  i 
gwyno,  mai  gan  gyfeillion  Llundain  yr  oedd  hyny,  yn  gymmaint 
ag  mai  yno  yr  oedd  y  giuljr  ieuainc  wedi  hod  yn  aelodau,  er  ys 
.amryw  fisoedd,  os  nad  blynyddoedd,  cyn  eu  mynediad  i'r  Athrofa. 
Wedi  cryn  lawer  o  siarad,  f e  gytunwyd,  er  mwyn  eglnrdeb  priodol 
o  bob  tu  rhagllaw,  ar  i  benderfyniad  gael  ei  ffurfio  a'i  gyflwjmo 
i'r  Gymdeithasfa  drannoeth,  gyda  golwg  ar  y  rhai  a  fyddont  yn 
yr  Athrofa  yn  ymgeiswyr  am  y  weinidogaeth.  Ystyr  y  pender- 
fyniad  y  daethpwyd  iddo  oedd, — "Fod  y  Gymdeithasfa  yn 
dymuno  bod  yn  anogaethol  i'r  Athrawon  yn  y  Bala  arfer  pob 
rhyddid  i  brofi  dynion  ieuainc  ag  a  fyddont  dan  eu  gofal  o  bryd 
i  bryd,  fel  ymgeiswyr  am  y  weinidogaeth,  a  hyny  yn  mhob  dull 
ag  y  barnont  hwy  yn  ddoeth ;  ond  nad  oes  neb  i'w  alw  yn 
bregethwr,  yn  ystod  yr  amser  y  byddo  yn  3''r  Athrofa,  oddi- 
eithr  fod  addfedrwydd  i  hyny  yn  Nghj^'farfod  Misol  y  Sir  y 
perthyna  iddo."  Fel  y  dywed  Mr.  Rees  yn  ei  lythyr,  yr  oedd 
rhai  cyfoillion  yn  Sir  Feirionydd  j'n  teimlo  yn  ddwys  iawn 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  551 

oblegicl  yr  ymyriad  hwn  a'li  gweithrediadau  hwynt  gan  gyfefll- 
ion  Liverpool,  ac  yn  neillduol  oblegid  yr  appel  at  y  Gymdeith- 
asfa,  heb  roddi  un  rhybudd  am  hyny  iddynt  hwy.  Yr  oedd  yr 
Athrawon  yn  y  Bala,  yn  enwedig  y  Prif-athraw,  yn  teimlo 
felly ;  ac  amcan  Mr.  Rees  yu  y  llythyr  a  ddyfynwyd  genym 
oedd  lleddfu  eu  teimladau  a  cheisio  symmud  janaith  bob 
anesmwythder. 

Wele  lythyr  eto  o'i  eiddo  at  Dr.  Edwards,  pan  ydoedd  mewn 
trailed  dwfn  wedi  colli  un  o'i  f erched : 

"  Everton  Terrace,  Chwefror  3,  1854.       (d1 

"  Fy  Mrawd  a'm  Cydymaith  Mewn  Cystudd, — Daeth  y 
"  newydd  am  farwolaeth  eich  merch  i'm  clustiau  yn  annisgwyl- 
"  iadwy,  ac  effeithiodd  ar  fy  meddwl  yn  drwm,  oblegid  yr  wyf 
"  yn  casglu  y  rhaid  ei  fod  wedi  dygwydd  yn  bur  ddisymwth, 
"  o  herwydd  nad  oeddecli  yn  sou  dim  am  ei  hafiechyd  yn  eich. 
"  llythyr  ataf.  Nid  wyf  yn  gallu  dirnad  pa  fodd  y  buaswn  yn 
"  teimlo  lieddy w,  pe  buasai  fy  enaid  i  yn  lie  eich  enaid  chwi.  Y 
"  mae  arnaf  ofn  cynnyg  at  geisio  eich  cysuro  chwi  a'ch  anwyl 
"  wraig,  rhag  na  byddaf  ond  megis  un  yn  canu  caniadau  i  galon 
'■'  drist ;  a  thrwy  siarad  heb  y  tynerwch  priodol,  bod  fel  un  yn 
"  cellwair  a  rhai  dolurus  a  chystuddiedig  eu  calonau.  Eto  nis 
*'  gallaf  wadu  nad  wyf  yn  cyd-ddioddef  a  chwi  eich  dau :  ac  mi 
"  ddychymygwn,  pe  cyfarfyddwn  a  chwi,  y  byddai  tynerwch  fy 
"  nghalon  a'm  cydymdeimlad  yn  ffrydio  allan  trwy  fy  llais,  fy 
"  llygaid,  a'm  Haw  wrth  wasgu  eich  dwylaw  chwi, — a  hyny  yn 
"  mhell  cyn  i'm  taf od  ddechreu  llefaru. 

"  Mae  y  dyddiau  hyn  wedi  bod  yn  ddyddiau  profedigaethus 
"  arnaf  fi  fy  hunan :  ac  yn  fy  mhryder  ac  amlder  fy  meddyliau 
"  o'm  mewn,  nid  wyf  yn  cael  dim  tawelwch  na  noddf a,  ond  hyny 
"  ydwyf  yn  gael  trwy  orchymyn  fy  hunan  a'm  holl  achosion  i 
"  law  Duw.  Y  mae  credu  fod  holl  amgylchiadau  amser  yn  cael 
"eu  trefnu  a'u  llywio  gan  anfeidrol  ddaioni,  mewn  anfeidrol 
"  ddoethineb, — a  chael  fy  hunan  ambell  f unud  yn  ymostwng  i'r 
"  Llywodraethwr  mawr,  yn  dwyn  tawelwch  mawr  i  fy  mynwes. 


552  PENNOD   XI. 

"  Ond  y  mae  yr  ystorm  yu  codi  drachefn, — a  thrachefn  y  mae 
"  ymddarostwng  i  Dduw  yn  dwyn  tangnef edd.  Yr  ydwyf  yu 
"gobeithio  fod  y  Duw,  yr  hvvn  sydd  yn  Ddyddanydd  y  rhai 
"  gorthrymedig,  yn  eich  diddanu  cliwi  a'ch  anvvyl  briod  yn  yr 
"  amgylchiad  hwn.  O !  gadewch  eich  plentyn  i  orphwys  gyda 
"  Duw.  Er  maint  y  mae  natur  yn  ei  frefu,  yr  ydwyf  yn  coelio 
'  y  deuwch  cliwi  eich  dau  yn  f uan  i  deimlo  yn  debyg  i'r  Dr. 
"  Mc'AU  ar  farwolaeth  ei  ferch,  pan  }'  dy wedai, — '  Pe  b'ai  gair 
'■  yn  alluog  i'w  dwyn  hi  3'n  ol  i'r  byd  hwn,  ni  cha'i  y  gair  hwnw 
"  mo'i  ddywedyd.' 

"  Y  mae  genyf  fi  ddwy  ferch  fechan  yn  y  pridd.  Y  mae  yn 
"  wir  iddynt  fyned  yno  yn  fabanod  ;  ni  chadd  y  serchiadau  ddim 
"  amser  i  ymblethu  a  hwy.  Ond  yr  wyf  yn  nieddwl  pe  cawn 
"  gj'nnyg  ar  eu  hadferiad  i  fy wyd,  a'u  gwneyd  mor  dyner  ac 
"  anwyl  yn  fy  ngolwg  ag  ydy w  yr  un  sydd  genyf,  y  dewiswn, 
f  heb  f unud  o  betrusder,  eu  gadael  lie  y  maent.  O  !  am  berffaith 
"  ymostyngiad  i  ewyllys  Duw 

"  Yr  oedd  yn  dda  genyf  gly wed  gan  Mr.  Roberts  ei  fod  wedi 
"  anfon  gair  atoch  yn  nghylch  achos  y  ddau  wr  ieuainc,  a'i  fod 
"  yntau  wedi  cael  llythyr  caredig  oddiwrthych  chwithau  yn  61. 
"  Yr  wyf  yn  gobeithio  y  gwna  gair  o  eglurhad  o  bob  ochr 
"  symmud  pob  anesmwythyd.  Nid  rhwng  Liverpool  a'r  Bala  yr 
■'  oedd  y  mater,  ond  rhwng  Liverpool  a  Bangor,  am  na  chawsai 
"  Liverpool  ry w  lais  yn  eu  liachos  yn  gystal  a  Bangor,  gan  eu 
"  bod  wedi  bod  yma  cyhyd.  Mae  yn  gofus  genyi  i  chwi  a  Mr. 
"  O.  Thomas  son  wrthyf  am  y  mater,  ond  ni  wyddwn  i  pa  beth 
"  i'w  wneyd ;  ac  y  mac  yn  rhaid  i  mi  gyfaddef  nad  oeddwn  yn 
"  cydweled  a  r  brodyr  yma  o  barth  i'r  ymyryd.  Ond  pob  petli 
"yn  dda — heddwch  a  brawdoliaeth  wedi  eu  sicrhau.  Yr  wyf 
"yn  addef  i  mi  ddysgwyl  yn  bryderus  am  lythyr  oddiwrthych, 
"  ac  yr  oeddwn  wedi  penderfynu  mai  yr  archoU  oedd  eich 
"  teimladau  wedi  gaol  yn  3'r  achos  yma,  oedd  yn  peri  nad 
"  oeddech  yn  ysgrifenu.  Y  mae  genyf  ryw  druth  bron  yn 
"barod  i'r  Traethodydd  ryw  dro,  pan  y  byddwch  yn  brin  o 
"  ddefnyddiau. 


HANES  BYWYD   HENRY   REES.  553 

"  Gyda  chof  serchus  at  Mrs.  Edwards,  yn  yr  hyn  y  mae  fy 
"  ngwraig  a'm  merch  yn  cyduno,  y  gorphwys  eicli  gwael  gyfaill, 

"  Henry  Rees." 

Y  "truth"  y  sonia  yr  awdwr  yma  am  dano,  fel  "  bron  yn 
barod  i'r  Traetkodijdd,"  oedd  yr  erthygl  ardderchog  ar  "  Gyflawn- 
der  y  Duiudod,"  a  gyhoeddwyd  yn  y  rhifyn  am  Ebrill,  1854, 
tudal.  129 — 142 ;  ac  a  ail  gyhoeddwyd  yn  y  gyfrol  gyntaf  o'i 
Bregethau,  tudal.  7 — 26.  Y  mae  yn  hollol  deilwng  o'r  lie  an- 
rhydeddus  a  roddir  iddi  yn  y  cyfrolau  o'i  Bregethau,  a  gyhoedd- 
wyd wedi  ei  farwolaetli, 

Nid  oes  gen^aii  yr  un  llythyr  yn  ychwaneg  o'i  eiddo  at  neb  am 
y  tiwyddyn  1854,  na  dim,  ond  a  adroddwyd  genyni  eisoes,  am  ei 
deithiau  i'r  gwahanol  Gymdeithasfaoedd  a  Chyfarfodydd  Preg- 
ethu  y  bu  ynddynt  yn  ystod  y  flwyddyn.  Dichon,  pa  fodd  bynnag, 
na  bydd  yn  annyddorol  i'r  darllenydd  gael  cyfieusdra  i  weled  y 
sylwadau  a  wnaed  gan  y  diweddar  Barch.  Edward  Morgan,  ar 
ei  bregeth  ar  y  Maes,  am  ddeg  ar  y  gloch,  yn  Nghymdeithasfa 
Caernarfon,  Medi  14,  y  flwyddyn  hon.  Yr  oedd  Mr.  Morgan  ei 
hunan  yn  analluog  gan  wendid  ei  ieehyd,  ac  yn  enwedig  gan 
(IdifFyg  llais,  i  wneuthur  dim  ond  gwrando  yn  y  Gymdeithasfa 
liono.  Yr  oedd  er  hyny  yn  gallu  bod  yn  bresennol  yn  yr  holl 
gyfarfodydd  yn  neillduol  a  cliyhoeddus,  ac  fe  ysgrifenodd 
erthygl  ar  y  Gymdeithasfa  a'i  Phregethwyr,  i'r  "  Methodist,"  am 
Tachwedd,  1854,  o'r  hon  y  mae  yr  hyn  a  ganlyn  yn  ddyfyniad. 
Testyn  Mr.  Rees  oedd  Psalm  xc.  12.  Yr  oedd  yr  hen  frawd,  y 
Parch.  Evan  Harris,  wedi  pregethu  o'i  flaen,  ac  yna  medd  yr 
erthygl,— 

"  Ar  ol  yr  hen  wr,  cododd  un  a  restrir  yn  mysg  ty wysogion 
pregethwyr  Cymru,  un  sydd  er's  dros  ugain  mlynedd  bellach 
wedi  cyrhaedd  pen  y  pinacl,  ac,  yn  groes  i'r  rheol  gyffi-edin, 
wedi  ei  gadw  hefyd,  a  thebygol  ydyw  mai  ei  gadw  a  wna 
bellach,  oblegid  ni  clioronwyd  ef  nes  iddo  yn  gyfreithlon  enill  y 
gamp.  Dychymygwn  ly  mod  yn  gweled  pob  peth  yn  ei  ym- 
ddangosiad  yn  fanteisiol  iddo  fel  areithiv/r ;   ond  yn  hyny  mae 


554  PENNOD  XI. 

yn  hawdd  i'r  meddwl  gael  ei  gamarwain  yn  ddiarwybod  iddo  ei 
'.  hun ;  wedi  i  un  ddyf od  yn  f eistr  y  gjmnulleidfa,  yr  ydyra  yn 
tybied    ein    bod    yn    gweled    gwasanaethgarwch   pob   peth   a 
berthyn  iddo  i  hynj^ 

'  'Roedd  hyd  yn  nod  ei  attal-d'wedyd 
Yn  gyfwng  o  hyawdledd  cu.' 

"Ond  lledrith  meddyliol  ydyw  hyn.  Ond  os  ydj-w  bod  yn 
dal,  teneu,  a  llwydaidd  yn  fantais  i"r  areithiwr,  yr  oedd  y 
fantais  gan  y  pregethwr.  Ni  bu  yr  un  dyn  bychan  erioed  yn 
perthyn  i'r  dosbarth  uchaf  o  areithwyr.  Nid  dim  byd  j'dyw  i 
ddyn  mewn  ystyr  naturiol  fedru  gweled  dros  benau  ei  gym- 
mydogion ;  ac  f e  deimlir  yn  gyfFredinol  yn  y  dyddiau  hyn,  nad 
3^dyw  rhyw  lawer  o  gig  a  gwaed  nemawr  o  gymmeradwyaeth  i 
swyddogion  teyrnas  nefoedd.  Yr  oedd  galluoedd  meddyliol  y 
pregethwr  wedi  eu  cyfaddasu  a'u  cyd-bwyso  yn  fanteisiol  i'w 
boblogrwydd,  heb  fod  yr  un  o  honj-nt  wedi  gordj^fu  fel  ag  i 
grebachu  y  lleill.  Yr  oedd  ganddo  ddigon  o'r  ymresymwr  i  beri 
i  bawb  deimlo  mai  ar  y  graig  ac  nid  ar  d3'wod  3'r  oedd  \n 
adeiladu,  a  digon  o'r  bardd  i  wisgo  pob  peth  a  phrydferthwch,  a 
digon  o  naws  j  Cristion  i  ireiddio  y  cyfan,  fel  ag  i  attal  i'r  ym- 
resymu  fod  yn  sychlyd,  ac  i'r  darluniadau  fod  yn  ddiamcan  ac 
yn  ffrostieithol.  Ond  os  oedd  y  bregeth  hon  3-n  esiampl  o'i  rai 
JcyfFredin,  yr  oedd  yn  eglur  mai  yn  ei  allu  i  ddarlunio  y  mae 
cuddiad  ei  gryfder ;  ond  yn  hjm  yr  ydoedd  cyn  belled  ag  ydj-w 
y  dwyrain  oddiwrth  y  gorllewin  oddiwrth  y  dull  iselwael  hwnw 
a  welir  yn  rhy  ami  yn  y  pulpud,  er  ei  fod  yn  llawer  mwy 
gweddus  i"r  chwareudy  nag  i'r  addold^,  o  geisio  personoli 
gwahanol  gj'^nicriadau,  a  gwneuthur  y  bregeth  yn  fath  o 
cliwareuyddiacth  grefyddol  (sacred  drama,  neu  yn  fj-nych  yn 
comedy),  ac  alltudio  o'r  gynnuUeidfa  drwy  hyny  bob  ysbr3-d 
teilwng  i  wasanacth  y  C3^sogr,  a  pheri  i  un  adgofio  am  yr  hon 
f3aiachod  oedd  yn  crw3'dro  drwy  Ewrop  e3'n  3*  diwN-giad  Protcst- 
anaidd,  i  actio  pethau  C3'ffelyb  ger  bron  y  bobl.  Yr  oedd  3' 
darluniau  yn  berffaith,  mor  fanwl  fel  nad  oedd  yv  un  linell  3-u 


V 


HANES   BYWYD   HENRY   REES.  555 

eisieu  i'w  gorphen.  Buasai  eu  manylwch  a'u  symlrwydd  yn  eu 
gwneyd  yn  wrtliun  yn  Haw  neb  ond  un  o  feistriaid  y  gynnull- 
eidfa.  Ond  yr  un  peth  ag  a  ddangosai  ffolineb  dyn  llai,  oedd  yn 
dangos  mawredd  a  medr  y  pregethwr.  Mor  syml,  mor  naturiol, 
mor  berfFaith  oedd  y  darluniad  a  roddodd  o  ddyn  yn  gadael  y 
ddaear!  Yr  oedd  y  gynnulleidfa  yn  ei  weled  yn  codi  gyda 
thrafferth  o'r  hen  gadair  freichiau  yn  y  gongl,  yna  yn  troi  i 
edrych  arni,  yn  syllu  drachefn  ar  yr  hen  gloc,  ac  yn  taflyd  ei 
olwg  o  amgylch  y  ty,  gan  fFarwelio  yn  ddistaw  yn  ei  feddwl  a'r 
cwbl ;  yna  yn  dringo  y  grisiau  yn  araf ,  gan  deimlo  ar  bob  un  o 
honynt  na  rodiai  y  ifordd  hon  drachefn ;  yna  yn  gorwedd  ar  ei 
wely  i  farw ;  amser  a'i  bethau  yn  cilio  yn  brysur  o'i  olwg,  fel  y 
mae  y  tir  yn  cael  ei  golli  yn  raddol  gan  y  morwr  wrth  gychwyn 
i'w  f ordaith  bell ;  rhyndod  glyn  cysgod  angau  yn  ymweithio 
drwy  ei  holl  natur ;  yr  enaid  yn  tremio  i  edrych  beth  oedd  yn 
mlaen,  ond  gan  faint  y  tywjdlwch  yn  methu  gweled ;  dychryn 
y  dychryniadau  yn  ymaflyd  ynddo,  ac  yn  y  tywyllwch  yn 
rhoddi  Ham  i'r  wlad  ddieithr,  o  gyffiniau  yr  hon  nad  oes  neb  yn 
dychwelyd,  O  fel  y  treiddiai  cwestiwn  y  pregethwr  trwy 
fynwesau  y  gynnulleidfa, — '  Pa  faint  a  dal  heddwch  a  Duw  yn  y 
fath  amgylchiad  ? '  Yr  oedd  yno  rai  yn  diolch  yn  uchel  f od  yr 
heddwch  hwn  i'w  gael,  ac  nid  oedd  ond  ychydig,  os  neb,  yno, 
nad  oedd  hyn  yn  deimlad  yn  eu  calon.  Wrth  ddychwelyd, — • 
/Wei,  meddwn,  nid  gwir  a  glywais;  nid  yw  holl  bregethwyr 
eymmanfa  ddim  wedi  myned  i'r  nefoedd." 

Ac  y  mae  yn  ddiammeu  genym  fod  pawb  sydd  yn  cofio  y 
Gymdeithasfa  bono  yn  Nghaernarfon,  y  rhai  nid  ydynt  erbyn 
hyn,  mewn  cymhariaeth,  ond  ychydig  nifer,  yn  gwbl  barod  i 
ddwyn  tystiolaeth  unfrydol  i  gywirdeb  y  darluniad  uchod,  ac 
i'r  efFeithiau  llesmeiriol  a  gai  y  bregeth,  y  cyfeirir  ati,  ar  eu 
teimladau. 


DIWEDD  Y  GYFROL  GYNTAF. 


r  s  f 


>     J 


<ET