This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at |http : //books . qooqle . com/
IW4-C7
1
lillll
w^
^•cr'
I
•FROMTHE-LIBRARY-OF-
-OTTO-BREMEK-
COLLECTAE
AD ATTGENDAM
NOMINUM PROPRIORUM
SAXOMCORUM
ET •
FMSIORUM
SCIENTIAM SPECTANTES.
EDIDIT
WILH. CRECELIUS, DB-
I.
INDEX BONORUM ET REDITUUM MONASTERIORUM
WERDINENSIS ET HELM0NSTADENSI8.
BliBBRFBJIjIDAB.
IMPRESSIT SAM. LUCAS.
M. DCCOIJXai.
INDEX
BONORUM ET REDITUUM
MONASTERIORUM WERDINENSIS
ET
HELMONSTADENSIS
SAECULO DECIMO YEL UNDECTMO
CONSCIMPTUS.
' e. - «•
J5PID.IT
WILH. CRECELIUS, D«.
IMPBES8IT SAM. LUCAS.
M. DCCCLxnn.
BREMER
WifC7
Bts mjemSbm cum horis mbsicims id agerem, zU
antiquissima aetate quid interfuisset discriminis inter
sermonem Francorum Saxonum Frisonumque
accuratius disquirerem: propter jpenuriam mmmmentorum
perspexi vix jieri posse ut certius quid expedirelur,
nisi ea ratione fructum (diquem ferres, si collecta ex tor
bulis puhlicis vd locorum vel hominum nomina diligenter
inter se comparares atqae componeres. Coepi igitur
quo/ecunque umi esse mihi possent ea undique conquirere:
et inddi cum in alia multa quae maximi essent in eam
rem momerUi tum vero in indices illos redituum mo-
nasterii Werdinensis, qaihus editis optime de re
literaria meritv^ est v, clar. Lacombletus, arckivi Dus-
seldorpiensis praefecius, qui est Regi Bormsiae a con-
siliis intimis. Atqus cum v. doct ffarlessius, eiusdem
archivi secretariusj qua est singulari comitate aique hu-
manitate, indicasset exstare in scriniis tahdarii alium
quoque indicem in eodem monasterio conscriptum, qui
cum remotiores fere regiones spectaret vel Frisiam vd
Helmonstadensem, editus a Lacqmbleto non esset: in-
specto hoc mox inteUexi, scientia nostra nominum pro^
priorum et Saxonicorum et Frisiorum quantum inde
capere posset incrementi. Quare venia impetrata a v.
amjpl. La^omhleto, cui puhlice his graiias ago, foras
edere iUum constitui. Haheo autem in animo posthac alia
emsdem generis mmum^nta partim inedita jpartim men-
dose descripta in pmblicum proferre, deinde cum ex his
tum ex ceteris, qu^iqw)t exstant vtdgaia, denuo inspectis
uM fieri poterit ipsis archetypis nomina propria et Bi-
1
ivi925?7
— 2 —
j^u^riorum Saliopmique et Saxonum et Frisonum in
'^mjim e^igi^.amnia, inde si quid expediri possit de
:ia?92>d^-«f5fw»^ -wofiipTzwTTi exploraiuncs.
•• •' • ''''J^diqikm-ek^^t pauca praemittam de lihris illis
indicihus redituum monasteriorum Werdinensis
et HelmonstadensiSj guae quidem constat usgue ad
nostram mmioriam suhiuncta fuisse suh potestatem eius-
dem ahhatis. Antiquissimus illorum (Wl), cuius
maximam partem puhlicavit v, cL Lacomhletus (in
Archiv fUr die GeschicJUe des Niederrheins II p. 209
sqq.J^ constat ex plurihus indiaibus minorihus a diversis
mmiihus neque eodem tempore conscriptis saeculo vel
nono vel decimo^ qui postea drcumdaio communi tegu-
mento expelle cervina conglutinaM rudimodo sunt Spectat
maximam partem ad a^ros transrhenanos Bipuariorum
vd ad loca ipsi Werdinae drcumiecta vel ad pagos West-
faliaje in dioeces^ihus Goloniensi et Monasteriensi et Osna-
hrugensi sitos. Eam partem indicum^ qua^e cum ad Fri-
siam fere pertineret vulgaia a Lacomhleto non est^ descri-
hendam infra curavi.
Alter liher (Wll)y octonarias q. v. formae, ipse
quoqus ex plurihus constat indicfihus^ qui postea uno
volumine comprehensi sunt Atque Henricus Duderms^
ahhas Werdinerms (f 1601), quod in primo folioad'
notavit: presens prouentuum Monasterii Werdinensis liber
est conscriptus circa d. cccc. lxxxiii, hoc qua in re
nitaiur confiteor me nesdre. nam in ipso libro nihU legitur
quo prohari possit Sed si spectaveris vel rationem scri-
ptura^ vel formam nominum, fadle tihi persuadehis,
sa^cuLo vel dedmo vel undedmo conscriptam mojximmn
partem horum indicum esse: quamquam nxmnulla postea
quoqae sasculo, ni faUor, duodedmo addita esse ipse
infra indicaho. Continet liher indicem eorum fere, quoje
in regione Helmonstadensi vel in Frisia finitimisque ilM
pagis mmmterio Werdinensi redihant. Ad has igitur
- 3 —
regiones qudecunque spectahant ea infra ita describenda
curam, vt neglecto illo qui in archeiypo est ordine^ gpme
Ojd singtdas qaasqae regiones pertinerent, ea in unum
locum congererem atque componerem.
Denique in libro privilegiorum maiore ec-
clesiae Werdinensis, qui ipse quoqae in scriniis
tabidarii Dussddorpimm asservatar, insunt indices
redituum saeculo duodecimo conscripti (WIII),
qvorum eam partem quae ad monasterium Helmonsta-
dense spectat ex apographo Georgii Overhami publicavit
Petrus Wilhelmus Behrends (Neue Mittheilungen. Her-
amgegeben von dem ThUringisch-Sdchsischen Verein fUr
Erforschung des vaierlandischen Alterthwms. ffalle 1834
pg. 21 sqq.^Jj cetera edidit Lacombletus (Archiv, II,
249 sqq.J praeter unum locum iom pridem a MUllero
(in libro inchoato de mona^terio Werdinensi, v. append.
I pg. 353 J vulgatum. Adnotaia in primo folio libri a
manu satis antiqua haec sunt: Confcriptus est prefens
liber priuilegiorum circiter annum Salutis .mclx. ab
eo qui lofephi volumen antiquum hic fcriplit.
Vicorvm qiMe in his leguntur nomina, eorum par~
tem tantum contigit ut explicarem. Nam et carebam
plurihus qwSms opus erat subsidiis nec ipse regionum
gvm indices spectant satis peritus sum. Atque illos qui-
dem vicos^ qui monasterio Helmonstadensi subiuncti
fuerant, facilius agnovimus; pleriqae enim eorum cum in
ipso codice WIII legerentur, uti licebat opera Behrerhddi
De Frisia aiiquantum adiumenti afferebat j,Begistrum
curarum Terrae Frisiae Monasteriensis Dioecesis ex sae-
ddo XV ^^ quod edidit adnotavitque Leopoldus de Ledebur
(Die fUnf MUnsterschen Ooue und die sieben Seelande
^) Exempla, quibus in edmdn indice WIII usm BehrendHus estj et mendoea
fuerunt et pluHbus locis lacunis laborarunt. Quam ob rem ego, quoties-
eunque usurpabam illum, archetypum ipsum inspexL
Frieslands. Berlin 1836). Quae autem reperi, ea omnia
in indicem geographicum congessi.
TJnum addo^ cuius his ipsis diebus sdentiam con-
secutus sum, Nam qaod conieci Naruthi esse opjpi-
dum Naardenj inde egregie comjprohatur ^ gtwda^cepi
exstare in vidnia iUius colliculum, cui nunc quoque no-
men esset Tafelherg, passuum quingue fere milibus ab
eo distantem: ijpsum vero ojppidum antiquis temporSms
propim ahfuisse a Flefoone, qua regione nunc viUa
Oud^Naarden sita est
Verhorum compendiis tisus sum hisce:
Behr. = Behrends^ liher honorum monasterii
8. Ldudgeri Helmonstadensis in Neue
Mittheilungen — von dem Thilringisch-
Sachsischen Verein Ij 4 pg. 21 — 50.
Forst = AUdeutsches namenhuch von Dr. Emst
FGrstemmm. Zweiter hand. Ortsnam/en.
Led. = Ledehur^ die funf MUnsterschen Oaue.
TJhi in codice scrihiJbar e cauda illa q. v. projedita,
exprimi mssimus literis convanctis ce.
A. In Sttxonia ad orientem spectante.
1. [WII fol 10^] De officio Thiedolfi.
In UUrmftedi. Hathadag (f ) * plenum mansum. Aldger
(f) SjmUiter. Aldric (f) fim. UUerina (f) lim. Adaluuard (f)
jGm. UUanniger (f) iim. Tammo (f) lim. Fridger (f) iim.
In Sethorpa dominicalis manfus. Auuko (f)plenum manfum.
Mamuko (f) plenum mansum.^ Aliko (f) iim. Fokdag (f) Jim.
Simar (f) iim. Attio (f) iim. Suidhard (f ) fim. Hehnger (f)
lim. UUigger (f) iim. Rathard (f) iim. Hrofuuard (f ) iim,
Kadger (f) iim. Reinger (f ) iim. Alfraed (f) fim, Benno (f)
iim. Benako (f) iim. Hunger (f ) lim. Bauo (f ) iim. UUigbem
(f) iim. Aialric (f) fim. UUeringrim (1) iim.* Kriftin unum
plenum Tnj^yiruTn et dunidium.
In Aldun akkaron. Hrodmund (f ) fim. In Roonftedi.
Alico (f) plenum manfum. Luzico (f) lim. Meinric (f) fim.*
In Lennenhem. UUier (f) plenum manfum.
In Ai3:aIgerafthorpa. Afik (I) plenum manfum. Fn-
thuman (1) iim. In Ofanafluuu. Poppo (1) plenum manfum.
Thankier (I) iim. Manna (I) dimi*. manf. Bemger (I) lim. Fri-
thubodo (f) plenum manfum. Hogico (f ) lim. Menolf (f) lim.
UUaldger (f) [fol. 11^] unum manfum. Ebbuko (f) plenum
manfum. ^
In Hokinafluuu. Tiado (f) plenum manf. UUilger (f)
plen. manf. Ratmar (I) iim. Geruuar (f ) plen. manf. AI%er
(f) iim. Liudgrim (f) lim. In UUagrafluuu. Thankolf
^) Quae po8t fwmina uneis induaae leguntur literae vel l vel 8, eae in eodiae
8upra 8uum quaeque nomen ecriptae aunt. Indioare auiem videntur homines
utrum Hberi 8int an 8ervi,
^ Alia manu8 supra versum addidit: UUaldrik I. manruni.
^) Jnter hoc nomen et id quod aequitur eadem maniu quae mpra haeo inter"
seruiti UUerinbald plen. manXl Hildolf fim. Blger L
*) In margine ruraus eadem manus addidit Boiko plen. ma.
^) Haee w, Ebbuko sqq. erasa aunt.
- 6 —
(supra 8cr. Frithuman) unum manf. In Tuiflingi. Randuuig
plen. manf. In UUifiiasluuu. Radberht (f) plen. manf.
Ricuuini (f ) fim. Uffo (f ) fim.
In Urithi. Ben (f) plen. manf. Aldger (f) fim. Fri-
thuger (f) fim. Laffari (f) fim. AK (f) fim. UUlfhard (f) fim.
In Achem. Erpo (f) plen. manf. Elger (1) fim. Bruni (1)
fim. UUlfhar (1) fim. In Getakoton. Iho (f) plenum man-
fum. Sidag (f ) Gm. Rikolf (1) fim. Alfrik (f ) fim.
In Dalem. Meinolf (f) plen. manf. Aliko (1) fim. Folk-
rik (f) fim. In Timbron. Simar (1) unus manfus.
In Helmonftedi dominicalis manfus (Alia mambs addtdit:
Insuper U. manfi et dimid.) In Arrifxluuu... manf. In
Hrodmarafluuu. unus manfus (f). In luuu tres
manfi (haec erasa sunt). In Adikonthorpa. I. manf. In
Herdbeki. unum manfum. Supra v. additum Adalbem (f).
In margine alia manus adscripait et alterum manfum.
In Sumarafthorpa. 11. manf. Supra v. addita haec no-
mina sunt: Thiadger (f) et Heridag (1). — In Aluatafthorpa
unum manfum. 8upra v. additum nomen: Liudbern (f).
Alia mxinus haec scripsit in ea quae sequitur pagina:
\fol. 1V\ In Elafluuu (Radger plen. manf.)* UUerinold fim.»
Adalger fim. In Selifcon Buni (f) plen. raanf. Reinuuard (f)
fim. (In . . . . fluuu Inmio (I) plen. manf. (I) fim.)
Adalger (I) fim. Attio (supra add. Reinfrid) fim. Hiddo (supra
add. Adalmar) fim. In Sethorpa Okkiko plen. manf. Meinger
fim. Engilolf fim.
In Brediuizi VI manfi. [Postea et ab aliis quidem plu-
ribus addita haec sunt: Sier plen. manf. Adalgrim plenii manf.
Liudold fim. Alako fim. Ricuual fim. Rofger fim. Oddo fim.
Gebukofim. Menno fim. In UUIuierafthorpa UUanradpIen.
manf. In Adikkarafluuu UUilrad fim. In Sethorpa Eg-
uuard fim. Odgeld fim.]
2. [fol. 2^] Radield (-f)3 in Hrodmarafloa plenum man-
fum. Riklef p. m. Brunift p. m. Hilderik p. m. Hrodger (+) p.
m. Manna p. m. UUendilger p. m. Abuko p. m. Dodo (+) p. m.
^) Haee quae uneis incluH erasa auni.
^ Supra V. additum Meinolf (f).
^ Haee signa quae vndnia inclusi in eodice supra auum quodque nomen scripta
tunt. Quid eis indioare voluerit librarius nefcto.
-f. Aldolf in Selifcon plenum manfum. Liefger p. m.
Hoio p. m. Oding (+) p. m.
Oddo in Roanftedi p. m. Boiko p. m. Liuziko p. m. Oio
p. m. Alfuuord p. m. Geboko (+) p. m. Hrodger p. m.
Liudold in UUurmftedi p. m. Adalgrim p. m. Adal-
uuord p. m. Adalger p. m. Mazako (+) p. m. Hathadag p. m.
Liuzut p. m. Liefuko p. m. UUaldger p. m. [/oZ. 5*] Amo p.
m. Adalmar p. Faftger p. UUerino p. Ferolf m.
Eiben in Sceningi m.
Hroiger in Oldanakaron. UUerman p. m. Hrodman m.
Daiko m. Baddag p. m.
In UUluerafthorpa. UUonrad p. m.
Hilderik in Odicafloa. Buno m.
Akko (+) in Hoaflofa m. Holad m. Hathauuord (+) m.
Hebo (4) m. L I. manfi pleni.
UUillikumo in Hokinaflofu m. Markier m.
Li Folcierdafthorpa. Hehnar m.
UUendilmar in Hokinaflofu m. Silef p. m. Liudrim m.
\lfger m.
In Hrotholfftedi. Rikuual m. Alako m. lungman m.
Izo m. + +
In Tuiflingi. Siger m. 11. I. manf. Beuo (+) manf.
In Berklingi. Meinuuard m. I. m. UUaldolf.
[fol, 4*] AldgerinUUerithi plenum manfum. UUendilmar
manf. Liuziko m. Hildigef m. Frethuger m. Benno m. Aldger m.
In Dalem Helmger m. Meinuuard m. UUigger (+) m.
In Getokoton Benoko m. Biko (+) m. H. manf.
In Adikon thorpa. +I. manf.
In Badalofon. +I. manf.
In Sethorpa. UUaldger m. Adalbert m. Abbe (+) m.
Mazako (+) m. UUerinboId m. Sandrad m. Hunger m. Hoger
m. UUigbem m, Hunger m. Adalrik m. Tiabuko m. Adal-
tnar m. Odgeld m. Hildimar dimid. manf. UUacher m. UUal-
drik m. UUizo m. Oiko m. Tiatbam m. Ubbil (+) m. Eguuard
m. Eilger m. Eilger m. [fol, 5«] Hroduuard m. Haiko m.
Qndag m. Adaluuard m. UUaldger m. Siner m. Alako (+)
UUiniko m. Theinrad m. UUaliko m.
Haec quae dUero cajpite leguntur quamgtiam non omnia con-
Cimu) deinceps ordine scripta mnt ab tma tamen manu profecta
esse hpparet, Enumerantur avtem iidem homines subiecti cU^
obnocdi monasterio quorum nomina in eo guod proxime sequitur
_ 8 —
capite tertio scripta aunt Ceterum pars eorum in ipso primo
capite occurrit: guod quidem, quamrns sci;ipturae genus aliquanto
posteriorem aetatem indicare videatur, tamen, cum pauciores agri
recenseantur , priorem referre fundorum monasterii statum con-
sentaneum est
3. [fol. 17^] In UUrmftedi. Hathadag plenum manfum.
Meinrik fim. Liaupld fim. UUaldger fim. Adalmar fim. Amo
Cm. Faftger fim. Aldger fim. UUerino fim. Liudold fim. Adal-
grim fim. Adalger fim. Maziko fim. Adaluuard fim.
In Ruonftedi. Boiko plen. manf. Liuziko fim. Alfuuard fim.
(Hutta fim. supr, v. add.) Dudo fim. Hrofger fim. Gebuko (1) fim.
In Selifcon. Aldolf plen. manf. Liafger fim.
In Arraxluuu. Riklef plen. manf. Aui fim. Abuko fim.
Odiko fim. Radgeld fim. Manno fim. Tanko fim. Dodo (1) fim.
In Adikon thorpa. Bemger (1) plen. manf.
In Sumerafthorpa. Hoio plen. manf. Thiadger fim.
In Helmonftedi. dom. manf. insuper II manf. et dim.
In Sethorpa. UUaldger plen. manf. Adalbraht fim. Abba
fim, Benako fim. UUerinbald fim. UUaliko fim. Hunger fim.
Hoger fim. UUigbern fim. Hunger fim. Adalrik fim. [/oZ. 18^1
Alfrik (1) fim. Adalmar fim. Odgeld fim. Erpo fim. UUaldrik
fim. Hoiko fim. UUizo fim. Thiadbern fim. Eguuard fim. Ubbil
fim. Simar fim. Alako fim. Elger fim. Oli fim. Hrod:uuard
fim. Hoiko fim. Helmger fim. AdaluuarJ fim. Thankbern fim.
UUachari fim. Tammo fim.
InAldo akkaron. Daiko plen. manf. Hrodmund Cm.
UUernman fim. Hrodger fim. UUanrad fim. Frithuiician fim.
Liudolf (1) fim. UUilrad fim. Frithuman fim.
In Ofanafluuu. Haiko plen. manf. Bado fim. Hofad fim.
Brunger fim. Menolf fim. Akko (1) fim. Hibo fim.
In Nuonhokinafluuu. UUilger plen. manf. Marker fim.
In Aldon hokinafluuu. Silef plen. manf. UUendilmar
Cm. Alfger fim. Liudgrim fim.
InHrotholfftedi. Rikuual plen. manf. lungman fim.
Azo fim. Alako fim.
In Tuiflingi. Frithubodo plen. manf. Sier fim. Odo (1)
Cm. Landrik (1) fim. Randuuig fim.
[foL iS*] In Getekoton. Benako plen. manf. Tiazo fim.
UUanlef fim. Biiko (1) fim. UUigger (I) fim. Meinuuard fim.
Hehnger fim.
~ 9 —
In Urithi. Aldger plen. manL Frithuger lim. Ben fim.
Aldger lim. Liuziko Hildigif Hm. Liaurad Jim.
In Berklingi. Menhard plen. manf. Hildimar fim.
In Radmarafluuu. Hrodger (1) manf.
In Sceningi. Eiben plen. manf.
In Sethorp dom. manf. et duo ferui.
*• [fol 12^] De Genhufon. Aiko de Ibilftedi i fici.
ui mod. fig. yni mod. brac. ouem cum agno. Geruuin i ficl.
ui mod. lig. XII mod. brac. ouem cum agno. Moduni de Mar-
ftem dimid. fict. xn mod. brac. m mod. lig. ouem cum agno.
Eildag de UUeribeki i fici. vi mod. Hg. x mod. brac ouem
cum agno. UUinotholf fim. Poppo de Tiad ikafhem fim. Eik-
bern [iii mod. fig. mpra add^ xii modrhrac. Hobem in Ibil-
ftedi I fid. um mod. brac. ui mod. lig, ouem cum agno.*
Eildag in Selikon fim. Eppo um mod. jHg. Landrad Jlm.
FeCko fim. Hiddo fim. Tidmar fim.
Haec tramacripta leguntur etiam in WIIL V. Neue MittheU.
I, 4 p, 47 sq,, uhi adnotatum e$t Genhuson aive — quod in
WIII exstat — Gienhuson sitam esae in agro Ccdenbergensi,
Ceterum loco, quem m^do memoravi, neo plene nec satis recte
edita sunt; in libro privUegiorum maiore prorsus ita, ut ex WIl
supra publicavimus , scripia exstant, nisi quod in nominibus pauca
leviter immutata invenies (Gienhufon, IbeKtede, Werdbeki, Wi-
netholf, Tliiadikafheim, Thiedmar).
3« [fol. 16^] De UUrmftedi.2 Adalgrim unum porcum et
octo mod. braici et feptem mod. fig. et tref mod. auenae et unam
uuem cum agno. Liudolf fim. Ferolf Jim. Heriger fim. B.einger
(+) fim. UUidrik et Attio duof annof plenum precium et tercium
annum dimidium precium. Boio (+) plenum precium. Reinmar
(+) unum manfum plenum. Hrod:heri (-h) fim. Folkuuerk unum
porcum pro fex den. iiii mod. braici et uii mod. fig. et fecun-
dum dim. mod. De Hoonftedi Aio plenum precium. UUanlef
fim. Eggo (+) fim. UUuko fim. Radelm fim. Frithuger fim.
Gebuko fim. Radelm fim. Frithuger fim. Gebuko fim. Folk-
bern fim. Hrotholf fim. Radlef, fim. Thenrik fim. Liudold fim.
Liudold per duof annof femi ficlum et in tercio anno plenum
^) Quae tequuntur aUa mnnu» addidit Cetero idem Ubrariua scripriase vi-
detur, qui ea quae in fol. ll^ leguntur exaravit,
*) Supra V. scripium Ugitur: LianTUii (4-) 11 manr.
- 10 -
precium. UUiniko remi ficlum. Hildirik plenum precium. Brun-
ger per n annos femi ficlum et in tercio anno plenum ficlum.
Thietfrid lemi ficlum. Thankmar fim. Liafdag fim. Alfrik Jim.
Heriman fim. Alfger Gm. Liafdag fim. Markrad fim. Adal-
braht fim. Liauako x mod. fig. et herifcilling. De Auelda
Lankier i porcum.
6. \fol. 19*^] Hildikin habet c manfuf. Inde ueniunt ad
feruicia fratrum o & xxn malft. figi. & xxvi ceruifae plenae. xx
porci pinguef. lxx ouef. Prepofito xii ceruifaf. xxii porc. ping.
XII ouef cum totidem agnif. xxni ping. porc. in coquina occid.
viiii dief cum conuiuiif. xxxv porci remanent, et xviii ouef cum
agnifl Bemancnt Lxvui manfuf.
VUilger c manfuf. Inde ueniunt o & xxn mali fig. &
XXVI ceruifae. xx porc. ping. lxx ouef. fratribus xxm. porc. in
coquina occit. Prepofito viii (supr. add. iii def.) xxii porc. ping.
XII ouef cum agnif totidem. vnii dief cum conuiuiif. xxxv porci
remanent & xviu ouef cum agnif. Remanent xxxim manfuf.
Heio manfuf. fratrib. o & xxn mald: fig. & xxvi cereuif».
XX porc. ping. lxx ouef. Prepofito xii ceruif. im def. xxii
porc. ping. [fol. 19^] xii ouef cum agnif. xxm porc. in coquina
ocdt. XXXV porc. remanent & xviii ouef cum agnif. Remanent
XL vni manfuf
In Fleht thorpa vi porc. In Gemion iiii porc. In
Bar thorpa iiii. In Rikbertingrotha iii. In Barthorpa.
vin amph. meil. ccc et nonag. mod. auenae. In Sefbeki & in
alia XLi amph. liiii mod. hord.
Haec a manu aaeculi ut videtur vel undecimi extremi vel dtuh
decind scripta sunt.
7. [fol. 26^] De officio prepoJlti Helmonftedenfif domno
abbati quot annif perfoluetur. quod infra scriptum tenetur. i* eJft
II uaccae. i uerrif. xxx porci. xxx maldaria tritici. et v carradae
ceruifae. horreumque [supra acr. i4 eft barg] i frumenti plenum.
Haec quoque a manu saecuLi vel undedmi extremi vd dwo-
deGMni exarata mihi videntur.
8. [fol. 1^\ Quicunque uillicuf eft abbatif quod nof uulgo
didmuf fculthetho in Hehnonftade. debet lingulis annis abbati
de uillicatione fua perfoluere tale feruitium. aut fi non feruierit
ei fub gracia tali modo debet redimere. Duo talenta dabit. et
— 11 -
fomariiiin bonum cum uiltro et fella aut pro fomario tai. [unvm
mpra add.] Cum feruierit nii efoces magnos dabit. x withas
magni lucii. xL fticken murenularum. xx fticken aguuillarum.
ynam amphoram Imegmatis. vnum magnum ftapal cer». Et
poftquam duo uillici eius unuTquifque illorum duas perferuierint
ebdomadas. tunc ipfe quamdiu abbas ibi manferit. coquinam
dus cum holeribus sale et omnibus utenfilibuf de theloneo per-
regere debet. Et piftrino et coquo ceUario neceffaria prouidebit
Duas pellef hircinaf. et duas caprinaf dabit. et iiii folidof ad
elemoiinam abbatif. duaf lineof pannof dabit. quorum uterque
decem ulnarum erit. Preterea omnef qui inhabitant uillam £ne
legali coniugio et 11 moriuntur. abbati duas partef hereditatis
dabit. et terciam libi referuabit Sutoref et pellificef fubula et
acu uictum querentef et Jlne coniugio manenteH unufquifque in
fefto fanctorum fimoms et iudse denarios perfoluet n ^ pro capite
fao. Quos ipfe fcultheto i alius nuncius abbatif fufcipienf pUcef
abbati cum eif adquirat.
Haec a manu saeculi duodecimi poftea in primi folii pagina
adveraa addita aunt SimUia hia leguntur in WIIl. V. Neue
Mitiheilungen I, 4 pg, 42,
B. In Frma fintttmisgite ei pagis.
9. [/oi. 5*] De UUenari. beneficium Kikmari.
In Siuuataraf huueruia xxim pall. De Bedi in
UUalda VI pall. Ad ecclefiam in UUenari n uirg. In UUig-
flieta II uirg. et in Burion i uirg. In Bauonthorpa u
pall. Ad ecclefiam in Hredi iii uirg. i. xviii paU. Ad Gra-
nauuri....* An Hogfeni xL pall. In Scagafthorpa
XVI pall. In UUalda xviiii pall. Item uppan UUalda vi
pall. Item in UUalda i pall. Item uppan UUalda. UUa-
zarafhueruia iii pall. In Hriedi. xvii uirg. xv arietef db
<dia manu supra add.] et ex una uiig. vi pall. [mpra adacr.
hoc eft quod adcreuit. Aitet ii lib. et ii pall. Haico. Thanc-
uuard. Anger xv pal.] Dom. manf. in UUenari. ad illum per-
tinent xvm pall. Todiko rai pall. \mpra add. Eenuuard xu
pall. Memmo xiiij pall.] In Hefingi im pall. Hroihard ii
^) Haee cum exteriorem paginae marginem atUngant, ubi cUiquanium mem-
branae praeoisum est, neseimus an velin. vd IIH seriptum primitus fuerit.
^ Post V. Oranauurdh rdiqua pars verstu vaeua relieta est
— 12 —
pall. UUening i pall. Heio n pall. Attiko ii pall. Theldag
[fol 6«1 II pall. BUo I pall.
In ijangonha xxv ped!. i. xxv pall. et iiii den.
In UUaltfation x pei. i. xvi pall.
In Plenuurt xlvi pall* et Vm pall.
In Oampu x pet. i. xx pall,
In Middilhem xxvii pall. iiu den.
In Hamhufu xxrai pall.
In Bruzem viii paU. et dimid.
In lerzem vi pall.
In Damhufu mi pall.
In Hinuti iiii pall.
Meinuuard i pall. Folcmar i pall.
In UUiggeldaf gihueruia n pall.
In Haninghe una uirg. x palj. In Tiufhe i pall.
In Peuefhe xxxvi pei. i. tref libr» et xii pall.
Item in eodem Eranbrahtaf tuchiu xxi pall. xm libr.
et dimid:.
10. [fol 13^] De Thrient xxxiii ficli [De officio in
Emifgoa ^ostea hic interserta aunt]. In Herfingi xiii fict. et
VIII t. In Einon xxx et i fict. [xxxiii pall. supra add.] In
Bedoro uualda i libra [& ii unc. in marg. adscript] In
UUirkingi xxxii den. [viii pall. mpra add.] In Tihem vii
fici. In Falconhem fimii. [cambia supra add.] In Uinchem
III fict. et iiii i. In Obergon vm ficl. et mi t. In Renon
XII fict. De Middichi mi lit. De Minori hufon vii Cct.
et VI *. [iu pall. & im *. supra add.] De Maiori hufon
xuiiii fici. et II d:. [xxm fict. & ui t. supra add.] De Munic-
mad i libra. De Gerhardaf uueritha vi ilct. De Marf-
fliata VI fict. et x t. De Meniuuerua vi ficli. De Alingi
VII pall. De Uuluiringhem xiii pall. et vm t. De Houa
X fict. ei viiii J. item viii 4. item uidua fecuf amnem vn *. De
Tiudingi iiii Jlct. De UUie vi iicli et vm *. De Arna-
rion m lili. et vu Jict. et im i. De Sahfinghem u Kt. xvni
Jjci. et nn i. [m libr. & iiii paU. supra add,] De Bahtlon
i libr. et ii fict. im *. [xxxvi fidt. & vi *. supra add.; ah ofo
vMmu in margine inferiore adscripta haec smU: In Hufon iiii unc.
et III fidt. In Amuthario uualda im unc.] [fol. 13^] De
Riazuurd: ii lit>. et xim *. De Ingaldinghem ii lit. et vi
pall. et dim. De UUerfhem u libr. Fantheru Ripon fculd
— 13 —
XIV. [iii swj^a add^ Jjci. De Padinghem dimi*. lit. et ung
i. De UUatuura: xxiiii fid: et im d:. [n libr. & ii pall. 9upra
qM^ De UUituurt VIII pall. De UUiruinni duse uncisB [xiii
pall. ^pra ac^e^.] De Stucciafuurit vi lid. De UUahcuurd
\mpra add. xxxiiii pall.] i lit. et nii ficl. iii *. De Brunuur A
X ficL De Helaguur^ i lils. et viii pall. et una uncia. De
Rotton I. lit. et xv pall. et xi 4. De Haggon uuerua viii
pall. et dim. De Ellafuurd: vii fid. et viii t. De Thorn-
uur4 viiii *. De Midlifthem et de UUidu uurf xxiiifici.
[«Mjpra scr. & v fid.] et viii t. In Stedion xvi fici. et vi 4.
De Reinbodaf hufon v pall. De Hufdungon ii lit. et
xvni pall. De Amuthon xxxviiij ficl. et vi 4. Item de Amu-
thon Geldolf xxvii fict. De Arnuur4 i pall. De God-
leuingi viii pall. [xii pall. mfra Bcr?^ In Bifafhem xviii pall.
[xxpall. swpra scr.] [/oZ. i4*J De Pretmarafhem i lit. [mii
j>alJ. mpra scr?^ et xim pall. De Ottar fliaton xxx pall. In
UUildiona viii pall. In Diurardafrip xii pall. De Sceld-
uualda xv pall. In Einon v fid. et uii d. In Siuoka-
nafhem xxxviiii pall. In UUeruon xviii den. In Hem-
uur4 XXV pall. (xxx mpra Bcr?\ In Berghem viiij pall. Te
Henrikaf kiricun n ficL ct vi 4. [v fict. swpra «cr.] De
Uulfdalon i lit et viu fici et iiii 4. [xxxiiii pall. swpra «cr.J
An Enon gimenon ii librae. In UUrthun v fict. An En-
giflingi XIII pall. et dim. [xxxii pall. Bupra 8cr,\ In Aldul-
fafhem im fici. InUUaldhufoni libr. [v m^pra scr,\ Thiedric
iuxta SBcclefiam Henrici v pall. In UUinkhem Sifri4 i
iiclum. In Bauafa Folkhard iii fict In Hurun i fid. In
Middichi u fict. luxta Groningi Sahfger iiii unci» |In
Uthufon V fici. in margine ad8cr,\ Horum fumma lx vn
librae [x supra add,\
In folio averso ab alia manu haec scripta leguntur:
[fol, 14^\ Ad barghuf cc iornalef. ex his debent ab homi-
nibus ad illud predium feruientibuf lxx ii arari. et xmi iomales
*d profcindendum.
+ In Ekutha xxxui iomalef ab hominibuf illuc feruientibuf
arandi funt. et de Kalkamnon uiii.
Poft Ula alia manus haec adscripjit:
+ Liuppo u amph. mellif. et ui uictimaf. et unum uaccam.
et XXX panef. pifcef. cafeof et butirum. + Tio iiii uict. i amph.
Daellif. pifcef. cafeof. butinim et unum pall. laneum. precio ui
^clorum. 4- Polkmar u uict. et unam uaccam. xxx panef. pifcrf.
— 14 —
XX cafeor. et butirum. et oua. ui amph. uini. xn modiof ceruifae.
X mod. auenae. et lignum ad comburendum. + De aduocatura
in Peuifhem v uictimaf et xxx panef. plfcef {fd. 15^\ cafeof.
butinun. et u amph. uini. et xii amph. ceruifae. et oua. De
Hredi fimil.
11. [fol. 21^] De officio Enikonif.
In Fertmerefhem. Enhard xu fict. Tiadi mj fidt. Oii
vmj lict. Menhard uj iicl. Tiaduuard v licl. Etto v ficl. Rodtn
uj ficl. Alfrik iij fict. Rodbem iij ilct. VUaldbraht ij Rd.
Eielred ij fict. Ebo i fict. In UUildonha. Siuui ij fid. Erdei
11 fict. Landrik ij fict. Meno u fict. In Oterfletun. Tadako
XV iict. In Siuukefhem. Alderd xvuj unc. Item mj unc. &
vuj den. In Bififheim. Sibraht vii & dimid. fid. Aldako
iimiUt. In Scalduuualda. Sibrand cum fociis aliis viij unc.
Eniko vuj unc, Renger ij unc. Eilherd et alius Eilherd vi unc.
Berendei uj iid. In Emuthero uualda. Popiko \fol, 2P\
iiij unc. In Hemuurth. Frethuger v iid. Efulf v fid. Hemo
V fict. Euu x den. In Birghem. Tiadgerd vii ilct. Birdei x
den. Tiaduuard u fict. In Engiflingeri. Tabo v fict. Odo
V fict. Addi v fict. xlldmund vui fict. Saxbem I fict. Popetet
I fict. Beteke I fict. Eniko v iict. Henrik in Lethermengi
xuj fid. Eniko iuj unc. Liudrad vii & dim. fict. In Enun.
Ardrik uj iict. Tadako uj fict. Mentet ij unc Hebetet i fid.
Vbo ij unc. Epo ij unc. Eniko I unc. Snello u unc. Eniko
I fict. In Slohtoron. Tammo xx iict. In UUirthum. Eniko
iij unc. Liudgerd Menuuard Rikbraht xx fid. Embo v iid. Ipo
V iid. In Stedon. Sigerd I unc. & ij den. [fol. 22^] Tammo
ilmiliter. Ipo fimiliter. Liupo iimiliter. Dodoko fimiliter. Tiad-
uuard iimiliter. Sikko m unc. & vi den. Deddi vi fid. In
Emuthon Liuppo xu iict. VUibrund xxx den. In Heuur-
thero uualde iiij unc. In Ofterhem. Sahfbraht iuj unc.
preter v denar. In Arneru Menulf xx fid. preter vi den.
Erdei uj unc. Tado ii unc. Popiko u unc. & u den. Liudgerd
& Gerbald v iid. & vuu den. Thiaderd xxi den. Emuft xiu
mc. preter vi den. In Uidinun. Emuft & Thiederd vii ild.
Sahiinar x unc. Folkmar viu unc. In Sahfinhem. Folhnar
dim. libr. preter vi den. Menold et fratref eiuf iimiliter. Tet-
tika limil. Bouo ii unc. & iiij den. Aldako vu fict. & iiij den.
[foL 22^] Rembraht V unc. Embol I unc. In Reifuur* Poppo
X den. Lijippo & Gerbrand iiij unc. Sahfmar I. unc. Alfrik
— 15 —
iij unc. Rodbraht & Tiedrad xvu den. Geldolf u unc. & vi
den. Foppiko XYU den. Ynako Jlndl. Liudburg xxvi. InBahtlon
Sigrep X den. Aitet v den, VUigerd uj unc. VUilger ij Hci,
Rikgerd ij unc. Aldger uj ^ unc. Elderd dim. libr. Sibuko I
unc. Tadako Juniliter. Adaldei dim. litf. Gerbrand et Eiluuard
X den. In Ingaldingon. Hoitet xiuj Xici. Sidei ij unc. &dim.
Beto & Tabo v unc. Riktei mj unc. Abbo & Geltet v unc.
Tete V unc. & u den. Tete u unc. & dim. Geldulf uj unc. &
VI den. [fol, 23^] Aldmer xxx mj den. In Renun. VUilger
inj unc. Reinbern mj unc. preter luj den. Menfuind uj unc.
preter v den. Renhard xxx den. Reinbad ij imc. Thiadnod
& Rikgerd uij unc. Sahfger ilij unc. Okka ij unc. Benni iij
licl. In Obergun. Ediko uj ficl. Benni xvi den. Liudo uj
ficl. In Ufon. Gerbrand xxx den. Sikko xxvmj den. Bouo
VI den. Ouo xxuij den. Sifrei fimiliter. Menhard vi ficl. &
dim. Ren&id & frater eiul xvui den. Gerrik ij unc. preter uj
den. Tette uj ficL In Minorihufon. VUaldger m fict. Do-
diko uj unc. & xvu den. Vuo iiij den. In Bauifha in Mun-
tiklanda. Gerik ij unc. Thieduui uj unc. [foL 23^] preter v
den. Rikuui vmi unc. Siger vi fict. & ij den. Liudo xi fid.
In Marflete I ficl. In UUerfhem. Geldulf x unc. & i den.
Sigerd vij unc. abfque ij den. Menko xuj unc. & dim. Tado
uj unc. preter vi den. Menulf vmj unc. VUigerd fimil. Gelako
fimil. Godefcalc vuij fict. Ato fim. Tiazo fimil, Tetika uj
unc. & VI den. Poppo I libr. & uj fict. Renbrund viuj fid.
Eiebner in Stikkefuurd: uj unc. & dim. In Padinghem.
GelduK V unc. preter v den. Eielerd I unc. Blekulf mj unc.
& I den. Frethirik mj unc. fine v den. VUilrek I unc. Hiddo
& Iko ij unc. & dim. Rippod fimiliter. Ernuft ij unc. & dim.
In UUatuur^ Renger xvi den. Frethirik dim. libr. Alderd
m unc. Andger v unc. [fol. 24^] & vi den. Auuko vm den.
Aitet fim. In Burnuurd: Thonkrik mj fict Liuppo I unc. &
VI den. Gelo I fid. Item I fict Eniko. Eppo xxx den. Amul-
dei mj fict. & dim. In Uthufon. Renger I unc. Aldbraht mj
unc. Vlbrand fim. In Hufdungon Ofinund vu den. Tammo
xu fict. Helibad fim. Gaiko xxvu fid. Dodiko xxv den. Tammo
vu den. In Midlefthem. Sui^hard vu unc. preter ij den.
Aldbraht & Edo uj fid. Reinfuid: xxvm den. Tetika uj fid.
Aldmer ij fict Liudulf dim. libr. Godefcalc fim. Geldiko ij
fid. Tio fimil. In Helauurii Thiadbald xvi unc. & mj den.
In Rotton ij unc. & uj den. Rodmer uij den. & ij unc. Ebbi
— 16 —
ij unc. & iij deu. Tammo Ximil. Menbold v den. & I unc. Eldei
XXX den. Sigerd iimil. [fol. 24^] Geldulf xxxu den. Liuduuard
dim. libr. & vi den. Merulf mj iici. Ed:e]gerd vi den. Ger-
bruht mj den. Bouo v ficl Menfrid uj Jici, In Ellifuuri
Dudo vu lict. In UUaguur* Dudo mi fict. Renbrand lim.
lo ij licl. Gela xv den. Sirik uij iicl Andulf xxx den. Eil-
uuard luj fict. Folkuuard ij unc. preter I den. Renheri ij Xici.
OJmund vi fid. & dim. lui fim. In Uldinon Renfrid & fra-
tref ei* xv fict. deficiunt xviuj den. Menko uij fict. Efbrund
ij fict. Margerd v fid. In UUinkhem. Bauo ij uno. Rikgerd
ig fict. Thiaddi I fict. Tiaderd uij den. Gerthruit xx den. In
Bedara uualda. Ediko mj fict. In Menouuerfe. Eldei mj
fict. ij libr. & u unc. Gerbrand de Houa vu unc. & I den.
IHufdungon Oiinund [foL 25^] & Aldbraht I unc. & I den.
In Mildlefthem (sicl). Folkmod. ij fict. In UUiruingra
lago I unc. In Burnuurd: Asso I unc. In Baflon Elhard
V den. Folkuuard fimil. In Minorihufon Thiadbald v den.
In Muniklanda Renbraht v den. Thiadbold fimil. In Marf-
lati Ebbi vu den. & I unc. Menzo I unc. & vi den. In UUia.
Tadako I unc Aldmar fimil. In Tiudingi Eielulf u ficl.
Abbo fim. Beno m den. In Houa Dodo ij den. Gazo I. Al-
derd I. Bouo I. Liuppo m. Bouo mj. Sigerd vm. Liudo vl
VUidriku. In Uluringhem. Dodo I den. Ebo m. Menger fim.
In UUibadaf kerikon. Haico ij imc. Frethuui uj unc. Tiazo
fim. Item in UUalthufon ij unc. & vm den. Euo [foL 25^] xxx
den. Extra Scaldmeda Sibraht xxx den. In Diuridafrip.
Biua mj unc. In Stedarauualda. Hildifuit x den. VUigbald
XXX den. In Emuthon. Aldbraht vu unc. abfque u den. Habo
mj unc. & ij den. Menika vii fict, Deddi uj fict. preter I den.
Meniko v den. Mentet fimil. Tedi mj den. Thiaduuard x den.
Menhard I fid. In Godleuingi Gerhard & Thiedrik ij unc.
Odi ij unc. Thiadbrund 1 unc. Eilbem I unc. VUihard uj
unc In Ernauur^. Tammo xxx den. & uj. Sibuko fim.
Bem fim. Vlurik vi den. Brunger & Siuuard xv den. Siuuad
& Eio I unc Tabo xv den. In Menouuerue. Eniko I fid.
Aldmer ij den. In Rotton x den. Geldulf. In Herfingi I
libr. xxvuj den.
[foL 26^] De officio Gibu aduocatae.
In Granauurit Gerad uij fict. In Anladon Eilulf ij
unc et V den< Oftnod v den. Alda xv den. Gelako xvi den.
Tabo & Uno fimiliter. Abo xi den. Thiadbold I fict. Brun-
— 17 -
hard Cm. Vbuko xu fict Deddi u ficL In Ereftlingi Odo
ij unc. preter I den. Oftno* xvi den. Folkhard ij unc & ij den.
In Liuifi campa Odo xxx den. Oihod: fiuL In Aftnem
Liuduuard xx den. In UUirun Tbiaderd ij Gd. Frethured ij
unc. & xim den. VUlfhard vi den. £d:elbem vm den. Liudger
XYi den. Betika vuj den. Liudbad fim. Auutet lim. Ado vuu den.
Euurhard fim. Embo xvin t, Renheri I unc. et vi den. Bentet
XXX den. et unum. Haico I iid:. Sahfbruht & fratref xx & vi den.
In UUrthurouualda. Athelbrund et fratref ei* xx den. [fol.
26^] Gerulf vu den. Pappo I den. Entet 1. Alako I. Ifti
tref I den. in tercio anno. Iko I den. Elo ij unc. In Frodo-
uualda Menulfmunc. Amuldei dim. lit. VUihard I unc. Meko
xxxvn den. Popiko uno anno vuj den. altero vij. VUilbrand x
den. Meno v den. Bernhard i den. Alauuard ij ficl. In Boh-
fingi Ed:eluui vi den. Auo fim. Geltet xxxu den. Athaluuard
X den, Efelmer v den. Gelo fim. Renfrid fim. In Kuftri-
dingi Tiadrik v den. et terciam partem den. Aitet et fratref
eius mj den. et dim. VUilbrand I den. et terciam partem. El-
fuid I den. & terciam partem. Folkhard fimu Akger I den.
Gerhard i!im. Gerbrand u den. In Federuuri Elfuit xxx
den. preter I [fol 27''] Geldiko u fidt. VUibad funil. Gerhard
vui den. Ebo mi den. Bemhard & fratref xvi den. Rendei et
fcatref xui den. Bernhard u ficL Tammo i den. Vddo xxx
den. Oftnot u fict.
In Heuunoro uualda Alderd vuu unc In Frodo-
vualda m unc In Linuur^ i libr. In Linvurthiro uualda
1 libr. Ad curtem et in haribergi i lilb.
Lxxx. libr. et i. libr. et v fol.
Haec omnia quae capite undedmo continentur ab tma manu
Bcripta sunt eaque in literis exaraniis cmstanti »ibi M firma.
Videtur illa esse saeculi undedmi,
Ab ErUkone quae exigebantur vectig<dia, omnia fere ex pagis
Bunusga et Fivilga redibant, Vicorum auiem, in quihus homines
vectigales hahitabant, nomina etiam in capite dedmo pleraque
leguntur, ut tamen iliic forma eorum vetustior fere videatur.
Owmque ibidem qui refenmtur reditus aliquanto minores sint, hoc
^intiquiorem Hhm indicem esse apparet, id quod ipso scripturae
genere confirmatur. Offidum Oibu advocatae ad pagum Hug-
^"^ki pertinuisse videtur; nam quicunque agniti a me vid sunt,
t« iUo dti fuerunt, V, in indice: Qranauurdh, Anladonf Krestr
Ungi, UUiru/n, Frodouucdda, Bohdngi, Federuurdh.
2
— 18 —
12. [fol 19^] Opuleum. Tifibuf. Tintipaf.
Haec funt debita quae ad curtem in Lagi pertinent. De
Holanla n buld. de Ambraki i buld. [diura supra versum
(zdd.]. de Fillifni vuu buld. de S uthan broka xv buld per
xn den. perfoluuntur [Adiman vm & Vua vu mpra add.]. de
Muningafi v fici. & mi den. & v modia maiora fig. [Gelico
supra add]. Tamo totidem fict. & den. & totidem mo. Gg. Elto
iimi]. in onmib ; Gelung u buld & im den. & v hinnof fig. Extra
haec omnef ciuef communiter lxxu [foL 20 «J hinnof Rg. De
Burun Eniko u buld & mi ampboraf id! el*t xxim mo. maiora
auenae. UUini lim. Menni m buld & vi amph. id eft xxxvi
maiora mo. auenae. Quid Benzo [supra adacr, vu amph.] aut
gener uilici [supra adscr. u] perfoluant ignotum eft. Benzo viii
buld & vuu amph. id eft luu mo. maiora auen. Makko i mar-
cum. De Lage Liudiko m buld & vj den. Liuppo u buld et
mi den. Frethugerd xxi den. Adiko u buld & xu mo. maiora
auen. Bikuuard vi mo. maiora auen. Memmo mi. Badiko u
mo. maiora auen. de Dilon mi buld. haec omnia fiEiciunt vi
maxc. abfque u buld & vuu den. De Muningafi lu mo. ma-
iora et dim. Rg. De Burun oxxxmi mo. maiora auen. De
Lage xxmi mo. maiora auen. In Ambreki xu porci perfecte
faginabantur. In ^S u t h a n b r o k a xxvi mediocriter. In ligno
monachorum xxx. vim fuperflui.
His addo quae extremo fere libro manus duodeeimi ut
videtur saecuii scripsit: Ad Servitium Domni Abbatis Prefbiter
de Loge dabit in tercio anno. I uaccam pinguem. ouef vi. I
porcum bonum et item I mediocrem. et I porcellum. x gallinat
c oua. pifcem fatis . . . . ^ an^phoram mellif. I amphoram butiri.
unam carradam ceruifae.* xu cafeof. u bracia auenae. m plauftra
de gramine. xvi mo. iih'ginif in pane. u maldaria bene purgata.
& u mediocria. hgna. et falem cum ueribus quantum indigeant.
minlftrif xx ueftef. Ipfi abbati annuatim dabit I pannum. ad
cappam faciendam. et xxmi ueftef. (Bedemptio huiuf feruitii ad
placitum feniorif refpiciat ab alia manu add,)
13. [fol. 5«] In Frifia quod adcreuit. In Benon vm
unc. In Arneron et Sahfinkhem Ofbrand et Ernuft v Cct.
^) Erasae hic paucae liUrae aunt
2) Eadem mantu, quae ad finem nonnuila addidit, hic supra versum ad-
soripHt faTcic lini. tai cero. fertonem pipttris.
— 19 —
In Bahtlon Elo et Vide x Hd. In Andledon ym lid.
Tiazo V Rct.
De Redi in UUalda. In Fifanbetan. Omni anno in
festo ScL lacobi ad ioftam hura dabuntur lxu taL quorum dimi-
dietaf in palliif datur. altera parf in denariif. In tercio autem
anno de Redi et UUalda xxx. vi arietes. Poft quintum uero
annum in fexto terrse tociuf erit redemptio ficut inueniri poteO;
in placito nuntii abbatif et monafterii. quod uocatur formida.
nili forte infra iftof annof aliquif moriatur. pro cuiuf terra aliuf
aliquif formidam ftatim det. antequam tempuf ueniat formidse
quam omnef dabunt predicto fexto anno,
Ex hts priora postea guam ea qibae sequuntar in spatio vacuo
rdicto interserta mnt, Cetera iransBcripta leguntur etiam in libro
prMegiorum maiore. F. Laamblet. Archiv. l. c. pg, 289.
14. \_fol* 6*] Razo xu fcaraf. Godako xxu fcar. Aluikin
xu fcar. UUizo xu fcar. Dudo xu fcar. Fadriko xu fcar. Gebo
XXX et uii et dim. Azo xxxuu fcar. UUambald xxxi fcar.
UDigheri xx fcar. Haddo xu fcar. Reniko xu fcar. Modani
XXX fc Lanzo lxxxx et u fcar. In Hengiftbeki xxx fcar.
(Postea ah alia WKinu add. Gelikin lxxxx et um fcar. Sibo
xxumi fc
\fol. 7^] In Bodltgi Unus dim. manfuf.
Tiazo xL mo. au. et xm mo. de brac. + Meinzo xm mo.
ord. m mo. fig. Hozo xx mo. auen. xm mo. ord. et m mo. £tg.
Abbi Ui xL mo. au. et xm mo. ord.
+ In Rinheri Abbi xL mo. auen. et xm mo. or4. m mo.
fig et ui den. Ozo xL mo. au. xm mo. orft. m tno. fig. Liafger
xxim mo. au. xui mo. ord. m mo. Rg. Lanzo xl mo. au. xu
ino. br. au. m mo. fig. Manniko xxx mo. au. xu mo. br. au. m
»10. figili. UUazo xx mo. au. xu mo. brac au. m mo. fig.
[fol. 7^] In Marki u uirg. In Badanafthorpa u uirg.
Item in Badanafthorpa u. In Bauonthorpa dim. uirg.
In Priueri uu uirg. Item in Friueri dim. uirg. In Fre-
tholdaf thorpa xu pe4.
In Hlarafhem xx den. In Tulion UUendil x mo. fig.
et X mo. ori. In Renhem Liuzo vi mo. ori. et Liudo vi mo.
ort ef X den. Gerold xu mo. ori. Adalbold xu mo. orJ.
InMnuko xu mo. or*.
2*
— 20 —
Htzec & pluribuB, ui videtur, conscrijpta sutU l&eris rudkh
ribus, Neque aatis constat, num onmia ad Frisiam epecteni.
IS* [fol. 12^] Notum fit omnib; fratrib; nris et amicis quod
Oddo comef mia cum coniuge fua Irmingarda pro foenore
mutuandi fco. Liudgero fuum predium pofuit hoc eft unam Xil-
uam quse dicitur Liettruf et in Frifia illud territorium quod
ab incolis Naf uocatur cum cenfu m libr. pro quinquag^nta
librif argenti quaf illi de thesauro fci Liudg. concefGmuf. hac
fcilicet ratione nt in proxim. epiphania dni perfoluantur. et fi
fieri non poteft. ab illif uel fuif heredibuf inde poft duos annos
eodem die redimatur. nos uero omnem ufuram inde uenientem
habeamus. preter quod homines illiuf pascuis in Liettrud: nobifcum
utantur. lilua fructuofa onmino cuftodiatur ne incidatur. Quod
fi per haf duaf inducias peccunia non perfoluatur predium fupra
nominatum fco Liudgero abfque omni contra dictione teneatur.
Huiuf teftef funt. Nid:ger Landbraht Hathuuerk Razo Bennulin
Thuring Adlilf Salako Tiezelin Rozilo aliique perplures nobilef
liberi ignobilef.
Haec Tnanus saeculi dmdedmi scripsit
16« [WI fd. XXII^] animae me« et ut habeam uictum et
ueftitum ego Folchard et infanf nomine Frithubraht in eodem
monafterio ut ceteri fratref. traditamque in perpetuum esse uolo
cum omnibuf adiacentiif id eft pafcuif. terrif. aquif. JHuif. pratif. &
nullif umquam temporibuf esse mutandum. & ut nuUuf prelatorum
prefati monafterii habeat Ucentiam uendere aut dare. aut preftare
in benefitium alicui laico. aut clerico fine gradu monachi. fed ad
perpetuof ufuf monachorum et feruorum dei in prefata ecclefia
deo feruientibuf. ifta traditio firma permaneat.
In Thunhem xu uncise In UUeht mi unciee In Mun-
dingafi xx. ui unc. et duodecim denariL In Fillifni ui unc.
& m anfore mellif. In Ombriki una untia. In Holanla
uu untise. In Hinuti x pedef. In Midliftanhem xx pedef.
In Middilhem u perticae. In Fref brahttefhem una uurit
& uu pedef et preterea uniuf pertice u partef id eft mi untiarum
cenfuf. In Eaninghem xu pedef id eft ui untiarum cenfuf
In Pffiuefhem UUihardi heriditatif quater nouem pedef &Irin-
bertti xu ped. In Hufun tercii pedif du» partef. In Pleon-
uur A octo pedef et tref pollicef. In Camp» maiori xum pedef
& Andulfef uurft et preterea in eadem uilla u pedef exceptif
— 21 ~
duobuf \foL XXIP'\ pollicib; quof tradidit Saxric. nec non et
decima parf totiuf heriditatif Tbiadulfi. In LacuurJ octo pedef
& Eduluef uur4 & preterea in eadem uilla ui pedef quof
habet Eilric ea conditione traditof. ut omni anno pro unoquoque
pede xu ficlof perfoluat
Siric de Hrifinghem debet foluere omni anno dedmam
partem totiuf heriditatif patrlf fui. In Hadinghem um ped.
In Cuninghem xuu ped. In Longana mi unc. cenfuf.
In Hlarfliata m cubiti. In Hamhufun xmi ped. In Ra-
rughem i libre. In UUidufliatun uniuf libre. In Edana
cenfuf mi unc. & \m denariorum.
In UUinafhem u ped. In Tettefhem xx u ped. In
Afcla ui pedef.
In Kiricthorpe m unc. In Hleri x nununif minof quam
fecunda libra dimidia In Haf la xxx. u p. et preterea m ped. quof
tradidit Thiadger. Item in Hafla trad. UUimode uuunc. cenfuL
In Birgithi xmi denar. & in Herfalae u den. In Mun-
dingafi funt houe xx una. quarum quinque exceptif duab;
unciif et ui denariif ad nof pertinent Soiuuntur itaque de una-
quaque earum octo unci».
Euurric & Ige tradiderunt in Geidun mi p. cuiuf cenfuf
^ XV den. Sifrii & Meginhild mi p. Gerburg xu p. UUimod
ui p. Ubbo m p.
In Lathamuthon ui p. trad. Liudalug. & due uirge quaf
tradidit Hrodhard & Hroiger frater eiuf. In exteriori Thri-
birgi trai UUimode una uirga et u p. Item in eadem uilla
tra* Ubbonif m uirge. exceptif u p. [foL XXIII^] & m uirge
Folchardi her. In fuperiori uero Thribirgi m uirge tra* Ger-
burge & una quam tradidit Folchard: & uniuf uirge u partef
tradite pro Xtuad^aro. In Badunathafhem Folchardi her.
ou uirge. quarum due ad nof pertinent. In Tunglafthorpe
^ p. traditi pro Andolfo. quof ipfe conunutauit a quodam Hrod*-
heri danf ei in Huntalae xu p. In Thorpun xx p. & unuf
fiMnuIut In Harun unuf p.
In Suthrem xxmi ped. In Rathan xxu ped. In Dilon
& in UUilbrandaf uuic una uirga Godeffcalcgi here* & in
UUifcun aliquantum. Item in UUifcun ui p, quof tradidit
liudalug & in UUilbrandaf uuic uu p. quof tradidit Baldrio.
In ultimo Utinghem una uirga traft Meginulf pro UUaldgero
"lio fuo. In Binnighem x unc. cenfuf tra* UUimode & ui
P- traditi pro Afcolfo.
— 22 —
Id Hukilhem mi p. id eft duarum unc. cenfur. In Gi-
minghem cenTur libre dimidie quam tradidit Meginheri frater
noOter pro acceptionse fua. In Beddinghem una uirga id eft
vm unc. cenf. UUihardi herelt. quam tradidit Thiadhild: uxor
eiuf pro eo. Una uirga Polchardi traft & uniuT uirge du» partei
traft Liudulfi. Una etiam uirga quam tradidit UUlfhard &
Baddag. Et mi p. quof tradiderunt Liudalug & Miginbraht
frater ei'.
Gerbrun tradidit in maiori Burhem xv. p. pro fe &
forore /ua ceterifque amicif uidelicet Hildiric Reginhard. Ger-
brun. In Bredon madun & in Middilmadun & Ondul-
rn^adun & in Nothering tiochi.
"^' ""^ln Gerdae faltu habebat UUibraht m [fol XXTIP]
fcaraf & in UUibodaf holta duaf tiiedia fcaraf.
Item relatio magiAri Raduuardi. In Campe xumi p. In
Lacuurd: vi p. & Edulfefuur*. In Hatbrahtafhem u p.
In Longanae um p. In Oftahufun feptimuf dimidiuf cubi-
tuf. In Hamhufun xmi ped. In Borzhem u p. In Gerz-
hem octo p. In UUerue mup. In Pettinghem i uuri. In
Gondrikefhem u p. In UUinefhem u ped. In Afla
unuf p. In Kiricthorpe m unc. In Hleri x nummif minuf
quam fecunda dimidia Ubra. In Hadinghem una uncia.
In Mundingafi &inHafla & in Timberlae & in Sel-
uuida & in Holanlae & in Ambriki & in Fillifni lij
libre & mj unc.
In Brenom dimidia libra. In Lathamuthon u unc. In
Badunathafhem u & dimidia unc. In Geidun dimidia unc.
In Frethunathafthorpe dimidia libra In Garun libra una
In UUinghem xu licli In Haxn. xuu dimidia uirga In
Scagaf thorpe una uirga In Frilingothorpe uj dimidia
uirga. In Aucon thorpe xmu uirge. In UUilinghem i
uirga. In UUeftar hufun undecimuf dimidiuf pef. In AI-
donthorpe xxx. m pea*. In Giminghem u p. In Bed-
dinghem uiuf dimidiuf pef. In Otef thorpe xmj uirge de
unaquaque uirga vn bolt & duo modii auenae. In vi anno unuf
quifque amphoram au.
IfoL XXI V^] Reginhard tradidit pro ingreffu fuo in mona-
fterium quicquid habuit inUUianheri. Ceterum octo undarum
cenfum in Marct. & in Badunathafhem tra* focero fuo Uide
qui eum redemit xni foUdif de manu Nortmannorum. Soror quo-
que eiuf Eua nomine dedit in eiuf precium aliquantum argenti.
— 23 —
UUaldger vi pedum terram in ultimo Ubinghem pro fua
anima tradidit. Regindag in Hlarfliata & in Hamme quio-
quid habuit dedit fco Liudgero. — UUihard pro quo Thiadild
uxor eiuf vm unc. terram donauit in uilla Beddinghem.
Athalbarn & Seburg uxor eiuf tradiderunt in Lagi uniuT
unci» terram.
Ldudolf & Liudalug tradiderunt in exteriori Thribirge uu
pedef. Ldadalug & Meginbraht (frater?) eiuf tradiderunt in Bed-
dinghem quatuor pedes. — Folcuuard tradidit in Hriadi. in
Folcbaldef thorpe fex perticaf. — Hildimod tradidit pro ne-
pote fuo Ofgrim octodecim pedef in E(uua?)gtiochi. in Fi-
milon (?) dimidiam uirgam. in Monzanhae dimidiam uirgam.
In UUeftaruualde in Unefuuido Miginuuard unam
uirgam unum folidum et unam manfionem. — In Gokefhem
Cralinc xvi den, et manlionem. — In Stengardo Folchard um
den. et manlionem. — In Udhurftun Baldo m modiof de
fabif aut xu modiof de auena et manJlionem. — In UUifcun
UUihelm x modiof de ordeo et maoGonem. In Naffe Thie-
dold V modiof de grano. In Helagonu fliatun Reginuuari
[fol XXI V^] VI modiof de ordeo et manConem. In Uoln-
hurfti Odmser xu mot de ordeo et manfionem. In Boklo
Reginuuard vi modiof de ordeo et manJCionem. In Ueldlagi
Meginhard xu modiof de ordeo et manfionem. In UUilbran-
def uuik Boio xmj modiof de ordeo & manGoem.
In Afcanthorpe xu ped. id eft vm modiof de figilo. In
Lethi vm ped: id eft vi modiof de Jjgilo & manfionem. In
. . .anholt. Od . . . duof cottof et manfionem. In Spracanlo
nemuf unum Alterum in Hurni holta fcare uidelicet xu porco-
nim & in Stauorun.
E . . braht Hunbraht Geruu . . Reginbraht Tinna Stauerod
In Dilon Hild . . . et uxor eius Gela. In Aluthon. In Ren-
iiuidu. In A
Gerhard. Meginhard Abba et Adalhard tradiderunt in Drag-
uurht X pedef et xi pedif duaf partef in precaria.
In Hleri in Utmerfca quattuor pedef quof tradidit Re-
ginfuit pro Alduuardo. Folcuuard de Hredi tradidit x ficlorum
terram in uu pedibuf. UUimod tradidit in eadem uilla Hleri.
Egildag tradidit quattuor unciarum cenfum pro ingreffu Adal-
l)randi abbatiL Heridag fcii unam uirgam in Hroht gering
tiochi iuxta Sibodi hereditatem quam habet Tetta. UUldag
colonuf erat. In Suthanhem m uirg8& quarum una tradita eft
— 24 —
pro ingrelTu [fol. XXV^] Thancberti fratrif nri. — Thiada tra-
didit unam uirgam pro Meginulfo uiro fuo et tociuf hereditatif
eiufdem Meginulii decimam partem.
In nomine dni incipit de paterna hereditate.
In UUianheri funt tref uirge 1. trium iibrarum cenfuf.
In Marcberga una uirga I. yj unciarum. In Baduna*
thafhem una uirga id eft xi unciarum cenfuf. Item in eadem
uilla uniuf uirgas tercia parf id eft unci» et dimidi» et mi dena-
riorum. In exteriori H&onlae id eft u unciamm
cenfuf. In Geidun uirga dimidia id eR xi ficlorum cenfuf. la
Frathinafhem xu pedef id eA trium unda-
rum et aliquot denariorum cenfuf In meditaerraneo
Utinghem una uirga id eft u unciarum cenfuf exceptif aliquot
dcnariif. -f^^-f Igitur pater meuf E. cum uindicaret
Thiadricum matrif mese auunculum donauit ei pro auia mea Ata
in Burhem [uu unciarum supra acr.] et in exteriori Haonlae
uim iiclorum terram Quod ille cuidam Frethuhardo danf emit
ab eo in UUitilafhem dimidi» libr» cenfum. uendenf autem
illud in UUitilafhem Euurbarto cuidam emit ab eodem in
Lagi in Middila duaf fcaraf et in UUibodi filua uniuf
fcare duaf partef cum terra cuiuf cenfuf eft trium unciarum
In Binninghem Beddinghem Hleri
UUinafhem Adanhe L&ngana Hufun donauit auuf meuf
Gerdag quicquid habuit tribus filiabuf fuif meif uidelicet amitif
In Thribirgi fuperiori uniuf uirgsB due partef id eft mi uncia-
rumcenfuf. Item in [fol. XXV^] uilla Badunathafhem fexta
parf uniuf uirgas id eft ui Jiclorum terra quam emit auuf meuf
Gerdag ab UUirico confobrino fuo danf ei terram in exteriori
Haonlae cuiuf cenfuf eft uniuf uncise et quendam equum opti-
mum FiNiT
De materna quoque hereditate In Binninghem xx
pedef id eft x unciarum cenfuf. In Lagi ui unciarum et Etur-
berti hereditaf In Mundingafi duarum unciarum & dimidi»
In Hafla v pedum In Birgithi trium In fuperiori Thri-
tirgi una uirga dimidia [xu pedef supra scr.] et uniuf uirg»
quarta parf. In exteriori Thritirgi uu pedef. In excellen-
tiffimo Utinghem pertica dimidia. In Hofterhufun due
uirge id eft una libra ff^ InMundingafi matern» et ma-
terter» hereditatif erat x unciarum cenfuf. In Hafla et in
— 25 —
Birgithi octo imciarum in Hafla uidelicet qoinque & in Bir-
githi trium unciarum. ETt quoque in Badunathafbem ma-
tem» limul & materterse hereditatir xu Cclorum terra in Tiuding
tiochi. Et in eadem uilla fexta parf uirg» id eft ui jjclorum
terra quam emit auuf meuf Gerdag ab UUirico confobrino fuo
cum terra cuiuf cenfuf eft uniuf unci» in exteriori HHonla danf
ei quendam equum optimum. In Geidun matem» hereditatif
[et matertere tuedi uirga mpra scri] vu ficlorum terra ~|-f In
nUinafhem Edanae C&ninghem Stedun Longanae
quicquid habuit mater mea tradidit BeginfuithiB nepti fu»
In WI guatuor folia, quae minoria quam cetera formae
surU, (XXII— XXV) cohaerentia inter se hunc indicem continent
mukorwm fundorum in Frisia eique circumiectis regionibm monor
sterio Werdinend donatorum, Apparet initio nonnuUa perHsse.
Scripta universa ab una manu sunt eleganter ac nitide. Quae
supra occvrrunt vacua spatia ea suo quodque loco in ipso arche"
typo inveniuntur,
VI. Wl.fol XXXIV^ An naruthi thiu kirica endi kiric- \
land. fanalmeri | te tafal bergon Anuuerinon thiu kirica endi al ;
that gilendi | Te amuthon thiu kirica endi kiricland Antheru ;
fehtu Enuuerr | fci liudgeri. alterii f. martini. Utermeri. f liud-
geri totu. fpilmeri* | pulmeri half, Suecfhon ubi natus e fcf
liudgeruf totii Anupgoa | Xiuun hofftadi. fiuun uuerr ftadL Te
aiturnon. fci liudgeri |
Te kinlefon. En alt giuuerki
Ha^c guae manus ut videtur decimi saeculi loco codicis WI
quem mpra indicavi adscripsit, ubi vacuum spatium facuUatem
dedity ita transscribenda videntur:
An Naruthi thiu kirica endi kiricland fan Almeri te Tafal-
bergon. An UUerinon thiu kirica endi al that gilendi. Te
Amuthon thiu kirica endi kiricland. An theru Fehtu en uuerr
sancti Liudgeri, alterum sancti Martini. Utermeri sancti Liud-
geri totum, Spilmeri [et] Pulmeri half. Suecsnon, ubi natus est
sanctus Liudgerus, totum. An Upgoa sivun hofetadi, sivun uuerr-
stadi te Aitumon sancti LiudgerL Te Kinleson en alt giuuerki. ,
In his quae afferuntur loca eorum partem tantum contigit
tt< explicarem. Ac Naruthi quidem eadstimo esse oppidum ad
^(itcum Flevonem situm, cui nunc nomen est Naarden. lUum enim
hcim constat antiquitus appeUxUum esse Almeri. (cf Fl>rst.pg.8).
^) PDst V, SpUmeri paueae Uterae evanuisse videntur.
— 26 —
Amuthon vicus pagi NiftarlaJee fuit, wmm hoc tempore cst
Muiden: quod Vcm den Bergh (Handboek der MiddehNeder-
landache Oeographie pg, 63) ita eaplicat: deze naam heteekent
mond der A, en betoijat dus dat die stroom d. i. de VeAt in
de 10. eeuw daar ter plaatae in het meer uitwaterde. lam in
indice reditmm ecdesiae 8. Martini Traiectenais circa annum
960. conscripto legimus in Amuthon aeptem were ad piscan-
dum 8. Martini fuisse. Atque ad Vechtam — quem ammem
orivm ex Rheno vetere vidimm in Flevonem effundi idqtte prope
AmiUJion — unum werr monasterii 8. lAvdgeri fuisse aUerum
8. Martini ex libri Werdvnensia loco quem mpra publicavt co-
gnoscitur, Hoc avJtem werr idem ease videtur quod nostrum
wehr A. e. moles in mxtre vel amnem ducta. Talea antiquztus
piscatus causa exstruere moris fuisse ovm ah aliis traditur tum
vero intelligitur ex hoc loco chartae Anglosaxonicae anno 706.
scriptae, (v, I. Kemble Codex Diphmaticus Aevi 8aoDomci I, pg.
64J: „captura piscium quae terrae %Ui adiacet, ubi sunt scilicet
duo quod nostratim didtur uueres, id est alter ubi fontanus
qui nominatvr OmbresuueUe diriuatur in fluuium qui dieitur Sa-
hema, alter qui est ad tiadum qui nuncupatur Leuerford.^ Van
den Bergh eanstimat werr nominatvm esse mansum cui ius pi-
scatus fuerit. Ait enim: y^were waarschijnlik hoeven met het
regt van vischerij. In een charter van 1028 leest men ook
8wijndrechtwere , en de weren zijn nog in de Oberijssdsche mar-
ken bekend.^ Ceterum vocabulum wer, quod derivatum^sit a
verbo werjan, primitva eam habuisse vim mihi videtur, vi omne
genus molium significaret vel ad coercendum vd ad defendendum
exstructarum. — Utermeri in ipso indice quem modo dioci
ecdesiae Traiectensis oceurrit, ubi haec leguntur: „In Weromere
omnis piscatio et in TJteromen laxatio rethium quod traghal
dicitur omnis et dimidium piscationis ad 8. Martinvm pertinet.^
Est autem ut tradit Van den Bergh ,fde Uitermeersche pol-
der bij Weesp.^ — Pulmeri haud sdo an hoc tempore leviter
immutato nomine appeUetur Purmer. — 8vecsnon ipsius
Liudgeri patriam prope Traiectum sitam fuisse ex vita eius ab
Aldfrido composita cognosdmus. Tradit emm Me Wursingum
hominis sanctissimi avum hdhitasse prope Traiectum in vico qwi
didtur 8uabsna: cuius nominis loco quod in alio codice legitur
8uahsna, cum et ipsa forma magis conveniat rationi sermonis
Qermanid et proxime absit ab eo quod supra scriptum est 8uecs-
non, muUo praeferendum videtur iUi scriptvrae quam Perteius
— 27 -
recepit, Ipsa autem ea ncmdnis formay quae in vita Liudgeri
vers^ma composita occurrit, Sualisna qm pacto orta sit ex
Suahsna facHe apparet. Atgue in indice Traiectemi dw> mci
afferuntur simMimi nominis: Suegion vel ut apud Hedam scri-
ptum legimus Suegsnon, quem vicu/m totum sancti Martini
fuisse tradUwn est, et Suesna, cuius tnUae quarta pars eius-
dem fuit: horum igitur alterum vJtrwm paJbriam Ldudgeri esse
crediderim. — Deniqus Kinleson in pago Kinhem situm esse
traditur in tabvla ilia anni 855, qua Folkertis quidam monasterio
8. Liudgeri muitos agros donavit (v, Lacomblet JJrhundenhuch
fiir die Oeschichte des Niederrheins I, pg. 31). Haec omnia quam
vere exposita sint homines docti veteris iUa/rum regionum geogra-
phiae peritiores iudicahtmt.
18. Wlfol XXXIX^ In Bomilo foluentef homi
Rikiza. Reinger. Aldgoi. Aldburg. Reinmar. Reingard.
Azikin. Auin. Meinzo. Liudikin. Reinger in UUitli. Modrikin.
Ofuuar. Rentet. (Enga. Abbo ab alia manu add.)
Euarbald. Aluold. Geltet. Lela. Frithumar. Azikin. Si-
gitet. Aluun.
r Tetta m $. Immikin u $. Thiaduui u 4. Rauantet m t.
Notha m t, Megina m ft. UUiftet m t. Sigizo u *. Abbo
u den. Adahnun u 4. Reinfuind: ii i. UUaldin m t. Liuzo
ui *. Alfgard n J. Fokko u *. UUilliburg m *. Liudikin
mi t. Liudbald u *. Hiddikin u 4. Hobba u *. UUentet
u i. UUiUigard u 4. UUitta u t. Liaftet u i. Liauuni u i.
Teta u 4. Bouo u tt. Alffuind m *. Fokka m t. Hota m *.
Benno ui i. UUillikin ui *. Tiada u i. Aia u 4. Lubbiko
ui i. Haddo ui 4. UUerinza m 4. Buna m 4. Liaftet vi 4.
Heligin m 4. Doda u 4. Uiuua m 4. Blitholf vi 4. Heia
11 4. UUluikin ui 4. Abba m 4. Odmund u 4. Blitholf vi 4.
item Blitholf . . 4. UUiltet m 4. Oda u 4. Gebba m 4. Meintet
11 4. Bettikin u 4. Rentet vi 4. Agga u 4. Alaka u den.
In UUalli 1 manf. xum 4. In Alburg Engilbald xx 4.
In Haltnon et in Aiteron xxx 4. In Burion mi 4. In
Galliughem xx 4. In Lare xx 4. In Hafbenni x 4.
Adalmund xx 4. In Alifti m 4. In Uannion u 4. In
Arkloa u 4. In Hafibenna m den.
^) In mperiore margine adaeripia mnt haec: UUiua in UUitli.
- 28 -
In nUalderinghem Euitet^ Ubbin unum manf. '
dir Engilo Azo UUaldikin Bikizo Hettil.
Htzec qu(ie %n ulMmo folio eodida WI conacripta leguntur
ad Frtnam vel ad proxiTnas regiones spectare ex nominibus in-
tdligitur cum aliis tum vero eis quae syUaha tet terminantur,
Constat enim iUa Frisonum esse propria. De vids qtd supra
leguntur nihU pro eerto qfftrmaverim. 8ed Bomilo mde ne sit
oppidum Bommd ad sinistram Vahalis ripam situm, Ceteri
etiam in oodice WII maosimam partem oommemoraTOur et ita
quidem ut non procuL inter se ahfuisse inde cognoscamus. Exi-
guntur emm quae ex iis redeunt ab uno viro. Itague locum xlltm
codids WII hucusgue repositum iam in extrema commentatione
addere libet.
19. [/oZ. 77«] De officio Reingeri.
In Eiteron v ficlor [supra scr. 1 plenmn manfmn] xnu
hofiledi, In VUalli xvm den. In Hafbenni xvi denar. In
Ganderon x denar. In Alburg x denar. In Alafte v den.
In Gallinghe xx den. In Burion vi den. In Malfnon
m In Afporon xx den. In Attinghe xyi den. In Arkalo uj
[In margine inferiore db alia manu addita haec sunt: Vokka
cuiii mi filiis. Odmund et du» forores eiu'. Vokka et ei' filiuf
Odmund et Liudgod frater ei\ Tiedui et duo filii eiuf.]
^) AUera et iertia huiu$ nominia lUerae non iatis oerto dignoaeuntur.
^ Ha€e fere legere mihi vUua eum: in iult.
Index geographicus.
A. Saxoniae orientalis.
Achem 6 = ?Acheiin, Achem
V. Fdrst 22 et 1597.
Adikkarasluuu 6.
Adikonthorpa 6. 7. 8. {in WIII:
Heimfridus in Edikenthorpe
mi mansos v. Behr, pg, 41),
Alialgerasthorpa 5 = Adelege-
restorp 1022 v. Forst p. 121
et 1606; nunc Algesdorf prope
Schoningen.
Aldun akkaron 5; Oldan akaron
7 ; Aldo akkaron 8 = Alden-
akkere WIII (locus nunc va-
8tu$ in vicinia Helmstadii
prope Bvddenatedi situa v.
Behr. pg. 39),
Aluatasthorpa 6.
Arraxluuu 8; Arrisxluuu 6 =
Arreslove WIII (Erxlehen,
vicus decem mUihus passuum
ah Helmstadio distans, v. Behr.
Pff. 25).
Auelda 10. (Beneficium Domini
Ekberti. In Auelde vim mansi
WIII, V. Behr. p. 41).
Badalofon 7 = Badenlove WIII
(aut Wesibadeleben aut va-
stus ex saeculo 15. vicus Ost-
hadelehen v. Behr. p. 36).
Barthorpa 10 = ?Bardorf Fdrst.
182.
Berklingi 7. 9.
Brediuizi 6.
Dalem 6. 7.
■Slasluuu 6 « ?Eile8love WIII
(Etlslehen vicus dvohus mUir
hus ah Helmstadio distans v,
Behr. pg. 38).
Flehtthorpa 10 « IFledktorf.
Folcierdasthorpa 7.
Oemion 10.
Genhuson 9 = leinsen in agro
Calenhergensi v. Behr. pg. 47.
Getakoton 6 ; Getekoton 8 ; Ge-
tokoton 7.
Hehnonstedi 6. 8. 10; Hehnon-
stade 10 (oppidum Helmstedt).
Herdbeki 6 = Hertbeke WIII
(Hertheke prope Helmstadium
V. Behr. pg. 39).
Hoaslofa 7.
Hokinasluuu 5; Hokinaslofu 7
his] AJdon- et Nuonhokinas-
luuu 8. Cf. Forst. pg. 758.
Honstedi 9 = Honstide WIII
(Honstedt, olim vicidus prope
Bregenstedt, v. Behr. pg. 24).
Hrodmarasluuu 6; Hrodmaras*
loa 6; Radmarasluuu 9 (7=
Rotmersleve, cf. index hono-
rum WaU>eccensis in Neue
MittheU. des Thilringisch-Sach-
- 30 —
sischen Verema II, pg, 46.
Afferwntur %bi trea vici: in
paroo Botmersleve , in magno
Rotmersleve et Botmerdeve.
Hrotholfstedi 7. 8.
Ibilstedi 9 bia = VlbbilstideFora^.
pg, 823.
liennenhem 5.
Marstem 9 (nomenpagiv, Forst,
pg. 996),
Odicasloa 7.
Oldanakaron 7 v. Aldun akkaron.
Osanasluuu 5. 8 « Oseslove
WIIl ? (Ausleben prope Hd-
tensleben v, Behr. pg, 37),
Radmarasluuu y. Hrodmaras-
luuu.
Rikbertingrotha 10 (in WIII
inter benefida domini Ekberti :
Rikbrehterothe vu & dim. sc.
mansi cum siiva magna v,
Behr, pg, 41),
Roanstedi 7; Roonstedi5; Ruon-
stedi 8 - Ronstide WIII
(Kundstedt vicylusprope Helm-
stadium situs v. Behr, pg,
25 sq),
Sceningi 7.9 = Schenigge WIII
(oppidum Schoeningen in du-
catu Brunsvicensi),
Selikon 9.
Seliscon 6. 7. 8 ~ Seleschen
WIII (Seleschen, locus vastus,
cuius ager nunc cum vico Um-
mendorf coniwnctus est, v, Behr,
pg^ 26),
Sesbeki 10 - Sesbeke WIII
(nunc Orosz' et Klein-Sisbeck
V. Behr. pg, 33),
Sethorpa 5. 6. 7. 8. 9, (Grosz-
et Klein-Seedorf prope Hetm-
stadium v. Behr, pg, 43).
Sumarasthorpa 6 ; Sumerasthor-
pa 8 = Sumeresthorpe WIII
(Sommerstorp vicus passuum
septem nvdibusdistans abHeLnv-
stadio V. Behr, pg, 29),
Tiajjikashem 9.
Timbron 6.
Tuiflingi 6. 7. 8 = Tviflinge
WIII(Twie/lingen, vicusprope
oppidum Schoningen situs, v.
Behr. pg. 26).
Urithi 6. 9 ; UUerithi 7 = Urethe
WIII (TJehrde prope Schoep-
penstedt v. Behr. pg. 37).
UUagrasluuu 5 ~ Wegerslove
WIII(Wegersleben, tricus olim
agri Halberstadenais , nunc
praedium Neu-Wegersleben v,
Behr, pg. 25).
UUerdhbeki 9.
UUifilasluuu 6 = Wiveleslove
WIII (Wefensleben, vicuspas-
suum duodedm mUibus ab
Helmstadio distans v. Behr.
pg. 26).
UUIuierasthorpa 6; UUlueras-
thorpa 7 = Wulveresthorpe
WIII (Wulfersdorf, vicus
agri Magdeburgensis prope
Hdmstadium situs, v. Behr.
pg. 29),
UUurmstedi 5. 7. 8. 9 = Wurm-
stide WIII (vicus iam pri-
dem ab incoleatSbus desertus
inter Helmstadium et Schoe-
ningen sitvs v, Behr, pg. 45).
- 31 —
B. Fridde finitimortmique pdgonm.
Adanhe 24 v. Edanae.
Aiteron 27 v. Eiteron.
Aitumon 25.
Alaste 28; Alisti 27 = 1 AaUt
in insula Bommdward (prov,
Geldr.J.
Alburg 27. 28 = Alhurch 889;
nunc Alburg ad Mosam v.
Fdrst. pg. 37. 1598.
Aldonthorpe 22 = Aldendorpe
Led. pg. 30, 12; nunc 01-
dendorp.
Alingi 12.
Almeri 25 = lacus Flevo.
Aluthon 23. AJden ad Amxsiam.
Ambraki 18; Ambreki 18; Am-
briki 22.
Amuthario uualda 12 v. Emu-
thero uualda — Emederwalde
Led. pg. 21, 9 in pago Fi-
vilga; apparet vicum prope
Westeremden situm fuisse.
Amuthon 1, 13 v. Emuthon =
Westeremeda Led, pg. 21, 11;
nunc Westeremden in provin-
cia G^roningensi. 2, 25 = Mui-
den ad Flevonem.
Andiedon 19 v. Anladon.
Andulfesuurdh (in Campe maiori
q. V.) 20.
Anladon 16 ^leg. Andladon. In
Andleda villa pagi Humerki
Folkerus 8. Liudgero terram
48 animalium donavit v. La-
comhl. Urkh. I pg. 31; On-
del Led. pg. 14, 20; nunc
den Andd.
Arkalo 28; Arkloa 27 = Arclo
998 V. Forst, pg, 94; nunc
Arkel.
Amarion 12; Ameron 18; Ar-
neru 14.
Amuurdh 13 ». Emauurdh.
Ascanthorpe 23 = Aschendorf
ad Amisiam, Led, pg. 75.
Ascla 21; Asla 22.
Asporon 28 = ?Asperen in
prov. Holland. australi,
Astnem 17.
Attinghem 28 (Attingohem iuxcta
amnem Fehta, Liudg. vit, 8.
OregoriiJ,
Auconthorpe 22.,
Badanasthorpa 19.
Badunathashem 21. 22 bis. 24
bis, 25,
Baflon 16 = Bafflo Led. 12, 1;
nunc Baffio in prov, Groning.
V. BahiLon.
Bahtlon 12. 15. 19. (8i duos
indices cap. 10 et 11, accaror
tius inter se contuleris, facHe
tibi persuadebis Bahtlon nihH
esse nisi antiquiorem formam
nominis Baflo, quod in altero
illorum semel legiturj,
Barghus 13.
Bauasa 13; Bauisha 15.
Bauonthorpa 11. 19.
Bedarauualda 16 ; Bedoro uualda
12 (Lacomblet, Archiv II pg.
288: Bedereuualde; Ostera-
bederwalda Led. pg. 20, 18J,
Beddinghem 22 bis. 23 bis, 24.
Berghem 13; v. Birghem.
Binnighem 21 ; Binninghem 24.
Birghem 14; t?. Berghem.
Birgithi 21. 24. 25.
Bisashem 13; Bisishem 14.
Bodbergi 19.
32 -
Bohsingi 17. (In Bttxingi vico
pagi Humerki Folkerus 855
terram 23 animalium 8. Liud-
gero donavit v. Lacombh Vr-
kundenb. I pg- 31),
Boklo 23.
Bomilo 27. 28.
Borzhem 22 = Bruzem, nunc
Borssum; cf. Borshem 1217,
Ledehur, Land und Volk der
Bructerer pg. 99 n. 382.
Bredon madun 22.
Brenom 22.
Brunuurdh 13; v. Bumuurdh.
Bruzem 12. (Borsum maior et
minor, nunc Orosz- et Klein-
Borsum prope Emdam v. Led.
pg. 36, 10).
Burhem 24; (maior) 22 « ?JBor-
^971 ad Amisiam.
Burion 1, 11. 2, 27. 28; nunc
Buren oppidumin prov. Qeldr.
ad Lingam situm.
Bumuurdh 15. 16 ; v. Brunuurdh.
Burun 18 bis.
Campe 22; maior 20; v. Cam-
pum.
Campum 12. Campum Led. pg.
37,5; nunc Campen inpraef.
Emdensi.
Ciminghem 21. 25.
Damhusum 12 ; Damhusenprope
Uttum in praef. Oreetsyhl.
Dilon 18. 21. 23.
Diurardas rip 13 ; Diuridasrip 16.
Draguurht 23.
Bdana 21 ; Edanae 25 v. Adanhe.
Edulf(u)es uurdh 21. 22; in Lac-
uurdh q, v.
Einon 12. 13 v. Enun » Enym
Led. pg. 21, 17; num Enum.
Eiteron 28 v. Aiteron.
Ekutha 13.
EUasuurdh 13; EUisuurdh 16 =
Elswert; quod apud Led. pg.
20, 16 legitur RoUum-Sds-
wert, ita emendandum videtur :
Rottum & Elswert.
Emisgoa 12.
Emuthon 14. 16; v. Amuthon.
Emuthero uualda 14; v. Amu-
thario uualda.
Engislingi 13; Engislingeri 14.
Enon gimenon 13.
Enun 14; v. Einon.
Eranbrahtas tuchiu 12.
Ernauuri 16 v. Arnuur*.
E(uua?)gtiochi 23.
Falconhem 12.
Federuurdh 17. In Uederuurdki
vico pagi Humerki FoUcerus
855 8. Liudgero terram 46
animalium donavit, t?. ia-
combl. Urkh. I pg. 31; Fe-
derwart 1282 Niesert Milnst.
Urkb. 1, 100; Federwert Led.
pg. 14, 19; nunc Feerwert.
Fehtu 25 = Fecht amnis.
Fertmereshem 14 v. Fretmara^-
hem = Fermissum Led. pg.
23, 1; nunc Farmsum prope
Delfzijl in pago Fivilga.
Fifanbetan 19.
Fillisni 18. 20. 22 ^ IFilsum
V. Led. pg. 34, 23.
Fimilon (?) 23.
Folcbaldesthorpe 23.
Frathinashem 24
Fresbrahtteshem 20; Frebesum
1497; nu/nc Freepsum Led.
pg. 39, 10.
Fretholdas thorpa 19.
— 33
Frethunathasthorpe 22.
Fretmarashem 13 ». Fertmeres*
hem.
FriliBgothorpe 22.
Friueri 19.
Frodouualda 17. De Fredawol-
densmm rep. cf. Led, pg. 8.
«allinghem 27. 28. Cf. FHrBt.
pg. 458. Vide ne sit QdMomh
ad Lmgam amnem in frov.
Oddr. situm.
Ganderon 28 = ? Qenderenprop4
Heusden*
Garun 22.
Geidun 21. 22. 24. 25.
G^dae sakus 22.
Gerbardas uueritha 12.
Gerzhem 22 v. lerzem.
Giminghem 22 5ii» » flemgum
ad Amisiam,
Godleuingi 13. 16 = OodUnse
Led. pg. 21, 10.
Gokeshem 23«
Gondrikeshem 22; Oondersum
Led. pg. 37, 13; mrnc Oander*
sum ad Amiaiam in prae"
fectura Emdensi.
Granauurdh 11.— 16 = ? Orune-
xorht Wlllin Laconibl. Arch.
II pg. 287; Oemewert Led.
pg. 16, 30; nunc Oamweri
in prov. Oroning.
Groningi 13 «= iirhs Oroningen.
Hadinghem 21. 22.
Haggon uuerua 13.
Haltnon 27 «= IHaltna; nmc
Howten prope Ttaiectum.
Hamhusum 12; Hamhusun 21.
22;^ope Emdam eitumfuisse
videtur.
Hamnae 23*
Haninghem 12.
Haonlae (escterior) 24 bie. 26.
Hamn 21.
Hasbenni 27. 28; Hasibenna 27.
Hasla 21. 22. 24 Ms. 25.
Hatbrahtashem 22.
Haxn . . 22 = IHaame Led. pg.
30, 23.
Helagono fiiatun 23.
Heiaguordh 13; Helauurdh 15.
Hemuurdh 13; H^uurth 14 =
IHemert, quem mcum Lede-
bur. pg. 21 gtuimvis duUtanter
confert cum Emedertpidde.
Hengistbeki 19.
Henrikas kiricun 13 ; iuxta eccle-
siam Henrioi 13.
Hersalae 21.
Heraingi 12. 16 « Hersingen
Lacombl. Arch. II pg. 288;
Hersens Led.pg. 14, 17; mmc
Harssens in prov. Oromng. —
Orimm^ Oramm. I pg. 279
(sec. edit.) docet liUeras ng in
mediis vodbus immutari in mz
vd ns; itaque ex Hersingi
factum est Hersensze, deinde
abiecta litera extrema Hersens.
Hesingi 11.
Heuunoro uualda 17.
Heuurthero uualde 14.
Hinuti 12. 20; Hynt, Led. pg.
38, 2; nunc Hinte*
Hlarashem 19;
Hlarfliata 21. 23; Leerke Led.
pg. 36; nunc Larrett prope
Evndam.
Hleri 21. 22. 23. 24. Hlerivita
8. Liudgeri ap, Pertz II, 413.
Lere Led. pg. 33, 5; mnc
Leer ad Amisiam.
3
34 -
Hogseni 11.
Holanla 18. 20 - ?Helne Led.
pg, 34, 24; ntmc HoUen.
Holanlae 22.
Hosterhuson 24.
Houa 12. 16 lis.
Hredi 11. 14. 23.
Hriadi 23
Hriedi 11.
Hrisinghem 21 ; Risingvm Led.
pg. 37, 3; nunc Rysum in
praef. Emdensi.
Hrohtgering tiochi 23.
Hukilhem 22.
Huntalae 21.
Humi 23.
Hurun 13 = ? Suthurum et Nort-
hurum Led. pg. 10; rmnc Suid-
hom et Noordhom prope Oro-
Husdungon 13. 15. 16 = Hustivr
ga in pago Hunesgewe Schan-
nat trad. Fuld.pg. 315; Hvs-
dingum Led.pg. 19, 10; nu/nc
Huizinge in prov. Oroning.
Huson 12.
Husun 20. 24; Huarnn Led. pg.
38, 7 ; nunc Oroothmen in
praefectura Oreetsyhl.
lerzem 12 = Yermm Led. pg.
36. 11 ; nu/nc larasum prope
Emdam.
Ingaldingheili 12; Ingaldingon
15 «= ? Tynaldingum Led. 12,
2; nunc Tinaldegum prope
Bafflo] quod nomen ortrnn
essepotest ex: te Ingaldingon.
SLalkamnon 13.
Kaninghem 20 = Canigum Led.
pg. 38, 11; nunc Ganum in
praef. Emdensi.
Einleson 25. 27.
Earicthorpe 21. 22.
Erestlingi 17 . Crasilingi in pago
Humerki, v. Lctcombl. Urkh.
Ipg. 31; Led. pg. 14 opinatur
esse vicum Krassum in agro
Medachiorum.
Eustridingi 17.
liacuuri 21. 22; Loquart Led,
pg. 37, 4; nunc Loqaard in
praefectura Emdensi.
Lage 18; Lagi 18. 23. 24; Loge
18; Laghe Led. pg. 34, 20;
Loge ad Ledam amnem.
Langonha 12 ; Langene Led. pg.
35, 1; nunc ,fdas Logumer
Vorwerk^ prope Emdam.
Lare 27. 28.
Lathamuthon 21. 22; adostium
Ledae amnis; nu/nc Muhde.
Lethermengi 14 ~ Ledermense
in pago FivUga Led. pg. 21,
16; nunc Leermens in prov.
Oroning.
Lethi 23 = ? Laihen ad Amisiam.
Liettrudh 20,
Linuurdh 17.
Linuurthiro uualda 17.
Liuisikampe 17; du>ae priores
literae incertae sunt
Longana 21. 24; Longanae 22.
25; V. Laagonha.
Hlaiorihuson 12.
Malsnon 28 ; Uheran - Malsna
850, quod Van den Bergh
vult esse vicum Bwar-Malsen
prope Buren; in eaelem re-
gione cMus vicus sibus est, cui
n<men Oeldermalsen.
Marki 19.
Marcts 22; Marcberga 23.
- 35 -
Marsfliata 12 ; Marslati 16 ; Mars-
lete 15 = fMaraliar Led.pg,
12, 6; minc Maarslagt.
Meniuuerua 12; Menouuerfel6;
Menouuerue 16.
Middichi 12. 13.
Middila 24
Middilhem 12. 20; MiddelumLed.
pg. 39, 9; nunc Oroot-Mtd-
lum in praef. Emdensi.
Middilmadun 22.
Midlistanfaem 20; prope Hinuti.
Midlisthem 13; Midlesthem 15.
16 = viUa Miiiliatenheim in
pago Hunesgewe in regione
Fresonum, Schannat trad. Fuld.
pg. 316 ; Middelstum Led. pg.
19, 12; nunc Midddstum in
prov. Oroning, Forstpg. 1022.
Minorihuson 12. 15. 16.
Monachorum lignum 18.
Monzanhae 23.
Mundingasi 20. 21. 22. 24 bis.
Muningasi 18 bis.
Munikland 16.
Municmad 12.
Muntikland 15.
Sfaruthi 25; Naarden ad Fle-
vonem cf. pg. 4.
Nas 20.
Nasse 23.
Nothering tiochi 22.
Obergon 12; Obergun 15 =
Obergum Led. pg. 12, 4.
Ombriki 20 « ?Ambraki.
Ondulmadun 22.
Ostahuson 22 = lOsterhusen
prope Hinte.
Osterhem 14.
Otfarfliaton 13; Oterfletun 14;
? Oterdum Led. pg. 23, 4.
Otesthorpe 22.
Padinghem 13. 15.
Pettinghem 22 ; Pettwm Led. pg.
37, 12; nunc Petkum ad
Amisiam.
Peueshem 12. 20; Peuishem 13
= vQla Pevesheim in pago
Emesgewe, Schannat. pg, 313;
Pewesum Led. pg. 38, 10;
nunc Pewsum.
Plenuurdh 12; Pleonuurdh 20;
IPlegewert Led. pg. 38, 6;
nunc Uplewert.
Puhneri 25. 26.
Rarughem 21; Rargum Led.
pg. 33, 1; nunc Uorichum
ad Amiaiam.
Rathan 21.
Redi in UUalda 11. 19 -= IBei-
derwolde, vicus jluctibus Dol-
larti haustus; v. UUalda.
Reinbodashuson 13.
Reisuurdh v. Riazuurdh.
Renhem 19.
Renon 12. 18; Renum 15 =
^Ranum Led. pg. 14, 18.
Renuuidu 23.
Riazuurdh 12; Reisuurdh ii\v.
Forst. pg. 1171 et 1189.
Rinheri 19.
Ripon 12.
Rotton 13. 15. 16; mrnc Rottum
V. Ellasuurdh.
Sahsinghem 12; Sahsinkhem 18;
Sahsinhem 14 ; Schannat. trad.
Fuid. pg. 315; Saxum Led.
pg. 10, 36; nunc Saaksum in
Westerwold aut SaaJcsumhuize
in Hunsisgo.
Seluuida 22.
Siuokanashem 13 ; Siuukeshem 14.
- 86 -
Siuuataras huueruia 11 ; ? Sitoe-
teswere, Led. pg* 31, 29; fluo
tSms JiauB^m.
Soagaithorpa 11. 22.
Scaldmeda 16.
Scalduuualda 14; Soeldaualda
13 =» ScaUwalde Led. pg. 22,
26} nunc SchUdwolde inprov,
Oromng.
Slohtoron 14; nwnc Shchteren
in jprvw. Qroning.
Spilmeri 25. 26.
Spracanlo 23.
Stauorun 23; Stavem prope
Meppen.
StedarauualdA 16 ^ Stedenpalde
Led. pg. 21, 7; mmc Skeer-
wolde.
Stedion 13; Stedon 14 «? Ste-
dum Led. pg. 21, 10; nunc
Stedmfi in prov. Oroning.
Stedun 25.
Stengardo 28.
Stucciasuurdh 13 ; Stikkesuurdh
15 = 'iS^isweri; nuno Stits-
wert, V. Nieaert MUmL Urkb,
1, 100. Forat. pg. 1323. :
Suecsnon 25. 28.
Suthanbroka ISiis.
Suthanhem 23.
Suthrem 21.
Tafalbergon 25, ef. pg. 4.
Tetteshem 21.
Thomuurdh 13; Tomwert Led.
pg. 19, 14; mmc Doomwert
in prov. Groning.
Thorpun 21 ; D&rpen ad Amisiam.
Thrient 12.
Thribirgi ; Thriburgi : in exteriori
Th. 21. 23. 24; in superiori
Th. 21, 24
Thunhem 20.
Tihem 12.
Timberlae 22 - TimbeU Led.
pg. 33, 10; nunc Timmel in
praef. Aurich.
Tiudingi 12. 16.
Tiuding tiochi 25.
Tiushm 12.
Tulion 19.
Tunglasthorpe 31.
IJtinghem : in ultimo U. 21. 23 ;
in mediterraneo U. 34; in ex*
cellentissimo 24.
Udhurstun 23.
Uldinon 16.
Uluringhem 16 v. UUluiringhem.
Unesuuido 23; num (histwedde.
Upgoa 25.
Uppan UUalda 11 bis; Up-
wolde fluctibus hamtum v* Led.
pg. 31, 39.
Uson 15.
Utermeri 25. 26.
Uthuson 13. 15 » Vthusmn Led.
pg. 19, 3; nunc Uithuisen in
prov. Oroning,
Utmersca 33.
Uannion 27.
Ueldlagi 23.
Uobhursti 23.
UUahcuurdh 13 ; UUaguurdh 16.
UUalda 11 his, Cf. etiam up-
pm UUalda.
UUalderinghem 28 « ^Woti-
drichem s. Workum ad Mer-
vam amnem.
UUaldhuson 13 ; UUalthuson 16.
UUalli 27. 28.
UUaltsation 12; WalseHim Led.
pg. 38, 12; nunc Wotzeden
in praefectura Emdenei.
37 —
UUatuurdh 13. 15.
UUazarashuueruia 11.
UUeht 20.
UUenari 11 ter; = Weener.
UUerfhem 12. 15 = Werphum,
Led. 19, 1; mmo Warffum in
prov. Chroning. Forst. pg. 1487.
UUerinon 25.
UUerue 22.
UUeruon 13.
UUestarhusun 22 = ?Wester-
husen prope Hinte.
UUestaruualde 23 ; v. Led.pg. 26.
UUia 16; v. UUie.
UUianheri 22. 24; = ?UUenari.
UUibadas karikon 16.
UUibodas holte 22; UUibodi
silua 24.
Uidinun 14.
UUidufliatun 21 ; Widefleten La-
comhl. Arch. II pg. 289.
UUiduuurdh 13.
UUie 12 V. UUia = Wee Led.
pg. 16, 1; nunc Weehe prope
Baflo.
UUigflieta 11.
UUiggeldasgihueruia 12.
UUilbrandas uuic 21. 23.
UUHdiona 13; UUfldonha 14.
UUilinghem 22.
UUina(e)shem 21. 22. 25.
UUinchem 12; UUinkhem 13.
16 = ? Wincheun in pago Hu-
nusga 1057; Wynmm Led.
pg. 16, 24: mmc Winsum.
UUinghem 22.
UUirkingi 12.
UUirthum 14 = Wyrdum Led.
pg. 21, 18; nwnc Wirdum in
prov. Oroning.
UUirun 17 v. Lacombl. VrlA.
I pg. 31; Werum Led. pg,
15, 29; nvm Wierum.
UUiruingra lago 16.
UUiruinni 13.
UUiscun 21. 23.
UUitilashem 24 hia.
UUitli 27.
UUituurdh 13; Wytwert Led.
pg. 21, 16; minc Oostenoyt-
wert prope Delfsdjl.
UUlfdalon 13.
UUluiringhem 12 v. Uluringhem.
UUrthun 13; lege UUirthun.
Cf. UUirthum.
UUurthuro uualda 17.
Addendum.
Ad pag. 22, vers. 24: Haud scio an pro li) iii cod. teHptwn Ht iij. Ita
enim legitur WI fol. XV^, ubi verba iUa: In Mttndingasi — in Otesthorpe xim
Uirge ab antiqtta quadam manu iterata tunt. Hoc autem loeo seriptum esatcU
Haxne, euiua voeis vZtimam literam in fol. XXIII^ non potui dignosoere.
In eadem pagina (fol. XV^) eadem manua adacripsit partem eanOn dona-
tionum, quae in fol. XKrV<* leguntur: Beginhard tradidit etc. Edidit iUa Lo-
combL Arehiv II pag. 231. Notanda eat soripUo UUeinere pro UUianheri
COLLECTAE
AD AtTGENDAM
NOMINUM PROPEIOEUM
SAXONICORUM
ET
ERISIORUM
SCIENTIAM SPECTANTES.
EDIDIT
WHH. CEECELIUS, m
n».
INDIGES ANTIQUISSIMI EOBUM QUAE HONASTEBIO WER-
DINENSI PER WESTFALIAM REDIBANT. PART. 1.
BLBERFELDAE.
IMPRESSIT SAM. LUGAS.
MDCCCLXIX.
ISwper cum publtcare inctperem in programmate
gymnam Elberfeldensis (1864J indices redituum mona-
sterii Werdinensis, eos jpotissimum elegi qui nondum
essent in vulgum emissi: pertinebant autem illi vel ad
Saxoniam orientcdem vel ad Frisiam fnitimosgue pagos.
Nunc vero in altera jparte operis eos indices congeram
omneSj guicunque ad Westfaliam pertinenU Quorum
antiquissimos quamquam Lacombletus edidit in Archivo
(II pg. 209 sqq.Jj tamen revocare in lucem atque iterare
opera^ esse pretium videtar, jpraesertim si inde pro-
movere studeas sdentiam cum nominum propriorum tum
vero vetustioris sermonis, Nam non solum omissa com-
plura a Lacombleto suntj sed etiam non ita jpauca
depravate ac mendose descripta. Adde quod nusquam
ajpud eundem literae aspiratae t vel d: referuntur: qua
una re effidtur ut ediiio iLla nulli vism sit eis qui de
sermone vetusto quaestiones instituere in animo habent.
Antiquissimics codex fWIJj quo indices illi con-
tinentur — describitur a Lacombleto in Archivo p. 209 —
neque eodem tempore conscriptus est neque ab eodem
librario: verum plures indices minores, quorum unm ne
integer quidem est^ circumdato tegumento ex peUe cervina
consuti sunt atque uno volumine comjprehensi. Qitocirca
si accuratius indagare de re volueris^ ante omnia opus
erit vel singvlos indices dispescere ac pro se quemque
excutere et examinare vel qui passim a plerisque additi
sunt commentarioli de agris aut hominibus monasterio
donaiis eos secemere a ceteris atque seorsum componere.
Quod si ita feceris, tum demum singula rectlus explanata
— 4 —
€TU7d, ma quibusgue lumina allata. Ea quam exposui
ratione ac via instituere rem animum induximm in fiao
quam nunc jx^ramm editione.
Insunt autem in codice nonnulli indices, qui ad
easdem regiones sjpectentj eidemque plerumque non ita
diverso tempore conscripti: qui iuxta positi si coniunctim
excutientur singula magis Miam iUustrahunt. Ex his
jprimum quidem binos elegi^ quos denuo nunc ederem^
indices dico de ministerio Srodwerci et Albradi. Erant
enim reditus monasterii ita secundum regiones distribuii
ac descriptij ut in singulis regionihm singvlis hominibm
exactio iUorum demandaretur. Itaqus Hrodwercus ille
quem nominavi exigebat quaecunque in villa Iduding-
hrnon (Ludinghamen) illique jiniiimis vicis redibant^
Albradm exactor constitutm erat in vico Bunhlaron
(Bvlderen) lodsque drcumiectis. Uterque^ cum iUi muneri
praefecti essent, bis conscribendos eos quos exigebant
reditu^ curasse videntur: quorum commentariolorum aiteri
leguntur in foliis huius codicis XXVII et imequentibm^
alteri in foliis VII — X. Descripsi autem utrosque et
ita rettuli in hunce libeUum^ ut ex adoerso positi fadlim
inter se comparentur. Idemque singvlos locos inter se
cmgruentes et qui ad eosdem reditm pertinere viderentur
addito eodem in uliisque numero notavi atque insignivi.
Praeterea in margine additum est, et in qwihm foliis
codids scripta singvLa essent et quo loco hgerentur apud
Lacombhtum in Archivo II.
Atque visum mihi quidem est hos indices, qui fol.
27 sqq. continentur , prim conscriptos esse quam ilhs
quos in fol. 7 sqq. hgimm. Neque tamen ita permamm
de re est, ut pro certo audeam afjirmare; editis autem
omnibm indidbus retractare universam rem in animo est.
Geterum folia 27 — 34 et inter se coha^ent et eodem
tempore exarata videntur idque a pluribm scriptorUms
vidssim sese exdpientibm. Atque a prima quidem manu
— 5 —
profecta sunt ea guae fol. 27 et 28 de ministerio Hrod"
werci et Alvradi traduntur (Cfr. infra A 1 et B 1),
deinde poJlidiore atramento altera manus fol. 29"^ ad-
didit, quidquid in pago Scopingen redibat (GJj tertia
eodem genere atramenti usa fol. 29 et 30 adscrijpsit
indicesj qui ad jpagum Emisgoa (DJ et ad pagum
Dregini (F IJ pertinent. In fol. 30^ denuo a prima
manu describi coepti sunt commentarioli de ministerio
Hrodgeri (Lac. Arch. II p. 237 sq.J, quos illam ex-
cipiens altera perfidt ac transigit. Tum quarta quaedam
manus, tertiae Ula quidem similis, fol. 3V — 34"" con-
signavit quae ex pagis Bracbanti et Angorion et
Borahtron redihant (Lac. Arch, II p. 239 sqqj.
Postremo fol. 34^ quinta manus, non ita ahsimilis
superiori, pauca . addidit de pagis Locthorpe et
B orahtron ac Bragbantij quae omnia omissa a
Lojcomhleto sunt.
Verborum compendiis usus sum his:
Pr 1 = Liber priDilegiorum maior (V. CoU. I p. 3J.
Pr 2 = Praepositurae antiquissimum Begistrum (Cfr.
Zeitschr. des Berg. Geschichtsverems 11, p. 306J.
Al. '
Dc minifterio Hroduuerki. In pago Stiuarnafildi.
(1) Liudico xxiiii I ord. & i folid. octo den herf. *) [fol, 27^]
(2) Alfrad xxiiii ord & xvi den herf. [Lac.p. 255]
(3) Thiadlef xui ord. cetera ut prior
(4) Folker xxiiii ord & unum fol. & xii den herf.
(5) Erlo II fold ord. xluiii m ord.
(6) Friduuerk xvi ord. octo den herf.
(7) Thiaddag xxiiii m ord. & i fol.
(8) Sahsdag xii ord. & ui den.
(9) Meginuuard xui ord. & octo den her. ^
(10) Liafric xii ord. & iiii piforum
(11) Rikbcrn xui ord. & octo den. & herf. fimit
(12) Liuddag [Ldc, p. 234] xxiiii ord. & uiii den hr.
(13) Hrodbreht xu ord.
(14) Gaddo xxuiii m ord. & uiii dcn herf.
(15) Alfger uiii ord. & uiii den herf.
(16) Reginheri xxiiii ord. & uiii d herf. (17) Daggrim fim.
(18) Reginuuard xii ord & uiii den. herf.
(19) Egiluuerk xxxui auense & xii ord & octo den.
(20) Spelhard xx braci & octo d fimi & octo herf
(21) Ofbraht xii ord & octo d herf
(22) In Eluurithi Benno x m braci
- (23) Hofic xuii ord. ui den her ^)
- (24) Liudric xuiii ord. (25) Lethrad. xxuiii ord & octo
den hcrf. [fol. 27^] 1
' (26) Geuo XII ord. ui den herf. ^^
(27) Uuilheri xxuiii ord. & octo den. iiii fabarum m.
XII d her
^) Qiute in altero indice a dextra huius potUo uncinis quadratis indusa sunt,
ta ab alia manu eademque eoaeva addita mnt, Multum autem afferunt
utilitatis ad comparandos utrosque indices,
^ Quibuscunque versUnu lineola praeducta est ei a Lacombleto omissi sunt.
A 2.
INCIPIT DE MINISTERIO AD LIUDINGHUSON
[fol 7*J
Se i se [Lac- P- 22i]
In Geldrike. decem mod ordej & decem alfito; |
(1) In Nordthorpe [Liudico] Uiginti quatuor mod ordei. &
unum liclum | in ro qualibet; Octo denar pro herifcilt; [et
herimali] pro manf duodecim | mod braciL l xiiii ordej.
Porcum ualentem octo den||
(2)In Tilbekj. [Albred] unum komsciil cum octo den; Pro
herifcii octo | den. [cum herimaldre;] Pro manHone undecim
mod ordei. i: x bracii. Uictimam | quoque pro octo d^n. 1:
amph. mellif II
(3)In Bafinfeli. [Thiatleb] Sedecim mod ordej cum octo den;
Pro herifciit | octo den cum herimald:; Manlio undecim mod
& octo den. ||
(4) In Bredonbeki. [Folcke] Unum ficlum in grano & alium
ih re quali^b; | Duodecim den pro herifciii cum herimald:; Pro
manfione | duodecim mod bracij. & porcum ualentem liclum ||
(5) In alio Bafinfcli. Duo ficli in grano; Octo den pro heri-
fcill; I [Lac. jp. 222] Pro manf duodecim mod. bracij. &
porcum ual ficlum. *)
(12) In Forkonbeki. | Liuddag xxiui. uiginti quat mod ord &
XXX trig mod auense | herit octo den ; Pro manf fex mod
bracii et quat den. | [foL 8^]
(13) Liber homo Hruodbraht quindecim mod ordei ; Pro manf
decem mo | diof bracii. & f ex dcn.
(15) Albger octo mod ord & octo den herib.
(14) Gaddo unum kornfcii Pro herit fex den ; Pro manf decem |
mod ordei. & octo den. j
^) In infima pagina et primo versu sequentis paginae consummatum in hunc
modum est: «c* mod ord & duo ricii ingrano. & tref ficlj in qualibet
re I Pro manf. mod Lig. de bracio. & porci quinque.
_ 8 —
(28) In Selihcm .Bennico xii m braci & octo den. xii d hr
(29) Hunold. fimt.
- (30) Uendil qd: modo Liudgild p^br foluit xii m brad. &
XII de ligl. *
- (31) Eg^rim x ord & de figl & octo den her. *
- (32) Geuo fedecim ord. & ui d hr. (33) Alfhard. fimt.
(34) In Ternetfca. Gerric uiii de figlo. totidem ord. & octo
d herf.
- (35) Hathuuuard. xii de rigii. totidem ord. d herf. (36) Nort-
^ lec IimL
- (37) Helmger f. (38) Bernger xui de Iigi. totidem ord.
octo d herf.
- (39) Egilhard uiii de figt. & octo ord. et octo denar herf.
- (40) Helmbraht xxx de figt. & um d her.
- (41) Iko. XX m de figl. octo den herf.
(42) Abbo X de figt. et octo ord. ui m bracl. et octo d hr.
- (43) Uuendilmar. xx de figt. xxii bract. octo d her.
- (44) Liahto. xx de figt. octo d her. (45) Rathard f. ^
(46) Item liberi feu aliorum hominef. Megindag xl de fi^ ^
- (47) Helmfuit x m piforum. (48) Sibraht xii auene
- (49) Liafhard. xui ord. et octo d (50) Alfgot xii ord.
- (51) Odmund xui ord. et octo d.
- (52) Meginuc xxxui m auenee. (53) Helmuuard f.
(54) Egiluuard x m tritici & x ord.
(55) In Stiuarnun. Leuo tref piforum mod. ^
- in Uueftarhem. req. *)
- In Liudinghufun qui ad ipfam curtem foluunt [fol. 28^]
- (56) Athalhard xii m bract. & octo den hr.
- (57) Germar xxxui auensB & xii den.
-(58) In Emminghem. Betto x m bract.
- (59) Uuigger uiii de figt. et amphoram mellif.
-(60) In Stiuarna muthi. Focco xit ih de tlgt.
- (61) Seuuard liber x m ord. (62) Frethugang xxuiii ord.
- (63) Athaluuard xxini m ord. ,
• ' ?
^) Haee verba poatea ah alia tnanu infra adscripta Bunt, Sententia eorttm
haec e»t: fuiate tnonasterio tediiua qtu^adam in Westarhem easque, eum
amissi esaent, requirendos esse.
- 9 —
(16) Beginlieri. uiginti quat mod ord ; Pro lierils octo den ; | Pro
manf quatuordecim mod ord ; Porcum ad octo den. ||
(17) Daggrim. Hmil. } (19) Egiluuerk duodecim mod ordei |
XXXVI mod auense; Pro herit octo den; Pro manf xii mod |
bracii. & fex den uel porcum.
(18) Reginuuard*. Duodecim &, ord; herils octo den; pro manl
feptem mod br; Porcum i fex dcn |
(21) i Odbraht Dubdecim mod ordej ; Herit octo den ; Pro manf |
duodecim mod bracii; Porcum pro octo den |
l Liabhard. octo dcn. et pro manf duodecim mod bracij. et
ouem I pro fex den.
(63) l Liber homo Athaluuard xxiiii & ord |
(62?) t Helmger. xxiiii mod ordej. xxxvi mod auense. | Herit octo
den ; Pro manf . . . mod ordci tredecim et uictimam ad fex den. *)
(7 ?) In S c n d i n a o n. xxiiii uiginti quatuor mod ordei foluit
liber | homo. et unum Iiclum den; Pro manf. duodecim mod
ordej I [fol. «*]
In eadem uilla. libcr homo | uiginti mod. et decem den. |
In eadem liber homo octo mod. ordej. et quatuor den; |
(10) In Guddingon. [Liabrik] | duodecim mod. ordei. et quatuor
de pifif i fabif ; |
(9) In eadem uilla* [Meginuuard] Sedecim mod ordei. & pro
herifciii octo den;
(11) In eadem. Ricbern. Sedccim mod ordej. & octo den; pro
heri|fciti quoque octo den. |
In eadem. Vuilheri. unum ficlum grani. et pro herifciii octo
denar | 2)
(23?) In El^bridi [Riklcb] iuxta Sti^bama decem & octo mod
ordei. Herit. fex den. | \fol. 9^\
(24) Liudric Similiter. Vuendilhcri octo mod ordej |
(22) Benno deccm mod ordej.
(25) Ledrad. uiginti octo mod ordej. Octo den pro herifcii |
(26) Geto. Duodecim mod ordej. fex den herifcii |
(27) In Poingthorpe. CJuilherL uiginti octo mod. ordej. | ^)
pro herifciii octo den. Pro manf duodecim mod bracij | amph
mellif. quatuor mod de pifif uel fabif. |
1) In infima pagina: ord. cxo Tiu mod; aaenffi. cq
^ Rdiqua pars paginae vacua est niai quod in infima pagina leguntur c mod.
ord. Quae sequuntur in folio nono, singulari illo quidem nee cum alio
cohaerente, ab eadem manu exarata sunt atque mperiora,
*) Alia manxu supra vereum addidit zu mod bracij
[ ■ 1- -1
— 10 —
Qtiae adscripta vltimis verbis indicis A 2 mnt yyde curte
SeViem^^^J atque recepta a Lacombleto, ea ne ab antiqua manu
qaidem profecta esae apparet^ nedum a coaeva, aed saeculo XVI,
nifaUor, addita. ' Neque consentiunt cum eo quod in initio eius-
dem indids relatum est, fuisse sedem Hrodwerci exa^ctoris in
vico Liudinghuson. Quamquam non negaverim ipsum vicum
Selihem subditum illius ministerio fuisse, id quod ex A 1 no.
28 — 33 apparet. Ceterum hoc tenendum est distributionem ac
descriptionem redituum aliis temporibus aliter institutam fuisse.
Saecuh duodedmo in iUis regionibus, ad qum spectant hi qaos
nunc edimus indices, plures villici rebus monasterii praepositi
erant. Erant enim curtes principales in Liudinchusen et Forkinn
beke, in Wemen et Seleheim, quarum utrisque singuli vUlici
praeerant. (V. Lacomblet. Archiv. II p. 259 sqq.J Atque illae
quidem ipsius abbatis erant: ad praeposituram autem monasterii
sustentandam destinatae erant curtes earundem regionum in Ihtere
et in Tottingheim sitae (de quibus v. Fr 2 fol. 7* sqq.).
^) Sic: Tinit dt ministerio Hroduuerki de cwrte Selhem.
t _ 11 _
Sidag Uiginti fex mod ordej. |
I (56?) In Liudinghufon. Hruoding. Duodecim mod bracii.
I [Lac. jp. 223] Pro heriTcill | octo den. |
i (57) Uxor Germari. triginta fex mod auenae. Duodecim mod
' bracij | Siclum denariorum. |
(35) In Tottinghem. [Hathuuuard] Duodecim mod ordej. &
duodecim mod de figi; | Pro herifciii octo den. In eodem
Uuilhard. Simii. | (36) Nordlek fimii. |
In Langon ed:fca. [Ofbraht] Sedecim mod ordej. Et
sedecim de figi. Octo den heri^b. |
In Ricolbefhem. [Liudo.] Decem mod ordei. Et decem
de figil. Octo denar | pro herifcill. |
^ (40) In eodem. Helmbraht. triginta mod de figil. Herifciil octo den.|
! In eodem. Megingrim. Sex mod de figi. Sex mod bracii. |
octo den herifciii |
(41) In Ifinghem. Iko. Uiginti mod figii. Octo den herit [
In Odrikefhem [Berto] octo mod bracij.
(59 ?) In eodera Folcle^b octo mod figii. & octo mod bracij i
] amph I mellif 1 [fol 5*]
In Prumhe. [Abbo] Decem mod Sigii. Sex mod bracii.
Octo den heri^b. | pro manf Sex mod bracij & fex den. (
(45) In BodmarefhS. [Redhard] Uiginti mod de Jlgii. Octo
den herit | (44) In eodem Liahto Similiter. | (43) In eodem.
Uuendilmer. Uiginti mod de figii. decem bracij |
(46?) In Aonrapon quadraginta mod de figii |
(50) In Stitiarnon. Albgot Duodecim mod ordej. Reginhard |
fimiliter. & fex den. Thjatle^b Sedecim mod ordei. | (48) Si-
braht Duodecim mod auense. Meginle^b. uiginti quatuor | mod
ordei. Eppo. xxx fex mod auenas Uuendigard viii m. de pifif |
In Hornfeti. Octo mod ordej. & duodecim auense. &|
quatuor denariof.
In Billurbekj. unum ficlum auenae
■ cclx mod ord cxxvi auensB Sigi clxxvi. bracij. l.
Sici. den. & iiii t.
9 Summa de fuprafcriptif. Sexingenti dc mod. ord. Auense.
CCXXVIIJ.
pene I
Sigil. clxxvj. bracii. mod. 1. De herifcilL xxiii. ficli
exceptis manfionibus. & herimaldrif.
Finit de minifterio Hroduuerkj'.
■^i m m ^^ ^^^^m-r»^
— 12 —
B 1.*)
In pago Bunlarun. de minifterio Aluradi. (1) Macbald octo
ord. & XII de auena. uiii den her.
(2) Snelhard. xii ih ord. et xc br. uiii den her
(3) Uuendilmar. xxxuc mod ord. iii m far. xii d herf.
& pro manf ouem ui d ual. & duodecim ord m
(4) Uuarbraht. f. (4b) Focco octo de iigl. i far m. & m
d her.
(5) In pago Uuithirothun. Gerbern. octo de figl. uii d hr.
(6) In Dulmenni Uuenno. *) octo m de figl.
(7) Hathuuuerc octo dc figt. & xii ord. ii de figl. far.
uiii den. her. (8) Selim ilmi.
Item ambo octo ord. & ui de figi m
(9) In Dulmenni liber Amuco octo m dc iigl.
(10) In Buriftene Athalhelm xii de Ii^. ii far m uiii d hr.
(11) In Uuellithi. Heridag xv de jjgl. et totidem ord. uiii d herf.
(12) In Leitti Frethubern. ui [figt]. uii ord. xii d her. [fol. 25*]
(13) In Stenuuidi. Fretburad. iii amphoraf mell. octo d hr.
(14) In Stochem. Brunger. octo de figii. octo den her.
(15) In Holtuuic. Hunold. octo de figii. octo d her.
(16) In Bunlarun. Afulf. xxxui m auense
(17) In Dulmenni. Hildibraht xii de figi. Engilbraht xii bracL^)
^) Hatc omnia quae in fol. 28 de minUterio Alvradi traduntur (mUs$a a
Lacombleto sunt,
^ PoBtea ab aUa manu additum est: qd hab. Beior.
^ ReUqua pars paginae vacua eat, In proximo foUo scripta suntf quae Lnc,
II p. 234 edidit inde ab his verbis: In Soopingiim. V, infira C.
— 13 —
B 2.
(15) Id Holtouik. Octo mod. Xiue fabae fiueXigii. Pro herifciti |
amph mellif. | [fol 10«]
[Lac.p.223\
j (14) In Stokhe. Octo mod figii. Pro herifciii amph meii. |
I (13) In Stenuuidi. Duaf amph miii. Pro herifciit octo den. |
■ (12) In Lietti. Uiginti mod ordej. Duodecim modfigii. Sedejcim
den pro "herit. Pro manf duodecim mod bracii orde|acej.
Porcum ad precium fich. Duodecim mod auense. [Lac.p. 224]
xxiiii ( panef. |
. In eodem Septem mod ordei. Sex mod figit octo den herit |
(11) In Uuellithe. xv mod Sigil. xv mod ordej. viii den hert. |
(10) In Burinftene. Sedecim mod de figii. Octo den herit |
(8) In Dulmcnni. Octo mod ligii. Duodecim mod ordej. pro
1 manf. vj den. |
I (7) In eodem Hathuuuerc Jlmii. Thiading nobii. xij den. |
f (5) In Uuid: rothon. Duodecim mod ordei. Siclum pro herifciii |
^ InApuIdarohe. Duodecim mod ordej. quatuor den herils. |
! (2) In Bunhlaron. Duodecim mod ordej'. i amph meii. Octoj
den pro herifciii. Decem mod bracij'. pro manf. ||
(1) In eodem Magbald. Duodecim mod auena). & octo mod
* ordej'. I Sex den pro herifcili. |
(3?) In eodem Bernhard. uiginti quat mod ordej*. Duodecim
mod I auense. i iiii mod fabae. Octo den pro herit. ||
' (4) In eodem Uuerbraht. xxx mod ordej'. Duodecim den herit. |
pro manf duodecim mod ordej*. & octo den pro herifciii |
(16?) In eodem. xxxvj mod auen».
(16?) In eodem Heriuuard limil. [fol. 10*]
(17)In Dulmenni. Thriuland. ex uno q* habct Engilbraht
Sid. I ex alio qi habet Hildibraht Sici. | ex alio q* habet
Thiading Sicl. |
(9)Item in Dulmenni. Octo mod. Sigl.
(6) Uuenno liber amph. mell.
Finit de minifterio Albradi.
c.
In Scopingun uilla Scagahornon. Hroduuerc xvi mod et
xxiiii ord XVI den her. ii far mod. ceterum ad curtem
Leheri soluit xii brac et porcum | \fol. 29^]
[Lac. p. 234]
In uilla Seliun. Geruuerc rimiliter. In eodem Hemmo fimiliter |
In eodem Uualdgrim octo de iigl. xii de ordeo et xvi den
herf. ceterum ut prioref |
In uilla Huuida. Thiadrad xxiiii mod de ligl. ii farin. xvi
den her. |
In uiila Halahtron. Leuico xvi mod de JGgl. ii far mod. xvi
den. reliqua ut prioref |
In Leheri Macco xii ord. et nouem bracit. octo den her. |
In Ueliun Hathuuard . . mod de figt. ii far mod octo bracl.
XII den her |
In Uuestarrod:a. Thancbraht octo de ligh et octo brach ii
far mod. xvi den her. | hof tradidit Siburg. Preterea in
Leheri tertia parf manfi unde xii ord |
In uilla Binutloga.^jiafbern^ XXXII mod de figJ. xvi den her. |
In uico Bod:a x mod ord. In Afcitari v mod figh |
In uico Halahtron. Hrodger xii mod de figl. xii brach octo
den her |
In Hanauuic. xxxvi mod auenas. In eodem xxiiii mod ord.
foluitur ad Leheri.
Quaedam ex his ministerio in Venkinne adscripta fuisse
ex commentariolis fol. 16 exaratis apparet Beferuntur enim iUo
hco haec, quae ad eosdem vicos eandemque aetatem spectare ipsa
nomina hominum vectigalium indicant Legimus (Lac. p. 229) :
In Hutide quod est de heredilate Lindradi. Thiadrad xxiiii
mod sigil | & mansionem quod folet esse uel xvi mod bracij.
uel viii mod & amphora | mellis. uel duaj amph meH.'.
Ibidem quod Erpmund optinuit viii mod de iigit.*. [fol. 16^]
— 15 —
M jpaulo infra:
In Binutloge. Lialsbern xxxii mod Hgil et herifcil:}:: Thank-
braht det.
Po8t quae eociguo spatio unitis fere versus interiecto haec
sequuntur :
In Gelonthorpe viiii mod figil. In Botha x mod ordei.
Atque iUud luce clariua est, non $olum qui iUic afferu/ntur
vici Huhide Binutloge Botha eoadem esae, guos supra
legimus Huvida Binutloga Bodha, $ed etiam eosdem homines
vectigales in iUis referri Thiadrad et Liafhern. Quodrcaaut
erratwm altero loco est aut distributio redituum mox immutata.
Ceterum is, qui reditus eccigehat, in curte Leheri haititasse
videtur: quae quidem saeculo XII inter curtes monasterii prin-
dpciles numeratur. Illo enim tempore quae villictis curtis Liere
exercehat vectigalia, ea descripta in Pr 1 sunt (Lac. II p. 284 sq.):
atque referuntur in hominum vectigalium numero cum alii tum
vero Oerhardus in Schagaharna, Hamiho et Oodescalcus in
Sele, Helmwigus in Selen, Sicco in Haltheren, Lievekin in
Benedlage. JErat autem iUa curtis sita in vico, cui nunc nomen
est Leer, in via ab oppido Burgsteinfurt adoppidum Schdp-
pingen d^icente, Anno 1268 curtis Lere Bemardo nohili militi
de Ahvs tradita atque pro ea commutata est iUius militis curtis,
quae sita erat in Lengerihe — hodie nomen est Lengerich.
V, MittheU. des histor. Vereins zu Osnahruch IV p. 364 sqq.
Fahne Forschungen II p. 124,
Vici Binutloga (h, Bentlage) et Botha s. Bodha (h.
RoddeJ in vicinia oppiduli Bheine siti sunt neque ita longe
dbhis ahest Huvida (h. Hiivede), viculus comitatus Lingensis.
D.
fed in alio foluit
In pago £mirgoa uilla Redan Sindmar xxiiii mod de £gl |
et amphoram mellis. xiiii mod auen». et octo den her. u
far mod. | In eodem Thiadheri duas amphoras mellis. | In
in alio foluit
eodem pago Tido feptuaginta auense mod. m farin mod.
herm. octo den her. | In eodem pago Abbo xv mod ord
uel XXX mod auenae. [fol. 25*]
[Lac.p.235]
— 16 —
Bedan — hodie nomen est Bhede — ad Amtsiam prope
vicum Aschendorf situm eaU V, Mittheil, der histor, Vereins
zu Omabriich VI p, 192, Praeter hunc hcum nuaguam in codice
mentio eius md fiu
El.
folmt in aliiB
In pago Dregini uilla Uliii Faliko quinquaginta v auen»
mod. m far mod. octo den her. | In eodem Hoio . . auenss
mod. in aliif foluit. | In eodem de manfo Faftlef unum
roluit in aliif
folidum auense mod xl. alterum folidum in aliif | m farn
mod. octo den her. | [fol. 2S*]
[Lac,p.235]
nihil
In uilla Sunninghufun Brundag xxx auen mod |
iam foloit.
In Thulliun Alfuuard lx auen mod. m fam m octo den herf |
In faltu Sinithi in Hofanharth noster homo amphoram mell.
octo den her |
In eodem pago Folckier xl auen mod. vi ord. porcum vi den
pro manf. et octo dcn her. |
In Afningfeli Tidmar l m auen. xx ord. m far. octo den her. |
In Dalahem Hoger xl auen m. et vi den. In eodem Gcrric
fim. I In codem Gotuuard lx auene m. et quattuor pifarum
m. m far. octo den h. |
In Holthem Liudbraht xl auen m. m far. octo den h. | In
eodem Ifuc xl auen. m far m. octo den h. et xm m ordei
pro manf. et porcum octo den |
In Athalheringuuik Sebraht xl auen m ui far. octo den h. |
In Gufnun Hunger xxiui m auen. m far. octo den h. foluit
in aliif. |
In Telgoia Tetico l ih auense. xi m bracil. porcum vi den.
foluit in aliif
m far. octo den. | In eodem Vuendilbald xl auen m. vi
brad:. porcum vi den. lu far. octo den h. | In eodem Uuil-
grim XL mod auen. m far. octo den h. | In eodem Uuen-
dilheri l m auen. m far octo den herf. |
In uilla Goara. Dago xl auen mod. xii ord. et unum folidum.
m far. octo d h. 1
— 17 —
In Heth[iac. 'p. 25e]feldun <) Uuilbrun xu m auen. |
In Gieft huuila Uualdico m m auen. et unumfolidum. m far.
octo d h. I In eodem Hrauan xxx m auen. In Hleon
Liafmar ^) xvm m auen. |
Itcm in Dalahcm Burguuard xxvu m auense. In Gambriki
Helmdag xxx m auen. |
In Thahfbeki Lethoc xxmi m ord. et alterum foL |
In Gefandron Focco lx m auen. m far. octo den h. In
Hramafhuuila | Liudbraht xx mod auen. et xx ordei.
porcum uu den. her octo den. m far mod | *) [/oi. 50«]
In eodem Eburger fimiliter. In Braht Amold xl auen m.
octo m ord. |
In Hramaf huuila Oppo xvi den. m far m.- et octo den h.
In Elmhurft Meinbern | duof folidof in quo poteft. In
eodem Faftbarn ilm. ^) In eodem Hunno vi den |
In Puningun Mufanahurft Hrodger l m auen. xx ord.
duof porcof. XVI den ual. | m far m. octo den h. In Lah-
, fetiun Hildiuual xu de fig}: xx m auen. | m far. octo den h.
In Forheti Hrodmar xv m de figl:. folidum in quo poteft |
11 far m. octo den her. In Greuaon^) Frethuuuard xvi m
de figl:. et octo den. ui far. octo den. | In eodem Northeri
x & de ligt. octo den. in quo poteft. In eodem Bolo xu
de figl m et folidum | u farin m. octo den her. In Heri-
beddiun Sibald xvi m de fig}:. xvi m auen. duaf amphoraf
m. I u farin di. octo den her. In Alathorpe Sebraht x
in de figl. vu m ord. octo den. |
In Mimigernoford Meginger ptr duof folidof in quo poteft.
In Cumpa xvi den et octo den h |
In Dorfeldon Sebraht xvi den. octo den her. In eodem Uuil-
man fim In Sunnobrunnon | Folcman x m de %1. u
far. octo den. her. In eodem Hilla xu ih de figl. xvi ih
auen. octo den h. | In eodem Heio Iim. In Ekafbeki Rad-
bern vii m ord. xx m auen. et unciam in quo poteft. | In
eodem Tado viu m ord. octo den. in quo poteft. In eodem
Erp tref folidof in quo poteft. |
1) Tuit primiius Hethueldun; ex quo factum est Hethfeldun,
*) Fuit scriptum Thiadmar, quod commutaium est in Liafmar.
*) Addita infra vertum haec aunt u mo braci.
♦) Discemi nequity utrum Fastburn an Faatbarn exctratum Ht.
*) Litterae ao implexae.
^ 18 —
In Ohfanobeki Hogrim xvi & ord. mi den. u far lii. octoden
her. In eodem [Lac. p, 237] Uuambald folidum | u fam m.
octo den her. In Beranblara Amulbald unum folidum in
quo poteft. I
In Huiting thorpe Snelhard octo den. In Arnahurft Erulf
tref folidof et octo den |
Hreini
In Graingthorpe Gerheri octo den. In Stenforda Siman
mi den. In Panauuic | Uuiibald xvi m ord. et unum
folidum. u fjEirn m. octo den her. In Uuelanftedi Uulf-
nihil
heri| unumfolidum. u far m. octo den her. In Forfthuuila
Gerhelm xvi m ord. et im den. u far. oeto den |
In Euilancampa Geldlaef XVI mod ord. In Uuerinon Alfger
XVI ih ord. octo den ] u farn m. octo den her. In eodem
Uuerinbald fim. In eodcm Ofbern iim. In eodem Uuirad
Ximt I In eodem Macco Jjmh In eodem Liafheri fim. In
eodem Uuendil fim. In eodem Alfhard iim. | In eodem Eil-
rad fim. In eodem Raduuig fim. In eodem Helmbald unum
folidum u far m octo den. | In eodem Franco fim. In eodem
Alfgot XVI m ord. et octo den. u far. octo den her. | In
eodem Grimuuard xvi m ord. mi den. u far m. octo den
h. In eodem Hrodbraht xuu m ord | et foUdum in quo
poteft. Folobraht fimiliter. In Uunnibrahtingthorpe
Brunger xxmi | m auen. In Ihteri Frethuuuard duof folidof.
In Afcafberg Uureckio unciam. |
In Hornun Hathuuual tref folidof. In Uualthorpe Faftbarn
octo den. |
In Ihteri cenfuf uniuf folidi. modo nihil.
E 2.
De ministerio Sandradi. [foL 11^]
In Uuirinon. Thiaduuard. xui mod ord. In eadem Huning.
xui m ord. & viu den pro her. & herimalder. In eadem
Sunuko xu m ord & herifcill [Lac. p. 226] & herimald". In
eadem Egbraht. xui m ord & herif. & herim. In eadem
Frithuhard. xu m ord & heriicili & herimaid".
In Mirihem. Benno. m dcn. & viu den pro herifciih
- J9 —
In Uuithuste. Liudmar. octo den pro her. In Mirihem.
Sihard mi m ord & m den. In Brihem. Eggo. xxx ih
ord. & herimald 7 ym den pro her. In eadem Ad:ala. xui
m ord & herimaM. octo den pro heriTcitt
h
In Tidingthorpe. Ared duof Xiclof
In eadem. Afmon. xvi m ord. octo den. & herifcitL & herimali
In eadem. Hrod^rad. Iicut Afmon.
In eadem. Duttik. xmi m ord. herifciJ:!:. herimald'
In Farhulxile. Ldafheri. xmi m ord. heritcikL herim
In Nittihae. Uuilbraht ficut Liafheri.
In Holthufon. Uuendil. xvi m ord 7 herifcilt. herim octo den.
In eadem Blacfin. ficut Uuendil.
In eadem Liafric. xvi m ord. herifcilt. herim
In eadem Alfhard. ficut Uuendil.
In eadem Eilmar. ficut Alfhard
In eadem Aia. xvi mo ord herifcill: 7 herimald:. octo den.
In eadem Uuilrad. xvi mo ord 7 herifcill:. herimalder.
In Holthufon Uuilla. xu mo ord 7 herifcilJ:. herimali \fol, 12^]
In Uueflaon. Liafger. xmi mo ord 7 herifciH. herimal^
In eadem. Fafdko. xmi mo ord 7 herifciih herimald:. & xii den.
In Blefnon. Tiado. x mo filig. 7 vu mo ord. & herimali
k
In Thafbibi. Beiia duof ficlof.
In EtSulonkampe. Helmdag. xvi mo ord. hcrif. herimalil:
In eadem Sini. xn mo ord. 7 herifcili. herimalder.
In Curtonbroke. Eilhard. vui mo ord. & herif. & herimali
In eadem Liafgrim. xvi mo ord. & herif. & herimald:
In eadem Bernhard. xvi mo ord.
In Uuedmeri. Sigrim. unum fid:.
De Landfetion.
In Nord^liunon. Heiio unum ficJ.
In Suliliunon. Haric. xx. den.
In Heriburnon. Raduni. xmi mo ord.
In Afcefberge. Heribraht. vi mo ord.
In eadem UuinaJ. et Abbo. vmi mo ord.
In eadem Dudo. dimi^ ficJ^.
In eadem Landrad. vi den.
In eadem Uuardger. vm mo ord.
In Atoling Holthufon. Alfbraht vm mo ord.
In Uuirinon. Hunig. xvi mo ord. herifcilh herimal^.
— 20 —
In Panuuuik. Liafgat. xvi mo ord. herifciW. herimali & palHum
fex cubitorum. * \foL 22*]
in Hagrimingthorpc. [Lac. p. 226] Runold. xvi mo ord. &
herifcith herimalJt.
In cadem. Ileiio. Simil & ini den.
In Ekesbiki. Aduuig. xnn mo ord. 7 x mo auen. 7 herifcith herim.
In Greingthorpe. Hrodger. vi mo ord. 7 herif. herimali
In Sunnoburnon. Tiabo. x mo ord. & her. herimal. lineum
pallium.
In eadem iEd:elric fimil. & lineum pallium decem cubitorum.
In U u i n i n g t h r p e. Liafdag. x. mo ord. & herifciH. & lincum
pallium fex cubitorum.
In Doruelde. Udi. x mo ord. & lineum pallium decem cubi-
torum. 7 omne quod pertinet.
In eadem. Aduuard. fimit.
In Morefthorpe. Tidico duaf amph. & lemif. & j paliium
cuius I precium est octo den. & herifciH'. herimalder.
In eadem. Lethelm herifcill:. herim. & n amph. ac femis.
In Heribeddion. Liafung. .x. mo ord. & pallium x cubitorum.
7 m den.
In Mufnohurft. Hathubarn. xx mo ord. & pallium nouem cubi-
torun I & herifcilL herimalder.
In Uueffithi. Haffa. ui mo fili. & vn ord. [fol. 13^]
In Arnhurft. Uuiric. xjjjj mo ord. & x mo auense. her» herim
In eadem, Neriuuard. fimil.
In Akinkthorpe. Hathubern. xn mo ord. herifciH. herim &
xn den.
In eadem. Liuduuig. herifciU. xn mo ord. & pallium unum. cuius
precium esse ( debet xn den.
In Mimigerneford. Uuilmar. vm den.
In Hahemmi. Uidua. xx mo aueii & herifcilL herimali.
In Aterefdung. AMger. x. mo ord. & herifcl. & pallium
V cubitorum.
In S^ondonhurft. Blacheri. xxx. mo aueii. & herifciil. heri-
malder.
In Gefondron. Uuirimbold. x. mo ord. & herifciH & herimald:
In eadem. ^lfing. xx mo auen 7 herif. herim & pallium nouem
cubitorum.
In Scurilingefmiri. Gerolf. xx mo ord. & xxxui mo auen.
& xu den pro herif. | herimalder.
— 21 —
In Aftonfelde. Thancman. xx mo ord. & herifciH: &herimald:
& xu den. & .j. amph. mell.
In B^thon. jiElfger. xv mo ord. & herif. herim. pallium vi
cubitorum.
In Ulithi. Liudric. Ilcut Alfger.
In eadem. lungman. xu mo ord. & amph.
In He3"felde. Tidger. xx mo ord. & herifcilh herimald" & ui dcn.
In GefthulJile. Liafuard. iicut Tidger.
In Telgoge. Poppi. xx. mo ord. & herifciih herimaM. & uu den.
In eadem Bofo. xl mo auen & xu mo bracii pro manJione. &
.j. porcum I cuius precium est vi den.
In Dalehem. Rethelm. xv mo ord cum herifcili & herimald: *)
[fol 13^]
In Uuelonftedi. Sihehn. xx mo ord cum herifciJ:]: & herimaltr
In Sindinon. -ZElfger. xxx mo ord. 7 herimalder
[Lac. p. 227] Landfetion.
In Lerikfelde. Frithubarn. xu mo auen.
In Geftlaon. Uuiric. xu mo auen
In Maglinon. Uuindilger. xu mo ord.
In Alnon. Unuuan. dimid: ficl
In Thafmathon. uidua. xvi mo auen
Alfheri xui mo auefi
In Ripanfeli I. den.
In Angullo. Liafheri. j. amph. & dimii ficl:
De Etonhifche j. amph.
In Stenhurft A3:ulf j. fict.
In Forkonbiki. Uuaning. xim mo ord.
In Elmhurft. Fediko. II fich In eadem. j. dimit Jicl.
In Nor4uuik. Reddag. x den.
In Selihurft. Badduc. I Xict
In FornhulJile AMger. xuiu den. In eadem. xim den.
1) Supra addiium: & iii den
COLLECTAE
AD AUGENDAM
NOMINUM PROPRIORUM
SAXONICORUM
ET
FRISIORUM
SCIENTIAM SPECTANTES.
EDIDIT
WILH. CRECELIUS, m
Ola.
TRADITIONES WERDINENSE8 PART. I.
PROSTAT BEROLINI
APUD 8. CALVARY EIUSQUE SOCIUM.
JliLBEBFELDAE. IMPBE8SIT SAH. LUCAS.
Coepi indices redituum monaBterii Werdinensis vulgare, ut et
aliquantulum confcrrem ad yeterem memoriam harum regionum
illustrandam et scientiam nominum sermonisque antiquissimi amplifi-
carem. Ad hanc rem quoniam magno usui esse Tidehantur litterae
donationum sive traditionum, cum illas contexere inciperem in Annalihus
Societatis Historicae Montanae (Zeitschrift des Bergischen Geschichts-
Yereins YI.), non alienum a ro iudicayi ipsas quoque collectis nostris
addere ac separatim puhlicare. Quae cum ita sint, mirum non Tide-
bitur, quod et sermone patrio usus sum — id quod postulahat ratio
Annalium — et eorum qui illos legunt commodi causa pleraque addidi,
qmbus alioqui facile supersedere potuerim.
Indices nominum adiciam in fine totius operis eodemque reponam
quaecunque de explicandis eis indagavero.
Elherfeldae, idihus Augustis 1869.
W. Crecelias, Dr.
jjjinen reichen Schatz fiir die Localgeschichte alterer Zeiten bieten
die Schenknngsurkunden, Heberegister und ahnliche Documente, welche
die bedeutenderen Stifte aus frUheren Jahrhunderten bewahrt haben.
Wir lemen aus denselben die Ausbreitung des Anbaus, die YerhSlt-
nisse der bauerlichen Bevolkerung, und so manches andere kennen,
wovon wir ohne jene Urkunden kaum etwas bestinmites erfahren
wurden. In dieser Beziehung gewahren uns fiir bedeutende Theile
des nordwestlichen Deutschlands vor allen die IJrkunden des Elosters
Werden erwiinschte Ausbeute. Sie enthalten eine Fiille von Andeu-
tungen, woraus wir die Elteste Beschaffenheit der Gegenden und ein
gutes Theil der Geschichte und des Lebens unserer Yorfahren ent-
nehmen kdnnen; zwar erzahlen sie uns nicht von den GroPthaten
derselben, von denen die Annalen berichten, aber von ihrem stillen
gerauschlosen Schaffen um die Gegend anzubauen und zur Wohnung
fur . Menschen umzuwandeln , und von ihrem innigen Yerkehr und
Zusammenhang mit der Natur gewinnen wir schon durch die Eigen-
namen genauere Einsicht. Ich habe deshalb begonnen, die Hebe-
register dieses Elosters — soweit sie noch nicht von Lacomblet
veroffentlicht waren — bekannt zu machen und zwar die altesten auf
Friesland und Ostsachsen beztLglichen in einer Beigabe zum Programm
des Elberfelder Gymnasiums von 1864, unter dem Titel : „Index bonorum
et redituum Monasteriorum Werdinensis et Helmonstadensis saeculo
decimo vel undecimo conscriptus. Edidit "Wilh. Crecelius, Dr.*
auch im Buchhandel bei S. Calvary & Co. in Berlin^). Mehrere
^) Anch mit dem allgeineinen Titel: Ooilectae ad angendam nominnm
propriorom Sftxonioomm et Frisionim scientiam i^eotantes I. Yon mir
citiert als Coll. L .
Heberegister der H5fe Schdpplenberg und Halyer aus sp&terer Zeit
sind von mir in der Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins 11,
S. 305 ff. bekannt gemacht. Eine Fortsetzung dieser Publicationen
gedenke ich nlchstens zu liefem.
Die Schenkungsurkunden des Elosters aus Slterer Zeit
scheinen Terloren gegangen, wenigstens sind sie seit der Aufhebung
desselben keinem der dffentlichen Archiye ubergeben worden. Dagegen
haben sich mehrere Ohartulare erhalten, welche diesen Yerlust einiger-
maPen ersetzen konnen. Das alteste derselben, bekannt als
i) Ohartularium Werthinense, enthalt die Biographie des
Stifkers Liudger ron Altfrid und hinter derselben auf 30 Blattem die
altesten XJrkunden des Elosters. Beide Bestandtheile der Handschrift
sind erst spSter zusaramen in Einem Bande yereinigt worden. Das
Urkundenbuch (es nennt sich selbst liber chartaram) hat am SchluP
einige Blatter eingebiiPt; aus einem yorausgeschickten Index ersehen
wir, daP auf diesen noch 13 Urkunden eingetragen waren; die Zahl
der erhaltenen betragt 61. Nach Lacomblet (Urkundenbuch I, S. XI)
weisen die Schriftzlige auf das 10.— 11. Jahrhundert. Er yermuthet,
dasselbe sei auf Befehl von Bischof Altfrid, dem VerfaPer der Bio-
graphie Liudgers, zusammengestellt worden: in diesem Falle wfirden
die Urkunden alle vor das Jahr 849 fallen miiPen. Einen Abdruck
des Ohartulars, sammt der yita Liudgeri, lieferte Leibnitz in dem ersten
Bande seiner Scriptores reram Bransw. Nach einer emeuten Ver-
gleichung der Handschrift, welche jetzt in der Uniyersitatsbibliothek
zu Leyden aufbewahrt wird, hat Lacomblet die Urkunden in sein
Urkundenbuch fiir die Geschichte des Niederrheins Band I. auf-
genonunen.
Der Zeit nach schliePt sich an dieses alteste Ohartular
2) der Liber priyilegiorum maior monasterii "Werdinensis,
ein Pergamentband in Folio yon 66 Blattem. In seiner ersten Halfte
enthalt derselbe die Schenkungsurkunden und Priyilegien der Abtei
bis zur Mitte des 12. Jahrhunderts. Unter diesen finden sich auch
die im vorigen Chartular yerzeichneten wieder. "Wir haben also for
dieselben eine doppelte Quelle. Hinter den Urkunden gibt der Liber
priyilegioram ein Heberegister , welches — soweit es sich auf West-
falen und Bheinfranken bezieht — yon Lacomblet im Archiy fur die
Geschichte des Niederrheins H, S. 249 ff. yeroffentlicht worden ist.
Diejenigen Theile desselben , welche sich auf die Guter des Klosters
Helmstedt beziehen, hat Behrends nach einer sp&teren Abschrift in den
Neuen Mittheilungen des Thiiringisch-Sachsischen Vereins fUr Erfor-
schttng des yaterlandischen AlterthninB, Halle 1834, S. 21 ff. bekannt
gemacht. Die Abweichongen dieser Ausgabe Yom Original habe ich
in derselben Zeitschrift (Band XI, Halle 1867) mitgetheilt. Es ist
der Band in der zweiten Hftlfte des 12. Jahrhunderts zusammen-
gestellt: eine alte Bemerkung, die sich wiederholt findet, sagt aus,
daP er Ton.der Hand desselben M5nches geschrieben sei, der auch
om 1160 die Abschrift des Fiayius Josephus in der ELlosterbibliothek
gefertigt habe. Die bei Aufhebung. des Stiftes Werden in Privatbesitz
gekommone Handschrifb des Liber priyil^orum ist vor einigen Jahren
fOr das Staatsarchiy in Dftsseldorf erworben und Lacomblet hat eine
Anzahl von Urkunden daraus im Anhang zum vierten Bande seines
Urkundenbuchs abdrucken laPen. Zu gleicher Zeit wurde auch
8) der Liber privilegiorum minor fiir das genannte ArchiT
angekauft. Dieser stammt erst aus dem 15. Jahrhundert und ist ohne
Bedeutung.
^ AuPer diesen drei Chartularen finden sich noch in den Hebe-
registem und EinnahmeTerzeichnissen des Elosters Notizen ftber
Schenkungen, so namentlich in dem ^ltesten derselben, welches dnrch
Lacomblet im Archiy H , S. 209 ff. und Ton mir in den CoUectae I
herausgegeben ist. Auch das zweite, Ton mir zum grdsten Theile
a. a. O. bekannt gemachte, und das mit dem Liber priTilegiorum
maior gleichzeitige und zum Theil Ton derselben Hand geschriebene
Prepositurae antiquissimum registrum (s. Zeitschrift des Bergischen
Geschichts-Yereins H, S. 306) enthalten einzehie Aufzeichnungen liber
Schenkungen. Bechnen wir hierzu die noch Torhandenen Original-
urkunden, so gewinnen wir einen nicht zu Terachtenden Ueberblick
uber die Erwerbungen des Klosters und den GtLterbesitz desselben
Ton dei' altesten Zeit an.
Es ist nun meino Absicht, aus den Torher genannten QueUen,
80 weit es angeht, in chronologischer Folge Hhex die Schenkungen
an das Eloster und die Erwerbungen desselben an Grundbesitz und
Horigen eine Uebersicht zu geben, und zwar in der Weise, da^ ich
die bei Lacombkt im Urkundenbuche bereits abgedruckten Urknnden
nur in Auszfigen mittheile, die anderen TollstSndig und getreu abdrucke.
Abgesehen Ton dem historischen Interesse hat die Herausgabe der
alten Schenkungsurkunden und Heberegister auch fiir die SprachwiPen-
schaft Bedeutnng. Die Personen- und Ortsnamen enthalten ein gutes
Theil Ton uraltem Sprachstoff in Hinsicht auf grammatische Bildung
und lexikalischen WortTorrath. StoPen wir doch in ihnen bisweilen
auf Oasusendungen , die wir sonst in den altesten erhaltenen Besten
1*
des Hoch- und Niederdeutschen kftum nach^eisen konnen. Namentlich
aber sind sie fttr die Deutung der hentigen Namen nicht zu entbehren.
Denn gerade die Eigennamen pflegen, weil sie von dem iibrigen
Sprachmaterial gewissermaPen losgeriPen sind, einer staxkeren Ver-
witterang nnd Verunstaltung zu unterliegen: so daP wir bei solchen,
die uns nicht aus Mherer Zeit liberliefert sind, deren Deutung also
Ton der heutigen Namensform ausgehen muP, leicht in die schwersten
Irrthumer Terfallen oder ganz rathlos dastehen.
Einige Beispiele aus dem Berdch der Werdenscfaen Urkunden
m^gen dies nachweisen.
Was bedeutet Velbert? Der gltere Kame Feldbrahti bezeichnet
eine neue Anrodung, die als Feld benutzt wird. Denn braht scheint
eine WeiterbOdung Ton br&cha (das erste Umbrechen des Bodens).
Flandersbach hieP bereits im 12. Jahrhundert Flandras-
beke und Flandarasbeke, im 9. dagegen Flatmarasbeki, d. h.
Bach TOn Flatmar, an welchem Flatmar wohnt; der Name des dai^^n
grenzenden Riitzkausen (im 16. Jahrhundert noch Rutzinkhusen)
lautet in derselben Urkunde Hrotsteninghuson, Haus oder Hauser
des Hrotsten^). Wer wtirde nicht bei Euhlendahl, dem Namen
einer Honschaft Ton NcTiges, zunachst an ein kiihles Thal denken?
Allein Tor 1150 sagte man Eugulendal d. h. Thal der Eapuze, und
eine Legende des Elosters Werden (tou mir in der Zeitschrift des
Bergischen Gcschichts-Vereins H, S. 271 f. mitgetheilt) gab eine Er-
kl&rung des Namens. Nach dieser ErzHhlung hatte auf einem zu
Werden gehfirigen Grundstflcke „an den zwei^chen Thithela und
JfaTegisa** ein Monch des Elosters, Namens Humfrid, eine Zelle
erbaut. Als sie nach dessen Tode Terfallen war, siedelte sich auf
Befehl des Abtes ein Priester Brunrik an derselfoen Stelle ah, zum
groPen Aerger der in der Umgegend angesePenen Thiathild, die niit
ihrem Sohne Dietrich Tielleicht noch dem Heidenthum ergeben war.
Die Leute der Thiathild schlugen den Brunrik, wie sie glaubten, zu
Tode, beraubten seine Wohnung, plOnderten den Eorper aus, trugen
diesen — nur mit einer Eapuze noch bekleideten, auf einem Stocke,
weg und warfen ihn in ein Domgeblisch — unmittelbar am Ufer der
NaTCgisa, so dass er in den Bach selbst hineinfiel. Bmnrik kam aber
wieder zu sich und kehrte in das Eloster znrack, wShrend Thiathild
*) Vielleicht deaaelben Grafen Hrotsten oder Hrodsten, der 815 als Donator
(s. unten Nr. 36) und 834 als Zenge in einer zu Werden ausgesteUten
Urkonde (s. unten Nr. 48) vorkommt.
mid ihr Solm bald daranf eines jahen Tode0 starben. Wegen dieses
Yor&lls nannte man den Ort seitdem Eapuzenthal. Kordlich sto^
an dieses Walmigrath an, hierfiir kommt im 12. Jahrhundert
Walbrethincrothe Tor: wir ersehen aus dem Namen, daP es die
Anrodung eines Walbrecht war. Keviges ist nach dem Bache
Navagis, Navigisa, Nayegisa benannt: dieses ist wahrscheinlioh
in Na^bagis-^ anfzulosen (k == aha, WaPer; der erste TheO scheint
ein Personenname zu sein). Der andere Bach, welcher durch Neviges
fliePt, heiPt jetzt Deilbach; man deutet den Namen wohl als Grenz-
bach, weil er wirklich die Grenze yon Markischem und Bergischem
Territorium bildet, und leitet ihn yon dem Yerbum „theilen'' ^). Aber
der alte Name Thidela, Thithela, Didele, den ich gleichfalls in
Thidel-4 zerlegen mochte, weist auf einen Thidelo hin, der sich
zuerst an demselben ansiedelte und nach dem er benannt wurde.
Sprockhoyel lautet im 12. Jahrhundert 8purghufila und Spur-
kinhayelo d. h. Wachholderhugel ^. Noch heute ist die Umgehung
des Ortes so reich mit dem Strauche bewachsen, dessen Namen er
tragt, daP man dayon dorther nach Elberfeld einfOhrt zum Bauchem
des Fleisches und zum Fange der Erametsyogel. DaP das Hatzfeld
bei Barmen so yiel als Hirschfeld bedeute, kdnnte man zwar schon
nach dem heutigen Namen yermuthen, da der Hirsch im Bergischen
Hatzbock genannt wird; allein zur yoUen Gewissheit wird diese Yer-
muthung erst, wenn das Hirutfelda, welches in einem Werdenschen
Heberegister des 11. — 12. Jahrhunderts yorkommt, unser Hatzfeld ist,
wie man nicht. ohne Gnmd annehmen darf. Dann diirfte wohl auch
das benachbarte Herzkamp (im Munde des Yolkes Hatzkamp)
einen Kamp bezeichnen, den yordem die Hirsche ofters aufgesucht
haben. Herscheid bei Ludenscheid wird in dem ebenerwahnten
Begister (s. Zeitschrift H, S. 306) Hirutscetha, bei Seibertz Nr. SO
(in einer Urkunde yon 1072) Hertsceido genannt: also auch hier
stoPen wir wieder auf dasselbe edele Thier, welches friiher unsere
Waldungen zahbeicher bewohnte als jetzt. Sein Name lautet im
altesten Hochdeutsch hiruz, woraus hirz und endlich hirsch wurde,
imNiederdeutschenhirut, dann hirt und hert. Fur Liidenscheid
finden wir am angefiihrten Orte Liudolyesscetha: der erste Be-
bauer des Platzes muP also Liudolf geheii^en haben. Eirsupu,
^) Moglich, ja wahrsoheinlioh ist allerdings, dass man bei der Yerstihnme-
long imd Absohleifang des alten Kamens sp&ter an ^theilen** daohte.
*) Althochdentsoh sporah nnd spnroha (Waohholder).
6
irelches' in dem n&nliehen Werdenschen Heberegisier yorkommt, ist
gewiss nichts anderes als Kierspe. In der alten Form laPt sich der
Name ohne Schwierigkeit deuten. Denn apa (ap) epe oder upa
begegnet uns vielfaeh im Niederdentsehen als zweiter Theil eines
Bachnamens. Es entspricht dem Hochdeutschen affa, welches in
gleicher Weise angewendet wird, nnd ist ein uraltes Wort for WaPer,
das wir mit den yerwandten Sprachen gemeinsam haben; es f&hrt
uns in die Stammsitze der Germanen auf den Hochebenen Asiens
zur&ck; auch bei den Indiem nnd Persem finden wir 4p in derselben
Bedeutang. Demnach ware Kierspe zuerst der Name des Baches
gewesen: dieses laPt sich als Kressenbach deuten. Woeste wies mir
aus Seibertz.Quellen II, 304 Keirsse als Eltere westfalische Namens-
form fOr die Brunnenkresse nach. Wie geeignet der Name, so gefa^
Ar ein Gebirgsbachlein ist, liegt auf der Hand.
Diese Beispiele werden hinlanglich darthun, wie wichtig die
Werdenschen Urkunden durch die in ihnen enthaltenen Eigennamen
fOr die Sprachforschung sind.
Bei der nun folgenden, nach den Zeiten geordneten A.n!zahlung
der Schenkungen, welche den Hauptbestand des Klostergutes bildeten,
bediene ich mich dieser Abkiirzungen:
Ch = Chartularium Werthinense (beschrieben yon Lacomblet
im Urkundenbuch I, S. XI).
Pr 1. = Liber privilegioram maior (s. Lacomblet Archiv 11, S. 210).
Pr 2. = Praepositurae antiquissimum Begistrum (von mir beschrieben
in Zeitschrifb des Bergischen Geschichts-Yereins 11, S. 306).
pr. = Liber privilegiorum minor.
W I = der alteste Band Werdenscher Heberegister (s. Lacomblet
Archiv II, S. 209 f. und meine Collectae I, S. 2).
W n = der zweitalteste Band Werdenscher Heberegister' (s. meine
CoUectae I, S. 2).
Lac = Lacomblet, Urkundenbuch fllr die Geschichte des Nieder-
rhcins.
Erh = Begesta Historiae Westfaliae. Accedit Codex DiplomaticuB.
Die Quellen der Geschichte Westfalens, in chronologisch
geordneten Nachweisungen nnd AuszUgen, begleitet von
einem Urkundenbuche. Herausgegeben von Dr. H. A.
Erhard. L Band, Miinster 1847.
CoU, = meine CoUectae S. oben S. 1 Note.
L Lindger, Grttnder und erster Vorstelier yon Werden.
Liudger oder Ludger Btammte aus einer Yomehmen friesisehen
Familie. Seine Studien machte er bei Abt Gregor in Utrecht und in
York nnter Alcuin. In E5hi zum Priester ordiniert, widmete er sich
zunSchst der Yerklindigung des Evangeliums in seiner Heimat, wo
das Heidenthum noch den Fortschritten des Christenthums erfolgreichen
Widerstand leistete. Im Jahre 782 gewann die Partei der Heiden,
welche zugleich als die nationale sich mit den Sachsen gegen die
Franken erhob, die Oberhand. Mord und Verbannung der Gegner
begleitete ihren Sieg. Auch Liudger muste nach Utrecht fliehen. Von
hier begab er sich mit seinem Bruder Hildigrim und einem Schuler
Qerbert, auch Castus genannt ^), nach Rom und zur Benedictiner-Abtei
auf Monte Cassino. Kach dritthalb Jahren kehrte er zuruck. Jetzt
wurde Earl der GroPe auf ihn aufmerksam und iibertrug ihm die
geistliche Aufsicht iiber fiinf friesische Gaue: Hugmerchi, Hunusga,
Fi^ilga, Emisga und Fidiritga, setzte ihn sodann iiber das westliche
Sachsen, dessen Verwaltung er von Mimigardeford aus leitete. Spater
wurde er (nieht vor 802) zum Bischof von Mimigardeford geweiht,
welches nach dem von Liudger gegriindeten Milnster (Monasterium)
seit dem IL Jahrhundert den Namen annahm. Eine neue Emporung
der Sachsen nothigte ihn 793 seinen Wohnsitz zu verlegen; er begab
sich in die Abtei von S. Peter zu Lotusa im Gau Bracbante, die ihm
Earl geschenkt hatte. Jetzt suchte er nach einem Orte, um selbst
ein Benedictinerkloster zu stiften und wahlte dazu nach langerem
Schwanken einen Platz im frankischen Gebiete, aber dicht an der
Grenze des Sachsenlandes. Es war dies der Hof Werden an der Ruhr.
Schon seit 793 werden Schenkungen an Liudger verzeichnet:
er wird also von dieser Zeit an emstlich mit dem Gedanken der ^
Stiftung eines Elosters umgegangen sein.' Erst 799 erwarb er den
Hof Werden, welcher nun der Sitz seines Stiftes wurde. Die Er-
bauung der altcsten, wahrscheinlich zunachst nur holzemen Eirche •
und der nothigsten Gebaude fallt in die nachsten Jahre.
1. 793, 22. Merz. Liudgerus (filius quondam Hredgaeri
[Redgeri] ^) tibergibt seinem Freunde , dem Priester Liudger 1) «ein
^) Von diesem rUhren wahrscheinlich die reichen Schenkungen her, welohe
ein Castus nach den Heberegistem in W I an Werden gemacht hat.
S. Lacomblet ArchiT U, S. 229 (im Hasegau), S. 230 (im Lerigan),
S. 228 (in Boaldi).
^ Zu Grunde liegt der Text m dem Chartularium , die m viereckigen
Elammem beigefGLgten Ifamen geben die Abweiohungen des Liber
8
halbes Erbe m Berilsi (infira terminofi qui illuo attineiit id est ab
Enedseae usque in locum supradictum) ; 2) sein halbes Erbe in silva
Seaeuuald [Seeuuald] sive Suifterbant (exceptis agris, qui inibi
ante extirpati sunt a patribus aut ab bominibus nostris). Act. anno
regni relegiosissimi regis Carli XXV. XI kal. Aprilis, in Tilla Bid-
ningahusum [Biningahuson]. Der Ausstellungsort, wie der Name
Suifterbant, weist auf die Niederlande hin, also auf die Heimat Liudgers,
der anfan^s hier sein Eloster zu griinden beabsichtigte.
Ch no. 46. Pr. 1 fol. 5^- Lac I 2. Erh I S. 75.
2. 793, 30. Juni. Sigiuuinus [Sigeuuinus] , filius quondam
Gilberti [Giselberti], (ibergibt dem Priester Liudger ,,contra pretium
eius*^ einen zu seinem Erbe, in Hrodbertinga houa [Rodbertinga
houe], geh5rigen Eoten (unum modieum cnrtile cum agris III) mit
seiner WaPer- und Waldgerechtigkeit , die letztere in den Waldem
Sitroth und Huuil. Act. in villa Uuidugises^) houa [Widugeses
houa] anno vicesimo quinto regni domni nostri gloriosi regis Carli.
II kal. Julias. Schreiber Uuerinhardus presbiter. — In der Ueber-
schrift in Ch steht Hrotbertinga houa. Der Hof lag am Gilbach
im Gau Nieyenheim. Lacomblet sucht den fraglichen Eoten in dem
heutigen RUblinghoven und den Ausstellungsort im benachbarten
"Wiedeshoven.
Ch no. 55. Pr 1 fol. 6^- Lac 13. Erh I S. 76.
3. 793, 4. Juli. Godescalcus, filius quondam Casmari,
schenkt fiir sein und seiner Gattin Bothrude Seelenheil dem Priester
Liudger einen Theil seines Erbes in Alhfridushusonim Bezirk voh
Withorpe nebst einem Hufenrecht auf den dortigen Wald. Act.
anno XXV. regni domni nostri Earoli regis. TTTT. nonas Julii in loco
Withorpe. Pr 1 fol. 7** f. Lac. IV, 600.
4. 794, 9. Oct. Uuracharius, filius quondam Brunhari,
schenkt mit Zustimmung seines Sohns Meginhard dem Priester
Liudger Grundstucke im Isselgaue, in pago Hisloae [Islae] in
der villa Withmundi [Widmundi], namlich eins, welches sein
Hdriger (litus) Landulfus bebaute, und einen Acker, welchen ein
Freier Hildigerus zu Lehen von ihm hatte. Act. anno XXVH
regni domni nostri relegiosissimi regis Carli. VH id. octubris, in
villa Brimnum (wird fiir Brummen an der Issel gehalten, welches
priyilegiorum maior. Wo niohts bemerkt iat^ stiiiimea beide Quellen
tLberein.
^} Tin ist = w; also Widngises, in no. 4 IJmracharius = Wraeharius etc.
9
in der N&be Ton Wichmund, dem alten Withmundi, liegt). Die Ueber-
schrift in Ch. lautet ^traditio Uuracharil in Suiftarbant seu in Seuuuald^,
woraus wir ersehen, wo diese letzteren zu suchen sind. Ygl. no. 1
und 16.
Ch 48. Pr 1 fol. 6*- Lac I 4. Erh I S. 76.
5. 795, 16. Merz. Amulricus schenkt zu den Reliquien des
Erlosers und der Maria dem Prlester Liudger, welcher diese beschaffte,
den Ort „ad crucem** genannt mit den Wiesen an der Erft — in ripa
fluvii Arnapi [Amape] — , wo einst sein QroPvater Irminfridus
wohnte, mit zwei getrennt liegenden Aeckem und der Berechtigung
zum Walde Sitroth. Act. anno XXVII regni domni nostri releg.
regis Carli. XYII kal. Aprelis, in Yilla Hrodberhtinga houa [Bod-
bcrtinchoue]. Schreiber der Priester Thiatbaldus [Thiadb.] — Der Aus-
stellungsort und der Wlld Sitroth kommen auch in no. 2 vor. Ob der
in vorliegender Urkunde erwahnte Ort „ad cmcem** das in der N&he
von Rublinghoven gelegene Einzelhaus „am Hagelkreuz^ ist, wie Lac.
vemiuthet, laPt sich wol aus dem bloPen Namen kaum entnehmen.
Ch 12. Pr 1 fol. 4^- Lac I 5. Erh I S. 77.
6. 795 — 802. Folcrada [Folcradea], germana soror quondam
Hemmingi exactons, verkauft dem Abt Liudger einen Acker an der
Arnapa (Erft), nahe bei dem Hause ad cracem. Act. ad cmcem.
Vgl. no. 5. — Ch 20. Pr 1 fol. 5'* f. Lac I 24. Erh. I S. 78.
Unter den Zeugen sind drei, welche auch in der vorigen Urkunde
vorkommen. Nach 802 kann unsere nicht fallen, weil Liudger seitdem
Bischof genannt wird, zwischen 796 — 802 dagegen wird er bald als
Priester, bald als Abt bezeichnet.
7. 796, 25. Febr. Hemricus schenkt zu den Reliquien des
Erlosers und der Maria dem Priester Liudger seine Anrodung (com-
prehensio) im Walde Heissi [Heisse] am nordlichen Ufer der Ruhr,
zwischen dem Berge und dem FluPe, samt der GenoPenschaft zu dem-
selben Wald imd der Fischerei in der Ruhr. — Act. anno XXVni
regni domni nostri rel. regis Carli. VI kal. Martias. in villa Hlopan-
heldi [Lopanhelde]. Schreiber der Priester Thiatbaldus [Thiadb.].
Es genehmigen die Schenkung die Gattin des Hemricus, Hriatthruda
[Thiadthmda] und seine S8hne Heribaldus und Eericus [EricuB].
Unter den Zeugen erscheint der Diaconus Castus. — Der Name des
Waldes Heissi hat sich im Orte Heisingen erhalten, Hlopanheldi wird
das dort gelegene Laupendahl sein. Ch 5. Pr 1 fol. 3'* Lac I 6.
Erh I g. 77. Vgl. auch no. 17.
10
8. 796, 31. Merz. Theganbaldus, filius quondam Hrodbaldi,
schenkt dem Abt Liudger einen Theil seines Erbes zu Fislacu
(Fischlacken) an der Rubr, namlich eine voUc Hufe Alfgating houa,
zu seinem und seiner Gattin Reginthruda Gedachtnis. Act. anno
XXYin regni domni nostri rel. regis Carli. U kal. aprilis in loco
„ad crucem'^ in pago Nivanheim in ripa fluvii Amapea. Die Schenkung
wurde im Auftrag Theganbalds vollzogen durch dessen Enkel Bemgerus.
Schreibef der Priester Thiatbaldus.
Ch 13. Lac I 7. Erh I S. 77. Vgl. unter no. 13.
9. 796, 7. Juni. Liudgerus, filius quondam Hredgeri
[Redgeri], schenkt zu den Reliquien der Erlosers und der Maria dem
Priester Liudger, der diese beschaffte, sein Erbe in der villa Bid*
ningahem und in der villa Thornspiic [Thomspic] samt der Ge-
meinschaft am Walde Suiftarbant. Er behlilt sich nur vor ,,una
particula in illaprata que dicitur Blidgeringmad [Blidgerincmath].^
Act. in loco qui. dicitur ad6s amnis. anno XXYni regni domni nostri
releg. regis Carli sub die kalendamm YIII. idus iunias. Schreiber
Priester Thiatbaldus. Vgl. no. 1.
Ch 6. Pr 1 fol. 3^- Lac I 8. Erh I S. 78.
10. 797, 29. Juni. Oodhelmus, filius quondam Oodwerci,
schenkt den 3. Theil seines Erbes zu den Beliquien des Erlosers und
der anderen Heiligen, welche von Abt Liudger in Uuithmundi
[Werthina] aufgestellt sind, unter der Bedingung, daP er zu seinen
Lebzeiten noph die iN^utzniePung habe. Die Erbschaft liegt an drei
Orten: 1) im Gau Hisloi [Isloi] in der villa Ocanni eine Hube;
2) im Gau Northtuianti [Nordtu&nte] in der villa Huleri [Hulere]
eine Hube; 3) in demselben Gau eine Hube in der villa Manheri
[Manhere] und der sechste Theil einer Hube in der villa Hrenheri
[Renhere] „que etiam sexta particula hove illius me vivente in usus
vergit iam dictamm reliquiarum cum iUis comprehensionibus in silva
que note sunt iuxta Hislam.'^ Act. in loco Uuithmundi anno
XXVini regni domni rel. regis Carli. IH kal. iulias. Vgl. no. 14.
Ch 47. Pr 1 fol. 6«^ Lac I 9. Erh I S. 78.
11. 793, 19. Juli. Hirpingus verkauft dem Abt Liudger einen
Weinberg in villa Bacheim an dem Melanbach. Act. in Saxonia,
ubi tunc temporis fuimus in hoste in loco Mimthum [Minthu] anno
XXX regni domni releg. regis Carli XTTTI kal. Augusti. Schreiber
Thiatbaldus presb.
Ch no. 9, Pr 1 fol. 4» Lac I, 10. Erh 18. 79.
11
Anf denselben Eauf bejdeht sich aucb noch folgende Urkiinde in
Pr 1 fol. 8» f.
Ego Irpingus notum fieri cupio omnibus fidelibus, qualiter pro
«Btenia retributione tradidi particulam hereditatis mead Liydgero abbati
accepto etiam aliquo precio eftimationis congrue. uineam unam iuxta
Milenbach in occidentali parte fluuii Reni cum adiacenti agellp tradi-
tamque in perpetuum esse uolo. Actum est autem in Colonia coram
teftibus quorupi nomina subtus notantur. Signum Irpingi qui hanc
traditionem perfecit et propria manu firmauit. Signum ATtti. Ratbaldi.
Raaangeri. Hildiberti. Batberti. Liudgisi.
Diese Urkunde stand wahrscheinlich auch in Ch unter no LXIIL
Denn nach dem Index enthielt diese Nummer: traditio irpingi prope
renxmi.
12. 799, 18. Jaimar. Hluduuinus [L(i)yduuinus] filius quon-
dam Thiatheri [Thiadheri], schenkt zu den Reliquien des Erlosers und
dem Abto Liudger, welcher diese immer bei sich zu tragen pfiegt,
sein Erbe in Uuerethinum zwischen zwei Bachen, die auf dem
Berge entspringen und in die Ruhr munden — der eine heisst Dia-
panbeci [Diapenbeki] , der andere im Osten hat keinen Namen.
Act. XXXI. anno regni releg. regis Carli. XY kal. !Februarias in
loco nuncupante Diapanbeci siye Uuerithina. Schreiber der
Priester Thiatbaldus.
Chno. n. Pr 1 fol. 2»f. Lac I, 11. Erh I S. 80.
Durch diese Schenkung erhielt Liudger den Hof Werden, auf
welchem er sein Eloster errichtete. Der Name desselben lautet Weri-
thina: angelsUchsisch warod: u. werod:, althochdeutsch warod, warid
und werid, mittolhochdeutsch der werd bedeutet eine Insel oder ein
am FluP gelegenes Land; hieryon ist Werithina abgeleitet. S. auch
no. 17.
13. 799, 14. Febr. Folcbrat hat Ton dem freigebomen und
edehi Theganbaldus gegen ein Grundstiick in yilla Bilici (Bilk)
die Bodung (rothum) Uuiduberg eingetauscht. Diese tauscht er
jetzt mit dem Priester Liudger aus gegen das Ackerland der Hufe
Alfgodinghoue.
Ch 57 (traditio Folcberti.) Lac I 12. Erh I S. 80.
Denselben Tausch beriihrt folgende Urkunde: Liudger hat yon
Theganbald eine Hufe Alfgodinchoua in yilla Fisclacu erworben
(ygl. oben no. 8). Hiervon iiberlaPt er das Ackerland dem Folcber-
tns gegen die Rodung Uuiduberg, welche zwischen den beiden
B&chen Diapanbeci [Diapanbeki] und dem ostlich dayon fiiePenden
12
namenlosen Bache liegt, behSlt sich dagegen yon der abgetretenen
Hufe Wald, WaPer und Weide vor. '
Ch I. Pr 1 foL 2*- Lao. I 13. Erh I S. 80.
Beide Urknnden tragen das Datum: anno XXXI. gloriosi atque
relcgiosi secundi regis Carli. XYI. kal. Martias in loco Diapanbeci
in ripa Bura. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.] — Der Tausch sollte
offenbar zur Erweiterung des Territoriums von Werden dienen. Wir
sehen daraus wie Liudger schon emstlich mit der 'Errichtung des
Klosters beschaftigt war. Die Rbdung Widuberg und die Hufe in
Fischlacken waren beide urspriinglich Eigenthum des edelen Franken
Theganbald gewesen, und die erstere (nach der Erklarung des Abtes
Duden ware es das Gestrtipp Wynberg) an Folcbert, die letztere an
Liudger iibergegangen.
14. 799, 9. Juni. Oodhelmus [Odhelmus], filius quondam
Ooduuerci, schenkt dem Priester Liudger zu den Beliquien des Erlosers,
die in Uuithmundis aufgestellt sind, drei Hufen eine in Okinni im
Gaue Isloi (Isselgau), die zweite in Manheri „illa selihoua in pago
Norht tueanti'' [una selihoua in pago Northtuenti], die dritte in
Hasungum *in demselben Gau. Doch behalt er sich samt seiner
Gattin Theodlinda fUr Lebenszeit die NutznieiPung vor, wogegen er
jahrlich zu Weihnachten einen Solidus zu den Lichtem der Kirche
geben will. Act. in loco Uuithmundi [Widmundi] anno- XXXI.
regni relegiosissimi regis Carli. sub die Y iduB Junias. Schreiber
Thiatbaldus [Thiadb.]
Vgl. nro 10. Ch 3, Pr 1 fol. 2^' Lac. I 14. Erh I S. 85.
15. 799. Kotum fit omnibus tam prefentibus quam fnturis,
qualiter ego Marcaldus et ego Gerhaldus (corrigiert aus Gerhar-
dus) &atres, filu quondam Irminbaldi, tradidimus ad reliquias fci Sal-
uatoris et in manus Livdgeri p^lbri qui eas fecum portat quocumque
ierit omnem hereditatem noftram in Scirembeke etB(i)urcethe
cum omni integritate et utilitate in elemofinam noftram partem unam«
partemque alteram accepto precio ab eodem plJro condonauimus et
adfirmauimus ei. Acta sunt autem hec publice in fupra memorato
loco Scirenbeke anno XXX. I. regni Earoli regis. coram teftibus
quorum nomina fubtus notantur. Signum Marcaldi qui hanc tradi-
tionem dominante manu perfecit. et propria manu flrmauit. Signum
Geraldi hoc idem agentis. Signum Hartberti. Buradi. Herradi. Waldtti.
Meginhundi. Gerundi. Adaluuini. Thancuuardi.
Pr 1 fol 7» f.
13
In Schermbdck und I^fiste befanden sich spater Haupthofe
der Abtei.
16. 800, 16. Sept. Reginaldns [Reinaldus], Folchardus,
GFerhardus, Uuifil und Helmberhtus [Helmttus] (coheredes et
conparticipes et consanguinei) iibergeben dem Priester und Abt Liudger
emen Acker zu Uuithmundi, um eine Eirche zu bauen, und zwar
aof der nordlichen Seite desjenigen Ackers, den Liudger Yom Ghrafen
Uuracharius erhalten ^at (s. no. i), Act. in loco ipso Uuithmundi
amio tiicesimo secundo regni releg. regis Carli. sub die XYI. kal.
octubris. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.].
Ch 7: Pr 1 fol. 3^- Lac I 16. Erh I S. 81.
17. 8Q0, 17. Sept. Efuruuinus [Euuruuin.], Hildiradus und
Irminuuinus (coheredes et conparticipes) iibergeben dem Priester
Liudger zu den Eeliquien des Erldsers, welche er immer mit sich
fuhrt, eine Anrodung (comprehensio) im Walde Heissi (quam, sc.
comprehensionem, ipse Liudgerus ibi desideravit et Hildiradus in nostro
nomine conprehendit simul cum eo et consignayit), sowie eine Berech-
tigung auf den anliegenden Wald. Die Anrodung gfrenzt an diejenigen,
welche Heimricus [Hemricus] und Hluduuinus [Liuduuinus] dem Liudger
schenkten (ygl. no. 7 und 12.) — Act. in loco ipso ad Diapanbeci
[Diapanbeke] anno tricesimo secundo regni gloriosissimi regis Carli
sub die XV kal. Octubris. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.].
Oh 11. Pr 1 foL 4^ Lac 1 17. Erh I S. 81.
18. 800, 6. Dec Snelhardus und Waldfridus, sein Schwic'
gersohn, schenken zum Seelenheil der Suanburga, der Tochter des
ersteren und der Gattin des letzteren, zu den Reliquien des Erlosers
imd der Maria, welche Liudger mit sich ftihrt, ihr ganzes Erbe zu
Liudinchuson. Act. in Liudinchuson an dem FluPe Stibimae. Ylll
idus decembris anno XXXIIT regni gloriosissimi regis Carli. Pr 1
fol. 7^* Lac I 18. Erh I S. 81. Lacomblet hat die Urkunde aus
Oyerhams Annal. Werthin. entlehnt. Dort steht Senelhardus, was
offenbar auf einem Irrthum beruht.
19. 800. Marchardus und Rotbertus schenken zu den.
Eeliqnien des Erlosers, welehe Abt Liudger immer bei sich zu fiihren
pflegt, einen Theil ihres Erbes im Walde Steinwid (sOua quss nun-
cupatur Steinuuida). Act. in yico Flaueresheim anno XXXIT
regni domini nostri Earoli regis. Pr. 1 fol 7*- Lac. IV 601. Eine
alte Bandglosse hat.zu Flaueresheim den Namen Bleersem zugeschrieben^
20. 800—802. Raadald schenkt zu der Eirche, welche der
Abt Liudger in Uuitmundi errichtete (cpllocaTit), sein Erbe za
14
Helmissi [Helmisse] und naitmundi. Ohne Datum. — In Pr 1
fehlen die Worte „et in Uuitmundi^ und statt ^ad eccl. — conlocauit^
steht ^Liudgero ablati." — In no. 16 wird der Eirchenbau zu With-
mund als beabsichtigt erwiihnt, in no. 24 Tom Jahr 801 steht sie
schon. Nach 802 ist Liudger Bischof. Ch no. 56. Pr 1 fol. 6^'
Lac I 26. Erh I S. 81.
Ton den Zeugen kommen Heginung und Uuerbert auch in no.
Jr6 Tor. Denn der letztere Namen ist = JWTerinbert zu fassen, wie
Pr 1 zeigt, wo statt jenes Werenberti gelesen wird. Walda in no.
20 k5nnte Abkiirzung y. Waldfrid no. 16 sein.
21. 801, 1. Mai. Hildiradus schenkt dem Abt Liudger eine
Anrodung, die sich zwischen dem Bache Burgbeki (Borbeck) und
dem an der westlichen Seite des Uuiduberg (WjnheTg) fliePenden
Bache bis zu der Ruhr erstreckt (excepta illa particula quam Folc-
bertus in proximo angulo inter Rurum et Uuidubergum olim stirpare
inchoarit). — Act. in Diapan beci in ripa Rurse ad reliquias sancti
salyatoris et sancte Marie anno XXXIII. regni domni nostri releg.
regis Carli. Eal. maias. Schreiber Thlatbaldus [Thiadb.]. — Die
Ueberschrift in Ch. lautet: Traditio Hildiradi in Uuenas uualda. —
Ch 23. Pr 1 fol. 5^- Lac I 19. Erh I S. 81.
22. 801, 2. Mai. Betto verkauft dem Abt Liudger einen Theil
seines Erbes ,,in pago Niuanheim in uilla Holtheim i. e; curtUe
(einen Eoten) ctmi adiacentibus suis uno rodo et modico prato et uno
iumali in terra arabUi cum ceteris omnibus que ad ipsum curtile
legaliter respiciunt.^ Act. ad crucem. anno tricesimo tertio regni releg.
regis Carli sub die YI. nonas maias. Schreiber Thiatbaldus
[Thiadb.]. — Statt der obigen Worte hat Pr 1 ^territorium unum
cum adiacentiis suis in Welde et Holtheim omnibus quae ad ipsa
respiciunt.*' — Ueberschrift in Ch traditio Bettoni in Holthem.
Ch 59. Pr 1 fol. 7' Lac I 20. Erh I S. 81.
23. 801, 8. Mai. Helmbaldus, der Sohn des Heribaldus,
iibergibt dem Abt Liudger seine Anrodung an dem Orte Uuidapa
in der villa Salehem [Selehem], unter der Bedingung, da^ ihm und
seinem JSohne die Halfte derselben auf Lebenszeit zu Lehen gegeben
werde. Act. in loco Uuidapa sub die Vni. idus maias. anno trice-
simo tertio gloriosi regis Carli. Schreiber Uuambertus dericus.
Ch 53 (Ueberschrift: prestaria Helmbaldi). Pr 1 fol 6'- Lac I 21.
Erh I S. 81. — Lac. bemerkt, daJP Salehem bei Werden zu suchen
ist, da Liudger einige Tage frOher in dortiger NShe war und sSmt-
liche Zeugen Geistliche sind.
16
♦ ■
24. 801, 26. An^Bt. Hrodulfns [Rodnlfns] , filins quondam
Unibaldi, sdienkt zu den Reliquien dem Abte Liudger einen TbeU
Beines Erbes im Gau Felum [Feloe] in der yilla Englandi [Engil-
lande], namlich einen Eoten (curtile) und den zwolften Theil am
Walde Braclog. Aet. in Uuigtmundi [Widmundi] ad ecclesiam
sancti salTatoris. anno XXXm regni domni nostri rel. regis Carli.
Vn kal. Septembris. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.] — Ch 8.
Pr 1 fol. 4*- Lac I 22. Erh I 8. 82.
25. 802, 6. Jan. Engilbertus gibt dem Abt Liudger zu
seinem und seines Vaters Wulfbert Seelenheil eine Anrodung (rothum)
in yilla Withorpe. Act in Withorpe. anno XXXITI regni Earoli.
VXm idus ianuarii. Pr 1 fol. 7^' Lac IV 602.
26. 802, 13. Jan. Thancgrimus, mit seinen zwei S5hnen
Hardgrimus und Athugrimus, schenkt zum Seelenheil seines von
Brunico und dessen S5hnen erschlagenen Sohnes Bosoco das in
Tilla H(])ustene gelegene Erbe der M5rder, welches ihm und seinen
Bohnen im Gericht zugesprochen wurde. Act. anno XXXIIII regni
domni Carli gloriosissimi regis. idus ianuarias, in villa Hustanne
iuxta fluyium Rura. — Lao. I, 23 hat die Urkunde aus Overham.
Amial. Werthin. (wo statt Brunico gelesen wird Brunrico). Ich
habe die Kamen nach Pr 1 fol. 8* gegeben. Hier sind auPerdem
mehr Zeagen beigesetzt: Sig. Osberti. Sefridi. Meinradi. Sigdagi.
Hildiradi. Folcgere. Odgeri. Hardgrimi. AJfiiuini* — Erh I S. 82«
27. 802, 26. April. Unter diesem Datum hat man zwei offen-
bar unechte Urkunden, welche Karl der GroPe die eine fiir Werden
bestimmte in Worms, die andere fOr Helmstedt erla^ene zu Seligen-
stadt ausgestellt haben soU. Nach der ersteren schenkt der Eaiser
der Eirche und dem Kloster , das Liudger auf seinem eigenen Erbe
im Gau Ruricho an dem Ort Werthina im Wenaswald errichtet hat,
das k5nigliche Gut (fiscus) Lothusa im Gau Brabant. Nach
Altfrid erhielt Liudger allerdings von Karl die Abtei S. Petri zu
Lotusa im Gau Bracbante „cum omnibus adjacentibus suis ecclesiis
et yillulis.* Nach der Ueberlieferung in Werden ist dies Zele bei
Termonde nebst der davon abhangigen Kirche inGrimberge gevesen.
AIs der Bischof von Toumay diese der Abtei St. Bavo zu Gent ein-
Terleibt hatte , berief sich ' Werden auf die kaiserliche Schenkung,
die Bestatigung derselben durch Papst Stephan 888 und die Erwahnung
der Kirche Lothusa in der Schutzbulle Alexanders m. flir Werden
Ton 1176. Auf Grund dieser Deduction restituiert der Bischof auch
wirklich die genannten Kirchen dem Kloster Werden, welches diese
16
bis in die letzten Zeiten behauptete. Ygl. die Anmerkung Lacomblets
zu dem Abdruck der unechten Urkunde Karls im Urkundenbuch I, 26.
(Sie steht Pr 1 fol. 19). — Nach dem zweiten erdichteten Diplom
schenkt Eail dem Eloster Helmonstede mit Rath des Bischofs
Hildegrim zu Halberstadt die irilla Carlstorf. Ygl. hieriiber Erhard
in den Begesta I S. 83. Nach der Tradition errichtete Liudger zu
Helmstedt eine Eapelle des h. Petrus, als Taufkapelle fur dia dortigen
neubekehrten Christen. Diese, zwar urkundlich nicht beglaubigte, aber
Tielleicht unverwerfliche Ueberlieferung wiirde sich auf den Anfang
der Elosterstiftung in Helmstedt beziehen, und man konnte das Jahr
798 als die Zeit der Erbauung jener Eapelle annehmen, da Liudger
nach no. 11 damals Earls des Gro^en Heer nach Sachsen folgte.
Thietmar erzahlt, Liudger habe den Ort Helmanstidi von seinem
Eigenthum zur Zeit Earls erbaut. Das Eloster in Hebnstedt stand
bis zu seiner Aufhebung unter dem Abt von Werden.
28. 806, 23. April. Liudgerus, filius quondam Hredgeri
[Redgeri] und H i d d o , filius quondam H e r e u u i n i , schenken dem Bischof
Liudger einen Theil ihres Erbes in villa Thornspic an folgenden
beiden Orten: in Quarsingseli [Quarsincseli] und in Berugtan-
scotan. Act. in villa Bidingahem anno XXXYH regni gloriosissimi
imperatoris Carli. YHH kal. maias. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.]. —
Ueber den Ausstellungsort vgl. no. 1 , 9 und 29, denn Bidningahusum
und Bidningahem sind, wie kaum zu bezweifeln ist, identisch. Mit
Berugtanscotan stellt Lac. Schotenburg bei Doomspyk zusammen. —
Ch 10 Pr 1 fol. 4' f. Lac. I 27. Erh I S. 87.
29. 806, 9. Oct. Hiddo, filius quondam Heriuuini, schenkt
fiir sein und seiner Gattin Magdalgarde Seelenheil dem Bischof
Liudger einen Theil seines Erbes in folgenden Orten: inQuarsingseli
das Ganze, in Bertanscotan das Ganze, in Bochursti die Halfke
nnd in Telgud den dritten Theil. Act. anno XTT vjiTT rcgni domni
imperatoris releg. Carli. YII idus octubris. in uiLla Bidningahem
[Bidningaheim]. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.] Die zwei ersten
Namen kommen auch in no. 28 vor, Bochursti ist Bockhorst auf dem
linken Ufer der Issel unterhalb Hattem und Telgud das seitwarts
Putten bei Ermelo gelegene Telgt. — Ch 14. Pr 1 fol. 5'- Lac I
28. Erh I S. 88.
30. Zwischen 9. Oct 805 und 8. Oct. 806 (38. Regierungsjahr
des Eaisers Karl). — Ich theile im folgenden eine, offenbar erdichtete
Urkunde nach Pr 1 fol. 10*" mit, welche bereits in Jo. Cinoinnii
vita Liudgeri (Colon. 1515} im 29. Cap. abgedruckt ist. Kach den
17
KindlingeirBcbeii MS, bat aucli Erh. I. 8. 88 den Inhalt der Legende
Terzeiehnet,
^Notnm fit prefentibns nidelicet et fdtnria, qnaliter ego Liydgerus
MimigemefordenTis ecclesiae episoopns et pronifor in Werthinenf i loco
bafilicam fabricani et dato precio legitimo a qnadam perfona nomine
Wigmaro territorinm cnntis ntilitatibus integmm in nilla Vneta
nuncupata mnltis teftibus aftantibus comparaui. Prefkta igitur perfona
aliqnibus cognatis suis iniuste perfuafa cepit denegare quod tribnit.
Arrepto itaqne confilio ad eandem nillam nno prenominato die conue-
nimus et non pauca contumeliamm nerba cnm fnia contumeliofe loqnntns
eft. Multis igitur inter nos diebus coniltitutis nichil prenaluit. Ad
extremum uero cum itemm dies Aatuta adnenilXet, quidam rofticus
ilHus niri predicti confangninens huiulmodi nerba profudit. Nonne,
inquid, grandis confuiio eft, qnod*hic alienigena noftram hereditatem
fibi uendieare prefimiit? Ad hanc ergo uocem cnm ego LiTdgeros
peccator refpicerem, uolens fcire qnisnoin effet qni talia loqneretur,
ne eum agnofcerem , capnt poAergum uertii et poftea capnt eins inr
reuertibile et omnino inflexi];>ile ufque ad finem nit» snae permanfit*
Prefatus enim uir prouidentia dei nifo miraonlo cnm fnis amiois terri<^
torium cnm fnis adiacentus, cnltis & inenltis, silnis i& paXcuis, pratis
et molendiiois libere et integre tradidemnt, quod antea pertimciter
negauemnt. Infnper etiam affinitimi fimul omnes iQminationem in
silua et duomm i^auftromm ntilitates nnanimiter ad retiquias quas
de Roma transtuli tfadidemnt, ne talis uindicted noidi, qnalis ille
rusticus fuerat, iram dei inc^rrerent et omnes perirentf AiH^ eft mtem
hec traditio anno XXXYTII regni gloriQfi Karoli yegis, eoram teftibus,
quorum nomina subtus notantur. Gejrfridus. O&elgrimtis. ThiAdbaldus»
Widelek aduocatiis ecclesiiB. Botholold nepos eiu9 ^t aUi plures.^
Der hier genannte Ort Yueta d. h. IJYeta ist Oefte, wofiir itn
9. Jahrb. die Form Utiti vorkommt.
II. Hildigrim I, Liudgers Bmder, zweiter Vorstand des Klosters
Werde» (809-827).
Als Liudger 26. Merz 809 zn Billerbedc gestorben war, iiberaahm
8ein Bmder Hildigrim, damals Bischof Ton Chalons, die Oberaufsicht
Hber das Stift Werden. Seit 814: bekleidet derselbe dfts Bisthum
Halbarstadt, doch s^t»nt sein Keffe CFeorfrid) weloher KsiQhjof yoh
Mimigardeford (Munster) war, neben ihm dem Stilte yorgestanden zu
ra h«iben: beide werden. in einoir Urkunde als Yorsteher desselben
zasamme;n aufgefl&rt. Es war dies anch bei der bisherigen engen
YeTbindnng zwischen Werden nnd Mimigardeford und bei der grdPeren
18
Entfemung Halfoersiadts natUrlich, wenn Hildigrim seinem Neffen die
Verwaltung von seines Bruders Stiftung mit iibertrug. Erhard ver-
muthet (Beg. I S. 89), daP Hildigrim selbst nach Liudgers Tode eine
Zeit lang dessen Bisthum Mimigardeford verwaltet und erst, als ihm
Halberstadt gegeben wurde, dasselbe auf Gerfrid fibertragen habe.
Als Grund hierfUr gibt er namentlich an, seine Yorstandschafk in
Werden scheine bei dessen Yerbindung mit dem Bisthtmi zu Miinster
nur dann erklarlich, wenn er zugleich dieses yerwaltet habe. Allein
da Werden eine Stiftung seines Bruders war, so ging sie nothwendig
auf ihn, als den nachsten Yerwandten und Erben, liber. Er starb
21. December 827.
31. 809—814. Wir beginnen mit der Schenkung des groPen
Eaisers an Hildigrim. Sie bestand in dem Hofe Friemersheim auf
der linken Bheinseite. Eine Urkfmde darliber ist nicht Torhanden:
nur aus W I erfahren wir, daP Karl den Hof nebst Zubeh5r an
Hildigrim geschenkt und dieser ihn dem Eloster Werden iibergeben
hat. An diesen Besitz schloPen sich noch vielfache andere Erwer-
bungen an und so bildete sich auf der lipken Rheinseite ein kleines
Territorium, welches spftter durch Lehnslibertragung groPentheils in
die Hande der Grafen von Moers fibergieng.
AD CURTEM DOMINICAM IN PRIMARESHBM XXX triginta
mansi. Ad Rumulon XX. uiginti mansi. Ad Astarloon XII.
duodecim mansi. Ad Astburg X decemmansi. In Hattorpe. YH.
septem mansi. In Murse. Y. quintus dimidius. In Ostarhem.
XJUn. nouem mansi. In Ascmeri Yni. octo. Nonvs in Bobbon-
berga mansus. InBerghem. Yllir. nonemmansi. In Tuntileshem
unus mansus. In Fenikinne. n. duo mansi. In UndingL I. unus
mansus. In Anheri. II. duo mansi. In Gelleron. I. unus et dimi-
dius mansus. In Falutho. I. unus et dimidius mansus. In Len-
dinghsBm. dimidius mansus. In Halon dimidius mansus. In Bla^-
rikeshem. I. unns. Hi sunt mansi qui ad Frimareshem pertinent.
quos imperator Karlus Hildigrimo episcopo. Hildigrimus uero sci
Liudgeri monasterio contulit.
CENSUS DE SINGULIS MANSIS. Ad missam scse Marifie. I. unam
unciam. Inter missam sci Martini scique Andreae I. unum siclum. Ad
purificationem scsb Mariee. I. untmi siclum. In medio mense maio. I.
unum sidum. IH. tres pnllos et. X. decem oua.
DE SERUICIO. Duas ebdomadas in autumno. Duas ebdomadas
ante uemum. Duas ebdomadas in iunio. In singulis ebdomadibus Y
quinque dies etc.
19
Die Stelle steht in W I auf fol. i*- Sie iet abgedruckt von
Lacomblet Archiy II S. 218 (mit dem Druckfehler Rumolon). Unter
Astburg ist ohne Zweifel ABcburg, unter Undingi ist Urdingi zu
yerstehen — wie Lac. an beiden Stellen setzt; allein die Handschrift
hat deutlidi das andere.
32. Wir schUePen hieran die in W I auf das obige folgenden
Aufzeichnungen iiber denHof in Hoch-Emmerich, und Schenkungen,
die zum Theil gewis in dieselbe Zeit fallen. Eine ruhrt von Earls
Tochter Bertha her. Lacomblet Archiy II S. 219.
Ad eclesiam Embrikni pertinet mansus unus et dimidius. excepto
Selilande. Ad curtem Dominicam pertinent hi mansi. Quattuor mansi in
Embrikni. In Tuntileshem quintus. InBettinghem et Suatshem
sextus. In Bettinghem septimus. In Ikinghem octauus< In
Huninghem nonus. In Astarloon et Diusburg decimus.
CENSUS DE SINGULIS MANSIS. Ad missam sc» Marifle unam
nnciam. Ad nat. sci Martini octo denarios. et debetur eis conuiuium.
In mense maio unum siclum. In iunio quinque plaustra lignorum. tres
pullos et decem oua ante pascha. Totum seruicium sicut Frimareshem.
Mancipia quee censum debent exceptis pueris iet uetulis. Femina
nupta debet quattuor denarios. innupta sex. uir debet octo.
Soweit reicht die Aufzeichnung iiber den Hof Emmerich. Daran
scbliePen sich noch verschiedene Notizen, welche sich gleichfalls auf
die Gegend dcs linken Bheinufers beziehen und yon mehreren Schrei-
bem hinzugefugt sind:
a) Berhta filia magni Earoli tradidit ad scm Liudgerum. in
Campunni omne quod habuit in siluis et in pascuis et in aquis. et
ut de Frimaresheim centum et uiginti porci cum duobus uerribus
intromitterentur in siluam. die H. kl oct. usque ad missam sci Mar-
tird. De Eumulu LX. porci et unus uerris. [de uilla Frimarah unus-
quisque Is. 861ag tdiht]
Die letzten, in yiereckte EHammem gesetzten Worte sind spater
zugefugt, zum Theil wegen Mangels an Raum am Bande hemnter-
geschrieben.
b) Exceptis his sunt alii mansi qui in elemosinam donati sunt.
In Easselle dimi^ mansus. Census XH mo^ bracij et unussici den.
In Urd:ingi dimit mans. Census ima uncia. In Tuntileshem
plenus mans. Census tres solidj. In Hohonberg plenus et dim.
mans. Census uncia et dimid et semicium tres ebd et quinque den.
pro arando. In Brette Census X X X mo4 ordej. In Albriki Cen-
Bus L modii orft et . . den.
2*
20
Diese Notiz war nrsprllnglich mit Bezng auf die obige Angabe
der Mansen yon Emmerich hinzngefl> worden. Ersi nachher wnrde
die unter a) gegebene Aufzeichnung tLber die Schenkung der Binrtha
c) In silua HaslothO dimidia pars partinet ad scm Liudgemm.
Suafger sexaginta porcorum pascuas habet. Liafger^) similiter.
Engilsuind similiter. Landfrid: sexaginta. Burgtiui nonaginta.
Bennuka sexaginta. Frethubold quinquaginta. Inga et Erla-
bald pariter quinquaginta. Hildisuind sexaginta. Bernsuind
fiexaginta. Nihil de aliis siluis habent Inga et Erlabald sub pote-
Btate propria preteT duas arbores post unum annum. In Stokuth
Engilbraht triginta. Baldric XXX. Frethubold sexaginta. In
Fenni Hrod:braht de Hripu sexaginta.
d) In Fliunnia dimidia pars ad scm Liudgerum ab episcopo
Hildigrimo tradita est exceptis his quae ab aliis in elemosinam donata
sunt^). Ailalold .comes in Astarloon. Ali^uuin comes. In
Embrikni et in Suafhem. in Bettinghem. in TJu6dfurd.
Gerbraht in olSarrun Embrikni. Azo similiter in olbamm
Emls. Heribold similiter in otiaTrun et in nid:armn Emti. et in
Suafhem. Berold in Suafhem et in A6starhem*). Berahthra-
iJan presll in Suafhem. Hildisuuind in Suafhem. Vulfri* in
Suafhem et [in] Astarloon. Bieua pro commemoratione filiorum
snorumHegilo et Sarulo inAstarloon et in Suafhem. Berhta
uxor Suafger tradidit hereditatem quam in habuit Suafhem. et in
Bettinghem etin Liutrid:i. et in Fenniloa[et inRapilarohesi]^)
sexagmtaporcorum pastionem cum sex uerribus.
Had:umar et Suanaburg soror eius tradiderunt pro Aldberto
nnam houam in Ikinghem. et holtgiuueldithi in Fliunnia et Bapi
larahesi. Liudburg in Hattorpa unam [Seli] houam*^ et
holtmarka in Fliunnia. Landbaerht in Astarloon et holtmarka
in Fliunnia. Engilger aduocatus dimidiam houam in Suafhem.
Scaftric in otarrun Embrikni duas houas et in Fliunnla boltm.
^) So steht hier und unten siatt des ▼on Lao. gegebenen Haslooh in
der Hs.
*) IJeber g ist in der Ha. ein k ftbergesohrieben.
*) Eine alte Hand hat hinzngefilgt: qnae si aliqnis infringere temptanerit
dei omnipotentiB soiqne Lindgeri iram incurrat.
^) Ao versohhmgen.
^) Das in yiereckte Klammem gesetzte ist nbergesohrieben.
21
Afalbraht fiUus Hrodzilonis XXY porcorum pastionem. In
Hasloth. et in alia nemom id est Forsti. et in Fliunnia pront alSi
sui eoheredes uunittiuit.
83. 809 — 827. Ea folgen einige Aofzeichnnngen , welche nnr
Bischof Hildigrim nennen. 8ie finden sich in Ch nnd Pr 1, mit dem
IJnterschied, daP sie im ersteren die Form yon Begesten tragen, im
anderen der urkondlichen Form sich anschliePen.
a) Erpa [Erpo] schenkt dem Bischof Hildigrim vier Morgen
(iomales) im Bezirk Yon Menithinne [Meneth.], welche an zwei
Orten liegen : der Hanpttheil grenzt auf der einen Seite an das Land
der Einder des Adalric, auf der zweiten und dritten jm ein Thalr
das andere hesteht aus einem halben Moigen jenseits der Buhr.
b) Helmfrid schenkt ein Grundstiick Yon 6 bis 7 Morgen aus
Ackerland und Wald bestehend im Bezirk von Menithinne [Meneth.].
Es grenzt auf einer Seite an das Land von Hocca, auf der andem
an seine Erben, mit einer Spitze an das Land yon Qerrig, mit der
andem an einen Bach.
c) Eeginbrat [Beginttus] schenkt seinen Besitz an Wald und
Land in Mulenegia [Mulenoie].
d) Flodoinus schenkt seine Anrodung (comprehensio) am Bach
Hesepe.
a und b Ch 38 (Ueberschrift: yenditio. erpon. et hehnfrid). Pr 1
fol. W Lac I 43. Erh I S. 89.
c und d Ch 43 (Ueberschrift traditio flodoini et regimbrat).
Pr 1 foL 11 •• Lac I 44. Erh a. a. 0.
34. 811. Uuilleburg yerkauft dem Bischof H. 6 Morgen an
Ackerland und Wald in yiUa Menithinna in pago Buracgauua.
Act in yilla Uueridina sub die YI. kal . . . . anno XI. imperante
domno nostro Earalo glorios. imp.
Ch 61. Pr 1 fol. 11 ^- Lac t 29. Erh I S. 90.
35. 812, Oct. 18. Gunduinus [Ghinduuinus] und Adelboldus
yerkaufen dem Bischof H. fOr 20 solidi einen Eoten (cortOe) in pago
Bunnengao in der yilla Melenhem yon 120 FuP in der L&nge
nnd 56 FuP in der Breite. Act. ad Bura [in Werthina] ante basilica
sancti salyatoiis — sub die XV kal. Noyembris anno XH imperii
domni Coroli glorios. imp. Schreiber Amalbertus diaconus.
Ch 31. Pr 1 fol. 5* Lac I 30 Erh I S. 91 *)•
^) Unter den Zeugen Hrauinger. Yon diesem rtlhrte wahrsoheinlich eine
Sehenknng her, die Oh LXXTTTT als ^traditio hrananger de bonnagao^
yerzeiohnet stand.
22
36. 815, Jan. 22. Hrodsten schenkt der Eirche des Erldsers
m Uuerthina in pago Blpariorum einen H5rigen Namens Hildisuit.
Act. in Uuerthina monasterio XI kal. Februarias anno I regni domni
Hludouuici imperatoris. indictione V< Schreiber Hildiuuardus can-
cellarius. — Ch 18 (traditio Hrotsteni comitis). Lac. I 31. Erh I S. 92.
37. 816. Eric und Ermenfrid [Erenfrid] verkaufen dem
Bischof H. fiir 30 solidi zwei Theile eines Forstes an der Arnapa
bei dem Orte ad crucem. Act. ad Rura [in Werthina] ante basiUca
sancti salvatoris. anno HI imperii domni nostri Hludouuici [Lutheuuici]
imperatoris. Schreiber Amulbertus diaconus. Ch 38. Pr 1 fol 9***
Lac I 32. Erh I S. 93. Zu beachten sind noch die Worte der Ur-
kunde «duas partes de illa foreste ad Amapa. qui Amulric fuit. et
Theadradan. quem ipsa Theadrada antea tertiam partem et Y.
traditam habuit.** Da Amalric der Vater obiger Briider war (s. folg.
Urk.), so wird Theadrada ihre Mutter gewesen sein.
38. 816. Eric und Erminfrid schenken zwei Theile eines
Forstes an der Arnapa in pago Niuenem, die ihnen ihr Vater
Amalricus hinterlieP, und Ackerland an zwei Orten vor der ostlichen
Pforte und an dem Forste. Act. anno HI imperii domni nostri Hludu-
uuici glorios. imperatoris. Schreiber Amalbert presbiter. Unter den
Zeugen Qodric der Sohn von Eric. — Ch 50. Lac I 33. Erh I S. 93.
39. 817, 13. April. Uuidrad verkauft dem Bischof H. fur
6 solidi 4 Morgen im Bezirk von Uueldi [Uuelde] im Gau Niuenhem.
Dieselben grenzen zu beiden Seiten an das Land von Frithuric und
stoPen mit einem Ende an das Land des Lantbert, mit dem andem
an das Land des Kaufers. Act. ad crucem sub die VHH kal. maias
anno IIH regni domni nostri Hludouuici [Luthouuici] imperatoris.
Schreiber Adalgerus. — Ch 45. Pr 1 fol. 9^' Lac I 34. Erh I S. 93.
40. 817,. 24. April. Fridiiric verkauft dem Bischof H. for
6 solidi zwei Morgen Land in d^ villa Hrodbertinga houa im
Gaue Niuenhem am Bach Gilibechi gelegen. Sie grenzen auf der
einen Seite an das Land des heil. Andreas, auf der andem an das
des Kaufers, mit dem einen Ende an das Land des Friduric, mit dem
andem an das WaPer. Act. ad cmcem sub die VIH. kal. maias-
Anno nn regni domni Hludouuici imperatoris. Schreiber Adalgerus
diaconus. Ch 17. Lac I 35. Erh I S. 93. — Auch unter LXVIH war
in Ch eine „uenditio frideric. de amapa** eingetragen.
4L 818, 25. Juni. Die Br&der Frithuric, Hildebert und
Altprect schenken zu den Reliquien des Erlosers, der Maria und des
23
Petras in Uuerithina 1) drei Morgen im Bezirk von Hrotberctinga
houa, zu beiden Seiten an terra fiscalis, mit einem Ende an das
Land Yon Hildigrim, mit dem andem an das Land des heil. Petrus
grenzend; 2) im Bezirk von Uueldi drei Morgen, zu beiden Seiten
und mit einem Ende an das Land yon Friduric, mit dem anderen
Ende an das Land von Dodun grenzend. Act. ad crucem sub die Yll.
kal. iulias. anno Y. imperante domno Hludouuico imperatore. Schreiber
Adalgerus diaconus. In den Unterschriften Altbert, Frideric und
Hildibert als Donatoren und Bischof Hildigrim. — Ch 16 (traditio Fridric
et Hildiberct et Altperct in ripim). Lac I 36. Erh I S. 93. — Unter
den Zeugen Geruuin. Vgl. damit Ch no. LXVH. „uenditio geruini.
et lebuoar de amapa.^
42. 819, 11. Sept. Sigihard iibergibt zu den Beliquien des
Erlosers in Uuerthina in pago Buricgoa in ducato Eipuariomm (ubi
Hildigrimus et Gerfridus episcopi rectores preesse videntur) einen
Morgen Land in der yilla Fisclaco [Fislako] in pago Ruricgoo. Act.
die ni id. Septembris. anno VI regnante domno nostro Hludouuico
gloriosissimo rege ac imperatore. Schreiber Liudberhtus diaconus.
Ch 24. Pr 1 fol. 9** Lac I 37. Erh I S. 93. — Statt Sigihard steht
in der Unterschrift Siiard.
43. 820, 13. April. Bado, filius quondam Uuiduc, schenkt
dem Kloster des Erlosers in Uuyrdina in pago ripomm, fiir sein
und seines Bmders Odi Seelenheil, eine Hufe in der villa Perricbeci
iapago Boretra. Act. anno Vll glor. atque rel. imperatoris et regis
Hludouuici. Idus apirelis. Schreiber Uuerinhardus presbiter.
Ch 51 (traditio Badoni). Pr 1 fol. 9^ f. Lac I 38. Erh I S. 93.
— Perricbeci = Pierbecke im Eirchspiel Dortmund.
44. 820, 29.Mai. Huntio, [Huncio] filius quondamEgilberni,
schenkt der Eirche des Erl5sers in Uuerthina im Buriggo einen Morgen
Land in der viUa Uuiti [Uuita] sammt der Waldberechtigung. Act.
in Uuerithina monasterio [Wertina] sub die ITTT kal. lunias. anno
Tn. imperante domno Hluduuuico [Lutheuuico]. Schreiber Adalgems
diaconus. Ch 42. Pr 1 fol. 10*- Lac I 39. Erh I S. 93. — Uuiti =
Uviti ist Oefte.
45. 820, 18 Juni. Theodgrim [Thiadgrimus], filius quondam
Aldgrim, nach der Ueberschrift Diacon, schenkt dem Eloster des
Erlosers in Uuerthina in pago Biporum [Ripoariorum] an der Buhr
(ubi Hildigrimus episcopus preesse yidetur) ein Erbe, welches ihm
Ricfridus hinterlieP, in der villa Arlo in pago Threant [Threeent].
A.ct. anno VH glor. atque rel. regis et imperatoris Hludouuigi XTTTI kal.
24
loliad in looo Mimigernaford (Mimigemeford]. Scbreiber Uuerin-
hard presbiter. — Ch 40. Pr 1 foL 11'' Lac I 40. Erh I 94.
46. 826, 29 Jani. Helmbrat schenkt fUr einen BegrabmsplatE
seines Yaters (m. kal. inlias regnante Hludouuico imperatore XTTT annis)
einen Morgen. Schreiber Liudbaldus cancelhurius. Ch 39. Lac I 42.
Erh I 96.
m. Gerfrid, Biscbof zu MUnster, dritter Yorstand des Elosters
zu Werden. Ein Ne£fe Liudgers verwaltete er seit dessen Tod das
Bisthum zu Mimigardeford [Milnster] und fiihrte neben Hildigrim die
AuMcht iiber Werden, die ihm nach dem Hinscheiden des letzteren
allem zufiel. Er f am 12. Sept. 839.
47. 833. Uuolf, sein Bruder Reinbrat und seine Schwestem
Osbirin und Meinbirin schenken der Eirche des Erl5sers in Uuer-
thina in pago Riporum Mastbereditigung fOr 20 Schweine und acht
Morgen Land. Act. in Uuerithina monasterio anno XX regni domni
Hluduuuici inqperatoris. indictione I. Schreiber Hroduualdus presbiter.
Statt Eeinbrat steht in den Unterschriften Beginbert. — Ch 15.
Lac I 45. Erh I 97.
48. 834, Oct. 24. Abbo, filius quondam Geraddi [Geraldi],
schenkt der Kirche des Erlosers in Uuerithina in pago Biporum
[Ripoariorum] zwei Hufen in genanntem Gaue in der Tilla Lopan-
heldi am Ufer der Buhr und fiinf H5rige, Namens Uuiuna, Sigifrid,
Radgis, Ratruut, Frithurio. Act in Uuerithina [Werthina]
monasterio. sub die nono kaL nouembris. anno XXI imperante domno
Hludouuico imperatore. Schreiber Reginharius presbiter. Unter don
Zeugen die Grafen Adelhard, Reginbald und Oduuaocar. !Nach diesen
folgt Hrotsten (ygl. no. 36 Graf Hrotsten). Ch 19 (traditio abboni.
in lopanheldi). Pr 1 fol. 8**- Lac I 46. Erh I 97.
49. 834, Oct. 28. Hemric[Hericus], filius quondam Berngeri,
schenkt der Eirche des Erl5sers in pago riporum in Uuerithina [Werthina]
Weideberechtigung fiir 15 Schweine im genannten Gau in der villa
Uuiti (= UTitt, Oefte). Act. in Uuerithina [Werthina] monasterio.
Bub die Y. kal. Nou. anno XXI domno Hludouuico imperatore.
Schreiber Reginharius presbiter. Ch 32. Pr 1 fol. 10*** [hoc est quod
tradidi in uuitereuuaXde. XY. porcorum pastionem]. Lac 1 47. Erh 1 97.
50. 834, Nov. 23. Der Bischof Gerfredus ertauscht von
Frithuardus einen halben Mansus mit Wald und Weide in der
villa Hesingi an der Ruhr (in pago riporum) gegen einen halben
MansuB in der villa Castorp (in pago Bortergo) und ein Grund-
stiick (20 furlangas) in der villa Uuerina (in pago Dreginni). Act.
25
in fiillarbeei sub die Ynil. kaL deoembris. regnaate Hlndoumco
imperaiore anno XXI. Schreiber Reginharius presbiter. Ch 25. Lac 1 48.
Erh I 97. Die Urkunde in Pr 1 foL 9^ ist von FrithuharduB
aiugestellt und berOhrt nur sein Erbe in Heisinge und dessen Yer-
taosohung gegen das in Oastorpe. Auastelhingsort Billerbeke.
51. 836, 80. Aug. Meginhard [Meinhard} uind Gunthard
schenken der Eirche des ErldBers in Uuerithina [Werthina] in pago
r^orom Weideredit fUr 20 Schweine in Uuiti [Vuita]. Act. in
Uuerithina monaaterio sub die III kal. sept. indict XIQL Schreiber
fieginharius diaconus. Ch 35 (traditio meginhard in Ouiti). Pr 1
fol. 11 •• Lac I 49. Erh I 98.
52. 836, 28. Oct Theodold und sein Bruder Thrudger,
filii quondam Uuiggeri, schenken zum Seelenheil ihrer Mutter
Bieburg zu den Beliquien des Erldsers im Ruriggo in Uuerithina
[Werth.] Weiderecht flh* 20 Schweine in Uuiti [in Uuiteruualde].
Act. in Uuerithina [Werthina] monasterio sub die XY. kal. Nouembris.
anno XXTTT domni Hludouuici [Lutheunico] imperatoris. indictione
XmL Schreiber Thiadgerus subdiaconus. Ch 34. Pr 1 fol. 10 ^
Lao I 60. Erh I 98.
53. 836, 31. Oct. Oddag, filius quondam Othilrici [Othehr.]
▼erkauft fur 22 solidi zur Kirche des Erlosers in pago riporum in
Uuerithina [Werth.] 10 Morgen in der villa Menithinni [Menethinne]
an der Buhr. Act. In Uuerithina [Werth.] monasterio. pridie kaL
Nouembris. anno XXTTT imperante domno Hludounico [Lutheuuigo].
Schreiber Thancbaldns monachus. Ch 28. Pr 1 foL ll^* Lac I 51.
Erh I 98.
54. 837, 17. Oct. Erpo, filius quondam Aldrici, schenkt zur
Eirche des Erlosers in Uuerithina [Werth.], in pago Ripariornm, einen
biuang [biuanc] d. h. eine Anrodung (comprehensio) in dem Uuanes-
uualde [Uuen.] zwischen den zwei Bachen Podrebeci [Potherbeke]
nnd Farnthrapa. Act. in Uuerthina monasterio. XYI kal. nouembris.
anno XXmi regni domni Hludouuici imperatoris. indictione XY.
Schreiber Eanzler Hrodaldus [Roaldus]. Ch 40. Pr 1 foL 9^ Lac I 52.
Erh I 98.
55. 838, 30. Marz. Sneoburg, filia quondam Bernhardi,
schenkt der Eorche des Erlosers in Uuerthlna in pago Riporum fiinf
Morgen in Tottonthorra in der yilla Fislaca [Fislaco] in pago Riporum.
Act. in Uuerithina monasterio. n kal. aprilis anno XXY regnante domno
Hluthouuico imperatore. Schreiber Reginharius presbiter. — Tottonthorra
wird fur das Pdrtingsgut zu Fischlacken erklart: wahrscheinlich fa^te
26
man den !Nameii = to themo dora (zu dem Thore); aUeinnaher lage
eine Deutung: to themo thoma (zu dem Dome). Ch 44 (traditlo
sneuburgae in ^slaca). Pr 1 fol. 9^* Lac I 53. Erfi I ^9.
56. 838, 23. Oct. Helmbrahtus, [Hehnbrathtus], filius quon-
dam Reginberti, schenkt fiir das Beelenheil seines Sohnes Ecdbrat-i
[Ekberii] zur Kirche des Erlosers in Uuerithina [Werth.] in pago
Riporum einen Morgen Land in der villa Hernatscet [Hematscethe],
d. i. Hamscheid, an der Ruhr im genannten Gaue gelegen. Act. iii
Uuerithina monasterio sub die X kal. nouembris. anno XXY regnante
domno Hluduuuico imperatore. indictione I. Schreiber Thancbaldus
subdiaconus. Ch 26 (traditio Hehnbratti). Pr 1 fol. 8*- Lac I 54.
Erh I 99. — Auffallend ist, daP in Pr 1 hinter den Worten „Lutiieuuigo
imperatore" hinzugefiigt wird: regente ecclesiam Hildigrimo coram
testibus quorum nomina subtus notauimus.^ Die Worte konnen nur
richtig sein, wenn Hildigrim H. schon unter Gerfrid, also auch unter
dessen Nachfolgem, eine ahnliche SteHung in der Leitung der Abtei
Werden einnahm, wie frfiher Gerfrid unter Hildigrim I. --
IV. Nach dem Tode Gerfrids soll zunachst Thiadgrim, gleichfalls
ein Neffe Liudgers, die Abtei verwaltet haben. Er starb aber schon
am 8. Febr. 840 als Bischof zu Halberstadt. Urkundlich finde ich
ihn nur in dem Privilegium des Erzbischofs Willibert erwahnt, wo es
heiPt, die Kirche zu Werden sei von den Neffen Liudgers, den
Bisehofen Hildegrim, Thiedgrim, Gerfrid und Altfrid und seinem
Bmder Hildegrim erbaut worden. Das wahrscheinlichste ist, daP
Altfrid, der Naohfolger Gerfrids auf dem Bischofsstuhl in Mimi-
gardeford (Miinster)^ nach dicsem auch die Verwaltung von Werden
iibemahm. Er war gleichfalls ein Verwandter von Liudger, und hat
dessen Leben theils nach den eigenen Erinnerungen , theils nach den
Mittheilungen des Hildigrim, Gerfrid imd eines vertrauten Schulers
desselben, des Thiadbald, beschrieben. S. oben S. 2. XJnter Altfrid,
der aip 22. April 849 starb, finden wir zum ersten Mal einen Vogt
(advocatus) des Stiftes erwahnt: er schliePt die Vertrage im Namen
des letzteren ab und erscheint auch unter seinen Wohlthatern.
57. 841, 8. Mai. Der Vogt des Klosters Uuerthina, Mein-
hardus, gibt einem Thiatung (Thiatdimg in den Subscriptionen,
Thiadung in der Ueberschrift) 8 Morgen Land in Gisfridinghouum,
nebst einem Pfdnd und 5 Soldi, tauschweise gegen dessen.Besitzthum
an der Hesapa d. i. Hesper. Act. in Uuerthina sub die VTH idus
maias. regnante domno Hluthario anno I indictione UII. Schreiber
Thiathardus subdiaconus. In den Subscriptionen wird neben Thiatdung
27
auch noch Uuracard als Besitzer des Ghites an der Hesper genannt.
Ch 41, Lac I 55. Erh I 100.
58. 842, 29. Not. Meginhard und Uuolf* schenken der
Kirche des Erlosers in Uuerithina [Werth.] in pago Biporum fflr
zchn Schweine Triftfoerechtigung im Walde Uuiti [Vuite = Uvite
d. h. Oefte]. Act. in Uuerithina [Werth.] monasterio. III. kal. deeemforiB.
anno II regni domni Hlolharii regis. indictione Y. 8chreifoer Thiat-
hardus sufodiaconus.
Ch 29. Pr 1 fol. lO»»- Lac I 56. Erh I 101.
59. 843, 12. NoY. Erpo schenkt der Eirche des h. Stephanus ^
im Gau Bnricgoa in Uuerithina 2wei Morgen Land in Menithinne.
Act. in Uuerithina monasterio HI id. Nou. anno iUl regni domni
Lotharii regis. indict. YI. Schreifoer Thiathardus diaconus. Ch 22.
Lac I 57. Erh I S. 101.
60. 844, 17. Juni. Euuruuin schenkt der Eirche des ErlSsers
hn Gau Euricgoa in Uuerithina [Werth.] zwei Morgen Landes in
Uuiti [Vueta]. Act. in Uuerithina [Werth.] monasterio. XV kal.
Julia«. anno ini regni donmi Hlotharii regis. indict. YII. Schreifoer
Thiathardus diaconns. Ch 21. Pr 1 foL lO^- Lac I 58. Erh I 102.
Auch unter no. LXXn enthielt Ch eine ,,traditio Euumnini et
Bicuuini m Uuiti.**
6t. 845, 7. Jan. Andger in der Yelaue (die Uefoerschrift lautet
traditio andgeti in uelum) yerkauft durch \Wolfhramn (per manus
Uuolfhramni) den dritten Theil seines Erfoes und vertheilt den Preis
tmter die Armen, die foeiden andem Theile schenkt er der Eirche
des h. Erl5sers in Uuerthina in pago Bipomm , unter der Bedingung,
daP seine Gattin auf Lefozeiten die NutzniePung Yon einem Drittel
behalte. Act. in Uuerithina monasterio YH idus ianuarias anno Y
regni domni Hlotharii regis indictione YH. Schreifoer Thiathardus
diaconus. Ch 60. Lac I 60. Eih I 102.
62. 845, 19. August. Imma schenkt der Eirche des Erlosers
in Uuerthina ein Weidegmndstlick fiir 20 V2 Stttck Yieh in der Yilla
Aldgrepeshem [-heim] im Gau Sutrachi, ein zweites fiir 15 Stuck
in der Yilla Eempinguuerua in demselfoen Gau, ein drittes fiir
12 Stuck in Uuestarfouron im Gau Uuestrachi. Act. in Uuer-
thina monasterio. XIHI kal. septemforis. amio YI regni domni Hlu-
douuici regis. indictione YIII. Schreifoer Thiathardus diaconus. Ch 4.
Pr 1 fol S^ Lac I 61. Brh I 103.
^) S. Stephani ist offenfoar Sohr«[bfehler fOr S. Salvatoris.
28
63. 847, 21. Januar. GiBlun Bohenkt der Kiiche des ErloBen
in Uuerthina in pago Ripomm einen Morgen Land zu seinem und
Athalwim (Athaluuini) Beelenheil in Uuelloe (der Yelaue). Act.
in IJaeritliina monaBterio. XTT kal. Febr.^ anno VUl indict. VlLU.
Bchreiber ThiatharduB diaconuB. Unter dem E5nig, dessen Begierungs-
jahr angegeben wird, ist Ludwig der Deutsche ta. Terstehen. Die
Indiction weiat zwar auf 846, in welcheB Jahr Lacomblet die Urkunde
yerlegt; allein Erhard nimmt mit mehr Wahrscheinlichkeit an, daP
das folgende gemeint ist nnd da^ an eine Zeitrechnirag zu denken
Bei, nach welcher erst mit dem 25. Merz die Jahrzahl wechselt. Ch 49.
Lac I 62. Erh I 103.
64. 847, 18. August Uuolf gibt der Eirche des ErUsers und
dfiB heillgen Yaters Liudger in Uuerthina in pago Biporum sein Erbe
in der yilla Hestratescethe [Hettarscethe d. i. Hetterscheid]. Act.
in Uuerithina [Werthina] monasterio. XY kaL Beptembris. anno
dominice DOCCXLYU. indictione UH. anno HI Hludouuici impera-
toriB. Schreiber Liudbaldns cancellarius. Unier den Zeugen Megan-
hard adrocatus. Ch 27. Pr 1 fol. 8** f. Lae I 63. Erh I 103. —
Die Indiction und das Regierungsjahr stimmen nicht mit der Jahres*
zahl und scheinen auf Interpolation zu beruhen.
65. 848, 20. Juli. Gunthard und Athiluuin [Alduuinus]
yerkaufen fUr 3 Pfund dem Bischof Altfrid [Aldfrido] ihre Anrodung
im Walde Uuitherouuald [Yueterouuald] zu Behuf des Elosters
Uuerthina. Act. in Uuerthina monaBterio. tertio dedma kal. Aug.
anno inoamationis dominice DCCCXLVlll. regnante Hloduuuico iuniore
anno YIUI. indictione XL Schreiber Liudbaldus [Liub.] humilis lcTita.
Ch 41. Pr 1 fol 9*- Lac I 64. Erh I 104.
66. 800 — 848. Mit dem letzteren Jahre schliePt, so scheint es,
das altere Chartular yon Werden, weshalb Lacomblet yermuthet, da^
es auf GeheiP Altfnds angelegt sei. Wir stellen darum auch an diese
Stelle die in demselben unter no. 30 gegebene Uebersicht iiber die
Wald- und Weideberechtigung des Elosters zu Heisingen und Oefte.
XXX. de holtficara in Uuiti.
Breue commemoratorio de illa pastione quod nos habemus de ambas
partes Bura. in Hesi et in Uagnesuuald.
(a) Inprimis in Hesi Heimricus donavit ad LX porcos (ygl. no. 7.)
(b) de Hretinga UiUebald et neptis illius rendiderunt ad LX poroos.
(c) Aluric vendidit nobis hereditatem Buam in Lapanheldi. ibi
pertinet ad nonaginta porcos.
(d) GerMd habet in ipsa yilla ad XXX porcos.
29 .
(e) Alfnant tradidit nobiB ad XX porcos de Meneditiiia.
(f) Gerala yendidit nobis ad qnindeeim poTCOS de Uiiiti.
(g) Eanramni tradidit pro saiate anime mie ad XX porcos de ipsa
TiHa (vgl. no. 60).
(h) Enaco et Hildirad et illonim eokeredes tradiderant ad XXX
porcos (vgl. no. 17).
(i) Otbilttlf in Hrataga tradidit nobis pastnm X poreoram.
(k) ad illam terram pertinet. qaam in TJuitL eonparavmnis a Mein-
hardo. qai sororem Hnntionis in coniagio babuit. pastom ad
XXV porcos.
(I) a Heribaldo comparavimas ad pastam XXX poroorom in Unagnes
uaald*
(m) babemas in Fisclacu de nno manso qoioqaid ibi pertinet. et
de alia manso tertiam partem.
(n) et in ipsa viHa tradidit HrocQiardas ad Y poscos.
(o) Hladoaainas ad Y porcos.
(p) Begimbret ad Y porcos.
(q) et in Uaiti comparavimas de Meginhardo ad XX poreos (vgL
no. 61.)
(r) in ipsa villa Hontio donavit ad Y poroos (vgL no. 44).
(s) Tbdathold et Thraifager tradidenmt in Uniti ad XX poroos
pastiones. (vgl. no.'52.)
Miigetheilt von Lac. S. 29 in der Anmerknng. Hretinga ond
Hmtoga beziebt derselbe aof Batingen. Dio '&br]gfin Orte mnd aos
den obigen Urkanden hinlanglich bekamtt.
67. leh laPe den Index der Urkonden in Ch fdgen, welche
dnrch denVerlast der letzten BlHtter desselben nicht mehr vorhanden sind.
LXn. traditio Bnmgeri. LXIU. traditio irpingi prope renam.
LXnn. traditio aaerdi^arg. LXV. iraditio afferi presbiteri. LXVI.
traditio firidabargae de millingi. LXTH. aenditio gernini. etlebaaar.
de amapa. LXYIIL aenditio frideric. de amapa. LJLYlllT. traditio
Sigibaldi. et oxeri eias in hoangi. LXX. traditio ramfiid de pago
rignario. LXXI. traditio heribrahtti. LXXTT. traditio. eauraaini. et
ricuaini in aaiti*). LXXin traditio radberti. LXXUH traditio
braoanger de bannagao.
Mitgetheflt voh Lac. S. XI.
i) Em Eaiinrain in Oefte wird andi in no. 60 nnd 66 g als Donator er-
wahnt: vieliefbht derselbe ist der Ebnrini, weloher in W I fol. 29^ als
Yater «weier Donatoren genamit wird. Dort hat eine von der Yorans-
. BO
Y. Hildigrim II., gleichfallB ein Neffe Liudgerg und Hildigrims I,
seit 853 Bischof von Halberstadt, wird bei der Einweihung der Kirche
zu Werden (875) als deijenige bezeichnet, welcher den Bau derselben
YoUendet habe. Wann er die Leitung des Elosters iibemahm, ist
ungewis. Es scheinen aber nach Altfrids Tode zunSchst groPe Wirren
den Bestand der Stiftung Liudgers gefahrdet zu haben. Darauf deutet
eine Qrilndungsgeschichte Werdens, welche in Pr 1 fol. 17 f. mitge-
theilt wird (gedruckt nach einer Abschrift Oyerhams in dem Werke:
Die Geschichtsquellen des Bisthums MUnster I. Die Miinsterischen
Chroniken des Mittelalters. Herausgegeben von Dr. Julius Ficker.
S. 352 ff.) Ihre AbfaPung wird ins Jahr 815 verlegt undden
Schiilem Liudgers, Othelgrim und Thietbald, zugeschrieben. DieP
letztere dtbrfte sich hochstens auf den ersten Theil derselben beziehen,
dessen Echtheit indes manchen Zweifehi untertiegt imd der wenigstens in
der vorliegenden Form nicht von Othelgrim und Thiedbald herriihren
kann. Der SchluP dagegen handelt von einer Zeit, in der jene beiden
gewis schon gestorben waren. !Nach d^mselben hatte ein gewisser
Bertoldus, ein Blutsverwandter des Stifters von Werden, Anspriiche
auf dieP EHoster erhoben und mit Gewalt durchzusetzen versucht. Mit
groPer Wahrscheinlichkeit vermuthet nun Ficker (a. a. 0. S. XLIX),
nach Altfrids Tode habe zunachst dessen Nachfolger auf dem bischof-
lichen Stuhl von Miinster, Liudbert (849—871), auch die Oberauf-
sicht tiber Werden gehabt: dieP mochte Berthold veranlaPen, seine
Ansprfiche geltend zu machen, da jener kein Yerwandter Liudgers
war, wie sein Yorg&nger es gewesen, und das Eloster als eine Familien-
stiftung des letzteren betrachtet werden konnte. Die Streitfrage kam
nach dem Documente in Pr 1 vor das Grafengericht und eine Synode,
welcher Erzbischof Liudbert von Mainz praesidierte. Hier wurden die
Monche des Elosters fiir die rechtmaPigen Erben erklart und ihnen die
Befugnis zugesprochen, sich selbst ihren Yorsteher zu wahlen. Berthold
gehenden verschiedene Hand mehrere Sohenkungen hinzugefQgt, die ich
hier, weil sie Oefte betreffen, anftUire:
(67^) Badbem de U^lbiti trad. in Ekonsceda pro filiis snis Marcuno
et IJulbgrimo et Frithnbemo. ioraales sez et in Uuellaiiue unum agmm
pro filia sua Heginswid:. Hegiabaid et Athalbraht trad. qnicqnid habuit
pater suus Eburini in Ubitero marke idest omnem hereditatem suse
partis quam possederat contra fratrem suum Bemuni.
1) Fioker vermuthet, dass statt dcoo. XV, zu lesen sei. dcoo. XC. Zu 890
passt allerdings die beigeffigte Indiotion. Erzbisohof Liudbert von Mainz
(t 889), wird in dem Document als yerstorben bezeichnei.
31
8oll bald darauf gestorben sein. Diese Yorfflte mochten wohl >~ dieP
ist FickerB ansprechende Yermuthung — den Bischof Liudbert yon
Mlinster veranlaPen, die Leitung des Elosters abzugebenO nnd sie
auf den Bischof HOdigrim von Halberstadt ^bertragen zu laPen, der
ein naher Yerwandter des StifkerB war und somit ahuliche Angpriiche,
wie sie Berthold erhoben, leichter zurttckweisen konnte. Die Synode,
auf welcher die Streitfrage entschieden wurde, war wohl die zu Worms
868 unter dem Yorsitz des Erzbischofe Liudbert von Mainz abge-
haltene, welcher auch die Bischofe Liudbert Ton Miinster, Thiadric
zu Minden, Liuthard zti Paderbom und Aegibert von Osnabr&ck bei-
wohnten. Der MetropoKtan Werdens, Erzbischof Guntharius von Eoln,
war damals suspendiert und so vertrat der von Mainz seine Stelle.
Die Eichtigkeit dieser Annahme vorausgesetzt, wiirde Hildigrim IL
erst nach 868 die Yerwaltung von Werden iibemommen haben. Er
stellte das Eloster unter den Schutz des E5nig8 Ludwig HI. Dieser,
Ludwigs des Deutschen Sohn, welchem nach seines Yaters Tode in
der Theilung der Norden des ostfirankischen Reiches zugefallen war,
erklarte laut Urkunde s. d. Bisestat 22. Mai 877 (abgedruckt Lac I 70;
sie steht auch in Pr 1 fol. 19^): es soUe das Eloster Uuiridine,
80 lange Hildigrim lebe, demselben untergeben sein, nach seinem Tode
Bollten die Monche das Recht haben, sich selbst einen Abt zu wShlen.
Femer wird ihnen die Befreiung von fremder G-erichtsbarkeit und die
Bestellung eines eigenen Yogtes durch den Abt zugestanden. Damit
war einerseits die Selbststandigkeit des Elosters etwaigen Anspriichen
der Yerwandten Liudgers gegeniiber gesichert, andererseits war seine
ImmunitSt auc^esprochen und die Reichsunmittelbarkeit des Abtes und
Stiftes begrOndet. Hildigrim H. starb 19. Juni 888.
68. 855 wurde dem Eloster ein groPer GHitercomplex in den
Gauen Hamuland, Yelau, Betau, Flethetti, Einheim, Westergau und
Humerki geschenkt. Die Urkunde dariiber steht in W I fol. 1 ff. und
ist danach am genauesten bei Lac I 65 abgedmckt. AuPerdem findet
sie sich in Pr 1 fol. 3T**- ff. Ich folge der ersteren, als der alteren
und reineren Quelle.
Folckerus, in Besorgnis ob des ungewissen Endes unseres
Jammerlebens hienieden und in Anbetracht der manigfachen widrigen
Ereignisse seiner Zeit — der Normannenhauptling Rorik verheerte
>) Bies berichtet die Chronik der BischSfe von MtLnster, welche Florenz
von Wevelinkhoven verfassie: Lnbbertos — Werdenam ab ecclesia
Mymmegsrdevordensi alienavit et exoepit
32
geit 850 FrieBland, die bataTiBclie Iiisel und die uinliegenden Lander,
gerade 855 setzten sich Borik nnd Oodefrid fOr ISngere Zeit in Fries-
land fest; im Jahre 853 herrschte in Sachsen eine gt^^ Hungers-
noth — sowie eingedenk des Wortes Christi: ^fWillst dn Tollkonunen
sein, 80 gehe hin nnd yerkaufe alle deine Hibe und gib aie den
Armen und konune und folge mir nadi,^ — darum eine jede irdisehe
Freude, soweit es die mensehliche Schwachheit mil&Pt, gegen die Liebe
Qottes gering achtend, hat sich entscUoPen im Eloster Werden zum
Andenken aa den seUgen Bekenner Christi das Mdnchsleben zu
erwahlen* Um sieh nun, so lange er in dieser Welt lebt, durch seine
zeitlichen G&ter den Lohn der ewigen Seligkeit zu erwerben, schenkt
er fiir sein und seiner £kem Seelenhei] dem Eloster, in wekhem er
das Laienkleid und das weltUche Leben ablegte, ni^h BjpuaHsch^n,
SaUschem und Friesischem Oesetz (secundum legem ripuariam et naUoam
necnon secundnm euua Fresonum) Erbg&ter indemGlaueHamulande
in der Ora£Bchaft Wicfamans (uuigmanni) und in dem Gaue Batuue
in der Gra&diaft AnsMds (ansfridi). £s «oU Ton dem Erirag der*
selben das Kloster ausgebaut und erleuchtet, sein und seiner Yor-
fahren in den Gebeten bestSndig gedadit werden. Die unsich^e Lage des
Elostm zur damaUgen Zeit und Besorgnisse wegen seines Fortbestaods,
wahrscheinUch durch die oben erwShnten Wirren nach Altfrids Tode
herbeigefShrt, yeranlaPten Folcker noch zu folgend^ Bestimmung:
SoUte das Eloster veniachUUPigt oder zerstort oder «oUten die Ton
ihm geschenkten G&ter ii^end eiaem ohne Zustinmrang der Briider
als Lehen gegeben werden, oder soUten die Erben des Klosters die-
selben unter sich wie nadi Erbrecht &ellen woUen, dmn soUe es iluQ
zustehen, faUs er noch om Leb^ sei, mit den geaebNikten GfUsern
in ein anderes Eloster zu ziehen. Sei er abear todt, so soUten seine
Yerwandten und Erben diese wieder an sich nehmen und flem Kloster
in Fulda iiberweisen.
„Hec snnt nomina locorum prefatae hereditatis. In pago qui dicitur
Felua in uico qui dicitur Putbem. et in aUo uico qui dicitur Hj^tseri.
mansos dominicales HI. tres. Utus noster nomine Uuiduco habet
mansum I. Hroiing. et Uul%rim. et Berahtuuini, et An^leeh. (so I) et
Godolef. mansos nn. Frithubald. L Hardrad. I. Matibaluuinl.
et Ouo I. Qerlef et Silef. I. IXuilrad. et Alarad. et Euorold. n.
Frnmari. L Hrodlef. et Benno. L et illam comprehensionem qusB
pertinet ad uillam qusB dicitur Rentllo. AthulefO* et LeStrad
1) Yor Athnlef, mit dem eioe Zeile begimity ist am Bande h zvgefOgt
maTiSTiin. I. et illas comprehengiones quas habent in salta qni dici-
tnr Uunnilo. Unnnilef mansum. I. et comprehensiones qnas habet
in saltu prenominato. Odbald et Eunrgrim. I. Liafger dimidium.
Thiatlef dimidium. Thiodbold. I. Hildirad in uilla qu«B dicitur
Niutlo. I. Ansbraht dimidium. in siluA que dicitur Hornlo. In
Urthunsula. Bidtgot. et Thiatger. mansum. I. et dimidium. cum illorum
comprehensione. In uiUa qusd dicitur Thrl. Geldolf dimidium cum
ipsa camprehensione qu» pertinet ad ipsam uillam. In silua que
dicitur Puthem. scaras XXVIIL In uilla Irminlo. in illa silua scaias
LX. In uilla Thri. pastus porcorum. XXXY. In saltu qui dicitur
Uunnilo. quicquid habuit Herrad. et Baldrio. et illas compreh^-
siones quas habeo in Uunnilo. et in illis siluis qusB dicuntur..
Burlo. Dabbonlo. Uardlo. Orolo. Legurlo. et in Ottar-
loun. et in Langlo. sextam partem dedi. In ArchL quicquid illic
habeo tam in pratis quam in comprehensionibus.
In pago quffi dicitur Flethetti. in uilla Hrara. mansos domini»
cales dnos. Frithurio. I. Athalgot. dimidium. Alfgot. I. ef
illam comprehensionem quam possidet Frithubodo. In uilla Hreni.
mansum. I. Meginbraht. dimidium. Asgrim dimidium. Aio et
Thiatgif. I. et dimidium. Athaluini. I. In uilla quiB dicitur Bim-
brahti. Boso. duas partes unius mansi. In uilla Tiuli Reginhehn
shniliter. Athalbald. sim. Landgrim sim. luvHnodi quicquic
illic habeo. In silua Hrenhem. pastus porcorum. XXX.
Item in insula Batue. mansos dominicales. HI. Gerlec dimidiimi.
In Andassale. Godolec mansum. I. In Euuic. Sileo. . . .
imius mansi. In Elti et in Hrineshem. quarum termini communes
simt. Odrad. et Uueringer. duos. In Getuurd:. Beginbald et Thiad-
mar. I. et dimidium. In Linteruuic. duos. et unam insulam superi-
orem. qu£B contra illam uillam iacet. conununem cum heredibus meis*
superiorem uero propriam possideo. Item commentariolum de
hereditate Folkeri. quam habet in Frisia. In pago Kinhem in uilla
Obbinghem.. sortes. XXX. In Kinlesun terraquinque animalium.
in Odigm6re. terra Y anim. In Nordmora. Odlef dimidium
mansum. Tiaduuold I. Geldis dimidium. Uulfnoth dimidium. Hard-
braht dimidium. Euurhard dimidium. Aldolf dimidium. Item in
pago Uuestrachi. in uilla Sceddanuurthi terra XXX animallum.
In Coluuidum. XX anim. In Aspanmora terra Iin anim. In
Monicesloe terra XLYni anim. In Keddingrip Badnath terram
Xill animalium. Uullrad similiter. lui terram X animalium. Osnath
XK animalium. In Hem terram XXX anim. In Haslum Folkhard
8
terram XX aiiimaliiiin. EisolfXXXanimalitun. MarclefYIIIanimaliimi.
Item Folkhard XX animalium. Thiaddag similiter. Husilef similiter.
In Sedlingi terram VIIII animalium. In Deddingiuuer^be XV
animalium. In Imisuualde terram LXX animalium. In Mid-
ningi duodecimam partem totius uillffi. Jtem in pago Humerki in
uilla Andleda terram XLVIII animalium. In Crastlingi terram
XXXII animalium. In Uuirem terram LXXV animalium. In
Einingi XXXII animalium. In Hrussingi animaljum IIII. In
Thrustlingi animalium XII. In Geuesuurd^i animaliumVI. In
Buxingi animalium XXIIII. In Beltnon animalium X. In
Uederuurlti animalium XLVI.
Hbbc igitur traditio facta est — in pago cui uocabulum est
Flethetti in uilla qu8B uocatur Hlara sub die septima idus nouem-
bris. Et in pago uocato Batue in uilla quse uocatur Hlegilo sub
die IIII idus novembres. Anno ab incamatione domini nostri Jesu
Christi DCCCLV. indictione UI. Regnante domno nostro Hludouuico
imperatore iuniore augusto anno XV. Ego Hildiricus subdia-
eonus — scripsi et subscripsi. Hsbc siint nomina testium qui hanc
traditionem secundum legem Ripuariorum uiderunt et audienmt. Sig-
num Folkeri qui hanc traditionem coram testibus subterius nominatis
manu propria perfecit et roborauit. Nomina testium qui in orientali
ripa Hireni fluminis constituti esse noscuntur. Sig Hildiric. sig. Odo.
sig. Hrodger. sig. Engilrad. sig. Odaccar. sig. Thiatric. sig. Uulf-
helm. sig. Athaluuard. sig. Uualthral^an. sig. Thiadrad. sig. Abbo.
sig. Egilbraht. sig. Uuiger. sig. Sahsger.^
Die Velau (Felua) geh5rte zu den firankischen Gauen im Nieder-
land. Schon in no. 24 wird in diesem Gau ein Eoten in Englandi
an Werden geschenkt (Engelanderholt bei Loenen nach Van den Bergh
Handboek der Middel-Nederlandsche Geographie). In Folkers Schen-
kung sind erkennbar Puthem (Futten), Hotseri (Hoseren), Niutlo
(Nulde bei Putten), Urthunsula (de zuil van Urth), Thri (Bauer-
Bchafl; Drie bei Ermel) BurIo.(Hoog Buurl), Wardlo (Gordelsche
bosch), Ottarloun (Otterlo), Irminlo (Ermelo, so schon im 12.
Jahrh.). Von den in fruheren Schenkungen erwahnten Orten gehort
nach Van den Berg in die Velau Bidningahusum (no.. 1) oder
Bidningahem (no. 28 und 29), Thornspiic (Domspijk, in no. 9
und 28) und T e I gu d (Telgt bei Putten, no. 29). Es wGrden also auch die
inno. 28und29 YorkommendenQuarsingseli und Berugtanscotan
oder Bertanscotan (Schottenburg?), sowie Bochurst (Bockhorst an
der Issel), dort zu suchen sein. Ueber Thri findet sich noch eine Notiz
85
(69) inWI fol. 3^ beigesclmeben, welche also lantet:
^Liudguth tradidit ad scm Liudgerom dimidinm mansnm. et IL
mancipia in pago Ueluua. et in uilla quffi dicitur Thrf.*^
In einem fieberegister der curtis Putte in Pr 2 foL 22** werden
folgende Orte aufgeMhrt: Amheim, Bfichurst, Biddincheim, Thomspic,
Wesinga, Bekistere, Herca, Ermelo, Holthuson, Larsheim, Haluenchusen,
Hezzere (Hozzere?), Orthen, Spriele, Northon, Thri, Okene, super
Betuam tres yillae Oihuson GFezpurd Aelte, Cleinhurst. Der Hof ge-
horte der Probstei und wurde nebst den Giltem in der Betau an die
Abtei Abdinghof in Paderbom 1492 ^erpfandet und 1559 yerkauffc.
In dem Gkiu Flethetti oder Flehite, zu beiden Seiten der Eemi
die sich bei Eembmg in die Zuider-See ergiePt, sind zu erkennen
Hlara (Hrara ist yerschrieben) = Laren in der Nahe yon Eembrug,
Hreni = Rhenen (am Bhein), Hnodi = Node bei Bhenen, der
Wald Hrenhem = Benswoude, Tiuli = ? Tulle.
Die Betau (Batue) war, wie die beiden yorhergehenden, ein
frankischer Gau. Yon den in der Urkunde Yon 855 erwfihnten Orten
ist nach Yan den Bergh Andassale das in der Oberbetau liegende
Ajidelst oder Aalst, Euuic ist Ewijk (Nijmegen), Elti ist Elden
(zwischen Arnheim und Elst), Hrineshem lag wohl am Rhein. Die
Guter wurden yielleicht 2um Theil dem Hof Putten in der Yelau
ziigetheilt: wenigstens wird in dem Register aus dem 12. Jahrhundert
(s. oben) Aelte unter den Appertinentien des Hofes erw&hnt. Auch
aus anderen Gauen miiPen einzelne GutersttLcke dahin gehdrt haben.
So scheint das in obigem Yerzeichnis aus Pr 2 genannte Okene die
villa Ocanni im Isselgau zu sein, welche 797 und 799 geschenkt
wurde (no. lO^und 14). Auch die Besitzungen beiWichmund (dem
ofl; erwahnten Withmundi im Isselgau vgL no. 4, 16, 20) mogen
znm Theil dahin gezogen worden sein. Als das Stift Werden seine
„Erbgiiter auf Yelauen und Betauen zu Randtwick, genannt des
Frobstes Giiter von Werden^ 1492 an das Eloster Abdinghof zu
Faderbom verpf&ndete und 1559 demselben verkaufte, behielt es sich
auPer einem Canon das Eirchenpatronat vor, namlich die Pfarrkirchen
S. Lutgeri in Selheim up der Gouwe prope Dotichem, S. Lutgeri in
Wichmunde super Islam (vgL oben no. 20 und 22), in Domspick
super Yeluam, S. Lutgeri in oppido Elberch, S. Nicolai in Oistwalde
nnd S. Ludgeri in Halle. — AuPer dem Hof in Putten, welcher zur
Probstei gehorte, besaP das Eloster noch einen Hof zu Halle in der
Yelau, der vom Abte abhieng. Ein Heberegister aus Pr 1 (s. Lacomblet,
8*
86
AtcIut n, S. 276 f.) erwfihnt Abgaben zu Halle selbst, sn T&lethei
Benen, Endeslei Bekesteren, HAzzere, Putte, Haluerinc-
huBon, Hello, Wapegelde, Batnen, Oken, Renere, With-
munde und Juxta Bettue in Mediklo. Einen Theil dieser Nomen
finden wir schonbei Putten, namentlich dieses selbst, Bekesteren,
Hflzzere = Hotseri, Oken. Endesle ist wohl Andassale in der
Betau, Benere Tielleicht das in ho. 10 genannte Hrenheri in der
Nordtwente. Ueber die weiteren Schicksale des Hofes in Halle vermag
ich nichts anzugeben. Lacomblet, Archiy n, S. 217 erwShnt eine
Urkunde von 1294, worin Giselbert, Herr zu Bronkhorst, erklarte, er
besitze den Hof Halle in der Yelau yon der Abtei zu Erbpacht, jedooh
irar den Hof, nicht die einh5rigen CHiter und Leute, noch aueh das
Patronat der Eirche zu HaUe.
Yon den Gfttern aus Friesland hat Yan den Berg die im 6au
Einhem gelegenen nicht erklart; von den in den Westergau yer-
legten ist nach ihm SceddenTurthi Schettens in Wonseradeel,
Colwidum Eoudum, Eeddingrip Gh>ingarijp, Haslum Hieslum,
DeddingiwerlSe Dedgum in Wonseradeel, Imiswalde Ijmswoude
oder Eemswoulde in Wonseradeel, Midningi Midlum in Franekeradeel
(1132 Midlingi). Unter den im Gau Hugmerki gelegenen soll
Andleda Andel, Crastlingi die Bauerschaft Crassum beiFeerwert,
Wirem Wierum, Uederuurii Feerwert sein.
Die Guter in Friesland und in der Drente wurden 1282 an den
Bischof Ton Miinster Terkauft (Niesert, Mtinst. Urkb. I, S. 100).
70. 875 Einweihung der Eirche in Werden durch Erzbischof
Willibert Ton Eoln und Bischof Hildigrim Ton Halberstadt.
Anno dominice incamacionis DCCC. LXX. U. indict. Um. Iin
id: Nou. Sce memorie Uulllibertus archiepiscopus Colonie basilicam
sci Liudgeri in Uuerdina cum Hildigrimo episcopo dedicans. nominatim
has uillulas segregauit. a quibus uel decim» ad scm Liudgerum debeant
dari. uel qusB ad ipsam parroechiam et ad synodi conuentum debeant
pertinere. Uidelicet uiUam HesingL uillam Hamme. et Bodberg.
Feldbrahti. U^biti. Uuelanaia. Bredanaia. Cis Hilinciueg.
Flatmarasbeki. Hrotsteninghuson. et qiiicquid infra hec nominata
loca continetur.
W I fol. 15' (dieP Blatt und das damit zusammenhangende 20.
enthalten Ton Terschiedenen Handen traditiones).
PriTilegium Williberti archiepiscopi.
In nomine sce et indiuidue trinitatis. Ego Willibertus gracia dei
archiepiscopus Coloniensis cunctis fidelibus saJutem et gracLam et
37
gloriam benedictionis. Ego basiHcam bcI Lindgeri confessoris in Weriliinji
ab ipBO qnidem primnm inohoatam sed a nepotibns snis qninqne epis*
copis Hildegrimo Thiedegrimo Gerfirido Altfrido et Hildigrimo fratre
sno in honore sd Baluatoris et Bc» dei genitricis Mari» et scoram
apostolorom PeM et Paoli Stephani protomariaris Lanrentii diaconi
Martini confeBBoris constructam cnm Hildigrimo episcopo dedicani anno
dominic» incamationis octingentesimo Bcxagesimo qninto. et nominatim
has uillas ad eandem segregani basilicam. a qnibns vel dedmee ad scm
Liudgerom debeant dari. uel qu8B ad ipsam parrochiam et ad sinodi
conuentum in eadem basilica debeant conuenire. Hamme. Hesinge.
Fusnakkon. Botberge. et quicquid inter hec loca continetur. Quas
terminando drcumfluunt ex uno latere Rura. ex altero Lopina.
Hu(i)lisbeke. Lobeke. Angero. Neuigisa. Thidela. et sic in orientali
parte terminat in Rura. in aquilonali uero parte BuraB uillam Hesinge.
Makkonsocce. Bredenoie et totnm quicquid intra hec loca continetur.
Et quia nichil ad illum locum pertinet nisi tantom hereditas s. Liudgeri
et propinquorum eius et elemosinse religiosorum hominum. huius rei
cartam fieri uoluimus et sigillo nostro signauimus et banno nostro
confirmauimus. ut si quis ea inmutare presumpserit. anathema sii
Pr 1 fol. 18^-
Der Bezirk, aus welchem der Erzbischof den Zehnten an das
Kloster verwies, war begrenzt yon der Bnhr, Lopina, Hulsbeck, Lobeck,
Anger, dem Bach ron NeTiges und dem Deilbach; auf der nSrdlichen
Seite der Buhr gehSrten noch Heisingen, Meckenstock und Bredenei
und die dazwischen liegende Gegend dazu. In der anderen Au&eich-
nung werden die Ortschaften Heisingen, Hamm, Bodberg, Yelbert,
Oefte, Baidenei, Bredenei, diesseits Hilinciweg (Abt Duden bemerkt am
Rande dazu : ^Helinciweg helwech in terra Montensi, am Hilgenhus^),
Flandersbach und Biitzkausen genannt.
VI. Andulf, erster Abt von Werden 887?
Hildigrim H. starb, wie oben erwahnt ist, am 19. Juni 888, und
Bchon 23. August desselben Jahres ertheilt Kdnig Amulf dem Abte
HembO Von Werden ein Privilegium. Danach w^de man die Existenz
eines Abtes Andolf, der Hembil Torausgegangen ware, mit gutem
Gmnde anzufechten berechtigt sein, und doch findet sich ein ziemlich
altes Zeugnis &i Andulf, als ersten Abt von Werden. Er soU einer
Synode zu E5hi 887 beigewohnt haben. AuPerdem wird er in folgender
Einzeichnung in W I fol. 14^* erwShnt:
(71.) „TemporibuB regis Earoll iunioriB uenit quidam homo liber
de Bergon siue de Gent nomine Eremfrif et eius coniux Aialuui.
88
et iritclidemiit se ipsos ad scm Liadgenun cengum solaentes n dena-
xiorum in csBra in penteooste omni anno. et post eos filii eorum
quonsque constaret successio generis eorum. ut de cetero liberi per-
maneant. factum est autem hoc sub abbate Andulfo huius monasterii
primo.^ (Lacomblet, Archiy 11, S. 227 f.).
Da wir sonach die Existenz eines Abtes Andulf kaum leugnen
k5nnen, so miiPen wir annehmen, daP Hildigrim schon bei Lebzeiten
einen Xbt erwahlen lie^, um personlieh die SelbstHndigkeit der Abtei
noch einzuleiten und zu begrCLnden.
yn. Hembil erhielt unter dem 23. August 888 Ton E5nig
Amulf ein Priyilegium, worin der Abtei T511ige Immunitat von allen
5ffentlichen Abgaben und der gewShnlichen Gerichtsbarkeit zugesichert
ist. Femer bestinmit er, daP die von dem Kloster selbst bewirthschafteten
Gtiter von dem bischofiichen Zehnten befreit sein und nur zur abtei-
lichen Pforte fiir Pilgrime den Zehnten entrichten sollen, gewShrt das
Becht der Abtwahl und Freiheit dieses von der Heerfolge und der
y erpfiichtung , den Bischof bei Abhaltung von Synoden daselbst zu
bewirthen. (Lac i, 76. Pr 1 fol. 20'* S. d. Gerenesheim curte regia).
Eine Bulle des Papstes Stephan Y. vom 28. Juni 891 bestatigt die
Privilegien der Abtei, insbesondere ihre eigene Gerichtsbarkeit. Sie
ist nach Kindlingers Abschrift mitgetheilt Erh I (Cod. dipl. S. 39).
In Pr 1 steht sie fol. 18 und 19.
72. 889, 6. Juli. K5nig Araulf schenkt dem Bischof Wolfhelm
Yon Hiinster Beichsgliter, welche friiher dessen Briider zu Lehen
hatten «in pagis qui uocantur Gifaron et Reinidi inter duo loca
Selihem et Solisun^ (Act. IL Non. Julii — Franconofort). Die
Urkunde steht bei Erh I Cod. diplom. S. 31. Das Original befindet
sich im Diisseldorfer Staatsarchiv und ist von mir fiir die oben erwahnten
Namen eingesehen worden. — Die Gftter schenkte Bischof Wolfhelm
dem Kloster Werden.
73. 889, 14. Oct. Bischof Wolfhelm von Miinster, der schon
friiher damit umgieng sein v&terliches Erbe zu seinem und der seinigen
Seelenheil zum Dienste Gottes zu schenken, verfiel in eine schwere
Krankheit. Da iibergibt er mit Zustimmung seiner Briider Aldric
und Vuald [Walh] die Kirche in Ulfloa [Vlfioo] und den Hof
daselbst samt Gebauden, Landereien und Zubeh5r den Beliquien des
h. Paulus in Mimigemeford (Miinster), unter der Bedingung, da^ ilmi,
falls er genese, eine andere Bestimmung dariiber zustehe. Die
Schenkung wurde in der Kirche des h. Yitus am Tage des Sebastian
und Fabian in Gegenwart der Grafen Cobbo, Thiading, Hroduuerc
39
Tind Yuarin yoUzogen. Als er wieder genesen war, beschliePt er, das
Gut dem Eloster des h. Liudger zu schenken, nnd yollzieht diese
Handlung auf das Feierlichste in der Eonigspfalz zu Franconoford
(Frankfiirt) am 6. Juli (s. oben no. 72), wo er mit dem Abte HembQ
eracheint, in Gegenwart des Eonigs Amulf, der Erzbischofe Simderold
von Mainz und Willibert yon E51n, des Abtes Sihard und vieler welt-
licher und geistlicher Herren, durch die Hand seines Vogtes Vuarin.
Fiir Hembil scbloP Graf Heremannus das Geschaft ab. Hierauf
emeuem Wolfhelm und sein Bruder Aldric die Schenkung in Werden
selbst am 13. Juli in Gegenwart von Vuilheri, Helmdag, Folcker
und Siuuard. Der Bischof bemft eine Synode nach Miinster auf den
7. October und lHPt hier den ganzen Clerus der dortigen Eirche noch
einmal feierlich seine Zustimmung aussprechen in Gegenwart einer
groPen Volksmenge und der Grafen Heriman, Folcbert, Hroduuerc
iind Thiading. Auch die jahrliche Abgabe von einem solidus an die
Eirche S. Pauli in Mtoster wird abgeldst, indem dieselbe einen Mansus
und die darauf wohnende Familie in Gil^onbeki erhalt und durch
die Hand ihres Vogtes Ratech [Rathech] ubemimmt ^). Endlich begeben
sich beide, der Bischof und der Abt, mit den Beliquien des h. Apolli-
naris und des h. Liudger am 14. Oct. nach Ulfloa [Vlflaon] und
Wolfhelm voUzieht mit seinen Brtidem Aldric und Vuald die
Uebergabe des Besitzthums an Hembil zum dritten Male. Das ge-
schenkte Gut besteht aus der herrschaftlichen Hufe (Selihoue) und
dreiPig Horigen, namlich: in Ulfloa [Ulflaon] Vuendo und Baltger.
in.Langonezca Fastuuard. in Ricolfesheim [-hem] V(o)do [Odo]
nnd Vuanger. in Dulmeni Pulmenni] Marhard und Gebbo. in Bunh-
laronHroduuard. In Forkenbeki [ForkonbekiJMilo. InTernezca
^) Die anwesenden Geistlichen sind nach Pr 1 Hardrad prepositus. Liudolf.
Salaman. Engelbrath. Gislold. Bicbem« Hramuuard. Werenbald. Bat-
brath. Hrodbrand. Wilfridus. Alfirio. Wigbold diacoHus. Megenbrath.
Hrodbratd. Egilo. Auo. Tido. Waltheri. Atting. Folcuuard. Graing.
Othilmar. Inmio. Ratheri. Walh. Dessflo. Sidag. Liudtrad. Amalung*
Aliger. Geroc. Egilbrath. Thiadger. Eui. Makki. Liudans. Liafger.
Godobold. Conrad. Godasman. Hereman. Snelhard. Nathun. (?) Athalbrath.
Branheri. Liafheri. Athalheri. Branheri. Foloker. Odric. Wilbald.
Odlef.
Yon den weltlichen Zeugen werden erwfihnt die oben genannien Qrafen
und die Edehi Meginhard. Hardrad. Sebrath. Thiadmar. Wiking.
Garuuard. Garufridus. Aldbrat. Engelbrat. Wilheri. Geruuard.
Biniki. Waldo. Thiaduuard. Heio. Maroo. Egilo. Bemhard. Werin-
mar. Hugbald. Athaluuard. Yntheri.
40
Salntet. In Ptmpon Hasla nnd Abbttco [in PnnponliaBla Abbucol.
In Nethnbila Meginger. In Bolison Yualdger Focco AihalheTi
Othelm Bemold. In Anrapnn Hunuuard. In Westahem Erdag.
In Nihem Buodo. In Stunni [Situnni] Yuendi. In Hramers-
thorpe [Hramesth.] Embo Landric [Lamdric] und Thiedo [Tiedo].
In Helmun Ostuuord [Ostuuard] Liudhard Osico und Hoio. In
Recnon Liudgrim und Yuido.
Die Urkunde ist abgedruckt bei Eindlinger M. B. 2 B. Urk. S. 30
nnd aus den Collect. Ton Strunck bei Erh I (cod. dipl. S. 33 ff.).
Ich habe die Yarianten aus Fr 1 fol. 27 f. in Tiereckten Elammem
beigesetzt
74. 890 ff.
Eine bedeutende Quelle for die Traditionen ist WI. In diesem
sind verschiedene Heberegister und Yerzeichnisse von Schenkungen,
in einem gemeinsamen Bande aus Hhrschleder zusammengeheftet. Es
kommt deshalb bei der Benutzung darauf an, das Einzehie zu sondem
und dabei yor allem auf den Zusammenhang der Blatter zu achten.
So gehoren z. B. foL 15 und 20 zusammen und enthalten manigfache
Notizen yon mehreren Handen geschrieben, zumeist aber Traditionen.
Dte dazwischen gehefteten BlMtter 16—19 bilden fiir sich einGanzes,
sie umfaPen ein Heberegister fiber die Giiter in den Gauen Yenkinne,
Hasgoa und Lyri.
Auf fol. 15' steht:
a) Quod Folobodo dedit
In Markaa. de rure ad XII mof. unde YIII den,
In Stilbarinu. In Hattre dimid: mans.
In Felauu. unde lUI mof de sigt.
Darauf folgt die Notiz iiber die Weihung der Eirche (oben no. 70).
Auf der Ruckseite (15^) hat eine sonst nicht vorkonunende Hand
spater Notizen tlber Einnahmen in Friesland eingetragen, welche auch
sonst noch im Zusammenhang mit andem sich finden und von mir
Coll. I 8. 22, Z. 23—34 mitgetheilt smd. Der Eest von 15 ** ist leer.
Dieselbe Hand fahrt fol. 20' fort und gibt eine Notiz ,)In Mundingasi
sunt houe XX una etc.'^, welche Coll. I S. 21 Z. 17—20 steht.
Alsdann folgen nach FreilaPung Ton einigen Zeilen Traditionen aus
Friesland, yieUeicht von derselben Hand:
b) Reginhard tradidit s. Liudgero pro ingressu suo in monasterium
omnem hereditatem suam in Uueinere. Beindag in Hlarfliata et
in Hamme quicquid habult tradidit s.^L(i)udgero. Waldger YI pedum
terram in ultimo Ubinghem pro anima Bua tradidit. Wihard et
41
nxor diis ThiadQt in Bedingbem donanit YIII imc. tenram. Adalbain
et Sebnrg nxor eins tradidenmt in Lage onmem hereditatem snam.
L(i)ndolf et L(i)ndalng tradidemnt in exterioii Thribirge omnem
hered. snam. Folcnnard tradidit s. L(i)ndgero in Hriade et in
Folcbaldesthorpe YI perticas.
In Unesternnalde in Unesnnido. Meginhard I nirgam I
sotidnm et I mansionem. In Gokeshem. CSralinc JLVl den. et
mansionem. In Sten^ardo Folch (mit dnrchstrichenem h, Abkiirznng
far Folchard) YUI den. et mansionem. In Udhurstnn Baldo YI
mo. de fabis. YII m. de anena. et mansionem. In* Nasse Thie-
bolt V m. de grano.'^
Diese anf Friesland bezilglichen Aufzeichnnngen sind noch ans-
fahrlicber an einer anderen Stelle wiederholt nnd danach von mir
bereits Coll. I S. 22 Z. 5 v. u. bis S. 23 Z. 18 v. o. mitgetheilt.
Aus der letzteren Stelle ersehen wir, daP der erwahnte R^ginhard
Ton den Normannen gefangen genommen war nnd fOr 13 sotidi aus-
gel5st wnrde. Streifznge der Normannen nach Friesland nnd Sachsen
werden 884, 885 und 918 erwahnt.
Anf fol. 20^ ff. findet sich
c) eine Beihe von Schenknngen eiugetragen , welche, wie es
sdieint, dieselbe Hand verzeichnet hat, die auf fol. 7^ — fol. 10 die
Binnahmen von Ludinghausen und Buldem anfischrieb. Diese Anf-
zeichnnngen setzen sich anf fol. 21 fort. Mit dem letzteren Bktt
hlingt fol. 26 zusammen; wahrend die dazwischen geheftoten 22 — 25
7on kleinerem Format sind und gar nicht dazn gehoren, sondem Anf-
zeichnnngen aus Friesland nnd den Niederlanden enthalten, welche idi
CoU. I S. 20—25 habe abdmcken laPen.
Es folgt jetzt dieReihe der Schenkungen, welche anf fol. 20^ ff.
eingetragen sirid 0* Nach der Angabe zu Anfang habe ich oben alle
als nach 890 fallend bezeichnet.
Ab anno d. incam. DCCC XC. In Bunhlaron tradidit Hildisuid,
Qidna Albrid Egisuuardum cum sno manso id est 6n tuedihona. et
iixorem eius cum tribus Uberis. Testes. Maddo. Hremning. Unidnkind.
Tradidit autem pro Marcuuardo fitio suo. YIII kt Nonls defoncto et
pro Liudbnrga sorore sna. qu» ols Y ii Oct1$. Census de eodem
manso sex mo^ bradi. & Sex moi legnminnm. Porcnm ad sex den.
Pro mansione duos sidos. pro heriscill. unum sid. & II mo^ farin».
& nil. mod: anense.
^) Sie sind bereits aber mit einigen UngenauigkeiteQ nnd Anslassuiigen
von Laoomblet Ardiiv n S. 231 fL abgedmokt.
42
In Tottinkliem dedit xmxan manBum Liudburg nidna Thiaiberi
pro salute filii sui Uurakherj. eodem £Qio suo presente et simul tradente.
In Branselj trad: Bemhard. pro se et uxore sua Osbirin. omnia
qu» ibi habuit. id est tres familias cum rure suo. qui singulj unum
siclum. insuper arare et metere et unam ebd oper.
Dagubraht trad: pro anima sua. In Meronhlare. XJualtfridi
familiam. Unde census. nouem mo^ ord*. & nouem moil de sigi. &
V mod: bracij. & pro herit VIIJ den.
Thiatger fii Hugbaldj. In Ulithi. quartam partem unius mansi.
Cens. V mod: ori & V mot de sigt.
Thiatger fit Dandi. pro se trad: in Marefeldon. famit unam.
unde. Xn. mo. orct. & XIJ de sigt & octo mo. br. et her Yin d:.
[fol. 21'] In Emnithi trad: Godulel^. duas familias. unde census.
XYI mod: ord* & heriscitt YIII den. Alias duas famit. in uno manso.
In Bilimerki. uterque XX mott auense. & uterque YIII mod: ort.
& uterque IIJI mott pisarum.
Folcmar tradid: Landuuardum in Hrodingseli. qui reddit YII
mo. ord. & YII mod: bracii.
Uualdger pro se tradid: in Hloheri. Odgrimum. qui redd: YIIII
mod. oit, & YI mod: sigit. & X mod: auenae. & her. unum sidum.
Osuuardum quoque. qui redd: XYI mo. ord:. & her. plenum siclum.
Athalgard pro Abbon traf in Durstinon. Liudulbum. & man-
ram plenum. census eius X^I mo. ord: & XII mo. bracij. pro her.
YIII den. & mans(ionem). Uualdgerum quoque in Galnon. &man-
sum eius non plenum. Census eius nouem mod: de sigt & nouem de
bracio & pro herils octo denar. Liabgildum quoque cum suo lande.
qui debet septem moi de sigt et decem mod: bracij et decem den.
Hungerum qnoque cum suo lande qui debet Y. moi bracii. & totidem
de sigt & decem den. pro herils. Liudburg libera. soluit Y mod:
bradj. & totidem de sig^.
Amulung fit Herradi trad: pro anima sua in Lindlohon^).
QelSuni trai pro anima sua^
[fol. 21^'] Uuanbald trad: pro filio suo. Isi. inOstbilimerki
et in Uuillinghuson. mansum pleniim. cum totis ad mansum perti-
nentibus. Atheluuardi fiAmiliam. et insuper duos latos. qui det^^)
^) Danach zwei Zeilen leer.
^ Der Best der Zeile leer.
') Der Rest der letzten Zeile und die folgende ist leer gelassen.
43
Markuuard tradid: pro XJmbarg in Boda Berahtauini eum fanulia.
& dimidia houa Boluentem UIIII mod: sigit. uel UUII den. et UI mo.
bracili. & UI auensB.
Fokko traStpro HremningoinBorahtbeki. Baduuini cum famiUa
et dimidia houa. & Folcbrahtam generum procuratoriB nostriHunMitL'' ^)
Yon dem mit fol. 21 zusammenhangenden Blatt 26 ist die Yor-
derseite unbeschrieben. Auf der Ruckseite ist ein Heberegister mit
der Ueberschrift „De ministerio Odgrimi^ eingetragen (s. Lac. Archiv II
S. 233).' Auf dem oberen Bande aber ist
d) folgende Schenkung nachtraglich beigeschrieben»
„In uilla Suelmiu. Tradiderunt simul. Salaco. et Uuerinheri.
unum mancipium ad scm Liudgerum."
VIII. An Abt Hembil war noch die Bulle Stephans V. Yom
28. Juni 891 gerichtet. Nach ihm geben die Begister der Abtei
Adaldag und Odo als dritten und vierten Abt an, von denen der
erstere nur wenige Monate diese Wurde bekleidet haben soll. Urkund-
lich sind mir beide nicht vorgekommen, es miiste denn der Otto
[Oddo], auf dessen Bitte Eonig Zwentebold den 11. Mai 898 das
Eloster Werden in seinen Schutz nimmt, eben dieser Abt Odo sein,
was allerdings in hohem Grade wahrscheinlich ist. Zwentebold,
ein natiirlicher Sohn Amulfs, hatte von seinemYater Lothringen als
Uuterkonigreich erhalten ; hierzu gehorte auch Ripuarien. Er bestatigt
der Abtei Werden die freie Gerichtsbarkeit und andere PriTilegien,
insbesondere die Schenkung des Reichshofes Frimersheim (s. no. 31).
Die Urkunde (s. d. Y. idus Maii — anno regni piissimi Zuenteboldi
III. Act. Aquisgrani palatii) theilt Lac I 80 aus Gelenii farragines mit.
Sie steht Pr 1 fol. 20 ^'
IX. Nach der Ueberlieferung war Hoger funfter Abt. Er
erwarb nach UfiQngus Yita S. Idae^) durch Tausch yon dem Herzog
*) Der tibrige Theil der Seite ist leer gelasBeo.
2) £x quo enim preciosus inibi thesaurus recondebatur (seit der Beisetzung
der h. Ida) , usque ad yenerandi noBtri patris Hogeri tempora sub rege
Amulfo, locuB ille inibi iuri fuit additus exoellentissinii duois Oddonis,
qui huius BereniBsimi augusti Ottoms (des Eaisers Otto IL) exstitit proa-
YUB, a quo idem yenerabiliB abbas ipsam regiam curtem, aliis repensis
posBeBBionibuB, iuxta legalem cambiayit ritum, ac deinoeps in nostrae
abbatiae proprietate id est S. Liudgeri perpetuo usque in praesens
cemitur perdurare. Uffing. Yita Idae (bei Pertz Mon. H, S. 574; bei
'Wihnans die Eaiserurkunden der Provinz Westfalen I. S. 482.) Der Tod
der Ida boU zw. 811-— 825 erfolgt sein. Seitdem gehSrte Hertfeld zu dem
Qebiete der Liudolfinger, yon denen Herzog Ottovon 880—912 regierte.
u
Oddo Ton Baehsen den Ort Hertfeld, wo die h. Ida mlite. Die§
fand noch su Lebzeiten Eaisers Amulf statt (f 8. December 899).
Wenn also in der ersten HUfte 898 noch Oddo Abt von Werden war,
BO mnP ihm Hoger bald gefolgt sein. Als dessen Nachfolger wird
Hildibrand genannt. Wir finden seinen Namen^
(75.) 899-911 in einer Schenkung erwahnt, die in W I fol. 14*' «)
steht (Lac Archiv II, S. 227):
«Uuermhard et eius coniux Eddila tradiderunt ad scm Liudgemm
an Halicgeringhuson dominicalem mansum cum sex familiis et
omnibus ad eundem mansum pertinentibus aquis uidelicet siluis pascuis
terris cultiB incultisque pro memoria sui suorumque filiorum. ea
ratione postulata et ab abbate illius monasterii scOicet Hildibrando
concessa. ut duo iUorum filii Osger et Uuigger illam hereditatem haberent
quamdiu uiuerent ad uictus sui usus. et post iUorum decessum staret
in proprio dominio sci Liudgeri. Acta est hec tradicio ante sepulchrum
sci Liudgeri coram abbate HOdibrando et aduocato monasterii Herimanno.
regnante glorioso rege Hludouuico iuniore. Huius tradicionis testes
sunt. Benno. Dindo. Folkger. Hremning. Uuigbold. Landger. Abbo.
Hatheric. Meinbald. Uuerinheri. Uuigbald. et multi alii nobOes uiri et
ignobiles liti et liberi. in dei nomine amen.''
Das 14. Blatt in W I ist ein einzehies, mit keinem andera zn-
sammenhangendes, welches auf der Yorderseite die Schenknng Werin-
hards enth< aiif der Biickseite verzeichnet eine andere Hand
(76) die folgenden beiden Donationen (s. Lacomblet Archiv 11,
S. 227) : „Landfrid tradidit ad scm Liudgerum duo mancipia masculum
et feminam Athaloldi filium Irmingerum in oppido Bikilo iuxta fluuium
Masa. et Liudhehni filiam Badgardam in Gessera ultra CampinnL
Boluentes omni anno sidum nnum in sexta feria ante rogationes.
HOdigard tradidit ad scm Liudgerum unam feminam nomine
Hiddam soluentem omni anno ad missam s. Johannis baptistsB n
denarios in cera.''
Den Best von 14^* flillt die wieder von einer anderen Hand ein-
getragene Schenkung no. 71.
^) Die ZerstSnmg der Kirohe S. Idae 1n Hertfeld durch die Ungam, von
der Ufifingas (bei Perti Mob. H S. 573) sprioht, wiirde in die Zeit seiner
Begienmg fallen mfUuen.
3) Anoh in Pr 1 fol. 18* ist sie als trsditio Wemhardi in Halerenkhuson
eingeiragen.
45
Die fibrigen Notizeii in W I, welche Schenkungen betreffen, mSgen
hier ihre Stelle finden, indem sie wahrscheinlich doch BSmmtlich in
das 9.~10. Jahrhnndert fSallen^).
77. Auf der vorderen Seite dee eraten Bhittes:
a
^Herimod. felogo. tradidit + ^ thiadger. A%arda & hefanbnrga.*
78. Aof fol. 10 ^' hat eine andere Hand hinter dem Heberegister
,de ministerio Albradi^ zngefligt (Lacomblet ArchiT U, S. 224):
,Tradidit Thiathild ad sem Liudgerom nnnm dominicalem mangnm
in Armbugila. et qnindedm scaras. nt ibi spiritalem memoriam
haberet^.
Tradidit Engihrad unum mansnm in Sterkonrotki^ et XY Bcaras.
qiiindecim etiam scaras eadem Engihrad in MallingfrOst donanit.
Sahso donauit ad scm Liudg. partem suae hereditatis et quinque
scaras in Mallingfrost.
Tradidit Uuendilburg pro remedio uiri sui in Dnmiti unnm
mansnm. et XY scaras in Mallingfost ad som Liudg.
Tradidit Dindo ad scm Liudg. dominicalem mansum in GladbekL
et XY scaras in Mallingforst^
Eine Beihe Ton Schenkungen aus W I, welche sich auf Friea-
land und die Niederlande beziehen, habe ich in OolL I S. 20 ff. yer-
offentlicht.
X Yon dem siebenten Abte Adalbrand (angeblich f 918)
und dem achten Weris (f 930?) ist mir keine urkundliche Uebep-
lieferung bekannt. Erst
der neunte Wigger wird in zwei Urkunden von Heiorich L und
Otto L genannt, von denen jener am 23. Februar 931 (Lac I 90.
Pr I foL 20^- f.), dieser am 30. Dec. 936 (Lac I 92. Pr 1 foL 21)
die yon Amulf ertheilten Privilegien bestStigt. In der ersten Urkunde
wird der Abt Uuitger, in der zweiten Wigger genannt.
^) Da das Regbter aos sehr versohiedenen Theilen zuBammengesetzt ist,
80 ISsst sich keine Zeit bestimmen, in der es niedergesohrieben wnrde.
Die Traditionen sind augserdem meist erst sp&ter an leeren Stellen nach-
getragen. Im Allgemeinen ist wohl die erste Il&lffce oder die Mitte des
X. Jahrhnnderts fHr die Mehrzahl der Au&eiohnungen anzunehmen.
^ Steht auch Pr 1 fol. 13 «• Traditio THIDHILDE in Armbugele. In
dei nomine ego Thiadhilt tradidi ad monasterium sci Saluatoris quod
constructum est in Werthina. propriam hereditatem meam. ut ibi spiri»
tualem memoriam haberem. territorium uidelicet unum in Armbugila.
cumomni utilitate. mansiB. mandpiis. siluis. aquis. pratis. pascuis. oultis
& inoultis. Heo omnia tradidi soo Liudgero pro eetema retnbutione.
traditaque in perpetuum esse uolo.
46
Der zehnte Abt Wigo soU von 943—945,
der elfte Reinher yon 945 — 962 regiert haben.
Danach fiele in die Zeit des ersteren
79. die Einweihung des ThurmeB der h. Maria zu Werdeii)
wor&ber Pr 1 fol. 26^* berichtet: *
^ Anno dominicsB incamationiB DCCCC. XL. III. dedicauit WigfridoB
reueren^ssimus arehipresul turrim sc» Marie. et segregauit has uillas
specialiter. scilicet Rolinghuson. Bergarahuson. Fugaling-
huson. unde decimcB ad scm Liudgemm reddantur uel quicquid ad
synodalia pertmet in ea exigatur.^ (Erh I S. 126).
In die Zeit Reinhers mtlste
80. die Schenkung des E5nigs Otto von 952 fiir Hehnstedt
fidlen, welche Pr 1 fol. 21^* steht, wenn sie echt ware:
„In n. s. e. i. tr. Otto dei gracia rex. Nouerint omnes fideles
nosiari presentes et futuri. qualiter nos pro remedio animcB nostrsB nec
non et patris nostri ac dilect» matris nostrae nec non et aliorum
consanguineomm nostrorum ad monasterium, quod nominatur Hel-
monstedi, ad nutrimentum monachorum inibi deo famulantium omnem
dedmationem subtus nominatarum uiUarum cum consensu uenerabilis
episcopi Bemhardi, qui nunc Haluerstadensi ecclesi» preest, in per-
petuum ius donauimus. Helmonstedi. Bassallo et duo Sesbek.
Wormstedi. Preterea uero quicquid decimationis pertinet ad curtes
predictorum monachorum in prefato episcopio, in proprium concessimus.
etc. Liudolfas cancellarius. ad uicem Brunonis archicancellarii recognoui.
Data. III kl Maias. anno incamationis domini DCCCC. LII. Indictione Y.
anno domini Primi Ottonis serenissimi regis XYII. Actum Magadaburg
feliciter amen.^
Nach Greg. Oyerhams handschriftUchen Annalen (1670) soll Reinher
die Parochialkirche des h. Clemens bei Werden eingeweiht haben.
XL Der zwolfte Abt Engelbert (962—971) stiftet sich nach
Pr 1 fol. 31^' ein Jahresgedachtnis:
81. „Donarium Engelberti abbatis ad anniuersarium suum. In
Eirsekamp pro Martine [III soL In Weitfelde iuxta Hauen-
burnen unus maiisus. Secus Brumilinthorp unus mansus. Et iterum
in eadem regione unus mansus. Itemm in eadem regione inSusilbek^
upus mansus. Isti IHI soluent YI scl & YIII gallinas annuatim,
additis ad gallinas altero semper anno IIH obolis. In Eikinberge
iuxta Suerte n sol. In Ouerberge iuxta Honsuerte XYI den.^
XII. Dem dreizehnten Abt Folkmar (971—974 ?) verlieh Kaiser
Otto II. auf Bitten seiner Gemahlln Theophanu unter dem 19. August
47
974 das Miinz- und Marktreoht fibr Werden iind Lfldinghansen
(Liudinghus. Uuerdina). VgL Lac I 118 und Pr 1 fol. 22**
XIIL Der vierzehnte Abt Liudolf (974— 083?) BeP am 26. Nov.
980 durch den Bischof Dodo zu Mimigardevord dle Gebeine der h.
Ida erheben und den nach ihr benannten sQdliehen Theil der Eirche
oder den Thurm zu Hertfeld einweihen^). Der Yer&^ der Tita
Idae, UffinguB, welcher dieses erzahlt, lebte um diese Zeit in Werden
als Monch. Wegen der Zehnten in Westfalen hatte Liudolf mit Bisehof
Dodo einen Streit, welcher durch die Probe des gliihenden Msenfir
entschieden und dann gutlich beigelegt wurde.
82. Cum inter domnum episcopum Dodonem et seniorem
nostrum Liudolfum c^ntrouersia facta iiiisset de prediis nostris
deeimandis quorum sunt nomina Hirutfeld. Ihteri. Falitleri;
Forkonbeki. Gelingthorp. tandem conuenientibus in Wernon
placuit illis hac conditione rem terminare, ut ex utriusque parte
candenti ferro per duos homines ueritas discemeretur et, culus hominem
securitas absolveret, id quod defenderat sine ulla deinceps reclamatione
possideret, quem uero contingeret cremari, n|l sibimet de iniuste retentis
ulterius usurparet. Quod dum coram amborum aduocatis factnm fdisset,.
uterque securitatem adeptus est. Unde inter eos unanimiter conuenit,
ut de illis locis episeopo decimae dentur, pro quibus se illius homo
purgauit, hoc est Hirutfeld et Fathleri, reliqua de abbatis parte
retenta hoc est Forkenbeki. Ihteri. Gelingthorp decimarum
exactione sint absoluta perpetuo. Has deinde decimas de prediis nostris
in Fathleri et in Sindinon et in Tottingheim domnus episcopus Dodo
in sui memoriam suorumque successorum noslro donauit monasterio,
ea uidelicet ratione, ut quamdiu ista traditio inconuulsa permanserit
tam ipse qui dedit quam successorum eius posteritas plenissima fratemi-
tatis memoria apud nos spiritaliter perfruantur ete. Pr 1 fol. 28^*
83. Liudolf verewigte seinen Namen auch durch eine Schenkung
an das Kloster, fiber welche Pr fol. 12^- folgendes verzeichnet steht:
flTraditio L(i)udolfi abbatis ad custodiam monasterii Divino tactus
amore uenerabilis abbas Liudolfas et pie considerans, quod ad obe-
dientiam custodis pro rep/iratlone monasterii pauca concessa faerant,
idcirco tradidit ad sci patris nostri Liudgeri sepulchrum omnes census
^) Unde cum famosior quotidie de his relatio crebresceret, visum est seniori
nostro Liudulfo eundem praeclarum episcopum (Dodo von Mtlnster)
precibus conyenire, quatenus beatae Idae ossa de tumulo in ecclesiam
transferre ac eius basilicsB consecracionem peragere dignaretur. Uffing.
bei Pertz p. 575, bei Wilmans p. 486.
48
in cer«, qiii uel niino ihi solnuntur nel posfhac illinc tmdnntor, neo
alicnbi solnere cogantnr, Tradidit etiam ad custodiam monasterii Yll
mancniBi qnas sna facultate adqnisinit: Vnum in Bolinkhnson III
solidos solnentem cnm uiro uno nomine Gelo et filiam eius. In
Hertnedscethe alium cuins dehitum est duo solidi In Langonhorst
tertlum mansnm cuius censns est unus sotidus et hominem nnum nomine
Thidelo et eius uxorem cnm fitia sua. In Bedese quartum IIII solidos
solnentem. In Snnneburnen dnos YI sot soluentes cum eulogio.
Jnxta ripam Emescare in ^). Hec cum consiUo fratrum
custodibus contulit ecdesi» perenniter possidenda/
XIY. Dem fBn&ehnten Abte Werenbraht oder Werinbraht
(983—1002) ertheUte Eaiser Otto H. 26. April 983 das Becht, die
Y5gte im ganien Gebiete seiner Abtei frei zu emennen (Erh I Ood.
Dipl LXYII). Otto in bestatigte s. d. E5hi 8. Aug. 985 die von
Amulf ertheilten PriTilegien (Lac I 120. Pr 1 fol. 22) nnd gewahrte
s. d. Ymileua^ 9. Oct. 994 dem Abte das Becht, die Y5gte zu wahlen
und sn entsetzen (Lac I 125. Pr 1 fol. 22^). Dasselbe Becht bestatigte
dem sechszehnten Abte Badbald E5nig Heiruich II. s. d. Grona
[Gnrona] 4. Ang. 1002 (Lac I 133. Pr 1 fol. 23"). Badbald starb
nach Thietmar t. Merseburg 1015:
In Tigitia autem sanctae resurrectionis , quae tnnc fuit Y. Idus
Apritis, Bedbald abbas Wirdunensis obiit et Hethenricus eiusdem
coenobii praepositns eUgitur/ (Chron. YH, 6).
In diese Zeit mfiste
(84) eine Schenknng des beriichtigten Grafen Balderich nnd
seiner Gemahlin Adela fallen, Uber die Pr 1 fol. 35^* eine Urkunde
yerzeichnet steht. Der Graf, in einer schweren Erankheit durch die
BeUquien des h. Liudger geheilt, die man ihm nach Safiliggi (ZyfQich)
sandte, CLbergibt der Abtei acht mansus in Widohowe und macht
sich selbst zum Wachszinsigen des Heitigen. Ich laPe das Ganze
ans Pr 1 folgen:
Traditio Balderici comitis de Widehoiuue.
QTOtiens atiqua a uenerabitibus & domini timentibus personis sanct»
dei ecclesi» aut in prediis nel in aliis rebns pro animamm ialute
confenmtur, ratum ducimus fceduIsB ueracis aftipulatione confirmari,
quatinus iUorum memoria nobiscum iit frequeniior, nostraque pro illis
oratio deo fiat acceptior. Ynde notum fieri cupimus omnibus prefen-
^) Leerer Baum.
^ Bei Lao. steht der Druckfehler Yndlena.
49
tibus rclHcei ae fdtimB, qualiter Baldricus comes egrotamt pene
ii3qiie uitee suse desperationem, nos quoque propter amicitiam et
familiaritatem quam illi adhibuimus reliquias sancti Liydgeri patroni
nostri usque Safliggi ad uisitandum illum transmisimus et ut credi-
mu8 ipso narrante suffiragantibus ipsis sanctis ab infirmitate conualuit
statim ex parte et ad ipsas reliquias tradidit YIII mansus feque ipfum
sco Liydgero mancipauit debitorem in cera annis iingulis unius ficli,
promiljtque, cum primitus illi pofiibilitas aliquo pergendi daretur,
monafterium sci Livdgeri aditurum, hanc piam donationem ibi coram
teltibus rtabiliturum. Dehinc non poit multos dies ueniens, ficut pro-
mlQt, pro plena Tui fuseque contectalis Adala memoria aBtema tradidit
illos prefatos mansus YIII in Widoholuue, quatinus plena fratemi-
tatis gracia iiout unus fratrum nostrorum nobifcum pociatur.
XJeber den Orafen Balderich und seine Gemahlin- Adela, die
dentsche Medea, vgl. Giesebrecht Geschichte der deutschen Eai^er-
zeit II S. 133 ff.
XY. Der siebzehnte Abt Heithanrich empfieng lOlTdenKaiser
Heinrich H., welcher das Pfingstfest in Werden feierte (Thietmar
V. Merseburg Chron YII p. 235 ed. Wagner). Konig Konrad H.
bestatigt ihm 10. Sept. 1024 die Privilegien des Stiftes (Lac I 160.
Pr 1 fol. 23.) Erwahnt wird er femer in einer Aufzeichnung, welche
auf dem letzten an W 2 angefiigteji Blatte enthalten ist:
(85.) „In silua Loponhelda quat [tuor
] erik tradidit sco Liudgero [
. . tra] didit et sex qu8B Auezun fuerant et quee Hizzon erant & X
quse Razo sua pecunia comparauit & duo quee domnus Hethanricus abbas
de Azelino comparauit & quatuor quse fuerunt Eikhardi et Walokon &
quattuor quee Ozo tradidit XJnum quod Sigilo habuit.
86. Eine Schenkung unter diesem Abte ist verzeichnet in Pr 1
fol. 31*:
De manso in B&cholta.
In nomine domini. Quidam nobilis Livdger tradidit ad scm
Livdgerum unum mansum in Bocholta cum tribus mancipiis. Pro
huiusmodi facto uenerabilis abbas Hethanricus fratemitatem ei et
memoriam in predicto loco permisit. Stipendium insuper quasi unius
scolaris pueri etate maioris dedit, ut hoc ei daretur, quoties ad pre-
dictum locum ueniret, si unum aut duos dies aut plus ibi morari
uoluisset, post finem uero nitse eius pro anima ipsius XXX dies in
elemosina daretur. Sepulturam etiam sibi et uxori suae permisit. Hoc
4
60
huiusmodi factam pius Geroldns eiugdem Werthinensig sedis successor
postea et abbas in presentia omnium fratrum Gerhardo preposito et
Yaleriano decano recognouit.
87. Unter Heithanrik begannen bereits die Elagen iiber Be-
drlickung von Seiten der V6gte. Der Abt schloP deshalb mit dem
Grafen Heriman, der unter den Y5gten der Abtei durch Adel und
Macht hervorragte, einen Yergleich, wonach ihm fftr die Dienste und
GefHUe, welche er aus den unter seiner Jurisdiction stehenden Hofen
des Elosters in Anspruch nahm, einige aus denselben ausgewahlte
HoTeH (mansus) und Grundstucke als Lehen gegeben wurden. Nach
der Bestatigungsurkunde yon Eaiser Eonrad II waren es folgende:
In Ahtisberga zwei mansus, in Hullikinghouon einer, in Ouing-
huson zwei, in Beringthorpa, Stokheim, XJuikki, Hoingi,
Hunninghuson, Dalauuik, Letnetti, Thiadninghouon, Liu-
derinkhuson je einer, in Lotthorpa funf m., drei Grundstucke,
welche drei sicli bezahlen, an der Buhr (iuxta rurinna). Etwas mehr
gibt eme Aufzeichnung auf dem letzten Blatte an , welches an W 2
angehangt ist: „[ Herima] nno comiti de abbate
n mansi. In Heliueldon I man-
sum. [In Thi] adning houon I mansum cum manc. In Thriuschon
I mans. In Bakhem I mans. cum manc In Ahtisberga 11 mans.
In Hulliking houon I mans. In Ouinghuson II mans. cum
manc. In Beringthorp I mans. In Stokhem I mansum. In
Yuikki I mans. In Hoingi I mans. In Hunninghuson I mans.
In Dalauuik I mans. Tria territoria iuxta Rurinna IH solidos
persolu. In Letnetti I mans. In Liutteringhuson I mans. In
Lotthorpa Y mans.*
Werden hatte bei seinem ausgedehnten Besitz verschiedene Yogte.
Der hier erwahnte war nach der Lage der von ihm gewahlten Gtiter
in Westfalen angefePen, also — da er als ein durch Adel und Macht
hervorragender Mann bezeichnet wird — kein anderer als Graf Her-
mann II von Werl (haufig Graf von Westfalen oder im Gau Dreirii
genannt). Ygl. Seibertz, Landes- und Rechtsgeschichte des Herzog-
thums Westfalen I S. 55 ff. Die ihm von Werden als Lehen iiber-
laPenen Grundstiicke liegen bei Werl und Amsberg. Man hat deshalb
den Ort Ahtisberga fiir Arnsberg selbst genommen; allein der Name
stimmt in keiner Weise dazu: soUten wirklich beide Orte dieselben
sein, so konnte man nur etwa vermuthen, dle Grafen hatten spater
bei dem Bau ihrer Burg zu Amsberg einen dem friiheren Namen
einigermaPen ahnlich kHngenden gewahlt.
fei
Die UrkuiMle EonradB 11. , worin der Yertra^ genehmigt wird
(Lac I 170. Seibert25 Urk. I 26 m S. 419), iflt datiert „VI idnB
Octobris Indict. UII Anno d. inc. Millesimo. XXXYI. Anno antem
domni Ghunradi secundi regni XIII. imperantis uero YIIII.^ DieP
Datum scheint nicht richtig zu sein, da schon 1033 dem Abte Gerold
Yon Eonrad II. die Privilegien bestatigt werden und in einer Urkunde
Eonrads II. selbst vom 10* Oct. 1036 Abt Gerold genannt wird. In
Fr 1 fol. 23 ^f., wo eine Abschrift der Urkunde steht, ist auch wiric-
lich XXYI statt XXXYI und ni statt Xm von der urspriinglichen
Eand gesetzt und erst spater beiden Zahlen ein X angefugt; ebenso
in pr fol. 10. Eine genauere Erorterung und Untersuchung der
Schwierigkeiten wird ohne Zweifel die Fortsetzung des yerdienstyoUen
Werkes von Wihnans (Die Eaiserurkunden der Provinz Westfalen)
bringen. Einstweilqn ygl. man Seibertz a. a. 0. III S. 419.
Zwischen Heithanrik und Gerold stand der h. Bardo kurze Zeit
an der Spitze der Abtei. Ihn hatte Eonrad II. zu Fulda kennen
gelemt; seine Bescheidenheit und Sanftmuth, gepaart mit ungewShn-
licher Bildung und Beredsamkeit machten einen solchen Eindruck auf
den Eaiser, daP derselbe ihn gleich darauf zum Abt von Werden und
bald nachher auch von Hersfeld emamite. Er stand beiden Elostem
nicbt lange Yor: schon 1031 ward er Nachfolger Yon Aribo auf dem
erzbischoflichen Stuhle in Mainz. Ygl. iiber Bardo Giesebrecht (Ge-
schichte der deutschen Eaiserzeit II S. 280 ff.)
XYL Mit Abt Gerold beginnen die Quellen fiir die Geschichte
Werdens wieder reichlicher zu fliePen. Eaiser Eonrad 11. bestatigte
ihm Yermittelst Urkunde vom 28. April 1033 (Pr 1 fol. 24*) die
PriYilegien, insbesondere daP die Salgiiter der Abtei nur zum Hospitale
derselben Zehnten entrichten soUen, und gewahrt das Becht der Schif-
fart auf der Buhr von der Miindimg an aufwarts bis Werden. Eon-
rads Sohn und Nachfolger Eaiser Heinrich lil. bestatigt in zwei Aus-
fertigungen vpn demselben Tage (18. Jan. 1040) gleichfalls die Privi-
legien, in der zweiten namentlich noch das Becht des Abtes, die
StiftsY5gte zu w^len und zu entlaPen (Lac I 171 und 172. Pr 1
fol. 24M.)
88^ Yermittelst Urkunde s. d. Tullide YI id. Oct. 1036 bestatigt
Eonrad die Schenkung des Clerikers Wolfgerus, der sein predium
Eitthera (in pago Eitteri siium in comitatu Herimanni) dem Eloster
schenkt. Pr 1 fol. 37. — Die noch im Originale vorhandene Urkunde
ist abgedmckt bei Stumpf, die Beichskanzler vomehmlich des X. XI.
und Xn. Jahrh. II, 2 S. 51 f.
4*
52
tn Anwesenheit Gerolds weihte Herimann, Biscliof Ton Mimigar-
devord (M&nster), die Eirche zu LUdinghausen (Ludinghuson) am
11. Juli 1037 ein und beurkundete auf Bitte des Abts
(89) vermittelst Urkunde von diesem Tag die Freiheiten derselben
(Erh I S. 177. Cod. dipl. CXXVIIL — Pr 1 fol. 28^ f.)
90. Zehn Jahre spater 1047 stiftete sich Gerold selbst dureh
Schenkung von Gutem ein JahresgedSchtnis , bei dessen Feier den
M5nchen eine ^Trostung* in Brot, Wein und Fisch gereicht werden
sollte. Hieriiber, sowie Uber ein Yennichtnis desselben Abtes zur
Bekleidung der Schiiler mit leinenen Gewandem, berichtet Fr 1 fol. 29 :
De ahniuersario die domni Geroldi abbatis.
^ In nomine sanctee et indiaiduee trinitatis pax et exultatio pre-
sentibus et futuris. Piee recordationis abbas Geroldus plus spiritua-
libus quam camalibus intentus sic studuit transire per bona tempo-
ralia, ut non amitteret seterna. Li Xpo enim fondatus et in karitate
perfectus et sibi futurae beatitudinis premia eetemaliter cumulanda
prospexit et fratrum karitati temporaliter consuluit. Considerans
namque, quoniam defimctoram memoria seu magni seu sint pusilli
dilabitur in breui et quoniam precedere possunt terrenee diuitise non
sequi, statuit anniuersarium dormitionis suse diem uiuentis adhuc quasi
iam defuncti per annos sii^gulos fratram orationibus et elemosinis
frequentari. Fratribus quoque secundum largitatis suee magnificentiam
ipso die refectionis consolationem in pane et uino et pisce exhiberi
precepit copiosissimam. Cuius talis uoluntas ut apud posteros et
successores suos inconuulsa et stabilis permaneret, non hec exrebus
monasterii ante illum possessis subministrari uoluit, sed ex prediis
per se et per amicos suos undique acquisitis atque coemptis per-
solui pradentissima constitutione constituit, hoc estinCuttelbeke TIIT
soi. in Jenkila III sol. in Werdinghuson de duabus houestede
TTTT soM. in Cothuseruelde pro decima agri ^11 den. luxta
Bogge in Liereke.III solii. In Berge 11 sol .0 ^H
den. Quibus omnibus contractis undique et in monasterii possessionem
legitime redactis hanc cartam subscribi precepit et in capitulo cunctis
fratribus regulariter contradidit. Deinde communi omnium consilio uni
ex ipsis fratribus nomine Rfitholfo res ipsas custodiendas atque sub-
ministrandas consignauit eumque a semetipso constitutam et in sui
presentia sepius exhibitam panis et piscis' seu uini quantitatem fideliter
seraare precepit. Facta est igitur hec pietatis eius donatio anno
^) Leerer Baum.
^3
dominicee mcam. MOleBimo XL/ Vf^Indictione XV. regnante glorio-
sdssimo imperatore HETNMCO HI. suS aduocato Herimanno coram
canctis fratribns in capitulo. Y N. Maicks Quam si quis etc.
Oontulit idem uenerabilis abbas CS uestiendos fratres nostros
scolares pueros lineis uestimentis. In ^i|;^densceth III soL In
Lantensele III soi:. In Lohuson iuxta ^erthe II sol. In Huline
II sot. luxta Kokersceth^ XII den. lui^ Angeron IH soL
luxta Buothepa in Huuele HII sol. In Westerbolta iuxta Redese
itll sol. pro quo iam habemus duos mansos unum iuxt^ Riclenghuson
in Spechume soluentem XXX den. alterum iuxta Lemb^eke.in Louuic
soluentem XVI den. luxta Hatnicke VI den. In Bur>^petheXX
den. In Osteruelde III sot iuxta Hemiscara. In Gd;rdenuelde
iuxta Cuoffelde II sot. In Starkenrotha II sol. In Sp^rchuuele
iuxta Folmudestede XXX den. In Honberge iuxta Asterlon
XXVin den. Vgl. Seibertz, Urk. IH, no. 1063.
91. Die edele Frau Adelheid gibt dem Eloster ihren Hof in
Velbert nebst einem Theil der Kirche, zwei Hufen daselbst und anderen
Grundstucken, von denen ein Theil (Windrath, Siebeneich und Kuhlen-
dahl) in der heutigen Btirgermeisterei Neviges liegt. Dafur ertheilt ihr
Abt Gerold den Hof in Wetmer und andere Grundstlicke als Precarie.
Traditio Adalheithe in Velbretthe.
In nomine domini. Notum esse uolumus, qualiter quedam nobilis
fsemina Adalheihtad scm Livdgerum in Werthina tradidit curtim
in Velbraht& ^) partem ecclesise et duos mansos in eadem
uilla cum mancipiis et omni utilitate quam ibi habuit in siluis campis
pratis pascuis aquis aquarumue decursibus. Tradiditque preterea in
Ostueldallll mansos, in Winthtrothe I mansum, in Siuonekon
vnum, in Cronberga vnum, in Ludonberga unum, in Lindthorpa
vnnm, inSpelthorpa unum, in Cugolondala vnum, inEotbeki,
in Benoldasthorpa vnum. Pro huiusmodi autem facto prestitit ei
uenerabilis abbas Geroldus per precariam kurtim inWetmere per-
soluentem LX mo. auense, XXIIII mo. hord:, XII mo. fil, II porcos,
Iin oues, in Friesonbruoke vnum mansum, in Wattenscethe II,
in Cassonberga I, in ^inx I, in Mikolonbeke I. Deditque
preterea domnus abbas predictus Geroldvs supra memoratse faeminse
stipendium quasi uni ex fratribus, ut hoc presens semper plenum
haberet, absens uero similiter excepto uino. Et insuper dedit illi
XXXVIIII sot & nn den. & XL mod: auenae. Hec omnia sine dubio
*) Leerer Baum.
■ d
in pentecosten singulis annifii d^Rent esse persoluta. Si autem abbas
uel aliquis subsequentiuni secuMdum predictam sententiam hoc attendere
non uelit, libcrum illa habeai^^rbitrium sua recipiendi. Facta est hec
traditio ab Heinrico comite/^t aduocato per manus eiusdem Adhel-
heidis in presentia^ omnj;al£ fratrum Auokonis prepositi. Gerhardi
decani & cet. & canonicq^um nostrorum Wendilgeri. Liuzonis. Sala-
konis. Bemhardi. Nobi)ium uirorum Gerhardi. Gerboldi multorumque
preterea nostrorum.fleruientium Auokonis. Liudolfi. EuerhardL Rnok-
keri. Bunikini; Ubbis. Ruozelonis. Adalberti. Hazzonis. Pr. 1
fol. 30' 1
92. Ql^r edele Mann Beinhelf und seine Gattin Gerberg iiber-
geben, mit ^ustimmung seines einzigen Bruders Dudo, dem Kloster
ein Grundsl&ck in Rotha und eine Hufe in Albagthon, unter der
Bedingung, daP ihnen, so lange sie leben, jahrlich 15 Sehillinge YOn
Seiten des Abts gegeben werden.
Li nomine domini. Notum fieri cupimus cunctis Xpi fidelibus,
qualiter quidam nobilis uir Reinhelf cum sua coniuge uocabulo
Gerberg, consentiente et collaudante unico fratre eius Drdone,
tradiderunt et in totum dimiserunt sco Livdgero unum fundum in
Rotha et mansum similiter unum in Albagthon cum omnibns illuc
pertinentibus edificiis uiis inuiis aquis pratis paacuis aquarumue decur-
sibus piscinis molendinis siluis, eo tenore ut singulis annis in natiuitate
8ci Johannis baptistae eis XY sicli ad finem uit8d illorum ex parte
abbatis persoluantur. Facta est hec traditio p'etente et suadente
uenerabili abbate Geroldo cum consensu omnium fratrum eidem sco
Livdgero in Werthina seruientium in presentia Wendilgeri Einonis et
Razonis. clericorum nostrorum multorumque preterea nobilium uirorum
Gerolfi comitis. Isi aduocati. Widilonis. Baldrici. Giselberti. et nostrorum
seruientiiun Liudolfi. Tiezelini. Salaconis. Hec si etc.
Pr 1 fol. 30^-
93. Der edele und freigebome Mann Gerolf iibergibt dem
Eloster seinen Hof in Liefburgahuson sammt der Capelle und all
seinen Besitz in der Mark daselbst, unter der Bedingung, daP ihm
jahrlich zu Himmelfart 6 Pfund Pfennige in Kollner, Dortmunder oder
Iserlohner Munze gezahlt werden.
In nomine scad et indiuiduaB trinitatis. Notum esse uolumus cunctis
Xpi fidelibus, qualiter quidam nobilis et ingenuus Gerolf curtim in
Liefburgahuson et capellam in eadem curti sitam cum omnibus,
qne habuit in Liefburgahusoro marcon, siluis et campis, pratis
et pascuis, saltibus aquarumue decursibus, uiis et inniis, exitibus et
55
*i
reditibus, et LXXTTT maiicipia sco Liydgero in Werthina tradidit eo
Bcilicet tenore, ut singulis annis YI lib den. floloniensis monetae aut
Thrutminensis aut Loonensis sibi persoluantur in^die ascensionis domini:
et si tunc persolui non possint, saltim in penteqlpsten : quod si neque
in ascensione neque in pentecosten, sine di:Pb]^^ natiuitate scas
MABL^: et si sibi secundum predictam conuentionem noii perficiatur
et de YI liti den. trium predictarum monetarum in illis statutis
temporibus persoluendis aliquid detrahatur, liberum habeat arbitrium
sua recipiendi. Facta est hec traditio in presentia abbatis Geroldi,
omniumque supra dicti monasterii fratrum Auokonis prepositi Gerhardi
decani ceterorumque et multorum preterea laicorum Bemharii comitis
filiique eius Bemharii. Franconis et Herradi ilobilium uirorum et
nostroram seruientium quam plurimorum Auokonis. Liudolfi. Euer-
hardi. B&tkeri. Bunikini. Buozelonis. Azzonis ete. etc.
Pr 1 fol. 30**-
94. Die edele FrauAIdburg schenkt ihren Hof Kersenbraht
(in Netteppero comitatu) mit Zustimmung ihres Bruders Widelo dem
Eloster, unter der Bedingung, daP ihr auf Lebenszeit jahrlich 7 Pfund
gezahlt werden, yier in Geld und drei in Getreide.
De predio in Kirsenbretthe.
Notum sit cunctis Xpi fidelibus, qualiter quedam mulier nobilis
Aldburg nomine predium quicquid in Netteppero comitatu possedit,
curtem qu8B uocatur Kersenbraht, cum onmibus suis appendiciis
siluis et campis pratis et pascuis saltibus aquarumue decursibus in
omni utilitate cum quinque mansibus et XI mancipiis, presente et
annuente fratre suo Widelone, sco Liudgero tradidit, ea interdict^
ratione ut singulis annis quamdiu ipsa uiueret YII librse illi persoluantur,
quatuor in denarus et tres in annona. Denarii quoque tales sunt
quales in regione sua dari possint. In natali scse Margaretse duas
librsB persoluantur ei et duae in natali sci Livdgeri, in festiuitate
omnium scorum COXL mo. sit et totidem ordei pro duabus libris,
et LXXn mo. tritici et CCXL mo. auenee pro una libra. Ex his
supradictis V mansibus unum Gerardus quidam sibi uendicare tempta-
bat; quem si ipsa matrona retineat, sci Liudgeri sit per predictam
traditionem, si non retineat, tamen sine ulla contradictione totum quod
ei constitutum fiierat pleniter ipsa possideat. Est etiam ei concessum
huius rei gratia, quoties sci Liudgeri ueniat (sol), plena prebenda,
locus sepulturaB, post uitam integra memoria. Et si omnibus ex his
quicquam ei detrahatur quod infra unum annum ei non restituatur
uel si quis abbas hanc traditionem ulla occasione inMngere uoluerit,
predicta matrona liberum habeat arbitrimn sumn ut erat reeipiendi
predium. J^actum est^hoc in presentia domni Geroldi abbatis nec
non opmium fratrum 3co Liudgero seruientium. Additum est quoque
predictae matronee miF')ricorditer, ut domum sibi deferatur quicquid ex
parte domni abba!ti«^ei detur. Ipsa quidem si traditionem hanc per-
ferre non possit uUo homine contradicente , par predium in omni
utilitate reddat in eodBm comitatu. Si non possideat in eodem, duplicet
illud in comitatu secundo uel triplicet in tercio. Traditionis huius
testes sunt. Heleth. Gerolf. Begel. Wigbrath. Azzelin. Euerhard.
Liudolf. Azzo. Gezo. Azzo.
Pr 1 fol. 30^- f.
95. Franko uhd seine Gattin Wennekin ubergeben ihren Hof
in Wahioia und Bergem mit acht Horigen dem Kloster, wogegen ihnen
auf Lebenszeit eine bestimmte Summe jahrlich ausgesetzt wird.
Li nomine indiuiduee trinitatis uniuersos fideles Xpi scire desi-
deramus, qualiter quidam liberi iuris nomine Franco coadunata manu
contectalis suse Wennekin uocitatee ad scm Liudgerum in Werthina
tradidit ac statim dimisit predium curtim in WalnoiaetBergem
cum oeto mancipiis et cum omni utilitate. Pro huiusmodi autem facto
Geroldus supradicti monasterii tunc temporis uenerabilis abbas iure
precario prestitit iam dictis contectalibus XLYI siclos et unum talentum
in Frisia in beneficium, ut, quamdiu insimul sint super terram, supra
dictum censum in natiuitate Sci Martini confessoris sine dubio acci-
piant. Et si tunc quod absit aliqua re impediente roinus persoiuitur,
sine dubio in purificatione sc8b Marise singulis annis debet esse persolutus.
Vna tantum interdicta ratione, si uir superstes erit mulieri, dimidium
precarise tantum suscipiat et totum beneficium Frisiale. At si mulier
uixerit post uirum, et census et beneficii tantum accipiat dimidium.
8i autem abbas aliquis hoc attendere non uelit, liberum habeant illi
arbitrium sua recipiendi. Testes sunt huius rei: prepositus Gero. et
decanus Amulimgus. nec non Gunbrath. Azzo. Dudo filiusque eius
Dvdo. Livdolf. Euerhard. Ruozelo. Bunikin. Adalbraht.
Pr 1 fol. 30«^
XVn. Mit dem Tode des Abtes Gerold (1050) sind wir bis zur
Mitte des 11. Jahrhunderts gelangt. Es wird sich empfehlen, hier
zunachst undatierte Schenkungen, hauptsachlich nach Pr 1 zusammen
zu stellen, welche zum Theil noch in Mbere Zeiten fallen miiPen.
96. Haec sunt nomina quse sco Liudgero Alfrid transfadit. Auikam
et eius H filios. Waldger. Werizo. Azikin. Wazil. Emmikam. Asikin.
57
Wemiikiii et eius V filios. Linzikon. Makkam ei eius ni filios. Rozila
et eios unum ^mn. Mazika. Benno. Annilin. Azelin.
W 2 auf einem der znletzt angehangten BlS.tter.
97. Traditio Hunikonis in Sciuene.
Notnm sit omnibus fidelibus tam futuris quam presentibus, qualiter
quidam libere conditionis homo nomine Huiniko grauem corporis
infirmitatem incurrens tamdiu in ea laborauit, quoadusque ut ad sci
Livdgeri duceretur sepulchrum matrem suam postulauit. Quo cum
perductus a matre fuisset, positus ante tumbam beati uiri continuo
ab infirmitate conualuit et surgens precepta sanitate omnipotenti deo
et meritis beati Liydgeri condignas gratias agens sese ad beati uiri
sepulchrum una cum matre sua in ius cerei census annuatim subiugauit
et hereditatem suam, quam in Sciuene propriam habuit, — tradidit
ea ratione, ut quam diu ipse uel aliquis de sua posteritate superuiueret
ad utilitatem secclesisB possideret.
Pr 1 fol. 12^
98. Eine Reihe yon kurzen Notizen ftber Schenkungen an das
Kloster stellt Pr 1 auf fol. 13^- bis 16^* zusammen. Die ersten
Blatter Yon diesen sind Ton derselben Hand geschrieben, von der alle
Yorausgehenden Traditionen eingezeichnet wurden. Ein Nachtrag beginnt
auf fol. 16*- mit der Notia: Tradidit nobilis homo Vdo in iagressu
filiorum snprum etc. In diesem Nachtrage stoPen wir bereits auf
Glieder des benachbarten Adels, welche mit ihrem Familiennamen
bezeichnet werden. So kommt z. B. Tor: Gerhardus de Tiyeme,
(Lao I, 368 in einer Urk. von 1150 gleichfalls genannt), Alexander
in Mulenheim nobilis homo, Sohn yon Conrad (ein Conradus de Mulen-
heim wird 1093 bei Lac I 247 au^efuhrt), Burchardus de Broke
(in einer Werdenschen Urk. Tom Jahr 1148 bei Lac I 364), Gode-
fridus de Brperothe (1150 bei Lao I 368), Alebrandus und sein
Bruder Bertoldus (beide noch 1150 am Leben, s. Lac I 368), Mve-
lung und sein Bruder Graf Hermann (offenbar Ton Hardenberg, beide
1148 noch am Leben, Tgl. Lac I 364).
Fiir eine genauere Durcliforschung der altesten Adelsgeschichte
werden die Angaben dieses Nachtrags, der — wie aus den eben
herausgehobenen Namen zu ersehen ist — bald nach 1150 zusammen-
gestellt sein mag, nicht unwesentlichen I^utzen gewahren. So konnte
er z. B. auf die Yermuthnng leiten, daP die beiden Geschlechter Ton
Lmepe und Ton Miilenheim desselben Ursprungs sind. Ein Wemerus
von Linepe schenkt beim Eintritt seiner Sohne Heribert und Bicbert
dem Eloster zwei Solidi in Ebbmcrothe bei MUlenheim. In dem
58
Urkundenbuche von Lacomblet finden wir nun unter den Herren von
Linepe die Yornamen Wemer, Conrad, Alexander und Oonstantin, in
dem Nachtrag fol. 16^* kommt aber auch ein Conrad und Alexander
von M^enheim vor.
Ich laPe die Aufzeichnungen in Pr 1 folgen. Es sind in der
Handschrift dio Namen der Gliter am Rande noch einmal mit rother
Tinte ausgeschrieben ; wo sich hier eine bedeutendere Abweichung
von der Namensform im Texte vorfand, habe ich die Randlesart in
viereckten Iflammern beigefugt.
Tradidit Thiderad ad scm Liudgerum pro &atema memoria in
Bikinghuson mansum unum soluentem YL sot. et mansionem.
Auo et Gnmbret tradidemnt^) predium unum in Thrire quod
uenerabilis abbas Engilbertus ad specialem fratmm utiHtatem dedit.
5 Yin s.
Tradidit Marcolfus Y sol & filius eius YHI den. et Wireth HI
sot & duos denarios in Bucsele [Buksele.]
Tradidit Iha ob memoriam fraternam mansum unum in Spe]-
thorpe. unde ueniunt Y sicli. & duos sot tradidit in Sarnon. Addidit
10 et duo mancipia in Thrire.
Tradidit Bmnsten &ater noster territorium unum in Watten-
scethe. Tradidit Rfldger pro anima patris sui Richardi mansum in
B&khem [Bukheim] soluentem UI s.
Tradidit Werenburg & filii eius pro anima Hugerici patris eorum
16 in Rinbeki & in Harpunni [Harpene] hereditatem suam. III sot.
Tradidit Milo pro anima patris sui Hathageri mansum unum in
Flandrasbeke [Flandarasbeke]. cuius debitum est omni anno XXX
denarii.
Tradidit R&dsten pro patre uxoris sue Reinhardi mansum unum
20 in Slikon. [Slicon] cuius debitum est omni anno HI sot & Ynil den.
Al&ic et Gerrik et Fretharic tradidemnt ad eundem confessorem
Xpi XYI iomales.
Tr. Andger pro anima coniugis sue hereditatem suam in Hamme.
Tr. Dodig pro anima uxoris sue Ddda in Flandrasbeke [Flan-
26 darasbeke] hereditatem suam.
Tr. Hardbrath pro se et sorore sua in Yrtinge [Y(o)rdinge]
dimidium mansum precium habentem XXX denariomm et mansionem.
Hathuuuig tr. iuxta riuulum Nauigisa [Nauagis] terram cuius
29 debitum unus solidus et dimidius. Addidit et duo mancipia.
^) Die Zusatze ad BanctQm Liadgerum oder sancto Liadgero habe ich Yon
Don an weggelassen.
59
Herrad et mater eius Helmburg tradidemnt pro anima Radboldi
patris eorum in Battingon [Ratinge] hereditatem suam.
Thlad balt tr. pro anima patris sui Werinbaldi hereditatem suam
in Issanburion [Isanburen] et Makkinstokkon. [Makkinstokke]
Tr. Radbold pro anima patris sui Frithebaldi et matris susb Regin- 5
burgse hereditatem suam in Alstedon.
Heremannus tr. pro anima matris susb in Simundinkhuson
Xn den.
Tr. Frithuric pro anima fratris sui Ripuuuini territorium unum
m R^udenscethe cum mansis et mancipiis et cum omni utilitate. lo
Tr. Gerbrat pro fiKo suo Hathubolt in Arthuson [Ardhuson] X den.
Tr. Erpo pro anima filise sueem ansum unum in Fonscethe.
Hehnuuard et Wiking fratres tr. III sot.
Tr. Andger pro anima fratris sui Thidgeri mansum unum in
Rodberge cum omni utilitate. io
Tr. Yuedhard frater noster hereditatem suam in Katuuig.
[fol. 14*] Bemhard et mater eius tr. dimidium territorium in
Aldenrotha.
Tr. Wiking pro filio suo Werino inDiusburg V solidos.
Alfrik tr. pro anima patris sui Thathuberti in Bergarohuson 20
[Bergerehuson] hereditatem suam.
Tr. Milo pro anima coniugis suse Merihildse in Rotha heredi-
tatem suam.
Tr. Regid^ica pro anima domini sui Ebumuini duo mancipia.
Tr. Vuigburg et fihus eius Banager pro anima sororis suee Seburgse 25
hereditatem iuxta Heuinne.
Liefrik tr. in Buoksele mansum soluentem H solidos.
Hugbold tr. pro se et duobus fratribus suis Folkero & Adthaluuardo
hereditatem terrse cultae et incultae cum pratis et aquis inHolthuson
cum totis edificiis. Addidit etiam duos iomales in Sunnasbroka 30
soluentes II soi et VIIII denarios & V mancipia. Tcstes huius tradi-
tionis sunt. Heriuuardus. Meinhardus. Adbraht. — Tr. idem Hugbald
pro anima sororis suee Reinuui in Weitmere hereditatem suam.
Tr. Osulf pro anima fratris sui Abbonis hereditatem suam in
Marthene. 35
Tr. Amoldus in uice cuiusdam Thiatlindse pro anima filii eius
terram in Throtmni [Trotmenne]. de qua uno anno soluuntur YI
den. altero IIH.
Tr. Eilhard et frater eius pro anima matris suee Bia hereditatem
suam in Aldenthorpa. 40
60
Tr. Imma mansum in Ola soluentem IIII sicloB.
Tr. Rikdach in Astropon familiam soluentem siclum L
Tr. Bilis pro anima patris sui Allo terram in . . . . *) cuius
precium XII den.
5 Tr. Iring pro anima Haddonis mansum In Berghem [Bergheim]
soluentem duos siclos.
Tr. Thiadolf in Hoangi [Hoange] terram cuius debitum XVI
denarii.
Tr. Iring pro anima generis sui Wiking in Huuerui [Huuerue]
10 hereditatem suam soluentem TTTT siclos et TITT den.
Tr. Berdheiht pro anima domini sui mansum in sol-
uentem III siclos.
Tr. Gerolf pro se et sua coniuge Wigburg dimidium mansum
iuxta amnem Asna in Burk [Burg] soluentem III siclos et IIII
15 mancipia.
Tr. Wal pro anima fratris sui Ekbrandi mansum in Kissink-
huson.
Tr. Wigger et fratres sui pro anima patris eorum nostri quoque
fratris Wiggeri^ mansum in Suanasbugila [Suanasbugilo] soluentem
20 II solidos.
Tr. Wigger filius Wiggeri puerum solueJlitem censum capitis sui.
Tr. Hathauuig pro anima domini sui Godescalci predium suum in
Seleheim cum onmi utilitate.
Tr. Brun pro anima coniugis suee Anna predium suum in Elurithi.
25 Roduuerk et Ekbret tr. predium suum in Forkonbeke [For-
kinbeke] pro anima patris eorum Suafhardi.
[fol. 14^] Tr. quidam libere conditionis homo predium suum in
Paginthorpe [Painthorpe].
Tr. Welp pro anima Herradi in Herdincsele XX t,
30 Tr. Bertoldus filius cuiusdam Bertoldi predium suum in Tilbeke.
Tr. Asulf pro anima fratris sui Markuuardi in Winninghuson
mansum unum soluentem tres siclos.
Tr. Heremannus cum matre sua Bia pro anima patris sui
Hathauuerk in Stroduuik [Strdduuig] mansum unum soluentem III
35 sot et n den.
Tr. Boso pro anima coniugis susb Sebrun in Immilinkhem IIH
37 mo sit.
^) Leerer Baum.
6t
Tr. RipTimn pro anima pairis Btii Frithmici predium snnm in
Drinonek [-neik].
Tr. Suef et £rp pro anima Helmunardi in Malberke predium
suum soluentem nil amph. mellis et mansionenu
Tr. Wigburg pro anima filii sui Eadulfi in Hu(i)pelesuuik 5
[Y(i)ppelesuuik] predium suum soluentem XII mo. bracii hordeacii et
Xn mo. sUiginis.
Tr Gersmd et filius eius Hugbald predium suum in H&htlare
[Hutlare].
Tr. Ripo pro se et filiis suis predium suum inGladebeke. lo
Tr. Helmric plbr et frater noster predium suum in Gladebeke.
soluentem XXIIII mo. bracia hordei.
Tr. Eingittus terram secus Uuernon soluentem VHI den.
Tr. Gerbolt pro matre sua Emmi predium suum in Hulloron
[HuUeron]. is
Tr» Thiadsuint et filius eius pro anima patris Hugas in Boggi
predium suum.
Tr. Rodbraht pro anima matris suae Alburgae predium suum in
Dorangon de quo uno anno ueniunt II pallia et alio I et H fasciole.
Landrad et Erlibrat et Radbrat tr. pro anima matris eorum 20
Wigburgse predium suum in Starkinrotha.
Eizo filius Hugerici tr. pro anima fratris sui predium suum in R (i) u n e.
Tr. Jhiadb alt pro remedio animsB conjugis sufle 0(v)d8e inRaedese
predium suum cum quinque mancipiis.
Tr. Hathabrat pro anima matris sue mansum unum in Sitaron 25
soluentem H soi et libram lini.
Tr. Cobbo in Heithene mansum unum pro remedio animse
patris sui Bitti soluentem onmi anno IH soi et duos den.
Tr. Odmar in Witharplo mansum soluentem H palliola.
Tr. Eila in Getunna [Getena] mansum unum. 30
Tr. Wurmhere in Burstpethe [Bursp.] mansimi soluentem 11 sid.
Tr. Immo inBekenhem [Bekeheim] territorium unum et V scaras.
Tr, L(i)udburg predium suum in Forkonbeke pro anima sua.
Tr. domnus L(i)udolfus abbas predium Wadikonis in Finhem et
XTTTI mancipia. 35
Tr. Hoger omnem hereditatem suam in Bredenoia pro anima
fratris sui Amulrici et XV scaras in Rolinkhusaro marca et [fol. 15']
unius plaustri introitum.
Tr. Ekbrath pro anima filii sui Ekberti hominem soluentem Vlil
denarios. 4o
$2
Tr. Lanfridus pro remedio animsB suffi et nxoris soffi Golda
integrum mansum in Rozzilinkhuson [RAzzilinkhuson] soluentem Y
siclos et YIU mo. bracii hordeacii et I mancipium.
Tr. Iring pro sui memoria et Wendilmodee coniugis susb predium
B suum in ^) cuius debitum est unus siclus. una amphora
mellis. XTT mo^ hordeacii bracii. XII mod: sUig. duo pascuales porci.
si in siluis pastio sit. si non. duo gesnia. una mansio. hircinum
corium. & kokitti.
Tr. Radbolt et V(o)da predium suum in Walinkhornon pro
anima fratris sui Ripuuini soluentem duos porcos et YII mott hordeacii
bracii et X modios siliginis.
Sollicitus de uitse suae incerto nonnus Hogerus cum consensn
germani sui Sigifridi ad etemam sui memoriam tr. predium suum in
Bardenscethe. duos seilicet mansus. unum soluentem Y siclos. ahum
15 TTTT. siclos. istos decreuit fratribus nostris.
Tr. Bouo pro anima matris sue Thiedrad mansum unum in
Spurkon. soluentem XXTTTT mo. hord et herescilling et seruicium
et Y mancipia.
Tr. Landgerus pro anima patris sui Andgeri territorium unum in
20 Forkinbeke.
Tr. Iring pro anima Reinheri territorium unum in Holtuuic.
Territorium unum in Fulramon tr. Brun pro anima nepotb
sui Hildirici.
Tr. Heriman pro remedio animse matris suae Osburgse predium
23 suum in Lara [Lare].
Tr. Wikind pro anima uxoris suae Eila predium suum quod Tiabo
habuit in Bukhornon soluentem X mo. silig. et septem mod: bracii
hordeacii et herisciling.
Tr. Thidmar et fratres eius pro anima fratris eorum Heriuuardi
30 predium quod habebant in Hrodberga [Rodberga] soluentem braciun
unum hordei et XXTTTT modios auenae et seruicium annuatim.
Tr. Wal pro redemptione animae suaB 11 siclos.
Tr. Dandi pro fratre nostro Hugi et pro ceteris amicis suis uiuis
et defunctis predium suum in Hesingi [Heisinge] soluentem XIII
35 den. pro seruitio. XII mod: brac hont conferti. XXIIII moi auense
36 conferti.
^) Leerer Baum.
63
TUdhard ei Radolf tr. pro anima matris su» Hogard predium
eonim in Bekeheim soluentem XII mo. silig. et XII mo. bordei et
herescill.
Tr. 0(Y)da pro anima filii sui Radbaldi terram in Starkenrotha.
soluentem XXX den. i *
Tr. Antheri pro anima fratris sui Hogeri unius sicli debitum in
Telgudh. et alterum in Wikki. et tria mancipia.
Tr. Folkmar pro anima soceri sui Ekberti iirBodonburionl sol.
Tr. Herimannus comes pro anima Wemheri uaselli sui [fol. 15^]
predium suum quod habebat in Bordbeke. et uidua eiusdem Wemheri 10
mansum unum in Blee soluentem XXX den. et terram ibidem
unius sicli. •
Tr. Euerhardus pro anima coniugis suee Gundrade mansum unum
in Ramasbeke [Ramasthorpe].
Tr. Rpdrad pro anima Thancsuithe et iiliee eius Hildiburge mansum is
nnum in Ahttise soluentem HI solidos.
Tr. Imma pro anima filise suee Ode in Bukheim unam hofstad
et in B(i)ukstede unam uur^ soluentes IH denarios,
Tr. Alfrik pro anima patris sui Godescalci predium suum in
Wernon soluentem XVI mo^ sii. et totidem hordei et plenum 20
herescill.
'Tr. Eilo pro anima matris suae mansum in Ideburion soluentem
m soi.
Tr. Thidrad pro anima filii sui Heristen terram in Slicon
soluentem XXX den. 26
Tr. Gerbertus pro anima filii Rabaldi mansum unum in Holta
soluentem HI solidos.
Tr. Gerik predium suum in T(i)u8scene pro «eteraa retributione.
Tr. Alfrik pro anima fratris sui in HShtlare [Hutlare] mansum
unum. 30
Tr. AlMk pro anima patris sui predium suum iuKissinkhuson.
Tr. Folcmar et Werinmar pro anima Meginradi mansum unum
in Lusberon. unde ueniunt X mod auene et duos siliginis.
Tr. Thidericus pro anima Ekberti in Wursete mansum unum.
Fratres Benzonis tr. in Heisingi m. soluentem IIH mo. sii. 36
Tr. Euerhardus pro fratre suoGodefrido territoriumlinSisilbeke
soluentem XIE mo. sii. et porcum unum. insuper in Spurkinh(i)uuelo
[Spurkh(i)uuelo] duodecim modios siliginis.
Tr. Hubizo pro anima coniugis suse Thmdlinda in D(i)umite
XXX iomales. 40
64
Tr. Folcmaxus pro anima donuBi sui Thuringi in W i n x quatuor solidos.
Tr. Wigboldus in Warnh(i)uuelo mansum solueniem XXI IU
mo. horf .
Tr. Franko in elemosinam patris sui hereditatem suam in Ymnon
s soluenl^em quinque pallia.
Tr. Aua pro animabus filiorum suorum Amubici et Adalgeri duos
mansos in Flanderesbeke [Flandaresbeke] quorum precium est
im solidi.
Tr. Werenboldus in V(i)uete XX den. pro anima patris sui.
10 Tr. Godeko pro anima uxoris su» Hehnburge mansum in Yin-
kinbrinke soluentem Vlill mo. sjl.
Tr. Sigebertus pro anima Yokkonis mansum unum inAldenrotha
soluentem XXX denarios.
Tr. Rfltholfus in Baedese mansum unum soluentem X mo. sii.
18 X hordei. et YIU auense. et Y mancipia.
Tr. Tiamo in Balghuson mansum I solu. YI mo. au. et X hord:.
Tr. Bezika in Y(i)uete iomalem unum soluentem duos denarios.
[fol. 16 *J Tr. Elika in Yinchere mansum unum solu. XX mo. hord.
Tr. Eilfrid pro anima matris susb Hathuuuige in Rodl^ga III sol.
20 Tr. Godefrid pro anima patris sui Eingiltti in Slicheim
[Slikh.] m. soluentem XXX d.
Tr. nobilis homo Ydo in ingressu filiorum suorum Ethelgeri et
Ydonis Y soL in Keverlo.
Tr. Gerhardus comes pro filio suo Bervelpo IH sol in Cloheim.
25 Tr. Adelbertus homo nobilis in iogressu filii sui Godefridi III sol
in Rothe.
Du8e sorores 0(v)da et Geppa tr. m. unum iuxta Korenzeg
nn soi solu.
Tr. Amoldus de Rothe pro anima sua domum unam in Rothe XY *.
30 Tr. Adelbertus homo nobilis de Ratinge III sol m Divsburg
pro sua et uxoris su8b Methildis et filii sui Adelberti setema memoria.
Tr. Euervordus homo nobilis pro filio suo Lamberto in Berk-
hoven IIH soi et YI f. •
Tr. Liudbertus pro ingr. fOii sui Godefridi in Krinvelde m. HI
35 soi solu.
Tr. Herimannus nobilis homo de Honberge in ingressu filiomm
Buorum Bemheri et Pilegrimi iuxta Sunneburnen.
Tr. frater noster Eskericus in conuersione sua territorium unum
(39 in Strudhuson cum omni utilitate.
65
Tr. Sigefridus in ingr. filii Annonis IIII sot in Wene & IIII
mancipia.
Tr. Helrowigus in ingr. fratris Retheri III sot in Barle supra
Stakelenberg.
Tr. Eikhardus in ingr. fratrum suorum Meinheri et Otberti iuxta 3
Histinkyelde de domo una IIII sol. et de aiia XX den. de terra
qu8B dicitur h(i)urlan XII den.
Tr. Reinbertus pro fratre suo Heinrico IIII soi in Mile iuxta
Toneburg.
Tr. frater nr Hezel in conuersione sua IIII sol in Hanepe. lo
Tr. Theodericus in ingr. iratrum s. Ethelgeri et Bertoldi IIII sot
in Linne.
Tr. Liudgardis femina nobilis in ingressu filiorum suorum Hard-
berti et Constantini mansum unum in Strudhuson soluentem II sol.
Tr. Bernhenis comes in ingressu filii sui Gerhardi inSikselethe 15
molendinum nnuin an ther logene soluentem III solidos leuioris monete.
Tr. Ro(v)bertus in ingressu iratris sui Gerhardi Flamiggi fertonem
argenti in Herdencsheim.
Tr. Weldricus et Heinricus pro ingr. fratris eorum Gerhardi terr.
unum in Wilishorst. 20
Tr. Beringerus in ingressu filiorum suorum Berewini et Heinrici
IIII solidos in Ozenrothe.
Tr. Erlolfus in ingressu filiorum suorum Thietfridi et Wlframmi
II solidos in Ratinge.
Tr. Sigebertus in ingressu fihorum suorum Bemheri et Bezzelini 25
qnartam partem territorii iuxta Walebreke soluentem XXX den.
Tr. Heinricus in ingressu fihi sui Lo(v)thuwici dimidium mansum
soluentem II sol. & III den. in Yo(v)8pike. Aliam uero dimidietatem
eiusdem mansi in Vo(v)spike item soluentem ut supra II sol & III
den. tradidit frater noster Wilhelmus sancto Liudgero et fratribus suis. 30
Tr. Godefridus Mo(v)nzun in ingressu filii sui Godefridi II solidos
in Rashouele.
Tr. Burchardus de Broke in ingressu fratris sui Amoldi de
bereditate sua in Yelbrehte II solidos.
[fol. 16*'] Tr. Wemerus de Linepe in oblatione filiomm suomni 35
Heriberti Ricberti H sol in Ebbincrothe iuxta M(i)ulenheim.
Tr. Wasigrimus in ingressu conuersionis suse YI sol III scil in
Sualengeren et alios III in Wideho(i)vve.
Tr. Gerhardus de Tiuerne pro filio Welthero XYIII den. in
Hamerstein. 40
66
Tr. firater noster Erpo domum unam iuxta H(i)ulnen solu.
XII den.
Tr. domnus Herimannus de Honberge mansum unum iuxta
pontem fluminis Angere IHI soi solu. fratribus in dedicatione ecdesie
8 sci Stephani.
Tr. Godescalcus homo nobilis s. Liudgero et sco SYigberto pro
redemptione animsd susd hereditatem suam in Haselbeke solu. Yin
fot. IIII scilicet s. Liudgero et IIII s. Syigberto. utrisque omnem
utilitatem eiusdem hereditatis.
10 Tr. Alexander de M(i)ulenheim nobilis homo pro anima patris sui
Co(y)nradi et matris suffi Adelheidis mansum unum in Beithe solu.
III soi cot monete.
Tr. quedam uidua nobilis nomine Adelheidis pro anima filii sui
Herimanni in Herpene mansum unum soluentem III soi dauentrensis
io monete.
Tr. Thietboldus de Bechene h^mo nobilis pro adtema memoria
filil sui Thietmari occisi mansum unum in Sciyenh(i)uuele soluentem
bracium ordei et dimidium auensd.
Tr. Thietgardis pro anima viri sui defimcti Thietboldi mansum
20 imum ad Galgan iuxta L(i)udinghuson.
Tr. Niuelung pro anima fratris sui Herimanni comitis mansum
unum in Walbrethincrothe soluentem XYIII den.
Tr. Godefridus de Erperothe pro anima fratris sui Bei^eri II
soi in "Wersteine.
25 Tr. EHsabeth pro anima patris sui Euerhardi H soi in Ostheim.
Tr. SigeMdus pro anima fratris sui Herimanni XII den. in
Boinchuson.
Tr. Alebrandus pro anima fratris 3ui Bertoldi XII den. in Oasle.
Tr. domna Liydgardis uidua mansum unum emptum precio suo
80 iipcta amnem Syacepe infra terminum ecclesise Batinge ad seruien-
dum fratribus in die depositionis eius. Sub eodem uero manso emebat
IIII iomales frater noster "Wilhelmus soluentes HII den., quos tradidit
33 fratribus suis.
Nachtrftge.
Zu S. 18, Nr. 31. Das Heberegister yon Friemersheim, welches
ich unter dieser Nummer gegeben habe, beginnt auf fol. 4** Aber auf
der Riickseite des Yorhergehenden Blattes stehen noch einige Notizen,
welche sich auf denselben Hof beziehen:
Ad fundum qui est ad Frimareshem pertinent dominales mansi
hi. Ad curtem dominicam suum Seliland. Ad Rumulohon simit. Ad
Astarlohon suum Seliland. Ad Asmeri dom mans. j. Ad Suabhem
unus. Excepto kyriclande. sunt kyri
Es scheint eine nicht zu Ende gefuhrte Aufzeichnung zu sein.
Zu S. 37. In Dionysii Sammarthani Gallia Christiana (Paris,
1725, fol.) ni, 733 heiPt es im Index Abbatum des Benedictiner-
Elosters Lida S. Comelii (Comeliusmlinster) yon dem siebten Abte
desselben: YII. Neyelongus interfuit synodo Coloniensi an. 887 cum
Andulfo Werdinensi abbate, qui ambo yocantur magnae deyotionis
abbates.^ Als Quelle ist yerwiesen auf Labbeus, Act. Concil. IX,
369 — ein Werk, welches mir nicht zur Verfugung steht.
Zu S. 45, 78*'* Ich trage noch eine vergePene Notiz aus "W*I
nach. Die zusammenhangenden Blatter 16 — 19 enthalten zunSchst
eine Aufzeichnung Hber die Einkiinfte in Yenkinne , im Hasegau und
im Gau Lyri (I^c. Arch. H, S. 228—230). Diese schliePt auf fol. 17^-
Das folgende Blatt ist auf der Yorderseite leer; die Jtiickseite enthElt
yon einer ahnlichen Hand, die aber klciner schreibt, folgende Notizen:
Selihoua ^) cum duobus aratris uno anno. altero anno cum duobus
ara | tris malterot. | Bemuuini de pleno manso unum soi. YIII mo
bracii or^ depressi. arat | 11 iorn. metit II dies. X acemos infert in
orreum. | Redger YI den de capite suo. YI mo hracii depressi. arat n
iorn. II dies | metit semitium dimidium. |
Thmdmar plenum semitium. UIII mo br. & sol:. & de capite I
soi. II J I iorn. arare. III dies metere. II t, linum et sigL | Ingibraht
VI den. YI mo bra. et sot de capite. dim semitium. |
In Hasal beki. Ricolf sbi de capite. & soi de manso. et UIQ
mo bra. III iorn | arare. & II d: metere X acemos. |
Altuuini in eodem IIII mo bra. UI den. soi de capite. dim
semitium. |
1) Yergl. Lac. Archiv II, 8. 230 f. Die Ueberschrift „8elhem Curtis/
welcne Lacomblet der Aufzeichnnnff gibt, ist nicht alt, sondem riihrt
von Abt Duden her. In dem Stiicke selbst ist keine Andentung, die
auf jenen Hof hinwiese. Eher m5chten sioh die Notizen auf die vorher-
gehenden Heberegister beziehen lassen.
68
Liberi. Reginbold X mo bra. & I «ol & plenum seruitium. | Filius
eiusdem Uualdric soluit per omnia simt. | Theginger U mo bra. & VI
deii. & ser(uitium) dim. | Raduui libram lini bene purgati. hoc est
ihekilod. filia eiusdem Altrun simi | Bennuka siiTi. Uuilla sim. Burgui
simi. I
Uuahstinsigon. q. t. Athaluuig. Stenheri. Altker. Ashild. Egila. |
Uuinico. q. t. Bemger Hathuca de eius censu. Uuillica. filia Hrod:
Hidda. q. t. Inuno et Ath. |
Nachdem eine Zeile leer gelaPen, folgt:
Cum metunt semel datur eis a dno in die | Cum arant die ultimo
datur eis cibus & potus. Cum stercus in agros | deducunt datur eis
cibus & potus Blid:ulf. Meginho. Snelger.
Auf fol. 9*- bemerkt dieselbe (?) Hand:
Sub Bisone^) epo. II fam UualdfrKt et filius eius in Bramseli. |
Sub Amulung. j. ducenhuser^) | Sub Gerbaldo. filio Hrodhardi. II.
Hunno. & Cid lek.
Nach FreilaPung von vier Zeilen folgt:
Athalgis et Folcburg tradiderunt ad scm Liudgerum unum mansum |
inMefriki. pro filia suaLandrada. &. II. mancipia debent(ia) soluere i
omni anno. IIU. den de cera in prima die ki aug. | et hsec nom testium
Folcbraht. Bemger. Heribad. Ricbera. Gerod. Gundzo,
Eine anderd Hand hat alsdann noch hinzugefQgt die ^Eelatio
magistri Raduuardi/ welche noch einmal fol. 23^- vorkommt. YgL
Coll. I, S. 22. Das iibrige auf dieser Seite und der folgenden ist leer.
Zu S. 51, oben. Die beiden Urkunden Konrads II. von 1036
liegen noch im Originalo vor (Staatsarchiv in Diisseldorf), und keine
derselben tragt Spuren der Unechtheit an sich. Die eine, welche den
Yertrag Heithanrichs bestatigt, ist noch mit dem wohlerhaltonen Siegel
des Kaisers versehen; an der andem ist dieses hemntergeschnitten.
Unter diesen Umstanden ist es wohl am wahrscheinlichsten, daP durch
ein Versehen des Schreibers, dem der Wortlaut des Yertrags zwischen
Heithanrich und Graf Hermann vorlag, dieser buchstablich in den
Text der Urkunde aufgenommen und der inzwischen erfolgte Tod des
Abtes nicht erwahnt ist. Abt Gerold ersuchte demnach den Kaiser,
als er sich die Schenkung Wolfgers bestatigen lieP, zugleich um
Genehmigung des Vertrags, den sein Vorganger abschloP. — DaP in
Pr 1 und pr. ein IQ Jahre friiheres Datum steht, ware als eine bloPe
Vermuthung der Schreiber dieser Chartulare zu betrachten, denen die
Differenz auffiel. Jedesfalls konnte Konrad II. im Jahre 1026 in
Tullide keine Urkunde ausstellcn, da er aich damals in Italien befand.
*) Biso war 884—907 BiscUof von Paderborn.
^) Das e in der zweiten Silbe undeutlicb: es konnte ehcr noch o sein.
COLLECTAE
AD AUGENDAM
NOMmUM PROPRIORFM
SAXONICORUM
ET
FRISIORTJM
SCIENTIAM SPECTANTES.
EDIDIT
WILH. CRECELIUS, D*-
lOb.
TBADITIONES WERDmENSES PAET. H.
PBOSTAT BEROLmi
APUD 8. CALVABY EIUSQUE S C I U M.
EtiBEKFBT.nAll!. DCPSESSIT 8AM. LUOAS.
Uoas proximo anno edere coepi litteras doiiationuni aiTe tradi'
tionum Werdinensium, earum nunc publicavi Teliquam portem com
indice geographico. Hunc enimyero non ea qua Tellem diligentiA
potui conficere, propterea quod ob turbas beOicat atque impedita
itinera pluribus quibus opus esset auxiliis carebamp Atque propter
banc ipsam causam non omnibus locis quibue in animo erat denuo
inspicere licuit archetTpa litterarum in archiyo DusBeldoTpensi aaservata:
quamquam yir clarissimus et doctissimus Harlessius, qua iuaignis est
humanitate, in maximis occupationibus de iis quae per litteraa quae&ieram
accuratissime respondit.
Elberfeldae, a. d. Yni idus Septembres 1870.
W. CrecelinB, Dr.
XVIIL Nach Gerold wurde Gero zum Abte von Werden
gewahlt. Dieser soll von 1050 bis 1063 dem Kloster rorge^aden
haben. Er lieP, wie'aus der unten abgedruckten TJrkunde iibar aein
Jahresged&chtnis heryorgeht, die alte Cr^rpta abbrechen und ron neuem
aufbauen. Wie sein Yorganger, so ordnete Gero an, daP man selne
Memorie bereits zu semen Lebzeiten durch Gebete der Brtider und
Almosen feiere, wobei jenen eine reichliche Trostung in Brot, Wein
tmd Fisch gereicht werden soUe. Unter den zur Unterhaltung der
Stifkung Yon ihm bestimmten Einkiinfken werden auch zw51f Schilling
Ton den Giitem seiner Eltem in DHssern und Duisburg erwahnt,
liach den Registem der Xbte, welche im Eloster etwa im 15« Jahr-
hundert aufgestellt wurden, war Gero ein Freier Yon Friemerglieim ;
allein was die Angaben fiber die Herlnmft der friiheren Abte aa-
langt, 80 sind jene Register in dieser Hinsicht durchaus unzuTerlii^ig*
Man scheint die altem Abte, tlber deren Abstammung nichts bekannt
sein konnte, nach Belieben mit Familiennamon aus den spfiter auf-
tauchenden yomehmen Geschlechtem der Umgegend ausgestattet %u
haben. Ich laPe deshalb alle jene Angaben unberiicksichtigt.
Gero kommt einmal in dem unten erwahnten Diplom Annoi
unter dem Kamen Gerhard ror. Wir haben dabei weder an einen
anderen Abt noch an einen Schreibfehler zu denken: denn Gero iat
gewis nichts anderes als eine Koseform des Namens Gerhard« Yer^
gleichen wir femer die hoheren Elosterbeamten, wie sie unter Geros
Yorganger Gerold in den Urkunden erscheinen
Nro. 91. Avoko Propst, Gerhard Decan
Nro. 95. Gero Propst, Amulung Decan:
80 haben wir allen Grund zu der Annahme, dal' unser Gero-Ger-
hard yom Decan, welche Wiirde er zu Lebzeiten des Propstes Atoco
bekleidete, nach des letzteren Tode zum Propste und endlich, als
Oerold yersohied, zum Abte gew&hlt wurde.
Unter Gero wnrde der Besitz der Abtei durch mehrere zum Theil
nicht ujibetrftchtliche Schenkungen erweitert.
99. 1052. Der edeleMann Franko und seine Gattin Werin-
hild schenken ihre Besitzungen „in Luopanheldero et Lindthorpero
marko'^ dem Eloster des h. Liudger in Werthina mit 20 H5rigen
(mancipiis), ausgenommen einen Mansus in Linthorpe. Der Abt
Gero nimmt sie dafUr in die Brttderschaft auf und gibt ihnen die ge-
schenkten Besitzungen mit anderen Grundstiicken als Precarie zurCLck,
n&mlich: 1., alleB was er ,,in Luopanheldero marko^ gehabt hat, mit
Ausnahm^ von einer «area^, 30 Morgen Landes und dem Lehen eines
gewissen Rumold. 2., neun mansus in Brahtbeke (de officio in Br.).
3., fO^f Grundstiicke in Lindthorpe, Speldorpe, Katuuik,
XJuaganheim und Angerohuson. AuPerdem soUen sie j^lich
zwei Pfund Denare Friesischer Miinze und 7 Ohm (eminas) Wein er-
halten. Stirbt Franko yor seiner Gattin, so erhalt diese Zeitlebens
die Halfke. Anno dominice incamationis M. L. n. Zeugen: Heri-
mannus aduocatus. Milo. Adalbero. Wolfheri. Melnhart. Hezzil.
Guntberhtus. Thuring. Erinfrid. Hezzil. Sigefrid. Dudo. Gero.
Dudo. Adalbero.
Nach dem Original im DHsseldorfer Staatsarchiy bei Lac I 188.
(wo f&lschlich gedruckt steht: Franco, Brathbeke, Uuagenheim, Her-
mannus, Adelbero, Menhart). Pr 1 fol. 33'* Erh I 182.
Frankp ist offenbar derselbe, welcher schon unter Gerold den
Hof Wahioia und Bergem yermacht hatte (s. Nr. 95). • Dort wird
seine Gattin Wennekin genannt, ein Name, don wir als Eoseform
Yon Werinhild zu betrachten haben. Auch als Zeuge erscheint ein
Franko etlichemal unter den Urkusden yon Werden wahrend der
Regierungszeit der Abte Gerold und Gero.
100. 1055, 10. Juni. Der Geistliche Bumold tlbergibt dem
Kloster einen Hof in Brathbeke und erh< dafHr als Precarie flhr
seine Lebenszeit bestimmte Einkiinfte, welche nach seinem Tode zum
Theil auch auf seine Schwester flbergehen soUen.
Priuilegium de Brathbeke.
In Nomine sanctss et indiuidusB trinitatis. Notum esse cupimus tam
presentibus quam et futuris, qu^liter quidam religiosus et pi» deuotionis
clericus, Bymoldus nomine, curtim unam in Brathbeke cnm
omni adiacente utilitate, pratis, pascuis, siluis, eampis, cultiB et incultis,
aquis aquarumque decursibus & YI mansos cum XXIU mancipiis
monasteiio sci Liydgeri in precarium tradidit, excepto uiuario quodam
cum adherente sibi molendino et duobus pratis, uel quicquid utilitatis
in Mikilonhurst possidebat excepit. Quam ob rem uenerand»
memoriaB abbas Gero III mansos, Y sol singulos persoluentes, ipsi
prefato Bumoldo, quo ad uiuat, tenendos prestitit et insuper carradam
uini et XXYI m tritici & X sot denariorum sibi per annos singulos
dari constituit. Sorori autem ipsius sepe dicti derici, cuius consensu
et uoluntate hec traditio facta est, eadem omnia, illos III mansos
excipiens, post obitum fratris dari consensit. Post obitum uero et
excessnm utriusque de hac uita panem unum et duos becarios ceruisffi
indigentibus cottidie pro eorum perpetua memoria perpetualiter expendi
constitutum est Facta est igitur hec conuentio anno dominicsB incam.
M.LY.IIII. id. Jun. in curti ipsius abbatis Brathbeke, Baduuardo
monasterii aduocato suscipiente coram testibus infra scriptb. Adaluuigo
preposito. Balagero. Bemhardo. Gezone. Bemhardo. Dudone. Frankone.
Gerhardo. Liudolfo. Euerhardo. Hazzekone. Waldhardo. Mazzone.
Bazone. Thiederico. Weczelino. Abbikone. Wamboldo. Oze. Hiezone
et aliis pluribns. Pr 1 foL 33^
101. 1056. Erzbischof Anno U yon Eohi beurkundet, daP er
imAuftrage des Eaisers Heinriohs IH. (prsecipiente Henrico secundo
gloriosissimo imperatore augusto) ^) und auf wiederholtes Bitten des
Abtes Otero (Gerhard) yerfiigt habe: es diirfe niemand des Zehnten
der in West£etlen und in Ostfalen oder Engem gelegenen Werdenschen
Salhufen (selehouua) sich anmaPen; sondem es soUe der dafiir be-
dungene Zins an die Abtei entrichtet werden (yon Eukuncthorp
zwei Schilling fOr den Zehnten, yon Aldenthorp [Aldenthorpo]
zwei und yon Lindinon drei Schilling). Die Urkunde ist ausgestellt
in Werden und als Zeugen werden genannt: Berengerus prepositus
S. Petri, Lfizo [Liuzo] decanus, Bertolius s. Andreo prepositus,
Adolfus aduocatus de Monte, Gerlach [Gtolagh] de Wike-
rothe. Ministeriales ecclesiie : LAdolf [Liudolf], Ybbe, Azzo, Godefrith.
Da Anno 3. Merz 1056 zum Erzbischof geweiht wurde, Heinrich IH.
bereits am 3. Oct. 1056 starb, so muP die in der Urkunde erw&lmte
1) Da K5nig Heinrich I. die Kaiserwtbrde nioht erlaagte, so ist Heinrich lU.
der sweite Kaiser dieseB Kamens. YgL Lao I 188: Signum domni Hemriei
teroO regis inuiotissimi seoondi Romanorum inperatoris augusti.
1*
Anordnung in diese Zeit fallen. In dem Staatsarchive zu Dilsseldorf
befinden sich zwei Ausf ertigungen , von denen die eine, welche dem
Abdrucke bei Lac I 211 zu Grunde liegt, am Anfang und Ende ver-
stUmmalt ist. Das Fehlende, wozu auch der Kame des Abtes und
das Datum gehSrt, ist splter erganzt, wahrscheinlich aus dem zweiten
Exemplare. I)as Siegel des Erzbischofs ist das bei Lacomblet Archiv III
in det beigegebenen Abbildung der Siegel Annos unter Nro. 2 darge-
stellte. Herr Dr. H. Pfannenschmid machte mich darauf aufmerksam,
daP auf demselben das Pallium fehle. Die zweite, vollstandig er-
haltene Ausfertigung der tJrkunde, welche das Staatsarchiv erst nach
dem Erscheinen des ersten Bandes von Lacomblets Urkundenbuch er-
worben hat und welche deshalb bei dem Abdruck in diesem Werke
noch nicht benutzt werden konnte, tragt das Datum 1068. Das
Siegel des Erzbischofs ist hier gleichfalls wolerhalten; es ist kleiner
als das vorige und Anno tragt bereits das Pallium (s. Abbildung in
Lac Arch. III unter Nro. 1). Der Name des Abtes in dieser zweiten
Ausfertigung lautet Gerhard. Man hat daran AnstoP genonupen
und es fiir einen Schreibfehler nehmen wollen (s. Lacbmblet Archiv IQ);
allein ich habe oben gezeigt, daP der Abt wahrscheinlich wirklich so
geheiPen hat und daP Gero nur eine Eoseform dleses Kamens ist.
Eine 1068 ausgestellte Urkunde Hber diese im Jahre 1056 ge-
schehene Anordnung Annos kann unmSglich die urspriingliehe sein ;
denn es ist nicht glaublich , daP der Abt von Werden gezogert haben
soUte, sich ein so wichtiges Privilegium sofort durch Brief und Siegel
beurkunden zu laPen. Man ist deshalb geneig); anzunehmen, die erste
verstUmmelte Ausfertigung stamme aus dem Jahre 1066 (worauf auch
der Umstand leiten konnte, daP auf dem Siegel Annos das Pallium
ftoch fehlt), und der Abt habe sich, weil diese erste gelitten, bei
einer Anwesenheit Annos in Werden von diesem eine zweite Aus-
fertigung ertheilen laPen, welche im tJbrigen den "Wortlaut der ur-
spriinglichen beibehalten, aber das Datum ge&ndert habe. Einer
solchen Annahme steht aber entgegen, daP der unter den Zeugen ge-
nannte Berengerus, prsepositus B. Petri, 1056 diese Wiirde noch nicht
bekleidete. Denn noch 1061 (Lftc I 196) wird Azzelinus ak solcher,
Berengerus dagegen als decanus aufgef&hrt.
102. 1059. Urkunde uber das Jahresged&chtnis von Abt Gero.
In Nomine Sanetse et indiuiduffi trinitatis pax et exultatio pre-
sentibus et fhturis. PifiB recordationis abbas Gero, plus spiritualibus
^uam camalibus intentus, sic studuit transire per bona temporalia, ut
non amitteret etema. In X^ enim fundatus et in caritate perfectus
et sibi futura beatitudinis premia ctemaliter cumulanda prospexit, et
fratrum karitati temporaliter consuluit. Considerans namque quoniam
defunctorum memoria seu magni seu sint pusilU dilabitur in breui et
quoniam precedere possunt terrensB diuiciee non sequi, statuit anniuer-
sarium dormitionis susb diem uiuentis adhuc quasi iam defiincti per
annos singulos frattum orationibus et elemosinis firequentari. Fra-
tribus quoque secundum largitatis suae magnificentiam ipso die refectionis
consolationem in pane et uino et pisce exhiberi precepit copiosissimam.
Preterea Oriptam ueterem diruens honestissime reedif&cationis stmctura
eam reparauit. Fratnmi quoque nichilominus consolationi simUem
priori panis seu umi seu etiam piscis karitatiue exhibitionis refectionem
quantam in se erat perpetualiter exhibciadam coastituit. Addidit etiam
huic tam piaB deuotiotnis sue» donationi eottidiani Inminaris perpetua
nocte et die continuationem in eiidein cripta iugiter suhministrari.
Ouius talkr uoluntas ut apud pottteros et suocessores auos inconuuba
et stabilis permaneret, de Cuosfelde XIIsolidQs, deHerdinghenll
bracia siliginis, H bracia hordei, de Aldenthorpa YIII sot, de
Loipenhelde IIII sq]; prefkt» cript» dedicationi deputauit. De
Frethelestorpa X sot Dauentriensift monetse, de BrahtbekeXYI
8oi, de Flietherike IIII soi preiato anniuersario auo tam ad «idogta
iratrum quam ad elemosinas pauperum expendi constituit. Ad ooneiQOaiida
uero luminada de prediis parentum sitorum donatione acquiaitia XH
sot in Duisseron et in Duisburg delegauit Quibus onmibus
undique ooiitractis hanc kartam tubseribi preoepit et in capitulo cunctis
fratribus regulariter contradidit.
Facta est igitur hec pietatis eius donatio anno dominicse in-
camationis M. LVmi. Indict* XII. regnante gloriosissimo rege
HENEICO teroio coram aduooato Adolfo et eunctis fratribus ao etiam
clericis et non nullis kucorum tam nobitium qnam et seruietitium
personis. Quam si quis iuMngere uoluerit, dei onmipotentis onmiumque
sanotimim eius offensionem incurrens eteme dampnationi non inmierito
subiacebit. Insuper etiam siquid ipse statuerit infirmum et instabile
similiter dissoluendum esse, uoluntate sua frustratus et ipse dolebit.
Testes hi sunt. Giselbertus prepositus. Adaluuigus ecdesieB custos.
Warmundus diaconus. Livzo. Saligems. Bemhardus. Eino. Item
laicL Bathwardus. Liudolfiis et filius eius, Liudolfus. Ybbo et filius
eius. Reindco. Bertoldus. Heleith. Geuehardus. Azzo. Wamboldus
et filius eius. Oze. Godefridus. Etelgis. Euerhardus. "Wicboldus et
Liudolfus filius eius. JEzzeUnus. LiuzOr Hugo.
Pr 1 fol. 38^
G
108* Ein Werdenscher Ministerial, Namens Rumold, liatte sich
manigfach gegen das Eloster yergangen. Zup SGihne nnd um die
Gunst des Abtes wieder zu gewinnen, fiberlaPt er diesem ein kleines
Gut, das er ron Seiten seiner Frau erhalten hatte, zum Besten des
Altares der seligsten Mutter Gottes Maria, der in der Crypta sich be-
findet. Es wird ihm dasselbe fUr Lebenszeit gegen eine jfihrliche
Abgabe Yon yier Schilling wieder yerliehen.
Traditio Rumoldi in Lopenhilde.
In Nomine patris et filii et spiritus sd. Ego Gero gracia dei
WerthinensiB ^has monasterii oro et ammoneo tam presentium quam
futurorum suecessionem sollerter euigilare ad presentis cartte confir-
mationem. Quidam ex seniitoribuB nostris nomine Bumoldus magnie
et sepius in nos redundantis malici» reus cum ab aliis coequalibus
suisy scOieet ministris nostris, graoiam nostram merito perdidisse iudicare-
tur, tandem inito cum suis consilio quoddam prediolum, quod in
Lopanheldo ex parte coniugis suib possedit, ipsa uolente ob
recuperationem grad» nostne nobis donauit et ad altare beatiasimsB
dei genitrids MariflB quod eet in Cripta tam sua quam eiusdem prefatflB
uxoris SU8B manu legitime delegauit, Adolfo aduocato, in cuius pre-
sentia hec omnia fiusta & diiudicata sunt, acdpiente & banno suo con-
firmante. Nos uero fidelium nostrorum predbus rogati ipsum prediohun
prefkto Bvmoldo & uxori susb, quoad uiuerent, in habitandum et ad
annuum censum persoluendum concessimus, ut in festiuitate sd
Martini mi solidos persolueret & duos ex parte nostra in benefidum
susdperet: si autem pre&tum censuni reddere umquam negaret, nostra
uel etiam suecessoris nostri grada denuo priuatus tam benefido quam
predio supradicto in perpetuum careret. Testes hi sunt Adaluuigus
prepodtuB. Giselbertus. Bereuuinus. Liudfridus et omnesceterifratres.
Item Liuzo. Saleko. Bemhardus. Eino. Item kid. Liudolfus. Bfizelo.
Auoko. Wambold. WezzeL Bunekin. Heleth. Bertold. Azzo., Azzo.
Wambold. Benzo. Godefrid. Liudolf. Bunekin. ^be. Azelin.
Gtodeko.
Pr 1 fol. 34*-
104. Ein Freier, Namens Gerbert, iibergibt sem Gut in
Eukinghoyen mit 16 Horigen dem Eloster. Er erh&it daltir den
Hof in Welde iheils als Precarie theils als Lehen, und seinen drd
T5chtem soUen daf&r nach seinem Tode jahrlich znsammen sechs Schil-
ling Yom Eloster gezahlt werden.
De KukiiigliOYe.
In Nomine sanctsB et indiuidnsB trinitatis. Notum esse cnpimus
presentibus et futnris, qualiter quidam bu» potestatis uir Gerbertus
nomine predium quoddam suum proprium, quod iuEukkingbouen
possedit, sancto Liv^ero eum XYI mandpiis in precariam tradidit,
ita tamen ut predium in presenti dimitteret, mancipia uero totidem
aliis ab abbate piissimo scilicet Gerone concessis suis usibus reser-
uaret. Idem quoque predictus Gero uenerabilis pater monasterii
curtim unam qusB est in Welde supradicto Gerberto pro hac ipsa
donatione restituit, salinariam uidelicet terram einsdem curtis illi
concedens pro precario, cetera uero que ad eandem curtim pertinent
omnia sibi conferens pro beneficio. Hlud quoque idem ipse ueneran-
dus (corr. honorandus) abbas supramemorato uiro ooncessit, ut pro
ipso predio filiabus suis scilicet Ernigynde Gislaa et Helwigsa
post mortem patris earum sex solidi quotannis singulis quoque duo
persoluerentur idque pactum quoad ulla eorum uixerit a nullo penitus
infringeretur. Testes uero huius conuentionis siue asstipulationis fuere
hi. Yalerius decanus. Adaluuigus prepositus. Budolfus. Bereuuinus.
Gere. Liudfridus. De canonicis etiam hL Eino. Bemhardus. Saligerus.
Laid autem hi Liudolfus & Bemhardus. Enerhardus. Ruozelo. Auoko.
Adalbrath. Wambold. Geuehardus. Bertoldus. Helid. Nomina autem
mancipiomm que ab eodem Gerberto tradebantur hec sunt. Frenkin.
Immikin. Hizzeka. Wenneka. Azzeuui. Wiueken. Seburg. Adal-
bero. Hethanric. Odikin. Thiedrik. Adalhard. Walbero.
Pr 1 foL 83^- u. 34'-
XTX. Auf Gero folgte Giselbert, der nach den Registem der
Abtei Yon 1063 — 1066 regiert haben soU. In seine Zeit fallt, was
Oyerham in seiner handschriftlichen Chronik erzHhlt, daP Erzbischof
Adalbert Yon Bremen sich einen Theil des Gebietes Yon Werden an-
zueignen gesucht habe. Ygl. die Urkunde Yom 16. Oct. 1065 bei
Lac I 205, durch welche Eonig Heinrich lY. demselben den Beichshof
Dnisburg (Tusburch), im Buhrgau in der Grafschaft des Pfalz-
grafen Hermann gelegen, schenkte, sowie den Bannforst zwischen
Ruhr, Rhein, Dtissel (Tussale) und dem Wege, der Yon der Briicke
Yor Werden nach Eoln fUhrt. Der Akt war Ubrigens Yon keinem
Bestande.
105. 1064, 12. Juni. Der Edelherr Adalward schenkt seinen
Diener Azelin, der Yon seinen Feinden geblendet worden ist, samt
dessen kleinem Sohne, sowie das Gmndstliek worauf derselbe sitzt,
auPerdem alles was er „in Lopanheldero marco^ besaP, an das
8
Eloster. Auf seine Bitten iiberlaPt Abt Giselbeirt das geschenkte,
unter Hinzufiigang eines ebensogroPen Complexes aus den benach-
barten EloBterbesitzungen, dem Azelin und seiner Gattin als Lehen,
unter der Bedingung, daP auch die letztere in den Dienst des Elosters
tritt. Den Sohn laPt der Abt unter seine Diener aufnehmen und
versprieht, ihm nach dem Tode der Eltem das Yon Adalward geschenkte
Gut als Lehen zu belaPen.
De traditione Adaluuardi in Lopenhilde.
In nomine sanct» et indiuidusB trinitatis patris et filii et spiritus
sancti. Notum e»iie cupimus omnium Xpi fidelium presentise seu
posteritati, qualiter uir quidam nobilis Adaluuardus nomine quendam
seruitorem suum Azelinum uocabulo ab inimicis suis cecatum,
fiiliumque eius paruulum, una cum fundo quem insedit, et cum omnibus
ad eum pertinentibus, scilicet cultis et incultis, uiis et inuiis, cliuosis
et planis, pratis et pascuis, aquis, aquarumque decursibus, cum omni
simul utilitate quam in Lopanheldero marco possidere uidebatur,
monasterio sancti Livdgeri sine ulla pactione donauit ac in presenti
dimisit, propinquis et nepotibus suis Werinhario et Francone
astantibus et eidem donationi fauentibus, Gundberto nobili uiro ad
manum et ad uicem Adolfi aduocati accipiente. Beuerendissimus
autem monasterii nostri tunc temporis abbas Giselbertvs miseri-
cordisB et pietatis operibus insignis atque conspicuus, ipso Adaluuardo
rogante, eandem donationem tantundem de suis in eadem uicinia
adiciens prefato Azelino eiusque coniugi in beneficium concessit, ita
dumtaxat si ipsa supra dicta mulier in monasterii possessionem transire
et cum ipso uiro permanere uoluerit; filiolum autem eius superius
memoratum, si patri uel matri superuixisset, inter ministros suos
asscribi precepit, eorumque iure quicquid ^ supra dicto Adaluuardo
traditum est pro beneficio possidere permisit, illa adiectioue ad usus
monasterii recepta. Facta est igitur ista donatio anno dominicsB
incam. Millesimo LXIIII. Indictione secunda. II idvs Ivn. coram
altari sancti Liydgeri, asstante simul cum abbate cuncta fratrum con-
gregatione cum clericorum atque laicorum copiosa satis numerositate,
Adaluuigo preposito, Warmundi decani. Einonis. Liudolfi. LiufridL
Vbbonis. Bfizzelonis. Benzekini. Adalberti. Bazonis. Wigboldi.
Liudolfi. Wezzelini. Wezzelini. Auokonis. Liudolfi. Bertoldi. Heleth.
Wamboldi. Ozonis. Azzelini. Godekonis. aliorumque plurimorum.
Quam traditionem siquis quod absit infringere aut in peius mutare
9
temptauerit, sepe dictas traditor sua recipiendi liberam omnino facul-
tatem habeat.
Pr 1 fol. 31.
106. Doniim Giselberti abbatis.
Eece pii patris Qiselberti pietatis donum. Xpc ei sedem donet
reqnieL Scilicet in Wernon iili sol: & HU. den. In Blekken*
krothe ini soL In.Fenekene YI soi. In Plettonbrath III
sol & ILII den. In Holthuson I sot. qnatinus a pascha usque ki
NoY. per singulas ebdomadafi in III & Y & YII feria dimidium
caseum inde habeat et tamen illo quem ex antiqua oonstitutione
habiturus est non careat.
Pr 1 fol. 31**-
XX. An Gbelberts Stelle trat als Abt Adalwig, welcher unter
seinem Yorganger die Stelle des Propstes bekleidet hatte. £r soll
von 1066 bis 1081 regiert haben. Derselbe lieP die Gebeine Liudgers
heben und in einer Tumba hinter dem Altare wieder beisetzen.
107. Hildiburg schenkt durch die Hand ihres Yogtes Haold
dem Eloster einen Hof inLiefwordinghuson und erh< als Precarie
einen Mansus in Bogge (Altenb5gge) nebst anderen Gefallen (in
Berga, Threcni, Flethreke,^) Wervc, Honhurst und Her-
sebruke).
De predio in Liefduordinchuson sub abbate Adalwigo.
In Komine patris et filii et spiriins sancti. Kotum sit omnium
Xpi fidelium presentise simul atque posteritati, quandam dei famulam
nomine Hildiburgam curtim unam in Liefuuordinghuson, cnm
omni simul adherentimn remm utilitate, et 1111 mansus cum Xxiiii
mancipiis, et unam capellam monasterio sancti Livdgeri per manum
aduocati sui Haoldi in precarium tradidisse et in presentia monasterii
usibus dimisisse. Ego autem Adaluuigus dei gratia Werthinensis
abbas monasterii eidem supradict» dei famulse unum mansmn in Bogge
Yin sol persoluentem. in Berga HI sot et X deii & U mancipia.
in Threcni Y soL in Prethreke Y soL in Werve HII sot &
Yin den & IHI mancipia. in Honhurst H sot & H mancipia. in
Hersebruke H mancipia. usque ad uitse suae finem cumhis omnibus
habenda constitui. Preterea XX sot grauioris monetse in festiuitate
omnium sanctorum ex camera nostra annuatim persoluendos decreui.
Illud quoqne cunctis hanc cartam legentibus siue audientibus notum
1) So steht richtig ia der spftteren Urkimde, die obige SdienkuBg hest&tigt
und erweitert. S. unten 115.
10
slt) quod haac eandem conuenttonem ipsius prefatad Hildiburgee neptis
nomine Thiedrad si ei superuixerit preter illos XX sol; pleniter habebit.
Facta est autem hec conuentio in pladto Epponis prefecti, Lam-
berto aduocato acdpiente coram testibus infra scriptiB. Raduuard.
Wilbrand. Godescalc. Thuring.' Werin. Tmmo. Meinrik. Hemeko.
Liudolf. Heriman. Bertold. Heleth. Adalbero. Sigebrath. Wezzel.
Auoko. Bertold. Ezzelen. Liuzo. Wezzel. Ybbe. Azzo. Ozze. Bunekin.
Azzo. Renzeko. Bi quis uero quod absit successorum nostrorum hanc
noBtram conuentionem infringere aut inutiliter permutare decreuerit,
eadem predicta dei famula sua omnia recipiendi liberam facultatem habebit.
Pr 1 fol 32*^
108. Der Edelherr Marword schenkt mit Zustimmung seiner
Gaitin Reinmoda und seines Sohnes Beior den Hof inLoschete,
wofEbr der Abt Adalwig den Beior unter seine Mannen aufhinmit und
ihn mit drei Pfund Denaren jahrlicher Einktinfte belehnt.
De predio in Losethe.
In Nomine dni nri ihu Xpi. Omnium Xpi fidelium posteritati nota
sit huius cart» confirmatio quorum aput posteros inconuulsa semper
et stabilis confirmari et corroborari possit auctoritatis testimonio. Nobilis
quidam uir nomine Marwordus, Beinmoda uxore sua et paruulo
filio scilicet coherede suo Beior uocitato in id ipsum consentientibus,
predium quoddam hoc est curtim unam in Loschete TTII bracia sil:
et nn bracia hordei et totidem bracia auensB persoluentem cum YI
mandpiis monasterio sd Liydgeri contradidit ac in presenti dimissam
a se penitus in perpetuum alienauit Pro quo ego Adalwigvs dei
gratia eiusdem abbas monasterii supra dictum puerum Beior per
manus acdpiens more militari tria talenta denariorum in beneficium
ei concessi, unum quidem grauioris monetsB in festiuitate sci Remigii
persoluendum, duo uero leuioris hoc est Frisi» monetse tam per me
quam per successores meos in festhiitate sd Jacobi persoluenda in
posterum. •, Si uero ipse prefatus puer prius patre uel matre defunctus
fiierit, ipsos eiusdem benefidi prout sibi superuixerint successores
habebit. Si cui etiam successorum nostrorum hanc nostree conuentionis
conscriptionem dissoluere placuerit, sua recipiendi liceniiam eis non
negabit, ea ratione dumtaxat ut quattuor talenta grauioris monetee
qu«e pro eiusdem predii in uadimoniis constituti dedimus redemptione,
sibi prius ab eis restituenda non neglegat. Facta est autem huius
traditionis conuentio in Bokheim in pladto comitis Epponis,
liamberto aduocato accipiente, coram testibus inira scriptis. Gere
11
prepositos. Hartbertus. BemhardttB. Eilbrath. Hexnriciu. Eaerbardiu.
Hugo. Imino. Haoldos. Gerboldiu. Hazeko. Odakar. Baduuordus.
Albericus. Hemeko. Widolo. Wigboldus. Liudolfas. Bertoldus. Azzelinus.
Ybbe. Helith. Sibrath. Wezzelinus. Auoko. Azzo. Liy^o. Hugo.
Pr 1 fol. 32.
109. Abt Adalwig bekundet, daP er Yon der Matrone Edila
einen Hof ,in Angero markon in loco qui dioitur Frethekosson*^
und ' sechzehn H5rige mit mehreren Hufen (unum mausum in eadem
uilla et duos alios in Berkolo singulos XXX modios aueniB, XHll
modios bradi de auena et HH modios siliginis, unum porcum VIU
denarios nalentem et agnam cum agno annuatim persoluentes) gegen
eine Leibrente (H talenta argenti grauioris monette) empfiEmgen habe.
Facta est hec conuentio cum consensu et uoluntate neptis et
coheredis susb Bertae per manum mundiburdi sui Hezzelini in
placito Landwordi comitis in loco qui dicitur Grawonbeke,
Geuehardo aduocato accipiente, coram non modica tam nobilium
quam et seruientium multitudine, quorum nomina inferius ez parte
nominauimus. Haolt. Adalbertus. Berhardus. Thiedhardus. Bertoldus
caluus. Reginboldus. Waldbertus. Thiedmarus. Beinoldus. Haolt.
Frithericus. Amulungus. Maruuordus. Raduuordus enm filio suo Willi-
brando. Hoico. Amulungus. Liudolius. Wezzelinus. Oze. Helith.
Bertoldus. Azzo. Wamboldus.
Fr 1 fol 32^ Lac lY 608 (wo fUschlich Edda gedruckt ist).
110. Abt Adalwig schenkt einen Hof in Welde und andere
Gefftlle theils zur Yermehrung des Brotes, welches den Brftdem gereicht
werden soll| theils fur sein Jahresged&chtnis.
Donarium Adalwigi abbatis ad augmentum pams fratrum et ad
anniuersarium suum et ad luminaria.
Curtim unam in Welde tradidit piae memoriie donmus abbas
Adaluuigusad suificientiam panis fratrum, de qua per singulos annos
soluentnr XXX solidi pro tribus mansionibus. et nil maldaria caseorum.
Xy^ et modii sii. De tribus quoque molendinis aut tres porci saginati
aut XV soi pro eis. imum bracium auenfia. XX m pisarum. hircus
Tnus. capree H. anseres H. gallinsB nn. De familiee quoque mansio-
nibus scii de Gozthorpe UH soL de Hemmesuuerthe XXX den.
de Meinsale III soL de Bitbrahtinghoue XI den. in eadem
uilla similiter. de Specca similiter. de Welde similiter. in eadem
uilla similiter. de Nienkirken sim. de Hunekrothe sim. in eadem
uilla similiter. iterum in eadem uilla similiter. De Liudbrahtinghoue
similiter. de Grutinon V den et ob.
12
De annmersario die domni Adaluuigi abbatis^
Hec et constituit danda in anniuersarii sui die. In Badden-
hagen nil sol et eulogium. In Hunepe V soL In Btakelen-
berge n sot. In Winx VII soL In Mulenbeim XVII den. In
Bekeheim X m hord: & VH ifi siL Ad accendenda autem luminaria
dje ae nocte ad ^anctum Johannem bapt. in Galnon V soL In
Lieuerdinghuson ini soL In Hertenellll soL In Houenheim
XXX den.
Pr 1 fol 31*'- und 32'-
XXI. Nach Adalwig soll Otto als 23. Abt von 1081—1105
an der Spitze des Klpsters gestanden haben. In XJrkunden habe ich
denselben von 1083 — 1103 gefunden. Kaiser Heinrich IV bestatigte
ihm 8. d. Mainz 10. Mai 1098 das JRecht die Vogte der Abtei zu
wahlen und zu entsetzen (Lac I 255. Pr 1 fol 25^) und verordente
auf sein Bitten vermittelst Diplom s. d. E51n 23. Mai 1098, da^ naeh
altem Bechte die Stiftshofe Barkhoven, Ealkhoven, Hetterscheid, Oefte,
ViehSausen, Rhade, Ickten und Langenbogel [Barichouen Calchouen
Etterscheide Ouethe Vihusen Rode Eketha Langenbogele] auch klinftig
von aller Vogtei frei bleiben sollen, ein Privilegium zu welchem der
damalige Vogt Everhard seine Zustimmung ertheilte (Lac IV 611 nach
einem Transsumpt K. Rudolfs I.). Auf den Antrag, welchen Abt
Otto in der Synode ze Koln stellte, bestimmte Erzbischof Friedrich I.
von K6hi 1103, daP das Patronat der beiden Capellen zu Werden,
Neukirchen und zum h. Clemens (Bom), dem Abt zustehe, und daP
die h. Taufhandlung nur in Notfdllen in denselben stattfinden dfirfe
(Lac I 262).
111. 1083 6. Mai. Erzbischof Sigewin von Eoln schenkt der
Abtei die Halfte des Zehnten von neu gerodetem Lande in ihrem
Gebiete (de noualibus scilicet in Eirsecampe ex parte iam factis
seu per omnem abbatiam in nostro episcopio ubicunque in futurum
faciendls). Die Urkunde ist in Werden (Werthina) selbst ausgestellt.
Lacomblet bemerkt mit Recht, daP der Ausdruck Eirsecampe nicht
einen besonderen Ort, sondem die Eigenschaft des Landes, dessen
Rottzehnten zur Halfte der Abtei verliehen wird, anzeigen miiPe.
Lac I 233. Pr 1 fol 26^'
112. 1092. Abt Otto bekundet, daP er von dem Edelherra
Liuppo dessen Hof Hintisle erhalten und ihm dafiir den Hof
Dalehuse (predium pertinens ad mensam nostram) auf Lebenszeit
als Precarie verliehen habe.
13
Facta est— traditio anno domini M. XC. II. in pladto comitis Mein-
rici in Bukheim a domno Lnppone. astante et coUaudante domno
Bernero fratre eius. suscipiente comite Euerhardo aduocato ecclosifle
nostrse eandem traditionem. in presentia multorum nobillum et minl-
steralium. quorum ex parte nomina pro testimonio subiecimuB. Be
nobilibus comes ' Thiedericus de Cleue. comes Godefiridus de Oappen-
berge. et Wigboldus et Bemhardus bomines eius.' L(i)udolfiis de
H(i)ungese. Emostus rufiis. Lambertus de D(i)umete. Hugo de Trire.
Markuuardus de H(i)ulnen. Sigefridus de Tbrodmannia. De minbteria-
libus. Ranoldus. Herimannus. Wezzel. BAtgerus. Benne. De nostris.
L(i)udolfu8. Bertoldus. Heleth. Azzo. Reinherus. Hazzeko. Euerhardus*
Sigebertus. Godefridus. Bertoldus. Heremannus et alii plures.
Pr 1 fol 35^- Lac IV 610.
118. Der eben abgedru<^n Urkunde hfingt Pr 1 fol 85^ noch
folgende Notiz an:
Contulit etiam domnus Otto, abbas beato Livdgero in Suerte
XYI mansus quos adquisiuit sua facultate § De quodam Butbalfo
XX mansus § De quadam domina Eueza in Aldenthorpe X m.
§ De alia quadam domina Eueza de Thrire X m. § De cuiusdam
^zekonis uxore in Thordmannia Y m. § De quadam Thiadradaj
lUIm. § In Hoionkthorpe n m. § In G(i)unninkfelde I mansum.
§ In Harpen I mansum § De quodam Seuuardo in Aldenthorpe
n mansus § De quodam iBlueriko in Bugheim H mansus § In
Borgthorpe I § Yltra Renum U. In K(i)usfelde U. § In Kort-
hornon L § In Billerbeke I.
114. 1093. Abt Otto bekundety dass ein reicher Edelmann,
Kamens Thuringus, welcher seinen einzigen Sohn imKiiege gegen
die Friesen yerloren hat, sein Erbe zu Dale (quam libere possidebat
et quse nosto» vicinior erat eoclesiaB) der Abtei geschenkt habe. Der
Abt gibt es ihm und seiner Gattin Beinguiz sowie seiner Tocbter
Bertrada fiir ihre Lebenszdut als Preoarie, unter Hiazuf^ung dea
Besitzes, den die Kirche von Werden in Lopenhild hat.
Acta sunt hsBc anno dominicae incamationis M. XC. III. M(i)iilen-
beim. in placito Bernheri comitis. suscipiente traditioneni comite
deCleue. Thiderico. uice aduocaii ecclesisB nostrse Adolfi. qui
tunc temporis |)uer erat. Huius rei testes sunt. comes ThiedericuB.
Lamb^rtus de D(i)umete. et filius eius Baldricus. Emost de BeneBheim»
Liudolius de H(i)ungese. Conradus de M(i)ulenheim. et {ratres eius
u
Weldgerus et Lambertus. OristiaiiuB de Daleiiheim. Burghardus de
Br(y)oehe. Wemherus de Linepe. Amoldus de Lopenhilde.
Lac. I 247. Pr 1 fol. 34»"
115. Thiedrad genehmigt die yon ihrer Tante Hildiburg
dem Kloster unter Abt Adalwig gemachte Schenkung (s. oben 107)
und ftbergibt ihrerseits mit Zustimmung ihres Bruders und Mundiburd
Oddo noch einen Hof in Berklare mit einem H5rigen Adalhard,
dessenFrau Frithuna und seinen Tdchtem Adalheith Thiedrad
und Suenehild, femer eine Hufe in Dnmete, die drei Schilling
zahlt, samt drei Hdrigen und in Budsneppe zwei Schilling. Dafur
erh< sie als Precarie yon Abt Otto auPer dem, was ihrer Tante
gegeben war, noch yon der Kirche in Hirtfelde zehn Schilling, von
dem SchultheiiPenamt daselbst zwanzig Schilling Soester Mflnze, am
Fest Allerheiligen eine carrada bestes Weines, welche ihr die Leute
des Abtes bis Aschberg fahren miiPen, in Lieri zwanzig Scheffel
Weizen und zwei Frontage.
Facta est autem hec conuentio in Wernon comite Oodefrido
ad monasterii usus acdpiente, recognita uero in Buokhehn in placito
Meinrici.
Pr 1 fol. SB^ Lac IV 612.
116. Ein Freier, Namens Alfric, schenkt sein Gut in Langon-
bikheim (Langenbochum) dem Eloster und macht sich selbst zu
dessen Dienstmann, in welcher Eigenschaft er jenes Ghit nebst ein^
Hufe in Hertenen zum Lehen erh<.
In Nomine patris et filii et sps sci. £go Otto dei gratia abbas
Werthinensis monasterii. Notum esse uohmuu omnibus fidelibus nostris,
presentibus scilicet et futuris^ qnaliter quidam liber» conditionis nomine
Alfricus cum consensu et uoluntate patris et matris predium, quod
habuit in LangonbAkheim, ad altare tradidit sei Liydgeri con-
fessoris. Qno facto seipsum etiam sco Liydgero in proprietatem
oontulit et in ius mjnistrorum nostrorum receptus id ipsum predimn
a nobis in benefieium recepit. Oui etiam mansum unum in Hertenen
Y soi persolyentem, quoadusque uiuat, concessimus et generis eins
filioram uel filiarum successioni de generatione in generationem. Si
autem ipse prefatus Aifricus absque liberis mortuus fuerit et mater
eius ^uekin superstes remanserit, in ius monasterii nostri transeat
et supradicta conditione in omnibns libere perfruatur. Facta est uero
huius traditionis confirmatio in Biikheim in placito Meinrici, Euerw
hardo aduocato ad usus ecclesie accipiente testibus infra scriptis, quorum
hec sunt nomina. Adolfus. Meinboldus. Liudolfiis. Bertoldus. Helith.
15
Adalbero. Wezzil. Hazzeko. Beginhere. GodeMdiu. Benzo. Liiizo«
Hugo. Latheuiiig. iBzzeliii. Yniko. Euerhard. Bemhard. Sigefrid.
Liudbertiu.
Pr 1 fol. 37»*'
117. Der Custos Adalwig hat ein GrandBtlick erworben und
liberl&^ es gegen eine jShrliche Abgabe von zwei Sdiil&ng einem ge-
wissen Tido und seiner Frau Azela, mit der Bestinunung, daP die
nach ihrem Tode darauf sitzenden yier Schilling zu zahlen haben.
In nomine patris et filii et spiritus sancti. Notum esse uolumus
omnibus S. Liudgeri confessoris fidelibus, qualiter ego Adalyyigus
custos altarls monasterii Werthinensis predium quoddam in [Herrcho],
quod nn solidos ualet, sancto Liudgero adquisiui, quod. cuidam
Tidoni et uxori su» Azel» sub censu duorum soUdorum dedi,
hac sciiicet interposita ratione ut, quamdiu ipsi superuixeriunt, duos
sofidos inde persoluant, post mortem uero illorum quicumque hoc
prediimi inhabitauerint, IIII solidos pleniter inde persoluant. Qui
predictus Tido prius sub beneficio Hazakonis erat, sed restitutione
alterius mancipii eum ab eo redemi et ad altare 8. Liudgeri transtuli.
Facta est h»c donatio et traditio sub abbate Ottone in Trot-
manne, Herrado ad manum aduocaii Euerhardi accipiente.
et hi sunt testes Berthmunt. Oerbraht. Hugo. Alfhard. Kokker.
Azelin. Aneko. Godeskalk. GodeMdus. Azzo et Azzo. Azekin. Redfndus.
Nach dem Original im Diisseldorfer Staatsarchiy. Uebrigens ist
die Stelle, auf welcher der Name des Gutes stand, radiert und spater
„herrehe" daflir eingesetzi
118. Der Propst Gere entlft^ eine zu dem Oberhofe Fiyhyson
(Viehausen) H5rige aus der Dienstbarkeit, damit sie sich mit einem
freien Manne, Namens Azzelinus, yerheiraten k5nne. Daffir macht
dieser seine Hufe in Berghuson (Bergerliausen) dem Altare des
h. Liudger zinsbar.
Facta est autem hnc conuentio uenerandi abbatis temporibus
Oddonis, Gere preposituram simul et altaris custodiam tenente,
yillico eius Ebbe hoc concambium perfidente. Testes: Liudolfus.
Bertoldus. Heleith. Yuamboldus. Tliiedricus. Gisekin. Ebbe. Benzo.
Godefiridus. Benno.
Lacomblet bemerkt, der in der Urlnmde genannte Abt k5nne
oafih dcn Schriftzligen derselben nicht wol jener Odo sein, der ara
SchluP des 9. Jahrhunderts diese Wfbrde bekleidete. DaP dieselbe
hierher geh5rt, beweisen schon die Namen der Zengen; ygh 112 u. 116.
Lac I 266.
16
119. Der Abt Otto bestimmt, daP sem GedS.chtni8 jahrlich
durch die Qebete der Brtider und Almosen begangen werde. Jenen
soll dabei eine reichliche Erquickung, den Enaben aber ein grCPere»
Brot gereicht werden. AuPerdem verordnet derselbe, daP man die
Aposteltage kiinftighin noch feierKcher und wiirdiger begehe, indem
den Brtidem eine entsprechende Erquickung in Brot und Wein ge-
geben werde. Zur Bestreitung dieses Aufwandes und der Unter-
haltung der Lichter an seineih Qrabe weist er seinen Hof in
Honsuerte und einige Hufen in Frimeresheim an.
Priuilegium Ottonis abbatis de anmversario suo,
In !^omine soas et indiuidusB trinitatis. Piee et semper in Xpo
reeordandsd memorise pius Otto abbas, plus spiritualibus quam Camali-
bus rationem mentis semper aocommodans et ideo firmam domum supra
firmam petram prudenter sibi edifficare desiderans, cum eonsideraret
quia longam non habet licentiam uita mortalium et quia longo non
durat tempore super terram memoria defunctomm, illud dare intaens
quia opera pietatis et misericordiee; interminabrlem fructum habent
flBtemee in cselo memorieB, iuxta modum a deo concesssa sibi facultatis
contulit se ad studia misericordise et pietatis^ consulens quidem
caritati fratmm temporaliter et accumulans sibi pi'emia futursd beati-
tudinis fieternaliter. Statuit igitur diem suee dormitioni^ in Xpo per
Bingulos annos fi^quentari notiuis fratrum orationibus et elemosinis,
quibus etiam in ipso die in fkae et uino et pisce plenissimam admini-
strari precepit caritatem refectionis, addens huic tam piee donationi
noctumi luminaris continuationem subministrari in eo uidelicet loco,
ubi ipse iiiuus decreuerat se mortuum sepulchrari. Insuper uero iuxta
suee largitatis bonitatem pueromm adaugeri precepit panem, in quarta
scilicet sua parte quam prius esset maiorem, per XV maldaria tritici
ad expletionem si X sint pueri. Post ordinatam et tam pie composi-
tam huiUB benignitatis traditionem conuertit se ad sanctomm aposto-
loram dignissimam uenerationem, ad quam dignius et sollempnius
apud nos quam prius celebrandam in eorum singulomm nataliciis
prouidit fratribus in pane et uino congmam exhibitionem refectionis.
Et ut hec pise uoluntatis eius traditio apud successores suos stabilis
in posterum et firma perduret, de curti sua in Honsuerte, quam
pie respectu huius donationis ipse acquisierat, in die sui anniuersarii
taan in eulogio firatnun quam in stipendiis paupemm et in augendo
pane pnerorum H talenta persolui constituit. Ex quibus XXY sol
in eulogio firatmm et elemosinis paupemm, XY uero qui supersunt
17
in XV maldariis tritici pucrorum distribuantor. Ad conquirenda uero
luminaria et ad concelebranda ut dictum est sanctorum apostolorum
BoUempnia dedit ipse ultra Benum in Frimeresheim mausum
Boldonis, persoluentem IIIl sot et IIII brada tritici et II m
pisarum, nec non et alterum dimidium mansum alterius Baldonis,
pereoluentem XXX ih tritici. Insuper uero Y bracia tritici ex eadem
uilla. His omnibus ad uotum suum ita compositis et ordinatis huius
testimonii cartam subnotari precepit et in capitulo cunctis fratribus
regulariter contradidit.
Pr 1 fol. 34.
XXI. Als Nachfolger Otto& fahren die Regiater Adolf von
Berg und Budolf von Helfenstein auf, yon denen der erst^e nicht
ganz ein Jafar, der andere bis 1113 der Abtei vorgestanden hahen
soU. Allein in einer Urkunde des folgenden Abtes Liudbert ^bt
dieser selbst Otto und zwei Budolfe als seilie Yorganger an (ygl.
unten Nr. 125) und in der Aufzeichnung iiber die Capelle in Asterlo
(ygl. Nr. 121) wird durch den Zusatz zu dem Namen des Abtes
Budolf ^nemlich den ia Biege geborenen^ bewiesen, daP zwei dieses
Namens unmlttelbar hinter einander oder doch kurz aufeinander
regiert haben m^en. Unter diesen Umstanden muP man annehmen,
daP Adolf ganz aus der Beihe der Abte zu streichen ist, oder daP
er an eine andere Stelle gesetzt werden muP.
Eine Aufzeiohnung in Pr 2 fol. 26*
120. „Notum sit omnibus fidelibus tam futuris quam presentibus
quod pisB memc^ifie Gerardus prepositus mansum quendam comparauit,
unde permissione uenerabilis abbatis nostri Adolfi tali ordine seruiri
disposuii In Assumptione Scgb dei genitridis Harin et in Natiuitate
nec non in Purificatione et Annunciatione simul et Oonceptione tres
pauperes coUigi et in honovem dei et genitricis eius eum pertinenciis
ad diem pie illis roinifitrari. Luminare etiam unius denariatsd ad unam
quamque festiuitatem ordinauit incendi. Simili modo in Inuentione
sanct» crucis et Ezaltatione Y pauperibus ob recordationem Y
uulnerum domini minifitraii eonstituit. Oandelam uero ad utramque
festinitatem in medio monasterio ante crucem duorum denariorum
poni uoluit, ut a uigilia.usque post sequfiiitiB diei uesperas durare possit^
Boll sich auf Adolf, den Nachfolger Ottos, beziden (eine spatere
Hand schrieb 1105 an den Band); allein es steht nichts im Wege
1) Einige nennen ihn Adolf II, indem sie den ersteii Abt Andulf alB
Adolf I gelten Iftssen.
18
hierbei an den Abt Adolf U (III) zu denken, dessen Regierungszeit
in die Jahre 1160 — 1174 gesetzt wird, um so mehr da gerade unter
djesem Abte auch ein Propst Gerhard genannt wird.
121. Die Eapelle inAsterlo, you dem Werdener Propst wieder
erbaut und dotiert, wurde Ton Alfwin Bischof yon Merseburg
(1097—1112) eingeweihi Es geschah dieP unter Abt Otto. Zur
Unterhaltung der Lichter wurde auf Bitten des Propstes Wichmann
Ton Abt Riidolf (und zwar Yon dem aus Biege stammenden) eine
Kufe in Erinfeld bestimmt, welche der Edelherr Liudbert mit seinem
Sohne GodefHd dem Eloster geschenkt hatte. Nach Oyerhams hand-
ecbrifklicher Geschichte Yon Werden hat Wichmann selbst noch unter
Oito die Eapelle erbauen laigen; zwar geht dieP aus der folgenden
Aufzeichnung nicht henror, doch wdre es immerhin moglich, daP
Wichmann unter mehreren Abten die Propstwiirde bekleidete.
Gracia dei et pii Ottonis abbatis dispositione. Ad capellam
prepositi in Asterlo ab ipso preposito reconstructam dedicatam et
dotatam prebenda fratrum consecrante licentia archiepiscopi Oolonlensis
Herimanni bonse memorisB Alfuuino Mersburgense episcopo hec
pertinent. De EmbrikeY soL De eadem uilla ICICX den. De
Winkilhuson I soi de decimis. De Suafheim 11 sot. De
Bapmurse [siue Hagen] YI soi. De Winkilhuson per Liudolfum
II sot. Que omnia, sicut ab inicio constitutum est, in tali custodia
ipse prepositus habet, ut per uillicum suum annuatim super altare
istius capelle XVlll sot ponat, ut presbiter ecclesiee Embrike, que
etiam ad preposituram pertinet, ibi accipiat et missam cum omnibus
horis diuinis bene ibi et deuote diebus omnibus agat. prepositus autem
per uiUicum suum omne edifidum et custodiam eius in eadem capella
prouideat et quicquid ibi necesse est excepto luminari quod ipse pre-
positus omni nocte ibi prouidebit de manso quodam in Er(e)infelde
in sot. soluente, qui mansus olim per Liudbertum nobilem uirum
cmm filiolo suo Godefrido sco Liudgero oblatus est et isti capellsd
per Ruotholfum pie memori» abbatem illum uldelicet de Biege
uatum piissime assignatus est ad predictum luminare inpetrantibus
huias pietatis obtinentiam Wigmanno preposito cimi Liudolfo
ultUco 8U0. Quorum anim» cum omnibus fidelibus defunctis requies-
eant in pace. Amen.
Pr 2 fol. 24'-
122. Abt Budolf ordnet an, daP bei seinem JahresgedEchtnis
au allen AMren Wachskerzen angezfindet werden, daP man den
Briidem eine recht reichliche Erquickung in Brot, firischen Fischen
19
und mildem edelem Weine reiche und die Yon allerwarts zustromenden
Armen mit freigebiger Hand und mildem Sinne pflege. Zu diesem
Zwecke erkauft er von cinem gewissen Gerhard ein Gut in
"Widehowe. (Im Ealendarium necrologicum Werdinense bei Bohmer
Fontes UI S. 389 ist der Todestag dieses Abtes Budolf auf 9. April
gesetzt: XX Kal. mai. Rutholfiis abbas. Iste contulit ecclesie curtim
in Widehove.)
Friuilegium de anniuersario Rutholfi abbatis.
In Nomine sanctee et indiuiduaB trinitatis Considerans et per-
pendens digne memoriBe abbas Rvtholfvs, quam salubre sit elemosinas
Btatuere et in longum prouidere Xpi pauperibus, statuit vt in suo
semper anniuersario cerea luminaria ad omnia altaria incendantur
deuotissimo studio, largissima fratribus amministretur panis et nouorum
piscium uinique lenis et generosi refectio, pauperum quoque omnium
nndecumque aduenientium cura agatur larga manu et hilari animo
et celebris sit eius memoria ,et in dei et in hominum gratia. Predium
uero, quod huic piissimse eius institutioni inposterum seruire debeat,
non modico labore quesierat. Erat enim quidam probus uir Ger-
hardus, sub ministeriali iure ad scm Livdgerym pertinens et pulchrum
olim beneficium, quod XXX solidos persolueret, in Widehowe
habens, qui ad tantam paupertatem, sicut plerumque bonis contingere
solet, deuenit, quod pene omne illud beneficium pro prestita pecunia
posuit et tam inops et egenus permansit. Yictus tandem egestate
molestissima abbatem cum amicis suis adiit, offerens sibi idem bene-
ficium: immo multis sibi precibus instans, ut a se illud emeret cum
aliqua gratia. Qui dudum habens in animo hoc statuere, quod dictum
est in inicio, amicorum consilium et auxilium circumquaque quesiuit
et dans ei Vni marcas et bonum ambulatorem et multa insuper su»
necessitati succurrentia et aliud beneficium in Osteruuic YIII sol:
persoluens, dans et magnam pecuniam illis quibus positum in uadimonio
fuit, libere et sine alicuius contradictione beneficium Gerhardi in
Widehouuen cum omnibus, que ad illud pertinent, de manu eius
suscepit, astantibus et uidentibus hec omnia testibus istis. Adaluuigo
decano et custode. aliisque fratribus^ Bertoldo. Wolfario^ Bemhardo.
Godefrido. Adolfo. Euerhardo dapifero. Thiedmaro fratre eius. Bem-
hardo. Godefiido. Bertoldo. Werinberto. Bertoldo. Hartberto. Dudone.
Sigeberto. Hemikone. Ybbone puero. Bertoldo. Euerhardo. Liudfrido.
Gerlago. multisque aliis. Conuocatis igitur ad ultimum abbas omnibus
fratribus suis eum manu aduocati Adolfi sepe dictum beneficium ad
celebranda, que superius dicta sunt, regulariter et legaliter tradidit»
2*
^^vi^-
20
astante ei fauente non solum ipso Qerhardo, uemm etiam omnibus
domestids suis cum multis aliis qui tunc aderant nobilibus uiris.
Sigefrido. Huboldo. filio eius cum fratre suo. Thuringo. Rfttgero.
Adalberto. Gerberto. Liudolfo. Baldrico. HeriiAanno de Wanelo. Ghode-
frido de Werbe. Thiedboldo de Rehgethe cnm fratre suo. multisque
nobilibus cum ministris predicti aduocati.
Pr 1 fol. 35^- und 36*^
Ich laPe einige Aufzeichnungen folgen, welche die Amtsfdhrung
des Propstes Wichmann betreffen.
123. Ein zura Hof Halingringhuson Horiger heiratete eine
Freie, Kamens Hidda. Diese schenkte ein kleines Gut in Hutlere
unter der Bedingung, daP sie als Precarie zwanzig Scheffel Gerste
Yon der Hufe ihres Mannes Ezelin erhalte und yon dem geschenkten
Giitchen nur acht Seheffel Gerste entrichte. Nadi ihrem Tode solle
alles an das Eloster fallen.
Notura sit, quod quidam curtis Halingringhuson adduxit
uxorem Hidda liberam, quse curti dedit prediolum quoddam in
Hutlere a sua proprietate in proprietate sci Livdgeri, ea condltione
ut imprecarium reciperet XX m hordei a manso uiri sui Ezelini,
quamdiu uiueret, et a prediolo dicto, quamuis plus posset, octo tantum
modios hordei solueret, quamdiu uiueret. postea et mansi et predioli
omnis utilitas monasterii esset. Facta sunt h«c sub preposito Wig-
manno , sub uillico He z eli no , eoram omni familia curtis et multis aliis.
Dieselbe Hand hat noch folgende Notiz ohne Zeitangabe eingetragen :
Qyedam Mulier cum esset libera, tradidit se in preposituram cum
tribus filiabus Heramica Wennica Mazzeea, ea oohditione ut
nunquam plus nisi duos denarios et nemini nisi preposito uel eiua
nuntio persoluerent.
Pr 2 fol. 5»»
124. EinFreier Welthe ftbergab zur Zeit des Abtes Adalwig
und des Propstes Sigfrid sich mit seiner Hufe zu Stenrapan an
die Propstei von Werden. Der Propst uberlieP das Grundst&ck dem
Hofe der Abtei in Heldtinghausen und erhielt dafiir im Tausch eine
Hufe zu Sutherwik. Das letztere ertheilte er einem gewissen
Benno, der zu diesem Zwecke aus seiner Horigkeit als Litus ent-
laPen war, zum Lehen, mit der Verpflichtung, Auftr&ge des Proptes
an dessen H5fe in Ihthere und Elyetre zu besorgen.
In nomine sanote et indiuidue trinitatis. Notum sit et in per-
petuum memorie maneat cunctis Xi et sci Liudgeri fidelibus, qualiter
quidam Kbere conditionis nh*, Welthe nonune, sub uenerabili
21
Adalvigo eenobii Werdinensifi abbate, tempore 8ege(ridi prepositii,
semetipsum et quendam proprie hereditatis sue mansum inStenrapan
8C0 Ludgero in preposituram tradidit, eo quidem pacto ut quamdiu
uiueret precario iure prebendam in hospieio prepositi haberet. 8et
prefatus prepositus, qui hanc fecerat conuentionem, sibi et fratribus
suis in hoc utiliter prouidere uolens, eundem mansum, quem libere
suscepit et libere possedit, in curtim iratrum in Helenrenchuson
concambiendo transtulit et alium mansum in Sytherwik, IIII mo^
siliginis minus soluentem, quos pro seruitio istius quem concambiuit
computauit, ind,e recepit. Mansus igitur iste quod satis commode situa
erat fratribus Mimigardeforden euntibus et quia prepositus in iUius
partibus legatis sepius indiguit, quos minime habere potuit, eundem
mansum cuidam Bennoni, litiea prius seruitute soluto et legitimo
seruientium iure sublimato, in beueficium concessit, ita quidem at
prepositi legationem et ad Ihthere et ad Eluetre uel alias
quocunque vbl ilhs partibus indigeret deferret, et fratribus in
eodem manso si necesse esset per noctem necessaria prouideret et
cum eis ad prenominatum locum pergeret. Hio postea quandam lifoere
conditionis mulierem Thidekin nomine sortitus est in uxorem, que
se respectu beneficii quod uir eius possederat sco Liudgero in pre-
posituram iure quidem legitimo seruientum recepto tradidit. . Procreatis
antem ex se filio et filia defunctus est uir tempore Wigmanni
prepositi. Et ecce quidam Berengerus unus ex propositure
seruientibus filiam illorum adamando in uxorem ducere uoluit. Cuius
uero mater et frater puell» consentientes iuris quicquid benefidalis
in hoc manso habere debebant preposito Wigmanno, ut uiro
prefato et uxori eius in beneficium concederetur, reddebant. Post
non multum uero temporis mater ambobus filiis orbata, prefatus
Berengerus aliam iterum quandam libere conditionis mulierem
Adalburgam nomine duxit uxorem: que ut idem bonum cum uiro
in beneficium susciperet, simili modo se in preposituram iure seruien-
tum recepto dedit. et id est totum factum consensu preiate muUeris
Thiedekene, ita quidem ut certum uictum in hoc beneficio haberet
quamdiu uiueret. Huius uerissimi testimonii testes hii sunt Adaluigus
decanus. Ydo cellerarius. Euerhardus dapifer. Hartbertus de Cothuson.
Ck>defridus diues. God^fridus maritus Thiedsuithe. Sigebertus de
Wattenschethe. Liudfridus filius Gisekini. Brun. iBSthelgis et alii
plures libere conditionis uiri, qui cum muliere hac causa oonuentionis
huius uenerant et insuper quam plures alii boni testimonii uiri. Pax
et misericordia dei sit omnibns hanc cartam legentibus et affirmantibus.
22
dei autem uindicta et omnium suorum offensio sit super os eius quo-
quo modo inMngere temptantibus. Amen.
XXII. Von 1113—1120 soU Liudbert als 26. Abt das Kloster
rerwaltet haben. Er kommt 1116 und 1119 in Urkunden ror. Im
letzteren Jahre hat er sich in Helmstedt ein Anniyersar gestiftet.
125. 1115. Abt Liudbert hat den Hof Dale, welchen Thu-
ringus schon unter seinen Yorgangern geschenkt und als Precarie
zurfickerhalten (bona precarii nostri in Dale. que tres antecessores
nostri. in primis pius Otto. deinde uterque Rutholfus ecclesifie nostrse
acquirebant), Yon Thuringus zur unumschrSnkten Yerfugung erworben.
£r stiftet daraus fiir sich ein Anniyersar, fOr dessen Ausfiihmng der
.Eellner (zur Zeit der Stiftung Godefridus) zu sorgen hat. Es
sojlen namlich bei seinem JahresgedHchtnis an aUen Altaren Waehs-
lichter brennen, die Briider und Olenker sollen eine reichliche Er-
quickung (refectio) an schdnem Brot, guten Fischen und trefflichem
Wein erhalten, die Armen, die Ton allen Seiten zustromen, mit frei-
gebiger Hand und mildem Sinne verpflegt werden, damit sein An-
denken gefeiert sei in Gottes und der Menschen Gunst. In dem Fenster
aber, welches er neben seinem Grabmal hat machen laPen, soU m
jeder JSfacht ein Licht brennen zu seiner und seiner drei Yorganger
Gedachtnis.
Als Zeugen der 1115 ausgestellten Urkunde werden aufgefOhrt:
Adolfus aduocatus noster, EuerharduJB frater eius, Bemherus comes,
domnus Heribertus, Gerhardtis, Lambertus de Hauekeshurst, Immo,
Ounradus et nepos eius. Ounradus, Bulant, Adolf Ooluo. Ministeriales
quoque S. Liudgeri. Euerhardus dapifer. Thiednumis. Godefiidus.
Bertoldus. Dudo. Ricbreth. Sigebrecht. Ubbe. Godescalc. Bemhard.
Euerhard. Lambreth. Werinbertus. Hartbertus. Beringerus. et
pene omnes.
Pr 1 fol. 36, Lac lY 617.. Erh Reg. I S. 224.
XXin. Liudberts Nachfolger Berengoz regierte, nach den
Registern von 1120—1125.
126. 1122, 27. Mai. Eaiser Heinrich Y. stelH das Yon seinem
GroPyater geschenkte, Yon dem Grafen RAtbert und dessen Gemahlin
Ermenthrud aber schon langere Zeit gewaltsam in Besitz ge-
nommene Allod in der Yilla Eitera, zwischen Rhein, Leck nnd
Issel gelegen (qubd situm est inter hos fluuios. Renum et Leccam.
Leccam et Islam), dem Eloster zurtLck. Dat. YI. Eal. Jun. M. 0. XXII.
Indictione XY* Anno autem regni domni Heinrici XX [II. Imperii
vcro Xn. Actum Traiecti.
23
Lac I 295. Pr 1 fol. 25**' und 26' (hier wird der Abt Beren-
gotus genannt, wahrend im Original Berengozus steht).
127. 1124. Abt Beringoz hat yon den Brudem Godefrid
und Heremann zwei Ma:n8U8 in Threttethe gekauft. Einen
derselben schenkt er den Brlidem, damit sie bef seinen Lebzeiten
am Tage des h. Bonifadus , nach seinem Tode bei seinem Jahres-
gedachtnis fur ihn die Messe halten.
In nomine scae et indiuiduse trinitatis. Beringozus dei gratia
Werdinensis abbas. Quia scriptum est „date elemosinam et ecce
onmia munda sunt uobis^, ideo notum esse cupio fidelibus Christi tam
presentibus quam futuris, qualiter a Godefrido et fratre eius
Heremanno duos mansus in uilla, quae uocatur Threttethe,
quatuor talentis emi, de quibus unum fratribus hic deo famulantibus
pro remedio animsB mese contuli, ea uidelicet conditione, ut in festiui-
tate sci Bonifacii martyris in memoriam. mei quamdia uixero karitatem
inde habeant et eadem die ubicumque sim priorem missam pro me
celebrare studeant, post obitum uero meam in anniuersario meo eandem
karitatem habeant, et uigiliis et missarum oblationibus sed et commen-
datione animarum animam meam deo attentius commendare satagant.
Acta sunt hsec anno dominicaB incamat. M. 0. XXTTTT. indictione
II. regnante Heinrico Y rege et TTTT imperatore. sub aduocato huius
loci Liudgero duce. Isti autem sunt testes qui haec uiderunt et
audiemnt. Gerhardus scilicet et Heremannus capellani abbatis.
Euerhardus etiam. Irinfndus. Sigebertus. Ybbo. SigeMdus. Godefndus.
ministeriales sci Livdgeri de werthina. de Helmenstede uero Sigebertus
et Heremannus filius eius. Begenhardus et Amoldus filius eius.
Liudolfus et Godefridus frater eiu^. Eluericus etiam. Marcuuardus et
Gerhardus ministeriales eque sci Liydgeri.
Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf.
XXrV. Der folgende Abt Bernhard soll bis 1138 nach andern
bis 1140 oder 1141 regiert haben. Als Zeuge kommt er 1129,
10. Febr., in einer Urkunde E5nig Lothars Yor (Lac I 304).
128. Yon ihm selbst ist eine interessante Urkunde vorhanden
(Lac I 317). Nach derselben gibt Bemhard einem frommen Manne
Heinrich Giiter in dem Paderbomischen (quidam bona nostra in
Patherbumensi parrochia posita), nemlich seinen Besitz (territorium
nostrum) in Holthuson oder Egesterenstein, nicht als Lehen,
sondem in Yillication, unter der Bedingung, dem Abte Yon Werden
jahrlich zweunal — auf seiner Beise Ton Werden nach Hebnstedt
und zuriick — sowie den Monch, welchen dieser etwa zum Messelesen
u
bei aich fHhren werde, zu verpflegen, anch deesen hln- und hergehende
Boten aufznnehmen. (Die Zeugen sind: Godefridus prepositus,
Lambertus cantor, Anno camcrarius, Gerhardus &ater, cum
ministerialibttB ecclesise sancti Livdgeri Euerfaardo aduocato et
dapifero, Erenf/ido, Bernhardo, Gerlago, alio Euerhardo,
Helia, Beinbodone, Seberto, Wigboldo).
Es werden in dieser Urkunde die bertihmten Externsteine
erwahnt; diese selbst waren iibrigens nicht im Besitze der Abtei
Werden, sondem gehorten dem Kloster Abdinghof in Paderbom.
Der Kame derselben ist nur hinzugefiigt, um das erwahnte Holthuson
von den vielen gleichnamigen Orten zu unterscheiden. Vgl. Giefers
in Zeitschr. f. yaterland. Geschichte und Alterthumskunde (3. Folge.)
Vn, 1. S. 10 ff. Aus einer von ihm (das. S. 100) mitgetheilten
Urkunde v. J. 1093 ersehen wir, daP um die Mitte des 11. Jahrh.
die Gegend auf beiden Seiten des Osning rings um die Extemsteine
hemm, nemlich die Orte Colstide (Colstadt), Holthttson superius
& inferrus (Ober- und Niederholzhausen) einem Manne aus edelem
Geschlechte angehSrte. Dessen drei Sohne theilten sich nach dem
Tode des Vaters in die Erbschafb: der erste schenkte sein LoP
Colstadt an den Dom in Paderborn, der zweite gab das ihm
zugefallene Oberholzhausen an Werden — und damit sie zu
diesen Schenkungen die Genehmigung des dritten Bmders, Namens
Imiko, erhielten, iiberliePen beide demselben von ihrem Antheil
,,den Agistemstein in dem nahen Walde mit allem Grund und Boden,
welche von der Spitze dieses Felsens bis zur Feldmark von Nieder-
holzhausen und dem benachbarten Hom sich erstreckten.^ So besaP
Imiko und nach dessen Tode sein Sohn Erpho Kiederholzhausen
mit den Extemsteinen. AIs Erpho friihe starb, verkaufte seine Mutter
Ida als Erbin mit Zustimmung ihrer Tochter Witsuit und ihres
Schwiegersohnes Eberhard von Veltheim den ganzen Besitz fUr
vierzehn Mark Silber und andere Geschenke an Gumbert, Abt des
Klosters Abdinghof in Paderborn. Die Bestatigungs - Urkunde des
Bischofs Heinrichs II. von Paderborn vom Jahre 1093 ist an der
oben erwahnten Stelle von Giefers mitgetheilt.
129. Ein gewisser Thiedericus iibergibt unter Abt Bemhard
sein Allod in Tunteleshem an den Altar des h. Liudger, unter der
Bedingung, daP sein Sohn Everwin es gegen eine j&hrliche Abgabe
von sechs Denaren erhalte nnd, wenn er eine zum Altar horige Gattin
heirate, an eins seiner Eander vererben dtbrfe: anderesfalls soUe er es
25
verlieren, dei Yater dagegen das Becht haben, dasselbe noch auf
Liebenszeit gegen obige Abjgabe zu behalten.
In nomine scsd et indioidue trinitatis. Notum sit cunctis Xpi
fideUbus tam futuris quam presentibus, quomodo quidam uir, nomine
Thiedericus^ ad altaris censum Sci Lvidgeri genitus, quoddam allo-
dium, quod iacet in Tuntcleshem, cum omnibus appendiciis suis,
agris uidelicet cultis & incultis, pascuis, pratis, siluis, aquis, aquarumue
decursibus ad altare Bci LIYDQERI tradidit. Ipse enim dum nullum
sub possessione ecclesiaB haberet heredem et tamen filium suum
Eueruuinum licet a se alienum sub aliqua gratia hereditare desi-
deraret, supradictum allodium hac conditione ad altare ^ci LIYDGEKI
tradidit, ut idem filius suus Eueruuinus de manu custodis illud ad
inhabitandum susciperet, YI denarios inde annuatim persolueret et si
uxorem pertinentem ad altare cum licentia duceret, etiam uni filiorum
suorum uel filiarum sub eadem gratia post mortem suam relinqueret;
si uero alienam duceret, etiam ipso uiuente supradictum allodium omnino
perderet, pater uero quamdiu uiueret usui suo sub eodem censu
reseruaret. Facta est traditio hec coram altari Sci LIVDGERl sub
abbate Bernhardo custode Lamberto coram his testibus. Athelgis.
Bertrammus. Vbbo. Reinzeko. filius eius W(i)ezzel. Hemmo. Hazzako.
Bemhardus.
Original im Btaatsarchiy zu Diisseldorf.
XXY. Wie iiber das Todesjahr yon Abt Bernhard, so lauten
auch uber seinen Nachfolger die Angaben yerschieden. JSfach den
gewohnlichen Registem werden zunftchst hinter ihm Werinbert II.
(bis 1143 oder 1146) und Tolmar (1144 oder 1147) aufgefiihrt;
beide sind urkundlich bis jetzt nicht nachgewiesen worden. Damm
hat man auch schon frlihe angenommen, daP Abt Lambert, welchen
die Register yon 1144 (1147) bis 1152 ansetzen, unmittelbar auf
Bemhard gefolgt sei. Yergl. Mabillon Annales Ordinis S. Benedicti.
Tom. YI, S. 334.
Abt Lambert kommt bereits 1145 als Zeuge in einer Urkunde
K. Eonrads III. yor, welche in Werden selbst ausgestellt wurde und
den Anbau in Duisburg betrifft. (Lac I 353) ^).
1) Zam Jahre 1146 berichten die Annales Ordinis S. Benedicti y. Mabillon
(Tom YI S. 412): Eo tempore quo pulsis e Keminada sanctimonialibus earum
monasterium in preeposituram sub monasterio Corbeiensi est redactum aliud pro
yirginibus ih ducatu Cliyensi sufo Worthinensis abbatis patrooinio excitatum
eet, quod Hagenbusch seu Campus-Ceryorum nomen acoepit Preeerat tum
Werthinae Lambertus abbas.
26
Zwei Jabre spater (s. d. Kinmago 17. Oct. 1147) bestatigte ihm
K. Eonrad lU. die Privilegien der Abtei, insbesondere das Yon K.
Konrad 11. ertheilte Schifffartsrecht anf der Rnhr und zwar dieses
mit der Erweiterung, daP es auoh noch tiber das Kloster hinaus gelten
solle. Zugleich macht er bekannt, daP er durch Graf Herimann^)
die eingelegten Hindemisse habe beseitigen lassen.
(Lac 1 358. Pr 1 fol. 26')
130. 1147. Erzbischof Amold I. von Koln schenkt der Abtei
Werden den Bottzehnten zu Wagenheim (Wanheim) im Kirchspiel
Friemersheim [Frimersheim Pr. 1]. Lac I, 362 (aus Gelenii farrag.).
Pr 1 fol. 27*" Wanheim hat zum Kirchspiel Friemersheim gehort
und wird also damals, wie Lacomblet bemerkt, auf der linken Rhein-
seite gelegen haben; jetzt liegt es durch Veranderung des FluPlaufes
auf der rechten.
131. 1148. Abt Lambert bekundet, daP er yon Heinricus
de Kastere — mit Zustimmung yon seinem Stiefsohn Roricus
und unter Mitwirkung von seinem Schwiegersohn Beinhard und
dessen Gattin Beatrix — den Hof Angera um 40 Mark gekauft;
habe. Die Uebergabe fand Statt yor dem Hauptgerichte des Kelda-
gaues zu Kxeuzberg (Cruizberg), und es fungierten dabei als Freischeffen
(liberi scabini): Niuilungus, Gerhardus de Unna, Bemhems und sein
Bmder Godefndus, Boricus, Cunradus de Linepe, Bemhardus de
Euerkrothe.
Das Gericht stand damals unter dem Pfalzgrafen Hermann von
Stahleck, der es an Hermann yon Hardenberg untergeben hatte (factum
est hoc anno dominicee incamationis M. C. XLYin. Lidictione XI. in
placito palatini comitis Herimanni. presidente uice eius comite Heri-
manno de Hardenberg. qui et in aduocatiam suscepit et nos iure
aduocati in hanc possessionem legitime introduxit).
Zeugen : Baldricus de Dumete. Cristianus de Wiuelinghoue et filius
eius Adelbero. Heinricus et frater eius Uiuianus. Burchardus de Bmeke.
Helmuuigus et frater eius Amoldus. Erenbertus de Mere. Amoldus
de Bothe et frater eius Adelbertus. ]^arbernus de Helpenstein. Albertus
de Elpe Thiedericus et frater eius Gerardus de Ubheim. Egeno de
Furendale. Sigebertus. Gerlagus. Philippus de Bechethe et alii plures.
Lac I 364. Pr 1 fol. 36^
1) Oraf Hermanii yon Hardenberg, weloher die Stelle des Pfalzgrafen
Hermann yon Stahleck rertrat. Ygl. nnten 131.
27
132. 1148. Abt Lambert kauft von Sigebert von Euerek-
r o t h e eine Hufe in Selebeke far neun Mark. Die XJebergabe fand
Statt Yor dem Gerichte zu Ereuzberg, bei dem damals Nivelung an
der Stelle seines auf dem Exeuzzug befindlichen Bruders Hermana
von Hardenberg den Vorsitz fiihrte.
In nomine Sancte et indiuidue trinitatis.
Ego Lambertus dei gratia Werthinensis abbas noticise fideUum
tam futurorum quam presentium commendo, qualiter mansum unuin
cum suis appendiciis in Selebeke legitima emptione adquiaitutn
ecclesise usibus delegaui. Sigebertus de Euerekrothe, lihere
conditionis homo, neptem uxoris suee nomine Bertam peticione friitniui
et amicorum eius regendam et alendam in domo sua suscepit cuui
hereditatis parte, que sibi inter fratres facta diuisione conuenerat,
uidelicet manso uno. Paucis autem interpositis dlebus mansum eundem
uendere uolens uoluntatem domine et fratrum eius qui contradi^iere
uolebant rationabili conditione suae uoluntati attraxit. Conditionis antem
modus is fuit, ut, si hunc mansum ipse uenderet, de sua hereditate
tantundem restitutionis assignaret et testibus confirmaret. Quod ubi
actum et confirmatum est, domnus Sigebertus mansum supradietiiin
cum omni sua integritate Ylin. marcis nobis vendidit presentc et
coUaudante Berta, cuius fuerat hereditas, et fratribus eius HeinrlcQ et
Viviano ceterisque cognatis et amicis eorum quorum presentiam causa
exigebat.
Factum est hoc anno dni M. C. XLVHL Crvceberg. in placito
comitis Herimanni. presidente uice eius fratre suo Niuulungo
de Hardenberg. quem una nobiscum Cflnradus d e L i n e p e
uice possessoris qui uendiderat in eandem possessionem iudicio intro-
duxit. Idem autem Njuilungu s uice fratris sui Hierosolimam euntis
in aduocatiam suscepit.
Huius rei testes sunt. Heinricus. Viuianus. Bemherus de Erperath^.
Gerhardus de Vnna. Adalbertus de Elpe. Cflnradus de Linepe. Beru-
hardus de Euerekrothe. Ministeriales nostri Wezzelinus. AlabranduK.
Bertoldus. Ethelgisus. Bertrammus. Lambertus. Godescalcus. Sebertus.
Helias et alii plures.
Pr 1 fol. 37" (Kremer Akadem. Beitr. H S. 220).
133. 1150. Abt Lambert erwirbt von dem Edelherren Roricus
fur 90 Mark reines Silber dessen Erbschaft in Bfidberge(Bodberge
an zwei Stellen), namlich die Halfte der Eirche (des Patronats) mit
den dazu gehorigen Grundstiicken. Der Neffe des Verkaufers Gerbard
28
erfaalt ein Pfund Silber, um die Zustimmung zu ertheilen, und die
Sohne Borichs Heinrich und Heribert werden vom Abte (als
Ministerialen der Abtei?) aufgenommen. Die feierliche Uebergabe fand
Statt im Gerichte des Grafen Adolf von Saffenberg (Adolfi de
Saphemberge, so die Urkundel), vor den freien Scheffen des Gaues
(des Ruhr- oder Duisburger Gaues), am Horn (in loco qui dicitur
Horna), einer Waldstelle an der Ostseite von Duisburg bei Dtissem.
Den Grafen Adolf vertrat gleichfalls Hermann von Hardenberg.
Zeugen: Willelmus capellanus. Adolfus cantor. Gerbertus presbiter.
Amoldus clericus. Liberorum autem hominum. Bemherus de Brprothe.
et frater eius Godefridus. Erembertus de Mere. Gerardus de Tiuem.
Otto de Muntenbrflke. et filius eius Gerardus. Conradus de Linepe et
frater eius Alexander. Ministeriales ecclesiee nostrse. Wezehnus sub-
aduocatus. Erenfridus. Ybbo. Alabrandus et frater eius Bertoldus.
Elgis et filii eius Herimannus et Sigefridus.
Lac I 368.
XXYI. Der Nachfolger Lamberts war Wilhelm L (angeblich
aus der Familie der Herren von Moers), er soll von 1152 bis 1160
regiert haben. Von ihm wird bei Mabillon Annales Ordinis S. Benedicti
(Tom. YI, S. 412) berichtet, seine Liebe zu den WiPenschaften gehe
aus der groPen Zahl von Handschriften hervor, welche zu seiner Zeit
im Eloster geschrieben waren. Auch habe er die Reliquien von zweien
aus der Schar der elfrausend Jungfrauen nach Werden bringen laPen
(ilach Overham im Jahre 1159).
134. 1160. Abt Wilhehn beurkundet, daP sein Mhiisterial Hein-
ricus de Bardensceide, der eine Hufe von vier Schillingen in
Bardensceide, Bodenlen genannt, als Lehen besessen, die
Ueberzeugung gewonnen, daP dieselbe zur Dotation der S. Nicolai-
Kapelle auf dem Markte gehore, und sich in Folge dessen verpflichtet
habe, jahrlich zwei SchilHnge an diese Kapelle zu entrichten. Der
Abt verleiht ihm dazu ein anderes, angrenzendes Gmndstiick, das mit
etlichen Eichen besetzt ist.
Zeugen : Anno prior et custos. Burchardus. Gerbertus. Gunia*amus.
lohannes. Herradus presbiteri. Wezelinus dapifer. Euerardus camerarius.
Godefridus pincema. Titmarus marscalcus. Alebrandus. Brun. Sebertus
et filius eius Sebertus. Lambertus. Helias. Justacius. Sigefridus. Sige-
fridus. Godescalcus et frater eius Euerardus. Herimanus. Luduicus.
Heitharicus. Herimannus. Godefridus. Godefridus. Alebrandus. Hartwig.
Luthart. Bertold. Vbbo. Gerhardus. Wemere ceterique plures.
29
Lac I 402 nach dem Original im Dlisseldorfer StaatsarchiTe.
Doch hat derselbe eine Anzahl Zeugen weggelaPen, welche ich oben
hmzugefiigt habe. Ueber zweien der Zeugen steht ihr Familienname,
namUch ilber dem zweiten Sigefridus: T*pike d. i. Vuspike, uber
Luduicus: de Bardensceide.
XXVn. Wilhehns Nachfolger Adolf (1160-1174?) soU ein
Sohn des Orafen Adolfs 11. von Berg gewesen sein, doch V&H sich
kein urkundliches Zeugnis dafor beibringen. Br kommt unter den
Zeugen in einer Urkunde Friedrichs I. vom 1. August 1167 vor.
(Lac I 426).
135. 1165. Abt Adolf bestatigt eine Schenkung von 15 Schilling
Eenten, welche Gerbert Priester bei S. Clemens (am Bom) zu Gunsten
seiner Kirche gemacht hat.
In nomine domini Amen. Ego Adolphus dei gratia Werthi-
nensis abbas. Notum sit vniuersis Christi fidelibus tam presentibus
q-aam futuris, qualiter Gerbertus pie memorie presbiter de
sancto Clemente sue Vdeque sororis ibidem ad sanctum
Clementem incluse suorumque omnium saluti consulens, ut in
etemls tabemaculis, cum in via deficerent, orationibus amicorum suffira-
gantibus recipi mererentur, quindecim solidorum redditus
iuste et rationabiliter sine cuiuslibet reclamatione emptos et conquisitos
ad altare Sci Clementis super fontem pia donatione in per-
petuum donauit. De hiis autem redditibus idem prememoratus presbiter
Gerbertus consilio noslxi et alioram discretomm virorum sic ordinauit.
Ad noctumalia luminaria toto anno in eadem ecclesia sci Clementis
habenda iij soi, mutata alia summa ad hec luminaria ordinata, que
forte in alia quadam cartula repperiri potest. Li anniuersarii sui nocte
ad habendos cereos vnum in monasterio vnum in Velbrehte vnum ad
scm Clcmentem vnum ad scm Nicolaum vnum ad scm Lueium vnum
in Bredenoge et in tribus huius loei Ecclesiis ad candelas vigiliaram
xij t ordinauit. De reliquo in anniuersarii sui die sic fiat. fratribus
monachis et canonicis, sacerdotibus omnibus in pane pulchro, ita ut
tres torte eius quantitaiis fiant, cuius iiij. qui denario emi solent, et
in pisce et vino honeste seraiatur» Fratri missam defunctorum inter
conuentum eo die celebranti denarius vnus tribuatur, cuilibet de tribus
sacerdotibus hoc est ad «cm Clementem ad scm Nicolaum ad scm
Lucium denarius vnus, campanariis eorum stngulis obulus, in choro
pulsantibus denarius vnus , mulierculis de Monasterio denariuB vnns,
in turri pulsantibus ij, semienti domus infirmomm obulns, cocis denarius
vnus, cemisiariis i, pistoribus i. Hanc talem huius semieii amministra-
30
tionein pastor prefate Ecclesie Sti Olementis scilicet fideliter adimpleat,
usns. consilio fratrom snorum , hoc est eins qui est de sco Kicolao et
eius qui est de sco Lucio. Prememorati itaque XY. solidorum redditus
hiis in locis soluendi sunt. In Scoluon iij soL In Hoitlare ij
solidi et iij t. In Vphusen iiij sol. In Megitwrth et in eius
appendiciis iij soL Juxta Eing in Wagenhem, in agris nuUis
edificiis instructis et ad hos pertinentibus ij soi et YITTI den. Ne tam
ytilem et rationabilem huius facti ordinationem postmodum quis cassare
et infringere temerarie presumat, ad confirmandum cartulam hanc
nostro sigillo insignire curauimus. Huius rei testes sunt Anno Custos,
Qerh. prepositus, Heribertus Capellanus. De clericis Burchardus
Johannes Sybertus Yolcmarus. De ministerialibus Wezzelinus aduo-
catus, Euerhardus camerarius, Gode(ridus pincema, Alabrandus Justacius
Sigefridus Heythanricus Alabrandus Monetarius et nepos eius Henricus.
Vbbo cocus. Gerhardus Hugo et filius eius Gerhardus. Godefridus de
foro. Eotcherus. Wemherus.
Facta sunt hec anno M. C. sexagesimo quinto ab incamacione
domini Indictione xiiij. Epactis yj. Concurrent. v. luna. xTiiij.
pr foL 17.
XXVin. Abt Wolfram (1174—83) hielt sich, wie es scheint,
mit Vorliebe in Helmstedt auf: dort stiftete er fUr sich 1176 ein
Jahresgedachtnis , dort griindete er 1181 auf dem Marienberge ein
Eloster fur Augustinerinnen. Papst Alexander lU. bestatigte ihm 1176
die bisherigen Priyilegien, sowie das Recht die Pontifical-Insignien
zu tragen. Noch bedeutender war die Bulle des Papstes Lucius yon
1182, wodurch die zwei Abteien Werden und Hehnstedt von der
bischofiichen Jurisdiction eximiert wurden. Die Urkunde von Alexander
laPe ich hier folgen:
Alexander semus seraorum dei dilecto filio Wulfran Wer-
dinensi abbati salutem et apostolicam benedictionem. Votis et
desideriis religiosorum, que rationi consonant, prompta uolumus benig-
nitate annuere et ea pro nostri officii debito effectu prosequente
complere. Hac itaque ratione inducti et ecdesie, cui preesse dino-
sceris, apostolice tuitionis presidium impertiri volentes eandem ecclesiam
ximi decimis et reliquis possessionibus suis, quas iuste possidet aut
in fttturum iustis modis deo propicio poterit adipisci, sub beati Petri
et nostra protectione suscipimus, specialiter autem Ecclesiam que
LothuP dicitur in Flandria sitam et Monasterium Helmestedun
in Saxonia positum cum omnibus pertinencijs suis sicut ea canonice
possidet auctoritate apostolica confirmamus et presentis seripti patro-
31
cinio communimus , Btatnentes ut pontificalibus quibus hactenns yti
consuevisti sicut in autenticis Ecclesie tue priuilegiis continetur libere
possis vti. Priuilegia quoque a predecessoribus nostris ecdesie tue
indulta et hactenus obseruata integra et illibata decemimus permanere.
Nulli ei^o omnino homini liceat hanc paginam nostre protectionis et
confirmationis infringere uel ei ausu temerario contraire. Siquis
autem hoa attemptare presumpserit indignationem omnipotentis dei et
beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerit incursurum. Dat.
Lateran octo kal. Junij 1176.
pr fol. 40^
136. Unter Wolfram wurde wahrscheinlich folgende Urkunde
ausgestellt, da in ihr dessen Yorganger Adolf als yerstorben an-
gegeben wird,
Walthard yon Liidinghausen, Ministerial der Abtei,
schenkt einen Diener, den er als Lehen von derselben besaP, unter
der Bedingung, daP er dem Altare des Gabriel als Wachszinsiger zu-
getheilt und dafEtr sein und seiner Gattin Imina Jahresged&chtnis
begangen werde.
Li nomine sanctae et indiuiduse trinitatis. Notum sit Tniversitati
Xpi fidelium tam presentium quam futurorum, Qualiter pise memorisa
Walthardus de Ludenchusen, ministerialis sc8b dei genitricis
MAIUJS scique Liudgeri in Werthina, quendam famulum suum, quem
in beneficii possessione ab abbate tenebat, Thidherum nomine, pro
anima suae redemptione Sc» memorifiB donmo Adolfo pio abbati
WerdinsB coram hominibus et prelatis ecclesisB et conuninisterialibus
suis, compromissione ^t concessione legitimomm heredum suorum,
Hartliui scilicet et Liudberti, liberum a possessione beneficiali
resignauit, eo interiacente pacto, ut domnus abbas pro anima illius
uxorisque sua Imine posterumque (sol) suoram super capellam suam
ad altare beati Gabrielis iure cerecensuali illum condonaret. Cui rei
domnus abbas benigne &uens, postquam ut prefatum est a Walthardo
libere illum recepit, conpromissione et concessione heredum suorum,
ut condictum ante fuit, super capellam suam in ius cerecensuale illmu
condonauit bannoque suo ad maaus ecclesisB illum firmauit. Ne quis
nero in posterum tam ratam et salubrem traditionem uiokre quod
absit presumat, hanc illi cartam subscriptis testibus communitam ad
iuB suum optinendum conscribi iussit et sigilli sui inpressione firmauit.
Nomina uero testium hec sunt. Anno prior et custos. Heribertus
prepositus. Wolframmus eappellanus. Folcmarus sacerdos. Godefridus
sacerdos de Ludenchusen. Euerhardus sacerdos de Seleheim. Wicelinus
32
aduocatus. Alebrandus. Heinricu? camerarius. Sigifridus. Justacius
Hartleuus. Liudbertus oereceusualeB. Oodefridus de Barchoue. Euer-
hardus et Bertoldus fratres eius. Erenfridus. Qerhardus & quam
plures alii.
(Siegel aufgedriickt aber abgefallen.)
Kach dem Original im StaatsarchiT zu Diisseldorf.
XXIX. Unter Heribert L (1183-1196) entstanden die Strei-
tigkeiten wegen der Eirche in Zele (siehe Traditiones Ersten Theil
S. 15), welche der Bischof von Toumay 1183 der Abtei S. Bavo zu
Gent geschenkt hatte (pr foL 34^ f.). AIs die Entsdieidung, die
Erzbischof Wilhebn von Rheims aufgetragen war, zu Gunsten Werdens
ausfiel, verzichteten Abt, Prior und das Capitel von S. Bavo auf die
Eirche zu Sela und die Capelle zu Grimberg (pr fol. 35"").
137. 1184. Bisohof Hermann von Miinster beurkundet, daP der
Zehnte in Schirenbeke dem Eloster gehore.
In nomine Scsb et indiuidve trinitatis. Herimannus dei gratia sce
Mona«teriensis eccie epc. ij. vniuersis Christi fidelibus notum esse
uolumus in perpetuum, quod quidam nobilis homo Butholfus de
Stenvurdhe querimoniam coram nobis in sinodo nostra proposuit,
quod in dedmis dotis eccie in Schirenbeke, quas a nobis in feodo
se tenere asseruit, a domno abbate Werthinense sibi uim fieri sentiret.
Cum uero causam diu actitatam sine legitimo decidi dif&cile . esset,
domnus Heribertus Werthinensis eccle venerabilis abbas presentiam
suam nobis exhibuit, super hac causa iusticise stare et assertioni sue
fidem facere paratus. Ynde predictus Rutholfus ratione conscienti»
sue induotus actioni sue penitus resignauit et prememorato abbati et
eccte in SchirenlS coram nobis et saorosancta sinodo decimas dotis
recognouit. Ynde quoniam auctoritatis nostre tenor expostulat uerum
inuestigare inuestigatumque omnimodis corroborare, inde est, quod ex
auctoritate apostolarum Petri et Pauli predictas decimas banno nostro
eonfirmamus firmiter prohibentes, ne quis de cet^o eas sine consensu
abbatis et sacerdotis in Scirenls deo seruientis inuadere presumat.
Huius rei testes sunt. Benihardus maior prepositus. Bemhardus maior
decanus. Ydo prepositus sci Pauli. Herimannus prepositus sd Mauricij.
Franco uicedomnus. Thidricus summus Magister scolarum. Albertus.
Magister Henricus. Thitmarus cantor. Hezzelo et Wezelo eustodes.
Domnus Herimannus Cappenbergensis abbas. Werinboldus abb«8 de
Yarlare. Erenwardus pps de Claholte. Nobiles et homines Godesealcos
de Lon. Constanthms de . . ge. Godescalcus de Elen. Wiboldus de
Hurstmere et alij quam plures. tam elerici quam laicj. nobiles et
33
ministeriales. quicumqne huic sinodo nostre interfuerunt. — dnice incar-
nacionis. M**. C°. Lxxx**. iiij°. Indictione ij.
Nach dem Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf.
138. Abt Heribert schenkt einen Mansus inSelschen, den der
Prior Ludolf gekauft und zu seinem und sciner Mutter Jahresgedacht-
nis den Briidem uberlaPen hat, an die Kirche in Hehnstedt.
In nomine sancte et indiuidue trinitatis. Heribertus dei gratia
Abbas Werdinensis cuuctis fidelibus Christi salutem a uero salutari.
Notum esse uolumus tam futuris quam presentibus quendam mansum
in Selschen nos in perpetuum Helmenstadensi ecclesie contulisse,
quem Ludolfus prior predicte ecclesie emptum ab Arnoldo mini-
steriali nostro tam ad anniuersarium suum quam matris sue ad seruicium
fratrum prouemre decreuit. Igitur quoniam ea que in tempore geruntur
facilhme per lapsum temporis elabuntur predictam concessionem nostram
banni nostri munimine et sigilli nostri appensione confirmauimus, ne
alicuius umquam contradictione in posterum ualeat infirmari. Testes
uero hnius facti extiterunt Bertrammus. Israhel et totus denique
conuentus. Ministeriales ecclesie Vdo prefectus. Heinricus eius filius.
Stephanus et Godefridus frater eius. Engelbertus frater predicti Amoldi
cum filio suo Tiderico quorum consensus accessit uoluntarius. Gode-
fridus etiam de .Wormenstede. Amoldus de Holtoie. Thidericus de
Harterothe et Isbrant
139. Ritter Udo, Sohn des Thegenhard Top von Altena,
gibt dem Stifte Werden Eigenhorige der Eapelle zu Bemelinkrode,
iiber welche er das Patronat besitzt, in Wachszinsrecht ; er entschadigt
jene, indem er ihr dafur einen seiner Horigen nebst Gattin iiberlaPt.
In nomine sce et indiuidue trinitatis. Sciant presentes et posterj,
quod quidam miles, Ydo nomine, filius Thegenhardj Top de
Altena, ad quem ius patronatus capellse de Bemelinkrode^)
integraliter pertinebat, cum assensu nxoris suae ClementisB et
filiomm Buorum Thegenhardi, Ewerhardj, Vdonis et fratris
suiEverhardj et ceterorum coheredum suorum ad ecclesiam beatj
Ludgerl in Werdina accedens cum consensu familisB curtis de Re-
melinrode^), approbantibus et consentientibus fratribus et ministeri-
alibus et cerecensualibus sci Ludgeri in Werdina, mulierem quandam
Alveradam et liberos eius Rutgerum, Everhardum, Herra-
dum, Arnoldum & siquos in postemm genuerit, qui eidem curtj
et cappellsB attinebant, titulo concambij ad altare sci Ludgeri principale
1) Das letzte e geschwanzt.
34
ad ius cereceDsuale contradidit, salua indempnitate prenominatsB curtis
et capelle, quia in locum mulieris predict» Alyeradis et liberorum
eius uirum quendam Wicgerum et mulierem, Margaretam nomine,
quos proprietatis jyre possidebat, mancipauit. Facta est autem hee
donatio tali conditione, ut qui maior natu fuerit annuatim duos
denarios vel duas denariatas cerse persoluant. Cum Hcentiam nubendj
requirunt a custode, si matrimonium contractum fuerit inter eos qui
ecclesise sint et paris fuerint conditionis, pellem hircinam vel VlUl
denarios persoluant. Alias si matrimonium inter extraneos contrahatur,
sub pia dispensatione custodis ordinatio procedat. Cum rebus humanis
eximuntur mulier siue uir, meliorem ujestem custodi presentent illi qui
hereditatem percipiunt et proximiores sunt in cognatione. Facta est
autem hec traditio temporibus domni Herbertj abbatis, Herbertj prioris,
Henrici prepositj, Brunonis custodis et sub his testibus. Hartmanno
portinario. Gerardo de Bige. Hermanno. Godefrido de Danne ^). Ekberto.
Ewerhardo ecclesiastico de fonte. et^Ministerialibus Wecelino aduocato
et Cesario uillico custodis. Hugone. Amoldo. Gerlaco. Reinhero.
Werimberto. Erenfrido. Hartungo. Gerlago. Godefrido de Vuethe.
Eyerhardo et Bertrammo de Cothuson. Cesario de Balken. Henrico
camerario. Amoldo Marscalco. et cerecensualibus. Philippo. Bemardo.
Amoldo. Godefrido esoce. Beraelpo. Bifrido Scroden» Siirido. Rutgero.
Godefrido de campo. Frideberto. Helia. Ludeuyigo. Rutgero et aliis multis.
Quicumque hoc instromentum infringere temptauerit anathema sit.
JSfach dem Original im Diisseldorfer Staatsarchiy (zuerst bei Erh.
Reg. n S. 108) abgedrackt.
140w 1194. Abt Heribert bekundet, daP Godescalcus Vogt
des Stifts Kaiserswerth ein Gut zu Hasilbeche, welches acht
Schilling jShrlich zahlt, jenem Stift und der Abtei Werden geschenkt
und dem ersteren die Verwaltung desselben iibertragen habe. Es sei
dieP geschehen zur Zeit des Abtes Adolf in Gegenwart yon
Wolfram, dem spateren Abt, von Heribert damaligem Propste,
jetzigem Abte. Die iibrigen Zeugen waren: Elgeras, Bezelinus (adhuc
superstes), Godefridus albus, Lodewicus pastor ecclesie de Erkerode,
Winandus custos, Theodericus albus, Godescalcus qui nunc est sco-
lasticus^ Herimannus albus decanus in Esseda. Lac IV 641.
XXX. Heribert IL (1196—1228) wohnte 1198 der Kronung
Ottos IV. in Aachen bei. Sein Name steht unter der am Eronungs-
tage des KSnigs ausgefertigten Urkunde, yermittelst welcher Adolf
1) Das letzte e geBchw&nzt.
35
Erzbischof von Eoln das B&ndnis Beiner Eirche mit dem Stifte Corvey
emeuert (Schaten Ann. Paderb. I S. 642).
141. Am Tage nach der KrSnung (13. Juli 1198) spricht Otto IV.
auf Bitten des Abtes Heribert die Abtei Werden von einer durch
seine Vorganger Friedrich 11. und Heinrich VI. wider Gebiir erhobe-
nen jahrlichen Steuer Yon 25 Mark frei; zugleich best&tigt er das
Munzrecht in Werden und Ltidinghausen (Lac I 563).
Ueberhaupt befand sich Abt Heri))ert yielfach. in der Umgebung
Ottos rV. und begleitete denselben auch auf seinem Bdmerzuge.
Spater finden wir ihn bei dem jungen Eonig Heinrich , dem Sohne
Friedrichs II., in Aachen (als Zeugen in einer Urkunde Tom 11. Mai
1222 bei Lac H 102).
Innocenz m. iibertrug durch Bulle vom 28. Mai 1204 dem
Abte Ton Werden, sowie den Propsten Yon Bonn und S. Cunibert in
Eoln, die Priifung der Bischofswahl in Miinster.
In Heriberts Zeit fallt die Ermordung des Erzbischofs Engelbert
von Eoln durch Friedrich Qrafen von Isenberg (7. Nov. 1225). Der
Morder hatte das Vogteirecht Uber die Werdenschen Hofe Luding-
hausen, Eicholz, Kordkirchen, Selheim und Werne be-
sePen. DieP wurde ihm jetzt durch kaiserlichen Spruch aberkannt
und der Abtei zuriickgegeben (gedruckt Eremer Beitr. II, 122. Be-
statigungsurkunde durch den papstlichen Legaten vom 30. Dec. 1225
bei Lac II 132).
142. 1215. Heribert, Abt zu Werden, verkauft ein Haus zu
Bikenkhusen, welches Ritter Joachim von ihm zu Lehen hatte,
dem Stifte Eappenberg f£Lr 26 Mark; iiberlaPt es aber auf Bitten
seines Vogtes des Grafen Adolf von Altena diesem als Allod, welcher
dasselbe jenem Stifte schenkt und dafiir zwei Hufen in Hartzappe,
die ihm eigen gehoren, der Abtei Werden lehnspflichtig macht.
Zeugen: Heinrich, Abt von S. Fantaleon in Eoln (Bruder des Abtes
von Werden). Gerhard, Propst in Werden. Godfrid, Prior. Theoderich,
Pleban von Neuenkirchen. AuPerdem : Herimannus, nobilis de Altena.
Werembertus et Gerlacus de Werdena. Dithmarus Heket. Heinricus
de Budenschede. Gerlacus Bfile. Beinoldus de Rudenschede. Heinricus
Prime. . Thomas de Ermenschede. Henmannus de Boscote. Herimannus
de Eppendinkhove. Albertus de Hurde. Albero de Asle.
Westfal. Urkundenbuch HI no. 93.
143. Ein Freier, Friedrich Storm, heiratete eine H5rige des
Stifts, Liutgard. Den Eindem aus dieser Ehe verleiht Abt Heribcrt II.
die Stellung von Ministerialen.
36
In nommi 8ee et indiuidae trinitatis. Kotmn sit cunctis Xi fidelibus
tam presentibus quam futuris, quod cum quidam homo liber, nomine
Frithericus Storm, quandam haberet uxorem nomine Liut-
gardem, nostram litonem, et ex ea filios et filias procreasset,
Johannem, Frithericum, Hildebrandum, Margaretam,
Emmekam, de consilio fideHum nostrorum et ministerialium ecclesie
nostre eidem, vxorj sue et filijs et filiabus eius jus ministerialium
indulsimus , ut plenissime et firmissime sine alicujus reclamadone jure
ministerialj ipsj et successores eorum inperpetuum perfruantur. Ut
hoo autem ratum sit sigilli' nostri inpressione et testinm subscripcione
confirmari fecimus. Testes hij sunt. Johannes prepositus. Rabertus
custos. Amoldus ecclesiasticus sci Stephani. Ydo uillicus. Engelbertus.
Gh)defiidus et frater eius Stephanus. Godefridus de Wrmenstede.
Heithenrious de Ingersleue. Cesarius, Jordanus & alij qnam plures.
Onginal im Staatsarchiy zu D&sseldorf.
Das Siegel tragt die Umschrifi;: HERHBERTYS DEI GRA
WERDINENSIS ABBAS SECVNDVS.
XXXI. Abt Gerard (1228-1252 oder 1255?) belehnte 1232
Herzog Otto Ton Braunschweig mit der Vogtei iiber Helmstedt und
den zugehorigen Giitem. Der Revers des Herzogs hierfiber (s. d.
Helmenstat 13. Sept. 1232) ^) findet sich im Staatsarchiv zu Dfissel-
dorf (Lac I 184). Aufiallend an der sonst unyerdachtigen Urkunde
ist der Umstand, daP sie das Siegel des Abtes Gerard tragt. Wahr-
scheinlich hat man das des Herzogs abgenommen und zu einer
FSlschung benutzt. Es findet sich dleses nemlich wol erhalten an
einer untergeschobenen Urkunde, welche die plattdeutsche Sprache
und die Schrift des 15. Jahrh. aufweist und dabei gleichfalls einen
angeblichen Revers des. Herzogs Otto Ton 1232 enthftlt.
Unter 13. Sept. 1232 einigte sich Abt Gerard mit dem Herzoge
Otto Ton Braunschweig , auf einem Berge oder einem anderen ge-
eigneten Orte zu Helmenstat (Helmstedt) ein SchloP zu gemein-
schaftlichem Besitze oder Nutzen zu erbauen (Lac II 185). Die
1) Zeiigen: Thomas prepogitas soj Liudgeri. BertramuB prior. Gerardus
cellerarius Werdinensis. Magister JohaimeB reotor eodesie soj Stepfaam. Engel-
bertus et Godefridus et Hinricns. milites. Wezelinus oamerarius abbatiB.
GodescalouB. Philippus. Ministeriales abbatis. Reingenis. Burchardus fratres
de Budenstede. Johannes de Rolstede. Mmisteriales nostri. Rolandus. Amoldus.
AlbertuB monetariuB. HeinriouB de Brambey. Hemrioos de Brunswic Borgenses
de Helmenstat et alii quam plures.
37
Helmstedter erzwangen Hbrigens Yom Abte die Erlaubnis ihrerseits
die Stadt befestigen za dUrfen.
Im Jahre 1248 trat ^Gerhardus dei gratia abbas totnsque
conuentus Werdinensis^ das Eigenthum und den Grund, auf welchem
das SchloP Isenberg (Tsenberge) gebaut ist, dem Erzbisthum E5hi
ab --* unter der Bedingung, daP der Abt eine Wohnung fOr sich
und eine andere fiir einen Burgmann darin behalte (Lac 11 339).
Es ist dieP Isenberg das ^ linken Ufer der Ruhr zwischen
Baldenej und Bellinghausen gelegene. Wahrscheinlich hatte es
Dietrich von Limburg, der alteste 8ohn des Grafen Friedrich
Ton Isenberg, auf Werdenschem Grund und Boden, womit er belehnt
war, zu dem Zwecke angelegt, um Ton da aus seine Anspriiche auf
die Essener Vogtei geltend zu machen , die seinem Vater nach der
Ermordung Engelberts abgesprochen war. Dietrich hatte es nach der
Burg seines Yaters, dem SchloP Isenberg bei Hattingen, benannt,
welches 1225 nach der Achtung Friedrichs durchErzbischof Heinrich
Ton Eofai zerstort wurde. Um die eingezogenen Eohiischen Lehen
seines Vaters wieder zu erhalten, erklarte sich Dietrich Ton Limburg
durch Urkunde Tom 21. Febr. 1247 bereit, auf dle Vogtei iiber
Essen und das SchloP Isenberg (iuxta Asnidam) zu Tcrzichten
(Lac n 323). Das letztere lieP sich der Erzbischof im nachsten Jahre
auch Tom Abt Ton Werden abtreten, offenbar zu dem Zwecke, um in
demselben einen Stiitzpunkt zu haben, Ton wo aus er seine Anspruche
auf die Yogtei iiber Essen wahmehmen konne. Ygl. Harless in
Zeitschr. des Berg. Gesch.-Yereins I S. 266 ff., wo auch dlejenigen
zusammengestellt sind, welche der Abt^on Werden niit dem Burg-
lehen aiif dem Lsenberge belehnte.
144. 1240. Entscheidung in einer Streitsache zwischen dem
Custos Hermann und Gyso tlber Gtiter in LiTerscheide, welche
Tordem Bltter Sifrid und seine Gattin Methild dem Custos Ton
Werden Termacht hatte, unter der Bedingung, daP er nach ihrem
Tode jahrlich sechs SchiUing daTon an den CouTent entrichte zum
Behuf Ton Seelenmessen fiir die Donatoren.
G. dei gratia abbas Werdinensis omnibus Christi fidelibus in
perpetuum. Constituti in presencia nostra et conuentus et ministeri-
alium ecclesie nostre Herimannus custos eccl. et Gyso super
controuersia, qne uertebatur inter eos de bonis in Liuerscheide,
tandem post plures hinc inde Utigaciones utrorumque in eo consedit
arbitrium, ut duo sacerdotes mon de claustro et tres ministeriales
ecdesise inscripti priuilegio inramento confirmarent, quod Sifridus
38
miles et Methildis uxor sua propria bona ipsorum in Liuerschede
contulissent ecclesie tali pacto, ut post mortem ipsorum custos ecclesise
eadem bona possideret titulo et iure proprietatis cum omni prouentu
et de eis pro animabus predictorum Sifridi et M. conuentuj YI sot
ministraret annuatim. Quod cum Gyso acceptasset uice uxoris sue
Alcidis, ipsis diem constituimus coram nobis Y feriam post epiphaniam
domini. Ipse uero Gyso ad presens coram nobis statuit Johannem
militem de Cothusen, procuratorem caussB suse, ita ut, si ipse
G. prefixo die comparere non posset, loco suo et sororis susb A. per
omnia causam integraliter et finaliter foueret et arbitrata iuramenta
reciperet. Vnde die prefixo, sicut arbitratum fuerat, duo sacerdotes
H. custos et Euerhardus cell. et tres minist. ecclesie, W. aduocatus.
Suetherus et Henricus Prime, pleno et perfecto iuramento confirmarunt
legitimam donacionem dictorum bonorum supradicto modo traditam
esse ecclesiffi. Sed Johannes miles inter jurandum se absentauit. sed
nichilomiuus custodi et conuentui per sentenciam sepedicta bona
adjudicata sunt, nisi Gyso pociori jure hunc processum irritare posset.
Actum Werdina Anno M**. cc*. xL*. et hij testes interfuerunt. A. prepo-
situs. H. prior. Gerardus de Volclo. Gerardus. Erenfridus. Albero. Petrus.
Euerhardus. Jacobus. Herbertus. Wemerus. Tidericus nobilis de Bige.
Fridericus de Hurst. Wecelinus aduocatus. Wecelinus dapifer et fratres
sui. Eeinherus. Gerlagus. Johannes. Beinoldus. Suetherus. Stephanus.
Henricus Primo. Godefridus Male. Sifridus de Bnd'. Henricus rufris
ministeriales eccIesieB nostrse et multi alii ad huius facti confirmandam
ueritatem coram nobis terminatam sigillum nostrum appendimus.
Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf (Siegel abgefallen).
XXXir. Abt Albert soll von 1253—1256, nach andem An-
gaben von 1255 — 1258 regiert haben. Jedesfalls war er am 27. Mai
1257 noch am Leben: denn an diesem Tage bezeugte er die Urkunde,
worin Konig Bichard der^tadt Koln ihrePrivilegien bestHtigt (LacII 441).
145. Der Kammerer Weszel zu Werden schenkt zu seiner und
seiner Gattin Gisla Memorie mit Zustimmung seiner Erben, der Ge-
brttder Hermann und Heinrich von Liidinghausen, ein Haus
zu Hesepe (auf der Biickseite der Urkunde steht Vresen Kath).
Zeugen: Johann de sulco, Gozwin, Sifrid und Godfrid von Kothusen,
Butger von Benshem Bitter, Amold Marschall, Heinrich Bufris, Johann
Benne, Wezel Koicz, Philipp von Bardenscheid, Ministeriale von Werden.
Actum anno domini -M. CO. L. quarto.
Im Diisseldorfer Staatsarchiv (Werd. Urk. Suppl. 12). Die Siegel
der Abtei und derer v. Liidinghausen sind abgefallen.
39
146. 1255. Bischof Heinrich von Utrecht hekundet, daP Eitter
Jacoh Yon Saterslo fiir sich, seine Gattin Elhurg und seine
Erhen auf alle Anspriiche an den Werdenschen Hof Eivetre ver-
zichtet hahe.
Nos Henricus dei gratia Traiecten Ep. Omnihus presentes litieras
inspecturis. Notum facimus, quod dilectus fidelis noster Jacohus
de Saterslo Miles pro se, Elhurge vxore sua et eorum veris
heredihus pure et plane renuntiauit omni actioni siue questioni, que
mouehat monasterio Werdinen Colon dyocesis super Curte de Eluetre
bonis et hominihus eiusdem Curtis sitis in nostro districtu pertinentihus
ad monasterium antedictum, promittens quod nec ipse Jacohus, predicta
vxor, nec heredes sui unquam eadem houa in posterum impetere
deheant, nec dicto Monasterio in hac parte impedimentum aliquod
procurahuni Sed ipsum Monasterium de eisdem pleno iure pacifice
gaudere permittent. In cuius rei testimonium sigillum nostrum presen-
tihus duximus apponendum. Actum et datum Aldensele presentihus
Hermanno milite de Saterslo sculteto nostro Dymthie. Arnoldo
de Dideheim Symone fratre suo. Theoderico de Agelo militihus.
Stephano de Agelo. Stephano de Lederen. Arholdo de Eauensherg.
Godeschalco de Lire canonicis Aidenselen. Luherto de Moltere. Bemardo
de Sehlinge. Liffardo pafe et aliis quam plurihus. Anno dni. m*". cc°.
L"*. V^ dominica proxima ante Margarete virginis.
Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf (Siegel ahgefallen.)
147. 1256. Graf Otto von Altena erklart, daP er eine Hufe in
Hethusen, welche seiner Yogtei unterworfen sei, von allen Ahgahen
hei seinen Lehzeiten losspreche.
Nos Comes Ot de Althen, onmihus ad quos presens scriptum
peruenerit salutem in eo qui est salus omnium. Notum esse volmnus
tam posteris quam modemis quod nos mansum quendam Hethusen
nostre aduocacie pertinentem lihertamus et ah onmi exaccione nostris
temporihus quitum facimus et ahsolutum. Ne hoc nostrum factum
aliquis inposterum valeat inpedire uel reuocare, presentem paginam
sigilli nostri munimine duximus rohorandam. Datum et actum
Verdina die translacionis Sci Ludgeri. Anno dni m^* cc° LVI°.
Original im Diisseldorfer Staatsarchiv (Siegel fehlt).
XXXTTT. Alhero (1257—1277) hatte die Aufgahe, das unter
seinem Vorganger eingeascherte Kloster nehst Kirche ^) wieder aufzu-
1) Die Eirche wnrde 1275 durch den hekannten Alhertos Magnus geweiht,
welcher sich, nachdem er der Wiirde eines Bischofs Yon Eegenshurg entsagt
hatte, ^u Eoln im Kloster der Dominioaner aufhielt.
40
bauen. Zu diesem Zw6cke lieP er sich YOii einzelnen £isch5feii,
welche 1274 zum Concile nach Lyon gekommen waren, AblaPe er-
theilen. (Sie stehen im liber priyilegiorum minor verzeichnet.) Die
Bedrangnis, in welcher Albero sich befand, lM.Pt sich u. a. auch daraus
erkennen, daP er 1259 den Hof in Lopenhelde gegen 48 Mark
dem Propste iiberlieP, mit Yorbehalt des Euckkaufreehtes :
Nos Albero dei gratia Werdinea Abbas. Omnibus hanc paginam
inspecturis imperpetuum. Kotum facimus, quod nos, cum tantb
aggrauati essemus debitis, yt absque graui dampno nullomodo posse-
mus euadere, de consensu et consilio capituli nostri et mimsterialium
nostrorum vendidimus Curtim nostram in Lopenhelde, cum omm-
bus attinentiis, Preposito et conuentui Werdinen pro XL et octo mr,
a preposito Hn, qui nunc est, et post eum a quohbet ipsius successore
libere imperpetuum sicut alias Curtes prepositure possidendam ete.
Hiis interfiierunt tales. Herimannus Prior. Henricus Prepositus.
Herimannus Cellerarius. Gerhardus Custos. Butgerus presbiter. Otto
Capellanus totusquo conuentus. GodescaJcus sacerdos noue ecdesie.
Wilhelmus plebanus de Fonte. Henricus de Hecga. Johannes de
Sulco, Syfridus de Eudenscheyde. Oodefridus Mayle. Eutgerus de
Bensheym milites. PhiUppus. We^^elinus Scolthetus de Burghouen.
Hugo de Lopenhelde. Wezelus Erig et alii quam plares ministeriales
ecclesie. Dat. et act. Werdin. Aimo IncamacioniB domini m** cc''
quinquagesimo nono. die Lvce Ewangeliste.
148. Albero bekundet, daP seln YorgSnger Abt Albrecht einen
Mansus zu Heithausen gekauft und zum Heile seiner Seele dem
Convente geschenkt habe. Er bestatigt diese Schenkung und entsagt
auf alles Eecht und allen Dienst , womit der Mansus dem Abte ver-
pflichtet war.
In nomine sancte et indiuidue trinitatis. Ego Albero dei gratia
Abbas monasterij Werdin vniuersis presens scriptum uisuris inperpetuum.
Cnm res gesta mandatur litteris, vniuersa calumpnie preuenitur
materia, ne prestetur litis occasio successori. Seiant ergo presentes
ac posteri, quod nos mansum quendam situm apud Heithusen,
quem venerabilis antecessor noster Albrehtus abbas pie memorie
suis stipendiis conparauit, ac pro anime ipsius remedio conuentui
nostro Werdinen absolute legauit, factum eius ratum et gratum
habentes, libere ab omni iure et seruitio, quo nobis pertinere dino-
scebatur, absoluimus inperpetuum, omnes prouentus seu pensionem,
que nobis exinde poterat uel potuerit prouenire, ad vsus dicti con-
uentus nostri resignantes eidem libere et quiete perpetuo possid^dum^
41
Ynde nequa in postemm oriri possit caltimpnia, sed ut res gesta
firma permaneat et stabilis, donationem dicti antecessoris nostri et
inris nostri resignationem snbscriptione testinm con&mauimns et pre-
sentis scripture munimine roborauimus adhibitis sigiUorum nostri et
ecclesie nostre firmamentis. Testes Herimannus prior. Henricns pre«
positus. Gerhardus custos. Herimannus cellerarius et alii quam
plures. Acta sunt publice in Capitulo nostro Werdin. Anno incama*
tionis dni. M°. cc^ LVIIJ"*. crast. Natal. b. Ludgeri.
Original im StaatsarchiT zu Dflsseldorf. Dio zwei Siegel hongen an.
149. Yon Bedeutung ist das Yerzeichnis einer Anzahl Horiger,
welche Graf Otto von Altena (f 1262) ron Ritter Johann von
Cothusen und dessen Sohn Gerhard gekauffc hatte und welche dann
Ottos Bruder, Graf Engelbert I. von der Mark, 1265 an Abt Albero
fiir 50 Mark verkaufte, mit dem Yersprechen, falls Johann von C.
den Abt deshalb beschweren oder dic H6rigen bedrficken wiirde,
dieselben wie bisher zu schirmen.
Die hier foigende Aufzeichnung in pr tragt von spaterer Hand
die Ueberschrift : Censum capitalem soluentes sto Ludghero jure
seruitutis:
InGelstenkerken Albertus et frater suus Henricus, Hermannus
et frater suus Hardungus, Arnoldus et Herburga, Hartleuus et Her-
burga, Hardungus, Henricus Ylat et omnes pueri Ydelhendis.
In Wulfrode Alheidis relicta Wylandi et pueri eius et sorores
eius et pueri eorum.
In Costenberch Christina relicta Wulberonis et pueri sui.
Ysendrudis et pueri sui.
In Hetterscheyda Amoldus et pueri sul, Wendelberga et
pueri sui.
In Ylandersbeke Euerwinus et fratres et sorores eius,
Theodoricus Scade et fratres eius.
Item in Costenbergh pueri Henrici Ruffi et Alheidis.
Item in Wulfrode Conradus in feodo.
In Rucelinchusen Bertheldis et pueri sui, Walberga et
pueri sui.
In Egelmaris haue Gertmdis et pueri sui.
In parrochia Hoemberghe duo pueri Eonegundis.
Item in Hetterscheyda Wyndrudis et ^pueri sui. Joh. de
thechusen et frater suus et soror sua et pueri sororis sue.
In Yelbrechte Jordanus et fratres eius et pueri sororis sue.
Eueriiardus Metheldis et Elisabeth cognati Jordani.
42
Item in Eirberghe Heydendrudis et pueri sui.
In Abbetrode Yliana et pueri sui.
In Scholere Ecbertns campanarius et frater snus Alibrandus.
Item in Abbetrode Wendelberga et filij sui Euerhardus et
Johannes.
Item in Snelmen Alibrandus in molendino. Wynandus et vxor
eius et pueri sui. In feodo Methildis et frater suus et puer suus et
soror eius in Eynere.
Item in Mesewinkele vxor Wynandi et sui pueri.
Item in Eynere Txor Ludewici et fratres eius de Steynbeke
Alheydis et pueri suL
Item in Medeme Gertrudis Txor Mennekini soror eius et pueri
sororis sue.
In Gerixhem Elburga et GodeMdns filins suus et frater suus.
Item in Gotenshem Henricus Theodericus et Txor Theoderici
et pueri Alheidis Bertheldis et filius suus Hinricus.
In Bredenscheyde GodeMdus dux fratres et sorores eius.
Item in Werdina Wynandus et fratres sui. Wynandus longus.
Hermenricus. Bruno et yxor Bmnonis et pueri sui Bertoldus de
Bodinsuelde et soror eius et pueri sororis. Bertoldus de Suendert
et sorores eius de Birkede. Ida Hildegundis et sui pueri.
Item in Dandenart Appollonius Didradis de Bardberghe.
Item de Gruntenscheyde frater Thitberti cognomine rex.
Vrideburgis et filia sua super Gansewart. Apud Wulfrode
Wulbero faber et auunculus suus Amilius.
In Eucelinchusen Herburga et sui pueri.
Alheydis deYlandersbeke de molendino et eius pueri. Item
camerarius Werdinensis duos fratres quos vendidit Dne nre .B. in
Beke morantes quos habemus in feodo.
§. Item homines istos resignauit comes Engelbertus de
Marka venerabili domno Alberoni Abbati et Ecclesie Werdinensi
per quinquaginta marcas legalium denariorum iusto titiilo venditionis.
In nomine sce et indiuidue trinitatis. Engelbertus Comes
de Marka omnibus ad quos presens scriptum deuenerit in per-
petuum. Yniuersa negocia que stare cupiunt in statu solido a
literarum testimonio fiunt firmiora. Sciant ergo tam posteri quam
modemi, qnod nos homines, quos Comes Otto frater noster
felicis recordationis a Johanne milite de Cothusen et Ger-
hardo filio suo eommque heredibus comparauit, ad manus renerabilis
domni Alberonis abbatis et conuentus Werdinensis pro summa
^43
quinquaginta marcarum de consensu et voluntate noBtrorum
heredam resignauimus tali promisso, si dictus Johannes uel aliquls
suorum heredum in dictis hominibus sibi quid presumpserit ysurpare
uel eos aliquo grauamine 'molestare , ipsos tunc sicut nunc defendere
et manu adiutrice porrigere non dimittemus. Ceterum si forte quis
dictorum hominum se iure suo alienare yoluerit, nos ac nostri posteri
talem ad iuris sui recognitionem compellemus. Preterea sepefati
homines sub nostra manebunt aduocacia tamquam alij nostro dominio
mancipati. Et ut hec firma et inconuulsa permaneant, presentem
paginam sigilli nostri munimine fecimus roborari. Acta sunt hec
Werdina coram hiis testibus Stephano de Scheuen Henrico de Eken-
schede Gerlaco de Luttekenhowe et Bucghero de Beneshem militibus.
Philippo filio aduocati Wiscelo yillico de Barichouen et aliis quam
pluribus. Datum anno domini M''. cc''. LX quinto feria sexta infra
Oct. penthecostes.
150. Ein Mherer Abt yon Werden hat unbebautes Land im
GestrOpp Sunderen an Godfirid und Hildegard gegen einen jahr-
lichen Zins von zwei Huhnem und vier Easen iiberlaJ?en. Diese
haben dasselbe fleiPig cultiviert. Aber nach des Mannes Tode gerat
die Frau in Dlirfdgkeit und bietet es dem Abte Albero zum Eaufe
an. Da dieser nicht darauf eingeht, kaufl; es seine Schwester Sophia
(Decana sanctarum virginum in Eoln) und schenkt es dem Convent
in Werden, welcher jahrlich i Schilling dafiir erhalten soll.
Albero dei gratia Werdinensis Ecclesie Abbas Omnibus xpi
fidelibus hanc litteram visuris inperpetuum. Acta priorum que discre-
tione rationis disponuntur debitis posterorum affectibus sunt extollendi
simul quam vnanimi vocum strepitu commendandi. Qua propter cum
quidam homines, Godefndus et HUdegundis, bona quedam licet minus
culta, apud Eubum nostrum dictum teuthonice Sunderen sita, a
nostro quodam predecei^sore abbate receperint sub annuo censu duorum
pullorum et quatuor caseorum et idem homines dicta bona suis
laboribus et expensis ampliauerint , assiduis agrorum culturis, quos
ad fertilitatem reuocarunt, Godefrido temporali morte subtracto,
Hndegundis relicta ipsius oppressa incommodis inedie cum suis pueris
heredibus ad nostram accessit presenciam et dicta bona nobis emenda
exhibuit, nobisque contradicentibus emptioni, Sophia soror nostra
Decana sanctarum virginum in Colon cupiens suam beniuolenciam et
fauores circa Ecclesiam Werdinensem declarare, sepefata bona sua
pecunia comparauit, comparataque conuentui nostro Werdinen pro
sue anime remedio sub perpete censu quatuor solidorum assignauit,
44
f.
saluo debito nostre pensionis prelibate, et hij quatuor soi festo sci
Andree preposito nomine conuentus presentabuntur. Nos igitur
decementes nostro successori ullum in preseniibus fieri preiudicium,
ordinauimus cum conuentu prescripto, qudd memorata bona per nos
seu nostrum successorem abbatem ad duas manus porrecta, quotiens
yna manus esse ^ desierit , prepositus quatuor soi nobis dandos extor-
quebit, quorum vnus et per hos quatuor sot bona fore debent
aquisita. Ynde ne aliquis hoc inposterum yaleat irritare, presentem
pagmam sigillo nostro et Ecclesie nostre fedmus communiri. Acta
sunt heo et data Werdine Anno dnj Millesimo. cc. sexagesimo octauo.
Martinj conf.
Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf. Ein Siegel hangt an.
151. 1269. 30. Januar. — Rodolfus von Mere hatte von Werden
ein Gut Holdewic bei Bechem [Bekehem] als Lehn. Nach
seinem Tode entstand iiber den Besitz Streit zwischen seiner Witwe
und seinem Sohne Gerhard einerseits und Wichard von Bredenole
andererseits , welcher letztere dabei seine Gattin Bertrad und deren
Sohn (seinen Stiefsohn) Herbord vertrat. Bischof Gerhard von Mfinster
kauft beiden Parteien ihre Anspriiche ab und schenkt das Gut dem
Collegiatstift zu Bechem, nachdem zuvor der Abt von Werden sein
Eigenthumsrecht daran dem Bruder des Bischofs, Graf Engelbert von
der Mark, iibertragen und von diesem durch das Gut Langvede in
der Parochie Oastorpe, sowie durch einen Hof in Nortdinchere,
entschadigt worden.
Werdine — anno d, i. M". cc*. sexagesimo oetavo Ur Kal. Pelwr.^)
presentibus Alardo nostro confratre, Ottone capellano nostro, Lodewico
de Blankenstene sacerdotibus ; item Johanne de Vore, ffinrico ,de
Ovethe, Gerhardo de Altena, Hinrico de Wickede, Conrado de Did-
dinchoven, Lamberto de Velmede, Theoderico de Litene [Letene],
Francone de Tremonia, Hinrico Pimone militibus, Gerhardo de Litene
[Letene et Everhardo], Ditmaro Heket, Goswino de Yehnede, Frederico
de Cleve, Alberto de Ratingen, Goswino de Gole, Heverhardo de
Schevene, Ludolfo filio Stephani, Wilhelmo de Ovethe, Theoderico de
Ratingen, Bertrammo Malen, Petro fratre suo, Ludolfo de Cothusen,
Adam kamerario nostro.
Nach zwei Ausfertigungen (die Abweichungen der zweiten sind
in viereckten Klammem eingefugt) in Westfalisches Urkundenbuch HI,
S. 427, Nr. 824.
1) Nach der KSlmschen Zeitrechnung begann damals das neue Jahr ersi;
mit dem 25. Merz (Mariae Yerklindigung).
45
Im Dusseldorfer BtaatsarchiT findet sioh die Urkunde (D. Waren-
thorpe anno Domini M. cc. LX. octauo YI Eal. Febr.)? wodorch
Graf Engelbert den Hof Langued im Eirchspiel Castorpe mit
dem Hof Norththinchere dem Abt Albero und^er Eirche in Werden
gegen deren Giiter Holdewic bei der Stadt Bekehem iibertragt.
152. 1269 8. MaL Bernhard Edelherr von Ahus Bitter ver-
tauscht mit EinwiUigung seiner Mutter, Frau und seiner Einder seinen
Hof in Lengerike mit der Eirche und sonstigem Zubehor, wegen
Baub, Brand und anderen StSrungen und Unfallen, an den Abt und
Conyent Ton Werden gegen den Hof Tie in Lere.
(Acta sxmt hec in ecclesia Oldenberge. Anno dni M*". cc''. Sexa-
gesimo. Nono, Ti^"* Idus Mai.).
Nach dem Originale im DQsseldorfer StaatsarchiT abgedruckt bei
Fahne, Forschungen H, S. 124.
Der Hof, welchen die Abtei erwarb, ist das Gut Lengerich
auf der Wallage. VgL dar^ber Mitiheilungen des historischen
Yereins zu Osnabriick lY, (1855) S. 364 ff., wo Pfarrer Goldschmidt
in Biemsloh die Nachrichten ilber den Hof und die damit belehnten
Familien zusammengestellt hat.
153. 1269. Abt Albero ftberl&Pt einen mit Gestrtipp bewach-
senen Berg, auf der einen Seite Ton einem Waldchen der Essener
Eirehe, auf der andem Ton einem aus Bredenoye kommenden Bach
begrenzt, an den ConTent, desgleichen einen Ort fiir eine Miihle in
der Buhr und den FluPIauf unter Scarpenberge.
Nos Albero diuina permissione Werdinen Monasterij Abbas Omnibus
Xpi fidelibus tam presentibus quam ftLturis inperpetuum. Pia acta
canonice decreta et legitime ordinata, dum ad profectum sunt amplio-
rem nec ad dispendium, merentur posteromm attolli fauoribus ac
benignis consensibus oommendarj. Hinc est quod in notida omni esse
cupimUB, cum de rubo seu monte, quem discriminat et distingit
ex Tno latere siluula Asnidensis Ecclesie et ex altero latere
riuulus ortum habens in agrisDotis^) deBredenoye circa plagam
orientis Tsque ad influentiam Bure, modicus nobis esset fructus, matura
deliberatione precedente decreuimus iamdictum rabum et fundum ipsius,
necnon locum molendini in Rura et fluxum torrentis sub
Scarpenberge labentis in nostri Conuentus transferre potestatem,
ut de h^s ad oinnem sui idem Conuentus fiructum et Ttilitatem per-
1) Hierunter ist das enr Dotation der Pfikrrei gesohenkte Qnt, der Widem»
za Yerfttehen.
46
petuam valeat ordinare, Ita tamen quod in recognitionem collationis
nostre de qnolibet jumali fertili nobis ynus soluatur den et cnilibet
nostro sncceBSori nec ampliora requirentur. Ynde ne hnic nostre
collationi et ordinationi taJi concepte cum nostro conuentu vniuerBO
quis calumpniose contraire presumat, seu eam quoquo modo infirmare,
presentem paginam sigillis nostro videlicet et Ecclesie nostre duximus
roborare. Act. et dat. Werdine anno dnj . . M^. cc"*. sexagesimo. Kono.
Original im Dlisseldorfer Staatsarcbiv. Die beiden Siegel hangen an.
154. 1570, 2. April. Abt Albero fiberlaPt dem Gonyente zu freier
VerMgung einenWald zwischen dem SchloPe Isenberg, dem Dorfe
Bredenoyge, Bardensceyde und dem Bache Baldenoyge.
DafOr soll derselbe monatlich sein und seiner Schwester Sophie €to-
d^chtnis mit Yigilien und Todtenmessen begehen.
Albero dei gratia Abbas Monasterij sancti Ludgeri in Werdina.
Yniuersis Xpi fidelibus, presentibus et faturis, ad quos presentes littere
peruenerint, Salutem et spiritus sancti gratiam et solamen. Promptos
et faciles inueniri volumus ad omnia , que sunt Ttilia et honesta et
expediunt ad gloriam Saluatoris. Cum cultus diuini nominis diminui
non debeat sed augeri, sane yniuersitati vestre tenore presentium
facimus manifestum, quod nos habito consilio nostri conuentus matura
deliberatione precedente Nemus siue siluam sitam inter castrum
Isenberg, yillam Bredenoyge, Bardensceyde et quendam
riuulum, dictnm Baldenoyge, quod quidem nemus siue Silua cum
fundo ad nostram abbatiam integraliter dinoscitur pertinere, de ipsius
conuentus conniuentia et consensu, damus et transferimus in dicti
conuentus tenore presentium potestatem, ut cum silua aut nemore
supradictis, cum fundo et omnibus ad idem nemus pertinenlibus Sepe-
fatus conuentus liberam et plenam habeat facultatem conuertendi,
disponendi in ipsius vsus ac Ttilitatem prebendarum conuentus memo-
rati, extirpandi arbores, seminandi ipsum fundum et fadendi cum
eodem nemore prout dicto conuentuj melius visum fiierit expedire :
tenore tali, pacto siue conditione adiecta, ut quolibet mense per
circulum tocius anni memoria nostri ac Sophye sororis nostre
per ipsum conuentum cum vigilgs et missis defnnctornm perpetuo
habeatur. In anniuersario nostro de fonte Noua ecclesia rectoribus
ecclesiarum Werdinensium et presbitero capelle sancti Nycolai debent
Tnicuique a dicto conuentu annis singulis assignari tres denarij, ut
quolibet anniuersario nostro consimilem memoriam habeant in Yigilijs
et missis defimctorum. Campanario in choro tres obbulos. Subcustodi
siue pulsatoribus in choro YI den. Item pulsatoribus in turri inferiori
47
Sex den. Item tribus campanarljs de nooa ecdesia de . . Fonte et
capella tres q1s. Lumen noctumale, ut de nocte ardeat in monasterio.
Hec omnla et singula idem conuentufl anno quolibet predictiB omnibus
ministrabit. Promittentes dicto conuentui, quod contra hoc per nos
nec per alium non ueniemus in futorum. Benunciantes super hoc
omni iuris et legum auxilio tam canonid quam duilis et omni excep-
tioni tam facti quam iuris et omnibus hijs que nobis possent prod-
esse aut ordinationem huius infringere uel mutare. Ne uero quisquam
prefatam ordinationem infringere valeat aut mutare, eandem conscribi
fecimus et nostri sigilli munimine et sigillo nostri eonuentus jussimus
communiri. Actum et datum anno dni MiUesimo cc'*''. LXX'"''. Secundo
Mense ApriL indict. XIII. Sanctissimi patris ac dni Greg. pape X""*.
anno Secundo.
Original im Dlisseldorfer Staatsarchiv. Bdde Siegel hangen an.
155. 1272, 14. ApriL Gfraf Dietrich yon Limbnrg (Sohn des
Grafen Friedrich Ton Isenberg, des M5rders Ton Erzbischof Engelbert)
und sein Sohn Johann yer^sichten gegen 3 Mark Eolnisciier Dtoare
auf die Vogtei Uber den Mansus OTondorp in Sarne, welcher
zum Hof Rode gehort, (aduocatiam mansus Ouendorpes in Villa
Same ad^ curtim Rode pertinentis). S. die Urkunde bei Kremer
Akademische Beitrage zur G^ch- und Bergischen Gechichte H S. 134
s. d. 1272 „feria quinta ante ramos palmarum^ (14. April). Die-
selben ersuchen den Abt, daP er erwahnten Mansus der Propstei
wieder tLberlaPe, welcher der Hof Rode gehSrte. S. die Urk. a. a. O. H
S. 135 s. d. 1272 ^^feria quinta post dominicam iudica^ (14. April).
156. 1273. Bitter Hermann Ton Porczlare fib^rtrHgt dem
Propste Yon Werden Ackerland auf der Geist bei L&dinghausen,
mittels Tausches gegen Landereien, die seinem Wohnsitz n&her liegen.
Vniuersis presentes literas inspecturis notum esse cupimus, quod
nos Hermannus miles de Porczlare de consensu nostrorum
heredum Yenerabili preposito Werdinensi quosdam agros sitos apud
Ludinchusen super Geist per concambium et per mutationem
reliquimus perpetuo possidendos, Becipientes ab eodem abjbate alios
quosdam agros sitos apud domum nostram Porzlare Tt ijdem pro
nostris agris ad nostram domum iam dictum, ad quam prefati agri
pertinebant, dinoscantur perpetuo pertinere. In cuius rei testimonium
Bigillo dni Hermanni de Ludinch. Tsi sumus. Actom coram judicio
Ludinch. presentibus scabinis. Alexandro plebano, Henrico sercer
milite, Telemanno Krampen et pluribns aliis probis Tiris • . Datum
Ludinch. Anno domini M^ cc^ LXXIII".
48
Original im Diisseldorfer Staatsarchiv. (Das Siegel hangt an:
Iiowe schreitend mit zwei Schwanzen).
XXXIY. Nach Alberos Tode (das Ealendarium necrologicum
Werdinense bei Bohmer Fontes III S. 389 setzt ihn auf XVI. Kal.
iul, d. h. auf 16. Juni) wurde Otto II. gewahlt.
Dieser yerglich sich mit dem Sohne des Grafen Friedrich tob
Iscnberg, dem Edelherm (Grafen) Dietrich yon Limbu]^, wegen der
Werdenschen Lehen imd Yogteischaften, die jenem nach der Ermor-
diing Engelberts entzogen waren (vgl. oben S. 35). Yermittelst
Urkunde ^) s. d. Asnide IIII Eal. Aprilis anno domini M*". cc''. LXX
nono (29. Merz 1279) verleiht Abt Otto dem genannten Dietrich
und seinem Sohne Everhard alle Lehen, die er und seine Yorfahren
von der Eirche in Werden rechtlich besePen haben. Ueber die streitige
Yogtei von Eycholte solle rechtlich entschieden werden. Allein
duroh Yermittelung des Grafen Everhard von der Mark und des
Edelherm Dietrich von Yohnesteyne kam ein Yergleich zu Stande,
wonach Graf Dietrich von Limburg, sein Sohn Everhard und die
Sohne seines verstorbenen Sohnes Johann, Dietrich und Friedrich,
gegen 25 Mark guter Eolner Denare auf die Yogtei iiber Echolte
verzichten. S. die Urk. bei Lac U 746 s. d. „apud Hatnegge, anno
d. M. CC. LXXX. XYI Eal. ApriUs" (17. Merz 1281).
Yon der Schuldenlast, welche damals auf dem Stiffce lag, zeugen
mehrerc YerauPerungen von Eirchengut, welche der Abt vomehmen
mmte, Im Jahr 1288, 2. Jan. (crastino circumcisionis) verkaufte Otto
an den Bischof von Miinster Everhard die Besitzungen der Abtei in
FrieBland und der' Drente (Westfalisches Urkundenbuch IH, 1, Seite
630 Nr. 1199), und 10. Jan. 1288 (anno d. M. CC. LXXX septimo.
qiiarto idus Januarii) den Edelherren Dietrich und Friedrich von
Miirs (Morse) die GHter in Mors, welche zum Hof Asterlo gehorten
und jahrlich vier Malter Weizen, zwei Malter Hafer und 20 Schilling
eintrugen, (bona nostri conuentus sita in villa Morse ad curtem
noatxam de Asterlo pertinentia. Ygl. Urk. bei Lac II 834).
Abt Otto wurde 5. Juni 1288 bei einem Aufruhr in Helmstedt
ermordet. Das EaL neCToI. bei B5hmer flihrt unter 8. Mai und
5. Jnni einen Abt Otto auf. Die letzte Aufzeichnung bezieht sich
wol auf Otto n.
XXXY. Ottos Nachfolger wurde Heinrich L (1288-1310).
Unter diesem dauerten die Bedrangnisse der Abtei fort: namentlich
■) Bei Eremer akad. BeitrSge U S. 137.
49
wurden sie herbeigefiihrt dureh die Saomigkeit der Lehnsleute und
SchultheiPen in der Bezahlung ihrer Abgaben und die gewaltsame
Besitznahme der Gefalle durch den Adel oder die VerauPerung der
empfangenen Lehen durch die Vasallen ohne Genehmigung und Ent-
schadigung des Lehnsherren, wogegen die angedrohten kirchlichen
und weltlichen Strafen wenig ausrichteten. So ertheilte z. B. Papst
Gregor X 1273 (d. Lugduni X Kal. Januarii pont. a. H) dem Decan
zu Essen den Auftrag, die s§.umigen Zinspflichtigen der Abtei mittels
geistlicher Censuren zur Leistung ihrer Schuld anzuhalten. Ln Jahr
1285 beauftragt der Of&cial von Edln auf Elage des Abtes den
Pfarrer von Oesterfeld, er solle den Gterard von Armbogel, welcher
sich der Gefalle Ton A. bemSchtigt habe, nach firuchtloser Ermahnung
excommunicieren. Aber noch 1349 erklart Enappe Goswin Ton
Arenbugel dem Abt 20 Mark riickstSndiger GenUle schuldig zu sein
ond ermachtigt denselben das Geld bei Juden auf seine Eosten auf-
zunehmen, wenn er zu den bestimmten Termlnen nicht zahle. Kitter
Hermann von Ludinghausen , der mit seiner Familie wegen der dem
Abte TOrenthaltenen Pachte und Gefalle durch Urteil excommuniciert
war, Terpflichtet sich 1319 zur Abtragung derselben mit 50 Mark
wHhrend einer dazu bestimmten Frist.
Abt Heinrich wendete sich an Konig Rudolf und dieser bekundete
21. Oct. 1290 einen Ausspruch des Reichshofes, daP Lehen und
andere Ton einem Herren ausgehende Besitzungen ohne VorwiPen
desselben nicht Ter&uPert werden diufen oder, wenn es geschehen, an
diesen zurfickfallen mH^en (Monnm. German. hist. lY 456). Unter
demselben Datum befiehlt Budolf I. allen BeichsfQrsten und Beichs-
dienstleuten, der Abtei Werden gegen die saumigen Yasallen und
PHchter beizustehen (Lac 11 899). Etwas splLter (s. d. Hagenouwe
18. Juni 1291) besULtigte Budolf Terschiedene Ton seinen Vorgangem
der Abtei Terliehene PriTilegien und hebt dabei als einen Vorzug
des Stiftes herTor, daP alle ConTentualen Ton adelichem Blute ent«
sproPen seien.
Whr k5nnen hiermit das Verzeichnis der Schenkungen an das
Kloster Werden schliePen: es beginnt statt der Donationen jetzt die
Alienation des Eirchengutes.
Z u s a t z.
Zu I, S. 51 vgl. Nachtrag S. 68.
Stumpf (die Beichskanzler yornehmlich des X., XI. uud XII.
Jahrhunderts) erklart die Urkunde Eonrads 11. ?on 1036, welche sich
auf den Yertrag von Abt Heithanriki) mit Graf Hermann bezieht,
fOr unecht und ihm schliePt sich an Dr. H. Bresslau (die Eanzlei
Ku.tB6r Eonrads II., S. 161), Was den Inhalt anbelangt, so laPt sich
das Auffallende in der Erwahnung des Abtes H. auf die von mir a.
a, O. S. 68 angegebene Weise erklaren. Das Crismon fehlt allerdings
wiu ich mich durch Autopsie iiberzeugt habe; ob dieP aber so unbe-
diTigt einen Grund zur Yerdachtigung abgeben kann, mochte ich
bezweifeln. Das Siegel ist wol erhalten; auffallend ist die etwas
frische und ins Griinliche spielende Farbe des Wachses, welche beachtet
werden muP. Ich habe noch zu wenig Gelegenheit gehabt gleichzeitige
Eaiserurkunden zu sehen, um einen SchluP daraus zu ziehen.
Zu I, S. 38 f.
Ich hatte in der Urkunde Wolfhelms die Eigennamen nur nach
Pr. 1 geben sollen, da Eindlinger und Strunck sie schwerlich aus dem
Odginal entnommen haben. Ich habe darum im Index auch nur die
^Namensformen von Pr. 1 berucksichtigt. Einen vollstandigen Abdruck
aua Pr. 1 gibt Wilmans die deutschen Eaiserurkunden I, S. 528 f.
1) In der Urkonde steht Heithanrious, nioht Heithannicus, wie Stumpf in
dm Zusatzen angibt.
Index geographicus.
Abbetrode (Aprath, Gem. btissel, Er.
Mettmanp) 149.
Ahtisberga 87.
Abttise 98 (S. 63, 16).
Albagthon 92.
Albriki 32 b.
Aldenrotha 98 (S. 59, 18 u. 64, 12).
Aldenthorp 98 (S. 59, 14). 101 (Alden-
thorpo). 102 (Aldenthorpa). 113
(Aldenthorpe).
Aldgrepeshem 62 (im friesischen Oau
Sutrachi; Oltrep im Opsterlande
nach V. Ledebur).
Alfgatinghova 8» Alfgodinchova (Alf-
godinghove) 13. Kame einer Hufe
in Fischlaben bei "Werden.
Alhfridushuson (in "Withorpe) 3.
Alstedon 98 (S. 59, 6) Yielleicht Alstaden»
Andassale 68 (Aalst in der Betau vgl.
S. 35).
Andleda 68 (Andel, in dem friesischen
Gau Hugmerki vgl. S. 36).
Angera 131 (Hof Anger).
Angero (der Fluss Anger) 70. 98 (S. 66,
4 Angere). luxta Angeron 90.
Angerohuson (Angerhausen a, d. An-
ger) 99.
Angero markon 109.
Anheri 31.
Anrapun 73 (Anreppen im Kr. Btlren).
Archi 68 (in der Velau).
Arlo 45 (in der Drente).
Armbugila 78 (Arenb5gel bei Osterfeld).
Amapa (die Erft) 5. 6. 8. 37. 38. 67.
Arthuson (Ardhuson) 98 (S. 59, 11).
Aschberg 115. Ascheberg (£r. Ltlding-
hausen).
Ascbnrg (statt Astburg) 31. Das alte
Asciburgium, jetzt Asberg beiMoers.
Ascmeri 31. Asmeri I S. 67.
Aspanmora 68.''
Astarloon 31. 32 32 d. AjBtarlohon I
S. 67. 90 (Asterlon). 121 (Aster-
lo). Asterlagen bei Moers.
Astropon 98 (S. 60, 2).
Baddenhagen 110.
Bacheim (Bachem am Melenbach) 11.
Bakhem 87.
Baldenoyge (Baldenei, hier Name eines
Baches) 154.
Balghuson 98 (S. 64, 16).
Bardberghe 149 (S. 42).
Bardenscethe 98 (S. 62, 14). 134 (Bar-
densceide). 154 (Bardensceyde).
Ober- und Unterbamscheidt bei
Werdon.
Barle 98 (S. 65, 3).
Batue (die Betau) 68.
Bedinghem (in Friesland) 74 b.
Bekeheim 98 (S. 61, 32 Bekenhem;
63, 2). 110. 151 (Bechem u. Beke-
hem). Stadt Beckum.
Berga 107. Berge 90 (Berge bei Khynem).
Bergarahuson (Bergerhausen) 79. 98
(S. 59, 20 Bergaroh.).
Bergem 95.
Berghem 31, 98 (S. 60, 5).
Berghuson (viell. Bergarahuson) 118.
Bergon 71.
Berilsi 1.
Beringthorpa 87. Ygl. Seibertz L. u.
R-g. S. 126.
Berkhoven 98 (S. 64, 32).
Itsrklare 115.
Berkolo 109.
Bemgtansootan, BertanScotan 28. 29.
Ygl. S. 34.
Bettinghem 32. 32 d.
Bidningahem 9. 28. 29. In der Yelau
(derselbe Ort wie Bidningahusum).
4*
52
Bidningahusiun 1.
Biege 121.
Bikinghuson 98 (S. 58, 2).
BiHd (Bilk) 13.
Bilimerki 74 o. Billmerich im Er. Hamm.
Billarbeki 50. 118 (BiUerbeke). Stadt
Billerbeck im Ereis Goesfeld.
Birkede 149.
Blad^rikeshem 31.
Blee 98 (S. 63, 11). -
Blekkenkroihe 106.
Blidgeringmad 9.
Bobbonberga 31.
Boda 74 0.
Bodberg 133.
Bodinsvelde 149.
Bodonburion 98 (S. 63, 8).
Bogge 90. 107 Boggi 98 (S. 61, 16).
Bogge bei Bonen im Er. Hamm.
BoinkhuB 98 (S. 66, 27).
Bokheim 108. 112. Bugheim 113. Biik-
. heim 98 (S. 58, 13 und 63, 17).
Stadt Bochum.
Bocholta 86.
Bochursti 29. Ygl. S. 34.
Borahtbeki 74 c.
Bordbeke 98 (S. 63, 10).
Boretra 43. Bortergo50. GauBoroctra
(Bructerergau).
Borgthorp 113.
Brahtbeke 99. 100. 102.
Bradog 24.
Bramseli I S. 68. Branscli 74 c. Hof
Bransel im £r. Hagen.
Bredanaia 70. Bredenoie 70. 98 (S.
61, 36). 158. 154. Bredenoge 135.
Bredenei bei Werden.
Bredensoeth 90. 149. Bredenscheid bei
Hattingen.
Brette 32 b.
Brimnum 4.
Broke 98 (S. 65, 33).
Brumilinthorp 81.
Budsneppe 115 (? Bauerschaft Berg-
Bossendorf im Er. Coesfeld).
Bukhomon 98 (S. 62, 26).
Buksele, Buoksele 98 (S. 58, 7 u. 59, 27).
Bu(i)kBtede 98 (S. 63, 18).
Bunhlaron 73. 74 c (BuldernEr. Coesfeld).
Bunnengao 35. 67.
Burgbeki 21. Badh Borbeok bei Werden.
Burk 98 (S. 60, 14).
Burlo 68. Ygl. S. 34.
Burspethe 90. Burstpethe 98 (S. 61, 31).
Buxingi 68.
C s. E.
Dabbonlo 68.
Dalawik 87.
Dale 114. 125.
Dalehuse 112. Dahlhsn bei Niedep-
wenigem, Er. Boohum.
Dandenart 149.
Dapmurse 121.
Deddingiwerbe 68.
Diapanbeki 12. 13. 17. 21. (Diepen-
beck in Werden).
Diusburg 32. 98 (S. 59, 19 und 64, 30).
102. XIX. Stadt Duisburg.
Dorangon 98 (S. 61, 19).
Dreginni 50 (der Dreingau).
Drivonek 98 (S. 61. 2).
Dulmenni 73. (DiUmen).
Dumiti 78. 98 (S. 63, 39). 115.
Durstinon 74 o.
Du(i)sseron 102. Dtlssem bei Duisburg.
Ebbincrothe 98 (S. 65. 36)
Egelmarishave 149.
Egesterenstein (Extemsteine) 128.
Eikinberge 81 (bei Schwerte).
Einere (Hof Einem im Er. Hagen) 149.
Eininge 68 (inFriesland, GauHugmerki^.
Eing 135.
Eitera 126. Eitthera in pago Eitteri 88.
Ekonsceda 67 b. (S. 30),
Elvetre 124. Elvithri 98 (S. 60, 24).
Elfter bei Oldenzal in der Twente.
Elti 68 (Elden zw. Amheim n. Elst
vgl. S. 35).
Embrikni 32. 32 d. 121 (Embrike). Hooh-
Emmerich.
Emescare 83 (der FIubs Emsoher).
Emnithi 74 o.
Enedseae 1«
]finglandi 24 (in der Yelau, Engdander-
holt bei Loenen vgl. 8. 34).
Ewic 68. Ewyk in der Betau vgl.
S. 35.
Fahtleri, Fatfaleri 82.
53
Yardlo 68 (vielleioht ist Wardla zu
lesen). Vgl. 8. 34.
Farntlirapa 54. Name einea Baohes.
Vederuurii 68. Feerwert vgl. S. 36.
Felauu 74 a. (Hof Velau bei Velbert?).
Feldbrahti 70. 91. Velbrehte 98 (8.65,
34). 135. 149. VelbertimEr.Mett-
mann.
Felua68. Felum24. Velum61(dieVelau).
Fenekenne 106.
Fenikinne 31. Vennikel bei tTrdingen.
Fenni 32 o. Vinn bei Moers.
Fennilba 32 d.
Finhem 98 (8. 61, 34).
Vinchere 98 (8. 64, 18).
Vinkinbrinke 98 (8. 64, 10).
Fisclaku Fifllacn 8. 13. 42. 55. 66 m.
Fisohlaken bei Werden.
FiuhuBon 118. Der Oberhof Viehausen
bei Werden.
Flandarasbeke, Flandrasbeke,Flandere8-
beke 98 (8. 58, 17. 24 und 64, 7).
Vlandersbeke 149. Flandersbadi
bei Wiilfrath.
Flatmarasbeki 70, der ftltere Kame Yon
Flandersbach.
Flayeresheim 19.
Flethetti 68 (Gau, vgL 8. 35).
Flethreke (Frethreke ist Schreibfehler)
107. Flietherike 102. ? Flierich Ex.
Hamm.
Vlithi 74 0.
Fliunnia 32 d. Vluyn im Er. Moers.
Folcbaldesthorpe 74 b.
Folmudestede 90 (Volmarstein).
Fonscethe 98 (8. 59, 12).
Forkonbeki 73. 82. 98 (8. 60, 25. 61, 33.
62, 29). Forkenbeok bei LHdinghsn.
Vospike 98 (8. 65, 28).
FrethekoBSon 109.
Frethelestorpa 102*
Friesonbruoke 91.
Frimareshem 81. Vm. 119. I S. 67.
Friemersheim im Er. Moe».
Fagalinghuson 79.
Fohramon 98 (8. 62, 22). Fulerum Kr.
Duisburg.
Fnsnakkon 70 (Vosnacken bei Eupfer-
dreh im Er. Mettmann).
Galgan(ad)beiLlldinghau8en 98(8.66,20).
Galnon 74 c. 110.
Gansewart 149
GeyerTurdhi 68.
Geist bei LHdinghausen 156.
Gelingthorp 82.
Gelleron 31. Geldem
Gelstenkerken 149.
Gent 71.
Gerdenyelde 90.
Gerizhem 149 = Gerreshetm.
Gessera 76.
Getunna 98 (8. 61, 30).
Getuurd: 68 (in der Betau).
Gifaron 72. Vgl. Wilmans d. deutsohen
Eaisemrk. I 8. 235.
Gibhonbeki 73. EineBauerschaftGieTen-
beck liegt bei Mftnster.
Gilibechi 40. Der Gilbach.
GisfridinghoYum 57.
Gladbeki 78. Gladebeke 98 (8. 61, 10.
11). Wahrsohl. Gladbeok im Kr.
Recklinghausen.
Gokeshem 74 b.
Gotenshem 149.
Gozthorpe 110.
Grimberg XXIX.
Gruntenscheyde 149.
Grutinon 110.
Gunninkfelde 113.
Halicgeringhuson 75. HalmgringhuBon
123. HelenrenohuBon 124. Hof
Heldringhausen bei Beoklinghausen.
Halon 31 = Halen (duroh den Rhein
untergegangen).
Hamerstein 98 (68, 40).
Hamme 1, 70. 98 (S. 58, 28) = Hamm
bei Werden. 2, 74 = Hamm im
Ereise Meppen.
Hamulande (s&chBisoher Gau in den
Niederlanden) 68.
Hanepe 98 (8. 65, 10).
Harpen 113 (Harpen im Er. Boohum}.
Harpunni, Hiurpene. 98 (8. 58, 15).
Hasalbeki I 8. 67. Haselbeke 98 (S.
66, 7). Hasilbeohe 140.
Hasloth 32 c. d. Wald auf der linken
Rheinseite.
Haslum 68 (Hieslum ygl. 8. 36).
54
Hatnicke 90 (HaHingen).
Hattorpa(e) 31, 32 d.
Hattre 74 a.
Havenbumen 81.
Hevinne 98 (59, 26).
Heissi 7. 16. Hesi 66. Wald bei
Werden am n5rdlichen Ufer der
Buhr. Der Name ist noch erhal-
ten in dem davon abgeleiteten
Ortsnamen Heisingen, s. Hesingi.
Heliyeldon 87/ Wahrschl. Hellefeld im
Er. Amsberg.
Helmissi 20.
Helmun 73.
Hem 68 (im friesiBchen Westergau).
Hemiscara 90 s. Emescare.
Hemmeswerthe 110. ? Hemmerden bei
Werelinghoven.
Herdenesheim 98 (S. 65, 18).
Herdincsele 98 (8. 60, 29).
Herdinghen 102.
Hematscet, Hertnedscethe 56. 83. Hara-
scheidt bei Werden.
Herpene 98 (8. 66, 14).
Herrche 117.
Hersebruke 107. (? Herzbmch bei
SprockhSvel).
Hertene 110. 116.
Hertfeld IX s. Hirutfeld.
33. Hesapa 57 (die Hesper).
singi(e) 50. 70. 98 (S. 62, 34). Hei-
singi 98 (S. 63, 35) = Heisingen
Er. Essen.
Hestratesoethe 64 s. Hetterscheyda*
Hethusen Heithusen 147. 148. Heidhsn
bei Werden.
Hetterscheyda 149 (Hetterscheidt bei
Velbert).
Hilinciueg(cis) 70 (am Heiligenhaus im
Er. Mettmann?).
Hintisle 112 = ? Hinsel bei Ueberruhr
Er. Essen.
Himtfeld 82. 115. Herzfeld an derLippe.
Hiela 10 (wahrschl. die Issel).
Hisloae 4. 10 (der Isselgau).
Histincvelde 98 (8. 65, 6).
Hlara 68 vgl. S. 35: Laren im Gau
Flethetti.'
Hlarfliata 74 b. Larrelt boi Emden.
Hlegilo 68 (in der Betau).
Hloheri 74 c.
Hiopanheldi 7 vgl. LopanheldL
Hnodi 68 vgl. S. 35: Node bei Bhenen.
Hoangi 67. 98 (8. 60, 7).
Hovenheim 110.
Hohonberg 32 b. Homberg am Bhein
im Er. Moers.
Hoingi 87. Hdingen bei Werl.
Hoionkthorpe 113.
Hoitlare 135 vgl. Hutlere.
Holdewic (Ghit bei Beckum) 151.
Holta 98 (8. 63, 26).
Holtheim 22. Holzheim bei Neuss.
Holthuson 98 (8. 59, 29). 106. 128.
(Das letztere Oberholzhausen in
der Nahe der Eztemsteine).
Holtwic 98 (S. 62, 21).
Honberge 1, iuzta Asterlon 90 = Hom-
berg am Rhein im Ereis Moers,
vgl.Hohonberg. 2, Herimannus no-
bilis homo de Honberge 98 (S. 64,
36 und 66, 3), parrochia Hoem-
berghe 149 = Homberg bei Ba-
tingen.
Honhurst 107.
Honsuerte 81. 119. Hohenschwert bei
Schwerte.
Homlo 68 (in der Felau\
Hotseri 68 (in der Velau, h. Hoseren
vgl. 8. 34 ff.).
Hramesthorpe 73. Bamsdorf im Er.
Borken (Wilmans Eaiserurkunden
S. 237).
Hrara 68, verschrieben f. Hlara.
Hratuga 66 i, vgl. Hretinga.
Hrenhem 68 (Wald im Gau Plethetti,
Benswoude vgl. s. 35).
Hrenheri 10 (in der Twente vgl. S. 36).
Hreni 68 (im Gau Flethetti, Bhenen
am Bhein).
Hretinga 66b = ? Batingen vgl. Hra-
tuga.
Hriada 74 b = Bhede im Er. Meppon.
Hrineshem 68 (in der Betau, vgl. S. 35).
Hrodberga 98 (S. 62, 30) vgl. Bodberg.
Hrodber(h)tmga hova 2. 5. 40. 41 (Hrot-
berctinga hova). Kaoh Laoomblet
der Eoten Bublino^hoven bei Neuss.
55
Hrodingseli 74 o.
Hrotsteninghnson 70 (Rtltzkatisen bei
Wulfrath, vgl. I S. 4).
Hrussingi 68 (im friesischen Gau Hug-
merki).
Hurele 90.
Huvil 2 (Wald in der Gegend von Neuss;.
Hfihtlare 98 (S. 61, 8 u. 63, 29), vgl.
Hutleri.
Huleri 10 (in der Twente).
Huline 90.
Hu(i)lisbek 70 (die Hiilsbeck, mandet
mit der L^ubach in die Anger).
HuUikinghovon 87 = H5Ilinghofen bei
'Wimbem im Kr. Amsberg. Vgl.
Seibertz Urkundenbuch I, S. 28.
HuUoron 98 (S. 61, 14). Vielleicht
Hullem bei Haltem im Er. Coesfeld.
Hu(i)lnen 98 (S. 66, 1).
Humerki 68. Ein £riesischer Gau (Hug-
merki).
Hunepe 110.
Huninghem 32.
Hunninghuson = Htlninghsn vgl. Sei-
bertz L. u. R-g. I, 3 S. 126.
Hu(i)peleswik 98 (S. 61, 5),
Hu(i;stene, Hustanne 26 = Htlsten a.
d. Ruhr im Kr. Arnsberg.
Hutlere 123 vgl. Hoitlare u. Huhtlare.
Hwervi 98 (S. 60, 9) vgl. Werve.
Ideburion 98 (S. 63, 22).
Ihteri, Ihthere 82. 124. Ein Hof der
Propstei (Ickem im Kr. Dortmund ?).
Ikmghem 32. 32 d.
Imiswalde 68 vgl. S. 36. Ijmswoude
oder Eemswoude in Wonseradeel
(Friesland).
Immilinkhem 98 (S. 60, 36).
Irminlo 68 vgl. S. 34. Ermelo in der
Velau.
Issanburion 98 (S. 59, 4).
Isenberg 154.
Isla 126 = die Issel.
Isloi 14 = der Isselgau.
Jenkila 90.
Campinni 76 = Stadt Kempen im Kr. gl.N.
Campunni 32 a = Weiler Kempen im
Kr. Moers.
Casle 98 (S. 66, 28).
Kasselle 32 b (? Cassel bei Rheinberg
im Kr. Moers).
Cassonberga 91 = Cassenberg bei Miil-
heim a. d; Ruhr.
Castorp, Castorpe 50. 151 = Stadt
Castrop im Kr. Dortmund.
Katwig Katwik 93 (S. 59, 16). 99 =
Stadt Kettwig im Kr. Essen.
Keddingrip68 = Goingarijp (imfriesi-
schen Westergau).
Keverlo 98 (S. 64, 23).
Kempingwerva 62 (im friesischen Sttder-
gau).
Kersenbraht 94.
Kinhem 68 (friesischer Gau).
Kinlesun 68 (im G-au Kinhem; in den
traditiones Fuldenses wird ein Kyn-
loren oder Kynloson in den Gau
Texla verlegt).
Kirberghe 149 = ? Kirberg bei Voh-
winkel im Kr. Mettmann.
Kirsekamp 81. 111.
Kissinkhuson 98 (S. 60, 16 u. 63, 31).
Cloheim 98 (S. 64, 24).
Kokersceth 90.
Colwidum 68 vgl. S. 36 = Koudum
im friesischen Westergau.
Korenzeg 98 (S. 64, 27).
Costenberch 149 (auf m Kostenberg bei
Velbert).
Cothuservelde 90.
Crastlingi 68 vgl. S. 36 (im friesischen
Q-au Hugmerki, vielleicht Bauer-
schaft Crassum bei Feerwert).
Krinvelde, Kri(e)nfelde 98 (S. 64, 34).
121 (Stadt Krefeld).
Cronberga 91 (wahrsch. Kronenberg
bei Kettwig).
Cugolondala 91 (Bauerschaft Kuhlen-
dahl bei Neviges).
Kukkinghoven 104.
Kukuncthorp 101.
Cuosfelde Ku(i)sfelde 90. 102. 113 =
Stadt Coesfeld.
Cuttelbeke 90.
Lage 74 b = Lage im Kr. Meppen.
Langlo 68 (Wald in der Velau).
Langonbukheim 116 = Langenbockum
bei Recklinghausen.
56
Langonezca 73 (im Heberegister WI:
Langon edhsoa s. GoUectae
II a S. 11 unterLfldinghausen und
Lagonezsce in •einem anderu
Eegister aus derselben Gegend bei
Locomblet ArchiT 11 S. 245, wo
Liurichtig Lagenezsee gedruokt i;^t).
Wilmans die Kaiserurkunden S. 236
vergleicht Langeneike bei Lipp-
atsAt] allein die Namensform iMsst
[uch bei dieser Annahme nioht er-
klaren, und ausserdem ist die Lage
auoh zu entfemt.
Limgonhorst 83 ; wahrschl. Langenhorst
bei Berge-Borbeck im Ereise Essen,
doch findet sich eine Ortsdiaft
gieioheB Kamens auch bei Yelbert
im Erels Mettmoan.
Lan grede 151 (Ghit in d. ParochieOairtrop) .
Lantensele 90.
LapAnheldi 66 o TgL Lopenhelde.
Lftra Lare 98 (S. 62, 25).
L&gurlo 68 (Wald in der Yelau).
Lembeke 90, wahrsohl. Lembeck bei
Wulfen im Er. Becklinghausen.
Leiidinghffim 31.
Leiigerike 152 = Lengerioh in der
Wallage vgL S. 45.
Lcre 152 = Leer im Er. Steinfurt zw.
Horstmar, Sch5ppingen und Burg-
steinfurt. YgL Mittheilungen des
histor. Yerdns zu Osnabrtiok YI
S. 188.
LefTietti 87.
Liefwordinghuson 107. Lieyerdinghuson
1 10. Yielleioht Leveringhausen bei
Waltrop im Er. Beokiinghausen.
Lkfburgahuson u. in Liefburgahusoro
marcon 93.
Lit^reke iuzta Bogge 90; yermutlich
Bauerschaft Lerche bei Camen im
Kr. Hamm.
LUid 115. YgL oben Lere.
Liverscheide 144.
Lincilnon 101.
Lindlohon 74 o. Ein Lindloh Uegt im
Er. Meppen.
Lindthorpa 91. Lindthorpe u. Linthorpe
96 ^ Lintorf im Er. Dttsseldorf.
Linepe 98 (S. 65, 35) = Linnep im
Er. D&sseidorf.
Linne 98 (S. 65, 12).
Linterwic 68 (in der Betau).
Liudbrahtinghove 110.
Liuderinkhuson , Liutteringhuson 87,
wahrsohl. Ltittriugsen bei IKTeheim
im Ej:. Amsberg.
Liudinohuson, Ludinghuson, Ludenc-
husen, Ludinchusen 18. XII. 89.
98 (S. 66, 20). 136. 156 = Liiding-
hausen.
Liutridhi 32 d.
Lobeke 79 (die Laubach vgL Hulisbek).
Logene 98 (S. 65, 16).
Lohuson 90 (iuxta Werthe) = Lohausen
bei Eaiserswerth.
Lopanheldi, Loponhelda, Loipenheide,
Lopanheldo, Lopenhild, Lopanhelde
48. 85. 102. 103. 114. XXXIIL in
Luopanheldero marko 99. in Lo-
panheldero marco 105. =Laupen-
dahl bei Eettwig. Ygl. Hlopaii-
heldi u. Lapanheldi.
Lopina 70 (der Laupebach, welcher
Eettwig gegenilber in die Buhr
miindet).
Loschete 108.
Lothusa oder Lotusa (im Gau Brabant)
= Zele bei Termonde vgl. I S. 15
und n S. 30 und 32.
Lotthorpa 87. Kach Seibertz Landes-
und Beohtsgesohiohte I, 3 S. 126,
Note: Loodorp bei Arnsberg.
Lowio 90 (iuzta Lembeke), wahrschl.
Lowick bei Booholt im Er. Borken.
Ludonberga 91 (Ludenberg bei Gerree-
heim im Er. Dilsseldorf).
Lusberon 98 (S. 63, 33).
Makkons(t)occe, Makkinstokkon 70. 98
(S. 59, 4) = Mackenstook bei
Bredenei.
Malberke 98 (S. 61, 3).
Mallingforst 78.
Manheri 10. 14 (in der Twente).
Marefeldoo 74 o.
Markaa 74 a.
Marthene 98 (S. 59, 35). MartineSl (der
Hof Marten bei Liitgendortmund).
57
Medeme 149 = Mettmann.
Medhriki I S. 68.
Megitwrth 135.
Meinsale 110.
Melanbach 11.
Melenhem 35 = Mehlem.
Menithinna(e)(i), Menedinna 83. 34. 53.
59. 66 e. Menden bei MtUheim a. d.
Buhr.
Meronhlare 74 c
Mesewinkele 149.
Midningi 68 ygl. S. 36 = Midium (im
frieBisohen Westergau;.
Mikolonbeke 91.
MikilonhurBt 100.
Mile 98 (S. 65, 8).
Millingi 67.
Mimigemaford 45 = Mdnster.
Mimthum 11.
Monicesloe 68.
Mulenegia 33.
Mulenheim 98 (S. 65, 36). 110. 114
= MDIheim a. d. Ruhr.
Munekrothe 110; vielleieht Miinchrath
bei Wevelinghoven.
Murse 31 = Moers.
Nasse 74 b.
Navigisa 98 (S. 58, 28), Nevigisa 70
= Neviges im £r. Mettmann.
Nethubila 73. Wihnans die deutsohen
Eaiserurkunden I S. 236 vermutet,
dass ein Waldhtlgel in der Bauer-
schaft Netteberg bei Selm darunter
zu verstehen seL
Ketteppero comitatu (in) 94.
Nienkirken 110; vielleicht Neukirchen
bei "Wevelinghoven.
.Nihem 73 = Nieheim im Kr. H5xter
(Wilmans die deutschen Kaiser-
urkunden I S. 237).
Niudo 68 vgL S. 34 (Kuldebei Putten
in der Yelau).
Nivanheim, Nivenem, Nivenhem 8. 22.
38. 89. 40 (Gau anf dem linken
Bheinufer).
Northomon 113.
Nordmora 68.
Northdinchere 151, wahrsdhl. Nord-
dinker bei Hamm.
Northtuianti 10. 14 (die Nord-TweDte^i-
Obbinghem 68 (im friesiflchen Qau
Elnhem).
Odigmore 68 (daaclbst).
Ovendorp 155.
Overberge 81.
Ovinghovon 87.
Oviti s. V. a. Uviti 51 = Oefte,
Okanni, Okumi 10. 14 vgl. S. 35.
Ola 98 (S. 60, 1).
Ordo 68 fWald io der Velau).
Ostervelde 90.
Ostarhem 31 = Oeatnun bei Moers.
Osterwio 122.
Ostbilimerki 74 o.
Ostheim 98 (S. 66, 25).
Ostvelda 91 = ? Dstfelde bei HaszUiig'
hausen.
Ottarloun 68 vgL S. 34 (Otterloo in der
VeUu).
Ozenrothe 98 (8. 65, 22).
Pagmthorpe 98 (S, 60, 28).
Palutho 31.
Perricbeci 43 (im Gfau Boretra = Pier-
beke bei Dortmund).
Plettonbrath 106 = PJetteTiberg.
Podrebeci 54 = Baoh Porbeck.
Porczlare 156,
Punponhasla 7S. Nach Wilmaii& a. a. 0.
S. 236 nicht zu deuten. Hask
muss Hbrigens eum OrtQnainen ge*
zogen werden, denn eiix Personen-
name Hasla ist undenkbar.
Puthem 68 (Putten in der Yeku).
Quarsingseli 28. 29. Ygl S. 34.
R«dese98(S.ei,23.64, U;. YgLRedeao.
Bamasbeke, BamitBthorpe 9S (3. 63^ 14\
Ein Ramsdorf liegt im Kr, Borken.
Ygl. HrameHthorpe.
Bapilarahesi, BaptlarohaBi 32 d. Wald
im MoersiHchen,
Bashouele 98 (3. 65, S2). BaBsenh5vel
im Kr. Beckum (eln Haupthof der
Propstei).
Batmgon 98 (S. 59, 2. 64, BO. 65, 24.
66, 30) = Ratingen.
Bedese 83. 90. Ygi. Baedese.
Beinidi 72. Wilmana die deutBchen
Kaisenirkunden I S. 2^ hilt ea
58
fllr eine yerdorbene NamenBform
des Dreingaues.
Reithe 98 (S. 66, 11).
Recnon 73. Gross- nnd Klein-Reken
zwischen Borken nnd Haltem. Vgl.
WilmanB a. a. 0. S. 236.
Remelinkrode 138 (Remlingrade im Er.
Lennep.)
Renoldasthorpa 91.
Rentilo 68 (in der Yelau).
Rikilo 76 (Richelle an der Maas).
Ridenghuson 90 (Recklinghausen).
Ricolfashem (so!) 73. Bauerschaft Rec-
kelsum zw. Olfen und Seppenrade.
Vgl. 'Wihnans a. a. O. S. 236.
Rimbrahti 68 (im Gau Flethetti).
Rinbeki 98 (S. 58, 15).
Rodberg, Rodberge, Rodberga 70. 98
(S. 59, 15. 64, 19). Rodberg zw.
Langenberg und "Werden, ygl.
Hrodberga.
Rode 155.
Rolinghuson, Rolinkhuson 79. 83 =
Rellinghausen.
Rolinkhusaro marca 98 (S. 61, 37).
Rotbeki 91.
Rotha Rothe 92. 98 (S. 59, 22. 64,
26. 29).
Rozzilinkhuson 98 (S. 62, 2).
Rucelinchusen 149.
Ru(i)denscethe 98 (S. 59, 10).
Rumulon 31. 32 a. Rumulohon I, S. 67
= Rumeln bei Uerdingen.
Ru(i)ne 98 (8. 61, 22).
Ruothepa 90.
Ruracgawa, Ruricgoo, Ruriggo, Ruric-
goa 34. 42. 44. 52. 59. 60 = der
Ruhrgau (gewohnlich lat. pagus
riporum).
Rurinna 87 = Ruhrfluss.
Ru(i)8oethe 15. Rilste bei Schermbeck
war ein Haupthof der Propstei.
Rfitbrahtinghoye 110.
Saffliggi 84 (Zyfflich).
Salehem 23.
Samon, Same 98 (S. 58, 9). 155 (Saara
im Kr. Duisburg).
Scarpenberge 153 (Scharfenberg bei
Hiilheim a. d. Ruhr).
Sceddanuurthi 68 (imfriesischen Wester-
gau) = Sohettens ygl. S. 36.
Soivene 97. Ein Scheyen liegt an der
Ruhr zw. Oefte und Borbeck.
Sciyenhuwele 98 (S. 66, 17).
Scirembeke, Schirenbeke 15. 137 =
Schermbeck im Er. Rees.
Scholere 149 = Sch5ller im Kr. Mett-
Scolyon 135. Eine Bauerschaft Schol-
yen liegt bei Buer im Kr. Reck-
linghausen.
Seaewald 1.
Sedlingi 68 (im friesischen Westergau).
Sela XXIX (Zele bei Termonde ygl. I
S. 15).
Selebeke 132.
Selehehn 98 (S. 60, 23).
SeUhem 72 = Sehn im Kr. Lfiding-
hausen.
Selschen 137.
Seltnon 68 (im friesischen Gau Hug-
merki).
Siyonekon 91 = Siebeneioh bei Neyiges.
Sikselethe 98 (S. 65, 15).
Simundinkhuson 98 (S. 59, 8).
Smdinon 82 = Senden im Er. Liiding-
hausen.
Sisilbeke 98 (S. 63, 36).
Sitaro 98 (S. 61, 25).
Sitroth 2. 5 (Wald im Moersischen).
Situnni 73 = Sythen im Kr. Coesfeld
zw. DtUmen und Haltem, yergl.
Wihnans a. a. 0. S. 237.
SUcheim 98 (S. 64, 20).
SUkon 98 (S. 5Q, 20. 63, 24).
Solison, Solisun 72. 73 = Stllsen oder
Siilsum bei Olfen im Kr. Luding-
hausen. ygl.Wilman8a.a.Q.S.236.
SpeccallO = ? Speck b. Weyelinghoyen.
Spechurae 90 = Speckhora bei Reck-
linghausen.
Spelthorpa, Speldorpe 91. 99 = Spel-
dorf bei MQlheim a. d. Ruhr.
Spurchuyele, Spurkinhu(i)uelo 90. 98
(S. 63, 37) = Sprockh5yel im Kr.
Hagen.
Spurkon 98 (S. 62, 17).
Stakelenberge 110. 98 (S. 65, 4).
59
Starkenroiha, Starkinrotha, Sterkonrotha
78. 90. 98 (S. 61, 21. 63, 4) =
Sterkrade im Er. Duisburg.
Stengardo 74 b.
Stenrapan 124.
Steinwida 19.
Stibharinu 74.
Stokheim 87.
Stokuth 32 c.
Strodwik 98 (S. 60, 34).
Stradhuson 98 (S. 64, 39. 65, 14).
Suendert 149.
Sunderen 150 (Land bei.Werden).
Sunnasbroka 98 (59, 30) = ? Siinsbruch^
bei Hattingen.
Sun^bumen 83. Ein Sunnonbumon
wird in P 2 unter dem Propsteihof
Ihtere erwShnt, yielleicht Sombom
bei Marten im Er. Dortmund.
Susilbeke 81.
Sutherwik 124 = Suderwich hei Reck-
linghausen.
Sntrachi 62 (der friesische SHdergau).
Svacepe 98 (S. 66, 30).
Suabhhem, Suafhem, Suafheim 32. 32 d.
121. 1, S. 67 = SchwafheimbeiHoers.
Sualengereh 98 (S. 65, 38).
Suanasbugila 98 (S. 60, 19).
Suehniu, Suelmen 74 d. 149 = Schwekn.
Suerte 81. 113 = Schwerte.
Suiftarbant, Suifterband 1. 9.
Telgud 29 = Telgt bei Ermelo. Vgl. I,
S. 34.
Telgudh 98 (8. 63, 7) = Stadt Telgte
im Er. Mtlnster.
Temezca 73 = Bauerschaft Temschebe]
Olfen (Wihnans a. a. 0. S. 236).
ThiadninghoYon 87.
Thidela 70. Der Deilbach, der beiLan-
genberg in die Buhr miindet, Ygl. I,
S. 5.
Thordmannia 113. Ygl. ThrotmannL
Thomspiic 9. 28. Vgl. I, S. 34 = Dom-
spijk in der Velau.
Threant 45 (der Gau Drente).
Threoni 107 (Dreohen bei Bhynern im
Er. Hamm).
Thri 68. 69. (in der Velau).
Thribrige 74 b.
Thrire 98 (S. 58, 3). 113. Wahrsdiebl.
Langendreer im Kreii Bochum
(Seibertz, Urkdboh. ni. 414 ver-
mutet Dreyer bei Kllden).
Thriuschon 87.
Throtmanni, Trotmanne, Trotmeune ^
Dortmund 98 (S. 59, 37), llT.
Vgl. Thordmannja.
Tie in Lere 152.
Tilbeke 98 (S. 60, 30). Yielleicht Eauer-
schaft Tilbeck im Kjt. Mtlueter*
Tottingheim, Tottinkhen] 74 o. 32.
Tottonthorra 55.
Tuntileshem 31. 32. 32 b. 129.
Tussale XIX = der DilBeelbach.
Tu(i)88cene 98 (S. 63, 28) ^ TU&chen
bei Velbert im Kr. Mettmann.
Ubinghem 74 b.
Udhurstun 74 b.
Uyeta, Uvita, Uviti, UbhitiT Urete =
Oefte bei Eettwig. 30. 44. 49. 51.
52. 58. 60. 66. €T. 70. 98 (S. 64,
9. 17).
Uvitherowald = Wald von Oefte 65.
Ulflaon 73 = Olfen im Ereifl LHding-
hausen(VgL Wihnans a. a. 0, 8. 236).
Unmon 98 (S. 64, 4).
Uneswido 74 b. = Onstwedde.
Uphusen 135. Vielleicht UphuBeii bei
Haltem im Er. Ooesfeld.
iJrdingi, Urdhingi, Urtinge 31. 32 b. 98
^. 58, 26). Stadt Ucrdingen.
Urthunsula 68 Vgl. 8. 34 (de £uil van
Urth).
V s. F*
Waganheim, Wagenheim, Wagenhem
99. 130. 135 = Wanheim im Er.
Duisburg, frllhjer wahrschl, anf d*
linken Rheinseite. (Vgl. H, 8. 26).
Walbrethincrothe 98 (S. 66, 22) —
Walmigrath bei Neviges.
Walebreke 98 (S. 65, 26).
Walinkhomon 98 (3. 62, 9).
VTalnoia 95.
Waneswalde, Uagneswald 54. 66.
VTardlo (s. Vardlo) 6g vgl. S. 34 (nadi
van den Berg vielleicht de Gfordel-
sche bosoh).
Vramhu(i)uelo 98 (S. 64, 2).
60
Wattenecethe 91. 98 (S.58, 11) = "Wat-
tenRcheid im Kr. Boohimi.
Weinere 74 b. = Weener im Kr. Leer.
Weitfelde 31.
Weitmere 98 (S. 59, 33) = Weitmar
im Kr. Booham.
Welanaia 70.
Welde Weldi 89. 41. 104. 110.
Welloe 6a (wohl kaum die Yelan, wie
ich I, &. 2B angegeben liabe).
Wenaswaldft 21 Tgl. WaneBwalde (ein
Waid bei Werden).
Wene 98 (3. 85, 1). Seiberts, Ufkdbeh.
m, 3. 40 denkt on Wenne bel
E^ohe im Kr. Heschede.
Werdinghuion 90. Seibertx, Urkdbolb
lU, 8. 421 yergleidit Wedinghsn
bei Arnsberg. Allein derNamenEh
form eDtspricht WerrfngiiBn (bei
Neuenbriloke im Kr. Meiohede) oder
Werringaen (bei Wimbem im Kr.
iBorlohn).
Werina 5D = Weme im Kr. LHdinghsn.
Werithina, Wertiuna, Wyrdka, Wordina
12. 35. 36. 87. 41. 43. 44. 45. 47.
48. 49. 51-65. 68. TOf. = Werden.
Wemon 82. 98 (S. 61, 13. 63, 20). 106.
115. YgL Wetina = Werae im Rr.
Liidioghsn.
Weretein© 9S (8. 66, 24).
Werthe 90 =» Kaiserswerth.
Werve 107 =s Werwe bei BSnen ha Kr.
Hamm.
WeBtaliom 73 = WestheimimKr.Bfiren,
nBrdlich von Morsberg, vgl. Wil-
mms a. a. O. 8. 287.
Westarbnron 62 (im frieaifichen Wester-
gan).
Westerholta 90.
Westerwalde 74 b. (Provinz Westerwokl
in Friesland).
Westraohi 62. 68 (der friesische Wesier-
gau).
Wetmere 91 vgl. Weitmere.
Widapa 23.
Wideho(i)we, Widohoiwe, Widebowen
84. 98 (S. 65, 38). 122.
Widnberg 13. 21 (der Winberg bei
Werden). .
Widagises hova 2 (Wiededkrven bei
Neuss).
Wikki 87. 98 (S. 63, 7) = ? Wickwie
b«i Werl.
WiliShorst 98 (8. 65, S»).
WillinghuBOn 74 o»
Winkilhuson 121 = WinkeDun im Kr.
Moers.
Winnmghuspn 98 (S. 60, 81).
Winthro<^ 91 =t Windratii bei Ifev^ee.
Winx 91. 98 (S, 64, I). 110 == Wnia
bd Hattingen.
Wirem 68 vgl. 8. 96 = Wfemm.
Witharplo 9ft (S. 61, 29).
Withmundi, Widmundi 4. 10. 14. 16.
20. 24 vgL I, S. 35 (Wiohmnnd
im Isselgsn).
Withorpe 8. 25.
Wodfiirdd2d.
Wulfrode 149 = WtUfrath im Kreise
Mettmann.
I Wunnilo 68.
I Wursete 98 (S. 63, 34).
Die Beaifforuftg beziekt nk^ auf die Nummem der Traditionen. Wo die
Seitensahl gemeint ist, wird es in jedem Mnzelnen Fall angezeigt (I bezeiohnet
den ereten Theil der Abhandlung im TI. Bande der ZeitsdLrift, n den zweiten
Theil im TTl. Band).
1
i . .
«tEUJOVERSmrOFCAUFORNlA
UBRARY
*. r.