Skip to main content

Full text of "Collectae ad augendam nominum propriorum Saxonicorum et Frisiorum scientiam ..."

See other formats


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . qooqle . com/ 



IW4-C7 





1 


lillll 



w^ 






^•cr' 








I 



•FROMTHE-LIBRARY-OF- 
-OTTO-BREMEK- 





COLLECTAE 

AD ATTGENDAM 

NOMINUM PROPRIORUM 
SAXOMCORUM 

ET • 

FMSIORUM 

SCIENTIAM SPECTANTES. 

EDIDIT 

WILH. CRECELIUS, DB- 



I. 

INDEX BONORUM ET REDITUUM MONASTERIORUM 

WERDINENSIS ET HELM0NSTADENSI8. 

BliBBRFBJIjIDAB. 

IMPRESSIT SAM. LUCAS. 

M. DCCOIJXai. 



INDEX 

BONORUM ET REDITUUM 

MONASTERIORUM WERDINENSIS 

ET 

HELMONSTADENSIS 

SAECULO DECIMO YEL UNDECTMO 
CONSCIMPTUS. 



' e. - «• 



J5PID.IT 



WILH. CRECELIUS, D«. 



IMPBES8IT SAM. LUCAS. 
M. DCCCLxnn. 



BREMER 



WifC7 



Bts mjemSbm cum horis mbsicims id agerem, zU 

antiquissima aetate quid interfuisset discriminis inter 

sermonem Francorum Saxonum Frisonumque 

accuratius disquirerem: propter jpenuriam mmmmentorum 

perspexi vix jieri posse ut certius quid expedirelur, 

nisi ea ratione fructum (diquem ferres, si collecta ex tor 

bulis puhlicis vd locorum vel hominum nomina diligenter 

inter se comparares atqae componeres. Coepi igitur 

quo/ecunque umi esse mihi possent ea undique conquirere: 

et inddi cum in alia multa quae maximi essent in eam 

rem momerUi tum vero in indices illos redituum mo- 

nasterii Werdinensis, qaihus editis optime de re 

literaria meritv^ est v, clar. Lacombletus, arckivi Dus- 

seldorpiensis praefecius, qui est Regi Bormsiae a con- 

siliis intimis. Atqus cum v. doct ffarlessius, eiusdem 

archivi secretariusj qua est singulari comitate aique hu- 

manitate, indicasset exstare in scriniis tahdarii alium 

quoque indicem in eodem monasterio conscriptum, qui 

cum remotiores fere regiones spectaret vel Frisiam vd 

Helmonstadensem, editus a Lacqmbleto non esset: in- 

specto hoc mox inteUexi, scientia nostra nominum pro^ 

priorum et Saxonicorum et Frisiorum quantum inde 

capere posset incrementi. Quare venia impetrata a v. 

amjpl. La^omhleto, cui puhlice his graiias ago, foras 

edere iUum constitui. Haheo autem in animo posthac alia 

emsdem generis mmum^nta partim inedita jpartim men- 

dose descripta in pmblicum proferre, deinde cum ex his 

tum ex ceteris, qu^iqw)t exstant vtdgaia, denuo inspectis 

uM fieri poterit ipsis archetypis nomina propria et Bi- 

1 

ivi925?7 



— 2 — 

j^u^riorum Saliopmique et Saxonum et Frisonum in 
'^mjim e^igi^.amnia, inde si quid expediri possit de 

:ia?92>d^-«f5fw»^ -wofiipTzwTTi exploraiuncs. 

•• •' • ''''J^diqikm-ek^^t pauca praemittam de lihris illis 
indicihus redituum monasteriorum Werdinensis 
et HelmonstadensiSj guae quidem constat usgue ad 
nostram mmioriam suhiuncta fuisse suh potestatem eius- 
dem ahhatis. Antiquissimus illorum (Wl), cuius 
maximam partem puhlicavit v, cL Lacomhletus (in 
Archiv fUr die GeschicJUe des Niederrheins II p. 209 
sqq.J^ constat ex plurihus indiaibus minorihus a diversis 
mmiihus neque eodem tempore conscriptis saeculo vel 
nono vel decimo^ qui postea drcumdaio communi tegu- 
mento expelle cervina conglutinaM rudimodo sunt Spectat 
maximam partem ad a^ros transrhenanos Bipuariorum 
vd ad loca ipsi Werdinae drcumiecta vel ad pagos West- 
faliaje in dioeces^ihus Goloniensi et Monasteriensi et Osna- 
hrugensi sitos. Eam partem indicum^ qua^e cum ad Fri- 
siam fere pertineret vulgaia a Lacomhleto non est^ descri- 
hendam infra curavi. 

Alter liher (Wll)y octonarias q. v. formae, ipse 
quoqus ex plurihus constat indicfihus^ qui postea uno 
volumine comprehensi sunt Atque Henricus Duderms^ 
ahhas Werdinerms (f 1601), quod in primo folioad' 
notavit: presens prouentuum Monasterii Werdinensis liber 
est conscriptus circa d. cccc. lxxxiii, hoc qua in re 
nitaiur confiteor me nesdre. nam in ipso libro nihU legitur 
quo prohari possit Sed si spectaveris vel rationem scri- 
ptura^ vel formam nominum, fadle tihi persuadehis, 
sa^cuLo vel dedmo vel undedmo conscriptam mojximmn 
partem horum indicum esse: quamquam nxmnulla postea 
quoqae sasculo, ni faUor, duodedmo addita esse ipse 
infra indicaho. Continet liher indicem eorum fere, quoje 
in regione Helmonstadensi vel in Frisia finitimisque ilM 
pagis mmmterio Werdinensi redihant. Ad has igitur 



- 3 — 

regiones qudecunque spectahant ea infra ita describenda 
curam, vt neglecto illo qui in archeiypo est ordine^ gpme 
Ojd singtdas qaasqae regiones pertinerent, ea in unum 
locum congererem atque componerem. 

Denique in libro privilegiorum maiore ec- 
clesiae Werdinensis, qui ipse quoqae in scriniis 
tabidarii Dussddorpimm asservatar, insunt indices 
redituum saeculo duodecimo conscripti (WIII), 
qvorum eam partem quae ad monasterium Helmonsta- 
dense spectat ex apographo Georgii Overhami publicavit 
Petrus Wilhelmus Behrends (Neue Mittheilungen. Her- 
amgegeben von dem ThUringisch-Sdchsischen Verein fUr 
Erforschung des vaierlandischen Alterthwms. ffalle 1834 
pg. 21 sqq.^Jj cetera edidit Lacombletus (Archiv, II, 
249 sqq.J praeter unum locum iom pridem a MUllero 
(in libro inchoato de mona^terio Werdinensi, v. append. 
I pg. 353 J vulgatum. Adnotaia in primo folio libri a 
manu satis antiqua haec sunt: Confcriptus est prefens 
liber priuilegiorum circiter annum Salutis .mclx. ab 
eo qui lofephi volumen antiquum hic fcriplit. 

Vicorvm qiMe in his leguntur nomina, eorum par~ 
tem tantum contigit ut explicarem. Nam et carebam 
plurihus qwSms opus erat subsidiis nec ipse regionum 
gvm indices spectant satis peritus sum. Atque illos qui- 
dem vicos^ qui monasterio Helmonstadensi subiuncti 
fuerant, facilius agnovimus; pleriqae enim eorum cum in 
ipso codice WIII legerentur, uti licebat opera Behrerhddi 
De Frisia aiiquantum adiumenti afferebat j,Begistrum 
curarum Terrae Frisiae Monasteriensis Dioecesis ex sae- 
ddo XV ^^ quod edidit adnotavitque Leopoldus de Ledebur 
(Die fUnf MUnsterschen Ooue und die sieben Seelande 



^) Exempla, quibus in edmdn indice WIII usm BehrendHus estj et mendoea 
fuerunt et pluHbus locis lacunis laborarunt. Quam ob rem ego, quoties- 
eunque usurpabam illum, archetypum ipsum inspexL 



Frieslands. Berlin 1836). Quae autem reperi, ea omnia 
in indicem geographicum congessi. 

TJnum addo^ cuius his ipsis diebus sdentiam con- 
secutus sum, Nam qaod conieci Naruthi esse opjpi- 
dum Naardenj inde egregie comjprohatur ^ gtwda^cepi 
exstare in vidnia iUius colliculum, cui nunc quoque no- 
men esset Tafelherg, passuum quingue fere milibus ab 
eo distantem: ijpsum vero ojppidum antiquis temporSms 
propim ahfuisse a Flefoone, qua regione nunc viUa 
Oud^Naarden sita est 



Verhorum compendiis tisus sum hisce: 

Behr. = Behrends^ liher honorum monasterii 

8. Ldudgeri Helmonstadensis in Neue 

Mittheilungen — von dem Thilringisch- 

Sachsischen Verein Ij 4 pg. 21 — 50. 

Forst = AUdeutsches namenhuch von Dr. Emst 

FGrstemmm. Zweiter hand. Ortsnam/en. 

Led. = Ledehur^ die funf MUnsterschen Oaue. 

TJhi in codice scrihiJbar e cauda illa q. v. projedita, 

exprimi mssimus literis convanctis ce. 



A. In Sttxonia ad orientem spectante. 

1. [WII fol 10^] De officio Thiedolfi. 

In UUrmftedi. Hathadag (f ) * plenum mansum. Aldger 
(f) SjmUiter. Aldric (f) fim. UUerina (f) lim. Adaluuard (f) 
jGm. UUanniger (f) iim. Tammo (f) lim. Fridger (f) iim. 

In Sethorpa dominicalis manfus. Auuko (f)plenum manfum. 
Mamuko (f) plenum mansum.^ Aliko (f) iim. Fokdag (f) Jim. 
Simar (f) iim. Attio (f) iim. Suidhard (f ) fim. Hehnger (f) 
lim. UUigger (f) iim. Rathard (f) iim. Hrofuuard (f ) iim, 
Kadger (f) iim. Reinger (f ) iim. Alfraed (f) fim, Benno (f) 
iim. Benako (f) iim. Hunger (f ) lim. Bauo (f ) iim. UUigbem 
(f) iim. Aialric (f) fim. UUeringrim (1) iim.* Kriftin unum 
plenum Tnj^yiruTn et dunidium. 

In Aldun akkaron. Hrodmund (f ) fim. In Roonftedi. 
Alico (f) plenum manfum. Luzico (f) lim. Meinric (f) fim.* 

In Lennenhem. UUier (f) plenum manfum. 

In Ai3:aIgerafthorpa. Afik (I) plenum manfum. Fn- 
thuman (1) iim. In Ofanafluuu. Poppo (1) plenum manfum. 
Thankier (I) iim. Manna (I) dimi*. manf. Bemger (I) lim. Fri- 
thubodo (f) plenum manfum. Hogico (f ) lim. Menolf (f) lim. 
UUaldger (f) [fol. 11^] unum manfum. Ebbuko (f) plenum 
manfum. ^ 

In Hokinafluuu. Tiado (f) plenum manf. UUilger (f) 
plen. manf. Ratmar (I) iim. Geruuar (f ) plen. manf. AI%er 
(f) iim. Liudgrim (f) lim. In UUagrafluuu. Thankolf 



^) Quae po8t fwmina uneis induaae leguntur literae vel l vel 8, eae in eodiae 
8upra 8uum quaeque nomen ecriptae aunt. Indioare auiem videntur homines 
utrum Hberi 8int an 8ervi, 

^ Alia manu8 supra versum addidit: UUaldrik I. manruni. 

^) Jnter hoc nomen et id quod aequitur eadem maniu quae mpra haeo inter" 
seruiti UUerinbald plen. manXl Hildolf fim. Blger L 

*) In margine ruraus eadem manus addidit Boiko plen. ma. 

^) Haee w, Ebbuko sqq. erasa aunt. 



- 6 — 

(supra 8cr. Frithuman) unum manf. In Tuiflingi. Randuuig 
plen. manf. In UUifiiasluuu. Radberht (f) plen. manf. 
Ricuuini (f ) fim. Uffo (f ) fim. 

In Urithi. Ben (f) plen. manf. Aldger (f) fim. Fri- 
thuger (f) fim. Laffari (f) fim. AK (f) fim. UUlfhard (f) fim. 

In Achem. Erpo (f) plen. manf. Elger (1) fim. Bruni (1) 
fim. UUlfhar (1) fim. In Getakoton. Iho (f) plenum man- 
fum. Sidag (f ) Gm. Rikolf (1) fim. Alfrik (f ) fim. 

In Dalem. Meinolf (f) plen. manf. Aliko (1) fim. Folk- 
rik (f) fim. In Timbron. Simar (1) unus manfus. 

In Helmonftedi dominicalis manfus (Alia mambs addtdit: 
Insuper U. manfi et dimid.) In Arrifxluuu... manf. In 

Hrodmarafluuu. unus manfus (f). In luuu tres 

manfi (haec erasa sunt). In Adikonthorpa. I. manf. In 
Herdbeki. unum manfum. Supra v. additum Adalbem (f). 
In margine alia manus adscripait et alterum manfum. 

In Sumarafthorpa. 11. manf. Supra v. addita haec no- 
mina sunt: Thiadger (f) et Heridag (1). — In Aluatafthorpa 
unum manfum. 8upra v. additum nomen: Liudbern (f). 

Alia mxinus haec scripsit in ea quae sequitur pagina: 
\fol. 1V\ In Elafluuu (Radger plen. manf.)* UUerinold fim.» 
Adalger fim. In Selifcon Buni (f) plen. raanf. Reinuuard (f) 

fim. (In . . . . fluuu Inmio (I) plen. manf. (I) fim.) 

Adalger (I) fim. Attio (supra add. Reinfrid) fim. Hiddo (supra 
add. Adalmar) fim. In Sethorpa Okkiko plen. manf. Meinger 
fim. Engilolf fim. 

In Brediuizi VI manfi. [Postea et ab aliis quidem plu- 
ribus addita haec sunt: Sier plen. manf. Adalgrim plenii manf. 
Liudold fim. Alako fim. Ricuual fim. Rofger fim. Oddo fim. 
Gebukofim. Menno fim. In UUIuierafthorpa UUanradpIen. 
manf. In Adikkarafluuu UUilrad fim. In Sethorpa Eg- 
uuard fim. Odgeld fim.] 

2. [fol. 2^] Radield (-f)3 in Hrodmarafloa plenum man- 
fum. Riklef p. m. Brunift p. m. Hilderik p. m. Hrodger (+) p. 
m. Manna p. m. UUendilger p. m. Abuko p. m. Dodo (+) p. m. 

^) Haee quae uneis incluH erasa auni. 
^ Supra V. additum Meinolf (f). 

^ Haee signa quae vndnia inclusi in eodice supra auum quodque nomen scripta 
tunt. Quid eis indioare voluerit librarius nefcto. 



-f. Aldolf in Selifcon plenum manfum. Liefger p. m. 
Hoio p. m. Oding (+) p. m. 

Oddo in Roanftedi p. m. Boiko p. m. Liuziko p. m. Oio 
p. m. Alfuuord p. m. Geboko (+) p. m. Hrodger p. m. 

Liudold in UUurmftedi p. m. Adalgrim p. m. Adal- 
uuord p. m. Adalger p. m. Mazako (+) p. m. Hathadag p. m. 
Liuzut p. m. Liefuko p. m. UUaldger p. m. [/oZ. 5*] Amo p. 
m. Adalmar p. Faftger p. UUerino p. Ferolf m. 

Eiben in Sceningi m. 

Hroiger in Oldanakaron. UUerman p. m. Hrodman m. 
Daiko m. Baddag p. m. 

In UUluerafthorpa. UUonrad p. m. 

Hilderik in Odicafloa. Buno m. 

Akko (+) in Hoaflofa m. Holad m. Hathauuord (+) m. 
Hebo (4) m. L I. manfi pleni. 

UUillikumo in Hokinaflofu m. Markier m. 

Li Folcierdafthorpa. Hehnar m. 

UUendilmar in Hokinaflofu m. Silef p. m. Liudrim m. 
\lfger m. 

In Hrotholfftedi. Rikuual m. Alako m. lungman m. 
Izo m. + + 

In Tuiflingi. Siger m. 11. I. manf. Beuo (+) manf. 

In Berklingi. Meinuuard m. I. m. UUaldolf. 

[fol, 4*] AldgerinUUerithi plenum manfum. UUendilmar 
manf. Liuziko m. Hildigef m. Frethuger m. Benno m. Aldger m. 

In Dalem Helmger m. Meinuuard m. UUigger (+) m. 

In Getokoton Benoko m. Biko (+) m. H. manf. 

In Adikon thorpa. +I. manf. 

In Badalofon. +I. manf. 

In Sethorpa. UUaldger m. Adalbert m. Abbe (+) m. 
Mazako (+) m. UUerinboId m. Sandrad m. Hunger m. Hoger 
m. UUigbem m, Hunger m. Adalrik m. Tiabuko m. Adal- 
tnar m. Odgeld m. Hildimar dimid. manf. UUacher m. UUal- 
drik m. UUizo m. Oiko m. Tiatbam m. Ubbil (+) m. Eguuard 
m. Eilger m. Eilger m. [fol, 5«] Hroduuard m. Haiko m. 
Qndag m. Adaluuard m. UUaldger m. Siner m. Alako (+) 
UUiniko m. Theinrad m. UUaliko m. 

Haec quae dUero cajpite leguntur quamgtiam non omnia con- 
Cimu) deinceps ordine scripta mnt ab tma tamen manu profecta 
esse hpparet, Enumerantur avtem iidem homines subiecti cU^ 
obnocdi monasterio quorum nomina in eo guod proxime sequitur 



_ 8 — 

capite tertio scripta aunt Ceterum pars eorum in ipso primo 
capite occurrit: guod quidem, quamrns sci;ipturae genus aliquanto 
posteriorem aetatem indicare videatur, tamen, cum pauciores agri 
recenseantur , priorem referre fundorum monasterii statum con- 
sentaneum est 

3. [fol. 17^] In UUrmftedi. Hathadag plenum manfum. 
Meinrik fim. Liaupld fim. UUaldger fim. Adalmar fim. Amo 
Cm. Faftger fim. Aldger fim. UUerino fim. Liudold fim. Adal- 
grim fim. Adalger fim. Maziko fim. Adaluuard fim. 

In Ruonftedi. Boiko plen. manf. Liuziko fim. Alfuuard fim. 
(Hutta fim. supr, v. add.) Dudo fim. Hrofger fim. Gebuko (1) fim. 

In Selifcon. Aldolf plen. manf. Liafger fim. 

In Arraxluuu. Riklef plen. manf. Aui fim. Abuko fim. 
Odiko fim. Radgeld fim. Manno fim. Tanko fim. Dodo (1) fim. 

In Adikon thorpa. Bemger (1) plen. manf. 

In Sumerafthorpa. Hoio plen. manf. Thiadger fim. 

In Helmonftedi. dom. manf. insuper II manf. et dim. 

In Sethorpa. UUaldger plen. manf. Adalbraht fim. Abba 
fim, Benako fim. UUerinbald fim. UUaliko fim. Hunger fim. 
Hoger fim. UUigbern fim. Hunger fim. Adalrik fim. [/oZ. 18^1 
Alfrik (1) fim. Adalmar fim. Odgeld fim. Erpo fim. UUaldrik 
fim. Hoiko fim. UUizo fim. Thiadbern fim. Eguuard fim. Ubbil 
fim. Simar fim. Alako fim. Elger fim. Oli fim. Hrod:uuard 
fim. Hoiko fim. Helmger fim. AdaluuarJ fim. Thankbern fim. 
UUachari fim. Tammo fim. 

InAldo akkaron. Daiko plen. manf. Hrodmund Cm. 
UUernman fim. Hrodger fim. UUanrad fim. Frithuiician fim. 
Liudolf (1) fim. UUilrad fim. Frithuman fim. 

In Ofanafluuu. Haiko plen. manf. Bado fim. Hofad fim. 
Brunger fim. Menolf fim. Akko (1) fim. Hibo fim. 

In Nuonhokinafluuu. UUilger plen. manf. Marker fim. 

In Aldon hokinafluuu. Silef plen. manf. UUendilmar 
Cm. Alfger fim. Liudgrim fim. 

InHrotholfftedi. Rikuual plen. manf. lungman fim. 
Azo fim. Alako fim. 

In Tuiflingi. Frithubodo plen. manf. Sier fim. Odo (1) 
Cm. Landrik (1) fim. Randuuig fim. 

[foL iS*] In Getekoton. Benako plen. manf. Tiazo fim. 
UUanlef fim. Biiko (1) fim. UUigger (I) fim. Meinuuard fim. 
Hehnger fim. 



~ 9 — 

In Urithi. Aldger plen. manL Frithuger lim. Ben fim. 
Aldger lim. Liuziko Hildigif Hm. Liaurad Jim. 

In Berklingi. Menhard plen. manf. Hildimar fim. 
In Radmarafluuu. Hrodger (1) manf. 
In Sceningi. Eiben plen. manf. 
In Sethorp dom. manf. et duo ferui. 

*• [fol 12^] De Genhufon. Aiko de Ibilftedi i fici. 
ui mod. fig. yni mod. brac. ouem cum agno. Geruuin i ficl. 
ui mod. lig. XII mod. brac. ouem cum agno. Moduni de Mar- 
ftem dimid. fict. xn mod. brac. m mod. lig. ouem cum agno. 
Eildag de UUeribeki i fici. vi mod. Hg. x mod. brac ouem 
cum agno. UUinotholf fim. Poppo de Tiad ikafhem fim. Eik- 
bern [iii mod. fig. mpra add^ xii modrhrac. Hobem in Ibil- 
ftedi I fid. um mod. brac. ui mod. lig, ouem cum agno.* 
Eildag in Selikon fim. Eppo um mod. jHg. Landrad Jlm. 
FeCko fim. Hiddo fim. Tidmar fim. 

Haec tramacripta leguntur etiam in WIIL V. Neue MittheU. 
I, 4 p, 47 sq,, uhi adnotatum e$t Genhuson aive — quod in 
WIII exstat — Gienhuson sitam esae in agro Ccdenbergensi, 
Ceterum loco, quem m^do memoravi, neo plene nec satis recte 
edita sunt; in libro privUegiorum maiore prorsus ita, ut ex WIl 
supra publicavimus , scripia exstant, nisi quod in nominibus pauca 
leviter immutata invenies (Gienhufon, IbeKtede, Werdbeki, Wi- 
netholf, Tliiadikafheim, Thiedmar). 

3« [fol. 16^] De UUrmftedi.2 Adalgrim unum porcum et 
octo mod. braici et feptem mod. fig. et tref mod. auenae et unam 
uuem cum agno. Liudolf fim. Ferolf Jim. Heriger fim. B.einger 
(+) fim. UUidrik et Attio duof annof plenum precium et tercium 
annum dimidium precium. Boio (+) plenum precium. Reinmar 
(+) unum manfum plenum. Hrod:heri (-h) fim. Folkuuerk unum 
porcum pro fex den. iiii mod. braici et uii mod. fig. et fecun- 
dum dim. mod. De Hoonftedi Aio plenum precium. UUanlef 
fim. Eggo (+) fim. UUuko fim. Radelm fim. Frithuger fim. 
Gebuko fim. Radelm fim. Frithuger fim. Gebuko fim. Folk- 
bern fim. Hrotholf fim. Radlef, fim. Thenrik fim. Liudold fim. 
Liudold per duof annof femi ficlum et in tercio anno plenum 

^) Quae tequuntur aUa mnnu» addidit Cetero idem Ubrariua scripriase vi- 

detur, qui ea quae in fol. ll^ leguntur exaravit, 
*) Supra V. scripium Ugitur: LianTUii (4-) 11 manr. 



- 10 - 

precium. UUiniko remi ficlum. Hildirik plenum precium. Brun- 
ger per n annos femi ficlum et in tercio anno plenum ficlum. 
Thietfrid lemi ficlum. Thankmar fim. Liafdag fim. Alfrik Jim. 
Heriman fim. Alfger Gm. Liafdag fim. Markrad fim. Adal- 
braht fim. Liauako x mod. fig. et herifcilling. De Auelda 
Lankier i porcum. 

6. \fol. 19*^] Hildikin habet c manfuf. Inde ueniunt ad 
feruicia fratrum o & xxn malft. figi. & xxvi ceruifae plenae. xx 
porci pinguef. lxx ouef. Prepofito xii ceruifaf. xxii porc. ping. 
XII ouef cum totidem agnif. xxni ping. porc. in coquina occid. 
viiii dief cum conuiuiif. xxxv porci remanent, et xviii ouef cum 
agnifl Bemancnt Lxvui manfuf. 

VUilger c manfuf. Inde ueniunt o & xxn mali fig. & 
XXVI ceruifae. xx porc. ping. lxx ouef. fratribus xxm. porc. in 
coquina occit. Prepofito viii (supr. add. iii def.) xxii porc. ping. 
XII ouef cum agnif totidem. vnii dief cum conuiuiif. xxxv porci 
remanent & xviu ouef cum agnif. Remanent xxxim manfuf. 

Heio manfuf. fratrib. o & xxn mald: fig. & xxvi cereuif». 
XX porc. ping. lxx ouef. Prepofito xii ceruif. im def. xxii 
porc. ping. [fol. 19^] xii ouef cum agnif. xxm porc. in coquina 
ocdt. XXXV porc. remanent & xviii ouef cum agnif. Remanent 
XL vni manfuf 

In Fleht thorpa vi porc. In Gemion iiii porc. In 
Bar thorpa iiii. In Rikbertingrotha iii. In Barthorpa. 
vin amph. meil. ccc et nonag. mod. auenae. In Sefbeki & in 
alia XLi amph. liiii mod. hord. 

Haec a manu aaeculi ut videtur vel undecimi extremi vel dtuh 
decind scripta sunt. 

7. [fol. 26^] De officio prepoJlti Helmonftedenfif domno 
abbati quot annif perfoluetur. quod infra scriptum tenetur. i* eJft 
II uaccae. i uerrif. xxx porci. xxx maldaria tritici. et v carradae 
ceruifae. horreumque [supra acr. i4 eft barg] i frumenti plenum. 

Haec quoque a manu saecuLi vel undedmi extremi vd dwo- 
deGMni exarata mihi videntur. 

8. [fol. 1^\ Quicunque uillicuf eft abbatif quod nof uulgo 
didmuf fculthetho in Hehnonftade. debet lingulis annis abbati 
de uillicatione fua perfoluere tale feruitium. aut fi non feruierit 
ei fub gracia tali modo debet redimere. Duo talenta dabit. et 



— 11 - 

fomariiiin bonum cum uiltro et fella aut pro fomario tai. [unvm 
mpra add.] Cum feruierit nii efoces magnos dabit. x withas 
magni lucii. xL fticken murenularum. xx fticken aguuillarum. 
ynam amphoram Imegmatis. vnum magnum ftapal cer». Et 
poftquam duo uillici eius unuTquifque illorum duas perferuierint 
ebdomadas. tunc ipfe quamdiu abbas ibi manferit. coquinam 
dus cum holeribus sale et omnibus utenfilibuf de theloneo per- 
regere debet. Et piftrino et coquo ceUario neceffaria prouidebit 
Duas pellef hircinaf. et duas caprinaf dabit. et iiii folidof ad 
elemoiinam abbatif. duaf lineof pannof dabit. quorum uterque 
decem ulnarum erit. Preterea omnef qui inhabitant uillam £ne 
legali coniugio et 11 moriuntur. abbati duas partef hereditatis 
dabit. et terciam libi referuabit Sutoref et pellificef fubula et 
acu uictum querentef et Jlne coniugio manenteH unufquifque in 
fefto fanctorum fimoms et iudse denarios perfoluet n ^ pro capite 
fao. Quos ipfe fcultheto i alius nuncius abbatif fufcipienf pUcef 
abbati cum eif adquirat. 

Haec a manu saeculi duodecimi poftea in primi folii pagina 
adveraa addita aunt SimUia hia leguntur in WIIl. V. Neue 
Mitiheilungen I, 4 pg, 42, 



B. In Frma fintttmisgite ei pagis. 

9. [/oi. 5*] De UUenari. beneficium Kikmari. 

In Siuuataraf huueruia xxim pall. De Bedi in 
UUalda VI pall. Ad ecclefiam in UUenari n uirg. In UUig- 
flieta II uirg. et in Burion i uirg. In Bauonthorpa u 
pall. Ad ecclefiam in Hredi iii uirg. i. xviii paU. Ad Gra- 
nauuri....* An Hogfeni xL pall. In Scagafthorpa 
XVI pall. In UUalda xviiii pall. Item uppan UUalda vi 
pall. Item in UUalda i pall. Item uppan UUalda. UUa- 
zarafhueruia iii pall. In Hriedi. xvii uirg. xv arietef db 
<dia manu supra add.] et ex una uiig. vi pall. [mpra adacr. 
hoc eft quod adcreuit. Aitet ii lib. et ii pall. Haico. Thanc- 
uuard. Anger xv pal.] Dom. manf. in UUenari. ad illum per- 
tinent xvm pall. Todiko rai pall. \mpra add. Eenuuard xu 
pall. Memmo xiiij pall.] In Hefingi im pall. Hroihard ii 

^) Haee cum exteriorem paginae marginem atUngant, ubi cUiquanium mem- 
branae praeoisum est, neseimus an velin. vd IIH seriptum primitus fuerit. 
^ Post V. Oranauurdh rdiqua pars verstu vaeua relieta est 



— 12 — 

pall. UUening i pall. Heio n pall. Attiko ii pall. Theldag 
[fol 6«1 II pall. BUo I pall. 

In ijangonha xxv ped!. i. xxv pall. et iiii den. 

In UUaltfation x pei. i. xvi pall. 

In Plenuurt xlvi pall* et Vm pall. 

In Oampu x pet. i. xx pall, 

In Middilhem xxvii pall. iiu den. 

In Hamhufu xxrai pall. 

In Bruzem viii paU. et dimid. 

In lerzem vi pall. 

In Damhufu mi pall. 

In Hinuti iiii pall. 

Meinuuard i pall. Folcmar i pall. 

In UUiggeldaf gihueruia n pall. 

In Haninghe una uirg. x palj. In Tiufhe i pall. 

In Peuefhe xxxvi pei. i. tref libr» et xii pall. 

Item in eodem Eranbrahtaf tuchiu xxi pall. xm libr. 
et dimid:. 

10. [fol 13^] De Thrient xxxiii ficli [De officio in 
Emifgoa ^ostea hic interserta aunt]. In Herfingi xiii fict. et 
VIII t. In Einon xxx et i fict. [xxxiii pall. supra add.] In 
Bedoro uualda i libra [& ii unc. in marg. adscript] In 
UUirkingi xxxii den. [viii pall. mpra add.] In Tihem vii 
fici. In Falconhem fimii. [cambia supra add.] In Uinchem 
III fict. et iiii i. In Obergon vm ficl. et mi t. In Renon 
XII fict. De Middichi mi lit. De Minori hufon vii Cct. 
et VI *. [iu pall. & im *. supra add.] De Maiori hufon 
xuiiii fici. et II d:. [xxm fict. & ui t. supra add.] De Munic- 
mad i libra. De Gerhardaf uueritha vi ilct. De Marf- 
fliata VI fict. et x t. De Meniuuerua vi ficli. De Alingi 
VII pall. De Uuluiringhem xiii pall. et vm t. De Houa 
X fict. ei viiii J. item viii 4. item uidua fecuf amnem vn *. De 
Tiudingi iiii Jlct. De UUie vi iicli et vm *. De Arna- 
rion m lili. et vu Jict. et im i. De Sahfinghem u Kt. xvni 
Jjci. et nn i. [m libr. & iiii paU. supra add,] De Bahtlon 
i libr. et ii fict. im *. [xxxvi fidt. & vi *. supra add.; ah ofo 
vMmu in margine inferiore adscripta haec smU: In Hufon iiii unc. 
et III fidt. In Amuthario uualda im unc.] [fol. 13^] De 
Riazuurd: ii lit>. et xim *. De Ingaldinghem ii lit. et vi 
pall. et dim. De UUerfhem u libr. Fantheru Ripon fculd 



— 13 — 

XIV. [iii swj^a add^ Jjci. De Padinghem dimi*. lit. et ung 

i. De UUatuura: xxiiii fid: et im d:. [n libr. & ii pall. 9upra 

qM^ De UUituurt VIII pall. De UUiruinni duse uncisB [xiii 

pall. ^pra ac^e^.] De Stucciafuurit vi lid. De UUahcuurd 

\mpra add. xxxiiii pall.] i lit. et nii ficl. iii *. De Brunuur A 

X ficL De Helaguur^ i lils. et viii pall. et una uncia. De 

Rotton I. lit. et xv pall. et xi 4. De Haggon uuerua viii 

pall. et dim. De Ellafuurd: vii fid. et viii t. De Thorn- 

uur4 viiii *. De Midlifthem et de UUidu uurf xxiiifici. 

[«Mjpra scr. & v fid.] et viii t. In Stedion xvi fici. et vi 4. 

De Reinbodaf hufon v pall. De Hufdungon ii lit. et 

xvni pall. De Amuthon xxxviiij ficl. et vi 4. Item de Amu- 

thon Geldolf xxvii fict. De Arnuur4 i pall. De God- 

leuingi viii pall. [xii pall. mfra Bcr?^ In Bifafhem xviii pall. 

[xxpall. swpra scr.] [/oZ. i4*J De Pretmarafhem i lit. [mii 

j>alJ. mpra scr?^ et xim pall. De Ottar fliaton xxx pall. In 

UUildiona viii pall. In Diurardafrip xii pall. De Sceld- 

uualda xv pall. In Einon v fid. et uii d. In Siuoka- 

nafhem xxxviiii pall. In UUeruon xviii den. In Hem- 

uur4 XXV pall. (xxx mpra Bcr?\ In Berghem viiij pall. Te 

Henrikaf kiricun n ficL ct vi 4. [v fict. swpra «cr.] De 

Uulfdalon i lit et viu fici et iiii 4. [xxxiiii pall. swpra «cr.J 

An Enon gimenon ii librae. In UUrthun v fict. An En- 

giflingi XIII pall. et dim. [xxxii pall. Bupra 8cr,\ In Aldul- 

fafhem im fici. InUUaldhufoni libr. [v m^pra scr,\ Thiedric 

iuxta SBcclefiam Henrici v pall. In UUinkhem Sifri4 i 

iiclum. In Bauafa Folkhard iii fict In Hurun i fid. In 

Middichi u fict. luxta Groningi Sahfger iiii unci» |In 

Uthufon V fici. in margine ad8cr,\ Horum fumma lx vn 

librae [x supra add,\ 

In folio averso ab alia manu haec scripta leguntur: 

[fol, 14^\ Ad barghuf cc iornalef. ex his debent ab homi- 
nibus ad illud predium feruientibuf lxx ii arari. et xmi iomales 
*d profcindendum. 

+ In Ekutha xxxui iomalef ab hominibuf illuc feruientibuf 
arandi funt. et de Kalkamnon uiii. 

Poft Ula alia manus haec adscripjit: 

+ Liuppo u amph. mellif. et ui uictimaf. et unum uaccam. 
et XXX panef. pifcef. cafeof et butirum. + Tio iiii uict. i amph. 
Daellif. pifcef. cafeof. butinim et unum pall. laneum. precio ui 
^clorum. 4- Polkmar u uict. et unam uaccam. xxx panef. pifcrf. 



— 14 — 

XX cafeor. et butirum. et oua. ui amph. uini. xn modiof ceruifae. 
X mod. auenae. et lignum ad comburendum. + De aduocatura 
in Peuifhem v uictimaf et xxx panef. plfcef {fd. 15^\ cafeof. 
butinun. et u amph. uini. et xii amph. ceruifae. et oua. De 
Hredi fimil. 

11. [fol. 21^] De officio Enikonif. 

In Fertmerefhem. Enhard xu fict. Tiadi mj fidt. Oii 
vmj lict. Menhard uj iicl. Tiaduuard v licl. Etto v ficl. Rodtn 
uj ficl. Alfrik iij fict. Rodbem iij ilct. VUaldbraht ij Rd. 
Eielred ij fict. Ebo i fict. In UUildonha. Siuui ij fid. Erdei 
11 fict. Landrik ij fict. Meno u fict. In Oterfletun. Tadako 
XV iict. In Siuukefhem. Alderd xvuj unc. Item mj unc. & 
vuj den. In Bififheim. Sibraht vii & dimid. fid. Aldako 
iimiUt. In Scalduuualda. Sibrand cum fociis aliis viij unc. 
Eniko vuj unc, Renger ij unc. Eilherd et alius Eilherd vi unc. 
Berendei uj iid. In Emuthero uualda. Popiko \fol, 2P\ 
iiij unc. In Hemuurth. Frethuger v iid. Efulf v fid. Hemo 

V fict. Euu x den. In Birghem. Tiadgerd vii ilct. Birdei x 
den. Tiaduuard u fict. In Engiflingeri. Tabo v fict. Odo 

V fict. Addi v fict. xlldmund vui fict. Saxbem I fict. Popetet 
I fict. Beteke I fict. Eniko v iict. Henrik in Lethermengi 
xuj fid. Eniko iuj unc. Liudrad vii & dim. fict. In Enun. 
Ardrik uj iict. Tadako uj fict. Mentet ij unc Hebetet i fid. 
Vbo ij unc. Epo ij unc. Eniko I unc. Snello u unc. Eniko 
I fict. In Slohtoron. Tammo xx iict. In UUirthum. Eniko 
iij unc. Liudgerd Menuuard Rikbraht xx fid. Embo v iid. Ipo 

V iid. In Stedon. Sigerd I unc. & ij den. [fol. 22^] Tammo 
ilmiliter. Ipo fimiliter. Liupo iimiliter. Dodoko fimiliter. Tiad- 
uuard iimiliter. Sikko m unc. & vi den. Deddi vi fid. In 
Emuthon Liuppo xu iict. VUibrund xxx den. In Heuur- 
thero uualde iiij unc. In Ofterhem. Sahfbraht iuj unc. 
preter v denar. In Arneru Menulf xx fid. preter vi den. 
Erdei uj unc. Tado ii unc. Popiko u unc. & u den. Liudgerd 
& Gerbald v iid. & vuu den. Thiaderd xxi den. Emuft xiu 
mc. preter vi den. In Uidinun. Emuft & Thiederd vii ild. 
Sahiinar x unc. Folkmar viu unc. In Sahfinhem. Folhnar 
dim. libr. preter vi den. Menold et fratref eiuf iimiliter. Tet- 
tika limil. Bouo ii unc. & iiij den. Aldako vu fict. & iiij den. 
[foL 22^] Rembraht V unc. Embol I unc. In Reifuur* Poppo 
X den. Lijippo & Gerbrand iiij unc. Sahfmar I. unc. Alfrik 



— 15 — 

iij unc. Rodbraht & Tiedrad xvu den. Geldolf u unc. & vi 
den. Foppiko XYU den. Ynako Jlndl. Liudburg xxvi. InBahtlon 
Sigrep X den. Aitet v den, VUigerd uj unc. VUilger ij Hci, 
Rikgerd ij unc. Aldger uj ^ unc. Elderd dim. libr. Sibuko I 
unc. Tadako Juniliter. Adaldei dim. litf. Gerbrand et Eiluuard 
X den. In Ingaldingon. Hoitet xiuj Xici. Sidei ij unc. &dim. 
Beto & Tabo v unc. Riktei mj unc. Abbo & Geltet v unc. 
Tete V unc. & u den. Tete u unc. & dim. Geldulf uj unc. & 
VI den. [fol, 23^] Aldmer xxx mj den. In Renun. VUilger 
inj unc. Reinbern mj unc. preter luj den. Menfuind uj unc. 
preter v den. Renhard xxx den. Reinbad ij imc. Thiadnod 
& Rikgerd uij unc. Sahfger ilij unc. Okka ij unc. Benni iij 
licl. In Obergun. Ediko uj ficl. Benni xvi den. Liudo uj 
ficl. In Ufon. Gerbrand xxx den. Sikko xxvmj den. Bouo 
VI den. Ouo xxuij den. Sifrei fimiliter. Menhard vi ficl. & 
dim. Ren&id & frater eiul xvui den. Gerrik ij unc. preter uj 
den. Tette uj ficL In Minorihufon. VUaldger m fict. Do- 
diko uj unc. & xvu den. Vuo iiij den. In Bauifha in Mun- 
tiklanda. Gerik ij unc. Thieduui uj unc. [foL 23^] preter v 
den. Rikuui vmi unc. Siger vi fict. & ij den. Liudo xi fid. 
In Marflete I ficl. In UUerfhem. Geldulf x unc. & i den. 
Sigerd vij unc. abfque ij den. Menko xuj unc. & dim. Tado 
uj unc. preter vi den. Menulf vmj unc. VUigerd fimil. Gelako 
fimil. Godefcalc vuij fict. Ato fim. Tiazo fimil, Tetika uj 
unc. & VI den. Poppo I libr. & uj fict. Renbrund viuj fid. 
Eiebner in Stikkefuurd: uj unc. & dim. In Padinghem. 
GelduK V unc. preter v den. Eielerd I unc. Blekulf mj unc. 
& I den. Frethirik mj unc. fine v den. VUilrek I unc. Hiddo 
& Iko ij unc. & dim. Rippod fimiliter. Ernuft ij unc. & dim. 
In UUatuur^ Renger xvi den. Frethirik dim. libr. Alderd 
m unc. Andger v unc. [fol. 24^] & vi den. Auuko vm den. 
Aitet fim. In Burnuurd: Thonkrik mj fict Liuppo I unc. & 
VI den. Gelo I fid. Item I fict Eniko. Eppo xxx den. Amul- 
dei mj fict. & dim. In Uthufon. Renger I unc. Aldbraht mj 
unc. Vlbrand fim. In Hufdungon Ofinund vu den. Tammo 
xu fict. Helibad fim. Gaiko xxvu fid. Dodiko xxv den. Tammo 
vu den. In Midlefthem. Sui^hard vu unc. preter ij den. 
Aldbraht & Edo uj fid. Reinfuid: xxvm den. Tetika uj fid. 
Aldmer ij fict Liudulf dim. libr. Godefcalc fim. Geldiko ij 
fid. Tio fimil. In Helauurii Thiadbald xvi unc. & mj den. 
In Rotton ij unc. & uj den. Rodmer uij den. & ij unc. Ebbi 



— 16 — 

ij unc. & iij deu. Tammo Ximil. Menbold v den. & I unc. Eldei 
XXX den. Sigerd iimil. [fol. 24^] Geldulf xxxu den. Liuduuard 
dim. libr. & vi den. Merulf mj iici. Ed:e]gerd vi den. Ger- 
bruht mj den. Bouo v ficl Menfrid uj Jici, In Ellifuuri 
Dudo vu lict. In UUaguur* Dudo mi fict. Renbrand lim. 
lo ij licl. Gela xv den. Sirik uij iicl Andulf xxx den. Eil- 
uuard luj fict. Folkuuard ij unc. preter I den. Renheri ij Xici. 
OJmund vi fid. & dim. lui fim. In Uldinon Renfrid & fra- 
tref ei* xv fict. deficiunt xviuj den. Menko uij fict. Efbrund 
ij fict. Margerd v fid. In UUinkhem. Bauo ij uno. Rikgerd 
ig fict. Thiaddi I fict. Tiaderd uij den. Gerthruit xx den. In 
Bedara uualda. Ediko mj fict. In Menouuerfe. Eldei mj 
fict. ij libr. & u unc. Gerbrand de Houa vu unc. & I den. 
IHufdungon Oiinund [foL 25^] & Aldbraht I unc. & I den. 
In Mildlefthem (sicl). Folkmod. ij fict. In UUiruingra 
lago I unc. In Burnuurd: Asso I unc. In Baflon Elhard 
V den. Folkuuard fimil. In Minorihufon Thiadbald v den. 
In Muniklanda Renbraht v den. Thiadbold fimil. In Marf- 
lati Ebbi vu den. & I unc. Menzo I unc. & vi den. In UUia. 
Tadako I unc Aldmar fimil. In Tiudingi Eielulf u ficl. 
Abbo fim. Beno m den. In Houa Dodo ij den. Gazo I. Al- 
derd I. Bouo I. Liuppo m. Bouo mj. Sigerd vm. Liudo vl 
VUidriku. In Uluringhem. Dodo I den. Ebo m. Menger fim. 
In UUibadaf kerikon. Haico ij imc. Frethuui uj unc. Tiazo 
fim. Item in UUalthufon ij unc. & vm den. Euo [foL 25^] xxx 
den. Extra Scaldmeda Sibraht xxx den. In Diuridafrip. 
Biua mj unc. In Stedarauualda. Hildifuit x den. VUigbald 
XXX den. In Emuthon. Aldbraht vu unc. abfque u den. Habo 
mj unc. & ij den. Menika vii fict, Deddi uj fict. preter I den. 
Meniko v den. Mentet fimil. Tedi mj den. Thiaduuard x den. 
Menhard I fid. In Godleuingi Gerhard & Thiedrik ij unc. 
Odi ij unc. Thiadbrund 1 unc. Eilbem I unc. VUihard uj 
unc In Ernauur^. Tammo xxx den. & uj. Sibuko fim. 
Bem fim. Vlurik vi den. Brunger & Siuuard xv den. Siuuad 
& Eio I unc Tabo xv den. In Menouuerue. Eniko I fid. 
Aldmer ij den. In Rotton x den. Geldulf. In Herfingi I 
libr. xxvuj den. 

[foL 26^] De officio Gibu aduocatae. 

In Granauurit Gerad uij fict. In Anladon Eilulf ij 
unc et V den< Oftnod v den. Alda xv den. Gelako xvi den. 
Tabo & Uno fimiliter. Abo xi den. Thiadbold I fict. Brun- 



— 17 - 

hard Cm. Vbuko xu fict Deddi u ficL In Ereftlingi Odo 
ij unc. preter I den. Oftno* xvi den. Folkhard ij unc & ij den. 
In Liuifi campa Odo xxx den. Oihod: fiuL In Aftnem 
Liuduuard xx den. In UUirun Tbiaderd ij Gd. Frethured ij 
unc. & xim den. VUlfhard vi den. £d:elbem vm den. Liudger 
XYi den. Betika vuj den. Liudbad fim. Auutet lim. Ado vuu den. 
Euurhard fim. Embo xvin t, Renheri I unc. et vi den. Bentet 
XXX den. et unum. Haico I iid:. Sahfbruht & fratref xx & vi den. 
In UUrthurouualda. Athelbrund et fratref ei* xx den. [fol. 
26^] Gerulf vu den. Pappo I den. Entet 1. Alako I. Ifti 
tref I den. in tercio anno. Iko I den. Elo ij unc. In Frodo- 
uualda Menulfmunc. Amuldei dim. lit. VUihard I unc. Meko 
xxxvn den. Popiko uno anno vuj den. altero vij. VUilbrand x 
den. Meno v den. Bernhard i den. Alauuard ij ficl. In Boh- 
fingi Ed:eluui vi den. Auo fim. Geltet xxxu den. Athaluuard 
X den, Efelmer v den. Gelo fim. Renfrid fim. In Kuftri- 
dingi Tiadrik v den. et terciam partem den. Aitet et fratref 
eius mj den. et dim. VUilbrand I den. et terciam partem. El- 
fuid I den. & terciam partem. Folkhard fimu Akger I den. 
Gerhard i!im. Gerbrand u den. In Federuuri Elfuit xxx 
den. preter I [fol 27''] Geldiko u fidt. VUibad funil. Gerhard 
vui den. Ebo mi den. Bemhard & fratref xvi den. Rendei et 
fcatref xui den. Bernhard u ficL Tammo i den. Vddo xxx 
den. Oftnot u fict. 

In Heuunoro uualda Alderd vuu unc In Frodo- 
vualda m unc In Linuur^ i libr. In Linvurthiro uualda 
1 libr. Ad curtem et in haribergi i lilb. 

Lxxx. libr. et i. libr. et v fol. 

Haec omnia quae capite undedmo continentur ab tma manu 
Bcripta sunt eaque in literis exaraniis cmstanti »ibi M firma. 
Videtur illa esse saeculi undedmi, 

Ab ErUkone quae exigebantur vectig<dia, omnia fere ex pagis 
Bunusga et Fivilga redibant, Vicorum auiem, in quihus homines 
vectigales hahitabant, nomina etiam in capite dedmo pleraque 
leguntur, ut tamen iliic forma eorum vetustior fere videatur. 
Owmque ibidem qui refenmtur reditus aliquanto minores sint, hoc 
^intiquiorem Hhm indicem esse apparet, id quod ipso scripturae 
genere confirmatur. Offidum Oibu advocatae ad pagum Hug- 
^"^ki pertinuisse videtur; nam quicunque agniti a me vid sunt, 
t« iUo dti fuerunt, V, in indice: Qranauurdh, Anladonf Krestr 
Ungi, UUiru/n, Frodouucdda, Bohdngi, Federuurdh. 

2 



— 18 — 

12. [fol 19^] Opuleum. Tifibuf. Tintipaf. 

Haec funt debita quae ad curtem in Lagi pertinent. De 
Holanla n buld. de Ambraki i buld. [diura supra versum 
(zdd.]. de Fillifni vuu buld. de S uthan broka xv buld per 
xn den. perfoluuntur [Adiman vm & Vua vu mpra add.]. de 
Muningafi v fici. & mi den. & v modia maiora fig. [Gelico 
supra add]. Tamo totidem fict. & den. & totidem mo. Gg. Elto 
iimi]. in onmib ; Gelung u buld & im den. & v hinnof fig. Extra 
haec omnef ciuef communiter lxxu [foL 20 «J hinnof Rg. De 
Burun Eniko u buld & mi ampboraf id! el*t xxim mo. maiora 
auenae. UUini lim. Menni m buld & vi amph. id eft xxxvi 
maiora mo. auenae. Quid Benzo [supra adacr, vu amph.] aut 
gener uilici [supra adscr. u] perfoluant ignotum eft. Benzo viii 
buld & vuu amph. id eft luu mo. maiora auen. Makko i mar- 
cum. De Lage Liudiko m buld & vj den. Liuppo u buld et 
mi den. Frethugerd xxi den. Adiko u buld & xu mo. maiora 
auen. Bikuuard vi mo. maiora auen. Memmo mi. Badiko u 
mo. maiora auen. de Dilon mi buld. haec omnia fiEiciunt vi 
maxc. abfque u buld & vuu den. De Muningafi lu mo. ma- 
iora et dim. Rg. De Burun oxxxmi mo. maiora auen. De 
Lage xxmi mo. maiora auen. In Ambreki xu porci perfecte 
faginabantur. In ^S u t h a n b r o k a xxvi mediocriter. In ligno 
monachorum xxx. vim fuperflui. 

His addo quae extremo fere libro manus duodeeimi ut 
videtur saecuii scripsit: Ad Servitium Domni Abbatis Prefbiter 
de Loge dabit in tercio anno. I uaccam pinguem. ouef vi. I 
porcum bonum et item I mediocrem. et I porcellum. x gallinat 
c oua. pifcem fatis . . . . ^ an^phoram mellif. I amphoram butiri. 
unam carradam ceruifae.* xu cafeof. u bracia auenae. m plauftra 
de gramine. xvi mo. iih'ginif in pane. u maldaria bene purgata. 
& u mediocria. hgna. et falem cum ueribus quantum indigeant. 
minlftrif xx ueftef. Ipfi abbati annuatim dabit I pannum. ad 
cappam faciendam. et xxmi ueftef. (Bedemptio huiuf feruitii ad 
placitum feniorif refpiciat ab alia manu add,) 

13. [fol. 5«] In Frifia quod adcreuit. In Benon vm 
unc. In Arneron et Sahfinkhem Ofbrand et Ernuft v Cct. 



^) Erasae hic paucae liUrae aunt 

2) Eadem mantu, quae ad finem nonnuila addidit, hic supra versum ad- 
soripHt faTcic lini. tai cero. fertonem pipttris. 



— 19 — 

In Bahtlon Elo et Vide x Hd. In Andledon ym lid. 
Tiazo V Rct. 

De Redi in UUalda. In Fifanbetan. Omni anno in 
festo ScL lacobi ad ioftam hura dabuntur lxu taL quorum dimi- 
dietaf in palliif datur. altera parf in denariif. In tercio autem 
anno de Redi et UUalda xxx. vi arietes. Poft quintum uero 
annum in fexto terrse tociuf erit redemptio ficut inueniri poteO; 
in placito nuntii abbatif et monafterii. quod uocatur formida. 
nili forte infra iftof annof aliquif moriatur. pro cuiuf terra aliuf 
aliquif formidam ftatim det. antequam tempuf ueniat formidse 
quam omnef dabunt predicto fexto anno, 

Ex hts priora postea guam ea qibae sequuntar in spatio vacuo 
rdicto interserta mnt, Cetera iransBcripta leguntur etiam in libro 
prMegiorum maiore. F. Laamblet. Archiv. l. c. pg, 289. 

14. \_fol* 6*] Razo xu fcaraf. Godako xxu fcar. Aluikin 
xu fcar. UUizo xu fcar. Dudo xu fcar. Fadriko xu fcar. Gebo 
XXX et uii et dim. Azo xxxuu fcar. UUambald xxxi fcar. 
UDigheri xx fcar. Haddo xu fcar. Reniko xu fcar. Modani 
XXX fc Lanzo lxxxx et u fcar. In Hengiftbeki xxx fcar. 
(Postea ah alia WKinu add. Gelikin lxxxx et um fcar. Sibo 
xxumi fc 

\fol. 7^] In Bodltgi Unus dim. manfuf. 

Tiazo xL mo. au. et xm mo. de brac. + Meinzo xm mo. 
ord. m mo. fig. Hozo xx mo. auen. xm mo. ord. et m mo. £tg. 
Abbi Ui xL mo. au. et xm mo. ord. 

+ In Rinheri Abbi xL mo. auen. et xm mo. or4. m mo. 
fig et ui den. Ozo xL mo. au. xm mo. orft. m tno. fig. Liafger 
xxim mo. au. xui mo. ord. m mo. Rg. Lanzo xl mo. au. xu 
ino. br. au. m mo. fig. Manniko xxx mo. au. xu mo. br. au. m 
»10. figili. UUazo xx mo. au. xu mo. brac au. m mo. fig. 

[fol. 7^] In Marki u uirg. In Badanafthorpa u uirg. 
Item in Badanafthorpa u. In Bauonthorpa dim. uirg. 
In Priueri uu uirg. Item in Friueri dim. uirg. In Fre- 
tholdaf thorpa xu pe4. 

In Hlarafhem xx den. In Tulion UUendil x mo. fig. 
et X mo. ori. In Renhem Liuzo vi mo. ori. et Liudo vi mo. 
ort ef X den. Gerold xu mo. ori. Adalbold xu mo. orJ. 
InMnuko xu mo. or*. 

2* 



— 20 — 

Htzec & pluribuB, ui videtur, conscrijpta sutU l&eris rudkh 
ribus, Neque aatis constat, num onmia ad Frisiam epecteni. 

IS* [fol. 12^] Notum fit omnib; fratrib; nris et amicis quod 
Oddo comef mia cum coniuge fua Irmingarda pro foenore 
mutuandi fco. Liudgero fuum predium pofuit hoc eft unam Xil- 
uam quse dicitur Liettruf et in Frifia illud territorium quod 
ab incolis Naf uocatur cum cenfu m libr. pro quinquag^nta 
librif argenti quaf illi de thesauro fci Liudg. concefGmuf. hac 
fcilicet ratione nt in proxim. epiphania dni perfoluantur. et fi 
fieri non poteft. ab illif uel fuif heredibuf inde poft duos annos 
eodem die redimatur. nos uero omnem ufuram inde uenientem 
habeamus. preter quod homines illiuf pascuis in Liettrud: nobifcum 
utantur. lilua fructuofa onmino cuftodiatur ne incidatur. Quod 
fi per haf duaf inducias peccunia non perfoluatur predium fupra 
nominatum fco Liudgero abfque omni contra dictione teneatur. 
Huiuf teftef funt. Nid:ger Landbraht Hathuuerk Razo Bennulin 
Thuring Adlilf Salako Tiezelin Rozilo aliique perplures nobilef 
liberi ignobilef. 

Haec Tnanus saeculi dmdedmi scripsit 

16« [WI fd. XXII^] animae me« et ut habeam uictum et 
ueftitum ego Folchard et infanf nomine Frithubraht in eodem 
monafterio ut ceteri fratref. traditamque in perpetuum esse uolo 
cum omnibuf adiacentiif id eft pafcuif. terrif. aquif. JHuif. pratif. & 
nullif umquam temporibuf esse mutandum. & ut nuUuf prelatorum 
prefati monafterii habeat Ucentiam uendere aut dare. aut preftare 
in benefitium alicui laico. aut clerico fine gradu monachi. fed ad 
perpetuof ufuf monachorum et feruorum dei in prefata ecclefia 
deo feruientibuf. ifta traditio firma permaneat. 

In Thunhem xu uncise In UUeht mi unciee In Mun- 
dingafi xx. ui unc. et duodecim denariL In Fillifni ui unc. 
& m anfore mellif. In Ombriki una untia. In Holanla 
uu untise. In Hinuti x pedef. In Midliftanhem xx pedef. 
In Middilhem u perticae. In Fref brahttefhem una uurit 
& uu pedef et preterea uniuf pertice u partef id eft mi untiarum 
cenfuf. In Eaninghem xu pedef id eft ui untiarum cenfuf 
In Pffiuefhem UUihardi heriditatif quater nouem pedef &Irin- 
bertti xu ped. In Hufun tercii pedif du» partef. In Pleon- 
uur A octo pedef et tref pollicef. In Camp» maiori xum pedef 
& Andulfef uurft et preterea in eadem uilla u pedef exceptif 



— 21 ~ 

duobuf \foL XXIP'\ pollicib; quof tradidit Saxric. nec non et 
decima parf totiuf heriditatif Tbiadulfi. In LacuurJ octo pedef 
& Eduluef uur4 & preterea in eadem uilla ui pedef quof 
habet Eilric ea conditione traditof. ut omni anno pro unoquoque 
pede xu ficlof perfoluat 

Siric de Hrifinghem debet foluere omni anno dedmam 
partem totiuf heriditatif patrlf fui. In Hadinghem um ped. 

In Cuninghem xuu ped. In Longana mi unc. cenfuf. 
In Hlarfliata m cubiti. In Hamhufun xmi ped. In Ra- 
rughem i libre. In UUidufliatun uniuf libre. In Edana 
cenfuf mi unc. & \m denariorum. 

In UUinafhem u ped. In Tettefhem xx u ped. In 
Afcla ui pedef. 

In Kiricthorpe m unc. In Hleri x nununif minof quam 
fecunda libra dimidia In Haf la xxx. u p. et preterea m ped. quof 
tradidit Thiadger. Item in Hafla trad. UUimode uuunc. cenfuL 

In Birgithi xmi denar. & in Herfalae u den. In Mun- 
dingafi funt houe xx una. quarum quinque exceptif duab; 
unciif et ui denariif ad nof pertinent Soiuuntur itaque de una- 
quaque earum octo unci». 

Euurric & Ige tradiderunt in Geidun mi p. cuiuf cenfuf 
^ XV den. Sifrii & Meginhild mi p. Gerburg xu p. UUimod 
ui p. Ubbo m p. 

In Lathamuthon ui p. trad. Liudalug. & due uirge quaf 
tradidit Hrodhard & Hroiger frater eiuf. In exteriori Thri- 
birgi trai UUimode una uirga et u p. Item in eadem uilla 
tra* Ubbonif m uirge. exceptif u p. [foL XXIII^] & m uirge 
Folchardi her. In fuperiori uero Thribirgi m uirge tra* Ger- 
burge & una quam tradidit Folchard: & uniuf uirge u partef 
tradite pro Xtuad^aro. In Badunathafhem Folchardi her. 
ou uirge. quarum due ad nof pertinent. In Tunglafthorpe 
^ p. traditi pro Andolfo. quof ipfe conunutauit a quodam Hrod*- 
heri danf ei in Huntalae xu p. In Thorpun xx p. & unuf 
fiMnuIut In Harun unuf p. 

In Suthrem xxmi ped. In Rathan xxu ped. In Dilon 
& in UUilbrandaf uuic una uirga Godeffcalcgi here* & in 
UUifcun aliquantum. Item in UUifcun ui p, quof tradidit 
liudalug & in UUilbrandaf uuic uu p. quof tradidit Baldrio. 
In ultimo Utinghem una uirga traft Meginulf pro UUaldgero 
"lio fuo. In Binnighem x unc. cenfuf tra* UUimode & ui 
P- traditi pro Afcolfo. 



— 22 — 

Id Hukilhem mi p. id eft duarum unc. cenfur. In Gi- 
minghem cenTur libre dimidie quam tradidit Meginheri frater 
noOter pro acceptionse fua. In Beddinghem una uirga id eft 
vm unc. cenf. UUihardi herelt. quam tradidit Thiadhild: uxor 
eiuf pro eo. Una uirga Polchardi traft & uniuT uirge du» partei 
traft Liudulfi. Una etiam uirga quam tradidit UUlfhard & 
Baddag. Et mi p. quof tradiderunt Liudalug & Miginbraht 
frater ei'. 

Gerbrun tradidit in maiori Burhem xv. p. pro fe & 
forore /ua ceterifque amicif uidelicet Hildiric Reginhard. Ger- 
brun. In Bredon madun & in Middilmadun & Ondul- 
rn^adun & in Nothering tiochi. 

"^' ""^ln Gerdae faltu habebat UUibraht m [fol XXTIP] 
fcaraf & in UUibodaf holta duaf tiiedia fcaraf. 

Item relatio magiAri Raduuardi. In Campe xumi p. In 
Lacuurd: vi p. & Edulfefuur*. In Hatbrahtafhem u p. 
In Longanae um p. In Oftahufun feptimuf dimidiuf cubi- 
tuf. In Hamhufun xmi ped. In Borzhem u p. In Gerz- 
hem octo p. In UUerue mup. In Pettinghem i uuri. In 
Gondrikefhem u p. In UUinefhem u ped. In Afla 
unuf p. In Kiricthorpe m unc. In Hleri x nummif minuf 
quam fecunda dimidia Ubra. In Hadinghem una uncia. 

In Mundingafi &inHafla & in Timberlae & in Sel- 
uuida & in Holanlae & in Ambriki & in Fillifni lij 
libre & mj unc. 

In Brenom dimidia libra. In Lathamuthon u unc. In 
Badunathafhem u & dimidia unc. In Geidun dimidia unc. 
In Frethunathafthorpe dimidia libra In Garun libra una 
In UUinghem xu licli In Haxn. xuu dimidia uirga In 
Scagaf thorpe una uirga In Frilingothorpe uj dimidia 
uirga. In Aucon thorpe xmu uirge. In UUilinghem i 
uirga. In UUeftar hufun undecimuf dimidiuf pef. In AI- 
donthorpe xxx. m pea*. In Giminghem u p. In Bed- 
dinghem uiuf dimidiuf pef. In Otef thorpe xmj uirge de 
unaquaque uirga vn bolt & duo modii auenae. In vi anno unuf 
quifque amphoram au. 

IfoL XXI V^] Reginhard tradidit pro ingreffu fuo in mona- 
fterium quicquid habuit inUUianheri. Ceterum octo undarum 
cenfum in Marct. & in Badunathafhem tra* focero fuo Uide 
qui eum redemit xni foUdif de manu Nortmannorum. Soror quo- 
que eiuf Eua nomine dedit in eiuf precium aliquantum argenti. 



— 23 — 

UUaldger vi pedum terram in ultimo Ubinghem pro fua 
anima tradidit. Regindag in Hlarfliata & in Hamme quio- 
quid habuit dedit fco Liudgero. — UUihard pro quo Thiadild 
uxor eiuf vm unc. terram donauit in uilla Beddinghem. 

Athalbarn & Seburg uxor eiuf tradiderunt in Lagi uniuT 
unci» terram. 

Ldudolf & Liudalug tradiderunt in exteriori Thribirge uu 
pedef. Ldadalug & Meginbraht (frater?) eiuf tradiderunt in Bed- 
dinghem quatuor pedes. — Folcuuard tradidit in Hriadi. in 
Folcbaldef thorpe fex perticaf. — Hildimod tradidit pro ne- 
pote fuo Ofgrim octodecim pedef in E(uua?)gtiochi. in Fi- 
milon (?) dimidiam uirgam. in Monzanhae dimidiam uirgam. 

In UUeftaruualde in Unefuuido Miginuuard unam 
uirgam unum folidum et unam manfionem. — In Gokefhem 
Cralinc xvi den, et manlionem. — In Stengardo Folchard um 
den. et manlionem. — In Udhurftun Baldo m modiof de 
fabif aut xu modiof de auena et manJlionem. — In UUifcun 
UUihelm x modiof de ordeo et maoGonem. In Naffe Thie- 
dold V modiof de grano. In Helagonu fliatun Reginuuari 
[fol XXI V^] VI modiof de ordeo et manConem. In Uoln- 
hurfti Odmser xu mot de ordeo et manfionem. In Boklo 
Reginuuard vi modiof de ordeo et manJCionem. In Ueldlagi 
Meginhard xu modiof de ordeo et manfionem. In UUilbran- 
def uuik Boio xmj modiof de ordeo & manGoem. 

In Afcanthorpe xu ped. id eft vm modiof de figilo. In 
Lethi vm ped: id eft vi modiof de Jjgilo & manfionem. In 
. . .anholt. Od . . . duof cottof et manfionem. In Spracanlo 
nemuf unum Alterum in Hurni holta fcare uidelicet xu porco- 
nim & in Stauorun. 

E . . braht Hunbraht Geruu . . Reginbraht Tinna Stauerod 
In Dilon Hild . . . et uxor eius Gela. In Aluthon. In Ren- 
iiuidu. In A 

Gerhard. Meginhard Abba et Adalhard tradiderunt in Drag- 
uurht X pedef et xi pedif duaf partef in precaria. 

In Hleri in Utmerfca quattuor pedef quof tradidit Re- 
ginfuit pro Alduuardo. Folcuuard de Hredi tradidit x ficlorum 
terram in uu pedibuf. UUimod tradidit in eadem uilla Hleri. 
Egildag tradidit quattuor unciarum cenfum pro ingreffu Adal- 
l)randi abbatiL Heridag fcii unam uirgam in Hroht gering 
tiochi iuxta Sibodi hereditatem quam habet Tetta. UUldag 
colonuf erat. In Suthanhem m uirg8& quarum una tradita eft 



— 24 — 

pro ingrelTu [fol. XXV^] Thancberti fratrif nri. — Thiada tra- 
didit unam uirgam pro Meginulfo uiro fuo et tociuf hereditatif 
eiufdem Meginulii decimam partem. 



In nomine dni incipit de paterna hereditate. 

In UUianheri funt tref uirge 1. trium iibrarum cenfuf. 

In Marcberga una uirga I. yj unciarum. In Baduna* 
thafhem una uirga id eft xi unciarum cenfuf. Item in eadem 
uilla uniuf uirgas tercia parf id eft unci» et dimidi» et mi dena- 
riorum. In exteriori H&onlae id eft u unciamm 

cenfuf. In Geidun uirga dimidia id eR xi ficlorum cenfuf. la 
Frathinafhem xu pedef id eA trium unda- 

rum et aliquot denariorum cenfuf In meditaerraneo 

Utinghem una uirga id eft u unciarum cenfuf exceptif aliquot 
dcnariif. -f^^-f Igitur pater meuf E. cum uindicaret 

Thiadricum matrif mese auunculum donauit ei pro auia mea Ata 
in Burhem [uu unciarum supra acr.] et in exteriori Haonlae 
uim iiclorum terram Quod ille cuidam Frethuhardo danf emit 
ab eo in UUitilafhem dimidi» libr» cenfum. uendenf autem 
illud in UUitilafhem Euurbarto cuidam emit ab eodem in 
Lagi in Middila duaf fcaraf et in UUibodi filua uniuf 
fcare duaf partef cum terra cuiuf cenfuf eft trium unciarum 
In Binninghem Beddinghem Hleri 
UUinafhem Adanhe L&ngana Hufun donauit auuf meuf 
Gerdag quicquid habuit tribus filiabuf fuif meif uidelicet amitif 
In Thribirgi fuperiori uniuf uirgsB due partef id eft mi uncia- 
rumcenfuf. Item in [fol. XXV^] uilla Badunathafhem fexta 
parf uniuf uirgas id eft ui Jiclorum terra quam emit auuf meuf 
Gerdag ab UUirico confobrino fuo danf ei terram in exteriori 
Haonlae cuiuf cenfuf eft uniuf uncise et quendam equum opti- 
mum FiNiT 

De materna quoque hereditate In Binninghem xx 

pedef id eft x unciarum cenfuf. In Lagi ui unciarum et Etur- 
berti hereditaf In Mundingafi duarum unciarum & dimidi» 
In Hafla v pedum In Birgithi trium In fuperiori Thri- 
tirgi una uirga dimidia [xu pedef supra scr.] et uniuf uirg» 
quarta parf. In exteriori Thritirgi uu pedef. In excellen- 
tiffimo Utinghem pertica dimidia. In Hofterhufun due 
uirge id eft una libra ff^ InMundingafi matern» et ma- 
terter» hereditatif erat x unciarum cenfuf. In Hafla et in 



— 25 — 

Birgithi octo imciarum in Hafla uidelicet qoinque & in Bir- 
githi trium unciarum. ETt quoque in Badunathafbem ma- 

tem» limul & materterse hereditatir xu Cclorum terra in Tiuding 
tiochi. Et in eadem uilla fexta parf uirg» id eft ui jjclorum 
terra quam emit auuf meuf Gerdag ab UUirico confobrino fuo 
cum terra cuiuf cenfuf eft uniuf unci» in exteriori HHonla danf 
ei quendam equum optimum. In Geidun matem» hereditatif 
[et matertere tuedi uirga mpra scri] vu ficlorum terra ~|-f In 
nUinafhem Edanae C&ninghem Stedun Longanae 
quicquid habuit mater mea tradidit BeginfuithiB nepti fu» 

In WI guatuor folia, quae minoria quam cetera formae 
surU, (XXII— XXV) cohaerentia inter se hunc indicem continent 
mukorwm fundorum in Frisia eique circumiectis regionibm monor 
sterio Werdinend donatorum, Apparet initio nonnuUa perHsse. 
Scripta universa ab una manu sunt eleganter ac nitide. Quae 
supra occvrrunt vacua spatia ea suo quodque loco in ipso arche" 
typo inveniuntur, 

VI. Wl.fol XXXIV^ An naruthi thiu kirica endi kiric- \ 
land. fanalmeri | te tafal bergon Anuuerinon thiu kirica endi al ; 
that gilendi | Te amuthon thiu kirica endi kiricland Antheru ; 
fehtu Enuuerr | fci liudgeri. alterii f. martini. Utermeri. f liud- 
geri totu. fpilmeri* | pulmeri half, Suecfhon ubi natus e fcf 
liudgeruf totii Anupgoa | Xiuun hofftadi. fiuun uuerr ftadL Te 
aiturnon. fci liudgeri | 

Te kinlefon. En alt giuuerki 

Ha^c guae manus ut videtur decimi saeculi loco codicis WI 
quem mpra indicavi adscripsit, ubi vacuum spatium facuUatem 
dedity ita transscribenda videntur: 

An Naruthi thiu kirica endi kiricland fan Almeri te Tafal- 
bergon. An UUerinon thiu kirica endi al that gilendi. Te 
Amuthon thiu kirica endi kiricland. An theru Fehtu en uuerr 
sancti Liudgeri, alterum sancti Martini. Utermeri sancti Liud- 
geri totum, Spilmeri [et] Pulmeri half. Suecsnon, ubi natus est 
sanctus Liudgerus, totum. An Upgoa sivun hofetadi, sivun uuerr- 
stadi te Aitumon sancti LiudgerL Te Kinleson en alt giuuerki. , 

In his quae afferuntur loca eorum partem tantum contigit 
tt< explicarem. Ac Naruthi quidem eadstimo esse oppidum ad 
^(itcum Flevonem situm, cui nunc nomen est Naarden. lUum enim 
hcim constat antiquitus appeUxUum esse Almeri. (cf Fl>rst.pg.8). 

^) PDst V, SpUmeri paueae Uterae evanuisse videntur. 



— 26 — 

Amuthon vicus pagi NiftarlaJee fuit, wmm hoc tempore cst 
Muiden: quod Vcm den Bergh (Handboek der MiddehNeder- 
landache Oeographie pg, 63) ita eaplicat: deze naam heteekent 
mond der A, en betoijat dus dat die stroom d. i. de VeAt in 
de 10. eeuw daar ter plaatae in het meer uitwaterde. lam in 
indice reditmm ecdesiae 8. Martini Traiectenais circa annum 
960. conscripto legimus in Amuthon aeptem were ad piscan- 
dum 8. Martini fuisse. Atque ad Vechtam — quem ammem 
orivm ex Rheno vetere vidimm in Flevonem effundi idqtte prope 
AmiUJion — unum werr monasterii 8. lAvdgeri fuisse aUerum 
8. Martini ex libri Werdvnensia loco quem mpra publicavt co- 
gnoscitur, Hoc avJtem werr idem ease videtur quod nostrum 
wehr A. e. moles in mxtre vel amnem ducta. Talea antiquztus 
piscatus causa exstruere moris fuisse ovm ah aliis traditur tum 
vero intelligitur ex hoc loco chartae Anglosaxonicae anno 706. 
scriptae, (v, I. Kemble Codex Diphmaticus Aevi 8aoDomci I, pg. 
64J: „captura piscium quae terrae %Ui adiacet, ubi sunt scilicet 
duo quod nostratim didtur uueres, id est alter ubi fontanus 
qui nominatvr OmbresuueUe diriuatur in fluuium qui dieitur Sa- 
hema, alter qui est ad tiadum qui nuncupatur Leuerford.^ Van 
den Bergh eanstimat werr nominatvm esse mansum cui ius pi- 
scatus fuerit. Ait enim: y^were waarschijnlik hoeven met het 
regt van vischerij. In een charter van 1028 leest men ook 
8wijndrechtwere , en de weren zijn nog in de Oberijssdsche mar- 
ken bekend.^ Ceterum vocabulum wer, quod derivatum^sit a 
verbo werjan, primitva eam habuisse vim mihi videtur, vi omne 
genus molium significaret vel ad coercendum vd ad defendendum 
exstructarum. — Utermeri in ipso indice quem modo dioci 
ecdesiae Traiectensis oceurrit, ubi haec leguntur: „In Weromere 
omnis piscatio et in TJteromen laxatio rethium quod traghal 
dicitur omnis et dimidium piscationis ad 8. Martinvm pertinet.^ 
Est autem ut tradit Van den Bergh ,fde Uitermeersche pol- 
der bij Weesp.^ — Pulmeri haud sdo an hoc tempore leviter 
immutato nomine appeUetur Purmer. — 8vecsnon ipsius 
Liudgeri patriam prope Traiectum sitam fuisse ex vita eius ab 
Aldfrido composita cognosdmus. Tradit emm Me Wursingum 
hominis sanctissimi avum hdhitasse prope Traiectum in vico qwi 
didtur 8uabsna: cuius nominis loco quod in alio codice legitur 
8uahsna, cum et ipsa forma magis conveniat rationi sermonis 
Qermanid et proxime absit ab eo quod supra scriptum est 8uecs- 
non, muUo praeferendum videtur iUi scriptvrae quam Perteius 



— 27 - 

recepit, Ipsa autem ea ncmdnis formay quae in vita Liudgeri 
vers^ma composita occurrit, Sualisna qm pacto orta sit ex 
Suahsna facHe apparet. Atgue in indice Traiectemi dw> mci 
afferuntur simMimi nominis: Suegion vel ut apud Hedam scri- 
ptum legimus Suegsnon, quem vicu/m totum sancti Martini 
fuisse tradUwn est, et Suesna, cuius tnUae quarta pars eius- 
dem fuit: horum igitur alterum vJtrwm paJbriam Ldudgeri esse 
crediderim. — Deniqus Kinleson in pago Kinhem situm esse 
traditur in tabvla ilia anni 855, qua Folkertis quidam monasterio 
8. Liudgeri muitos agros donavit (v, Lacomblet JJrhundenhuch 
fiir die Oeschichte des Niederrheins I, pg. 31). Haec omnia quam 
vere exposita sint homines docti veteris iUa/rum regionum geogra- 
phiae peritiores iudicahtmt. 

18. Wlfol XXXIX^ In Bomilo foluentef homi 

Rikiza. Reinger. Aldgoi. Aldburg. Reinmar. Reingard. 
Azikin. Auin. Meinzo. Liudikin. Reinger in UUitli. Modrikin. 
Ofuuar. Rentet. (Enga. Abbo ab alia manu add.) 

Euarbald. Aluold. Geltet. Lela. Frithumar. Azikin. Si- 
gitet. Aluun. 

r Tetta m $. Immikin u $. Thiaduui u 4. Rauantet m t. 
Notha m t, Megina m ft. UUiftet m t. Sigizo u *. Abbo 
u den. Adahnun u 4. Reinfuind: ii i. UUaldin m t. Liuzo 
ui *. Alfgard n J. Fokko u *. UUilliburg m *. Liudikin 
mi t. Liudbald u *. Hiddikin u 4. Hobba u *. UUentet 
u i. UUiUigard u 4. UUitta u t. Liaftet u i. Liauuni u i. 
Teta u 4. Bouo u tt. Alffuind m *. Fokka m t. Hota m *. 
Benno ui i. UUillikin ui *. Tiada u i. Aia u 4. Lubbiko 
ui i. Haddo ui 4. UUerinza m 4. Buna m 4. Liaftet vi 4. 
Heligin m 4. Doda u 4. Uiuua m 4. Blitholf vi 4. Heia 
11 4. UUluikin ui 4. Abba m 4. Odmund u 4. Blitholf vi 4. 
item Blitholf . . 4. UUiltet m 4. Oda u 4. Gebba m 4. Meintet 
11 4. Bettikin u 4. Rentet vi 4. Agga u 4. Alaka u den. 

In UUalli 1 manf. xum 4. In Alburg Engilbald xx 4. 
In Haltnon et in Aiteron xxx 4. In Burion mi 4. In 
Galliughem xx 4. In Lare xx 4. In Hafbenni x 4. 
Adalmund xx 4. In Alifti m 4. In Uannion u 4. In 
Arkloa u 4. In Hafibenna m den. 



^) In mperiore margine adaeripia mnt haec: UUiua in UUitli. 



- 28 - 

In nUalderinghem Euitet^ Ubbin unum manf. ' 

dir Engilo Azo UUaldikin Bikizo Hettil. 

Htzec qu(ie %n ulMmo folio eodida WI conacripta leguntur 
ad Frtnam vel ad proxiTnas regiones spectare ex nominibus in- 
tdligitur cum aliis tum vero eis quae syUaha tet terminantur, 
Constat enim iUa Frisonum esse propria. De vids qtd supra 
leguntur nihU pro eerto qfftrmaverim. 8ed Bomilo mde ne sit 
oppidum Bommd ad sinistram Vahalis ripam situm, Ceteri 
etiam in oodice WII maosimam partem oommemoraTOur et ita 
quidem ut non procuL inter se ahfuisse inde cognoscamus. Exi- 
guntur emm quae ex iis redeunt ab uno viro. Itague locum xlltm 
codids WII hucusgue repositum iam in extrema commentatione 
addere libet. 

19. [/oZ. 77«] De officio Reingeri. 

In Eiteron v ficlor [supra scr. 1 plenmn manfmn] xnu 
hofiledi, In VUalli xvm den. In Hafbenni xvi denar. In 
Ganderon x denar. In Alburg x denar. In Alafte v den. 
In Gallinghe xx den. In Burion vi den. In Malfnon 
m In Afporon xx den. In Attinghe xyi den. In Arkalo uj 

[In margine inferiore db alia manu addita haec sunt: Vokka 
cuiii mi filiis. Odmund et du» forores eiu'. Vokka et ei' filiuf 
Odmund et Liudgod frater ei\ Tiedui et duo filii eiuf.] 



^) AUera et iertia huiu$ nominia lUerae non iatis oerto dignoaeuntur. 
^ Ha€e fere legere mihi vUua eum: in iult. 



Index geographicus. 

A. Saxoniae orientalis. 



Achem 6 = ?Acheiin, Achem 
V. Fdrst 22 et 1597. 

Adikkarasluuu 6. 

Adikonthorpa 6. 7. 8. {in WIII: 
Heimfridus in Edikenthorpe 
mi mansos v. Behr, pg, 41), 

Alialgerasthorpa 5 = Adelege- 
restorp 1022 v. Forst p. 121 
et 1606; nunc Algesdorf prope 
Schoningen. 

Aldun akkaron 5; Oldan akaron 
7 ; Aldo akkaron 8 = Alden- 
akkere WIII (locus nunc va- 
8tu$ in vicinia Helmstadii 
prope Bvddenatedi situa v. 
Behr. pg. 39), 

Aluatasthorpa 6. 

Arraxluuu 8; Arrisxluuu 6 = 
Arreslove WIII (Erxlehen, 
vicus decem mUihus passuum 
ah Helmstadio distans, v. Behr. 
Pff. 25). 

Auelda 10. (Beneficium Domini 
Ekberti. In Auelde vim mansi 
WIII, V. Behr. p. 41). 

Badalofon 7 = Badenlove WIII 
(aut Wesibadeleben aut va- 
stus ex saeculo 15. vicus Ost- 
hadelehen v. Behr. p. 36). 

Barthorpa 10 = ?Bardorf Fdrst. 
182. 



Berklingi 7. 9. 

Brediuizi 6. 

Dalem 6. 7. 

■Slasluuu 6 « ?Eile8love WIII 
(Etlslehen vicus dvohus mUir 
hus ah Helmstadio distans v, 
Behr. pg. 38). 

Flehtthorpa 10 « IFledktorf. 

Folcierdasthorpa 7. 

Oemion 10. 

Genhuson 9 = leinsen in agro 
Calenhergensi v. Behr. pg. 47. 

Getakoton 6 ; Getekoton 8 ; Ge- 
tokoton 7. 

Hehnonstedi 6. 8. 10; Hehnon- 
stade 10 (oppidum Helmstedt). 

Herdbeki 6 = Hertbeke WIII 
(Hertheke prope Helmstadium 
V. Behr. pg. 39). 

Hoaslofa 7. 

Hokinasluuu 5; Hokinaslofu 7 
his] AJdon- et Nuonhokinas- 
luuu 8. Cf. Forst. pg. 758. 

Honstedi 9 = Honstide WIII 
(Honstedt, olim vicidus prope 
Bregenstedt, v. Behr. pg. 24). 

Hrodmarasluuu 6; Hrodmaras* 
loa 6; Radmarasluuu 9 (7= 
Rotmersleve, cf. index hono- 
rum WaU>eccensis in Neue 
MittheU. des Thilringisch-Sach- 



- 30 — 



sischen Verema II, pg, 46. 
Afferwntur %bi trea vici: in 
paroo Botmersleve , in magno 
Rotmersleve et Botmerdeve. 

Hrotholfstedi 7. 8. 

Ibilstedi 9 bia = VlbbilstideFora^. 
pg, 823. 

liennenhem 5. 

Marstem 9 (nomenpagiv, Forst, 
pg. 996), 

Odicasloa 7. 

Oldanakaron 7 v. Aldun akkaron. 

Osanasluuu 5. 8 « Oseslove 
WIIl ? (Ausleben prope Hd- 
tensleben v, Behr. pg, 37), 

Radmarasluuu y. Hrodmaras- 
luuu. 

Rikbertingrotha 10 (in WIII 
inter benefida domini Ekberti : 
Rikbrehterothe vu & dim. sc. 
mansi cum siiva magna v, 
Behr, pg, 41), 

Roanstedi 7; Roonstedi5; Ruon- 
stedi 8 - Ronstide WIII 
(Kundstedt vicylusprope Helm- 
stadium situs v. Behr, pg, 
25 sq), 

Sceningi 7.9 = Schenigge WIII 
(oppidum Schoeningen in du- 
catu Brunsvicensi), 

Selikon 9. 

Seliscon 6. 7. 8 ~ Seleschen 
WIII (Seleschen, locus vastus, 
cuius ager nunc cum vico Um- 
mendorf coniwnctus est, v, Behr, 

pg^ 26), 

Sesbeki 10 - Sesbeke WIII 
(nunc Orosz' et Klein-Sisbeck 
V. Behr. pg, 33), 



Sethorpa 5. 6. 7. 8. 9, (Grosz- 
et Klein-Seedorf prope Hetm- 
stadium v. Behr, pg, 43). 

Sumarasthorpa 6 ; Sumerasthor- 
pa 8 = Sumeresthorpe WIII 
(Sommerstorp vicus passuum 
septem nvdibusdistans abHeLnv- 
stadio V. Behr, pg, 29), 

Tiajjikashem 9. 

Timbron 6. 

Tuiflingi 6. 7. 8 = Tviflinge 
WIII(Twie/lingen, vicusprope 
oppidum Schoningen situs, v. 
Behr. pg. 26). 

Urithi 6. 9 ; UUerithi 7 = Urethe 
WIII (TJehrde prope Schoep- 
penstedt v. Behr. pg. 37). 

UUagrasluuu 5 ~ Wegerslove 

WIII(Wegersleben, tricus olim 

agri Halberstadenais , nunc 

praedium Neu-Wegersleben v, 

Behr, pg. 25). 

UUerdhbeki 9. 

UUifilasluuu 6 = Wiveleslove 

WIII (Wefensleben, vicuspas- 

suum duodedm mUibus ab 

Helmstadio distans v. Behr. 

pg. 26). 

UUIuierasthorpa 6; UUlueras- 
thorpa 7 = Wulveresthorpe 
WIII (Wulfersdorf, vicus 
agri Magdeburgensis prope 
Hdmstadium situs, v. Behr. 
pg. 29), 

UUurmstedi 5. 7. 8. 9 = Wurm- 
stide WIII (vicus iam pri- 
dem ab incoleatSbus desertus 
inter Helmstadium et Schoe- 
ningen sitvs v, Behr, pg. 45). 



- 31 — 



B. Fridde finitimortmique pdgonm. 



Adanhe 24 v. Edanae. 

Aiteron 27 v. Eiteron. 

Aitumon 25. 

Alaste 28; Alisti 27 = 1 AaUt 
in insula Bommdward (prov, 
Geldr.J. 

Alburg 27. 28 = Alhurch 889; 
nunc Alburg ad Mosam v. 
Fdrst. pg. 37. 1598. 

Aldonthorpe 22 = Aldendorpe 
Led. pg. 30, 12; nunc 01- 
dendorp. 

Alingi 12. 

Almeri 25 = lacus Flevo. 

Aluthon 23. AJden ad Amxsiam. 

Ambraki 18; Ambreki 18; Am- 
briki 22. 

Amuthario uualda 12 v. Emu- 
thero uualda — Emederwalde 
Led. pg. 21, 9 in pago Fi- 
vilga; apparet vicum prope 
Westeremden situm fuisse. 

Amuthon 1, 13 v. Emuthon = 
Westeremeda Led, pg. 21, 11; 
nunc Westeremden in provin- 
cia G^roningensi. 2, 25 = Mui- 
den ad Flevonem. 

Andiedon 19 v. Anladon. 

Andulfesuurdh (in Campe maiori 
q. V.) 20. 

Anladon 16 ^leg. Andladon. In 
Andleda villa pagi Humerki 
Folkerus 8. Liudgero terram 
48 animalium donavit v. La- 
comhl. Urkh. I pg. 31; On- 
del Led. pg. 14, 20; nunc 
den Andd. 
Arkalo 28; Arkloa 27 = Arclo 
998 V. Forst, pg, 94; nunc 
Arkel. 



Amarion 12; Ameron 18; Ar- 
neru 14. 

Amuurdh 13 ». Emauurdh. 

Ascanthorpe 23 = Aschendorf 
ad Amisiam, Led, pg. 75. 

Ascla 21; Asla 22. 

Asporon 28 = ?Asperen in 
prov. Holland. australi, 

Astnem 17. 

Attinghem 28 (Attingohem iuxcta 
amnem Fehta, Liudg. vit, 8. 
OregoriiJ, 

Auconthorpe 22., 

Badanasthorpa 19. 

Badunathashem 21. 22 bis. 24 
bis, 25, 

Baflon 16 = Bafflo Led. 12, 1; 
nunc Baffio in prov, Groning. 
V. BahiLon. 

Bahtlon 12. 15. 19. (8i duos 
indices cap. 10 et 11, accaror 
tius inter se contuleris, facHe 
tibi persuadebis Bahtlon nihH 
esse nisi antiquiorem formam 
nominis Baflo, quod in altero 
illorum semel legiturj, 

Barghus 13. 

Bauasa 13; Bauisha 15. 

Bauonthorpa 11. 19. 

Bedarauualda 16 ; Bedoro uualda 
12 (Lacomblet, Archiv II pg. 
288: Bedereuualde; Ostera- 
bederwalda Led. pg. 20, 18J, 

Beddinghem 22 bis. 23 bis, 24. 

Berghem 13; v. Birghem. 

Binnighem 21 ; Binninghem 24. 

Birghem 14; t?. Berghem. 

Birgithi 21. 24. 25. 

Bisashem 13; Bisishem 14. 

Bodbergi 19. 



32 - 



Bohsingi 17. (In Bttxingi vico 
pagi Humerki Folkerus 855 
terram 23 animalium 8. Liud- 
gero donavit v. Lacombh Vr- 
kundenb. I pg- 31), 
Boklo 23. 
Bomilo 27. 28. 

Borzhem 22 = Bruzem, nunc 
Borssum; cf. Borshem 1217, 
Ledehur, Land und Volk der 
Bructerer pg. 99 n. 382. 
Bredon madun 22. 
Brenom 22. 

Brunuurdh 13; v. Bumuurdh. 

Bruzem 12. (Borsum maior et 

minor, nunc Orosz- et Klein- 

Borsum prope Emdam v. Led. 

pg. 36, 10). 

Burhem 24; (maior) 22 « ?JBor- 

^971 ad Amisiam. 
Burion 1, 11. 2, 27. 28; nunc 
Buren oppidumin prov. Qeldr. 
ad Lingam situm. 
Bumuurdh 15. 16 ; v. Brunuurdh. 
Burun 18 bis. 
Campe 22; maior 20; v. Cam- 

pum. 
Campum 12. Campum Led. pg. 
37,5; nunc Campen inpraef. 
Emdensi. 
Ciminghem 21. 25. 
Damhusum 12 ; Damhusenprope 

Uttum in praef. Oreetsyhl. 
Dilon 18. 21. 23. 
Diurardas rip 13 ; Diuridasrip 16. 
Draguurht 23. 

Bdana 21 ; Edanae 25 v. Adanhe. 
Edulf(u)es uurdh 21. 22; in Lac- 

uurdh q, v. 
Einon 12. 13 v. Enun » Enym 
Led. pg. 21, 17; num Enum. 



Eiteron 28 v. Aiteron. 

Ekutha 13. 

EUasuurdh 13; EUisuurdh 16 = 
Elswert; quod apud Led. pg. 
20, 16 legitur RoUum-Sds- 
wert, ita emendandum videtur : 
Rottum & Elswert. 

Emisgoa 12. 

Emuthon 14. 16; v. Amuthon. 

Emuthero uualda 14; v. Amu- 
thario uualda. 

Engislingi 13; Engislingeri 14. 

Enon gimenon 13. 

Enun 14; v. Einon. 

Eranbrahtas tuchiu 12. 

Ernauuri 16 v. Arnuur*. 

E(uua?)gtiochi 23. 

Falconhem 12. 

Federuurdh 17. In Uederuurdki 
vico pagi Humerki FoUcerus 
855 8. Liudgero terram 46 
animalium donavit, t?. ia- 
combl. Urkh. I pg. 31; Fe- 
derwart 1282 Niesert Milnst. 
Urkb. 1, 100; Federwert Led. 
pg. 14, 19; nunc Feerwert. 

Fehtu 25 = Fecht amnis. 

Fertmereshem 14 v. Fretmara^- 
hem = Fermissum Led. pg. 
23, 1; nunc Farmsum prope 
Delfzijl in pago Fivilga. 

Fifanbetan 19. 

Fillisni 18. 20. 22 ^ IFilsum 
V. Led. pg. 34, 23. 

Fimilon (?) 23. 

Folcbaldesthorpe 23. 

Frathinashem 24 

Fresbrahtteshem 20; Frebesum 
1497; nu/nc Freepsum Led. 
pg. 39, 10. 

Fretholdas thorpa 19. 



— 33 



Frethunathasthorpe 22. 
Fretmarashem 13 ». Fertmeres* 

hem. 
FriliBgothorpe 22. 
Friueri 19. 
Frodouualda 17. De Fredawol- 

densmm rep. cf. Led, pg. 8. 
«allinghem 27. 28. Cf. FHrBt. 

pg. 458. Vide ne sit QdMomh 

ad Lmgam amnem in frov. 

Oddr. situm. 
Ganderon 28 = ? Qenderenprop4 

Heusden* 
Garun 22. 

Geidun 21. 22. 24. 25. 
G^dae sakus 22. 
Gerbardas uueritha 12. 
Gerzhem 22 v. lerzem. 
Giminghem 22 5ii» » flemgum 

ad Amisiam, 
Godleuingi 13. 16 = OodUnse 

Led. pg. 21, 10. 
Gokeshem 23« 
Gondrikeshem 22; Oondersum 

Led. pg. 37, 13; mrnc Oander* 

sum ad Amiaiam in prae" 

fectura Emdensi. 
Granauurdh 11.— 16 = ? Orune- 

xorht Wlllin Laconibl. Arch. 

II pg. 287; Oemewert Led. 

pg. 16, 30; nunc Oamweri 

in prov. Oroning. 
Groningi 13 «= iirhs Oroningen. 
Hadinghem 21. 22. 
Haggon uuerua 13. 
Haltnon 27 «= IHaltna; nmc 

Howten prope Ttaiectum. 
Hamhusum 12; Hamhusun 21. 

22;^ope Emdam eitumfuisse 

videtur. 
Hamnae 23* 



Haninghem 12. 

Haonlae (escterior) 24 bie. 26. 

Hamn 21. 

Hasbenni 27. 28; Hasibenna 27. 

Hasla 21. 22. 24 Ms. 25. 

Hatbrahtashem 22. 

Haxn . . 22 = IHaame Led. pg. 
30, 23. 

Helagono fiiatun 23. 

Heiaguordh 13; Helauurdh 15. 

Hemuurdh 13; H^uurth 14 = 
IHemert, quem mcum Lede- 
bur. pg. 21 gtuimvis duUtanter 
confert cum Emedertpidde. 

Hengistbeki 19. 

Henrikas kiricun 13 ; iuxta eccle- 
siam Henrioi 13. 

Hersalae 21. 

Heraingi 12. 16 « Hersingen 
Lacombl. Arch. II pg. 288; 
Hersens Led.pg. 14, 17; mmc 
Harssens in prov. Oromng. — 
Orimm^ Oramm. I pg. 279 
(sec. edit.) docet liUeras ng in 
mediis vodbus immutari in mz 
vd ns; itaque ex Hersingi 
factum est Hersensze, deinde 
abiecta litera extrema Hersens. 

Hesingi 11. 

Heuunoro uualda 17. 

Heuurthero uualde 14. 

Hinuti 12. 20; Hynt, Led. pg. 
38, 2; nunc Hinte* 

Hlarashem 19; 

Hlarfliata 21. 23; Leerke Led. 
pg. 36; nunc Larrett prope 
Evndam. 

Hleri 21. 22. 23. 24. Hlerivita 
8. Liudgeri ap, Pertz II, 413. 
Lere Led. pg. 33, 5; mnc 
Leer ad Amisiam. 
3 



34 - 



Hogseni 11. 

Holanla 18. 20 - ?Helne Led. 

pg, 34, 24; ntmc HoUen. 
Holanlae 22. 
Hosterhuson 24. 
Houa 12. 16 lis. 
Hredi 11. 14. 23. 
Hriadi 23 
Hriedi 11. 
Hrisinghem 21 ; Risingvm Led. 

pg. 37, 3; nunc Rysum in 

praef. Emdensi. 
Hrohtgering tiochi 23. 
Hukilhem 22. 
Huntalae 21. 
Humi 23. 
Hurun 13 = ? Suthurum et Nort- 

hurum Led. pg. 10; rmnc Suid- 

hom et Noordhom prope Oro- 



Husdungon 13. 15. 16 = Hustivr 
ga in pago Hunesgewe Schan- 
nat trad. Fuld.pg. 315; Hvs- 
dingum Led.pg. 19, 10; nu/nc 
Huizinge in prov. Oroning. 

Huson 12. 

Husun 20. 24; Huarnn Led. pg. 
38, 7 ; nunc Oroothmen in 
praefectura Oreetsyhl. 

lerzem 12 = Yermm Led. pg. 
36. 11 ; nu/nc larasum prope 
Emdam. 

Ingaldingheili 12; Ingaldingon 
15 «= ? Tynaldingum Led. 12, 
2; nunc Tinaldegum prope 
Bafflo] quod nomen ortrnn 
essepotest ex: te Ingaldingon. 

SLalkamnon 13. 

Kaninghem 20 = Canigum Led. 
pg. 38, 11; nunc Ganum in 
praef. Emdensi. 



Einleson 25. 27. 

Earicthorpe 21. 22. 

Erestlingi 17 . Crasilingi in pago 

Humerki, v. Lctcombl. Urkh. 

Ipg. 31; Led. pg. 14 opinatur 

esse vicum Krassum in agro 

Medachiorum. 
Eustridingi 17. 
liacuuri 21. 22; Loquart Led, 

pg. 37, 4; nunc Loqaard in 

praefectura Emdensi. 
Lage 18; Lagi 18. 23. 24; Loge 

18; Laghe Led. pg. 34, 20; 

Loge ad Ledam amnem. 
Langonha 12 ; Langene Led. pg. 

35, 1; nunc ,fdas Logumer 

Vorwerk^ prope Emdam. 
Lare 27. 28. 
Lathamuthon 21. 22; adostium 

Ledae amnis; nu/nc Muhde. 
Lethermengi 14 ~ Ledermense 

in pago FivUga Led. pg. 21, 

16; nunc Leermens in prov. 

Oroning. 
Lethi 23 = ? Laihen ad Amisiam. 
Liettrudh 20, 
Linuurdh 17. 
Linuurthiro uualda 17. 
Liuisikampe 17; du>ae priores 

literae incertae sunt 
Longana 21. 24; Longanae 22. 

25; V. Laagonha. 
Hlaiorihuson 12. 
Malsnon 28 ; Uheran - Malsna 

850, quod Van den Bergh 

vult esse vicum Bwar-Malsen 

prope Buren; in eaelem re- 

gione cMus vicus sibus est, cui 

n<men Oeldermalsen. 
Marki 19. 
Marcts 22; Marcberga 23. 



- 35 - 



Marsfliata 12 ; Marslati 16 ; Mars- 
lete 15 = fMaraliar Led.pg, 
12, 6; minc Maarslagt. 

Meniuuerua 12; Menouuerfel6; 
Menouuerue 16. 

Middichi 12. 13. 

Middila 24 

Middilhem 12. 20; MiddelumLed. 
pg. 39, 9; nunc Oroot-Mtd- 
lum in praef. Emdensi. 

Middilmadun 22. 

Midlistanfaem 20; prope Hinuti. 

Midlisthem 13; Midlesthem 15. 
16 = viUa Miiiliatenheim in 
pago Hunesgewe in regione 
Fresonum, Schannat trad. Fuld. 
pg. 316 ; Middelstum Led. pg. 
19, 12; nunc Midddstum in 
prov. Oroning, Forstpg. 1022. 

Minorihuson 12. 15. 16. 

Monachorum lignum 18. 

Monzanhae 23. 

Mundingasi 20. 21. 22. 24 bis. 

Muningasi 18 bis. 

Munikland 16. 

Municmad 12. 

Muntikland 15. 

Sfaruthi 25; Naarden ad Fle- 
vonem cf. pg. 4. 

Nas 20. 

Nasse 23. 

Nothering tiochi 22. 

Obergon 12; Obergun 15 = 
Obergum Led. pg. 12, 4. 

Ombriki 20 « ?Ambraki. 

Ondulmadun 22. 

Ostahuson 22 = lOsterhusen 
prope Hinte. 

Osterhem 14. 

Otfarfliaton 13; Oterfletun 14; 
? Oterdum Led. pg. 23, 4. 



Otesthorpe 22. 
Padinghem 13. 15. 
Pettinghem 22 ; Pettwm Led. pg. 

37, 12; nunc Petkum ad 

Amisiam. 
Peueshem 12. 20; Peuishem 13 

= vQla Pevesheim in pago 

Emesgewe, Schannat. pg, 313; 

Pewesum Led. pg. 38, 10; 

nunc Pewsum. 
Plenuurdh 12; Pleonuurdh 20; 

IPlegewert Led. pg. 38, 6; 

nunc Uplewert. 
Puhneri 25. 26. 
Rarughem 21; Rargum Led. 

pg. 33, 1; nunc Uorichum 

ad Amiaiam. 
Rathan 21. 
Redi in UUalda 11. 19 -= IBei- 

derwolde, vicus jluctibus Dol- 

larti haustus; v. UUalda. 
Reinbodashuson 13. 
Reisuurdh v. Riazuurdh. 
Renhem 19. 
Renon 12. 18; Renum 15 = 

^Ranum Led. pg. 14, 18. 
Renuuidu 23. 
Riazuurdh 12; Reisuurdh ii\v. 

Forst. pg. 1171 et 1189. 
Rinheri 19. 
Ripon 12. 
Rotton 13. 15. 16; mrnc Rottum 

V. Ellasuurdh. 
Sahsinghem 12; Sahsinkhem 18; 

Sahsinhem 14 ; Schannat. trad. 

Fuid. pg. 315; Saxum Led. 

pg. 10, 36; nunc Saaksum in 

Westerwold aut SaaJcsumhuize 

in Hunsisgo. 
Seluuida 22. 
Siuokanashem 13 ; Siuukeshem 14. 



- 86 - 



Siuuataras huueruia 11 ; ? Sitoe- 

teswere, Led. pg* 31, 29; fluo 

tSms JiauB^m. 
Soagaithorpa 11. 22. 
Scaldmeda 16. 
Scalduuualda 14; Soeldaualda 

13 =» ScaUwalde Led. pg. 22, 

26} nunc SchUdwolde inprov, 

Oromng. 
Slohtoron 14; nwnc Shchteren 

in jprvw. Qroning. 
Spilmeri 25. 26. 
Spracanlo 23. 
Stauorun 23; Stavem prope 

Meppen. 
StedarauualdA 16 ^ Stedenpalde 

Led. pg. 21, 7; mmc Skeer- 

wolde. 
Stedion 13; Stedon 14 «? Ste- 

dum Led. pg. 21, 10; nunc 

Stedmfi in prov. Oroning. 
Stedun 25. 
Stengardo 28. 
Stucciasuurdh 13 ; Stikkesuurdh 

15 = 'iS^isweri; nuno Stits- 

wert, V. Nieaert MUmL Urkb, 

1, 100. Forat. pg. 1323. : 
Suecsnon 25. 28. 
Suthanbroka ISiis. 
Suthanhem 23. 
Suthrem 21. 

Tafalbergon 25, ef. pg. 4. 
Tetteshem 21. 
Thomuurdh 13; Tomwert Led. 

pg. 19, 14; mmc Doomwert 

in prov. Groning. 
Thorpun 21 ; D&rpen ad Amisiam. 
Thrient 12. 
Thribirgi ; Thriburgi : in exteriori 

Th. 21. 23. 24; in superiori 

Th. 21, 24 



Thunhem 20. 

Tihem 12. 

Timberlae 22 - TimbeU Led. 

pg. 33, 10; nunc Timmel in 

praef. Aurich. 
Tiudingi 12. 16. 
Tiuding tiochi 25. 
Tiushm 12. 
Tulion 19. 
Tunglasthorpe 31. 
IJtinghem : in ultimo U. 21. 23 ; 

in mediterraneo U. 34; in ex* 

cellentissimo 24. 
Udhurstun 23. 
Uldinon 16. 

Uluringhem 16 v. UUluiringhem. 
Unesuuido 23; num (histwedde. 
Upgoa 25. 
Uppan UUalda 11 bis; Up- 

wolde fluctibus hamtum v* Led. 

pg. 31, 39. 
Uson 15. 
Utermeri 25. 26. 
Uthuson 13. 15 » Vthusmn Led. 

pg. 19, 3; nunc Uithuisen in 

prov. Oroning, 
Utmersca 33. 
Uannion 27. 
Ueldlagi 23. 
Uobhursti 23. 

UUahcuurdh 13 ; UUaguurdh 16. 
UUalda 11 his, Cf. etiam up- 

pm UUalda. 
UUalderinghem 28 « ^Woti- 

drichem s. Workum ad Mer- 

vam amnem. 
UUaldhuson 13 ; UUalthuson 16. 
UUalli 27. 28. 
UUaltsation 12; WalseHim Led. 

pg. 38, 12; nunc Wotzeden 

in praefectura Emdenei. 



37 — 



UUatuurdh 13. 15. 
UUazarashuueruia 11. 
UUeht 20. 

UUenari 11 ter; = Weener. 
UUerfhem 12. 15 = Werphum, 

Led. 19, 1; mmo Warffum in 

prov. Chroning. Forst. pg. 1487. 
UUerinon 25. 
UUerue 22. 
UUeruon 13. 
UUestarhusun 22 = ?Wester- 

husen prope Hinte. 
UUestaruualde 23 ; v. Led.pg. 26. 
UUia 16; v. UUie. 
UUianheri 22. 24; = ?UUenari. 
UUibadas karikon 16. 
UUibodas holte 22; UUibodi 

silua 24. 
Uidinun 14. 
UUidufliatun 21 ; Widefleten La- 

comhl. Arch. II pg. 289. 
UUiduuurdh 13. 
UUie 12 V. UUia = Wee Led. 

pg. 16, 1; nunc Weehe prope 

Baflo. 
UUigflieta 11. 
UUiggeldasgihueruia 12. 
UUilbrandas uuic 21. 23. 



UUHdiona 13; UUfldonha 14. 
UUilinghem 22. 
UUina(e)shem 21. 22. 25. 
UUinchem 12; UUinkhem 13. 

16 = ? Wincheun in pago Hu- 

nusga 1057; Wynmm Led. 

pg. 16, 24: mmc Winsum. 
UUinghem 22. 
UUirkingi 12. 
UUirthum 14 = Wyrdum Led. 

pg. 21, 18; nwnc Wirdum in 

prov. Oroning. 
UUirun 17 v. Lacombl. VrlA. 

I pg. 31; Werum Led. pg, 

15, 29; nvm Wierum. 
UUiruingra lago 16. 
UUiruinni 13. 
UUiscun 21. 23. 
UUitilashem 24 hia. 
UUitli 27. 
UUituurdh 13; Wytwert Led. 

pg. 21, 16; minc Oostenoyt- 

wert prope Delfsdjl. 
UUlfdalon 13. 

UUluiringhem 12 v. Uluringhem. 
UUrthun 13; lege UUirthun. 

Cf. UUirthum. 
UUurthuro uualda 17. 



Addendum. 

Ad pag. 22, vers. 24: Haud scio an pro li) iii cod. teHptwn Ht iij. Ita 
enim legitur WI fol. XV^, ubi verba iUa: In Mttndingasi — in Otesthorpe xim 
Uirge ab antiqtta quadam manu iterata tunt. Hoc autem loeo seriptum esatcU 
Haxne, euiua voeis vZtimam literam in fol. XXIII^ non potui dignosoere. 

In eadem pagina (fol. XV^) eadem manua adacripsit partem eanOn dona- 
tionum, quae in fol. XKrV<* leguntur: Beginhard tradidit etc. Edidit iUa Lo- 
combL Arehiv II pag. 231. Notanda eat soripUo UUeinere pro UUianheri 






COLLECTAE 

AD AtTGENDAM 

NOMINUM PROPEIOEUM 
SAXONICORUM 

ET 

ERISIORUM 

SCIENTIAM SPECTANTES. 

EDIDIT 

WHH. CEECELIUS, m 



n». 

INDIGES ANTIQUISSIMI EOBUM QUAE HONASTEBIO WER- 
DINENSI PER WESTFALIAM REDIBANT. PART. 1. 

BLBERFELDAE. 

IMPRESSIT SAM. LUGAS. 

MDCCCLXIX. 



ISwper cum publtcare inctperem in programmate 
gymnam Elberfeldensis (1864J indices redituum mona- 
sterii Werdinensis, eos jpotissimum elegi qui nondum 
essent in vulgum emissi: pertinebant autem illi vel ad 
Saxoniam orientcdem vel ad Frisiam fnitimosgue pagos. 
Nunc vero in altera jparte operis eos indices congeram 
omneSj guicunque ad Westfaliam pertinenU Quorum 
antiquissimos quamquam Lacombletus edidit in Archivo 
(II pg. 209 sqq.Jj tamen revocare in lucem atque iterare 
opera^ esse pretium videtar, jpraesertim si inde pro- 
movere studeas sdentiam cum nominum propriorum tum 
vero vetustioris sermonis, Nam non solum omissa com- 
plura a Lacombleto suntj sed etiam non ita jpauca 
depravate ac mendose descripta. Adde quod nusquam 
ajpud eundem literae aspiratae t vel d: referuntur: qua 
una re effidtur ut ediiio iLla nulli vism sit eis qui de 
sermone vetusto quaestiones instituere in animo habent. 

Antiquissimics codex fWIJj quo indices illi con- 
tinentur — describitur a Lacombleto in Archivo p. 209 — 
neque eodem tempore conscriptus est neque ab eodem 
librario: verum plures indices minores, quorum unm ne 
integer quidem est^ circumdato tegumento ex peUe cervina 
consuti sunt atque uno volumine comjprehensi. Qitocirca 
si accuratius indagare de re volueris^ ante omnia opus 
erit vel singvlos indices dispescere ac pro se quemque 
excutere et examinare vel qui passim a plerisque additi 
sunt commentarioli de agris aut hominibus monasterio 
donaiis eos secemere a ceteris atque seorsum componere. 
Quod si ita feceris, tum demum singula rectlus explanata 



— 4 — 

€TU7d, ma quibusgue lumina allata. Ea quam exposui 
ratione ac via instituere rem animum induximm in fiao 
quam nunc jx^ramm editione. 

Insunt autem in codice nonnulli indices, qui ad 
easdem regiones sjpectentj eidemque plerumque non ita 
diverso tempore conscripti: qui iuxta positi si coniunctim 
excutientur singula magis Miam iUustrahunt. Ex his 
jprimum quidem binos elegi^ quos denuo nunc ederem^ 
indices dico de ministerio Srodwerci et Albradi. Erant 
enim reditus monasterii ita secundum regiones distribuii 
ac descriptij ut in singulis regionihm singvlis hominibm 
exactio iUorum demandaretur. Itaqus Hrodwercus ille 
quem nominavi exigebat quaecunque in villa Iduding- 
hrnon (Ludinghamen) illique jiniiimis vicis redibant^ 
Albradm exactor constitutm erat in vico Bunhlaron 
(Bvlderen) lodsque drcumiectis. Uterque^ cum iUi muneri 
praefecti essent, bis conscribendos eos quos exigebant 
reditu^ curasse videntur: quorum commentariolorum aiteri 
leguntur in foliis huius codicis XXVII et imequentibm^ 
alteri in foliis VII — X. Descripsi autem utrosque et 
ita rettuli in hunce libeUum^ ut ex adoerso positi fadlim 
inter se comparentur. Idemque singvlos locos inter se 
cmgruentes et qui ad eosdem reditm pertinere viderentur 
addito eodem in uliisque numero notavi atque insignivi. 
Praeterea in margine additum est, et in qwihm foliis 
codids scripta singvLa essent et quo loco hgerentur apud 
Lacombhtum in Archivo II. 

Atque visum mihi quidem est hos indices, qui fol. 
27 sqq. continentur , prim conscriptos esse quam ilhs 
quos in fol. 7 sqq. hgimm. Neque tamen ita permamm 
de re est, ut pro certo audeam afjirmare; editis autem 
omnibm indidbus retractare universam rem in animo est. 

Geterum folia 27 — 34 et inter se coha^ent et eodem 
tempore exarata videntur idque a pluribm scriptorUms 
vidssim sese exdpientibm. Atque a prima quidem manu 



— 5 — 

profecta sunt ea guae fol. 27 et 28 de ministerio Hrod" 
werci et Alvradi traduntur (Cfr. infra A 1 et B 1), 
deinde poJlidiore atramento altera manus fol. 29"^ ad- 
didit, quidquid in pago Scopingen redibat (GJj tertia 
eodem genere atramenti usa fol. 29 et 30 adscrijpsit 
indicesj qui ad jpagum Emisgoa (DJ et ad pagum 
Dregini (F IJ pertinent. In fol. 30^ denuo a prima 
manu describi coepti sunt commentarioli de ministerio 
Hrodgeri (Lac. Arch. II p. 237 sq.J, quos illam ex- 
cipiens altera perfidt ac transigit. Tum quarta quaedam 
manus, tertiae Ula quidem similis, fol. 3V — 34"" con- 
signavit quae ex pagis Bracbanti et Angorion et 
Borahtron redihant (Lac. Arch, II p. 239 sqqj. 
Postremo fol. 34^ quinta manus, non ita ahsimilis 
superiori, pauca . addidit de pagis Locthorpe et 
B orahtron ac Bragbantij quae omnia omissa a 
Lojcomhleto sunt. 



Verborum compendiis usus sum his: 
Pr 1 = Liber priDilegiorum maior (V. CoU. I p. 3J. 
Pr 2 = Praepositurae antiquissimum Begistrum (Cfr. 

Zeitschr. des Berg. Geschichtsverems 11, p. 306J. 



Al. ' 

Dc minifterio Hroduuerki. In pago Stiuarnafildi. 
(1) Liudico xxiiii I ord. & i folid. octo den herf. *) [fol, 27^] 

(2) Alfrad xxiiii ord & xvi den herf. [Lac.p. 255] 

(3) Thiadlef xui ord. cetera ut prior 

(4) Folker xxiiii ord & unum fol. & xii den herf. 

(5) Erlo II fold ord. xluiii m ord. 

(6) Friduuerk xvi ord. octo den herf. 

(7) Thiaddag xxiiii m ord. & i fol. 

(8) Sahsdag xii ord. & ui den. 

(9) Meginuuard xui ord. & octo den her. ^ 

(10) Liafric xii ord. & iiii piforum 

(11) Rikbcrn xui ord. & octo den. & herf. fimit 

(12) Liuddag [Ldc, p. 234] xxiiii ord. & uiii den hr. 

(13) Hrodbreht xu ord. 

(14) Gaddo xxuiii m ord. & uiii dcn herf. 

(15) Alfger uiii ord. & uiii den herf. 

(16) Reginheri xxiiii ord. & uiii d herf. (17) Daggrim fim. 

(18) Reginuuard xii ord & uiii den. herf. 

(19) Egiluuerk xxxui auense & xii ord & octo den. 

(20) Spelhard xx braci & octo d fimi & octo herf 

(21) Ofbraht xii ord & octo d herf 
(22) In Eluurithi Benno x m braci 

- (23) Hofic xuii ord. ui den her ^) 

- (24) Liudric xuiii ord. (25) Lethrad. xxuiii ord & octo 

den hcrf. [fol. 27^] 1 

' (26) Geuo XII ord. ui den herf. ^^ 

(27) Uuilheri xxuiii ord. & octo den. iiii fabarum m. 
XII d her 



^) Qiute in altero indice a dextra huius potUo uncinis quadratis indusa sunt, 
ta ab alia manu eademque eoaeva addita mnt, Multum autem afferunt 
utilitatis ad comparandos utrosque indices, 

^ Quibuscunque versUnu lineola praeducta est ei a Lacombleto omissi sunt. 



A 2. 

INCIPIT DE MINISTERIO AD LIUDINGHUSON 

[fol 7*J 

Se i se [Lac- P- 22i] 

In Geldrike. decem mod ordej & decem alfito; | 

(1) In Nordthorpe [Liudico] Uiginti quatuor mod ordei. & 
unum liclum | in ro qualibet; Octo denar pro herifcilt; [et 
herimali] pro manf duodecim | mod braciL l xiiii ordej. 
Porcum ualentem octo den|| 

(2)In Tilbekj. [Albred] unum komsciil cum octo den; Pro 
herifcii octo | den. [cum herimaldre;] Pro manHone undecim 
mod ordei. i: x bracii. Uictimam | quoque pro octo d^n. 1: 
amph. mellif II 

(3)In Bafinfeli. [Thiatleb] Sedecim mod ordej cum octo den; 
Pro herifciit | octo den cum herimald:; Manlio undecim mod 
& octo den. || 

(4) In Bredonbeki. [Folcke] Unum ficlum in grano & alium 
ih re quali^b; | Duodecim den pro herifciii cum herimald:; Pro 
manfione | duodecim mod bracij. & porcum ualentem liclum || 

(5) In alio Bafinfcli. Duo ficli in grano; Octo den pro heri- 
fcill; I [Lac. jp. 222] Pro manf duodecim mod. bracij. & 
porcum ual ficlum. *) 

(12) In Forkonbeki. | Liuddag xxiui. uiginti quat mod ord & 
XXX trig mod auense | herit octo den ; Pro manf fex mod 
bracii et quat den. | [foL 8^] 

(13) Liber homo Hruodbraht quindecim mod ordei ; Pro manf 
decem mo | diof bracii. & f ex dcn. 

(15) Albger octo mod ord & octo den herib. 

(14) Gaddo unum kornfcii Pro herit fex den ; Pro manf decem | 
mod ordei. & octo den. j 

^) In infima pagina et primo versu sequentis paginae consummatum in hunc 
modum est: «c* mod ord & duo ricii ingrano. & tref ficlj in qualibet 
re I Pro manf. mod Lig. de bracio. & porci quinque. 



_ 8 — 

(28) In Selihcm .Bennico xii m braci & octo den. xii d hr 
(29) Hunold. fimt. 

- (30) Uendil qd: modo Liudgild p^br foluit xii m brad. & 

XII de ligl. * 

- (31) Eg^rim x ord & de figl & octo den her. * 

- (32) Geuo fedecim ord. & ui d hr. (33) Alfhard. fimt. 
(34) In Ternetfca. Gerric uiii de figlo. totidem ord. & octo 

d herf. 

- (35) Hathuuuard. xii de rigii. totidem ord. d herf. (36) Nort- 

^ lec IimL 

- (37) Helmger f. (38) Bernger xui de Iigi. totidem ord. 

octo d herf. 

- (39) Egilhard uiii de figt. & octo ord. et octo denar herf. 

- (40) Helmbraht xxx de figt. & um d her. 

- (41) Iko. XX m de figl. octo den herf. 

(42) Abbo X de figt. et octo ord. ui m bracl. et octo d hr. 

- (43) Uuendilmar. xx de figt. xxii bract. octo d her. 

- (44) Liahto. xx de figt. octo d her. (45) Rathard f. ^ 
(46) Item liberi feu aliorum hominef. Megindag xl de fi^ ^ 

- (47) Helmfuit x m piforum. (48) Sibraht xii auene 

- (49) Liafhard. xui ord. et octo d (50) Alfgot xii ord. 

- (51) Odmund xui ord. et octo d. 

- (52) Meginuc xxxui m auenee. (53) Helmuuard f. 
(54) Egiluuard x m tritici & x ord. 

(55) In Stiuarnun. Leuo tref piforum mod. ^ 

- in Uueftarhem. req. *) 

- In Liudinghufun qui ad ipfam curtem foluunt [fol. 28^] 

- (56) Athalhard xii m bract. & octo den hr. 

- (57) Germar xxxui auensB & xii den. 
-(58) In Emminghem. Betto x m bract. 

- (59) Uuigger uiii de figt. et amphoram mellif. 
-(60) In Stiuarna muthi. Focco xit ih de tlgt. 

- (61) Seuuard liber x m ord. (62) Frethugang xxuiii ord. 

- (63) Athaluuard xxini m ord. , 

• ' ? 

^) Haee verba poatea ah alia tnanu infra adscripta Bunt, Sententia eorttm 

haec e»t: fuiate tnonasterio tediiua qtu^adam in Westarhem easque, eum 

amissi esaent, requirendos esse. 



- 9 — 

(16) Beginlieri. uiginti quat mod ord ; Pro lierils octo den ; | Pro 
manf quatuordecim mod ord ; Porcum ad octo den. || 

(17) Daggrim. Hmil. } (19) Egiluuerk duodecim mod ordei | 
XXXVI mod auense; Pro herit octo den; Pro manf xii mod | 
bracii. & fex den uel porcum. 

(18) Reginuuard*. Duodecim &, ord; herils octo den; pro manl 
feptem mod br; Porcum i fex dcn | 

(21) i Odbraht Dubdecim mod ordej ; Herit octo den ; Pro manf | 
duodecim mod bracii; Porcum pro octo den | 

l Liabhard. octo dcn. et pro manf duodecim mod bracij. et 
ouem I pro fex den. 

(63) l Liber homo Athaluuard xxiiii & ord | 

(62?) t Helmger. xxiiii mod ordej. xxxvi mod auense. | Herit octo 
den ; Pro manf . . . mod ordci tredecim et uictimam ad fex den. *) 

(7 ?) In S c n d i n a o n. xxiiii uiginti quatuor mod ordei foluit 
liber | homo. et unum Iiclum den; Pro manf. duodecim mod 
ordej I [fol. «*] 

In eadem uilla. libcr homo | uiginti mod. et decem den. | 
In eadem liber homo octo mod. ordej. et quatuor den; | 

(10) In Guddingon. [Liabrik] | duodecim mod. ordei. et quatuor 
de pifif i fabif ; | 

(9) In eadem uilla* [Meginuuard] Sedecim mod ordei. & pro 
herifciii octo den; 

(11) In eadem. Ricbern. Sedccim mod ordej. & octo den; pro 
heri|fciti quoque octo den. | 

In eadem. Vuilheri. unum ficlum grani. et pro herifciii octo 
denar | 2) 
(23?) In El^bridi [Riklcb] iuxta Sti^bama decem & octo mod 
ordei. Herit. fex den. | \fol. 9^\ 

(24) Liudric Similiter. Vuendilhcri octo mod ordej | 

(22) Benno deccm mod ordej. 

(25) Ledrad. uiginti octo mod ordej. Octo den pro herifcii | 

(26) Geto. Duodecim mod ordej. fex den herifcii | 

(27) In Poingthorpe. CJuilherL uiginti octo mod. ordej. | ^) 
pro herifciii octo den. Pro manf duodecim mod bracij | amph 
mellif. quatuor mod de pifif uel fabif. | 

1) In infima pagina: ord. cxo Tiu mod; aaenffi. cq 

^ Rdiqua pars paginae vacua est niai quod in infima pagina leguntur c mod. 
ord. Quae sequuntur in folio nono, singulari illo quidem nee cum alio 
cohaerente, ab eadem manu exarata sunt atque mperiora, 

*) Alia manxu supra vereum addidit zu mod bracij 



[ ■ 1- -1 



— 10 — 

Qtiae adscripta vltimis verbis indicis A 2 mnt yyde curte 
SeViem^^^J atque recepta a Lacombleto, ea ne ab antiqua manu 
qaidem profecta esae apparet^ nedum a coaeva, aed saeculo XVI, 
nifaUor, addita. ' Neque consentiunt cum eo quod in initio eius- 
dem indids relatum est, fuisse sedem Hrodwerci exa^ctoris in 
vico Liudinghuson. Quamquam non negaverim ipsum vicum 
Selihem subditum illius ministerio fuisse, id quod ex A 1 no. 
28 — 33 apparet. Ceterum hoc tenendum est distributionem ac 
descriptionem redituum aliis temporibus aliter institutam fuisse. 
Saecuh duodedmo in iUis regionibus, ad qum spectant hi qaos 
nunc edimus indices, plures villici rebus monasterii praepositi 
erant. Erant enim curtes principales in Liudinchusen et Forkinn 
beke, in Wemen et Seleheim, quarum utrisque singuli vUlici 
praeerant. (V. Lacomblet. Archiv. II p. 259 sqq.J Atque illae 
quidem ipsius abbatis erant: ad praeposituram autem monasterii 
sustentandam destinatae erant curtes earundem regionum in Ihtere 
et in Tottingheim sitae (de quibus v. Fr 2 fol. 7* sqq.). 



^) Sic: Tinit dt ministerio Hroduuerki de cwrte Selhem. 



t _ 11 _ 

Sidag Uiginti fex mod ordej. | 
I (56?) In Liudinghufon. Hruoding. Duodecim mod bracii. 

I [Lac. jp. 223] Pro heriTcill | octo den. | 

i (57) Uxor Germari. triginta fex mod auenae. Duodecim mod 

' bracij | Siclum denariorum. | 

(35) In Tottinghem. [Hathuuuard] Duodecim mod ordej. & 
duodecim mod de figi; | Pro herifciii octo den. In eodem 
Uuilhard. Simii. | (36) Nordlek fimii. | 
In Langon ed:fca. [Ofbraht] Sedecim mod ordej. Et 

sedecim de figi. Octo den heri^b. | 
In Ricolbefhem. [Liudo.] Decem mod ordei. Et decem 
de figil. Octo denar | pro herifcill. | 
^ (40) In eodem. Helmbraht. triginta mod de figil. Herifciil octo den.| 

! In eodem. Megingrim. Sex mod de figi. Sex mod bracii. | 

octo den herifciii | 
(41) In Ifinghem. Iko. Uiginti mod figii. Octo den herit [ 

In Odrikefhem [Berto] octo mod bracij. 
(59 ?) In eodera Folcle^b octo mod figii. & octo mod bracij i 
] amph I mellif 1 [fol 5*] 

In Prumhe. [Abbo] Decem mod Sigii. Sex mod bracii. 
Octo den heri^b. | pro manf Sex mod bracij & fex den. ( 
(45) In BodmarefhS. [Redhard] Uiginti mod de Jlgii. Octo 
den herit | (44) In eodem Liahto Similiter. | (43) In eodem. 
Uuendilmer. Uiginti mod de figii. decem bracij | 
(46?) In Aonrapon quadraginta mod de figii | 
(50) In Stitiarnon. Albgot Duodecim mod ordej. Reginhard | 
fimiliter. & fex den. Thjatle^b Sedecim mod ordei. | (48) Si- 
braht Duodecim mod auense. Meginle^b. uiginti quatuor | mod 
ordei. Eppo. xxx fex mod auenas Uuendigard viii m. de pifif | 
In Hornfeti. Octo mod ordej. & duodecim auense. &| 

quatuor denariof. 
In Billurbekj. unum ficlum auenae 
■ cclx mod ord cxxvi auensB Sigi clxxvi. bracij. l. 

Sici. den. & iiii t. 
9 Summa de fuprafcriptif. Sexingenti dc mod. ord. Auense. 

CCXXVIIJ. 

pene I 
Sigil. clxxvj. bracii. mod. 1. De herifcilL xxiii. ficli 

exceptis manfionibus. & herimaldrif. 
Finit de minifterio Hroduuerkj'. 



■^i m m ^^ ^^^^m-r»^ 



— 12 — 

B 1.*) 

In pago Bunlarun. de minifterio Aluradi. (1) Macbald octo 
ord. & XII de auena. uiii den her. 

(2) Snelhard. xii ih ord. et xc br. uiii den her 

(3) Uuendilmar. xxxuc mod ord. iii m far. xii d herf. 
& pro manf ouem ui d ual. & duodecim ord m 

(4) Uuarbraht. f. (4b) Focco octo de iigl. i far m. & m 
d her. 

(5) In pago Uuithirothun. Gerbern. octo de figl. uii d hr. 

(6) In Dulmenni Uuenno. *) octo m de figl. 

(7) Hathuuuerc octo dc figt. & xii ord. ii de figl. far. 
uiii den. her. (8) Selim ilmi. 
Item ambo octo ord. & ui de figi m 
(9) In Dulmenni liber Amuco octo m dc iigl. 

(10) In Buriftene Athalhelm xii de Ii^. ii far m uiii d hr. 

(11) In Uuellithi. Heridag xv de jjgl. et totidem ord. uiii d herf. 

(12) In Leitti Frethubern. ui [figt]. uii ord. xii d her. [fol. 25*] 

(13) In Stenuuidi. Fretburad. iii amphoraf mell. octo d hr. 

(14) In Stochem. Brunger. octo de figii. octo den her. 

(15) In Holtuuic. Hunold. octo de figii. octo d her. 

(16) In Bunlarun. Afulf. xxxui m auense 

(17) In Dulmenni. Hildibraht xii de figi. Engilbraht xii bracL^) 



^) Hatc omnia quae in fol. 28 de minUterio Alvradi traduntur (mUs$a a 

Lacombleto sunt, 
^ PoBtea ab aUa manu additum est: qd hab. Beior. 
^ ReUqua pars paginae vacua eat, In proximo foUo scripta suntf quae Lnc, 

II p. 234 edidit inde ab his verbis: In Soopingiim. V, infira C. 



— 13 — 

B 2. 

(15) Id Holtouik. Octo mod. Xiue fabae fiueXigii. Pro herifciti | 
amph mellif. | [fol 10«] 

[Lac.p.223\ 

j (14) In Stokhe. Octo mod figii. Pro herifciii amph meii. | 

I (13) In Stenuuidi. Duaf amph miii. Pro herifciit octo den. | 

■ (12) In Lietti. Uiginti mod ordej. Duodecim modfigii. Sedejcim 

den pro "herit. Pro manf duodecim mod bracii orde|acej. 
Porcum ad precium fich. Duodecim mod auense. [Lac.p. 224] 
xxiiii ( panef. | 
. In eodem Septem mod ordei. Sex mod figit octo den herit | 

(11) In Uuellithe. xv mod Sigil. xv mod ordej. viii den hert. | 
(10) In Burinftene. Sedecim mod de figii. Octo den herit | 
(8) In Dulmcnni. Octo mod ligii. Duodecim mod ordej. pro 
1 manf. vj den. | 

I (7) In eodem Hathuuuerc Jlmii. Thiading nobii. xij den. | 

f (5) In Uuid: rothon. Duodecim mod ordei. Siclum pro herifciii | 

^ InApuIdarohe. Duodecim mod ordej. quatuor den herils. | 

! (2) In Bunhlaron. Duodecim mod ordej'. i amph meii. Octoj 

den pro herifciii. Decem mod bracij'. pro manf. || 
(1) In eodem Magbald. Duodecim mod auena). & octo mod 

* ordej'. I Sex den pro herifcili. | 
(3?) In eodem Bernhard. uiginti quat mod ordej*. Duodecim 
mod I auense. i iiii mod fabae. Octo den pro herit. || 
' (4) In eodem Uuerbraht. xxx mod ordej'. Duodecim den herit. | 

pro manf duodecim mod ordej*. & octo den pro herifciii | 
(16?) In eodem. xxxvj mod auen». 

(16?) In eodem Heriuuard limil. [fol. 10*] 

(17)In Dulmenni. Thriuland. ex uno q* habct Engilbraht 
Sid. I ex alio qi habet Hildibraht Sici. | ex alio q* habet 
Thiading Sicl. | 
(9)Item in Dulmenni. Octo mod. Sigl. 
(6) Uuenno liber amph. mell. 
Finit de minifterio Albradi. 



c. 

In Scopingun uilla Scagahornon. Hroduuerc xvi mod et 

xxiiii ord XVI den her. ii far mod. ceterum ad curtem 

Leheri soluit xii brac et porcum | \fol. 29^] 

[Lac. p. 234] 
In uilla Seliun. Geruuerc rimiliter. In eodem Hemmo fimiliter | 

In eodem Uualdgrim octo de iigl. xii de ordeo et xvi den 

herf. ceterum ut prioref | 
In uilla Huuida. Thiadrad xxiiii mod de ligl. ii farin. xvi 

den her. | 
In uiila Halahtron. Leuico xvi mod de JGgl. ii far mod. xvi 

den. reliqua ut prioref | 
In Leheri Macco xii ord. et nouem bracit. octo den her. | 
In Ueliun Hathuuard . . mod de figt. ii far mod octo bracl. 

XII den her | 
In Uuestarrod:a. Thancbraht octo de ligh et octo brach ii 

far mod. xvi den her. | hof tradidit Siburg. Preterea in 

Leheri tertia parf manfi unde xii ord | 
In uilla Binutloga.^jiafbern^ XXXII mod de figJ. xvi den her. | 
In uico Bod:a x mod ord. In Afcitari v mod figh | 
In uico Halahtron. Hrodger xii mod de figl. xii brach octo 

den her | 
In Hanauuic. xxxvi mod auenas. In eodem xxiiii mod ord. 

foluitur ad Leheri. 

Quaedam ex his ministerio in Venkinne adscripta fuisse 
ex commentariolis fol. 16 exaratis apparet Beferuntur enim iUo 
hco haec, quae ad eosdem vicos eandemque aetatem spectare ipsa 
nomina hominum vectigalium indicant Legimus (Lac. p. 229) : 
In Hutide quod est de heredilate Lindradi. Thiadrad xxiiii 

mod sigil | & mansionem quod folet esse uel xvi mod bracij. 

uel viii mod & amphora | mellis. uel duaj amph meH.'. 
Ibidem quod Erpmund optinuit viii mod de iigit.*. [fol. 16^] 



— 15 — 

M jpaulo infra: 
In Binutloge. Lialsbern xxxii mod Hgil et herifcil:}:: Thank- 

braht det. 

Po8t quae eociguo spatio unitis fere versus interiecto haec 
sequuntur : 
In Gelonthorpe viiii mod figil. In Botha x mod ordei. 

Atque iUud luce clariua est, non $olum qui iUic afferu/ntur 
vici Huhide Binutloge Botha eoadem esae, guos supra 
legimus Huvida Binutloga Bodha, $ed etiam eosdem homines 
vectigales in iUis referri Thiadrad et Liafhern. Quodrcaaut 
erratwm altero loco est aut distributio redituum mox immutata. 

Ceterum is, qui reditus eccigehat, in curte Leheri haititasse 
videtur: quae quidem saeculo XII inter curtes monasterii prin- 
dpciles numeratur. Illo enim tempore quae villictis curtis Liere 
exercehat vectigalia, ea descripta in Pr 1 sunt (Lac. II p. 284 sq.): 
atque referuntur in hominum vectigalium numero cum alii tum 
vero Oerhardus in Schagaharna, Hamiho et Oodescalcus in 
Sele, Helmwigus in Selen, Sicco in Haltheren, Lievekin in 
Benedlage. JErat autem iUa curtis sita in vico, cui nunc nomen 
est Leer, in via ab oppido Burgsteinfurt adoppidum Schdp- 
pingen d^icente, Anno 1268 curtis Lere Bemardo nohili militi 
de Ahvs tradita atque pro ea commutata est iUius militis curtis, 
quae sita erat in Lengerihe — hodie nomen est Lengerich. 
V, MittheU. des histor. Vereins zu Osnahruch IV p. 364 sqq. 
Fahne Forschungen II p. 124, 

Vici Binutloga (h, Bentlage) et Botha s. Bodha (h. 
RoddeJ in vicinia oppiduli Bheine siti sunt neque ita longe 
dbhis ahest Huvida (h. Hiivede), viculus comitatus Lingensis. 



D. 

fed in alio foluit 
In pago £mirgoa uilla Redan Sindmar xxiiii mod de £gl | 

et amphoram mellis. xiiii mod auen». et octo den her. u 
far mod. | In eodem Thiadheri duas amphoras mellis. | In 

in alio foluit 
eodem pago Tido feptuaginta auense mod. m farin mod. 
herm. octo den her. | In eodem pago Abbo xv mod ord 
uel XXX mod auenae. [fol. 25*] 

[Lac.p.235] 



— 16 — 

Bedan — hodie nomen est Bhede — ad Amtsiam prope 
vicum Aschendorf situm eaU V, Mittheil, der histor, Vereins 
zu Omabriich VI p, 192, Praeter hunc hcum nuaguam in codice 
mentio eius md fiu 



El. 

folmt in aliiB 
In pago Dregini uilla Uliii Faliko quinquaginta v auen» 

mod. m far mod. octo den her. | In eodem Hoio . . auenss 
mod. in aliif foluit. | In eodem de manfo Faftlef unum 

roluit in aliif 
folidum auense mod xl. alterum folidum in aliif | m farn 

mod. octo den her. | [fol. 2S*] 

[Lac,p.235] 
nihil 
In uilla Sunninghufun Brundag xxx auen mod | 

iam foloit. 
In Thulliun Alfuuard lx auen mod. m fam m octo den herf | 

In faltu Sinithi in Hofanharth noster homo amphoram mell. 

octo den her | 
In eodem pago Folckier xl auen mod. vi ord. porcum vi den 

pro manf. et octo dcn her. | 
In Afningfeli Tidmar l m auen. xx ord. m far. octo den her. | 
In Dalahem Hoger xl auen m. et vi den. In eodem Gcrric 

fim. I In codem Gotuuard lx auene m. et quattuor pifarum 

m. m far. octo den h. | 
In Holthem Liudbraht xl auen m. m far. octo den h. | In 

eodem Ifuc xl auen. m far m. octo den h. et xm m ordei 

pro manf. et porcum octo den | 
In Athalheringuuik Sebraht xl auen m ui far. octo den h. | 
In Gufnun Hunger xxiui m auen. m far. octo den h. foluit 

in aliif. | 
In Telgoia Tetico l ih auense. xi m bracil. porcum vi den. 

foluit in aliif 

m far. octo den. | In eodem Vuendilbald xl auen m. vi 

brad:. porcum vi den. lu far. octo den h. | In eodem Uuil- 
grim XL mod auen. m far. octo den h. | In eodem Uuen- 
dilheri l m auen. m far octo den herf. | 
In uilla Goara. Dago xl auen mod. xii ord. et unum folidum. 
m far. octo d h. 1 



— 17 — 

In Heth[iac. 'p. 25e]feldun <) Uuilbrun xu m auen. | 

In Gieft huuila Uualdico m m auen. et unumfolidum. m far. 
octo d h. I In eodem Hrauan xxx m auen. In Hleon 
Liafmar ^) xvm m auen. | 

Itcm in Dalahcm Burguuard xxvu m auense. In Gambriki 
Helmdag xxx m auen. | 

In Thahfbeki Lethoc xxmi m ord. et alterum foL | 

In Gefandron Focco lx m auen. m far. octo den h. In 
Hramafhuuila | Liudbraht xx mod auen. et xx ordei. 
porcum uu den. her octo den. m far mod | *) [/oi. 50«] 

In eodem Eburger fimiliter. In Braht Amold xl auen m. 
octo m ord. | 

In Hramaf huuila Oppo xvi den. m far m.- et octo den h. 
In Elmhurft Meinbern | duof folidof in quo poteft. In 
eodem Faftbarn ilm. ^) In eodem Hunno vi den | 

In Puningun Mufanahurft Hrodger l m auen. xx ord. 
duof porcof. XVI den ual. | m far m. octo den h. In Lah- 
, fetiun Hildiuual xu de fig}: xx m auen. | m far. octo den h. 
In Forheti Hrodmar xv m de figl:. folidum in quo poteft | 
11 far m. octo den her. In Greuaon^) Frethuuuard xvi m 
de figl:. et octo den. ui far. octo den. | In eodem Northeri 
x & de ligt. octo den. in quo poteft. In eodem Bolo xu 
de figl m et folidum | u farin m. octo den her. In Heri- 
beddiun Sibald xvi m de fig}:. xvi m auen. duaf amphoraf 
m. I u farin di. octo den her. In Alathorpe Sebraht x 
in de figl. vu m ord. octo den. | 

In Mimigernoford Meginger ptr duof folidof in quo poteft. 
In Cumpa xvi den et octo den h | 

In Dorfeldon Sebraht xvi den. octo den her. In eodem Uuil- 
man fim In Sunnobrunnon | Folcman x m de %1. u 
far. octo den. her. In eodem Hilla xu ih de figl. xvi ih 
auen. octo den h. | In eodem Heio Iim. In Ekafbeki Rad- 
bern vii m ord. xx m auen. et unciam in quo poteft. | In 
eodem Tado viu m ord. octo den. in quo poteft. In eodem 
Erp tref folidof in quo poteft. | 



1) Tuit primiius Hethueldun; ex quo factum est Hethfeldun, 
*) Fuit scriptum Thiadmar, quod commutaium est in Liafmar. 
*) Addita infra vertum haec aunt u mo braci. 
♦) Discemi nequity utrum Fastburn an Faatbarn exctratum Ht. 
*) Litterae ao implexae. 



^ 18 — 

In Ohfanobeki Hogrim xvi & ord. mi den. u far lii. octoden 
her. In eodem [Lac. p, 237] Uuambald folidum | u fam m. 
octo den her. In Beranblara Amulbald unum folidum in 
quo poteft. I 
In Huiting thorpe Snelhard octo den. In Arnahurft Erulf 
tref folidof et octo den | 
Hreini 
In Graingthorpe Gerheri octo den. In Stenforda Siman 
mi den. In Panauuic | Uuiibald xvi m ord. et unum 
folidum. u fjEirn m. octo den her. In Uuelanftedi Uulf- 

nihil 
heri| unumfolidum. u far m. octo den her. In Forfthuuila 
Gerhelm xvi m ord. et im den. u far. oeto den | 
In Euilancampa Geldlaef XVI mod ord. In Uuerinon Alfger 
XVI ih ord. octo den ] u farn m. octo den her. In eodem 
Uuerinbald fim. In eodcm Ofbern iim. In eodem Uuirad 
Ximt I In eodem Macco Jjmh In eodem Liafheri fim. In 
eodem Uuendil fim. In eodem Alfhard iim. | In eodem Eil- 
rad fim. In eodem Raduuig fim. In eodem Helmbald unum 
folidum u far m octo den. | In eodem Franco fim. In eodem 
Alfgot XVI m ord. et octo den. u far. octo den her. | In 
eodem Grimuuard xvi m ord. mi den. u far m. octo den 
h. In eodem Hrodbraht xuu m ord | et foUdum in quo 
poteft. Folobraht fimiliter. In Uunnibrahtingthorpe 
Brunger xxmi | m auen. In Ihteri Frethuuuard duof folidof. 
In Afcafberg Uureckio unciam. | 
In Hornun Hathuuual tref folidof. In Uualthorpe Faftbarn 

octo den. | 
In Ihteri cenfuf uniuf folidi. modo nihil. 



E 2. 

De ministerio Sandradi. [foL 11^] 

In Uuirinon. Thiaduuard. xui mod ord. In eadem Huning. 
xui m ord. & viu den pro her. & herimalder. In eadem 
Sunuko xu m ord & herifcill [Lac. p. 226] & herimald". In 
eadem Egbraht. xui m ord & herif. & herim. In eadem 
Frithuhard. xu m ord & heriicili & herimaid". 
In Mirihem. Benno. m dcn. & viu den pro herifciih 



- J9 — 

In Uuithuste. Liudmar. octo den pro her. In Mirihem. 
Sihard mi m ord & m den. In Brihem. Eggo. xxx ih 
ord. & herimald 7 ym den pro her. In eadem Ad:ala. xui 
m ord & herimaM. octo den pro heriTcitt 
h 

In Tidingthorpe. Ared duof Xiclof 

In eadem. Afmon. xvi m ord. octo den. & herifcitL & herimali 

In eadem. Hrod^rad. Iicut Afmon. 

In eadem. Duttik. xmi m ord. herifciJ:!:. herimald' 

In Farhulxile. Ldafheri. xmi m ord. heritcikL herim 

In Nittihae. Uuilbraht ficut Liafheri. 

In Holthufon. Uuendil. xvi m ord 7 herifcilt. herim octo den. 

In eadem Blacfin. ficut Uuendil. 

In eadem Liafric. xvi m ord. herifcilt. herim 

In eadem Alfhard. ficut Uuendil. 

In eadem Eilmar. ficut Alfhard 

In eadem Aia. xvi mo ord herifcill: 7 herimald:. octo den. 

In eadem Uuilrad. xvi mo ord 7 herifcill:. herimalder. 

In Holthufon Uuilla. xu mo ord 7 herifcilJ:. herimali \fol, 12^] 

In Uueflaon. Liafger. xmi mo ord 7 herifciH. herimal^ 

In eadem. Fafdko. xmi mo ord 7 herifciih herimald:. & xii den. 

In Blefnon. Tiado. x mo filig. 7 vu mo ord. & herimali 

k 
In Thafbibi. Beiia duof ficlof. 

In EtSulonkampe. Helmdag. xvi mo ord. hcrif. herimalil: 

In eadem Sini. xn mo ord. 7 herifcili. herimalder. 

In Curtonbroke. Eilhard. vui mo ord. & herif. & herimali 

In eadem Liafgrim. xvi mo ord. & herif. & herimald: 

In eadem Bernhard. xvi mo ord. 

In Uuedmeri. Sigrim. unum fid:. 

De Landfetion. 
In Nord^liunon. Heiio unum ficJ. 
In Suliliunon. Haric. xx. den. 
In Heriburnon. Raduni. xmi mo ord. 
In Afcefberge. Heribraht. vi mo ord. 
In eadem UuinaJ. et Abbo. vmi mo ord. 
In eadem Dudo. dimi^ ficJ^. 
In eadem Landrad. vi den. 
In eadem Uuardger. vm mo ord. 
In Atoling Holthufon. Alfbraht vm mo ord. 
In Uuirinon. Hunig. xvi mo ord. herifcilh herimal^. 



— 20 — 

In Panuuuik. Liafgat. xvi mo ord. herifciW. herimali & palHum 

fex cubitorum. * \foL 22*] 

in Hagrimingthorpc. [Lac. p. 226] Runold. xvi mo ord. & 

herifcith herimalJt. 
In cadem. Ileiio. Simil & ini den. 

In Ekesbiki. Aduuig. xnn mo ord. 7 x mo auen. 7 herifcith herim. 
In Greingthorpe. Hrodger. vi mo ord. 7 herif. herimali 
In Sunnoburnon. Tiabo. x mo ord. & her. herimal. lineum 

pallium. 
In eadem iEd:elric fimil. & lineum pallium decem cubitorum. 
In U u i n i n g t h r p e. Liafdag. x. mo ord. & herifciH. & lincum 

pallium fex cubitorum. 
In Doruelde. Udi. x mo ord. & lineum pallium decem cubi- 

torum. 7 omne quod pertinet. 
In eadem. Aduuard. fimit. 
In Morefthorpe. Tidico duaf amph. & lemif. & j paliium 

cuius I precium est octo den. & herifciH'. herimalder. 
In eadem. Lethelm herifcill:. herim. & n amph. ac femis. 
In Heribeddion. Liafung. .x. mo ord. & pallium x cubitorum. 

7 m den. 

In Mufnohurft. Hathubarn. xx mo ord. & pallium nouem cubi- 

torun I & herifcilL herimalder. 
In Uueffithi. Haffa. ui mo fili. & vn ord. [fol. 13^] 

In Arnhurft. Uuiric. xjjjj mo ord. & x mo auense. her» herim 
In eadem, Neriuuard. fimil. 
In Akinkthorpe. Hathubern. xn mo ord. herifciH. herim & 

xn den. 
In eadem. Liuduuig. herifciU. xn mo ord. & pallium unum. cuius 

precium esse ( debet xn den. 
In Mimigerneford. Uuilmar. vm den. 
In Hahemmi. Uidua. xx mo aueii & herifcilL herimali. 
In Aterefdung. AMger. x. mo ord. & herifcl. & pallium 

V cubitorum. 
In S^ondonhurft. Blacheri. xxx. mo aueii. & herifciil. heri- 

malder. 
In Gefondron. Uuirimbold. x. mo ord. & herifciH & herimald: 
In eadem. ^lfing. xx mo auen 7 herif. herim & pallium nouem 

cubitorum. 
In Scurilingefmiri. Gerolf. xx mo ord. & xxxui mo auen. 

& xu den pro herif. | herimalder. 



— 21 — 

In Aftonfelde. Thancman. xx mo ord. & herifciH: &herimald: 

& xu den. & .j. amph. mell. 
In B^thon. jiElfger. xv mo ord. & herif. herim. pallium vi 

cubitorum. 
In Ulithi. Liudric. Ilcut Alfger. 
In eadem. lungman. xu mo ord. & amph. 

In He3"felde. Tidger. xx mo ord. & herifcilh herimald" & ui dcn. 
In GefthulJile. Liafuard. iicut Tidger. 

In Telgoge. Poppi. xx. mo ord. & herifciih herimaM. & uu den. 
In eadem Bofo. xl mo auen & xu mo bracii pro manJione. & 

.j. porcum I cuius precium est vi den. 
In Dalehem. Rethelm. xv mo ord cum herifcili & herimald: *) 

[fol 13^] 
In Uuelonftedi. Sihehn. xx mo ord cum herifciJ:]: & herimaltr 
In Sindinon. -ZElfger. xxx mo ord. 7 herimalder 

[Lac. p. 227] Landfetion. 
In Lerikfelde. Frithubarn. xu mo auen. 
In Geftlaon. Uuiric. xu mo auen 
In Maglinon. Uuindilger. xu mo ord. 
In Alnon. Unuuan. dimid: ficl 
In Thafmathon. uidua. xvi mo auen 
Alfheri xui mo auefi 

In Ripanfeli I. den. 

In Angullo. Liafheri. j. amph. & dimii ficl: 

De Etonhifche j. amph. 

In Stenhurft A3:ulf j. fict. 

In Forkonbiki. Uuaning. xim mo ord. 

In Elmhurft. Fediko. II fich In eadem. j. dimit Jicl. 

In Nor4uuik. Reddag. x den. 

In Selihurft. Badduc. I Xict 

In FornhulJile AMger. xuiu den. In eadem. xim den. 



1) Supra addiium: & iii den 



COLLECTAE 

AD AUGENDAM 

NOMINUM PROPRIORUM 
SAXONICORUM 

ET 

FRISIORUM 

SCIENTIAM SPECTANTES. 

EDIDIT 

WILH. CRECELIUS, m 



Ola. 

TRADITIONES WERDINENSE8 PART. I. 



PROSTAT BEROLINI 
APUD 8. CALVARY EIUSQUE SOCIUM. 



JliLBEBFELDAE. IMPBE8SIT SAH. LUCAS. 



Coepi indices redituum monaBterii Werdinensis vulgare, ut et 
aliquantulum confcrrem ad yeterem memoriam harum regionum 
illustrandam et scientiam nominum sermonisque antiquissimi amplifi- 
carem. Ad hanc rem quoniam magno usui esse Tidehantur litterae 
donationum sive traditionum, cum illas contexere inciperem in Annalihus 
Societatis Historicae Montanae (Zeitschrift des Bergischen Geschichts- 
Yereins YI.), non alienum a ro iudicayi ipsas quoque collectis nostris 
addere ac separatim puhlicare. Quae cum ita sint, mirum non Tide- 
bitur, quod et sermone patrio usus sum — id quod postulahat ratio 
Annalium — et eorum qui illos legunt commodi causa pleraque addidi, 
qmbus alioqui facile supersedere potuerim. 

Indices nominum adiciam in fine totius operis eodemque reponam 
quaecunque de explicandis eis indagavero. 

Elherfeldae, idihus Augustis 1869. 

W. Crecelias, Dr. 



jjjinen reichen Schatz fiir die Localgeschichte alterer Zeiten bieten 
die Schenknngsurkunden, Heberegister und ahnliche Documente, welche 
die bedeutenderen Stifte aus frUheren Jahrhunderten bewahrt haben. 
Wir lemen aus denselben die Ausbreitung des Anbaus, die YerhSlt- 
nisse der bauerlichen Bevolkerung, und so manches andere kennen, 
wovon wir ohne jene Urkunden kaum etwas bestinmites erfahren 
wurden. In dieser Beziehung gewahren uns fiir bedeutende Theile 
des nordwestlichen Deutschlands vor allen die IJrkunden des Elosters 
Werden erwiinschte Ausbeute. Sie enthalten eine Fiille von Andeu- 
tungen, woraus wir die Elteste Beschaffenheit der Gegenden und ein 
gutes Theil der Geschichte und des Lebens unserer Yorfahren ent- 
nehmen kdnnen; zwar erzahlen sie uns nicht von den GroPthaten 
derselben, von denen die Annalen berichten, aber von ihrem stillen 
gerauschlosen Schaffen um die Gegend anzubauen und zur Wohnung 
fur . Menschen umzuwandeln , und von ihrem innigen Yerkehr und 
Zusammenhang mit der Natur gewinnen wir schon durch die Eigen- 
namen genauere Einsicht. Ich habe deshalb begonnen, die Hebe- 
register dieses Elosters — soweit sie noch nicht von Lacomblet 
veroffentlicht waren — bekannt zu machen und zwar die altesten auf 
Friesland und Ostsachsen beztLglichen in einer Beigabe zum Programm 
des Elberfelder Gymnasiums von 1864, unter dem Titel : „Index bonorum 
et redituum Monasteriorum Werdinensis et Helmonstadensis saeculo 
decimo vel undecimo conscriptus. Edidit "Wilh. Crecelius, Dr.* 
auch im Buchhandel bei S. Calvary & Co. in Berlin^). Mehrere 



^) Anch mit dem allgeineinen Titel: Ooilectae ad angendam nominnm 
propriorom Sftxonioomm et Frisionim scientiam i^eotantes I. Yon mir 
citiert als Coll. L . 



Heberegister der H5fe Schdpplenberg und Halyer aus sp&terer Zeit 
sind von mir in der Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins 11, 
S. 305 ff. bekannt gemacht. Eine Fortsetzung dieser Publicationen 
gedenke ich nlchstens zu liefem. 

Die Schenkungsurkunden des Elosters aus Slterer Zeit 
scheinen Terloren gegangen, wenigstens sind sie seit der Aufhebung 
desselben keinem der dffentlichen Archiye ubergeben worden. Dagegen 
haben sich mehrere Ohartulare erhalten, welche diesen Yerlust einiger- 
maPen ersetzen konnen. Das alteste derselben, bekannt als 

i) Ohartularium Werthinense, enthalt die Biographie des 
Stifkers Liudger ron Altfrid und hinter derselben auf 30 Blattem die 
altesten XJrkunden des Elosters. Beide Bestandtheile der Handschrift 
sind erst spSter zusaramen in Einem Bande yereinigt worden. Das 
Urkundenbuch (es nennt sich selbst liber chartaram) hat am SchluP 
einige Blatter eingebiiPt; aus einem yorausgeschickten Index ersehen 
wir, daP auf diesen noch 13 Urkunden eingetragen waren; die Zahl 
der erhaltenen betragt 61. Nach Lacomblet (Urkundenbuch I, S. XI) 
weisen die Schriftzlige auf das 10.— 11. Jahrhundert. Er yermuthet, 
dasselbe sei auf Befehl von Bischof Altfrid, dem VerfaPer der Bio- 
graphie Liudgers, zusammengestellt worden: in diesem Falle wfirden 
die Urkunden alle vor das Jahr 849 fallen miiPen. Einen Abdruck 
des Ohartulars, sammt der yita Liudgeri, lieferte Leibnitz in dem ersten 
Bande seiner Scriptores reram Bransw. Nach einer emeuten Ver- 
gleichung der Handschrift, welche jetzt in der Uniyersitatsbibliothek 
zu Leyden aufbewahrt wird, hat Lacomblet die Urkunden in sein 
Urkundenbuch fiir die Geschichte des Niederrheins Band I. auf- 
genonunen. 

Der Zeit nach schliePt sich an dieses alteste Ohartular 

2) der Liber priyilegiorum maior monasterii "Werdinensis, 
ein Pergamentband in Folio yon 66 Blattem. In seiner ersten Halfte 
enthalt derselbe die Schenkungsurkunden und Priyilegien der Abtei 
bis zur Mitte des 12. Jahrhunderts. Unter diesen finden sich auch 
die im vorigen Chartular yerzeichneten wieder. "Wir haben also for 
dieselben eine doppelte Quelle. Hinter den Urkunden gibt der Liber 
priyilegioram ein Heberegister , welches — soweit es sich auf West- 
falen und Bheinfranken bezieht — yon Lacomblet im Archiy fur die 
Geschichte des Niederrheins H, S. 249 ff. yeroffentlicht worden ist. 
Diejenigen Theile desselben , welche sich auf die Guter des Klosters 
Helmstedt beziehen, hat Behrends nach einer sp&teren Abschrift in den 
Neuen Mittheilungen des Thiiringisch-Sachsischen Vereins fUr Erfor- 



schttng des yaterlandischen AlterthninB, Halle 1834, S. 21 ff. bekannt 
gemacht. Die Abweichongen dieser Ausgabe Yom Original habe ich 
in derselben Zeitschrift (Band XI, Halle 1867) mitgetheilt. Es ist 
der Band in der zweiten Hftlfte des 12. Jahrhunderts zusammen- 
gestellt: eine alte Bemerkung, die sich wiederholt findet, sagt aus, 
daP er Ton.der Hand desselben M5nches geschrieben sei, der auch 
om 1160 die Abschrift des Fiayius Josephus in der ELlosterbibliothek 
gefertigt habe. Die bei Aufhebung. des Stiftes Werden in Privatbesitz 
gekommone Handschrifb des Liber priyil^orum ist vor einigen Jahren 
fOr das Staatsarchiy in Dftsseldorf erworben und Lacomblet hat eine 
Anzahl von Urkunden daraus im Anhang zum vierten Bande seines 
Urkundenbuchs abdrucken laPen. Zu gleicher Zeit wurde auch 

8) der Liber privilegiorum minor fiir das genannte ArchiT 
angekauft. Dieser stammt erst aus dem 15. Jahrhundert und ist ohne 
Bedeutung. 

^ AuPer diesen drei Chartularen finden sich noch in den Hebe- 
registem und EinnahmeTerzeichnissen des Elosters Notizen ftber 
Schenkungen, so namentlich in dem ^ltesten derselben, welches dnrch 
Lacomblet im Archiy H , S. 209 ff. und Ton mir in den CoUectae I 
herausgegeben ist. Auch das zweite, Ton mir zum grdsten Theile 
a. a. O. bekannt gemachte, und das mit dem Liber priTilegiorum 
maior gleichzeitige und zum Theil Ton derselben Hand geschriebene 
Prepositurae antiquissimum registrum (s. Zeitschrift des Bergischen 
Geschichts-Yereins H, S. 306) enthalten einzehie Aufzeichnungen liber 
Schenkungen. Bechnen wir hierzu die noch Torhandenen Original- 
urkunden, so gewinnen wir einen nicht zu Terachtenden Ueberblick 
uber die Erwerbungen des Klosters und den GtLterbesitz desselben 
Ton dei' altesten Zeit an. 

Es ist nun meino Absicht, aus den Torher genannten QueUen, 
80 weit es angeht, in chronologischer Folge Hhex die Schenkungen 
an das Eloster und die Erwerbungen desselben an Grundbesitz und 
Horigen eine Uebersicht zu geben, und zwar in der Weise, da^ ich 
die bei Lacombkt im Urkundenbuche bereits abgedruckten Urknnden 
nur in Auszfigen mittheile, die anderen TollstSndig und getreu abdrucke. 

Abgesehen Ton dem historischen Interesse hat die Herausgabe der 
alten Schenkungsurkunden und Heberegister auch fiir die SprachwiPen- 
schaft Bedeutnng. Die Personen- und Ortsnamen enthalten ein gutes 
Theil Ton uraltem Sprachstoff in Hinsicht auf grammatische Bildung 
und lexikalischen WortTorrath. StoPen wir doch in ihnen bisweilen 
auf Oasusendungen , die wir sonst in den altesten erhaltenen Besten 

1* 



des Hoch- und Niederdeutschen kftum nach^eisen konnen. Namentlich 
aber sind sie fttr die Deutung der hentigen Namen nicht zu entbehren. 
Denn gerade die Eigennamen pflegen, weil sie von dem iibrigen 
Sprachmaterial gewissermaPen losgeriPen sind, einer staxkeren Ver- 
witterang nnd Verunstaltung zu unterliegen: so daP wir bei solchen, 
die uns nicht aus Mherer Zeit liberliefert sind, deren Deutung also 
Ton der heutigen Namensform ausgehen muP, leicht in die schwersten 
Irrthumer Terfallen oder ganz rathlos dastehen. 

Einige Beispiele aus dem Berdch der Werdenscfaen Urkunden 
m^gen dies nachweisen. 

Was bedeutet Velbert? Der gltere Kame Feldbrahti bezeichnet 
eine neue Anrodung, die als Feld benutzt wird. Denn braht scheint 
eine WeiterbOdung Ton br&cha (das erste Umbrechen des Bodens). 

Flandersbach hieP bereits im 12. Jahrhundert Flandras- 
beke und Flandarasbeke, im 9. dagegen Flatmarasbeki, d. h. 
Bach TOn Flatmar, an welchem Flatmar wohnt; der Name des dai^^n 
grenzenden Riitzkausen (im 16. Jahrhundert noch Rutzinkhusen) 
lautet in derselben Urkunde Hrotsteninghuson, Haus oder Hauser 
des Hrotsten^). Wer wtirde nicht bei Euhlendahl, dem Namen 
einer Honschaft Ton NcTiges, zunachst an ein kiihles Thal denken? 
Allein Tor 1150 sagte man Eugulendal d. h. Thal der Eapuze, und 
eine Legende des Elosters Werden (tou mir in der Zeitschrift des 
Bergischen Gcschichts-Vereins H, S. 271 f. mitgetheilt) gab eine Er- 
kl&rung des Namens. Nach dieser ErzHhlung hatte auf einem zu 
Werden gehfirigen Grundstflcke „an den zwei^chen Thithela und 
JfaTegisa** ein Monch des Elosters, Namens Humfrid, eine Zelle 
erbaut. Als sie nach dessen Tode Terfallen war, siedelte sich auf 
Befehl des Abtes ein Priester Brunrik an derselfoen Stelle ah, zum 
groPen Aerger der in der Umgegend angesePenen Thiathild, die niit 
ihrem Sohne Dietrich Tielleicht noch dem Heidenthum ergeben war. 
Die Leute der Thiathild schlugen den Brunrik, wie sie glaubten, zu 
Tode, beraubten seine Wohnung, plOnderten den Eorper aus, trugen 
diesen — nur mit einer Eapuze noch bekleideten, auf einem Stocke, 
weg und warfen ihn in ein Domgeblisch — unmittelbar am Ufer der 
NaTCgisa, so dass er in den Bach selbst hineinfiel. Bmnrik kam aber 
wieder zu sich und kehrte in das Eloster znrack, wShrend Thiathild 



*) Vielleicht deaaelben Grafen Hrotsten oder Hrodsten, der 815 als Donator 
(s. unten Nr. 36) und 834 als Zenge in einer zu Werden ausgesteUten 
Urkonde (s. unten Nr. 48) vorkommt. 



mid ihr Solm bald daranf eines jahen Tode0 starben. Wegen dieses 
Yor&lls nannte man den Ort seitdem Eapuzenthal. Kordlich sto^ 
an dieses Walmigrath an, hierfiir kommt im 12. Jahrhundert 
Walbrethincrothe Tor: wir ersehen aus dem Namen, daP es die 
Anrodung eines Walbrecht war. Keviges ist nach dem Bache 
Navagis, Navigisa, Nayegisa benannt: dieses ist wahrscheinlioh 
in Na^bagis-^ anfzulosen (k == aha, WaPer; der erste TheO scheint 
ein Personenname zu sein). Der andere Bach, welcher durch Neviges 
fliePt, heiPt jetzt Deilbach; man deutet den Namen wohl als Grenz- 
bach, weil er wirklich die Grenze yon Markischem und Bergischem 
Territorium bildet, und leitet ihn yon dem Yerbum „theilen'' ^). Aber 
der alte Name Thidela, Thithela, Didele, den ich gleichfalls in 
Thidel-4 zerlegen mochte, weist auf einen Thidelo hin, der sich 
zuerst an demselben ansiedelte und nach dem er benannt wurde. 
Sprockhoyel lautet im 12. Jahrhundert 8purghufila und Spur- 
kinhayelo d. h. Wachholderhugel ^. Noch heute ist die Umgehung 
des Ortes so reich mit dem Strauche bewachsen, dessen Namen er 
tragt, daP man dayon dorther nach Elberfeld einfOhrt zum Bauchem 
des Fleisches und zum Fange der Erametsyogel. DaP das Hatzfeld 
bei Barmen so yiel als Hirschfeld bedeute, kdnnte man zwar schon 
nach dem heutigen Namen yermuthen, da der Hirsch im Bergischen 
Hatzbock genannt wird; allein zur yoUen Gewissheit wird diese Yer- 
muthung erst, wenn das Hirutfelda, welches in einem Werdenschen 
Heberegister des 11. — 12. Jahrhunderts yorkommt, unser Hatzfeld ist, 
wie man nicht. ohne Gnmd annehmen darf. Dann diirfte wohl auch 
das benachbarte Herzkamp (im Munde des Yolkes Hatzkamp) 
einen Kamp bezeichnen, den yordem die Hirsche ofters aufgesucht 
haben. Herscheid bei Ludenscheid wird in dem ebenerwahnten 
Begister (s. Zeitschrift H, S. 306) Hirutscetha, bei Seibertz Nr. SO 
(in einer Urkunde yon 1072) Hertsceido genannt: also auch hier 
stoPen wir wieder auf dasselbe edele Thier, welches friiher unsere 
Waldungen zahbeicher bewohnte als jetzt. Sein Name lautet im 
altesten Hochdeutsch hiruz, woraus hirz und endlich hirsch wurde, 
imNiederdeutschenhirut, dann hirt und hert. Fur Liidenscheid 
finden wir am angefiihrten Orte Liudolyesscetha: der erste Be- 
bauer des Platzes muP also Liudolf geheii^en haben. Eirsupu, 



^) Moglich, ja wahrsoheinlioh ist allerdings, dass man bei der Yerstihnme- 

long imd Absohleifang des alten Kamens sp&ter an ^theilen** daohte. 
*) Althochdentsoh sporah nnd spnroha (Waohholder). 



6 

irelches' in dem n&nliehen Werdenschen Heberegisier yorkommt, ist 
gewiss nichts anderes als Kierspe. In der alten Form laPt sich der 
Name ohne Schwierigkeit deuten. Denn apa (ap) epe oder upa 
begegnet uns vielfaeh im Niederdentsehen als zweiter Theil eines 
Bachnamens. Es entspricht dem Hochdeutschen affa, welches in 
gleicher Weise angewendet wird, nnd ist ein uraltes Wort for WaPer, 
das wir mit den yerwandten Sprachen gemeinsam haben; es f&hrt 
uns in die Stammsitze der Germanen auf den Hochebenen Asiens 
zur&ck; auch bei den Indiem nnd Persem finden wir 4p in derselben 
Bedeutang. Demnach ware Kierspe zuerst der Name des Baches 
gewesen: dieses laPt sich als Kressenbach deuten. Woeste wies mir 
aus Seibertz.Quellen II, 304 Keirsse als Eltere westfalische Namens- 
form fOr die Brunnenkresse nach. Wie geeignet der Name, so gefa^ 
Ar ein Gebirgsbachlein ist, liegt auf der Hand. 

Diese Beispiele werden hinlanglich darthun, wie wichtig die 
Werdenschen Urkunden durch die in ihnen enthaltenen Eigennamen 
fOr die Sprachforschung sind. 

Bei der nun folgenden, nach den Zeiten geordneten A.n!zahlung 
der Schenkungen, welche den Hauptbestand des Klostergutes bildeten, 
bediene ich mich dieser Abkiirzungen: 
Ch = Chartularium Werthinense (beschrieben yon Lacomblet 

im Urkundenbuch I, S. XI). 
Pr 1. = Liber privilegioram maior (s. Lacomblet Archiv 11, S. 210). 
Pr 2. = Praepositurae antiquissimum Begistrum (von mir beschrieben 
in Zeitschrifb des Bergischen Geschichts-Yereins 11, S. 306). 
pr. = Liber privilegiorum minor. 
W I = der alteste Band Werdenscher Heberegister (s. Lacomblet 

Archiv II, S. 209 f. und meine Collectae I, S. 2). 
W n = der zweitalteste Band Werdenscher Heberegister' (s. meine 

CoUectae I, S. 2). 
Lac = Lacomblet, Urkundenbuch fllr die Geschichte des Nieder- 

rhcins. 
Erh = Begesta Historiae Westfaliae. Accedit Codex DiplomaticuB. 
Die Quellen der Geschichte Westfalens, in chronologisch 
geordneten Nachweisungen nnd AuszUgen, begleitet von 
einem Urkundenbuche. Herausgegeben von Dr. H. A. 
Erhard. L Band, Miinster 1847. 
CoU, = meine CoUectae S. oben S. 1 Note. 



L Lindger, Grttnder und erster Vorstelier yon Werden. 

Liudger oder Ludger Btammte aus einer Yomehmen friesisehen 
Familie. Seine Studien machte er bei Abt Gregor in Utrecht und in 
York nnter Alcuin. In E5hi zum Priester ordiniert, widmete er sich 
zunSchst der Yerklindigung des Evangeliums in seiner Heimat, wo 
das Heidenthum noch den Fortschritten des Christenthums erfolgreichen 
Widerstand leistete. Im Jahre 782 gewann die Partei der Heiden, 
welche zugleich als die nationale sich mit den Sachsen gegen die 
Franken erhob, die Oberhand. Mord und Verbannung der Gegner 
begleitete ihren Sieg. Auch Liudger muste nach Utrecht fliehen. Von 
hier begab er sich mit seinem Bruder Hildigrim und einem Schuler 
Qerbert, auch Castus genannt ^), nach Rom und zur Benedictiner-Abtei 
auf Monte Cassino. Kach dritthalb Jahren kehrte er zuruck. Jetzt 
wurde Earl der GroPe auf ihn aufmerksam und iibertrug ihm die 
geistliche Aufsicht iiber fiinf friesische Gaue: Hugmerchi, Hunusga, 
Fi^ilga, Emisga und Fidiritga, setzte ihn sodann iiber das westliche 
Sachsen, dessen Verwaltung er von Mimigardeford aus leitete. Spater 
wurde er (nieht vor 802) zum Bischof von Mimigardeford geweiht, 
welches nach dem von Liudger gegriindeten Milnster (Monasterium) 
seit dem IL Jahrhundert den Namen annahm. Eine neue Emporung 
der Sachsen nothigte ihn 793 seinen Wohnsitz zu verlegen; er begab 
sich in die Abtei von S. Peter zu Lotusa im Gau Bracbante, die ihm 
Earl geschenkt hatte. Jetzt suchte er nach einem Orte, um selbst 
ein Benedictinerkloster zu stiften und wahlte dazu nach langerem 
Schwanken einen Platz im frankischen Gebiete, aber dicht an der 
Grenze des Sachsenlandes. Es war dies der Hof Werden an der Ruhr. 

Schon seit 793 werden Schenkungen an Liudger verzeichnet: 
er wird also von dieser Zeit an emstlich mit dem Gedanken der ^ 
Stiftung eines Elosters umgegangen sein.' Erst 799 erwarb er den 
Hof Werden, welcher nun der Sitz seines Stiftes wurde. Die Er- 
bauung der altcsten, wahrscheinlich zunachst nur holzemen Eirche • 
und der nothigsten Gebaude fallt in die nachsten Jahre. 

1. 793, 22. Merz. Liudgerus (filius quondam Hredgaeri 
[Redgeri] ^) tibergibt seinem Freunde , dem Priester Liudger 1) «ein 



^) Von diesem rUhren wahrscheinlich die reichen Schenkungen her, welohe 

ein Castus nach den Heberegistem in W I an Werden gemacht hat. 

S. Lacomblet ArchiT U, S. 229 (im Hasegau), S. 230 (im Lerigan), 

S. 228 (in Boaldi). 
^ Zu Grunde liegt der Text m dem Chartularium , die m viereckigen 

Elammem beigefGLgten Ifamen geben die Abweiohungen des Liber 



8 

halbes Erbe m Berilsi (infira terminofi qui illuo attineiit id est ab 
Enedseae usque in locum supradictum) ; 2) sein halbes Erbe in silva 
Seaeuuald [Seeuuald] sive Suifterbant (exceptis agris, qui inibi 
ante extirpati sunt a patribus aut ab bominibus nostris). Act. anno 
regni relegiosissimi regis Carli XXV. XI kal. Aprilis, in Tilla Bid- 
ningahusum [Biningahuson]. Der Ausstellungsort, wie der Name 
Suifterbant, weist auf die Niederlande hin, also auf die Heimat Liudgers, 
der anfan^s hier sein Eloster zu griinden beabsichtigte. 
Ch no. 46. Pr. 1 fol. 5^- Lac I 2. Erh I S. 75. 

2. 793, 30. Juni. Sigiuuinus [Sigeuuinus] , filius quondam 
Gilberti [Giselberti], (ibergibt dem Priester Liudger ,,contra pretium 
eius*^ einen zu seinem Erbe, in Hrodbertinga houa [Rodbertinga 
houe], geh5rigen Eoten (unum modieum cnrtile cum agris III) mit 
seiner WaPer- und Waldgerechtigkeit , die letztere in den Waldem 
Sitroth und Huuil. Act. in villa Uuidugises^) houa [Widugeses 
houa] anno vicesimo quinto regni domni nostri gloriosi regis Carli. 
II kal. Julias. Schreiber Uuerinhardus presbiter. — In der Ueber- 
schrift in Ch steht Hrotbertinga houa. Der Hof lag am Gilbach 
im Gau Nieyenheim. Lacomblet sucht den fraglichen Eoten in dem 
heutigen RUblinghoven und den Ausstellungsort im benachbarten 
"Wiedeshoven. 

Ch no. 55. Pr 1 fol. 6^- Lac 13. Erh I S. 76. 

3. 793, 4. Juli. Godescalcus, filius quondam Casmari, 
schenkt fiir sein und seiner Gattin Bothrude Seelenheil dem Priester 
Liudger einen Theil seines Erbes in Alhfridushusonim Bezirk voh 
Withorpe nebst einem Hufenrecht auf den dortigen Wald. Act. 
anno XXV. regni domni nostri Earoli regis. TTTT. nonas Julii in loco 
Withorpe. Pr 1 fol. 7** f. Lac. IV, 600. 

4. 794, 9. Oct. Uuracharius, filius quondam Brunhari, 
schenkt mit Zustimmung seines Sohns Meginhard dem Priester 
Liudger Grundstucke im Isselgaue, in pago Hisloae [Islae] in 
der villa Withmundi [Widmundi], namlich eins, welches sein 
Hdriger (litus) Landulfus bebaute, und einen Acker, welchen ein 
Freier Hildigerus zu Lehen von ihm hatte. Act. anno XXVH 
regni domni nostri relegiosissimi regis Carli. VH id. octubris, in 
villa Brimnum (wird fiir Brummen an der Issel gehalten, welches 



priyilegiorum maior. Wo niohts bemerkt iat^ stiiiimea beide Quellen 
tLberein. 
^} Tin ist = w; also Widngises, in no. 4 IJmracharius = Wraeharius etc. 



9 

in der N&be Ton Wichmund, dem alten Withmundi, liegt). Die Ueber- 
schrift in Ch. lautet ^traditio Uuracharil in Suiftarbant seu in Seuuuald^, 
woraus wir ersehen, wo diese letzteren zu suchen sind. Ygl. no. 1 
und 16. 

Ch 48. Pr 1 fol. 6*- Lac I 4. Erh I S. 76. 

5. 795, 16. Merz. Amulricus schenkt zu den Reliquien des 
Erlosers und der Maria dem Prlester Liudger, welcher diese beschaffte, 
den Ort „ad crucem** genannt mit den Wiesen an der Erft — in ripa 
fluvii Arnapi [Amape] — , wo einst sein QroPvater Irminfridus 
wohnte, mit zwei getrennt liegenden Aeckem und der Berechtigung 
zum Walde Sitroth. Act. anno XXVII regni domni nostri releg. 
regis Carli. XYII kal. Aprelis, in Yilla Hrodberhtinga houa [Bod- 
bcrtinchoue]. Schreiber der Priester Thiatbaldus [Thiadb.] — Der Aus- 
stellungsort und der Wlld Sitroth kommen auch in no. 2 vor. Ob der 
in vorliegender Urkunde erwahnte Ort „ad cmcem** das in der N&he 
von Rublinghoven gelegene Einzelhaus „am Hagelkreuz^ ist, wie Lac. 
vemiuthet, laPt sich wol aus dem bloPen Namen kaum entnehmen. 

Ch 12. Pr 1 fol. 4^- Lac I 5. Erh I S. 77. 

6. 795 — 802. Folcrada [Folcradea], germana soror quondam 
Hemmingi exactons, verkauft dem Abt Liudger einen Acker an der 
Arnapa (Erft), nahe bei dem Hause ad cracem. Act. ad cmcem. 
Vgl. no. 5. — Ch 20. Pr 1 fol. 5'* f. Lac I 24. Erh. I S. 78. 
Unter den Zeugen sind drei, welche auch in der vorigen Urkunde 
vorkommen. Nach 802 kann unsere nicht fallen, weil Liudger seitdem 
Bischof genannt wird, zwischen 796 — 802 dagegen wird er bald als 
Priester, bald als Abt bezeichnet. 

7. 796, 25. Febr. Hemricus schenkt zu den Reliquien des 
Erlosers und der Maria dem Priester Liudger seine Anrodung (com- 
prehensio) im Walde Heissi [Heisse] am nordlichen Ufer der Ruhr, 
zwischen dem Berge und dem FluPe, samt der GenoPenschaft zu dem- 
selben Wald imd der Fischerei in der Ruhr. — Act. anno XXVni 
regni domni nostri rel. regis Carli. VI kal. Martias. in villa Hlopan- 
heldi [Lopanhelde]. Schreiber der Priester Thiatbaldus [Thiadb.]. 
Es genehmigen die Schenkung die Gattin des Hemricus, Hriatthruda 
[Thiadthmda] und seine S8hne Heribaldus und Eericus [EricuB]. 
Unter den Zeugen erscheint der Diaconus Castus. — Der Name des 
Waldes Heissi hat sich im Orte Heisingen erhalten, Hlopanheldi wird 
das dort gelegene Laupendahl sein. Ch 5. Pr 1 fol. 3'* Lac I 6. 
Erh I g. 77. Vgl. auch no. 17. 



10 

8. 796, 31. Merz. Theganbaldus, filius quondam Hrodbaldi, 
schenkt dem Abt Liudger einen Theil seines Erbes zu Fislacu 
(Fischlacken) an der Rubr, namlich eine voUc Hufe Alfgating houa, 
zu seinem und seiner Gattin Reginthruda Gedachtnis. Act. anno 
XXYin regni domni nostri rel. regis Carli. U kal. aprilis in loco 
„ad crucem'^ in pago Nivanheim in ripa fluvii Amapea. Die Schenkung 
wurde im Auftrag Theganbalds vollzogen durch dessen Enkel Bemgerus. 
Schreibef der Priester Thiatbaldus. 

Ch 13. Lac I 7. Erh I S. 77. Vgl. unter no. 13. 

9. 796, 7. Juni. Liudgerus, filius quondam Hredgeri 
[Redgeri], schenkt zu den Reliquien der Erlosers und der Maria dem 
Priester Liudger, der diese beschaffte, sein Erbe in der villa Bid* 
ningahem und in der villa Thornspiic [Thomspic] samt der Ge- 
meinschaft am Walde Suiftarbant. Er behlilt sich nur vor ,,una 
particula in illaprata que dicitur Blidgeringmad [Blidgerincmath].^ 
Act. in loco qui. dicitur ad6s amnis. anno XXYni regni domni nostri 
releg. regis Carli sub die kalendamm YIII. idus iunias. Schreiber 
Priester Thiatbaldus. Vgl. no. 1. 

Ch 6. Pr 1 fol. 3^- Lac I 8. Erh I S. 78. 

10. 797, 29. Juni. Oodhelmus, filius quondam Oodwerci, 
schenkt den 3. Theil seines Erbes zu den Beliquien des Erlosers und 
der anderen Heiligen, welche von Abt Liudger in Uuithmundi 
[Werthina] aufgestellt sind, unter der Bedingung, daP er zu seinen 
Lebzeiten noph die iN^utzniePung habe. Die Erbschaft liegt an drei 
Orten: 1) im Gau Hisloi [Isloi] in der villa Ocanni eine Hube; 
2) im Gau Northtuianti [Nordtu&nte] in der villa Huleri [Hulere] 
eine Hube; 3) in demselben Gau eine Hube in der villa Manheri 
[Manhere] und der sechste Theil einer Hube in der villa Hrenheri 
[Renhere] „que etiam sexta particula hove illius me vivente in usus 
vergit iam dictamm reliquiarum cum iUis comprehensionibus in silva 
que note sunt iuxta Hislam.'^ Act. in loco Uuithmundi anno 
XXVini regni domni rel. regis Carli. IH kal. iulias. Vgl. no. 14. 

Ch 47. Pr 1 fol. 6«^ Lac I 9. Erh I S. 78. 

11. 793, 19. Juli. Hirpingus verkauft dem Abt Liudger einen 
Weinberg in villa Bacheim an dem Melanbach. Act. in Saxonia, 
ubi tunc temporis fuimus in hoste in loco Mimthum [Minthu] anno 
XXX regni domni releg. regis Carli XTTTI kal. Augusti. Schreiber 
Thiatbaldus presb. 

Ch no. 9, Pr 1 fol. 4» Lac I, 10. Erh 18. 79. 



11 

Anf denselben Eauf bejdeht sich aucb noch folgende Urkiinde in 
Pr 1 fol. 8» f. 

Ego Irpingus notum fieri cupio omnibus fidelibus, qualiter pro 
«Btenia retributione tradidi particulam hereditatis mead Liydgero abbati 
accepto etiam aliquo precio eftimationis congrue. uineam unam iuxta 
Milenbach in occidentali parte fluuii Reni cum adiacenti agellp tradi- 
tamque in perpetuum esse uolo. Actum est autem in Colonia coram 
teftibus quorupi nomina subtus notantur. Signum Irpingi qui hanc 
traditionem perfecit et propria manu firmauit. Signum ATtti. Ratbaldi. 
Raaangeri. Hildiberti. Batberti. Liudgisi. 

Diese Urkunde stand wahrscheinlich auch in Ch unter no LXIIL 
Denn nach dem Index enthielt diese Nummer: traditio irpingi prope 
renxmi. 

12. 799, 18. Jaimar. Hluduuinus [L(i)yduuinus] filius quon- 
dam Thiatheri [Thiadheri], schenkt zu den Reliquien des Erlosers und 
dem Abto Liudger, welcher diese immer bei sich zu tragen pfiegt, 
sein Erbe in Uuerethinum zwischen zwei Bachen, die auf dem 
Berge entspringen und in die Ruhr munden — der eine heisst Dia- 
panbeci [Diapenbeki] , der andere im Osten hat keinen Namen. 
Act. XXXI. anno regni releg. regis Carli. XY kal. !Februarias in 
loco nuncupante Diapanbeci siye Uuerithina. Schreiber der 
Priester Thiatbaldus. 

Chno. n. Pr 1 fol. 2»f. Lac I, 11. Erh I S. 80. 

Durch diese Schenkung erhielt Liudger den Hof Werden, auf 
welchem er sein Eloster errichtete. Der Name desselben lautet Weri- 
thina: angelsUchsisch warod: u. werod:, althochdeutsch warod, warid 
und werid, mittolhochdeutsch der werd bedeutet eine Insel oder ein 
am FluP gelegenes Land; hieryon ist Werithina abgeleitet. S. auch 
no. 17. 

13. 799, 14. Febr. Folcbrat hat Ton dem freigebomen und 
edehi Theganbaldus gegen ein Grundstiick in yilla Bilici (Bilk) 
die Bodung (rothum) Uuiduberg eingetauscht. Diese tauscht er 
jetzt mit dem Priester Liudger aus gegen das Ackerland der Hufe 
Alfgodinghoue. 

Ch 57 (traditio Folcberti.) Lac I 12. Erh I S. 80. 

Denselben Tausch beriihrt folgende Urkunde: Liudger hat yon 
Theganbald eine Hufe Alfgodinchoua in yilla Fisclacu erworben 
(ygl. oben no. 8). Hiervon iiberlaPt er das Ackerland dem Folcber- 
tns gegen die Rodung Uuiduberg, welche zwischen den beiden 
B&chen Diapanbeci [Diapanbeki] und dem ostlich dayon fiiePenden 



12 

namenlosen Bache liegt, behSlt sich dagegen yon der abgetretenen 
Hufe Wald, WaPer und Weide vor. ' 

Ch I. Pr 1 foL 2*- Lao. I 13. Erh I S. 80. 

Beide Urknnden tragen das Datum: anno XXXI. gloriosi atque 
relcgiosi secundi regis Carli. XYI. kal. Martias in loco Diapanbeci 
in ripa Bura. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.] — Der Tausch sollte 
offenbar zur Erweiterung des Territoriums von Werden dienen. Wir 
sehen daraus wie Liudger schon emstlich mit der 'Errichtung des 
Klosters beschaftigt war. Die Rbdung Widuberg und die Hufe in 
Fischlacken waren beide urspriinglich Eigenthum des edelen Franken 
Theganbald gewesen, und die erstere (nach der Erklarung des Abtes 
Duden ware es das Gestrtipp Wynberg) an Folcbert, die letztere an 
Liudger iibergegangen. 

14. 799, 9. Juni. Oodhelmus [Odhelmus], filius quondam 
Ooduuerci, schenkt dem Priester Liudger zu den Beliquien des Erlosers, 
die in Uuithmundis aufgestellt sind, drei Hufen eine in Okinni im 
Gaue Isloi (Isselgau), die zweite in Manheri „illa selihoua in pago 
Norht tueanti'' [una selihoua in pago Northtuenti], die dritte in 
Hasungum *in demselben Gau. Doch behalt er sich samt seiner 
Gattin Theodlinda fUr Lebenszeit die NutznieiPung vor, wogegen er 
jahrlich zu Weihnachten einen Solidus zu den Lichtem der Kirche 
geben will. Act. in loco Uuithmundi [Widmundi] anno- XXXI. 
regni relegiosissimi regis Carli. sub die Y iduB Junias. Schreiber 
Thiatbaldus [Thiadb.] 

Vgl. nro 10. Ch 3, Pr 1 fol. 2^' Lac. I 14. Erh I S. 85. 

15. 799. Kotum fit omnibus tam prefentibus quam fnturis, 
qualiter ego Marcaldus et ego Gerhaldus (corrigiert aus Gerhar- 
dus) &atres, filu quondam Irminbaldi, tradidimus ad reliquias fci Sal- 
uatoris et in manus Livdgeri p^lbri qui eas fecum portat quocumque 
ierit omnem hereditatem noftram in Scirembeke etB(i)urcethe 
cum omni integritate et utilitate in elemofinam noftram partem unam« 
partemque alteram accepto precio ab eodem plJro condonauimus et 
adfirmauimus ei. Acta sunt autem hec publice in fupra memorato 
loco Scirenbeke anno XXX. I. regni Earoli regis. coram teftibus 
quorum nomina fubtus notantur. Signum Marcaldi qui hanc tradi- 
tionem dominante manu perfecit. et propria manu flrmauit. Signum 
Geraldi hoc idem agentis. Signum Hartberti. Buradi. Herradi. Waldtti. 
Meginhundi. Gerundi. Adaluuini. Thancuuardi. 

Pr 1 fol 7» f. 



13 

In Schermbdck und I^fiste befanden sich spater Haupthofe 
der Abtei. 

16. 800, 16. Sept. Reginaldns [Reinaldus], Folchardus, 
GFerhardus, Uuifil und Helmberhtus [Helmttus] (coheredes et 
conparticipes et consanguinei) iibergeben dem Priester und Abt Liudger 
emen Acker zu Uuithmundi, um eine Eirche zu bauen, und zwar 
aof der nordlichen Seite desjenigen Ackers, den Liudger Yom Ghrafen 
Uuracharius erhalten ^at (s. no. i), Act. in loco ipso Uuithmundi 
amio tiicesimo secundo regni releg. regis Carli. sub die XYI. kal. 
octubris. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.]. 

Ch 7: Pr 1 fol. 3^- Lac I 16. Erh I S. 81. 

17. 8Q0, 17. Sept. Efuruuinus [Euuruuin.], Hildiradus und 
Irminuuinus (coheredes et conparticipes) iibergeben dem Priester 
Liudger zu den Eeliquien des Erldsers, welche er immer mit sich 
fuhrt, eine Anrodung (comprehensio) im Walde Heissi (quam, sc. 
comprehensionem, ipse Liudgerus ibi desideravit et Hildiradus in nostro 
nomine conprehendit simul cum eo et consignayit), sowie eine Berech- 
tigung auf den anliegenden Wald. Die Anrodung gfrenzt an diejenigen, 
welche Heimricus [Hemricus] und Hluduuinus [Liuduuinus] dem Liudger 
schenkten (ygl. no. 7 und 12.) — Act. in loco ipso ad Diapanbeci 
[Diapanbeke] anno tricesimo secundo regni gloriosissimi regis Carli 
sub die XV kal. Octubris. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.]. 

Oh 11. Pr 1 foL 4^ Lac 1 17. Erh I S. 81. 

18. 800, 6. Dec Snelhardus und Waldfridus, sein Schwic' 
gersohn, schenken zum Seelenheil der Suanburga, der Tochter des 
ersteren und der Gattin des letzteren, zu den Reliquien des Erlosers 
imd der Maria, welche Liudger mit sich ftihrt, ihr ganzes Erbe zu 
Liudinchuson. Act. in Liudinchuson an dem FluPe Stibimae. Ylll 
idus decembris anno XXXIIT regni gloriosissimi regis Carli. Pr 1 
fol. 7^* Lac I 18. Erh I S. 81. Lacomblet hat die Urkunde aus 
Oyerhams Annal. Werthin. entlehnt. Dort steht Senelhardus, was 
offenbar auf einem Irrthum beruht. 

19. 800. Marchardus und Rotbertus schenken zu den. 
Eeliqnien des Erlosers, welehe Abt Liudger immer bei sich zu fiihren 
pflegt, einen Theil ihres Erbes im Walde Steinwid (sOua quss nun- 
cupatur Steinuuida). Act. in yico Flaueresheim anno XXXIT 
regni domini nostri Earoli regis. Pr. 1 fol 7*- Lac. IV 601. Eine 
alte Bandglosse hat.zu Flaueresheim den Namen Bleersem zugeschrieben^ 

20. 800—802. Raadald schenkt zu der Eirche, welche der 
Abt Liudger in Uuitmundi errichtete (cpllocaTit), sein Erbe za 



14 

Helmissi [Helmisse] und naitmundi. Ohne Datum. — In Pr 1 
fehlen die Worte „et in Uuitmundi^ und statt ^ad eccl. — conlocauit^ 
steht ^Liudgero ablati." — In no. 16 wird der Eirchenbau zu With- 
mund als beabsichtigt erwiihnt, in no. 24 Tom Jahr 801 steht sie 
schon. Nach 802 ist Liudger Bischof. Ch no. 56. Pr 1 fol. 6^' 
Lac I 26. Erh I S. 81. 

Ton den Zeugen kommen Heginung und Uuerbert auch in no. 
Jr6 Tor. Denn der letztere Namen ist = JWTerinbert zu fassen, wie 
Pr 1 zeigt, wo statt jenes Werenberti gelesen wird. Walda in no. 
20 k5nnte Abkiirzung y. Waldfrid no. 16 sein. 

21. 801, 1. Mai. Hildiradus schenkt dem Abt Liudger eine 
Anrodung, die sich zwischen dem Bache Burgbeki (Borbeck) und 
dem an der westlichen Seite des Uuiduberg (WjnheTg) fliePenden 
Bache bis zu der Ruhr erstreckt (excepta illa particula quam Folc- 
bertus in proximo angulo inter Rurum et Uuidubergum olim stirpare 
inchoarit). — Act. in Diapan beci in ripa Rurse ad reliquias sancti 
salyatoris et sancte Marie anno XXXIII. regni domni nostri releg. 
regis Carli. Eal. maias. Schreiber Thlatbaldus [Thiadb.]. — Die 
Ueberschrift in Ch. lautet: Traditio Hildiradi in Uuenas uualda. — 
Ch 23. Pr 1 fol. 5^- Lac I 19. Erh I S. 81. 

22. 801, 2. Mai. Betto verkauft dem Abt Liudger einen Theil 
seines Erbes ,,in pago Niuanheim in uilla Holtheim i. e; curtUe 
(einen Eoten) ctmi adiacentibus suis uno rodo et modico prato et uno 
iumali in terra arabUi cum ceteris omnibus que ad ipsum curtile 
legaliter respiciunt.^ Act. ad crucem. anno tricesimo tertio regni releg. 
regis Carli sub die YI. nonas maias. Schreiber Thiatbaldus 
[Thiadb.]. — Statt der obigen Worte hat Pr 1 ^territorium unum 
cum adiacentiis suis in Welde et Holtheim omnibus quae ad ipsa 
respiciunt.*' — Ueberschrift in Ch traditio Bettoni in Holthem. 

Ch 59. Pr 1 fol. 7' Lac I 20. Erh I S. 81. 

23. 801, 8. Mai. Helmbaldus, der Sohn des Heribaldus, 
iibergibt dem Abt Liudger seine Anrodung an dem Orte Uuidapa 
in der villa Salehem [Selehem], unter der Bedingung, da^ ihm und 
seinem JSohne die Halfte derselben auf Lebenszeit zu Lehen gegeben 
werde. Act. in loco Uuidapa sub die Vni. idus maias. anno trice- 
simo tertio gloriosi regis Carli. Schreiber Uuambertus dericus. 
Ch 53 (Ueberschrift: prestaria Helmbaldi). Pr 1 fol 6'- Lac I 21. 
Erh I S. 81. — Lac. bemerkt, daJP Salehem bei Werden zu suchen 
ist, da Liudger einige Tage frOher in dortiger NShe war und sSmt- 
liche Zeugen Geistliche sind. 



16 

♦ ■ 

24. 801, 26. An^Bt. Hrodulfns [Rodnlfns] , filins quondam 
Unibaldi, sdienkt zu den Reliquien dem Abte Liudger einen TbeU 
Beines Erbes im Gau Felum [Feloe] in der yilla Englandi [Engil- 
lande], namlich einen Eoten (curtile) und den zwolften Theil am 
Walde Braclog. Aet. in Uuigtmundi [Widmundi] ad ecclesiam 
sancti salTatoris. anno XXXm regni domni nostri rel. regis Carli. 
Vn kal. Septembris. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.] — Ch 8. 
Pr 1 fol. 4*- Lac I 22. Erh I 8. 82. 

25. 802, 6. Jan. Engilbertus gibt dem Abt Liudger zu 
seinem und seines Vaters Wulfbert Seelenheil eine Anrodung (rothum) 
in yilla Withorpe. Act in Withorpe. anno XXXITI regni Earoli. 
VXm idus ianuarii. Pr 1 fol. 7^' Lac IV 602. 

26. 802, 13. Jan. Thancgrimus, mit seinen zwei S5hnen 
Hardgrimus und Athugrimus, schenkt zum Seelenheil seines von 
Brunico und dessen S5hnen erschlagenen Sohnes Bosoco das in 
Tilla H(])ustene gelegene Erbe der M5rder, welches ihm und seinen 
Bohnen im Gericht zugesprochen wurde. Act. anno XXXIIII regni 
domni Carli gloriosissimi regis. idus ianuarias, in villa Hustanne 
iuxta fluyium Rura. — Lao. I, 23 hat die Urkunde aus Overham. 
Amial. Werthin. (wo statt Brunico gelesen wird Brunrico). Ich 
habe die Kamen nach Pr 1 fol. 8* gegeben. Hier sind auPerdem 
mehr Zeagen beigesetzt: Sig. Osberti. Sefridi. Meinradi. Sigdagi. 
Hildiradi. Folcgere. Odgeri. Hardgrimi. AJfiiuini* — Erh I S. 82« 

27. 802, 26. April. Unter diesem Datum hat man zwei offen- 
bar unechte Urkunden, welche Karl der GroPe die eine fiir Werden 
bestimmte in Worms, die andere fOr Helmstedt erla^ene zu Seligen- 
stadt ausgestellt haben soU. Nach der ersteren schenkt der Eaiser 
der Eirche und dem Kloster , das Liudger auf seinem eigenen Erbe 
im Gau Ruricho an dem Ort Werthina im Wenaswald errichtet hat, 
das k5nigliche Gut (fiscus) Lothusa im Gau Brabant. Nach 
Altfrid erhielt Liudger allerdings von Karl die Abtei S. Petri zu 
Lotusa im Gau Bracbante „cum omnibus adjacentibus suis ecclesiis 
et yillulis.* Nach der Ueberlieferung in Werden ist dies Zele bei 
Termonde nebst der davon abhangigen Kirche inGrimberge gevesen. 
AIs der Bischof von Toumay diese der Abtei St. Bavo zu Gent ein- 
Terleibt hatte , berief sich ' Werden auf die kaiserliche Schenkung, 
die Bestatigung derselben durch Papst Stephan 888 und die Erwahnung 
der Kirche Lothusa in der Schutzbulle Alexanders m. flir Werden 
Ton 1176. Auf Grund dieser Deduction restituiert der Bischof auch 
wirklich die genannten Kirchen dem Kloster Werden, welches diese 



16 

bis in die letzten Zeiten behauptete. Ygl. die Anmerkung Lacomblets 
zu dem Abdruck der unechten Urkunde Karls im Urkundenbuch I, 26. 
(Sie steht Pr 1 fol. 19). — Nach dem zweiten erdichteten Diplom 
schenkt Eail dem Eloster Helmonstede mit Rath des Bischofs 
Hildegrim zu Halberstadt die irilla Carlstorf. Ygl. hieriiber Erhard 
in den Begesta I S. 83. Nach der Tradition errichtete Liudger zu 
Helmstedt eine Eapelle des h. Petrus, als Taufkapelle fur dia dortigen 
neubekehrten Christen. Diese, zwar urkundlich nicht beglaubigte, aber 
Tielleicht unverwerfliche Ueberlieferung wiirde sich auf den Anfang 
der Elosterstiftung in Helmstedt beziehen, und man konnte das Jahr 
798 als die Zeit der Erbauung jener Eapelle annehmen, da Liudger 
nach no. 11 damals Earls des Gro^en Heer nach Sachsen folgte. 
Thietmar erzahlt, Liudger habe den Ort Helmanstidi von seinem 
Eigenthum zur Zeit Earls erbaut. Das Eloster in Hebnstedt stand 
bis zu seiner Aufhebung unter dem Abt von Werden. 

28. 806, 23. April. Liudgerus, filius quondam Hredgeri 
[Redgeri] und H i d d o , filius quondam H e r e u u i n i , schenken dem Bischof 
Liudger einen Theil ihres Erbes in villa Thornspic an folgenden 
beiden Orten: in Quarsingseli [Quarsincseli] und in Berugtan- 
scotan. Act. in villa Bidingahem anno XXXYH regni gloriosissimi 
imperatoris Carli. YHH kal. maias. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.]. — 
Ueber den Ausstellungsort vgl. no. 1 , 9 und 29, denn Bidningahusum 
und Bidningahem sind, wie kaum zu bezweifeln ist, identisch. Mit 
Berugtanscotan stellt Lac. Schotenburg bei Doomspyk zusammen. — 
Ch 10 Pr 1 fol. 4' f. Lac. I 27. Erh I S. 87. 

29. 806, 9. Oct. Hiddo, filius quondam Heriuuini, schenkt 
fiir sein und seiner Gattin Magdalgarde Seelenheil dem Bischof 
Liudger einen Theil seines Erbes in folgenden Orten: inQuarsingseli 
das Ganze, in Bertanscotan das Ganze, in Bochursti die Halfke 
nnd in Telgud den dritten Theil. Act. anno XTT vjiTT rcgni domni 
imperatoris releg. Carli. YII idus octubris. in uiLla Bidningahem 
[Bidningaheim]. Schreiber Thiatbaldus [Thiadb.] Die zwei ersten 
Namen kommen auch in no. 28 vor, Bochursti ist Bockhorst auf dem 
linken Ufer der Issel unterhalb Hattem und Telgud das seitwarts 
Putten bei Ermelo gelegene Telgt. — Ch 14. Pr 1 fol. 5'- Lac I 
28. Erh I S. 88. 

30. Zwischen 9. Oct 805 und 8. Oct. 806 (38. Regierungsjahr 
des Eaisers Karl). — Ich theile im folgenden eine, offenbar erdichtete 
Urkunde nach Pr 1 fol. 10*" mit, welche bereits in Jo. Cinoinnii 
vita Liudgeri (Colon. 1515} im 29. Cap. abgedruckt ist. Kach den 



17 

KindlingeirBcbeii MS, bat aucli Erh. I. 8. 88 den Inhalt der Legende 
Terzeiehnet, 

^Notnm fit prefentibns nidelicet et fdtnria, qnaliter ego Liydgerus 
MimigemefordenTis ecclesiae episoopns et pronifor in Werthinenf i loco 
bafilicam fabricani et dato precio legitimo a qnadam perfona nomine 
Wigmaro territorinm cnntis ntilitatibus integmm in nilla Vneta 
nuncupata mnltis teftibus aftantibus comparaui. Prefkta igitur perfona 
aliqnibus cognatis suis iniuste perfuafa cepit denegare quod tribnit. 
Arrepto itaqne confilio ad eandem nillam nno prenominato die conue- 
nimus et non pauca contumeliamm nerba cnm fnia contumeliofe loqnntns 
eft. Multis igitur inter nos diebus coniltitutis nichil prenaluit. Ad 
extremum uero cum itemm dies Aatuta adnenilXet, quidam rofticus 
ilHus niri predicti confangninens huiulmodi nerba profudit. Nonne, 
inquid, grandis confuiio eft, qnod*hic alienigena noftram hereditatem 
fibi uendieare prefimiit? Ad hanc ergo uocem cnm ego LiTdgeros 
peccator refpicerem, uolens fcire qnisnoin effet qni talia loqneretur, 
ne eum agnofcerem , capnt poAergum uertii et poftea capnt eins inr 
reuertibile et omnino inflexi];>ile ufque ad finem nit» snae permanfit* 
Prefatus enim uir prouidentia dei nifo miraonlo cnm fnis amiois terri<^ 
torium cnm fnis adiacentus, cnltis & inenltis, silnis i& paXcuis, pratis 
et molendiiois libere et integre tradidemnt, quod antea pertimciter 
negauemnt. Infnper etiam affinitimi fimul omnes iQminationem in 
silua et duomm i^auftromm ntilitates nnanimiter ad retiquias quas 
de Roma transtuli tfadidemnt, ne talis uindicted noidi, qnalis ille 
rusticus fuerat, iram dei inc^rrerent et omnes perirentf AiH^ eft mtem 
hec traditio anno XXXYTII regni gloriQfi Karoli yegis, eoram teftibus, 
quorum nomina subtus notantur. Gejrfridus. O&elgrimtis. ThiAdbaldus» 
Widelek aduocatiis ecclesiiB. Botholold nepos eiu9 ^t aUi plures.^ 
Der hier genannte Ort Yueta d. h. IJYeta ist Oefte, wofiir itn 
9. Jahrb. die Form Utiti vorkommt. 

II. Hildigrim I, Liudgers Bmder, zweiter Vorstand des Klosters 
Werde» (809-827). 

Als Liudger 26. Merz 809 zn Billerbedc gestorben war, iiberaahm 
8ein Bmder Hildigrim, damals Bischof Ton Chalons, die Oberaufsicht 
Hber das Stift Werden. Seit 814: bekleidet derselbe dfts Bisthum 
Halbarstadt, doch s^t»nt sein Keffe CFeorfrid) weloher KsiQhjof yoh 
Mimigardeford (Munster) war, neben ihm dem Stilte yorgestanden zu 
ra h«iben: beide werden. in einoir Urkunde als Yorsteher desselben 
zasamme;n aufgefl&rt. Es war dies anch bei der bisherigen engen 
YeTbindnng zwischen Werden nnd Mimigardeford und bei der grdPeren 



18 

Entfemung Halfoersiadts natUrlich, wenn Hildigrim seinem Neffen die 
Verwaltung von seines Bruders Stiftung mit iibertrug. Erhard ver- 
muthet (Beg. I S. 89), daP Hildigrim selbst nach Liudgers Tode eine 
Zeit lang dessen Bisthum Mimigardeford verwaltet und erst, als ihm 
Halberstadt gegeben wurde, dasselbe auf Gerfrid fibertragen habe. 
Als Grund hierfUr gibt er namentlich an, seine Yorstandschafk in 
Werden scheine bei dessen Yerbindung mit dem Bisthtmi zu Miinster 
nur dann erklarlich, wenn er zugleich dieses yerwaltet habe. Allein 
da Werden eine Stiftung seines Bruders war, so ging sie nothwendig 
auf ihn, als den nachsten Yerwandten und Erben, liber. Er starb 
21. December 827. 

31. 809—814. Wir beginnen mit der Schenkung des groPen 
Eaisers an Hildigrim. Sie bestand in dem Hofe Friemersheim auf 
der linken Bheinseite. Eine Urkfmde darliber ist nicht Torhanden: 
nur aus W I erfahren wir, daP Karl den Hof nebst Zubeh5r an 
Hildigrim geschenkt und dieser ihn dem Eloster Werden iibergeben 
hat. An diesen Besitz schloPen sich noch vielfache andere Erwer- 
bungen an und so bildete sich auf der lipken Rheinseite ein kleines 
Territorium, welches spftter durch Lehnslibertragung groPentheils in 
die Hande der Grafen von Moers fibergieng. 

AD CURTEM DOMINICAM IN PRIMARESHBM XXX triginta 
mansi. Ad Rumulon XX. uiginti mansi. Ad Astarloon XII. 
duodecim mansi. Ad Astburg X decemmansi. In Hattorpe. YH. 
septem mansi. In Murse. Y. quintus dimidius. In Ostarhem. 
XJUn. nouem mansi. In Ascmeri Yni. octo. Nonvs in Bobbon- 
berga mansus. InBerghem. Yllir. nonemmansi. In Tuntileshem 
unus mansus. In Fenikinne. n. duo mansi. In UndingL I. unus 
mansus. In Anheri. II. duo mansi. In Gelleron. I. unus et dimi- 
dius mansus. In Falutho. I. unus et dimidius mansus. In Len- 
dinghsBm. dimidius mansus. In Halon dimidius mansus. In Bla^- 
rikeshem. I. unns. Hi sunt mansi qui ad Frimareshem pertinent. 
quos imperator Karlus Hildigrimo episcopo. Hildigrimus uero sci 
Liudgeri monasterio contulit. 

CENSUS DE SINGULIS MANSIS. Ad missam scse Marifie. I. unam 
unciam. Inter missam sci Martini scique Andreae I. unum siclum. Ad 
purificationem scsb Mariee. I. untmi siclum. In medio mense maio. I. 
unum sidum. IH. tres pnllos et. X. decem oua. 

DE SERUICIO. Duas ebdomadas in autumno. Duas ebdomadas 
ante uemum. Duas ebdomadas in iunio. In singulis ebdomadibus Y 
quinque dies etc. 



19 

Die Stelle steht in W I auf fol. i*- Sie iet abgedruckt von 
Lacomblet Archiy II S. 218 (mit dem Druckfehler Rumolon). Unter 
Astburg ist ohne Zweifel ABcburg, unter Undingi ist Urdingi zu 
yerstehen — wie Lac. an beiden Stellen setzt; allein die Handschrift 
hat deutlidi das andere. 

32. Wir schUePen hieran die in W I auf das obige folgenden 
Aufzeichnungen iiber denHof in Hoch-Emmerich, und Schenkungen, 
die zum Theil gewis in dieselbe Zeit fallen. Eine ruhrt von Earls 
Tochter Bertha her. Lacomblet Archiy II S. 219. 

Ad eclesiam Embrikni pertinet mansus unus et dimidius. excepto 
Selilande. Ad curtem Dominicam pertinent hi mansi. Quattuor mansi in 
Embrikni. In Tuntileshem quintus. InBettinghem et Suatshem 
sextus. In Bettinghem septimus. In Ikinghem octauus< In 
Huninghem nonus. In Astarloon et Diusburg decimus. 

CENSUS DE SINGULIS MANSIS. Ad missam sc» Marifle unam 
nnciam. Ad nat. sci Martini octo denarios. et debetur eis conuiuium. 
In mense maio unum siclum. In iunio quinque plaustra lignorum. tres 
pullos et decem oua ante pascha. Totum seruicium sicut Frimareshem. 

Mancipia quee censum debent exceptis pueris iet uetulis. Femina 
nupta debet quattuor denarios. innupta sex. uir debet octo. 

Soweit reicht die Aufzeichnung iiber den Hof Emmerich. Daran 
scbliePen sich noch verschiedene Notizen, welche sich gleichfalls auf 
die Gegend dcs linken Bheinufers beziehen und yon mehreren Schrei- 
bem hinzugefugt sind: 

a) Berhta filia magni Earoli tradidit ad scm Liudgerum. in 
Campunni omne quod habuit in siluis et in pascuis et in aquis. et 
ut de Frimaresheim centum et uiginti porci cum duobus uerribus 
intromitterentur in siluam. die H. kl oct. usque ad missam sci Mar- 
tird. De Eumulu LX. porci et unus uerris. [de uilla Frimarah unus- 
quisque Is. 861ag tdiht] 

Die letzten, in yiereckte EHammem gesetzten Worte sind spater 
zugefugt, zum Theil wegen Mangels an Raum am Bande hemnter- 
geschrieben. 

b) Exceptis his sunt alii mansi qui in elemosinam donati sunt. 
In Easselle dimi^ mansus. Census XH mo^ bracij et unussici den. 
In Urd:ingi dimit mans. Census ima uncia. In Tuntileshem 
plenus mans. Census tres solidj. In Hohonberg plenus et dim. 
mans. Census uncia et dimid et semicium tres ebd et quinque den. 
pro arando. In Brette Census X X X mo4 ordej. In Albriki Cen- 
Bus L modii orft et . . den. 

2* 



20 

Diese Notiz war nrsprllnglich mit Bezng auf die obige Angabe 
der Mansen yon Emmerich hinzngefl&gt worden. Ersi nachher wnrde 
die unter a) gegebene Aufzeichnung tLber die Schenkung der Binrtha 



c) In silua HaslothO dimidia pars partinet ad scm Liudgemm. 
Suafger sexaginta porcorum pascuas habet. Liafger^) similiter. 
Engilsuind similiter. Landfrid: sexaginta. Burgtiui nonaginta. 
Bennuka sexaginta. Frethubold quinquaginta. Inga et Erla- 
bald pariter quinquaginta. Hildisuind sexaginta. Bernsuind 
fiexaginta. Nihil de aliis siluis habent Inga et Erlabald sub pote- 
Btate propria preteT duas arbores post unum annum. In Stokuth 
Engilbraht triginta. Baldric XXX. Frethubold sexaginta. In 
Fenni Hrod:braht de Hripu sexaginta. 

d) In Fliunnia dimidia pars ad scm Liudgerum ab episcopo 
Hildigrimo tradita est exceptis his quae ab aliis in elemosinam donata 
sunt^). Ailalold .comes in Astarloon. Ali^uuin comes. In 
Embrikni et in Suafhem. in Bettinghem. in TJu6dfurd. 
Gerbraht in olSarrun Embrikni. Azo similiter in olbamm 
Emls. Heribold similiter in otiaTrun et in nid:armn Emti. et in 
Suafhem. Berold in Suafhem et in A6starhem*). Berahthra- 
iJan presll in Suafhem. Hildisuuind in Suafhem. Vulfri* in 
Suafhem et [in] Astarloon. Bieua pro commemoratione filiorum 
snorumHegilo et Sarulo inAstarloon et in Suafhem. Berhta 
uxor Suafger tradidit hereditatem quam in habuit Suafhem. et in 
Bettinghem etin Liutrid:i. et in Fenniloa[et inRapilarohesi]^) 
sexagmtaporcorum pastionem cum sex uerribus. 

Had:umar et Suanaburg soror eius tradiderunt pro Aldberto 
nnam houam in Ikinghem. et holtgiuueldithi in Fliunnia et Bapi 
larahesi. Liudburg in Hattorpa unam [Seli] houam*^ et 
holtmarka in Fliunnia. Landbaerht in Astarloon et holtmarka 
in Fliunnia. Engilger aduocatus dimidiam houam in Suafhem. 
Scaftric in otarrun Embrikni duas houas et in Fliunnla boltm. 



^) So steht hier und unten siatt des ▼on Lao. gegebenen Haslooh in 

der Hs. 
*) IJeber g ist in der Ha. ein k ftbergesohrieben. 
*) Eine alte Hand hat hinzngefilgt: qnae si aliqnis infringere temptanerit 

dei omnipotentiB soiqne Lindgeri iram incurrat. 
^) Ao versohhmgen. 
^) Das in yiereckte Klammem gesetzte ist nbergesohrieben. 



21 

Afalbraht fiUus Hrodzilonis XXY porcorum pastionem. In 
Hasloth. et in alia nemom id est Forsti. et in Fliunnia pront alSi 
sui eoheredes uunittiuit. 

83. 809 — 827. Ea folgen einige Aofzeichnnngen , welche nnr 
Bischof Hildigrim nennen. 8ie finden sich in Ch nnd Pr 1, mit dem 
IJnterschied, daP sie im ersteren die Form yon Begesten tragen, im 
anderen der urkondlichen Form sich anschliePen. 

a) Erpa [Erpo] schenkt dem Bischof Hildigrim vier Morgen 
(iomales) im Bezirk Yon Menithinne [Meneth.], welche an zwei 
Orten liegen : der Hanpttheil grenzt auf der einen Seite an das Land 
der Einder des Adalric, auf der zweiten und dritten jm ein Thalr 
das andere hesteht aus einem halben Moigen jenseits der Buhr. 

b) Helmfrid schenkt ein Grundstiick Yon 6 bis 7 Morgen aus 
Ackerland und Wald bestehend im Bezirk von Menithinne [Meneth.]. 
Es grenzt auf einer Seite an das Land von Hocca, auf der andem 
an seine Erben, mit einer Spitze an das Land yon Qerrig, mit der 
andem an einen Bach. 

c) Eeginbrat [Beginttus] schenkt seinen Besitz an Wald und 
Land in Mulenegia [Mulenoie]. 

d) Flodoinus schenkt seine Anrodung (comprehensio) am Bach 
Hesepe. 

a und b Ch 38 (Ueberschrift: yenditio. erpon. et hehnfrid). Pr 1 
fol. W Lac I 43. Erh I S. 89. 

c und d Ch 43 (Ueberschrift traditio flodoini et regimbrat). 
Pr 1 foL 11 •• Lac I 44. Erh a. a. 0. 

34. 811. Uuilleburg yerkauft dem Bischof H. 6 Morgen an 
Ackerland und Wald in yiUa Menithinna in pago Buracgauua. 
Act in yilla Uueridina sub die YI. kal . . . . anno XI. imperante 
domno nostro Earalo glorios. imp. 

Ch 61. Pr 1 fol. 11 ^- Lac t 29. Erh I S. 90. 

35. 812, Oct. 18. Gunduinus [Ghinduuinus] und Adelboldus 
yerkaufen dem Bischof H. fOr 20 solidi einen Eoten (cortOe) in pago 
Bunnengao in der yilla Melenhem yon 120 FuP in der L&nge 
nnd 56 FuP in der Breite. Act. ad Bura [in Werthina] ante basilica 
sancti salyatoiis — sub die XV kal. Noyembris anno XH imperii 
domni Coroli glorios. imp. Schreiber Amalbertus diaconus. 

Ch 31. Pr 1 fol. 5* Lac I 30 Erh I S. 91 *)• 

^) Unter den Zeugen Hrauinger. Yon diesem rtlhrte wahrsoheinlich eine 
Sehenknng her, die Oh LXXTTTT als ^traditio hrananger de bonnagao^ 
yerzeiohnet stand. 



22 

36. 815, Jan. 22. Hrodsten schenkt der Eirche des Erldsers 
m Uuerthina in pago Blpariorum einen H5rigen Namens Hildisuit. 
Act. in Uuerthina monasterio XI kal. Februarias anno I regni domni 
Hludouuici imperatoris. indictione V< Schreiber Hildiuuardus can- 
cellarius. — Ch 18 (traditio Hrotsteni comitis). Lac. I 31. Erh I S. 92. 

37. 816. Eric und Ermenfrid [Erenfrid] verkaufen dem 
Bischof H. fiir 30 solidi zwei Theile eines Forstes an der Arnapa 
bei dem Orte ad crucem. Act. ad Rura [in Werthina] ante basiUca 
sancti salvatoris. anno HI imperii domni nostri Hludouuici [Lutheuuici] 
imperatoris. Schreiber Amulbertus diaconus. Ch 38. Pr 1 fol 9*** 
Lac I 32. Erh I S. 93. Zu beachten sind noch die Worte der Ur- 
kunde «duas partes de illa foreste ad Amapa. qui Amulric fuit. et 
Theadradan. quem ipsa Theadrada antea tertiam partem et Y. 
traditam habuit.** Da Amalric der Vater obiger Briider war (s. folg. 
Urk.), so wird Theadrada ihre Mutter gewesen sein. 

38. 816. Eric und Erminfrid schenken zwei Theile eines 
Forstes an der Arnapa in pago Niuenem, die ihnen ihr Vater 
Amalricus hinterlieP, und Ackerland an zwei Orten vor der ostlichen 
Pforte und an dem Forste. Act. anno HI imperii domni nostri Hludu- 
uuici glorios. imperatoris. Schreiber Amalbert presbiter. Unter den 
Zeugen Qodric der Sohn von Eric. — Ch 50. Lac I 33. Erh I S. 93. 

39. 817, 13. April. Uuidrad verkauft dem Bischof H. fur 
6 solidi 4 Morgen im Bezirk von Uueldi [Uuelde] im Gau Niuenhem. 
Dieselben grenzen zu beiden Seiten an das Land von Frithuric und 
stoPen mit einem Ende an das Land des Lantbert, mit dem andem 
an das Land des Kaufers. Act. ad crucem sub die VHH kal. maias 
anno IIH regni domni nostri Hludouuici [Luthouuici] imperatoris. 
Schreiber Adalgerus. — Ch 45. Pr 1 fol. 9^' Lac I 34. Erh I S. 93. 

40. 817,. 24. April. Fridiiric verkauft dem Bischof H. for 
6 solidi zwei Morgen Land in d^ villa Hrodbertinga houa im 
Gaue Niuenhem am Bach Gilibechi gelegen. Sie grenzen auf der 
einen Seite an das Land des heil. Andreas, auf der andem an das 
des Kaufers, mit dem einen Ende an das Land des Friduric, mit dem 
andem an das WaPer. Act. ad cmcem sub die VIH. kal. maias- 
Anno nn regni domni Hludouuici imperatoris. Schreiber Adalgerus 
diaconus. Ch 17. Lac I 35. Erh I S. 93. — Auch unter LXVIH war 
in Ch eine „uenditio frideric. de amapa** eingetragen. 

4L 818, 25. Juni. Die Br&der Frithuric, Hildebert und 
Altprect schenken zu den Reliquien des Erlosers, der Maria und des 



23 

Petras in Uuerithina 1) drei Morgen im Bezirk von Hrotberctinga 
houa, zu beiden Seiten an terra fiscalis, mit einem Ende an das 
Land Yon Hildigrim, mit dem andem an das Land des heil. Petrus 
grenzend; 2) im Bezirk von Uueldi drei Morgen, zu beiden Seiten 
und mit einem Ende an das Land yon Friduric, mit dem anderen 
Ende an das Land von Dodun grenzend. Act. ad crucem sub die Yll. 
kal. iulias. anno Y. imperante domno Hludouuico imperatore. Schreiber 
Adalgerus diaconus. In den Unterschriften Altbert, Frideric und 
Hildibert als Donatoren und Bischof Hildigrim. — Ch 16 (traditio Fridric 
et Hildiberct et Altperct in ripim). Lac I 36. Erh I S. 93. — Unter 
den Zeugen Geruuin. Vgl. damit Ch no. LXVH. „uenditio geruini. 
et lebuoar de amapa.^ 

42. 819, 11. Sept. Sigihard iibergibt zu den Beliquien des 
Erlosers in Uuerthina in pago Buricgoa in ducato Eipuariomm (ubi 
Hildigrimus et Gerfridus episcopi rectores preesse videntur) einen 
Morgen Land in der yilla Fisclaco [Fislako] in pago Ruricgoo. Act. 
die ni id. Septembris. anno VI regnante domno nostro Hludouuico 
gloriosissimo rege ac imperatore. Schreiber Liudberhtus diaconus. 
Ch 24. Pr 1 fol. 9** Lac I 37. Erh I S. 93. — Statt Sigihard steht 
in der Unterschrift Siiard. 

43. 820, 13. April. Bado, filius quondam Uuiduc, schenkt 
dem Kloster des Erlosers in Uuyrdina in pago ripomm, fiir sein 
und seines Bmders Odi Seelenheil, eine Hufe in der villa Perricbeci 
iapago Boretra. Act. anno Vll glor. atque rel. imperatoris et regis 
Hludouuici. Idus apirelis. Schreiber Uuerinhardus presbiter. 

Ch 51 (traditio Badoni). Pr 1 fol. 9^ f. Lac I 38. Erh I S. 93. 
— Perricbeci = Pierbecke im Eirchspiel Dortmund. 

44. 820, 29.Mai. Huntio, [Huncio] filius quondamEgilberni, 
schenkt der Eirche des Erl5sers in Uuerthina im Buriggo einen Morgen 
Land in der viUa Uuiti [Uuita] sammt der Waldberechtigung. Act. 
in Uuerithina monasterio [Wertina] sub die ITTT kal. lunias. anno 
Tn. imperante domno Hluduuuico [Lutheuuico]. Schreiber Adalgems 
diaconus. Ch 42. Pr 1 fol. 10*- Lac I 39. Erh I S. 93. — Uuiti = 
Uviti ist Oefte. 

45. 820, 18 Juni. Theodgrim [Thiadgrimus], filius quondam 
Aldgrim, nach der Ueberschrift Diacon, schenkt dem Eloster des 
Erlosers in Uuerthina in pago Biporum [Ripoariorum] an der Buhr 
(ubi Hildigrimus episcopus preesse yidetur) ein Erbe, welches ihm 
Ricfridus hinterlieP, in der villa Arlo in pago Threant [Threeent]. 
A.ct. anno VH glor. atque rel. regis et imperatoris Hludouuigi XTTTI kal. 



24 

loliad in looo Mimigernaford (Mimigemeford]. Scbreiber Uuerin- 
hard presbiter. — Ch 40. Pr 1 foL 11'' Lac I 40. Erh I 94. 

46. 826, 29 Jani. Helmbrat schenkt fUr einen BegrabmsplatE 
seines Yaters (m. kal. inlias regnante Hludouuico imperatore XTTT annis) 
einen Morgen. Schreiber Liudbaldus cancelhurius. Ch 39. Lac I 42. 
Erh I 96. 

m. Gerfrid, Biscbof zu MUnster, dritter Yorstand des Elosters 
zu Werden. Ein Ne£fe Liudgers verwaltete er seit dessen Tod das 
Bisthum zu Mimigardeford [Milnster] und fiihrte neben Hildigrim die 
AuMcht iiber Werden, die ihm nach dem Hinscheiden des letzteren 
allem zufiel. Er f am 12. Sept. 839. 

47. 833. Uuolf, sein Bruder Reinbrat und seine Schwestem 
Osbirin und Meinbirin schenken der Eirche des Erl5sers in Uuer- 
thina in pago Riporum Mastbereditigung fOr 20 Schweine und acht 
Morgen Land. Act. in Uuerithina monasterio anno XX regni domni 
Hluduuuici inqperatoris. indictione I. Schreiber Hroduualdus presbiter. 
Statt Eeinbrat steht in den Unterschriften Beginbert. — Ch 15. 
Lac I 45. Erh I 97. 

48. 834, Oct. 24. Abbo, filius quondam Geraddi [Geraldi], 
schenkt der Kirche des Erlosers in Uuerithina in pago Biporum 
[Ripoariorum] zwei Hufen in genanntem Gaue in der Tilla Lopan- 
heldi am Ufer der Buhr und fiinf H5rige, Namens Uuiuna, Sigifrid, 
Radgis, Ratruut, Frithurio. Act in Uuerithina [Werthina] 
monasterio. sub die nono kaL nouembris. anno XXI imperante domno 
Hludouuico imperatore. Schreiber Reginharius presbiter. Unter don 
Zeugen die Grafen Adelhard, Reginbald und Oduuaocar. !Nach diesen 
folgt Hrotsten (ygl. no. 36 Graf Hrotsten). Ch 19 (traditio abboni. 
in lopanheldi). Pr 1 fol. 8**- Lac I 46. Erh I 97. 

49. 834, Oct. 28. Hemric[Hericus], filius quondam Berngeri, 
schenkt der Eirche des Erl5sers in pago riporum in Uuerithina [Werthina] 
Weideberechtigung fiir 15 Schweine im genannten Gau in der villa 
Uuiti (= UTitt, Oefte). Act. in Uuerithina [Werthina] monasterio. 
Bub die Y. kal. Nou. anno XXI domno Hludouuico imperatore. 
Schreiber Reginharius presbiter. Ch 32. Pr 1 fol. 10*** [hoc est quod 
tradidi in uuitereuuaXde. XY. porcorum pastionem]. Lac 1 47. Erh 1 97. 

50. 834, Nov. 23. Der Bischof Gerfredus ertauscht von 
Frithuardus einen halben Mansus mit Wald und Weide in der 
villa Hesingi an der Ruhr (in pago riporum) gegen einen halben 
MansuB in der villa Castorp (in pago Bortergo) und ein Grund- 
stiick (20 furlangas) in der villa Uuerina (in pago Dreginni). Act. 



25 

in fiillarbeei sub die Ynil. kaL deoembris. regnaate Hlndoumco 
imperaiore anno XXI. Schreiber Reginharius presbiter. Ch 25. Lac 1 48. 
Erh I 97. Die Urkunde in Pr 1 foL 9^ ist von FrithuharduB 
aiugestellt und berOhrt nur sein Erbe in Heisinge und dessen Yer- 
taosohung gegen das in Oastorpe. Auastelhingsort Billerbeke. 

51. 836, 80. Aug. Meginhard [Meinhard} uind Gunthard 
schenken der Eirche des ErldBers in Uuerithina [Werthina] in pago 
r^orom Weideredit fUr 20 Schweine in Uuiti [Vuita]. Act. in 
Uuerithina monaaterio sub die III kal. sept. indict XIQL Schreiber 
fieginharius diaconus. Ch 35 (traditio meginhard in Ouiti). Pr 1 
fol. 11 •• Lac I 49. Erh I 98. 

52. 836, 28. Oct Theodold und sein Bruder Thrudger, 
filii quondam Uuiggeri, schenken zum Seelenheil ihrer Mutter 
Bieburg zu den Beliquien des Erldsers im Ruriggo in Uuerithina 
[Werth.] Weiderecht flh* 20 Schweine in Uuiti [in Uuiteruualde]. 
Act. in Uuerithina [Werthina] monasterio sub die XY. kal. Nouembris. 
anno XXTTT domni Hludouuici [Lutheunico] imperatoris. indictione 
XmL Schreiber Thiadgerus subdiaconus. Ch 34. Pr 1 fol. 10 ^ 
Lao I 60. Erh I 98. 

53. 836, 31. Oct. Oddag, filius quondam Othilrici [Othehr.] 
▼erkauft fur 22 solidi zur Kirche des Erlosers in pago riporum in 
Uuerithina [Werth.] 10 Morgen in der villa Menithinni [Menethinne] 
an der Buhr. Act. In Uuerithina [Werth.] monasterio. pridie kaL 
Nouembris. anno XXTTT imperante domno Hludounico [Lutheuuigo]. 
Schreiber Thancbaldns monachus. Ch 28. Pr 1 foL ll^* Lac I 51. 
Erh I 98. 

54. 837, 17. Oct. Erpo, filius quondam Aldrici, schenkt zur 
Eirche des Erlosers in Uuerithina [Werth.], in pago Ripariornm, einen 
biuang [biuanc] d. h. eine Anrodung (comprehensio) in dem Uuanes- 
uualde [Uuen.] zwischen den zwei Bachen Podrebeci [Potherbeke] 
nnd Farnthrapa. Act. in Uuerthina monasterio. XYI kal. nouembris. 
anno XXmi regni domni Hludouuici imperatoris. indictione XY. 
Schreiber Eanzler Hrodaldus [Roaldus]. Ch 40. Pr 1 foL 9^ Lac I 52. 
Erh I 98. 

55. 838, 30. Marz. Sneoburg, filia quondam Bernhardi, 
schenkt der Eorche des Erlosers in Uuerthlna in pago Riporum fiinf 
Morgen in Tottonthorra in der yilla Fislaca [Fislaco] in pago Riporum. 
Act. in Uuerithina monasterio. n kal. aprilis anno XXY regnante domno 
Hluthouuico imperatore. Schreiber Reginharius presbiter. — Tottonthorra 
wird fur das Pdrtingsgut zu Fischlacken erklart: wahrscheinlich fa^te 



26 

man den !Nameii = to themo dora (zu dem Thore); aUeinnaher lage 
eine Deutung: to themo thoma (zu dem Dome). Ch 44 (traditlo 
sneuburgae in ^slaca). Pr 1 fol. 9^* Lac I 53. Erfi I ^9. 

56. 838, 23. Oct. Helmbrahtus, [Hehnbrathtus], filius quon- 
dam Reginberti, schenkt fiir das Beelenheil seines Sohnes Ecdbrat-i 
[Ekberii] zur Kirche des Erlosers in Uuerithina [Werth.] in pago 
Riporum einen Morgen Land in der villa Hernatscet [Hematscethe], 
d. i. Hamscheid, an der Ruhr im genannten Gaue gelegen. Act. iii 
Uuerithina monasterio sub die X kal. nouembris. anno XXY regnante 
domno Hluduuuico imperatore. indictione I. Schreiber Thancbaldus 
subdiaconus. Ch 26 (traditio Hehnbratti). Pr 1 fol. 8*- Lac I 54. 
Erh I 99. — Auffallend ist, daP in Pr 1 hinter den Worten „Lutiieuuigo 
imperatore" hinzugefiigt wird: regente ecclesiam Hildigrimo coram 
testibus quorum nomina subtus notauimus.^ Die Worte konnen nur 
richtig sein, wenn Hildigrim H. schon unter Gerfrid, also auch unter 
dessen Nachfolgem, eine ahnliche SteHung in der Leitung der Abtei 
Werden einnahm, wie frfiher Gerfrid unter Hildigrim I. -- 

IV. Nach dem Tode Gerfrids soll zunachst Thiadgrim, gleichfalls 
ein Neffe Liudgers, die Abtei verwaltet haben. Er starb aber schon 
am 8. Febr. 840 als Bischof zu Halberstadt. Urkundlich finde ich 
ihn nur in dem Privilegium des Erzbischofs Willibert erwahnt, wo es 
heiPt, die Kirche zu Werden sei von den Neffen Liudgers, den 
Bisehofen Hildegrim, Thiedgrim, Gerfrid und Altfrid und seinem 
Bmder Hildegrim erbaut worden. Das wahrscheinlichste ist, daP 
Altfrid, der Naohfolger Gerfrids auf dem Bischofsstuhl in Mimi- 
gardeford (Miinster)^ nach dicsem auch die Verwaltung von Werden 
iibemahm. Er war gleichfalls ein Verwandter von Liudger, und hat 
dessen Leben theils nach den eigenen Erinnerungen , theils nach den 
Mittheilungen des Hildigrim, Gerfrid imd eines vertrauten Schulers 
desselben, des Thiadbald, beschrieben. S. oben S. 2. XJnter Altfrid, 
der aip 22. April 849 starb, finden wir zum ersten Mal einen Vogt 
(advocatus) des Stiftes erwahnt: er schliePt die Vertrage im Namen 
des letzteren ab und erscheint auch unter seinen Wohlthatern. 

57. 841, 8. Mai. Der Vogt des Klosters Uuerthina, Mein- 
hardus, gibt einem Thiatung (Thiatdimg in den Subscriptionen, 
Thiadung in der Ueberschrift) 8 Morgen Land in Gisfridinghouum, 
nebst einem Pfdnd und 5 Soldi, tauschweise gegen dessen.Besitzthum 
an der Hesapa d. i. Hesper. Act. in Uuerthina sub die VTH idus 
maias. regnante domno Hluthario anno I indictione UII. Schreiber 
Thiathardus subdiaconus. In den Subscriptionen wird neben Thiatdung 



27 

auch noch Uuracard als Besitzer des Ghites an der Hesper genannt. 
Ch 41, Lac I 55. Erh I 100. 

58. 842, 29. Not. Meginhard und Uuolf* schenken der 
Kirche des Erlosers in Uuerithina [Werth.] in pago Biporum fflr 
zchn Schweine Triftfoerechtigung im Walde Uuiti [Vuite = Uvite 
d. h. Oefte]. Act. in Uuerithina [Werth.] monasterio. III. kal. deeemforiB. 
anno II regni domni Hlolharii regis. indictione Y. 8chreifoer Thiat- 
hardus sufodiaconus. 

Ch 29. Pr 1 fol. lO»»- Lac I 56. Erh I 101. 

59. 843, 12. NoY. Erpo schenkt der Eirche des h. Stephanus ^ 
im Gau Bnricgoa in Uuerithina 2wei Morgen Land in Menithinne. 
Act. in Uuerithina monasterio HI id. Nou. anno iUl regni domni 
Lotharii regis. indict. YI. Schreifoer Thiathardus diaconus. Ch 22. 
Lac I 57. Erh I S. 101. 

60. 844, 17. Juni. Euuruuin schenkt der Eirche des ErlSsers 
hn Gau Euricgoa in Uuerithina [Werth.] zwei Morgen Landes in 
Uuiti [Vueta]. Act. in Uuerithina [Werth.] monasterio. XV kal. 
Julia«. anno ini regni donmi Hlotharii regis. indict. YII. Schreifoer 
Thiathardus diaconns. Ch 21. Pr 1 foL lO^- Lac I 58. Erh I 102. 

Auch unter no. LXXn enthielt Ch eine ,,traditio Euumnini et 
Bicuuini m Uuiti.** 

6t. 845, 7. Jan. Andger in der Yelaue (die Uefoerschrift lautet 
traditio andgeti in uelum) yerkauft durch \Wolfhramn (per manus 
Uuolfhramni) den dritten Theil seines Erfoes und vertheilt den Preis 
tmter die Armen, die foeiden andem Theile schenkt er der Eirche 
des h. Erl5sers in Uuerthina in pago Bipomm , unter der Bedingung, 
daP seine Gattin auf Lefozeiten die NutzniePung Yon einem Drittel 
behalte. Act. in Uuerithina monasterio YH idus ianuarias anno Y 
regni domni Hlotharii regis indictione YH. Schreifoer Thiathardus 
diaconus. Ch 60. Lac I 60. Eih I 102. 

62. 845, 19. August. Imma schenkt der Eirche des Erlosers 
in Uuerthina ein Weidegmndstlick fiir 20 V2 Stttck Yieh in der Yilla 
Aldgrepeshem [-heim] im Gau Sutrachi, ein zweites fiir 15 Stuck 
in der Yilla Eempinguuerua in demselfoen Gau, ein drittes fiir 
12 Stuck in Uuestarfouron im Gau Uuestrachi. Act. in Uuer- 
thina monasterio. XIHI kal. septemforis. amio YI regni domni Hlu- 
douuici regis. indictione YIII. Schreifoer Thiathardus diaconus. Ch 4. 
Pr 1 fol S^ Lac I 61. Brh I 103. 



^) S. Stephani ist offenfoar Sohr«[bfehler fOr S. Salvatoris. 



28 

63. 847, 21. Januar. GiBlun Bohenkt der Kiiche des ErloBen 
in Uuerthina in pago Ripomm einen Morgen Land zu seinem und 
Athalwim (Athaluuini) Beelenheil in Uuelloe (der Yelaue). Act. 
in IJaeritliina monaBterio. XTT kal. Febr.^ anno VUl indict. VlLU. 
Bchreiber ThiatharduB diaconuB. Unter dem E5nig, dessen Begierungs- 
jahr angegeben wird, ist Ludwig der Deutsche ta. Terstehen. Die 
Indiction weiat zwar auf 846, in welcheB Jahr Lacomblet die Urkunde 
yerlegt; allein Erhard nimmt mit mehr Wahrscheinlichkeit an, daP 
das folgende gemeint ist nnd da^ an eine Zeitrechnirag zu denken 
Bei, nach welcher erst mit dem 25. Merz die Jahrzahl wechselt. Ch 49. 
Lac I 62. Erh I 103. 

64. 847, 18. August Uuolf gibt der Eirche des ErUsers und 
dfiB heillgen Yaters Liudger in Uuerthina in pago Biporum sein Erbe 
in der yilla Hestratescethe [Hettarscethe d. i. Hetterscheid]. Act. 
in Uuerithina [Werthina] monasterio. XY kaL Beptembris. anno 
dominice DOCCXLYU. indictione UH. anno HI Hludouuici impera- 
toriB. Schreiber Liudbaldns cancellarius. Unier den Zeugen Megan- 
hard adrocatus. Ch 27. Pr 1 fol. 8** f. Lae I 63. Erh I 103. — 
Die Indiction und das Regierungsjahr stimmen nicht mit der Jahres* 
zahl und scheinen auf Interpolation zu beruhen. 

65. 848, 20. Juli. Gunthard und Athiluuin [Alduuinus] 
yerkaufen fUr 3 Pfund dem Bischof Altfrid [Aldfrido] ihre Anrodung 
im Walde Uuitherouuald [Yueterouuald] zu Behuf des Elosters 
Uuerthina. Act. in Uuerthina monaBterio. tertio dedma kal. Aug. 
anno inoamationis dominice DCCCXLVlll. regnante Hloduuuico iuniore 
anno YIUI. indictione XL Schreiber Liudbaldus [Liub.] humilis lcTita. 
Ch 41. Pr 1 fol 9*- Lac I 64. Erh I 104. 

66. 800 — 848. Mit dem letzteren Jahre schliePt, so scheint es, 
das altere Chartular yon Werden, weshalb Lacomblet yermuthet, da^ 
es auf GeheiP Altfnds angelegt sei. Wir stellen darum auch an diese 
Stelle die in demselben unter no. 30 gegebene Uebersicht iiber die 
Wald- und Weideberechtigung des Elosters zu Heisingen und Oefte. 

XXX. de holtficara in Uuiti. 

Breue commemoratorio de illa pastione quod nos habemus de ambas 
partes Bura. in Hesi et in Uagnesuuald. 

(a) Inprimis in Hesi Heimricus donavit ad LX porcos (ygl. no. 7.) 

(b) de Hretinga UiUebald et neptis illius rendiderunt ad LX poroos. 

(c) Aluric vendidit nobis hereditatem Buam in Lapanheldi. ibi 
pertinet ad nonaginta porcos. 

(d) GerMd habet in ipsa yilla ad XXX porcos. 



29 . 

(e) Alfnant tradidit nobiB ad XX porcos de Meneditiiia. 

(f) Gerala yendidit nobis ad qnindeeim poTCOS de Uiiiti. 

(g) Eanramni tradidit pro saiate anime mie ad XX porcos de ipsa 
TiHa (vgl. no. 60). 

(h) Enaco et Hildirad et illonim eokeredes tradiderant ad XXX 

porcos (vgl. no. 17). 
(i) Otbilttlf in Hrataga tradidit nobis pastnm X poreoram. 
(k) ad illam terram pertinet. qaam in TJuitL eonparavmnis a Mein- 
hardo. qai sororem Hnntionis in coniagio babuit. pastom ad 
XXV porcos. 
(I) a Heribaldo comparavimas ad pastam XXX poroorom in Unagnes 

uaald* 
(m) babemas in Fisclacu de nno manso qoioqaid ibi pertinet. et 

de alia manso tertiam partem. 
(n) et in ipsa viHa tradidit HrocQiardas ad Y poscos. 
(o) Hladoaainas ad Y porcos. 
(p) Begimbret ad Y porcos. 
(q) et in Uaiti comparavimas de Meginhardo ad XX poreos (vgL 

no. 61.) 
(r) in ipsa villa Hontio donavit ad Y poroos (vgL no. 44). 
(s) Tbdathold et Thraifager tradidenmt in Uniti ad XX poroos 
pastiones. (vgl. no.'52.) 
Miigetheilt von Lac. S. 29 in der Anmerknng. Hretinga ond 
Hmtoga beziebt derselbe aof Batingen. Dio '&br]gfin Orte mnd aos 
den obigen Urkanden hinlanglich bekamtt. 

67. leh laPe den Index der Urkonden in Ch fdgen, welche 
dnrch denVerlast der letzten BlHtter desselben nicht mehr vorhanden sind. 
LXn. traditio Bnmgeri. LXIU. traditio irpingi prope renam. 
LXnn. traditio aaerdi^arg. LXV. iraditio afferi presbiteri. LXVI. 
traditio firidabargae de millingi. LXTH. aenditio gernini. etlebaaar. 
de amapa. LXYIIL aenditio frideric. de amapa. LJLYlllT. traditio 
Sigibaldi. et oxeri eias in hoangi. LXX. traditio ramfiid de pago 
rignario. LXXI. traditio heribrahtti. LXXTT. traditio. eauraaini. et 
ricuaini in aaiti*). LXXin traditio radberti. LXXUH traditio 
braoanger de bannagao. 

Mitgetheflt voh Lac. S. XI. 



i) Em Eaiinrain in Oefte wird andi in no. 60 nnd 66 g als Donator er- 
wahnt: vieliefbht derselbe ist der Ebnrini, weloher in W I fol. 29^ als 
Yater «weier Donatoren genamit wird. Dort hat eine von der Yorans- 



. BO 

Y. Hildigrim II., gleichfallB ein Neffe Liudgerg und Hildigrims I, 
seit 853 Bischof von Halberstadt, wird bei der Einweihung der Kirche 
zu Werden (875) als deijenige bezeichnet, welcher den Bau derselben 
YoUendet habe. Wann er die Leitung des Elosters iibemahm, ist 
ungewis. Es scheinen aber nach Altfrids Tode zunSchst groPe Wirren 
den Bestand der Stiftung Liudgers gefahrdet zu haben. Darauf deutet 
eine Qrilndungsgeschichte Werdens, welche in Pr 1 fol. 17 f. mitge- 
theilt wird (gedruckt nach einer Abschrift Oyerhams in dem Werke: 
Die Geschichtsquellen des Bisthums MUnster I. Die Miinsterischen 
Chroniken des Mittelalters. Herausgegeben von Dr. Julius Ficker. 
S. 352 ff.) Ihre AbfaPung wird ins Jahr 815 verlegt undden 
Schiilem Liudgers, Othelgrim und Thietbald, zugeschrieben. DieP 
letztere dtbrfte sich hochstens auf den ersten Theil derselben beziehen, 
dessen Echtheit indes manchen Zweifehi untertiegt imd der wenigstens in 
der vorliegenden Form nicht von Othelgrim und Thiedbald herriihren 
kann. Der SchluP dagegen handelt von einer Zeit, in der jene beiden 
gewis schon gestorben waren. !Nach d^mselben hatte ein gewisser 
Bertoldus, ein Blutsverwandter des Stifters von Werden, Anspriiche 
auf dieP EHoster erhoben und mit Gewalt durchzusetzen versucht. Mit 
groPer Wahrscheinlichkeit vermuthet nun Ficker (a. a. 0. S. XLIX), 
nach Altfrids Tode habe zunachst dessen Nachfolger auf dem bischof- 
lichen Stuhl von Miinster, Liudbert (849—871), auch die Oberauf- 
sicht tiber Werden gehabt: dieP mochte Berthold veranlaPen, seine 
Ansprfiche geltend zu machen, da jener kein Yerwandter Liudgers 
war, wie sein Yorg&nger es gewesen, und das Eloster als eine Familien- 
stiftung des letzteren betrachtet werden konnte. Die Streitfrage kam 
nach dem Documente in Pr 1 vor das Grafengericht und eine Synode, 
welcher Erzbischof Liudbert von Mainz praesidierte. Hier wurden die 
Monche des Elosters fiir die rechtmaPigen Erben erklart und ihnen die 
Befugnis zugesprochen, sich selbst ihren Yorsteher zu wahlen. Berthold 



gehenden verschiedene Hand mehrere Sohenkungen hinzugefQgt, die ich 
hier, weil sie Oefte betreffen, anftUire: 

(67^) Badbem de U^lbiti trad. in Ekonsceda pro filiis snis Marcuno 
et IJulbgrimo et Frithnbemo. ioraales sez et in Uuellaiiue unum agmm 
pro filia sua Heginswid:. Hegiabaid et Athalbraht trad. qnicqnid habuit 
pater suus Eburini in Ubitero marke idest omnem hereditatem suse 
partis quam possederat contra fratrem suum Bemuni. 
1) Fioker vermuthet, dass statt dcoo. XV, zu lesen sei. dcoo. XC. Zu 890 
passt allerdings die beigeffigte Indiotion. Erzbisohof Liudbert von Mainz 
(t 889), wird in dem Document als yerstorben bezeichnei. 



31 

8oll bald darauf gestorben sein. Diese Yorfflte mochten wohl >~ dieP 
ist FickerB ansprechende Yermuthung — den Bischof Liudbert yon 
Mlinster veranlaPen, die Leitung des Elosters abzugebenO nnd sie 
auf den Bischof HOdigrim von Halberstadt ^bertragen zu laPen, der 
ein naher Yerwandter des StifkerB war und somit ahuliche Angpriiche, 
wie sie Berthold erhoben, leichter zurttckweisen konnte. Die Synode, 
auf welcher die Streitfrage entschieden wurde, war wohl die zu Worms 
868 unter dem Yorsitz des Erzbischofe Liudbert von Mainz abge- 
haltene, welcher auch die Bischofe Liudbert Ton Miinster, Thiadric 
zu Minden, Liuthard zti Paderbom und Aegibert von Osnabr&ck bei- 
wohnten. Der MetropoKtan Werdens, Erzbischof Guntharius von Eoln, 
war damals suspendiert und so vertrat der von Mainz seine Stelle. 
Die Eichtigkeit dieser Annahme vorausgesetzt, wiirde Hildigrim IL 
erst nach 868 die Yerwaltung von Werden iibemommen haben. Er 
stellte das Eloster unter den Schutz des E5nig8 Ludwig HI. Dieser, 
Ludwigs des Deutschen Sohn, welchem nach seines Yaters Tode in 
der Theilung der Norden des ostfirankischen Reiches zugefallen war, 
erklarte laut Urkunde s. d. Bisestat 22. Mai 877 (abgedruckt Lac I 70; 
sie steht auch in Pr 1 fol. 19^): es soUe das Eloster Uuiridine, 
80 lange Hildigrim lebe, demselben untergeben sein, nach seinem Tode 
Bollten die Monche das Recht haben, sich selbst einen Abt zu wShlen. 
Femer wird ihnen die Befreiung von fremder G-erichtsbarkeit und die 
Bestellung eines eigenen Yogtes durch den Abt zugestanden. Damit 
war einerseits die Selbststandigkeit des Elosters etwaigen Anspriichen 
der Yerwandten Liudgers gegeniiber gesichert, andererseits war seine 
ImmunitSt auc^esprochen und die Reichsunmittelbarkeit des Abtes und 
Stiftes begrOndet. Hildigrim H. starb 19. Juni 888. 

68. 855 wurde dem Eloster ein groPer GHitercomplex in den 
Gauen Hamuland, Yelau, Betau, Flethetti, Einheim, Westergau und 
Humerki geschenkt. Die Urkunde dariiber steht in W I fol. 1 ff. und 
ist danach am genauesten bei Lac I 65 abgedmckt. AuPerdem findet 
sie sich in Pr 1 fol. 3T**- ff. Ich folge der ersteren, als der alteren 
und reineren Quelle. 

Folckerus, in Besorgnis ob des ungewissen Endes unseres 
Jammerlebens hienieden und in Anbetracht der manigfachen widrigen 
Ereignisse seiner Zeit — der Normannenhauptling Rorik verheerte 



>) Bies berichtet die Chronik der BischSfe von MtLnster, welche Florenz 
von Wevelinkhoven verfassie: Lnbbertos — Werdenam ab ecclesia 
Mymmegsrdevordensi alienavit et exoepit 



32 

geit 850 FrieBland, die bataTiBclie Iiisel und die uinliegenden Lander, 
gerade 855 setzten sich Borik nnd Oodefrid fOr ISngere Zeit in Fries- 
land fest; im Jahre 853 herrschte in Sachsen eine gt^^ Hungers- 
noth — sowie eingedenk des Wortes Christi: ^fWillst dn Tollkonunen 
sein, 80 gehe hin nnd yerkaufe alle deine Hibe und gib aie den 
Armen und konune und folge mir nadi,^ — darum eine jede irdisehe 
Freude, soweit es die mensehliche Schwachheit mil&Pt, gegen die Liebe 
Qottes gering achtend, hat sich entscUoPen im Eloster Werden zum 
Andenken aa den seUgen Bekenner Christi das Mdnchsleben zu 
erwahlen* Um sieh nun, so lange er in dieser Welt lebt, durch seine 
zeitlichen G&ter den Lohn der ewigen Seligkeit zu erwerben, schenkt 
er fiir sein und seiner £kem Seelenhei] dem Eloster, in wekhem er 
das Laienkleid und das weltUche Leben ablegte, ni^h BjpuaHsch^n, 
SaUschem und Friesischem Oesetz (secundum legem ripuariam et naUoam 
necnon secundnm euua Fresonum) Erbg&ter indemGlaueHamulande 
in der Ora£Bchaft Wicfamans (uuigmanni) und in dem Gaue Batuue 
in der Gra&diaft AnsMds (ansfridi). £s «oU Ton dem Erirag der* 
selben das Kloster ausgebaut und erleuchtet, sein und seiner Yor- 
fahren in den Gebeten bestSndig gedadit werden. Die unsich^e Lage des 
Elostm zur damaUgen Zeit und Besorgnisse wegen seines Fortbestaods, 
wahrscheinUch durch die oben erwShnten Wirren nach Altfrids Tode 
herbeigefShrt, yeranlaPten Folcker noch zu folgend^ Bestimmung: 
SoUte das Eloster veniachUUPigt oder zerstort oder «oUten die Ton 
ihm geschenkten G&ter ii^end eiaem ohne Zustinmrang der Briider 
als Lehen gegeben werden, oder soUten die Erben des Klosters die- 
selben unter sich wie nadi Erbrecht &ellen woUen, dmn soUe es iluQ 
zustehen, faUs er noch om Leb^ sei, mit den geaebNikten GfUsern 
in ein anderes Eloster zu ziehen. Sei er abear todt, so soUten seine 
Yerwandten und Erben diese wieder an sich nehmen und flem Kloster 
in Fulda iiberweisen. 

„Hec snnt nomina locorum prefatae hereditatis. In pago qui dicitur 
Felua in uico qui dicitur Putbem. et in aUo uico qui dicitur Hj^tseri. 
mansos dominicales HI. tres. Utus noster nomine Uuiduco habet 
mansum I. Hroiing. et Uul%rim. et Berahtuuini, et An^leeh. (so I) et 
Godolef. mansos nn. Frithubald. L Hardrad. I. Matibaluuinl. 
et Ouo I. Qerlef et Silef. I. IXuilrad. et Alarad. et Euorold. n. 
Frnmari. L Hrodlef. et Benno. L et illam comprehensionem qusB 
pertinet ad uillam qusB dicitur Rentllo. AthulefO* et LeStrad 



1) Yor Athnlef, mit dem eioe Zeile begimity ist am Bande h zvgefOgt 



maTiSTiin. I. et illas comprehengiones quas habent in salta qni dici- 
tnr Uunnilo. Unnnilef mansum. I. et comprehensiones qnas habet 
in saltu prenominato. Odbald et Eunrgrim. I. Liafger dimidium. 
Thiatlef dimidium. Thiodbold. I. Hildirad in uilla qu«B dicitur 
Niutlo. I. Ansbraht dimidium. in siluA que dicitur Hornlo. In 
Urthunsula. Bidtgot. et Thiatger. mansum. I. et dimidium. cum illorum 
comprehensione. In uiUa qusd dicitur Thrl. Geldolf dimidium cum 
ipsa camprehensione qu» pertinet ad ipsam uillam. In silua que 
dicitur Puthem. scaras XXVIIL In uilla Irminlo. in illa silua scaias 
LX. In uilla Thri. pastus porcorum. XXXY. In saltu qui dicitur 
Uunnilo. quicquid habuit Herrad. et Baldrio. et illas compreh^- 
siones quas habeo in Uunnilo. et in illis siluis qusB dicuntur.. 
Burlo. Dabbonlo. Uardlo. Orolo. Legurlo. et in Ottar- 
loun. et in Langlo. sextam partem dedi. In ArchL quicquid illic 
habeo tam in pratis quam in comprehensionibus. 

In pago quffi dicitur Flethetti. in uilla Hrara. mansos domini» 
cales dnos. Frithurio. I. Athalgot. dimidium. Alfgot. I. ef 
illam comprehensionem quam possidet Frithubodo. In uilla Hreni. 
mansum. I. Meginbraht. dimidium. Asgrim dimidium. Aio et 
Thiatgif. I. et dimidium. Athaluini. I. In uilla quiB dicitur Bim- 
brahti. Boso. duas partes unius mansi. In uilla Tiuli Reginhehn 
shniliter. Athalbald. sim. Landgrim sim. luvHnodi quicquic 
illic habeo. In silua Hrenhem. pastus porcorum. XXX. 
Item in insula Batue. mansos dominicales. HI. Gerlec dimidiimi. 
In Andassale. Godolec mansum. I. In Euuic. Sileo. . . . 
imius mansi. In Elti et in Hrineshem. quarum termini communes 
simt. Odrad. et Uueringer. duos. In Getuurd:. Beginbald et Thiad- 
mar. I. et dimidium. In Linteruuic. duos. et unam insulam superi- 
orem. qu£B contra illam uillam iacet. conununem cum heredibus meis* 
superiorem uero propriam possideo. Item commentariolum de 

hereditate Folkeri. quam habet in Frisia. In pago Kinhem in uilla 
Obbinghem.. sortes. XXX. In Kinlesun terraquinque animalium. 
in Odigm6re. terra Y anim. In Nordmora. Odlef dimidium 
mansum. Tiaduuold I. Geldis dimidium. Uulfnoth dimidium. Hard- 
braht dimidium. Euurhard dimidium. Aldolf dimidium. Item in 
pago Uuestrachi. in uilla Sceddanuurthi terra XXX animallum. 
In Coluuidum. XX anim. In Aspanmora terra Iin anim. In 
Monicesloe terra XLYni anim. In Keddingrip Badnath terram 
Xill animalium. Uullrad similiter. lui terram X animalium. Osnath 
XK animalium. In Hem terram XXX anim. In Haslum Folkhard 

8 



terram XX aiiimaliiiin. EisolfXXXanimalitun. MarclefYIIIanimaliimi. 
Item Folkhard XX animalium. Thiaddag similiter. Husilef similiter. 
In Sedlingi terram VIIII animalium. In Deddingiuuer^be XV 
animalium. In Imisuualde terram LXX animalium. In Mid- 
ningi duodecimam partem totius uillffi. Jtem in pago Humerki in 
uilla Andleda terram XLVIII animalium. In Crastlingi terram 
XXXII animalium. In Uuirem terram LXXV animalium. In 
Einingi XXXII animalium. In Hrussingi animaljum IIII. In 
Thrustlingi animalium XII. In Geuesuurd^i animaliumVI. In 
Buxingi animalium XXIIII. In Beltnon animalium X. In 
Uederuurlti animalium XLVI. 

Hbbc igitur traditio facta est — in pago cui uocabulum est 
Flethetti in uilla qu8B uocatur Hlara sub die septima idus nouem- 
bris. Et in pago uocato Batue in uilla quse uocatur Hlegilo sub 
die IIII idus novembres. Anno ab incamatione domini nostri Jesu 
Christi DCCCLV. indictione UI. Regnante domno nostro Hludouuico 
imperatore iuniore augusto anno XV. Ego Hildiricus subdia- 
eonus — scripsi et subscripsi. Hsbc siint nomina testium qui hanc 
traditionem secundum legem Ripuariorum uiderunt et audienmt. Sig- 
num Folkeri qui hanc traditionem coram testibus subterius nominatis 
manu propria perfecit et roborauit. Nomina testium qui in orientali 
ripa Hireni fluminis constituti esse noscuntur. Sig Hildiric. sig. Odo. 
sig. Hrodger. sig. Engilrad. sig. Odaccar. sig. Thiatric. sig. Uulf- 
helm. sig. Athaluuard. sig. Uualthral^an. sig. Thiadrad. sig. Abbo. 
sig. Egilbraht. sig. Uuiger. sig. Sahsger.^ 

Die Velau (Felua) geh5rte zu den firankischen Gauen im Nieder- 
land. Schon in no. 24 wird in diesem Gau ein Eoten in Englandi 
an Werden geschenkt (Engelanderholt bei Loenen nach Van den Bergh 
Handboek der Middel-Nederlandsche Geographie). In Folkers Schen- 
kung sind erkennbar Puthem (Futten), Hotseri (Hoseren), Niutlo 
(Nulde bei Putten), Urthunsula (de zuil van Urth), Thri (Bauer- 
Bchafl; Drie bei Ermel) BurIo.(Hoog Buurl), Wardlo (Gordelsche 
bosch), Ottarloun (Otterlo), Irminlo (Ermelo, so schon im 12. 
Jahrh.). Von den in fruheren Schenkungen erwahnten Orten gehort 
nach Van den Berg in die Velau Bidningahusum (no.. 1) oder 
Bidningahem (no. 28 und 29), Thornspiic (Domspijk, in no. 9 
und 28) und T e I gu d (Telgt bei Putten, no. 29). Es wGrden also auch die 
inno. 28und29 YorkommendenQuarsingseli und Berugtanscotan 
oder Bertanscotan (Schottenburg?), sowie Bochurst (Bockhorst an 
der Issel), dort zu suchen sein. Ueber Thri findet sich noch eine Notiz 



85 



(69) inWI fol. 3^ beigesclmeben, welche also lantet: 

^Liudguth tradidit ad scm Liudgerom dimidinm mansnm. et IL 
mancipia in pago Ueluua. et in uilla quffi dicitur Thrf.*^ 

In einem fieberegister der curtis Putte in Pr 2 foL 22** werden 
folgende Orte aufgeMhrt: Amheim, Bfichurst, Biddincheim, Thomspic, 
Wesinga, Bekistere, Herca, Ermelo, Holthuson, Larsheim, Haluenchusen, 
Hezzere (Hozzere?), Orthen, Spriele, Northon, Thri, Okene, super 
Betuam tres yillae Oihuson GFezpurd Aelte, Cleinhurst. Der Hof ge- 
horte der Probstei und wurde nebst den Giltem in der Betau an die 
Abtei Abdinghof in Paderbom 1492 ^erpfandet und 1559 yerkauffc. 

In dem Gkiu Flethetti oder Flehite, zu beiden Seiten der Eemi 
die sich bei Eembmg in die Zuider-See ergiePt, sind zu erkennen 
Hlara (Hrara ist yerschrieben) = Laren in der Nahe yon Eembrug, 
Hreni = Rhenen (am Bhein), Hnodi = Node bei Bhenen, der 
Wald Hrenhem = Benswoude, Tiuli = ? Tulle. 

Die Betau (Batue) war, wie die beiden yorhergehenden, ein 
frankischer Gau. Yon den in der Urkunde Yon 855 erwfihnten Orten 
ist nach Yan den Bergh Andassale das in der Oberbetau liegende 
Ajidelst oder Aalst, Euuic ist Ewijk (Nijmegen), Elti ist Elden 
(zwischen Arnheim und Elst), Hrineshem lag wohl am Rhein. Die 
Guter wurden yielleicht 2um Theil dem Hof Putten in der Yelau 
ziigetheilt: wenigstens wird in dem Register aus dem 12. Jahrhundert 
(s. oben) Aelte unter den Appertinentien des Hofes erw&hnt. Auch 
aus anderen Gauen miiPen einzelne GutersttLcke dahin gehdrt haben. 
So scheint das in obigem Yerzeichnis aus Pr 2 genannte Okene die 
villa Ocanni im Isselgau zu sein, welche 797 und 799 geschenkt 
wurde (no. lO^und 14). Auch die Besitzungen beiWichmund (dem 
ofl; erwahnten Withmundi im Isselgau vgL no. 4, 16, 20) mogen 
znm Theil dahin gezogen worden sein. Als das Stift Werden seine 
„Erbgiiter auf Yelauen und Betauen zu Randtwick, genannt des 
Frobstes Giiter von Werden^ 1492 an das Eloster Abdinghof zu 
Faderbom verpf&ndete und 1559 demselben verkaufte, behielt es sich 
auPer einem Canon das Eirchenpatronat vor, namlich die Pfarrkirchen 
S. Lutgeri in Selheim up der Gouwe prope Dotichem, S. Lutgeri in 
Wichmunde super Islam (vgL oben no. 20 und 22), in Domspick 
super Yeluam, S. Lutgeri in oppido Elberch, S. Nicolai in Oistwalde 
nnd S. Ludgeri in Halle. — AuPer dem Hof in Putten, welcher zur 
Probstei gehorte, besaP das Eloster noch einen Hof zu Halle in der 
Yelau, der vom Abte abhieng. Ein Heberegister aus Pr 1 (s. Lacomblet, 

8* 



86 

AtcIut n, S. 276 f.) erwfihnt Abgaben zu Halle selbst, sn T&lethei 
Benen, Endeslei Bekesteren, HAzzere, Putte, Haluerinc- 
huBon, Hello, Wapegelde, Batnen, Oken, Renere, With- 
munde und Juxta Bettue in Mediklo. Einen Theil dieser Nomen 
finden wir schonbei Putten, namentlich dieses selbst, Bekesteren, 
Hflzzere = Hotseri, Oken. Endesle ist wohl Andassale in der 
Betau, Benere Tielleicht das in ho. 10 genannte Hrenheri in der 
Nordtwente. Ueber die weiteren Schicksale des Hofes in Halle vermag 
ich nichts anzugeben. Lacomblet, Archiy n, S. 217 erwShnt eine 
Urkunde von 1294, worin Giselbert, Herr zu Bronkhorst, erklarte, er 
besitze den Hof Halle in der Yelau yon der Abtei zu Erbpacht, jedooh 
irar den Hof, nicht die einh5rigen CHiter und Leute, noch aueh das 
Patronat der Eirche zu HaUe. 

Yon den Gfttern aus Friesland hat Yan den Berg die im 6au 
Einhem gelegenen nicht erklart; von den in den Westergau yer- 
legten ist nach ihm SceddenTurthi Schettens in Wonseradeel, 
Colwidum Eoudum, Eeddingrip Gh>ingarijp, Haslum Hieslum, 
DeddingiwerlSe Dedgum in Wonseradeel, Imiswalde Ijmswoude 
oder Eemswoulde in Wonseradeel, Midningi Midlum in Franekeradeel 
(1132 Midlingi). Unter den im Gau Hugmerki gelegenen soll 
Andleda Andel, Crastlingi die Bauerschaft Crassum beiFeerwert, 
Wirem Wierum, Uederuurii Feerwert sein. 

Die Guter in Friesland und in der Drente wurden 1282 an den 
Bischof Ton Miinster Terkauft (Niesert, Mtinst. Urkb. I, S. 100). 

70. 875 Einweihung der Eirche in Werden durch Erzbischof 
Willibert Ton Eoln und Bischof Hildigrim Ton Halberstadt. 

Anno dominice incamacionis DCCC. LXX. U. indict. Um. Iin 
id: Nou. Sce memorie Uulllibertus archiepiscopus Colonie basilicam 
sci Liudgeri in Uuerdina cum Hildigrimo episcopo dedicans. nominatim 
has uillulas segregauit. a quibus uel decim» ad scm Liudgerum debeant 
dari. uel qusB ad ipsam parroechiam et ad synodi conuentum debeant 
pertinere. Uidelicet uiUam HesingL uillam Hamme. et Bodberg. 
Feldbrahti. U^biti. Uuelanaia. Bredanaia. Cis Hilinciueg. 
Flatmarasbeki. Hrotsteninghuson. et qiiicquid infra hec nominata 
loca continetur. 

W I fol. 15' (dieP Blatt und das damit zusammenhangende 20. 
enthalten Ton Terschiedenen Handen traditiones). 
PriTilegium Williberti archiepiscopi. 

In nomine sce et indiuidue trinitatis. Ego Willibertus gracia dei 
archiepiscopus Coloniensis cunctis fidelibus saJutem et gracLam et 



37 

gloriam benedictionis. Ego basiHcam bcI Lindgeri confessoris in Weriliinji 
ab ipBO qnidem primnm inohoatam sed a nepotibns snis qninqne epis* 
copis Hildegrimo Thiedegrimo Gerfirido Altfrido et Hildigrimo fratre 
sno in honore sd Baluatoris et Bc» dei genitricis Mari» et scoram 
apostolorom PeM et Paoli Stephani protomariaris Lanrentii diaconi 
Martini confeBBoris constructam cnm Hildigrimo episcopo dedicani anno 
dominic» incamationis octingentesimo Bcxagesimo qninto. et nominatim 
has uillas ad eandem segregani basilicam. a qnibns vel dedmee ad scm 
Liudgerom debeant dari. uel qu8B ad ipsam parrochiam et ad sinodi 
conuentum in eadem basilica debeant conuenire. Hamme. Hesinge. 
Fusnakkon. Botberge. et quicquid inter hec loca continetur. Quas 
terminando drcumfluunt ex uno latere Rura. ex altero Lopina. 
Hu(i)lisbeke. Lobeke. Angero. Neuigisa. Thidela. et sic in orientali 
parte terminat in Rura. in aquilonali uero parte BuraB uillam Hesinge. 
Makkonsocce. Bredenoie et totnm quicquid intra hec loca continetur. 
Et quia nichil ad illum locum pertinet nisi tantom hereditas s. Liudgeri 
et propinquorum eius et elemosinse religiosorum hominum. huius rei 
cartam fieri uoluimus et sigillo nostro signauimus et banno nostro 
confirmauimus. ut si quis ea inmutare presumpserit. anathema sii 

Pr 1 fol. 18^- 

Der Bezirk, aus welchem der Erzbischof den Zehnten an das 
Kloster verwies, war begrenzt yon der Bnhr, Lopina, Hulsbeck, Lobeck, 
Anger, dem Bach ron NeTiges und dem Deilbach; auf der nSrdlichen 
Seite der Buhr gehSrten noch Heisingen, Meckenstock und Bredenei 
und die dazwischen liegende Gegend dazu. In der anderen Au&eich- 
nung werden die Ortschaften Heisingen, Hamm, Bodberg, Yelbert, 
Oefte, Baidenei, Bredenei, diesseits Hilinciweg (Abt Duden bemerkt am 
Rande dazu : ^Helinciweg helwech in terra Montensi, am Hilgenhus^), 
Flandersbach und Biitzkausen genannt. 

VI. Andulf, erster Abt von Werden 887? 

Hildigrim H. starb, wie oben erwahnt ist, am 19. Juni 888, und 
Bchon 23. August desselben Jahres ertheilt Kdnig Amulf dem Abte 
HembO Von Werden ein Privilegium. Danach w^de man die Existenz 
eines Abtes Andolf, der Hembil Torausgegangen ware, mit gutem 
Gmnde anzufechten berechtigt sein, und doch findet sich ein ziemlich 
altes Zeugnis &i Andulf, als ersten Abt von Werden. Er soU einer 
Synode zu E5hi 887 beigewohnt haben. AuPerdem wird er in folgender 
Einzeichnung in W I fol. 14^* erwShnt: 

(71.) „TemporibuB regis Earoll iunioriB uenit quidam homo liber 
de Bergon siue de Gent nomine Eremfrif et eius coniux Aialuui. 



88 

et iritclidemiit se ipsos ad scm Liadgenun cengum solaentes n dena- 
xiorum in csBra in penteooste omni anno. et post eos filii eorum 
quonsque constaret successio generis eorum. ut de cetero liberi per- 
maneant. factum est autem hoc sub abbate Andulfo huius monasterii 
primo.^ (Lacomblet, Archiy 11, S. 227 f.). 

Da wir sonach die Existenz eines Abtes Andulf kaum leugnen 
k5nnen, so miiPen wir annehmen, daP Hildigrim schon bei Lebzeiten 
einen Xbt erwahlen lie^, um personlieh die SelbstHndigkeit der Abtei 
noch einzuleiten und zu begrCLnden. 

yn. Hembil erhielt unter dem 23. August 888 Ton E5nig 
Amulf ein Priyilegium, worin der Abtei T511ige Immunitat von allen 
5ffentlichen Abgaben und der gewShnlichen Gerichtsbarkeit zugesichert 
ist. Femer bestinmit er, daP die von dem Kloster selbst bewirthschafteten 
Gtiter von dem bischofiichen Zehnten befreit sein und nur zur abtei- 
lichen Pforte fiir Pilgrime den Zehnten entrichten sollen, gewShrt das 
Becht der Abtwahl und Freiheit dieses von der Heerfolge und der 
y erpfiichtung , den Bischof bei Abhaltung von Synoden daselbst zu 
bewirthen. (Lac i, 76. Pr 1 fol. 20'* S. d. Gerenesheim curte regia). 
Eine Bulle des Papstes Stephan Y. vom 28. Juni 891 bestatigt die 
Privilegien der Abtei, insbesondere ihre eigene Gerichtsbarkeit. Sie 
ist nach Kindlingers Abschrift mitgetheilt Erh I (Cod. dipl. S. 39). 
In Pr 1 steht sie fol. 18 und 19. 

72. 889, 6. Juli. K5nig Araulf schenkt dem Bischof Wolfhelm 
Yon Hiinster Beichsgliter, welche friiher dessen Briider zu Lehen 
hatten «in pagis qui uocantur Gifaron et Reinidi inter duo loca 
Selihem et Solisun^ (Act. IL Non. Julii — Franconofort). Die 
Urkunde steht bei Erh I Cod. diplom. S. 31. Das Original befindet 
sich im Diisseldorfer Staatsarchiv und ist von mir fiir die oben erwahnten 
Namen eingesehen worden. — Die Gftter schenkte Bischof Wolfhelm 
dem Kloster Werden. 

73. 889, 14. Oct. Bischof Wolfhelm von Miinster, der schon 
friiher damit umgieng sein v&terliches Erbe zu seinem und der seinigen 
Seelenheil zum Dienste Gottes zu schenken, verfiel in eine schwere 
Krankheit. Da iibergibt er mit Zustimmung seiner Briider Aldric 
und Vuald [Walh] die Kirche in Ulfloa [Vlfioo] und den Hof 
daselbst samt Gebauden, Landereien und Zubeh5r den Beliquien des 
h. Paulus in Mimigemeford (Miinster), unter der Bedingung, da^ ilmi, 
falls er genese, eine andere Bestimmung dariiber zustehe. Die 
Schenkung wurde in der Kirche des h. Yitus am Tage des Sebastian 
und Fabian in Gegenwart der Grafen Cobbo, Thiading, Hroduuerc 



39 

Tind Yuarin yoUzogen. Als er wieder genesen war, beschliePt er, das 
Gut dem Eloster des h. Liudger zu schenken, nnd yollzieht diese 
Handlung auf das Feierlichste in der Eonigspfalz zu Franconoford 
(Frankfiirt) am 6. Juli (s. oben no. 72), wo er mit dem Abte HembQ 
eracheint, in Gegenwart des Eonigs Amulf, der Erzbischofe Simderold 
von Mainz und Willibert yon E51n, des Abtes Sihard und vieler welt- 
licher und geistlicher Herren, durch die Hand seines Vogtes Vuarin. 
Fiir Hembil scbloP Graf Heremannus das Geschaft ab. Hierauf 
emeuem Wolfhelm und sein Bruder Aldric die Schenkung in Werden 
selbst am 13. Juli in Gegenwart von Vuilheri, Helmdag, Folcker 
und Siuuard. Der Bischof bemft eine Synode nach Miinster auf den 
7. October und lHPt hier den ganzen Clerus der dortigen Eirche noch 
einmal feierlich seine Zustimmung aussprechen in Gegenwart einer 
groPen Volksmenge und der Grafen Heriman, Folcbert, Hroduuerc 
iind Thiading. Auch die jahrliche Abgabe von einem solidus an die 
Eirche S. Pauli in Mtoster wird abgeldst, indem dieselbe einen Mansus 
und die darauf wohnende Familie in Gil^onbeki erhalt und durch 
die Hand ihres Vogtes Ratech [Rathech] ubemimmt ^). Endlich begeben 
sich beide, der Bischof und der Abt, mit den Beliquien des h. Apolli- 
naris und des h. Liudger am 14. Oct. nach Ulfloa [Vlflaon] und 
Wolfhelm voUzieht mit seinen Brtidem Aldric und Vuald die 
Uebergabe des Besitzthums an Hembil zum dritten Male. Das ge- 
schenkte Gut besteht aus der herrschaftlichen Hufe (Selihoue) und 
dreiPig Horigen, namlich: in Ulfloa [Ulflaon] Vuendo und Baltger. 
in.Langonezca Fastuuard. in Ricolfesheim [-hem] V(o)do [Odo] 
nnd Vuanger. in Dulmeni Pulmenni] Marhard und Gebbo. in Bunh- 
laronHroduuard. In Forkenbeki [ForkonbekiJMilo. InTernezca 



^) Die anwesenden Geistlichen sind nach Pr 1 Hardrad prepositus. Liudolf. 
Salaman. Engelbrath. Gislold. Bicbem« Hramuuard. Werenbald. Bat- 
brath. Hrodbrand. Wilfridus. Alfirio. Wigbold diacoHus. Megenbrath. 
Hrodbratd. Egilo. Auo. Tido. Waltheri. Atting. Folcuuard. Graing. 
Othilmar. Inmio. Ratheri. Walh. Dessflo. Sidag. Liudtrad. Amalung* 
Aliger. Geroc. Egilbrath. Thiadger. Eui. Makki. Liudans. Liafger. 
Godobold. Conrad. Godasman. Hereman. Snelhard. Nathun. (?) Athalbrath. 
Branheri. Liafheri. Athalheri. Branheri. Foloker. Odric. Wilbald. 
Odlef. 

Yon den weltlichen Zeugen werden erwfihnt die oben genannien Qrafen 
und die Edehi Meginhard. Hardrad. Sebrath. Thiadmar. Wiking. 
Garuuard. Garufridus. Aldbrat. Engelbrat. Wilheri. Geruuard. 
Biniki. Waldo. Thiaduuard. Heio. Maroo. Egilo. Bemhard. Werin- 
mar. Hugbald. Athaluuard. Yntheri. 



40 

Salntet. In Ptmpon Hasla nnd Abbttco [in PnnponliaBla Abbucol. 
In Nethnbila Meginger. In Bolison Yualdger Focco AihalheTi 
Othelm Bemold. In Anrapnn Hunuuard. In Westahem Erdag. 
In Nihem Buodo. In Stunni [Situnni] Yuendi. In Hramers- 
thorpe [Hramesth.] Embo Landric [Lamdric] und Thiedo [Tiedo]. 
In Helmun Ostuuord [Ostuuard] Liudhard Osico und Hoio. In 
Recnon Liudgrim und Yuido. 

Die Urkunde ist abgedruckt bei Eindlinger M. B. 2 B. Urk. S. 30 
nnd aus den Collect. Ton Strunck bei Erh I (cod. dipl. S. 33 ff.). 
Ich habe die Yarianten aus Fr 1 fol. 27 f. in Tiereckten Elammem 
beigesetzt 

74. 890 ff. 

Eine bedeutende Quelle for die Traditionen ist WI. In diesem 
sind verschiedene Heberegister und Yerzeichnisse von Schenkungen, 
in einem gemeinsamen Bande aus Hhrschleder zusammengeheftet. Es 
kommt deshalb bei der Benutzung darauf an, das Einzehie zu sondem 
und dabei yor allem auf den Zusammenhang der Blatter zu achten. 
So gehoren z. B. foL 15 und 20 zusammen und enthalten manigfache 
Notizen yon mehreren Handen geschrieben, zumeist aber Traditionen. 
Dte dazwischen gehefteten BlMtter 16—19 bilden fiir sich einGanzes, 
sie umfaPen ein Heberegister fiber die Giiter in den Gauen Yenkinne, 
Hasgoa und Lyri. 

Auf fol. 15' steht: 

a) Quod Folobodo dedit 

In Markaa. de rure ad XII mof. unde YIII den, 

In Stilbarinu. In Hattre dimid: mans. 

In Felauu. unde lUI mof de sigt. 

Darauf folgt die Notiz iiber die Weihung der Eirche (oben no. 70). 
Auf der Ruckseite (15^) hat eine sonst nicht vorkonunende Hand 
spater Notizen tlber Einnahmen in Friesland eingetragen, welche auch 
sonst noch im Zusammenhang mit andem sich finden und von mir 
Coll. I 8. 22, Z. 23—34 mitgetheilt smd. Der Eest von 15 ** ist leer. 
Dieselbe Hand fahrt fol. 20' fort und gibt eine Notiz ,)In Mundingasi 
sunt houe XX una etc.'^, welche Coll. I S. 21 Z. 17—20 steht. 
Alsdann folgen nach FreilaPung Ton einigen Zeilen Traditionen aus 
Friesland, yieUeicht von derselben Hand: 

b) Reginhard tradidit s. Liudgero pro ingressu suo in monasterium 
omnem hereditatem suam in Uueinere. Beindag in Hlarfliata et 
in Hamme quicquid habult tradidit s.^L(i)udgero. Waldger YI pedum 
terram in ultimo Ubinghem pro anima Bua tradidit. Wihard et 



41 

nxor diis ThiadQt in Bedingbem donanit YIII imc. tenram. Adalbain 
et Sebnrg nxor eins tradidenmt in Lage onmem hereditatem snam. 
L(i)ndolf et L(i)ndalng tradidemnt in exterioii Thribirge omnem 
hered. snam. Folcnnard tradidit s. L(i)ndgero in Hriade et in 
Folcbaldesthorpe YI perticas. 

In Unesternnalde in Unesnnido. Meginhard I nirgam I 
sotidnm et I mansionem. In Gokeshem. CSralinc JLVl den. et 
mansionem. In Sten^ardo Folch (mit dnrchstrichenem h, Abkiirznng 
far Folchard) YUI den. et mansionem. In Udhurstnn Baldo YI 
mo. de fabis. YII m. de anena. et mansionem. In* Nasse Thie- 
bolt V m. de grano.'^ 

Diese anf Friesland bezilglichen Aufzeichnnngen sind noch ans- 
fahrlicber an einer anderen Stelle wiederholt nnd danach von mir 
bereits Coll. I S. 22 Z. 5 v. u. bis S. 23 Z. 18 v. o. mitgetheilt. 
Aus der letzteren Stelle ersehen wir, daP der erwahnte R^ginhard 
Ton den Normannen gefangen genommen war nnd fOr 13 sotidi aus- 
gel5st wnrde. Streifznge der Normannen nach Friesland nnd Sachsen 
werden 884, 885 und 918 erwahnt. 

Anf fol. 20^ ff. findet sich 

c) eine Beihe von Schenknngen eiugetragen , welche, wie es 
sdieint, dieselbe Hand verzeichnet hat, die auf fol. 7^ — fol. 10 die 
Binnahmen von Ludinghausen und Buldem anfischrieb. Diese Anf- 
zeichnnngen setzen sich anf fol. 21 fort. Mit dem letzteren Bktt 
hlingt fol. 26 zusammen; wahrend die dazwischen geheftoten 22 — 25 
7on kleinerem Format sind und gar nicht dazn gehoren, sondem Anf- 
zeichnnngen aus Friesland nnd den Niederlanden enthalten, welche idi 
CoU. I S. 20—25 habe abdmcken laPen. 

Es folgt jetzt dieReihe der Schenkungen, welche anf fol. 20^ ff. 
eingetragen sirid 0* Nach der Angabe zu Anfang habe ich oben alle 
als nach 890 fallend bezeichnet. 

Ab anno d. incam. DCCC XC. In Bunhlaron tradidit Hildisuid, 
Qidna Albrid Egisuuardum cum sno manso id est 6n tuedihona. et 
iixorem eius cum tribus Uberis. Testes. Maddo. Hremning. Unidnkind. 
Tradidit autem pro Marcuuardo fitio suo. YIII kt Nonls defoncto et 
pro Liudbnrga sorore sna. qu» ols Y ii Oct1$. Census de eodem 
manso sex mo^ bradi. & Sex moi legnminnm. Porcnm ad sex den. 
Pro mansione duos sidos. pro heriscill. unum sid. & II mo^ farin». 
& nil. mod: anense. 



^) Sie sind bereits aber mit einigen UngenauigkeiteQ nnd Anslassuiigen 
von Laoomblet Ardiiv n S. 231 fL abgedmokt. 



42 

In Tottinkliem dedit xmxan manBum Liudburg nidna Thiaiberi 
pro salute filii sui Uurakherj. eodem £Qio suo presente et simul tradente. 

In Branselj trad: Bemhard. pro se et uxore sua Osbirin. omnia 
qu» ibi habuit. id est tres familias cum rure suo. qui singulj unum 
siclum. insuper arare et metere et unam ebd oper. 

Dagubraht trad: pro anima sua. In Meronhlare. XJualtfridi 
familiam. Unde census. nouem mo^ ord*. & nouem moil de sigi. & 
V mod: bracij. & pro herit VIIJ den. 

Thiatger fii Hugbaldj. In Ulithi. quartam partem unius mansi. 
Cens. V mod: ori & V mot de sigt. 

Thiatger fit Dandi. pro se trad: in Marefeldon. famit unam. 
unde. Xn. mo. orct. & XIJ de sigt & octo mo. br. et her Yin d:. 

[fol. 21'] In Emnithi trad: Godulel^. duas familias. unde census. 
XYI mod: ord* & heriscitt YIII den. Alias duas famit. in uno manso. 
In Bilimerki. uterque XX mott auense. & uterque YIII mod: ort. 
& uterque IIJI mott pisarum. 

Folcmar tradid: Landuuardum in Hrodingseli. qui reddit YII 
mo. ord. & YII mod: bracii. 

Uualdger pro se tradid: in Hloheri. Odgrimum. qui redd: YIIII 
mod. oit, & YI mod: sigit. & X mod: auenae. & her. unum sidum. 
Osuuardum quoque. qui redd: XYI mo. ord:. & her. plenum siclum. 

Athalgard pro Abbon traf in Durstinon. Liudulbum. & man- 
ram plenum. census eius X^I mo. ord: & XII mo. bracij. pro her. 
YIII den. & mans(ionem). Uualdgerum quoque in Galnon. &man- 
sum eius non plenum. Census eius nouem mod: de sigt & nouem de 
bracio & pro herils octo denar. Liabgildum quoque cum suo lande. 
qui debet septem moi de sigt et decem mod: bracij et decem den. 
Hungerum qnoque cum suo lande qui debet Y. moi bracii. & totidem 
de sigt & decem den. pro herils. Liudburg libera. soluit Y mod: 
bradj. & totidem de sig^. 

Amulung fit Herradi trad: pro anima sua in Lindlohon^). 

QelSuni trai pro anima sua^ 

[fol. 21^'] Uuanbald trad: pro filio suo. Isi. inOstbilimerki 
et in Uuillinghuson. mansum pleniim. cum totis ad mansum perti- 
nentibus. Atheluuardi fiAmiliam. et insuper duos latos. qui det^^) 



^) Danach zwei Zeilen leer. 
^ Der Best der Zeile leer. 
') Der Rest der letzten Zeile und die folgende ist leer gelassen. 



43 

Markuuard tradid: pro XJmbarg in Boda Berahtauini eum fanulia. 
& dimidia houa Boluentem UIIII mod: sigit. uel UUII den. et UI mo. 
bracili. & UI auensB. 

Fokko traStpro HremningoinBorahtbeki. Baduuini cum famiUa 
et dimidia houa. & Folcbrahtam generum procuratoriB nostriHunMitL'' ^) 

Yon dem mit fol. 21 zusammenhangenden Blatt 26 ist die Yor- 
derseite unbeschrieben. Auf der Ruckseite ist ein Heberegister mit 
der Ueberschrift „De ministerio Odgrimi^ eingetragen (s. Lac. Archiv II 
S. 233).' Auf dem oberen Bande aber ist 

d) folgende Schenkung nachtraglich beigeschrieben» 

„In uilla Suelmiu. Tradiderunt simul. Salaco. et Uuerinheri. 
unum mancipium ad scm Liudgerum." 

VIII. An Abt Hembil war noch die Bulle Stephans V. Yom 
28. Juni 891 gerichtet. Nach ihm geben die Begister der Abtei 
Adaldag und Odo als dritten und vierten Abt an, von denen der 
erstere nur wenige Monate diese Wurde bekleidet haben soll. Urkund- 
lich sind mir beide nicht vorgekommen, es miiste denn der Otto 
[Oddo], auf dessen Bitte Eonig Zwentebold den 11. Mai 898 das 
Eloster Werden in seinen Schutz nimmt, eben dieser Abt Odo sein, 
was allerdings in hohem Grade wahrscheinlich ist. Zwentebold, 
ein natiirlicher Sohn Amulfs, hatte von seinemYater Lothringen als 
Uuterkonigreich erhalten ; hierzu gehorte auch Ripuarien. Er bestatigt 
der Abtei Werden die freie Gerichtsbarkeit und andere PriTilegien, 
insbesondere die Schenkung des Reichshofes Frimersheim (s. no. 31). 
Die Urkunde (s. d. Y. idus Maii — anno regni piissimi Zuenteboldi 
III. Act. Aquisgrani palatii) theilt Lac I 80 aus Gelenii farragines mit. 
Sie steht Pr 1 fol. 20 ^' 

IX. Nach der Ueberlieferung war Hoger funfter Abt. Er 
erwarb nach UfiQngus Yita S. Idae^) durch Tausch yon dem Herzog 



*) Der tibrige Theil der Seite ist leer gelasBeo. 

2) £x quo enim preciosus inibi thesaurus recondebatur (seit der Beisetzung 
der h. Ida) , usque ad yenerandi noBtri patris Hogeri tempora sub rege 
Amulfo, locuB ille inibi iuri fuit additus exoellentissinii duois Oddonis, 
qui huius BereniBsimi augusti Ottoms (des Eaisers Otto IL) exstitit proa- 
YUB, a quo idem yenerabiliB abbas ipsam regiam curtem, aliis repensis 
posBeBBionibuB, iuxta legalem cambiayit ritum, ac deinoeps in nostrae 
abbatiae proprietate id est S. Liudgeri perpetuo usque in praesens 
cemitur perdurare. Uffing. Yita Idae (bei Pertz Mon. H, S. 574; bei 
'Wihnans die Eaiserurkunden der Provinz Westfalen I. S. 482.) Der Tod 
der Ida boU zw. 811-— 825 erfolgt sein. Seitdem gehSrte Hertfeld zu dem 
Qebiete der Liudolfinger, yon denen Herzog Ottovon 880—912 regierte. 



u 

Oddo Ton Baehsen den Ort Hertfeld, wo die h. Ida mlite. Die§ 
fand noch su Lebzeiten Eaisers Amulf statt (f 8. December 899). 
Wenn also in der ersten HUfte 898 noch Oddo Abt von Werden war, 
BO mnP ihm Hoger bald gefolgt sein. Als dessen Nachfolger wird 
Hildibrand genannt. Wir finden seinen Namen^ 

(75.) 899-911 in einer Schenkung erwahnt, die in W I fol. 14*' «) 
steht (Lac Archiv II, S. 227): 

«Uuermhard et eius coniux Eddila tradiderunt ad scm Liudgemm 
an Halicgeringhuson dominicalem mansum cum sex familiis et 
omnibus ad eundem mansum pertinentibus aquis uidelicet siluis pascuis 
terris cultiB incultisque pro memoria sui suorumque filiorum. ea 
ratione postulata et ab abbate illius monasterii scOicet Hildibrando 
concessa. ut duo iUorum filii Osger et Uuigger illam hereditatem haberent 
quamdiu uiuerent ad uictus sui usus. et post iUorum decessum staret 
in proprio dominio sci Liudgeri. Acta est hec tradicio ante sepulchrum 
sci Liudgeri coram abbate HOdibrando et aduocato monasterii Herimanno. 
regnante glorioso rege Hludouuico iuniore. Huius tradicionis testes 
sunt. Benno. Dindo. Folkger. Hremning. Uuigbold. Landger. Abbo. 
Hatheric. Meinbald. Uuerinheri. Uuigbald. et multi alii nobOes uiri et 
ignobiles liti et liberi. in dei nomine amen.'' 

Das 14. Blatt in W I ist ein einzehies, mit keinem andera zn- 
sammenhangendes, welches auf der Yorderseite die Schenknng Werin- 
hards enth< aiif der Biickseite verzeichnet eine andere Hand 

(76) die folgenden beiden Donationen (s. Lacomblet Archiv 11, 
S. 227) : „Landfrid tradidit ad scm Liudgerum duo mancipia masculum 
et feminam Athaloldi filium Irmingerum in oppido Bikilo iuxta fluuium 
Masa. et Liudhehni filiam Badgardam in Gessera ultra CampinnL 
Boluentes omni anno sidum nnum in sexta feria ante rogationes. 

HOdigard tradidit ad scm Liudgerum unam feminam nomine 
Hiddam soluentem omni anno ad missam s. Johannis baptistsB n 
denarios in cera.'' 

Den Best von 14^* flillt die wieder von einer anderen Hand ein- 
getragene Schenkung no. 71. 



^) Die ZerstSnmg der Kirohe S. Idae 1n Hertfeld durch die Ungam, von 
der Ufifingas (bei Perti Mob. H S. 573) sprioht, wiirde in die Zeit seiner 
Begienmg fallen mfUuen. 

3) Anoh in Pr 1 fol. 18* ist sie als trsditio Wemhardi in Halerenkhuson 
eingeiragen. 



45 

Die fibrigen Notizeii in W I, welche Schenkungen betreffen, mSgen 
hier ihre Stelle finden, indem sie wahrscheinlich doch BSmmtlich in 
das 9.~10. Jahrhnndert fSallen^). 

77. Auf der vorderen Seite dee eraten Bhittes: 

a 

^Herimod. felogo. tradidit + ^ thiadger. A%arda & hefanbnrga.* 

78. Aof fol. 10 ^' hat eine andere Hand hinter dem Heberegister 
,de ministerio Albradi^ zngefligt (Lacomblet ArchiT U, S. 224): 

,Tradidit Thiathild ad sem Liudgerom nnnm dominicalem mangnm 
in Armbugila. et qnindedm scaras. nt ibi spiritalem memoriam 
haberet^. 

Tradidit Engihrad unum mansnm in Sterkonrotki^ et XY Bcaras. 
qiiindecim etiam scaras eadem Engihrad in MallingfrOst donanit. 

Sahso donauit ad scm Liudg. partem suae hereditatis et quinque 
scaras in Mallingfrost. 

Tradidit Uuendilburg pro remedio uiri sui in Dnmiti unnm 
mansnm. et XY scaras in Mallingfost ad som Liudg. 

Tradidit Dindo ad scm Liudg. dominicalem mansum in GladbekL 
et XY scaras in Mallingforst^ 

Eine Beihe Ton Schenkungen aus W I, welche sich auf Friea- 
land und die Niederlande beziehen, habe ich in OolL I S. 20 ff. yer- 
offentlicht. 

X Yon dem siebenten Abte Adalbrand (angeblich f 918) 
und dem achten Weris (f 930?) ist mir keine urkundliche Uebep- 
lieferung bekannt. Erst 

der neunte Wigger wird in zwei Urkunden von Heiorich L und 
Otto L genannt, von denen jener am 23. Februar 931 (Lac I 90. 
Pr I foL 20^- f.), dieser am 30. Dec. 936 (Lac I 92. Pr 1 foL 21) 
die yon Amulf ertheilten Privilegien bestStigt. In der ersten Urkunde 
wird der Abt Uuitger, in der zweiten Wigger genannt. 



^) Da das Regbter aos sehr versohiedenen Theilen zuBammengesetzt ist, 
80 ISsst sich keine Zeit bestimmen, in der es niedergesohrieben wnrde. 
Die Traditionen sind augserdem meist erst sp&ter an leeren Stellen nach- 
getragen. Im Allgemeinen ist wohl die erste Il&lffce oder die Mitte des 
X. Jahrhnnderts fHr die Mehrzahl der Au&eiohnungen anzunehmen. 

^ Steht auch Pr 1 fol. 13 «• Traditio THIDHILDE in Armbugele. In 
dei nomine ego Thiadhilt tradidi ad monasterium sci Saluatoris quod 
constructum est in Werthina. propriam hereditatem meam. ut ibi spiri» 
tualem memoriam haberem. territorium uidelicet unum in Armbugila. 
cumomni utilitate. mansiB. mandpiis. siluis. aquis. pratis. pascuis. oultis 
& inoultis. Heo omnia tradidi soo Liudgero pro eetema retnbutione. 
traditaque in perpetuum esse uolo. 



46 

Der zehnte Abt Wigo soU von 943—945, 

der elfte Reinher yon 945 — 962 regiert haben. 

Danach fiele in die Zeit des ersteren 

79. die Einweihung des ThurmeB der h. Maria zu Werdeii) 
wor&ber Pr 1 fol. 26^* berichtet: * 

^ Anno dominicsB incamationiB DCCCC. XL. III. dedicauit WigfridoB 
reueren^ssimus arehipresul turrim sc» Marie. et segregauit has uillas 
specialiter. scilicet Rolinghuson. Bergarahuson. Fugaling- 
huson. unde decimcB ad scm Liudgemm reddantur uel quicquid ad 
synodalia pertmet in ea exigatur.^ (Erh I S. 126). 

In die Zeit Reinhers mtlste 

80. die Schenkung des E5nigs Otto von 952 fiir Hehnstedt 
fidlen, welche Pr 1 fol. 21^* steht, wenn sie echt ware: 

„In n. s. e. i. tr. Otto dei gracia rex. Nouerint omnes fideles 
nosiari presentes et futuri. qualiter nos pro remedio animcB nostrsB nec 
non et patris nostri ac dilect» matris nostrae nec non et aliorum 
consanguineomm nostrorum ad monasterium, quod nominatur Hel- 
monstedi, ad nutrimentum monachorum inibi deo famulantium omnem 
dedmationem subtus nominatarum uiUarum cum consensu uenerabilis 
episcopi Bemhardi, qui nunc Haluerstadensi ecclesi» preest, in per- 
petuum ius donauimus. Helmonstedi. Bassallo et duo Sesbek. 
Wormstedi. Preterea uero quicquid decimationis pertinet ad curtes 
predictorum monachorum in prefato episcopio, in proprium concessimus. 
etc. Liudolfas cancellarius. ad uicem Brunonis archicancellarii recognoui. 
Data. III kl Maias. anno incamationis domini DCCCC. LII. Indictione Y. 
anno domini Primi Ottonis serenissimi regis XYII. Actum Magadaburg 
feliciter amen.^ 

Nach Greg. Oyerhams handschriftUchen Annalen (1670) soll Reinher 
die Parochialkirche des h. Clemens bei Werden eingeweiht haben. 

XL Der zwolfte Abt Engelbert (962—971) stiftet sich nach 
Pr 1 fol. 31^' ein Jahresgedachtnis: 

81. „Donarium Engelberti abbatis ad anniuersarium suum. In 
Eirsekamp pro Martine [III soL In Weitfelde iuxta Hauen- 
burnen unus maiisus. Secus Brumilinthorp unus mansus. Et iterum 
in eadem regione unus mansus. Itemm in eadem regione inSusilbek^ 
upus mansus. Isti IHI soluent YI scl & YIII gallinas annuatim, 
additis ad gallinas altero semper anno IIH obolis. In Eikinberge 
iuxta Suerte n sol. In Ouerberge iuxta Honsuerte XYI den.^ 

XII. Dem dreizehnten Abt Folkmar (971—974 ?) verlieh Kaiser 
Otto II. auf Bitten seiner Gemahlln Theophanu unter dem 19. August 



47 

974 das Miinz- und Marktreoht fibr Werden iind Lfldinghansen 
(Liudinghus. Uuerdina). VgL Lac I 118 und Pr 1 fol. 22** 

XIIL Der vierzehnte Abt Liudolf (974— 083?) BeP am 26. Nov. 
980 durch den Bischof Dodo zu Mimigardevord dle Gebeine der h. 
Ida erheben und den nach ihr benannten sQdliehen Theil der Eirche 
oder den Thurm zu Hertfeld einweihen^). Der Yer&^ der Tita 
Idae, UffinguB, welcher dieses erzahlt, lebte um diese Zeit in Werden 
als Monch. Wegen der Zehnten in Westfalen hatte Liudolf mit Bisehof 
Dodo einen Streit, welcher durch die Probe des gliihenden Msenfir 
entschieden und dann gutlich beigelegt wurde. 

82. Cum inter domnum episcopum Dodonem et seniorem 
nostrum Liudolfum c^ntrouersia facta iiiisset de prediis nostris 
deeimandis quorum sunt nomina Hirutfeld. Ihteri. Falitleri; 
Forkonbeki. Gelingthorp. tandem conuenientibus in Wernon 
placuit illis hac conditione rem terminare, ut ex utriusque parte 
candenti ferro per duos homines ueritas discemeretur et, culus hominem 
securitas absolveret, id quod defenderat sine ulla deinceps reclamatione 
possideret, quem uero contingeret cremari, n|l sibimet de iniuste retentis 
ulterius usurparet. Quod dum coram amborum aduocatis factnm fdisset,. 
uterque securitatem adeptus est. Unde inter eos unanimiter conuenit, 
ut de illis locis episeopo decimae dentur, pro quibus se illius homo 
purgauit, hoc est Hirutfeld et Fathleri, reliqua de abbatis parte 
retenta hoc est Forkenbeki. Ihteri. Gelingthorp decimarum 
exactione sint absoluta perpetuo. Has deinde decimas de prediis nostris 
in Fathleri et in Sindinon et in Tottingheim domnus episcopus Dodo 
in sui memoriam suorumque successorum noslro donauit monasterio, 
ea uidelicet ratione, ut quamdiu ista traditio inconuulsa permanserit 
tam ipse qui dedit quam successorum eius posteritas plenissima fratemi- 
tatis memoria apud nos spiritaliter perfruantur ete. Pr 1 fol. 28^* 

83. Liudolf verewigte seinen Namen auch durch eine Schenkung 
an das Kloster, fiber welche Pr fol. 12^- folgendes verzeichnet steht: 

flTraditio L(i)udolfi abbatis ad custodiam monasterii Divino tactus 
amore uenerabilis abbas Liudolfas et pie considerans, quod ad obe- 
dientiam custodis pro rep/iratlone monasterii pauca concessa faerant, 
idcirco tradidit ad sci patris nostri Liudgeri sepulchrum omnes census 



^) Unde cum famosior quotidie de his relatio crebresceret, visum est seniori 
nostro Liudulfo eundem praeclarum episcopum (Dodo von Mtlnster) 
precibus conyenire, quatenus beatae Idae ossa de tumulo in ecclesiam 
transferre ac eius basilicsB consecracionem peragere dignaretur. Uffing. 
bei Pertz p. 575, bei Wilmans p. 486. 



48 

in cer«, qiii uel niino ihi solnuntur nel posfhac illinc tmdnntor, neo 
alicnbi solnere cogantnr, Tradidit etiam ad custodiam monasterii Yll 
mancniBi qnas sna facultate adqnisinit: Vnum in Bolinkhnson III 
solidos solnentem cnm uiro uno nomine Gelo et filiam eius. In 
Hertnedscethe alium cuins dehitum est duo solidi In Langonhorst 
tertlum mansnm cuius censns est unus sotidus et hominem nnum nomine 
Thidelo et eius uxorem cnm fitia sua. In Bedese quartum IIII solidos 
solnentem. In Snnneburnen dnos YI sot soluentes cum eulogio. 

Jnxta ripam Emescare in ^). Hec cum consiUo fratrum 

custodibus contulit ecdesi» perenniter possidenda/ 

XIY. Dem fBn&ehnten Abte Werenbraht oder Werinbraht 
(983—1002) ertheUte Eaiser Otto H. 26. April 983 das Becht, die 
Y5gte im ganien Gebiete seiner Abtei frei zu emennen (Erh I Ood. 
Dipl LXYII). Otto in bestatigte s. d. E5hi 8. Aug. 985 die von 
Amulf ertheilten PriTilegien (Lac I 120. Pr 1 fol. 22) nnd gewahrte 
s. d. Ymileua^ 9. Oct. 994 dem Abte das Becht, die Y5gte zu wahlen 
und sn entsetzen (Lac I 125. Pr 1 fol. 22^). Dasselbe Becht bestatigte 

dem sechszehnten Abte Badbald E5nig Heiruich II. s. d. Grona 
[Gnrona] 4. Ang. 1002 (Lac I 133. Pr 1 fol. 23"). Badbald starb 
nach Thietmar t. Merseburg 1015: 

In Tigitia autem sanctae resurrectionis , quae tnnc fuit Y. Idus 
Apritis, Bedbald abbas Wirdunensis obiit et Hethenricus eiusdem 
coenobii praepositns eUgitur/ (Chron. YH, 6). 

In diese Zeit mfiste 

(84) eine Schenknng des beriichtigten Grafen Balderich nnd 
seiner Gemahlin Adela fallen, Uber die Pr 1 fol. 35^* eine Urkunde 
yerzeichnet steht. Der Graf, in einer schweren Erankheit durch die 
BeUquien des h. Liudger geheilt, die man ihm nach Safiliggi (ZyfQich) 
sandte, CLbergibt der Abtei acht mansus in Widohowe und macht 
sich selbst zum Wachszinsigen des Heitigen. Ich laPe das Ganze 
ans Pr 1 folgen: 

Traditio Balderici comitis de Widehoiuue. 
QTOtiens atiqua a uenerabitibus & domini timentibus personis sanct» 
dei ecclesi» aut in prediis nel in aliis rebns pro animamm ialute 
confenmtur, ratum ducimus fceduIsB ueracis aftipulatione confirmari, 
quatinus iUorum memoria nobiscum iit frequeniior, nostraque pro illis 
oratio deo fiat acceptior. Ynde notum fieri cupimus omnibus prefen- 



^) Leerer Baum. 

^ Bei Lao. steht der Druckfehler Yndlena. 



49 

tibus rclHcei ae fdtimB, qualiter Baldricus comes egrotamt pene 
ii3qiie uitee suse desperationem, nos quoque propter amicitiam et 
familiaritatem quam illi adhibuimus reliquias sancti Liydgeri patroni 
nostri usque Safliggi ad uisitandum illum transmisimus et ut credi- 
mu8 ipso narrante suffiragantibus ipsis sanctis ab infirmitate conualuit 
statim ex parte et ad ipsas reliquias tradidit YIII mansus feque ipfum 
sco Liydgero mancipauit debitorem in cera annis iingulis unius ficli, 
promiljtque, cum primitus illi pofiibilitas aliquo pergendi daretur, 
monafterium sci Livdgeri aditurum, hanc piam donationem ibi coram 
teltibus rtabiliturum. Dehinc non poit multos dies ueniens, ficut pro- 
mlQt, pro plena Tui fuseque contectalis Adala memoria aBtema tradidit 
illos prefatos mansus YIII in Widoholuue, quatinus plena fratemi- 
tatis gracia iiout unus fratrum nostrorum nobifcum pociatur. 

XJeber den Orafen Balderich und seine Gemahlin- Adela, die 
dentsche Medea, vgl. Giesebrecht Geschichte der deutschen Eai^er- 
zeit II S. 133 ff. 

XY. Der siebzehnte Abt Heithanrich empfieng lOlTdenKaiser 
Heinrich H., welcher das Pfingstfest in Werden feierte (Thietmar 
V. Merseburg Chron YII p. 235 ed. Wagner). Konig Konrad H. 
bestatigt ihm 10. Sept. 1024 die Privilegien des Stiftes (Lac I 160. 
Pr 1 fol. 23.) Erwahnt wird er femer in einer Aufzeichnung, welche 
auf dem letzten an W 2 angefiigteji Blatte enthalten ist: 

(85.) „In silua Loponhelda quat [tuor 

] erik tradidit sco Liudgero [ 

. . tra] didit et sex qu8B Auezun fuerant et quee Hizzon erant & X 
quse Razo sua pecunia comparauit & duo quee domnus Hethanricus abbas 
de Azelino comparauit & quatuor quse fuerunt Eikhardi et Walokon & 
quattuor quee Ozo tradidit XJnum quod Sigilo habuit. 

86. Eine Schenkung unter diesem Abte ist verzeichnet in Pr 1 
fol. 31*: 

De manso in B&cholta. 

In nomine domini. Quidam nobilis Livdger tradidit ad scm 
Livdgerum unum mansum in Bocholta cum tribus mancipiis. Pro 
huiusmodi facto uenerabilis abbas Hethanricus fratemitatem ei et 
memoriam in predicto loco permisit. Stipendium insuper quasi unius 
scolaris pueri etate maioris dedit, ut hoc ei daretur, quoties ad pre- 
dictum locum ueniret, si unum aut duos dies aut plus ibi morari 
uoluisset, post finem uero nitse eius pro anima ipsius XXX dies in 
elemosina daretur. Sepulturam etiam sibi et uxori suae permisit. Hoc 

4 



60 

huiusmodi factam pius Geroldns eiugdem Werthinensig sedis successor 
postea et abbas in presentia omnium fratrum Gerhardo preposito et 
Yaleriano decano recognouit. 

87. Unter Heithanrik begannen bereits die Elagen iiber Be- 
drlickung von Seiten der V6gte. Der Abt schloP deshalb mit dem 
Grafen Heriman, der unter den Y5gten der Abtei durch Adel und 
Macht hervorragte, einen Yergleich, wonach ihm fftr die Dienste und 
GefHUe, welche er aus den unter seiner Jurisdiction stehenden Hofen 
des Elosters in Anspruch nahm, einige aus denselben ausgewahlte 
HoTeH (mansus) und Grundstucke als Lehen gegeben wurden. Nach 
der Bestatigungsurkunde yon Eaiser Eonrad II waren es folgende: 
In Ahtisberga zwei mansus, in Hullikinghouon einer, in Ouing- 
huson zwei, in Beringthorpa, Stokheim, XJuikki, Hoingi, 
Hunninghuson, Dalauuik, Letnetti, Thiadninghouon, Liu- 
derinkhuson je einer, in Lotthorpa funf m., drei Grundstucke, 
welche drei sicli bezahlen, an der Buhr (iuxta rurinna). Etwas mehr 
gibt eme Aufzeichnung auf dem letzten Blatte an , welches an W 2 

angehangt ist: „[ Herima] nno comiti de abbate 

n mansi. In Heliueldon I man- 

sum. [In Thi] adning houon I mansum cum manc. In Thriuschon 
I mans. In Bakhem I mans. cum manc In Ahtisberga 11 mans. 
In Hulliking houon I mans. In Ouinghuson II mans. cum 
manc. In Beringthorp I mans. In Stokhem I mansum. In 
Yuikki I mans. In Hoingi I mans. In Hunninghuson I mans. 
In Dalauuik I mans. Tria territoria iuxta Rurinna IH solidos 
persolu. In Letnetti I mans. In Liutteringhuson I mans. In 
Lotthorpa Y mans.* 

Werden hatte bei seinem ausgedehnten Besitz verschiedene Yogte. 
Der hier erwahnte war nach der Lage der von ihm gewahlten Gtiter 
in Westfalen angefePen, also — da er als ein durch Adel und Macht 
hervorragender Mann bezeichnet wird — kein anderer als Graf Her- 
mann II von Werl (haufig Graf von Westfalen oder im Gau Dreirii 
genannt). Ygl. Seibertz, Landes- und Rechtsgeschichte des Herzog- 
thums Westfalen I S. 55 ff. Die ihm von Werden als Lehen iiber- 
laPenen Grundstiicke liegen bei Werl und Amsberg. Man hat deshalb 
den Ort Ahtisberga fiir Arnsberg selbst genommen; allein der Name 
stimmt in keiner Weise dazu: soUten wirklich beide Orte dieselben 
sein, so konnte man nur etwa vermuthen, dle Grafen hatten spater 
bei dem Bau ihrer Burg zu Amsberg einen dem friiheren Namen 
einigermaPen ahnlich kHngenden gewahlt. 



fei 

Die UrkuiMle EonradB 11. , worin der Yertra^ genehmigt wird 
(Lac I 170. Seibert25 Urk. I 26 m S. 419), iflt datiert „VI idnB 
Octobris Indict. UII Anno d. inc. Millesimo. XXXYI. Anno antem 
domni Ghunradi secundi regni XIII. imperantis uero YIIII.^ DieP 
Datum scheint nicht richtig zu sein, da schon 1033 dem Abte Gerold 
Yon Eonrad II. die Privilegien bestatigt werden und in einer Urkunde 
Eonrads II. selbst vom 10* Oct. 1036 Abt Gerold genannt wird. In 
Fr 1 fol. 23 ^f., wo eine Abschrift der Urkunde steht, ist auch wiric- 
lich XXYI statt XXXYI und ni statt Xm von der urspriinglichen 
Eand gesetzt und erst spater beiden Zahlen ein X angefugt; ebenso 
in pr fol. 10. Eine genauere Erorterung und Untersuchung der 
Schwierigkeiten wird ohne Zweifel die Fortsetzung des yerdienstyoUen 
Werkes von Wihnans (Die Eaiserurkunden der Provinz Westfalen) 
bringen. Einstweilqn ygl. man Seibertz a. a. 0. III S. 419. 

Zwischen Heithanrik und Gerold stand der h. Bardo kurze Zeit 
an der Spitze der Abtei. Ihn hatte Eonrad II. zu Fulda kennen 
gelemt; seine Bescheidenheit und Sanftmuth, gepaart mit ungewShn- 
licher Bildung und Beredsamkeit machten einen solchen Eindruck auf 
den Eaiser, daP derselbe ihn gleich darauf zum Abt von Werden und 
bald nachher auch von Hersfeld emamite. Er stand beiden Elostem 
nicbt lange Yor: schon 1031 ward er Nachfolger Yon Aribo auf dem 
erzbischoflichen Stuhle in Mainz. Ygl. iiber Bardo Giesebrecht (Ge- 
schichte der deutschen Eaiserzeit II S. 280 ff.) 

XYL Mit Abt Gerold beginnen die Quellen fiir die Geschichte 
Werdens wieder reichlicher zu fliePen. Eaiser Eonrad 11. bestatigte 
ihm Yermittelst Urkunde vom 28. April 1033 (Pr 1 fol. 24*) die 
PriYilegien, insbesondere daP die Salgiiter der Abtei nur zum Hospitale 
derselben Zehnten entrichten soUen, und gewahrt das Becht der Schif- 
fart auf der Buhr von der Miindimg an aufwarts bis Werden. Eon- 
rads Sohn und Nachfolger Eaiser Heinrich lil. bestatigt in zwei Aus- 
fertigungen vpn demselben Tage (18. Jan. 1040) gleichfalls die Privi- 
legien, in der zweiten namentlich noch das Becht des Abtes, die 
StiftsY5gte zu w^len und zu entlaPen (Lac I 171 und 172. Pr 1 
fol. 24M.) 

88^ Yermittelst Urkunde s. d. Tullide YI id. Oct. 1036 bestatigt 
Eonrad die Schenkung des Clerikers Wolfgerus, der sein predium 
Eitthera (in pago Eitteri siium in comitatu Herimanni) dem Eloster 
schenkt. Pr 1 fol. 37. — Die noch im Originale vorhandene Urkunde 
ist abgedmckt bei Stumpf, die Beichskanzler vomehmlich des X. XI. 
und Xn. Jahrh. II, 2 S. 51 f. 

4* 



52 

tn Anwesenheit Gerolds weihte Herimann, Biscliof Ton Mimigar- 
devord (M&nster), die Eirche zu LUdinghausen (Ludinghuson) am 
11. Juli 1037 ein und beurkundete auf Bitte des Abts 

(89) vermittelst Urkunde von diesem Tag die Freiheiten derselben 
(Erh I S. 177. Cod. dipl. CXXVIIL — Pr 1 fol. 28^ f.) 

90. Zehn Jahre spater 1047 stiftete sich Gerold selbst dureh 
Schenkung von Gutem ein JahresgedSchtnis , bei dessen Feier den 
M5nchen eine ^Trostung* in Brot, Wein und Fisch gereicht werden 
sollte. Hieriiber, sowie Uber ein Yennichtnis desselben Abtes zur 
Bekleidung der Schiiler mit leinenen Gewandem, berichtet Fr 1 fol. 29 : 
De ahniuersario die domni Geroldi abbatis. 
^ In nomine sanctee et indiaiduee trinitatis pax et exultatio pre- 
sentibus et futuris. Piee recordationis abbas Geroldus plus spiritua- 
libus quam camalibus intentus sic studuit transire per bona tempo- 
ralia, ut non amitteret seterna. Li Xpo enim fondatus et in karitate 
perfectus et sibi futurae beatitudinis premia eetemaliter cumulanda 
prospexit et fratrum karitati temporaliter consuluit. Considerans 
namque, quoniam defimctoram memoria seu magni seu sint pusilli 
dilabitur in breui et quoniam precedere possunt terrenee diuitise non 
sequi, statuit anniuersarium dormitionis suse diem uiuentis adhuc quasi 
iam defuncti per annos sii^gulos fratram orationibus et elemosinis 
frequentari. Fratribus quoque secundum largitatis suee magnificentiam 
ipso die refectionis consolationem in pane et uino et pisce exhiberi 
precepit copiosissimam. Cuius talis uoluntas ut apud posteros et 
successores suos inconuulsa et stabilis permaneret, non hec exrebus 
monasterii ante illum possessis subministrari uoluit, sed ex prediis 
per se et per amicos suos undique acquisitis atque coemptis per- 
solui pradentissima constitutione constituit, hoc estinCuttelbeke TIIT 
soi. in Jenkila III sol. in Werdinghuson de duabus houestede 
TTTT soM. in Cothuseruelde pro decima agri ^11 den. luxta 

Bogge in Liereke.III solii. In Berge 11 sol .0 ^H 

den. Quibus omnibus contractis undique et in monasterii possessionem 
legitime redactis hanc cartam subscribi precepit et in capitulo cunctis 
fratribus regulariter contradidit. Deinde communi omnium consilio uni 
ex ipsis fratribus nomine Rfitholfo res ipsas custodiendas atque sub- 
ministrandas consignauit eumque a semetipso constitutam et in sui 
presentia sepius exhibitam panis et piscis' seu uini quantitatem fideliter 
seraare precepit. Facta est igitur hec pietatis eius donatio anno 



^) Leerer Baum. 






^3 

dominicee mcam. MOleBimo XL/ Vf^Indictione XV. regnante glorio- 
sdssimo imperatore HETNMCO HI. suS aduocato Herimanno coram 
canctis fratribns in capitulo. Y N. Maicks Quam si quis etc. 

Oontulit idem uenerabilis abbas CS uestiendos fratres nostros 
scolares pueros lineis uestimentis. In ^i|;^densceth III soL In 
Lantensele III soi:. In Lohuson iuxta ^erthe II sol. In Huline 
II sot. luxta Kokersceth^ XII den. lui^ Angeron IH soL 
luxta Buothepa in Huuele HII sol. In Westerbolta iuxta Redese 
itll sol. pro quo iam habemus duos mansos unum iuxt^ Riclenghuson 
in Spechume soluentem XXX den. alterum iuxta Lemb^eke.in Louuic 
soluentem XVI den. luxta Hatnicke VI den. In Bur>^petheXX 
den. In Osteruelde III sot iuxta Hemiscara. In Gd;rdenuelde 
iuxta Cuoffelde II sot. In Starkenrotha II sol. In Sp^rchuuele 
iuxta Folmudestede XXX den. In Honberge iuxta Asterlon 
XXVin den. Vgl. Seibertz, Urk. IH, no. 1063. 

91. Die edele Frau Adelheid gibt dem Eloster ihren Hof in 
Velbert nebst einem Theil der Kirche, zwei Hufen daselbst und anderen 
Grundstucken, von denen ein Theil (Windrath, Siebeneich und Kuhlen- 
dahl) in der heutigen Btirgermeisterei Neviges liegt. Dafur ertheilt ihr 
Abt Gerold den Hof in Wetmer und andere Grundstlicke als Precarie. 
Traditio Adalheithe in Velbretthe. 

In nomine domini. Notum esse uolumus, qualiter quedam nobilis 
fsemina Adalheihtad scm Livdgerum in Werthina tradidit curtim 

in Velbraht& ^) partem ecclesise et duos mansos in eadem 

uilla cum mancipiis et omni utilitate quam ibi habuit in siluis campis 
pratis pascuis aquis aquarumue decursibus. Tradiditque preterea in 
Ostueldallll mansos, in Winthtrothe I mansum, in Siuonekon 
vnum, in Cronberga vnum, in Ludonberga unum, in Lindthorpa 
vnnm, inSpelthorpa unum, in Cugolondala vnum, inEotbeki, 
in Benoldasthorpa vnum. Pro huiusmodi autem facto prestitit ei 
uenerabilis abbas Geroldus per precariam kurtim inWetmere per- 
soluentem LX mo. auense, XXIIII mo. hord:, XII mo. fil, II porcos, 
Iin oues, in Friesonbruoke vnum mansum, in Wattenscethe II, 
in Cassonberga I, in ^inx I, in Mikolonbeke I. Deditque 
preterea domnus abbas predictus Geroldvs supra memoratse faeminse 
stipendium quasi uni ex fratribus, ut hoc presens semper plenum 
haberet, absens uero similiter excepto uino. Et insuper dedit illi 
XXXVIIII sot & nn den. & XL mod: auenae. Hec omnia sine dubio 



*) Leerer Baum. 



■ d 

in pentecosten singulis annifii d^Rent esse persoluta. Si autem abbas 
uel aliquis subsequentiuni secuMdum predictam sententiam hoc attendere 
non uelit, libcrum illa habeai^^rbitrium sua recipiendi. Facta est hec 
traditio ab Heinrico comite/^t aduocato per manus eiusdem Adhel- 
heidis in presentia^ omnj;al£ fratrum Auokonis prepositi. Gerhardi 
decani & cet. & canonicq^um nostrorum Wendilgeri. Liuzonis. Sala- 
konis. Bemhardi. Nobi)ium uirorum Gerhardi. Gerboldi multorumque 
preterea nostrorum.fleruientium Auokonis. Liudolfi. EuerhardL Rnok- 
keri. Bunikini; Ubbis. Ruozelonis. Adalberti. Hazzonis. Pr. 1 
fol. 30' 1 

92. Ql^r edele Mann Beinhelf und seine Gattin Gerberg iiber- 
geben, mit ^ustimmung seines einzigen Bruders Dudo, dem Kloster 
ein Grundsl&ck in Rotha und eine Hufe in Albagthon, unter der 
Bedingung, daP ihnen, so lange sie leben, jahrlich 15 Sehillinge YOn 
Seiten des Abts gegeben werden. 

Li nomine domini. Notum fieri cupimus cunctis Xpi fidelibus, 
qualiter quidam nobilis uir Reinhelf cum sua coniuge uocabulo 
Gerberg, consentiente et collaudante unico fratre eius Drdone, 
tradiderunt et in totum dimiserunt sco Livdgero unum fundum in 
Rotha et mansum similiter unum in Albagthon cum omnibns illuc 
pertinentibus edificiis uiis inuiis aquis pratis paacuis aquarumue decur- 
sibus piscinis molendinis siluis, eo tenore ut singulis annis in natiuitate 
8ci Johannis baptistae eis XY sicli ad finem uit8d illorum ex parte 
abbatis persoluantur. Facta est hec traditio p'etente et suadente 
uenerabili abbate Geroldo cum consensu omnium fratrum eidem sco 
Livdgero in Werthina seruientium in presentia Wendilgeri Einonis et 
Razonis. clericorum nostrorum multorumque preterea nobilium uirorum 
Gerolfi comitis. Isi aduocati. Widilonis. Baldrici. Giselberti. et nostrorum 
seruientiiun Liudolfi. Tiezelini. Salaconis. Hec si etc. 

Pr 1 fol. 30^- 

93. Der edele und freigebome Mann Gerolf iibergibt dem 
Eloster seinen Hof in Liefburgahuson sammt der Capelle und all 
seinen Besitz in der Mark daselbst, unter der Bedingung, daP ihm 
jahrlich zu Himmelfart 6 Pfund Pfennige in Kollner, Dortmunder oder 
Iserlohner Munze gezahlt werden. 

In nomine scad et indiuiduaB trinitatis. Notum esse uolumus cunctis 
Xpi fidelibus, qualiter quidam nobilis et ingenuus Gerolf curtim in 
Liefburgahuson et capellam in eadem curti sitam cum omnibus, 
qne habuit in Liefburgahusoro marcon, siluis et campis, pratis 
et pascuis, saltibus aquarumue decursibus, uiis et inniis, exitibus et 



55 



*i 



reditibus, et LXXTTT maiicipia sco Liydgero in Werthina tradidit eo 
Bcilicet tenore, ut singulis annis YI lib den. floloniensis monetae aut 
Thrutminensis aut Loonensis sibi persoluantur in^die ascensionis domini: 
et si tunc persolui non possint, saltim in penteqlpsten : quod si neque 
in ascensione neque in pentecosten, sine di:Pb]^^ natiuitate scas 
MABL^: et si sibi secundum predictam conuentionem noii perficiatur 
et de YI liti den. trium predictarum monetarum in illis statutis 
temporibus persoluendis aliquid detrahatur, liberum habeat arbitrium 
sua recipiendi. Facta est hec traditio in presentia abbatis Geroldi, 
omniumque supra dicti monasterii fratrum Auokonis prepositi Gerhardi 
decani ceterorumque et multorum preterea laicorum Bemharii comitis 
filiique eius Bemharii. Franconis et Herradi ilobilium uirorum et 
nostroram seruientium quam plurimorum Auokonis. Liudolfi. Euer- 
hardi. B&tkeri. Bunikini. Buozelonis. Azzonis ete. etc. 

Pr 1 fol. 30**- 

94. Die edele FrauAIdburg schenkt ihren Hof Kersenbraht 
(in Netteppero comitatu) mit Zustimmung ihres Bruders Widelo dem 
Eloster, unter der Bedingung, daP ihr auf Lebenszeit jahrlich 7 Pfund 
gezahlt werden, yier in Geld und drei in Getreide. 
De predio in Kirsenbretthe. 

Notum sit cunctis Xpi fidelibus, qualiter quedam mulier nobilis 
Aldburg nomine predium quicquid in Netteppero comitatu possedit, 
curtem qu8B uocatur Kersenbraht, cum onmibus suis appendiciis 
siluis et campis pratis et pascuis saltibus aquarumue decursibus in 
omni utilitate cum quinque mansibus et XI mancipiis, presente et 
annuente fratre suo Widelone, sco Liudgero tradidit, ea interdict^ 
ratione ut singulis annis quamdiu ipsa uiueret YII librse illi persoluantur, 
quatuor in denarus et tres in annona. Denarii quoque tales sunt 
quales in regione sua dari possint. In natali scse Margaretse duas 
librsB persoluantur ei et duae in natali sci Livdgeri, in festiuitate 
omnium scorum COXL mo. sit et totidem ordei pro duabus libris, 
et LXXn mo. tritici et CCXL mo. auenee pro una libra. Ex his 
supradictis V mansibus unum Gerardus quidam sibi uendicare tempta- 
bat; quem si ipsa matrona retineat, sci Liudgeri sit per predictam 
traditionem, si non retineat, tamen sine ulla contradictione totum quod 
ei constitutum fiierat pleniter ipsa possideat. Est etiam ei concessum 
huius rei gratia, quoties sci Liudgeri ueniat (sol), plena prebenda, 
locus sepulturaB, post uitam integra memoria. Et si omnibus ex his 
quicquam ei detrahatur quod infra unum annum ei non restituatur 
uel si quis abbas hanc traditionem ulla occasione inMngere uoluerit, 



predicta matrona liberum habeat arbitrimn sumn ut erat reeipiendi 
predium. J^actum est^hoc in presentia domni Geroldi abbatis nec 
non opmium fratrum 3co Liudgero seruientium. Additum est quoque 
predictae matronee miF')ricorditer, ut domum sibi deferatur quicquid ex 
parte domni abba!ti«^ei detur. Ipsa quidem si traditionem hanc per- 
ferre non possit uUo homine contradicente , par predium in omni 
utilitate reddat in eodBm comitatu. Si non possideat in eodem, duplicet 
illud in comitatu secundo uel triplicet in tercio. Traditionis huius 
testes sunt. Heleth. Gerolf. Begel. Wigbrath. Azzelin. Euerhard. 
Liudolf. Azzo. Gezo. Azzo. 
Pr 1 fol. 30^- f. 

95. Franko uhd seine Gattin Wennekin ubergeben ihren Hof 
in Wahioia und Bergem mit acht Horigen dem Kloster, wogegen ihnen 
auf Lebenszeit eine bestimmte Summe jahrlich ausgesetzt wird. 

Li nomine indiuiduee trinitatis uniuersos fideles Xpi scire desi- 
deramus, qualiter quidam liberi iuris nomine Franco coadunata manu 
contectalis suse Wennekin uocitatee ad scm Liudgerum in Werthina 
tradidit ac statim dimisit predium curtim in WalnoiaetBergem 
cum oeto mancipiis et cum omni utilitate. Pro huiusmodi autem facto 
Geroldus supradicti monasterii tunc temporis uenerabilis abbas iure 
precario prestitit iam dictis contectalibus XLYI siclos et unum talentum 
in Frisia in beneficium, ut, quamdiu insimul sint super terram, supra 
dictum censum in natiuitate Sci Martini confessoris sine dubio acci- 
piant. Et si tunc quod absit aliqua re impediente roinus persoiuitur, 
sine dubio in purificatione sc8b Marise singulis annis debet esse persolutus. 
Vna tantum interdicta ratione, si uir superstes erit mulieri, dimidium 
precarise tantum suscipiat et totum beneficium Frisiale. At si mulier 
uixerit post uirum, et census et beneficii tantum accipiat dimidium. 
8i autem abbas aliquis hoc attendere non uelit, liberum habeant illi 
arbitrium sua recipiendi. Testes sunt huius rei: prepositus Gero. et 
decanus Amulimgus. nec non Gunbrath. Azzo. Dudo filiusque eius 
Dvdo. Livdolf. Euerhard. Ruozelo. Bunikin. Adalbraht. 

Pr 1 fol. 30«^ 

XVn. Mit dem Tode des Abtes Gerold (1050) sind wir bis zur 
Mitte des 11. Jahrhunderts gelangt. Es wird sich empfehlen, hier 
zunachst undatierte Schenkungen, hauptsachlich nach Pr 1 zusammen 
zu stellen, welche zum Theil noch in Mbere Zeiten fallen miiPen. 

96. Haec sunt nomina quse sco Liudgero Alfrid transfadit. Auikam 
et eius H filios. Waldger. Werizo. Azikin. Wazil. Emmikam. Asikin. 



57 

Wemiikiii et eius V filios. Linzikon. Makkam ei eius ni filios. Rozila 
et eios unum ^mn. Mazika. Benno. Annilin. Azelin. 
W 2 auf einem der znletzt angehangten BlS.tter. 

97. Traditio Hunikonis in Sciuene. 

Notnm sit omnibus fidelibus tam futuris quam presentibus, qualiter 
quidam libere conditionis homo nomine Huiniko grauem corporis 
infirmitatem incurrens tamdiu in ea laborauit, quoadusque ut ad sci 
Livdgeri duceretur sepulchrum matrem suam postulauit. Quo cum 
perductus a matre fuisset, positus ante tumbam beati uiri continuo 
ab infirmitate conualuit et surgens precepta sanitate omnipotenti deo 
et meritis beati Liydgeri condignas gratias agens sese ad beati uiri 
sepulchrum una cum matre sua in ius cerei census annuatim subiugauit 
et hereditatem suam, quam in Sciuene propriam habuit, — tradidit 
ea ratione, ut quam diu ipse uel aliquis de sua posteritate superuiueret 
ad utilitatem secclesisB possideret. 

Pr 1 fol. 12^ 

98. Eine Reihe yon kurzen Notizen ftber Schenkungen an das 
Kloster stellt Pr 1 auf fol. 13^- bis 16^* zusammen. Die ersten 
Blatter Yon diesen sind Ton derselben Hand geschrieben, von der alle 
Yorausgehenden Traditionen eingezeichnet wurden. Ein Nachtrag beginnt 
auf fol. 16*- mit der Notia: Tradidit nobilis homo Vdo in iagressu 
filiorum snprum etc. In diesem Nachtrage stoPen wir bereits auf 
Glieder des benachbarten Adels, welche mit ihrem Familiennamen 
bezeichnet werden. So kommt z. B. Tor: Gerhardus de Tiyeme, 
(Lao I, 368 in einer Urk. von 1150 gleichfalls genannt), Alexander 
in Mulenheim nobilis homo, Sohn yon Conrad (ein Conradus de Mulen- 
heim wird 1093 bei Lac I 247 au^efuhrt), Burchardus de Broke 
(in einer Werdenschen Urk. Tom Jahr 1148 bei Lac I 364), Gode- 
fridus de Brperothe (1150 bei Lao I 368), Alebrandus und sein 
Bruder Bertoldus (beide noch 1150 am Leben, s. Lac I 368), Mve- 
lung und sein Bruder Graf Hermann (offenbar Ton Hardenberg, beide 
1148 noch am Leben, Tgl. Lac I 364). 

Fiir eine genauere Durcliforschung der altesten Adelsgeschichte 
werden die Angaben dieses Nachtrags, der — wie aus den eben 
herausgehobenen Namen zu ersehen ist — bald nach 1150 zusammen- 
gestellt sein mag, nicht unwesentlichen I^utzen gewahren. So konnte 
er z. B. auf die Yermuthnng leiten, daP die beiden Geschlechter Ton 
Lmepe und Ton Miilenheim desselben Ursprungs sind. Ein Wemerus 
von Linepe schenkt beim Eintritt seiner Sohne Heribert und Bicbert 
dem Eloster zwei Solidi in Ebbmcrothe bei MUlenheim. In dem 



58 

Urkundenbuche von Lacomblet finden wir nun unter den Herren von 
Linepe die Yornamen Wemer, Conrad, Alexander und Oonstantin, in 
dem Nachtrag fol. 16^* kommt aber auch ein Conrad und Alexander 
von M^enheim vor. 

Ich laPe die Aufzeichnungen in Pr 1 folgen. Es sind in der 
Handschrift dio Namen der Gliter am Rande noch einmal mit rother 
Tinte ausgeschrieben ; wo sich hier eine bedeutendere Abweichung 
von der Namensform im Texte vorfand, habe ich die Randlesart in 
viereckten Iflammern beigefugt. 

Tradidit Thiderad ad scm Liudgerum pro &atema memoria in 
Bikinghuson mansum unum soluentem YL sot. et mansionem. 

Auo et Gnmbret tradidemnt^) predium unum in Thrire quod 
uenerabilis abbas Engilbertus ad specialem fratmm utiHtatem dedit. 
5 Yin s. 

Tradidit Marcolfus Y sol & filius eius YHI den. et Wireth HI 
sot & duos denarios in Bucsele [Buksele.] 

Tradidit Iha ob memoriam fraternam mansum unum in Spe]- 
thorpe. unde ueniunt Y sicli. & duos sot tradidit in Sarnon. Addidit 
10 et duo mancipia in Thrire. 

Tradidit Bmnsten &ater noster territorium unum in Watten- 
scethe. Tradidit Rfldger pro anima patris sui Richardi mansum in 
B&khem [Bukheim] soluentem UI s. 

Tradidit Werenburg & filii eius pro anima Hugerici patris eorum 
16 in Rinbeki & in Harpunni [Harpene] hereditatem suam. III sot. 

Tradidit Milo pro anima patris sui Hathageri mansum unum in 
Flandrasbeke [Flandarasbeke]. cuius debitum est omni anno XXX 
denarii. 

Tradidit R&dsten pro patre uxoris sue Reinhardi mansum unum 
20 in Slikon. [Slicon] cuius debitum est omni anno HI sot & Ynil den. 

Al&ic et Gerrik et Fretharic tradidemnt ad eundem confessorem 
Xpi XYI iomales. 

Tr. Andger pro anima coniugis sue hereditatem suam in Hamme. 

Tr. Dodig pro anima uxoris sue Ddda in Flandrasbeke [Flan- 
26 darasbeke] hereditatem suam. 

Tr. Hardbrath pro se et sorore sua in Yrtinge [Y(o)rdinge] 
dimidium mansum precium habentem XXX denariomm et mansionem. 

Hathuuuig tr. iuxta riuulum Nauigisa [Nauagis] terram cuius 
29 debitum unus solidus et dimidius. Addidit et duo mancipia. 

^) Die Zusatze ad BanctQm Liadgerum oder sancto Liadgero habe ich Yon 
Don an weggelassen. 



59 

Herrad et mater eius Helmburg tradidemnt pro anima Radboldi 
patris eorum in Battingon [Ratinge] hereditatem suam. 

Thlad balt tr. pro anima patris sui Werinbaldi hereditatem suam 
in Issanburion [Isanburen] et Makkinstokkon. [Makkinstokke] 

Tr. Radbold pro anima patris sui Frithebaldi et matris susb Regin- 5 
burgse hereditatem suam in Alstedon. 

Heremannus tr. pro anima matris susb in Simundinkhuson 
Xn den. 

Tr. Frithuric pro anima fratris sui Ripuuuini territorium unum 
m R^udenscethe cum mansis et mancipiis et cum omni utilitate. lo 

Tr. Gerbrat pro fiKo suo Hathubolt in Arthuson [Ardhuson] X den. 

Tr. Erpo pro anima filise sueem ansum unum in Fonscethe. 

Hehnuuard et Wiking fratres tr. III sot. 

Tr. Andger pro anima fratris sui Thidgeri mansum unum in 
Rodberge cum omni utilitate. io 

Tr. Yuedhard frater noster hereditatem suam in Katuuig. 

[fol. 14*] Bemhard et mater eius tr. dimidium territorium in 
Aldenrotha. 

Tr. Wiking pro filio suo Werino inDiusburg V solidos. 

Alfrik tr. pro anima patris sui Thathuberti in Bergarohuson 20 
[Bergerehuson] hereditatem suam. 

Tr. Milo pro anima coniugis suse Merihildse in Rotha heredi- 
tatem suam. 

Tr. Regid^ica pro anima domini sui Ebumuini duo mancipia. 

Tr. Vuigburg et fihus eius Banager pro anima sororis suee Seburgse 25 
hereditatem iuxta Heuinne. 

Liefrik tr. in Buoksele mansum soluentem H solidos. 

Hugbold tr. pro se et duobus fratribus suis Folkero & Adthaluuardo 
hereditatem terrse cultae et incultae cum pratis et aquis inHolthuson 
cum totis edificiis. Addidit etiam duos iomales in Sunnasbroka 30 
soluentes II soi et VIIII denarios & V mancipia. Tcstes huius tradi- 
tionis sunt. Heriuuardus. Meinhardus. Adbraht. — Tr. idem Hugbald 
pro anima sororis suee Reinuui in Weitmere hereditatem suam. 

Tr. Osulf pro anima fratris sui Abbonis hereditatem suam in 
Marthene. 35 

Tr. Amoldus in uice cuiusdam Thiatlindse pro anima filii eius 
terram in Throtmni [Trotmenne]. de qua uno anno soluuntur YI 
den. altero IIH. 

Tr. Eilhard et frater eius pro anima matris suee Bia hereditatem 
suam in Aldenthorpa. 40 



60 

Tr. Imma mansum in Ola soluentem IIII sicloB. 

Tr. Rikdach in Astropon familiam soluentem siclum L 

Tr. Bilis pro anima patris sui Allo terram in . . . . *) cuius 
precium XII den. 
5 Tr. Iring pro anima Haddonis mansum In Berghem [Bergheim] 

soluentem duos siclos. 

Tr. Thiadolf in Hoangi [Hoange] terram cuius debitum XVI 
denarii. 

Tr. Iring pro anima generis sui Wiking in Huuerui [Huuerue] 
10 hereditatem suam soluentem TTTT siclos et TITT den. 

Tr. Berdheiht pro anima domini sui mansum in sol- 

uentem III siclos. 

Tr. Gerolf pro se et sua coniuge Wigburg dimidium mansum 
iuxta amnem Asna in Burk [Burg] soluentem III siclos et IIII 
15 mancipia. 

Tr. Wal pro anima fratris sui Ekbrandi mansum in Kissink- 
huson. 

Tr. Wigger et fratres sui pro anima patris eorum nostri quoque 
fratris Wiggeri^ mansum in Suanasbugila [Suanasbugilo] soluentem 
20 II solidos. 

Tr. Wigger filius Wiggeri puerum solueJlitem censum capitis sui. 

Tr. Hathauuig pro anima domini sui Godescalci predium suum in 
Seleheim cum onmi utilitate. 

Tr. Brun pro anima coniugis suee Anna predium suum in Elurithi. 
25 Roduuerk et Ekbret tr. predium suum in Forkonbeke [For- 

kinbeke] pro anima patris eorum Suafhardi. 

[fol. 14^] Tr. quidam libere conditionis homo predium suum in 
Paginthorpe [Painthorpe]. 

Tr. Welp pro anima Herradi in Herdincsele XX t, 
30 Tr. Bertoldus filius cuiusdam Bertoldi predium suum in Tilbeke. 

Tr. Asulf pro anima fratris sui Markuuardi in Winninghuson 
mansum unum soluentem tres siclos. 

Tr. Heremannus cum matre sua Bia pro anima patris sui 
Hathauuerk in Stroduuik [Strdduuig] mansum unum soluentem III 
35 sot et n den. 

Tr. Boso pro anima coniugis susb Sebrun in Immilinkhem IIH 
37 mo sit. 



^) Leerer Baum. 



6t 

Tr. RipTimn pro anima pairis Btii Frithmici predium snnm in 
Drinonek [-neik]. 

Tr. Suef et £rp pro anima Helmunardi in Malberke predium 
suum soluentem nil amph. mellis et mansionenu 

Tr. Wigburg pro anima filii sui Eadulfi in Hu(i)pelesuuik 5 
[Y(i)ppelesuuik] predium suum soluentem XII mo. bracii hordeacii et 
Xn mo. sUiginis. 

Tr Gersmd et filius eius Hugbald predium suum in H&htlare 
[Hutlare]. 

Tr. Ripo pro se et filiis suis predium suum inGladebeke. lo 

Tr. Helmric plbr et frater noster predium suum in Gladebeke. 
soluentem XXIIII mo. bracia hordei. 

Tr. Eingittus terram secus Uuernon soluentem VHI den. 

Tr. Gerbolt pro matre sua Emmi predium suum in Hulloron 
[HuUeron]. is 

Tr» Thiadsuint et filius eius pro anima patris Hugas in Boggi 
predium suum. 

Tr. Rodbraht pro anima matris suae Alburgae predium suum in 
Dorangon de quo uno anno ueniunt II pallia et alio I et H fasciole. 

Landrad et Erlibrat et Radbrat tr. pro anima matris eorum 20 
Wigburgse predium suum in Starkinrotha. 

Eizo filius Hugerici tr. pro anima fratris sui predium suum in R (i) u n e. 

Tr. Jhiadb alt pro remedio animsB conjugis sufle 0(v)d8e inRaedese 
predium suum cum quinque mancipiis. 

Tr. Hathabrat pro anima matris sue mansum unum in Sitaron 25 
soluentem H soi et libram lini. 

Tr. Cobbo in Heithene mansum unum pro remedio animse 
patris sui Bitti soluentem onmi anno IH soi et duos den. 

Tr. Odmar in Witharplo mansum soluentem H palliola. 

Tr. Eila in Getunna [Getena] mansum unum. 30 

Tr. Wurmhere in Burstpethe [Bursp.] mansimi soluentem 11 sid. 

Tr. Immo inBekenhem [Bekeheim] territorium unum et V scaras. 

Tr, L(i)udburg predium suum in Forkonbeke pro anima sua. 

Tr. domnus L(i)udolfus abbas predium Wadikonis in Finhem et 
XTTTI mancipia. 35 

Tr. Hoger omnem hereditatem suam in Bredenoia pro anima 
fratris sui Amulrici et XV scaras in Rolinkhusaro marca et [fol. 15'] 
unius plaustri introitum. 

Tr. Ekbrath pro anima filii sui Ekberti hominem soluentem Vlil 
denarios. 4o 



$2 

Tr. Lanfridus pro remedio animsB suffi et nxoris soffi Golda 
integrum mansum in Rozzilinkhuson [RAzzilinkhuson] soluentem Y 
siclos et YIU mo. bracii hordeacii et I mancipium. 

Tr. Iring pro sui memoria et Wendilmodee coniugis susb predium 

B suum in ^) cuius debitum est unus siclus. una amphora 

mellis. XTT mo^ hordeacii bracii. XII mod: sUig. duo pascuales porci. 
si in siluis pastio sit. si non. duo gesnia. una mansio. hircinum 
corium. & kokitti. 

Tr. Radbolt et V(o)da predium suum in Walinkhornon pro 
anima fratris sui Ripuuini soluentem duos porcos et YII mott hordeacii 
bracii et X modios siliginis. 

Sollicitus de uitse suae incerto nonnus Hogerus cum consensn 
germani sui Sigifridi ad etemam sui memoriam tr. predium suum in 
Bardenscethe. duos seilicet mansus. unum soluentem Y siclos. ahum 
15 TTTT. siclos. istos decreuit fratribus nostris. 

Tr. Bouo pro anima matris sue Thiedrad mansum unum in 
Spurkon. soluentem XXTTTT mo. hord et herescilling et seruicium 
et Y mancipia. 

Tr. Landgerus pro anima patris sui Andgeri territorium unum in 
20 Forkinbeke. 

Tr. Iring pro anima Reinheri territorium unum in Holtuuic. 

Territorium unum in Fulramon tr. Brun pro anima nepotb 
sui Hildirici. 

Tr. Heriman pro remedio animse matris suae Osburgse predium 
23 suum in Lara [Lare]. 

Tr. Wikind pro anima uxoris suae Eila predium suum quod Tiabo 
habuit in Bukhornon soluentem X mo. silig. et septem mod: bracii 
hordeacii et herisciling. 

Tr. Thidmar et fratres eius pro anima fratris eorum Heriuuardi 
30 predium quod habebant in Hrodberga [Rodberga] soluentem braciun 
unum hordei et XXTTTT modios auenae et seruicium annuatim. 

Tr. Wal pro redemptione animae suaB 11 siclos. 
Tr. Dandi pro fratre nostro Hugi et pro ceteris amicis suis uiuis 
et defunctis predium suum in Hesingi [Heisinge] soluentem XIII 

35 den. pro seruitio. XII mod: brac hont conferti. XXIIII moi auense 

36 conferti. 



^) Leerer Baum. 



63 

TUdhard ei Radolf tr. pro anima matris su» Hogard predium 
eonim in Bekeheim soluentem XII mo. silig. et XII mo. bordei et 
herescill. 

Tr. 0(Y)da pro anima filii sui Radbaldi terram in Starkenrotha. 
soluentem XXX den. i * 

Tr. Antheri pro anima fratris sui Hogeri unius sicli debitum in 
Telgudh. et alterum in Wikki. et tria mancipia. 

Tr. Folkmar pro anima soceri sui Ekberti iirBodonburionl sol. 

Tr. Herimannus comes pro anima Wemheri uaselli sui [fol. 15^] 
predium suum quod habebat in Bordbeke. et uidua eiusdem Wemheri 10 
mansum unum in Blee soluentem XXX den. et terram ibidem 
unius sicli. • 

Tr. Euerhardus pro anima coniugis suee Gundrade mansum unum 
in Ramasbeke [Ramasthorpe]. 

Tr. Rpdrad pro anima Thancsuithe et iiliee eius Hildiburge mansum is 
nnum in Ahttise soluentem HI solidos. 

Tr. Imma pro anima filise suee Ode in Bukheim unam hofstad 
et in B(i)ukstede unam uur^ soluentes IH denarios, 

Tr. Alfrik pro anima patris sui Godescalci predium suum in 
Wernon soluentem XVI mo^ sii. et totidem hordei et plenum 20 
herescill. 

'Tr. Eilo pro anima matris suae mansum in Ideburion soluentem 
m soi. 

Tr. Thidrad pro anima filii sui Heristen terram in Slicon 
soluentem XXX den. 26 

Tr. Gerbertus pro anima filii Rabaldi mansum unum in Holta 
soluentem HI solidos. 

Tr. Gerik predium suum in T(i)u8scene pro «eteraa retributione. 

Tr. Alfrik pro anima fratris sui in HShtlare [Hutlare] mansum 
unum. 30 

Tr. AlMk pro anima patris sui predium suum iuKissinkhuson. 

Tr. Folcmar et Werinmar pro anima Meginradi mansum unum 
in Lusberon. unde ueniunt X mod auene et duos siliginis. 

Tr. Thidericus pro anima Ekberti in Wursete mansum unum. 

Fratres Benzonis tr. in Heisingi m. soluentem IIH mo. sii. 36 

Tr. Euerhardus pro fratre suoGodefrido territoriumlinSisilbeke 
soluentem XIE mo. sii. et porcum unum. insuper in Spurkinh(i)uuelo 
[Spurkh(i)uuelo] duodecim modios siliginis. 

Tr. Hubizo pro anima coniugis suse Thmdlinda in D(i)umite 
XXX iomales. 40 



64 

Tr. Folcmaxus pro anima donuBi sui Thuringi in W i n x quatuor solidos. 

Tr. Wigboldus in Warnh(i)uuelo mansum solueniem XXI IU 
mo. horf . 

Tr. Franko in elemosinam patris sui hereditatem suam in Ymnon 
s soluenl^em quinque pallia. 

Tr. Aua pro animabus filiorum suorum Amubici et Adalgeri duos 
mansos in Flanderesbeke [Flandaresbeke] quorum precium est 
im solidi. 

Tr. Werenboldus in V(i)uete XX den. pro anima patris sui. 
10 Tr. Godeko pro anima uxoris su» Hehnburge mansum in Yin- 

kinbrinke soluentem Vlill mo. sjl. 

Tr. Sigebertus pro anima Yokkonis mansum unum inAldenrotha 
soluentem XXX denarios. 

Tr. Rfltholfus in Baedese mansum unum soluentem X mo. sii. 
18 X hordei. et YIU auense. et Y mancipia. 

Tr. Tiamo in Balghuson mansum I solu. YI mo. au. et X hord:. 

Tr. Bezika in Y(i)uete iomalem unum soluentem duos denarios. 
[fol. 16 *J Tr. Elika in Yinchere mansum unum solu. XX mo. hord. 

Tr. Eilfrid pro anima matris susb Hathuuuige in Rodl^ga III sol. 
20 Tr. Godefrid pro anima patris sui Eingiltti in Slicheim 

[Slikh.] m. soluentem XXX d. 

Tr. nobilis homo Ydo in ingressu filiorum suorum Ethelgeri et 
Ydonis Y soL in Keverlo. 

Tr. Gerhardus comes pro filio suo Bervelpo IH sol in Cloheim. 
25 Tr. Adelbertus homo nobilis in iogressu filii sui Godefridi III sol 

in Rothe. 

Du8e sorores 0(v)da et Geppa tr. m. unum iuxta Korenzeg 
nn soi solu. 

Tr. Amoldus de Rothe pro anima sua domum unam in Rothe XY *. 

30 Tr. Adelbertus homo nobilis de Ratinge III sol m Divsburg 

pro sua et uxoris su8b Methildis et filii sui Adelberti setema memoria. 

Tr. Euervordus homo nobilis pro filio suo Lamberto in Berk- 

hoven IIH soi et YI f. • 

Tr. Liudbertus pro ingr. fOii sui Godefridi in Krinvelde m. HI 

35 soi solu. 

Tr. Herimannus nobilis homo de Honberge in ingressu filiomm 
Buorum Bemheri et Pilegrimi iuxta Sunneburnen. 

Tr. frater noster Eskericus in conuersione sua territorium unum 
(39 in Strudhuson cum omni utilitate. 



65 

Tr. Sigefridus in ingr. filii Annonis IIII sot in Wene & IIII 
mancipia. 

Tr. Helrowigus in ingr. fratris Retheri III sot in Barle supra 
Stakelenberg. 

Tr. Eikhardus in ingr. fratrum suorum Meinheri et Otberti iuxta 3 
Histinkyelde de domo una IIII sol. et de aiia XX den. de terra 
qu8B dicitur h(i)urlan XII den. 

Tr. Reinbertus pro fratre suo Heinrico IIII soi in Mile iuxta 
Toneburg. 

Tr. frater nr Hezel in conuersione sua IIII sol in Hanepe. lo 

Tr. Theodericus in ingr. iratrum s. Ethelgeri et Bertoldi IIII sot 
in Linne. 

Tr. Liudgardis femina nobilis in ingressu filiorum suorum Hard- 
berti et Constantini mansum unum in Strudhuson soluentem II sol. 

Tr. Bernhenis comes in ingressu filii sui Gerhardi inSikselethe 15 
molendinum nnuin an ther logene soluentem III solidos leuioris monete. 

Tr. Ro(v)bertus in ingressu iratris sui Gerhardi Flamiggi fertonem 
argenti in Herdencsheim. 

Tr. Weldricus et Heinricus pro ingr. fratris eorum Gerhardi terr. 
unum in Wilishorst. 20 

Tr. Beringerus in ingressu filiorum suorum Berewini et Heinrici 
IIII solidos in Ozenrothe. 

Tr. Erlolfus in ingressu filiorum suorum Thietfridi et Wlframmi 
II solidos in Ratinge. 

Tr. Sigebertus in ingressu fihorum suorum Bemheri et Bezzelini 25 
qnartam partem territorii iuxta Walebreke soluentem XXX den. 

Tr. Heinricus in ingressu fihi sui Lo(v)thuwici dimidium mansum 
soluentem II sol. & III den. in Yo(v)8pike. Aliam uero dimidietatem 
eiusdem mansi in Vo(v)spike item soluentem ut supra II sol & III 
den. tradidit frater noster Wilhelmus sancto Liudgero et fratribus suis. 30 

Tr. Godefridus Mo(v)nzun in ingressu filii sui Godefridi II solidos 
in Rashouele. 

Tr. Burchardus de Broke in ingressu fratris sui Amoldi de 
bereditate sua in Yelbrehte II solidos. 

[fol. 16*'] Tr. Wemerus de Linepe in oblatione filiomm suomni 35 
Heriberti Ricberti H sol in Ebbincrothe iuxta M(i)ulenheim. 

Tr. Wasigrimus in ingressu conuersionis suse YI sol III scil in 
Sualengeren et alios III in Wideho(i)vve. 

Tr. Gerhardus de Tiuerne pro filio Welthero XYIII den. in 
Hamerstein. 40 



66 

Tr. firater noster Erpo domum unam iuxta H(i)ulnen solu. 
XII den. 

Tr. domnus Herimannus de Honberge mansum unum iuxta 
pontem fluminis Angere IHI soi solu. fratribus in dedicatione ecdesie 
8 sci Stephani. 

Tr. Godescalcus homo nobilis s. Liudgero et sco SYigberto pro 
redemptione animsd susd hereditatem suam in Haselbeke solu. Yin 
fot. IIII scilicet s. Liudgero et IIII s. Syigberto. utrisque omnem 
utilitatem eiusdem hereditatis. 
10 Tr. Alexander de M(i)ulenheim nobilis homo pro anima patris sui 

Co(y)nradi et matris suffi Adelheidis mansum unum in Beithe solu. 
III soi cot monete. 

Tr. quedam uidua nobilis nomine Adelheidis pro anima filii sui 
Herimanni in Herpene mansum unum soluentem III soi dauentrensis 
io monete. 

Tr. Thietboldus de Bechene h^mo nobilis pro adtema memoria 
filil sui Thietmari occisi mansum unum in Sciyenh(i)uuele soluentem 
bracium ordei et dimidium auensd. 

Tr. Thietgardis pro anima viri sui defimcti Thietboldi mansum 
20 imum ad Galgan iuxta L(i)udinghuson. 

Tr. Niuelung pro anima fratris sui Herimanni comitis mansum 
unum in Walbrethincrothe soluentem XYIII den. 

Tr. Godefridus de Erperothe pro anima fratris sui Bei^eri II 
soi in "Wersteine. 
25 Tr. EHsabeth pro anima patris sui Euerhardi H soi in Ostheim. 

Tr. SigeMdus pro anima fratris sui Herimanni XII den. in 
Boinchuson. 

Tr. Alebrandus pro anima fratris 3ui Bertoldi XII den. in Oasle. 

Tr. domna Liydgardis uidua mansum unum emptum precio suo 

80 iipcta amnem Syacepe infra terminum ecclesise Batinge ad seruien- 

dum fratribus in die depositionis eius. Sub eodem uero manso emebat 

IIII iomales frater noster "Wilhelmus soluentes HII den., quos tradidit 

33 fratribus suis. 



Nachtrftge. 



Zu S. 18, Nr. 31. Das Heberegister yon Friemersheim, welches 
ich unter dieser Nummer gegeben habe, beginnt auf fol. 4** Aber auf 
der Riickseite des Yorhergehenden Blattes stehen noch einige Notizen, 
welche sich auf denselben Hof beziehen: 

Ad fundum qui est ad Frimareshem pertinent dominales mansi 
hi. Ad curtem dominicam suum Seliland. Ad Rumulohon simit. Ad 
Astarlohon suum Seliland. Ad Asmeri dom mans. j. Ad Suabhem 
unus. Excepto kyriclande. sunt kyri 

Es scheint eine nicht zu Ende gefuhrte Aufzeichnung zu sein. 

Zu S. 37. In Dionysii Sammarthani Gallia Christiana (Paris, 
1725, fol.) ni, 733 heiPt es im Index Abbatum des Benedictiner- 
Elosters Lida S. Comelii (Comeliusmlinster) yon dem siebten Abte 
desselben: YII. Neyelongus interfuit synodo Coloniensi an. 887 cum 
Andulfo Werdinensi abbate, qui ambo yocantur magnae deyotionis 
abbates.^ Als Quelle ist yerwiesen auf Labbeus, Act. Concil. IX, 
369 — ein Werk, welches mir nicht zur Verfugung steht. 

Zu S. 45, 78*'* Ich trage noch eine vergePene Notiz aus "W*I 
nach. Die zusammenhangenden Blatter 16 — 19 enthalten zunSchst 
eine Aufzeichnung Hber die Einkiinfte in Yenkinne , im Hasegau und 
im Gau Lyri (I^c. Arch. H, S. 228—230). Diese schliePt auf fol. 17^- 
Das folgende Blatt ist auf der Yorderseite leer; die Jtiickseite enthElt 
yon einer ahnlichen Hand, die aber klciner schreibt, folgende Notizen: 

Selihoua ^) cum duobus aratris uno anno. altero anno cum duobus 
ara | tris malterot. | Bemuuini de pleno manso unum soi. YIII mo 
bracii or^ depressi. arat | 11 iorn. metit II dies. X acemos infert in 
orreum. | Redger YI den de capite suo. YI mo hracii depressi. arat n 
iorn. II dies | metit semitium dimidium. | 

Thmdmar plenum semitium. UIII mo br. & sol:. & de capite I 
soi. II J I iorn. arare. III dies metere. II t, linum et sigL | Ingibraht 
VI den. YI mo bra. et sot de capite. dim semitium. | 

In Hasal beki. Ricolf sbi de capite. & soi de manso. et UIQ 
mo bra. III iorn | arare. & II d: metere X acemos. | 

Altuuini in eodem IIII mo bra. UI den. soi de capite. dim 
semitium. | 



1) Yergl. Lac. Archiv II, 8. 230 f. Die Ueberschrift „8elhem Curtis/ 
welcne Lacomblet der Aufzeichnnnff gibt, ist nicht alt, sondem riihrt 
von Abt Duden her. In dem Stiicke selbst ist keine Andentung, die 
auf jenen Hof hinwiese. Eher m5chten sioh die Notizen auf die vorher- 
gehenden Heberegister beziehen lassen. 



68 

Liberi. Reginbold X mo bra. & I «ol & plenum seruitium. | Filius 
eiusdem Uualdric soluit per omnia simt. | Theginger U mo bra. & VI 
deii. & ser(uitium) dim. | Raduui libram lini bene purgati. hoc est 
ihekilod. filia eiusdem Altrun simi | Bennuka siiTi. Uuilla sim. Burgui 
simi. I 

Uuahstinsigon. q. t. Athaluuig. Stenheri. Altker. Ashild. Egila. | 
Uuinico. q. t. Bemger Hathuca de eius censu. Uuillica. filia Hrod: 
Hidda. q. t. Inuno et Ath. | 

Nachdem eine Zeile leer gelaPen, folgt: 

Cum metunt semel datur eis a dno in die | Cum arant die ultimo 
datur eis cibus & potus. Cum stercus in agros | deducunt datur eis 
cibus & potus Blid:ulf. Meginho. Snelger. 

Auf fol. 9*- bemerkt dieselbe (?) Hand: 

Sub Bisone^) epo. II fam UualdfrKt et filius eius in Bramseli. | 
Sub Amulung. j. ducenhuser^) | Sub Gerbaldo. filio Hrodhardi. II. 
Hunno. & Cid lek. 

Nach FreilaPung von vier Zeilen folgt: 

Athalgis et Folcburg tradiderunt ad scm Liudgerum unum mansum | 
inMefriki. pro filia suaLandrada. &. II. mancipia debent(ia) soluere i 
omni anno. IIU. den de cera in prima die ki aug. | et hsec nom testium 
Folcbraht. Bemger. Heribad. Ricbera. Gerod. Gundzo, 

Eine anderd Hand hat alsdann noch hinzugefQgt die ^Eelatio 
magistri Raduuardi/ welche noch einmal fol. 23^- vorkommt. YgL 
Coll. I, S. 22. Das iibrige auf dieser Seite und der folgenden ist leer. 

Zu S. 51, oben. Die beiden Urkunden Konrads II. von 1036 
liegen noch im Originalo vor (Staatsarchiv in Diisseldorf), und keine 
derselben tragt Spuren der Unechtheit an sich. Die eine, welche den 
Yertrag Heithanrichs bestatigt, ist noch mit dem wohlerhaltonen Siegel 
des Kaisers versehen; an der andem ist dieses hemntergeschnitten. 
Unter diesen Umstanden ist es wohl am wahrscheinlichsten, daP durch 
ein Versehen des Schreibers, dem der Wortlaut des Yertrags zwischen 
Heithanrich und Graf Hermann vorlag, dieser buchstablich in den 
Text der Urkunde aufgenommen und der inzwischen erfolgte Tod des 
Abtes nicht erwahnt ist. Abt Gerold ersuchte demnach den Kaiser, 
als er sich die Schenkung Wolfgers bestatigen lieP, zugleich um 
Genehmigung des Vertrags, den sein Vorganger abschloP. — DaP in 
Pr 1 und pr. ein IQ Jahre friiheres Datum steht, ware als eine bloPe 
Vermuthung der Schreiber dieser Chartulare zu betrachten, denen die 
Differenz auffiel. Jedesfalls konnte Konrad II. im Jahre 1026 in 
Tullide keine Urkunde ausstellcn, da er aich damals in Italien befand. 



*) Biso war 884—907 BiscUof von Paderborn. 

^) Das e in der zweiten Silbe undeutlicb: es konnte ehcr noch o sein. 



COLLECTAE 

AD AUGENDAM 

NOMmUM PROPRIORFM 
SAXONICORUM 

ET 

FRISIORTJM 

SCIENTIAM SPECTANTES. 

EDIDIT 

WILH. CRECELIUS, D*- 



lOb. 

TBADITIONES WERDmENSES PAET. H. 



PBOSTAT BEROLmi 
APUD 8. CALVABY EIUSQUE S C I U M. 



EtiBEKFBT.nAll!. DCPSESSIT 8AM. LUOAS. 



Uoas proximo anno edere coepi litteras doiiationuni aiTe tradi' 
tionum Werdinensium, earum nunc publicavi Teliquam portem com 
indice geographico. Hunc enimyero non ea qua Tellem diligentiA 
potui conficere, propterea quod ob turbas beOicat atque impedita 
itinera pluribus quibus opus esset auxiliis carebamp Atque propter 
banc ipsam causam non omnibus locis quibue in animo erat denuo 
inspicere licuit archetTpa litterarum in archiyo DusBeldoTpensi aaservata: 
quamquam yir clarissimus et doctissimus Harlessius, qua iuaignis est 
humanitate, in maximis occupationibus de iis quae per litteraa quae&ieram 
accuratissime respondit. 

Elberfeldae, a. d. Yni idus Septembres 1870. 

W. CrecelinB, Dr. 



XVIIL Nach Gerold wurde Gero zum Abte von Werden 
gewahlt. Dieser soll von 1050 bis 1063 dem Kloster rorge^aden 
haben. Er lieP, wie'aus der unten abgedruckten TJrkunde iibar aein 
Jahresged&chtnis heryorgeht, die alte Cr^rpta abbrechen und ron neuem 
aufbauen. Wie sein Yorganger, so ordnete Gero an, daP man selne 
Memorie bereits zu semen Lebzeiten durch Gebete der Brtider und 
Almosen feiere, wobei jenen eine reichliche Trostung in Brot, Wein 
tmd Fisch gereicht werden soUe. Unter den zur Unterhaltung der 
Stifkung Yon ihm bestimmten Einkiinfken werden auch zw51f Schilling 
Ton den Giitem seiner Eltem in DHssern und Duisburg erwahnt, 
liach den Registem der Xbte, welche im Eloster etwa im 15« Jahr- 
hundert aufgestellt wurden, war Gero ein Freier Yon Friemerglieim ; 
allein was die Angaben fiber die Herlnmft der friiheren Abte aa- 
langt, 80 sind jene Register in dieser Hinsicht durchaus unzuTerlii^ig* 
Man scheint die altem Abte, tlber deren Abstammung nichts bekannt 
sein konnte, nach Belieben mit Familiennamon aus den spfiter auf- 
tauchenden yomehmen Geschlechtem der Umgegend ausgestattet %u 
haben. Ich laPe deshalb alle jene Angaben unberiicksichtigt. 

Gero kommt einmal in dem unten erwahnten Diplom Annoi 
unter dem Kamen Gerhard ror. Wir haben dabei weder an einen 
anderen Abt noch an einen Schreibfehler zu denken: denn Gero iat 
gewis nichts anderes als eine Koseform des Namens Gerhard« Yer^ 
gleichen wir femer die hoheren Elosterbeamten, wie sie unter Geros 
Yorganger Gerold in den Urkunden erscheinen 

Nro. 91. Avoko Propst, Gerhard Decan 

Nro. 95. Gero Propst, Amulung Decan: 



80 haben wir allen Grund zu der Annahme, dal' unser Gero-Ger- 
hard yom Decan, welche Wiirde er zu Lebzeiten des Propstes Atoco 
bekleidete, nach des letzteren Tode zum Propste und endlich, als 
Oerold yersohied, zum Abte gew&hlt wurde. 

Unter Gero wnrde der Besitz der Abtei durch mehrere zum Theil 
nicht ujibetrftchtliche Schenkungen erweitert. 

99. 1052. Der edeleMann Franko und seine Gattin Werin- 
hild schenken ihre Besitzungen „in Luopanheldero et Lindthorpero 
marko'^ dem Eloster des h. Liudger in Werthina mit 20 H5rigen 
(mancipiis), ausgenommen einen Mansus in Linthorpe. Der Abt 
Gero nimmt sie dafUr in die Brttderschaft auf und gibt ihnen die ge- 
schenkten Besitzungen mit anderen Grundstiicken als Precarie zurCLck, 
n&mlich: 1., alleB was er ,,in Luopanheldero marko^ gehabt hat, mit 
Ausnahm^ von einer «area^, 30 Morgen Landes und dem Lehen eines 
gewissen Rumold. 2., neun mansus in Brahtbeke (de officio in Br.). 
3., fO^f Grundstiicke in Lindthorpe, Speldorpe, Katuuik, 
XJuaganheim und Angerohuson. AuPerdem soUen sie j^lich 
zwei Pfund Denare Friesischer Miinze und 7 Ohm (eminas) Wein er- 
halten. Stirbt Franko yor seiner Gattin, so erhalt diese Zeitlebens 
die Halfke. Anno dominice incamationis M. L. n. Zeugen: Heri- 
mannus aduocatus. Milo. Adalbero. Wolfheri. Melnhart. Hezzil. 
Guntberhtus. Thuring. Erinfrid. Hezzil. Sigefrid. Dudo. Gero. 
Dudo. Adalbero. 

Nach dem Original im DHsseldorfer Staatsarchiy bei Lac I 188. 
(wo f&lschlich gedruckt steht: Franco, Brathbeke, Uuagenheim, Her- 
mannus, Adelbero, Menhart). Pr 1 fol. 33'* Erh I 182. 

Frankp ist offenbar derselbe, welcher schon unter Gerold den 
Hof Wahioia und Bergem yermacht hatte (s. Nr. 95). • Dort wird 
seine Gattin Wennekin genannt, ein Name, don wir als Eoseform 
Yon Werinhild zu betrachten haben. Auch als Zeuge erscheint ein 
Franko etlichemal unter den Urkusden yon Werden wahrend der 
Regierungszeit der Abte Gerold und Gero. 

100. 1055, 10. Juni. Der Geistliche Bumold tlbergibt dem 
Kloster einen Hof in Brathbeke und erh&lt dafHr als Precarie flhr 
seine Lebenszeit bestimmte Einkiinfte, welche nach seinem Tode zum 
Theil auch auf seine Schwester flbergehen soUen. 

Priuilegium de Brathbeke. 

In Nomine sanctss et indiuidusB trinitatis. Notum esse cupimus tam 
presentibus quam et futuris, qu^liter quidam religiosus et pi» deuotionis 



clericus, Bymoldus nomine, curtim unam in Brathbeke cnm 
omni adiacente utilitate, pratis, pascuis, siluis, eampis, cultiB et incultis, 
aquis aquarumque decursibus & YI mansos cum XXIU mancipiis 
monasteiio sci Liydgeri in precarium tradidit, excepto uiuario quodam 
cum adherente sibi molendino et duobus pratis, uel quicquid utilitatis 
in Mikilonhurst possidebat excepit. Quam ob rem uenerand» 
memoriaB abbas Gero III mansos, Y sol singulos persoluentes, ipsi 
prefato Bumoldo, quo ad uiuat, tenendos prestitit et insuper carradam 
uini et XXYI m tritici & X sot denariorum sibi per annos singulos 
dari constituit. Sorori autem ipsius sepe dicti derici, cuius consensu 
et uoluntate hec traditio facta est, eadem omnia, illos III mansos 
excipiens, post obitum fratris dari consensit. Post obitum uero et 
excessnm utriusque de hac uita panem unum et duos becarios ceruisffi 
indigentibus cottidie pro eorum perpetua memoria perpetualiter expendi 
constitutum est Facta est igitur hec conuentio anno dominicsB incam. 
M.LY.IIII. id. Jun. in curti ipsius abbatis Brathbeke, Baduuardo 
monasterii aduocato suscipiente coram testibus infra scriptb. Adaluuigo 
preposito. Balagero. Bemhardo. Gezone. Bemhardo. Dudone. Frankone. 
Gerhardo. Liudolfo. Euerhardo. Hazzekone. Waldhardo. Mazzone. 
Bazone. Thiederico. Weczelino. Abbikone. Wamboldo. Oze. Hiezone 
et aliis pluribns. Pr 1 foL 33^ 

101. 1056. Erzbischof Anno U yon Eohi beurkundet, daP er 
imAuftrage des Eaisers Heinriohs IH. (prsecipiente Henrico secundo 
gloriosissimo imperatore augusto) ^) und auf wiederholtes Bitten des 
Abtes Otero (Gerhard) yerfiigt habe: es diirfe niemand des Zehnten 
der in West£etlen und in Ostfalen oder Engem gelegenen Werdenschen 
Salhufen (selehouua) sich anmaPen; sondem es soUe der dafiir be- 
dungene Zins an die Abtei entrichtet werden (yon Eukuncthorp 
zwei Schilling fOr den Zehnten, yon Aldenthorp [Aldenthorpo] 
zwei und yon Lindinon drei Schilling). Die Urkunde ist ausgestellt 
in Werden und als Zeugen werden genannt: Berengerus prepositus 
S. Petri, Lfizo [Liuzo] decanus, Bertolius s. Andreo prepositus, 
Adolfus aduocatus de Monte, Gerlach [Gtolagh] de Wike- 
rothe. Ministeriales ecclesiie : LAdolf [Liudolf], Ybbe, Azzo, Godefrith. 

Da Anno 3. Merz 1056 zum Erzbischof geweiht wurde, Heinrich IH. 
bereits am 3. Oct. 1056 starb, so muP die in der Urkunde erw&lmte 



1) Da K5nig Heinrich I. die Kaiserwtbrde nioht erlaagte, so ist Heinrich lU. 
der sweite Kaiser dieseB Kamens. YgL Lao I 188: Signum domni Hemriei 
teroO regis inuiotissimi seoondi Romanorum inperatoris augusti. 

1* 



Anordnung in diese Zeit fallen. In dem Staatsarchive zu Dilsseldorf 
befinden sich zwei Ausf ertigungen , von denen die eine, welche dem 
Abdrucke bei Lac I 211 zu Grunde liegt, am Anfang und Ende ver- 
stUmmalt ist. Das Fehlende, wozu auch der Kame des Abtes und 
das Datum gehSrt, ist splter erganzt, wahrscheinlich aus dem zweiten 
Exemplare. I)as Siegel des Erzbischofs ist das bei Lacomblet Archiv III 
in det beigegebenen Abbildung der Siegel Annos unter Nro. 2 darge- 
stellte. Herr Dr. H. Pfannenschmid machte mich darauf aufmerksam, 
daP auf demselben das Pallium fehle. Die zweite, vollstandig er- 
haltene Ausfertigung der tJrkunde, welche das Staatsarchiv erst nach 
dem Erscheinen des ersten Bandes von Lacomblets Urkundenbuch er- 
worben hat und welche deshalb bei dem Abdruck in diesem Werke 
noch nicht benutzt werden konnte, tragt das Datum 1068. Das 
Siegel des Erzbischofs ist hier gleichfalls wolerhalten; es ist kleiner 
als das vorige und Anno tragt bereits das Pallium (s. Abbildung in 
Lac Arch. III unter Nro. 1). Der Name des Abtes in dieser zweiten 
Ausfertigung lautet Gerhard. Man hat daran AnstoP genonupen 
und es fiir einen Schreibfehler nehmen wollen (s. Lacbmblet Archiv IQ); 
allein ich habe oben gezeigt, daP der Abt wahrscheinlich wirklich so 
geheiPen hat und daP Gero nur eine Eoseform dleses Kamens ist. 

Eine 1068 ausgestellte Urkunde Hber diese im Jahre 1056 ge- 
schehene Anordnung Annos kann unmSglich die urspriingliehe sein ; 
denn es ist nicht glaublich , daP der Abt von Werden gezogert haben 
soUte, sich ein so wichtiges Privilegium sofort durch Brief und Siegel 
beurkunden zu laPen. Man ist deshalb geneig); anzunehmen, die erste 
verstUmmelte Ausfertigung stamme aus dem Jahre 1066 (worauf auch 
der Umstand leiten konnte, daP auf dem Siegel Annos das Pallium 
ftoch fehlt), und der Abt habe sich, weil diese erste gelitten, bei 
einer Anwesenheit Annos in Werden von diesem eine zweite Aus- 
fertigung ertheilen laPen, welche im tJbrigen den "Wortlaut der ur- 
spriinglichen beibehalten, aber das Datum ge&ndert habe. Einer 
solchen Annahme steht aber entgegen, daP der unter den Zeugen ge- 
nannte Berengerus, prsepositus B. Petri, 1056 diese Wiirde noch nicht 
bekleidete. Denn noch 1061 (Lftc I 196) wird Azzelinus ak solcher, 
Berengerus dagegen als decanus aufgef&hrt. 

102. 1059. Urkunde uber das Jahresged&chtnis von Abt Gero. 

In Nomine Sanetse et indiuiduffi trinitatis pax et exultatio pre- 
sentibus et fhturis. PifiB recordationis abbas Gero, plus spiritualibus 
^uam camalibus intentus, sic studuit transire per bona temporalia, ut 
non amitteret etema. In X^ enim fundatus et in caritate perfectus 



et sibi futura beatitudinis premia ctemaliter cumulanda prospexit, et 
fratrum karitati temporaliter consuluit. Considerans namque quoniam 
defunctorum memoria seu magni seu sint pusilU dilabitur in breui et 
quoniam precedere possunt terrensB diuiciee non sequi, statuit anniuer- 
sarium dormitionis susb diem uiuentis adhuc quasi iam defiincti per 
annos singulos frattum orationibus et elemosinis firequentari. Fra- 
tribus quoque secundum largitatis suae magnificentiam ipso die refectionis 
consolationem in pane et uino et pisce exhiberi precepit copiosissimam. 
Preterea Oriptam ueterem diruens honestissime reedif&cationis stmctura 
eam reparauit. Fratnmi quoque nichilominus consolationi simUem 
priori panis seu umi seu etiam piscis karitatiue exhibitionis refectionem 
quantam in se erat perpetualiter exhibciadam coastituit. Addidit etiam 
huic tam piaB deuotiotnis sue» donationi eottidiani Inminaris perpetua 
nocte et die continuationem in eiidein cripta iugiter suhministrari. 
Ouius talkr uoluntas ut apud pottteros et suocessores auos inconuuba 
et stabilis permaneret, de Cuosfelde XIIsolidQs, deHerdinghenll 
bracia siliginis, H bracia hordei, de Aldenthorpa YIII sot, de 
Loipenhelde IIII sq]; prefkt» cript» dedicationi deputauit. De 
Frethelestorpa X sot Dauentriensift monetse, de BrahtbekeXYI 
8oi, de Flietherike IIII soi preiato anniuersario auo tam ad «idogta 
iratrum quam ad elemosinas pauperum expendi constituit. Ad ooneiQOaiida 
uero luminada de prediis parentum sitorum donatione acquiaitia XH 
sot in Duisseron et in Duisburg delegauit Quibus onmibus 
undique ooiitractis hanc kartam tubseribi preoepit et in capitulo cunctis 
fratribus regulariter contradidit. 

Facta est igitur hec pietatis eius donatio anno dominicse in- 
camationis M. LVmi. Indict* XII. regnante gloriosissimo rege 
HENEICO teroio coram aduooato Adolfo et eunctis fratribus ao etiam 
clericis et non nullis kucorum tam nobitium qnam et seruietitium 
personis. Quam si quis iuMngere uoluerit, dei onmipotentis onmiumque 
sanotimim eius offensionem incurrens eteme dampnationi non inmierito 
subiacebit. Insuper etiam siquid ipse statuerit infirmum et instabile 
similiter dissoluendum esse, uoluntate sua frustratus et ipse dolebit. 
Testes hi sunt. Giselbertus prepositus. Adaluuigus ecdesieB custos. 
Warmundus diaconus. Livzo. Saligems. Bemhardus. Eino. Item 
laicL Bathwardus. Liudolfiis et filius eius, Liudolfus. Ybbo et filius 
eius. Reindco. Bertoldus. Heleith. Geuehardus. Azzo. Wamboldus 
et filius eius. Oze. Godefridus. Etelgis. Euerhardus. "Wicboldus et 
Liudolfus filius eius. JEzzeUnus. LiuzOr Hugo. 

Pr 1 fol. 38^ 




G 

108* Ein Werdenscher Ministerial, Namens Rumold, liatte sich 
manigfach gegen das Eloster yergangen. Zup SGihne nnd um die 
Gunst des Abtes wieder zu gewinnen, fiberlaPt er diesem ein kleines 
Gut, das er ron Seiten seiner Frau erhalten hatte, zum Besten des 
Altares der seligsten Mutter Gottes Maria, der in der Crypta sich be- 
findet. Es wird ihm dasselbe fUr Lebenszeit gegen eine jfihrliche 
Abgabe Yon yier Schilling wieder yerliehen. 

Traditio Rumoldi in Lopenhilde. 

In Nomine patris et filii et spiritus sd. Ego Gero gracia dei 
WerthinensiB ^has monasterii oro et ammoneo tam presentium quam 
futurorum suecessionem sollerter euigilare ad presentis cartte confir- 
mationem. Quidam ex seniitoribuB nostris nomine Bumoldus magnie 
et sepius in nos redundantis malici» reus cum ab aliis coequalibus 
suisy scOieet ministris nostris, graoiam nostram merito perdidisse iudicare- 
tur, tandem inito cum suis consilio quoddam prediolum, quod in 
Lopanheldo ex parte coniugis suib possedit, ipsa uolente ob 
recuperationem grad» nostne nobis donauit et ad altare beatiasimsB 
dei genitrids MariflB quod eet in Cripta tam sua quam eiusdem prefatflB 
uxoris SU8B manu legitime delegauit, Adolfo aduocato, in cuius pre- 
sentia hec omnia fiusta & diiudicata sunt, acdpiente & banno suo con- 
firmante. Nos uero fidelium nostrorum predbus rogati ipsum prediohun 
prefkto Bvmoldo & uxori susb, quoad uiuerent, in habitandum et ad 
annuum censum persoluendum concessimus, ut in festiuitate sd 
Martini mi solidos persolueret & duos ex parte nostra in benefidum 
susdperet: si autem pre&tum censuni reddere umquam negaret, nostra 
uel etiam suecessoris nostri grada denuo priuatus tam benefido quam 
predio supradicto in perpetuum careret. Testes hi sunt Adaluuigus 
prepodtuB. Giselbertus. Bereuuinus. Liudfridus et omnesceterifratres. 
Item Liuzo. Saleko. Bemhardus. Eino. Item kid. Liudolfus. Bfizelo. 
Auoko. Wambold. WezzeL Bunekin. Heleth. Bertold. Azzo., Azzo. 
Wambold. Benzo. Godefrid. Liudolf. Bunekin. ^be. Azelin. 
Gtodeko. 

Pr 1 fol. 34*- 

104. Ein Freier, Namens Gerbert, iibergibt sem Gut in 
Eukinghoyen mit 16 Horigen dem Eloster. Er erh&it daltir den 
Hof in Welde iheils als Precarie theils als Lehen, und seinen drd 
T5chtem soUen daf&r nach seinem Tode jahrlich znsammen sechs Schil- 
ling Yom Eloster gezahlt werden. 



De KukiiigliOYe. 

In Nomine sanctsB et indiuidnsB trinitatis. Notum esse cnpimus 
presentibus et futnris, qualiter quidam bu» potestatis uir Gerbertus 
nomine predium quoddam suum proprium, quod iuEukkingbouen 
possedit, sancto Liv^ero eum XYI mandpiis in precariam tradidit, 
ita tamen ut predium in presenti dimitteret, mancipia uero totidem 
aliis ab abbate piissimo scilicet Gerone concessis suis usibus reser- 
uaret. Idem quoque predictus Gero uenerabilis pater monasterii 
curtim unam qusB est in Welde supradicto Gerberto pro hac ipsa 
donatione restituit, salinariam uidelicet terram einsdem curtis illi 
concedens pro precario, cetera uero que ad eandem curtim pertinent 
omnia sibi conferens pro beneficio. Hlud quoque idem ipse ueneran- 
dus (corr. honorandus) abbas supramemorato uiro ooncessit, ut pro 
ipso predio filiabus suis scilicet Ernigynde Gislaa et Helwigsa 
post mortem patris earum sex solidi quotannis singulis quoque duo 
persoluerentur idque pactum quoad ulla eorum uixerit a nullo penitus 
infringeretur. Testes uero huius conuentionis siue asstipulationis fuere 
hi. Yalerius decanus. Adaluuigus prepositus. Budolfus. Bereuuinus. 
Gere. Liudfridus. De canonicis etiam hL Eino. Bemhardus. Saligerus. 
Laid autem hi Liudolfus & Bemhardus. Enerhardus. Ruozelo. Auoko. 
Adalbrath. Wambold. Geuehardus. Bertoldus. Helid. Nomina autem 
mancipiomm que ab eodem Gerberto tradebantur hec sunt. Frenkin. 
Immikin. Hizzeka. Wenneka. Azzeuui. Wiueken. Seburg. Adal- 
bero. Hethanric. Odikin. Thiedrik. Adalhard. Walbero. 

Pr 1 foL 83^- u. 34'- 

XTX. Auf Gero folgte Giselbert, der nach den Registem der 
Abtei Yon 1063 — 1066 regiert haben soU. In seine Zeit fallt, was 
Oyerham in seiner handschriftlichen Chronik erzHhlt, daP Erzbischof 
Adalbert Yon Bremen sich einen Theil des Gebietes Yon Werden an- 
zueignen gesucht habe. Ygl. die Urkunde Yom 16. Oct. 1065 bei 
Lac I 205, durch welche Eonig Heinrich lY. demselben den Beichshof 
Dnisburg (Tusburch), im Buhrgau in der Grafschaft des Pfalz- 
grafen Hermann gelegen, schenkte, sowie den Bannforst zwischen 
Ruhr, Rhein, Dtissel (Tussale) und dem Wege, der Yon der Briicke 
Yor Werden nach Eoln fUhrt. Der Akt war Ubrigens Yon keinem 
Bestande. 

105. 1064, 12. Juni. Der Edelherr Adalward schenkt seinen 
Diener Azelin, der Yon seinen Feinden geblendet worden ist, samt 
dessen kleinem Sohne, sowie das Gmndstliek worauf derselbe sitzt, 
auPerdem alles was er „in Lopanheldero marco^ besaP, an das 



8 

Eloster. Auf seine Bitten iiberlaPt Abt Giselbeirt das geschenkte, 
unter Hinzufiigang eines ebensogroPen Complexes aus den benach- 
barten EloBterbesitzungen, dem Azelin und seiner Gattin als Lehen, 
unter der Bedingung, daP auch die letztere in den Dienst des Elosters 
tritt. Den Sohn laPt der Abt unter seine Diener aufnehmen und 
versprieht, ihm nach dem Tode der Eltem das Yon Adalward geschenkte 
Gut als Lehen zu belaPen. 

De traditione Adaluuardi in Lopenhilde. 

In nomine sanct» et indiuidusB trinitatis patris et filii et spiritus 
sancti. Notum e»iie cupimus omnium Xpi fidelium presentise seu 
posteritati, qualiter uir quidam nobilis Adaluuardus nomine quendam 
seruitorem suum Azelinum uocabulo ab inimicis suis cecatum, 
fiiliumque eius paruulum, una cum fundo quem insedit, et cum omnibus 
ad eum pertinentibus, scilicet cultis et incultis, uiis et inuiis, cliuosis 
et planis, pratis et pascuis, aquis, aquarumque decursibus, cum omni 
simul utilitate quam in Lopanheldero marco possidere uidebatur, 
monasterio sancti Livdgeri sine ulla pactione donauit ac in presenti 
dimisit, propinquis et nepotibus suis Werinhario et Francone 
astantibus et eidem donationi fauentibus, Gundberto nobili uiro ad 
manum et ad uicem Adolfi aduocati accipiente. Beuerendissimus 
autem monasterii nostri tunc temporis abbas Giselbertvs miseri- 
cordisB et pietatis operibus insignis atque conspicuus, ipso Adaluuardo 
rogante, eandem donationem tantundem de suis in eadem uicinia 
adiciens prefato Azelino eiusque coniugi in beneficium concessit, ita 
dumtaxat si ipsa supra dicta mulier in monasterii possessionem transire 
et cum ipso uiro permanere uoluerit; filiolum autem eius superius 
memoratum, si patri uel matri superuixisset, inter ministros suos 
asscribi precepit, eorumque iure quicquid ^ supra dicto Adaluuardo 
traditum est pro beneficio possidere permisit, illa adiectioue ad usus 
monasterii recepta. Facta est igitur ista donatio anno dominicsB 
incam. Millesimo LXIIII. Indictione secunda. II idvs Ivn. coram 
altari sancti Liydgeri, asstante simul cum abbate cuncta fratrum con- 
gregatione cum clericorum atque laicorum copiosa satis numerositate, 
Adaluuigo preposito, Warmundi decani. Einonis. Liudolfi. LiufridL 
Vbbonis. Bfizzelonis. Benzekini. Adalberti. Bazonis. Wigboldi. 
Liudolfi. Wezzelini. Wezzelini. Auokonis. Liudolfi. Bertoldi. Heleth. 
Wamboldi. Ozonis. Azzelini. Godekonis. aliorumque plurimorum. 
Quam traditionem siquis quod absit infringere aut in peius mutare 



9 

temptauerit, sepe dictas traditor sua recipiendi liberam omnino facul- 
tatem habeat. 
Pr 1 fol. 31. 

106. Doniim Giselberti abbatis. 

Eece pii patris Qiselberti pietatis donum. Xpc ei sedem donet 
reqnieL Scilicet in Wernon iili sol: & HU. den. In Blekken* 
krothe ini soL In.Fenekene YI soi. In Plettonbrath III 
sol & ILII den. In Holthuson I sot. qnatinus a pascha usque ki 
NoY. per singulas ebdomadafi in III & Y & YII feria dimidium 
caseum inde habeat et tamen illo quem ex antiqua oonstitutione 
habiturus est non careat. 

Pr 1 fol. 31**- 

XX. An Gbelberts Stelle trat als Abt Adalwig, welcher unter 
seinem Yorganger die Stelle des Propstes bekleidet hatte. £r soll 
von 1066 bis 1081 regiert haben. Derselbe lieP die Gebeine Liudgers 
heben und in einer Tumba hinter dem Altare wieder beisetzen. 

107. Hildiburg schenkt durch die Hand ihres Yogtes Haold 
dem Eloster einen Hof inLiefwordinghuson und erh&lt als Precarie 
einen Mansus in Bogge (Altenb5gge) nebst anderen Gefallen (in 
Berga, Threcni, Flethreke,^) Wervc, Honhurst und Her- 
sebruke). 

De predio in Liefduordinchuson sub abbate Adalwigo. 

In Komine patris et filii et spiriins sancti. Kotum sit omnium 
Xpi fidelium presentise simul atque posteritati, quandam dei famulam 
nomine Hildiburgam curtim unam in Liefuuordinghuson, cnm 
omni simul adherentimn remm utilitate, et 1111 mansus cum Xxiiii 
mancipiis, et unam capellam monasterio sancti Livdgeri per manum 
aduocati sui Haoldi in precarium tradidisse et in presentia monasterii 
usibus dimisisse. Ego autem Adaluuigus dei gratia Werthinensis 
abbas monasterii eidem supradict» dei famulse unum mansmn in Bogge 
Yin sol persoluentem. in Berga HI sot et X deii & U mancipia. 
in Threcni Y soL in Prethreke Y soL in Werve HII sot & 
Yin den & IHI mancipia. in Honhurst H sot & H mancipia. in 
Hersebruke H mancipia. usque ad uitse suae finem cumhis omnibus 
habenda constitui. Preterea XX sot grauioris monetse in festiuitate 
omnium sanctorum ex camera nostra annuatim persoluendos decreui. 
Illud quoqne cunctis hanc cartam legentibus siue audientibus notum 



1) So steht richtig ia der spftteren Urkimde, die obige SdienkuBg hest&tigt 
und erweitert. S. unten 115. 



10 

slt) quod haac eandem conuenttonem ipsius prefatad Hildiburgee neptis 
nomine Thiedrad si ei superuixerit preter illos XX sol; pleniter habebit. 
Facta est autem hec conuentio in pladto Epponis prefecti, Lam- 
berto aduocato acdpiente coram testibus infra scriptiB. Raduuard. 
Wilbrand. Godescalc. Thuring.' Werin. Tmmo. Meinrik. Hemeko. 
Liudolf. Heriman. Bertold. Heleth. Adalbero. Sigebrath. Wezzel. 
Auoko. Bertold. Ezzelen. Liuzo. Wezzel. Ybbe. Azzo. Ozze. Bunekin. 
Azzo. Renzeko. Bi quis uero quod absit successorum nostrorum hanc 
noBtram conuentionem infringere aut inutiliter permutare decreuerit, 
eadem predicta dei famula sua omnia recipiendi liberam facultatem habebit. 

Pr 1 fol 32*^ 

108. Der Edelherr Marword schenkt mit Zustimmung seiner 
Gaitin Reinmoda und seines Sohnes Beior den Hof inLoschete, 
wofEbr der Abt Adalwig den Beior unter seine Mannen aufhinmit und 
ihn mit drei Pfund Denaren jahrlicher Einktinfte belehnt. 

De predio in Losethe. 
In Nomine dni nri ihu Xpi. Omnium Xpi fidelium posteritati nota 
sit huius cart» confirmatio quorum aput posteros inconuulsa semper 
et stabilis confirmari et corroborari possit auctoritatis testimonio. Nobilis 
quidam uir nomine Marwordus, Beinmoda uxore sua et paruulo 
filio scilicet coherede suo Beior uocitato in id ipsum consentientibus, 
predium quoddam hoc est curtim unam in Loschete TTII bracia sil: 
et nn bracia hordei et totidem bracia auensB persoluentem cum YI 
mandpiis monasterio sd Liydgeri contradidit ac in presenti dimissam 
a se penitus in perpetuum alienauit Pro quo ego Adalwigvs dei 
gratia eiusdem abbas monasterii supra dictum puerum Beior per 
manus acdpiens more militari tria talenta denariorum in beneficium 
ei concessi, unum quidem grauioris monetsB in festiuitate sci Remigii 
persoluendum, duo uero leuioris hoc est Frisi» monetse tam per me 
quam per successores meos in festhiitate sd Jacobi persoluenda in 
posterum. •, Si uero ipse prefatus puer prius patre uel matre defunctus 
fiierit, ipsos eiusdem benefidi prout sibi superuixerint successores 
habebit. Si cui etiam successorum nostrorum hanc nostree conuentionis 
conscriptionem dissoluere placuerit, sua recipiendi liceniiam eis non 
negabit, ea ratione dumtaxat ut quattuor talenta grauioris monetee 
qu«e pro eiusdem predii in uadimoniis constituti dedimus redemptione, 
sibi prius ab eis restituenda non neglegat. Facta est autem huius 
traditionis conuentio in Bokheim in pladto comitis Epponis, 
liamberto aduocato accipiente, coram testibus inira scriptis. Gere 



11 

prepositos. Hartbertus. BemhardttB. Eilbrath. Hexnriciu. Eaerbardiu. 
Hugo. Imino. Haoldos. Gerboldiu. Hazeko. Odakar. Baduuordus. 
Albericus. Hemeko. Widolo. Wigboldus. Liudolfas. Bertoldus. Azzelinus. 
Ybbe. Helith. Sibrath. Wezzelinus. Auoko. Azzo. Liy^o. Hugo. 
Pr 1 fol. 32. 

109. Abt Adalwig bekundet, daP er Yon der Matrone Edila 
einen Hof ,in Angero markon in loco qui dioitur Frethekosson*^ 
und ' sechzehn H5rige mit mehreren Hufen (unum mausum in eadem 
uilla et duos alios in Berkolo singulos XXX modios aueniB, XHll 
modios bradi de auena et HH modios siliginis, unum porcum VIU 
denarios nalentem et agnam cum agno annuatim persoluentes) gegen 
eine Leibrente (H talenta argenti grauioris monette) empfiEmgen habe. 

Facta est hec conuentio cum consensu et uoluntate neptis et 
coheredis susb Bertae per manum mundiburdi sui Hezzelini in 
placito Landwordi comitis in loco qui dicitur Grawonbeke, 
Geuehardo aduocato accipiente, coram non modica tam nobilium 
quam et seruientium multitudine, quorum nomina inferius ez parte 
nominauimus. Haolt. Adalbertus. Berhardus. Thiedhardus. Bertoldus 
caluus. Reginboldus. Waldbertus. Thiedmarus. Beinoldus. Haolt. 
Frithericus. Amulungus. Maruuordus. Raduuordus enm filio suo Willi- 
brando. Hoico. Amulungus. Liudolius. Wezzelinus. Oze. Helith. 
Bertoldus. Azzo. Wamboldus. 

Fr 1 fol 32^ Lac lY 608 (wo fUschlich Edda gedruckt ist). 

110. Abt Adalwig schenkt einen Hof in Welde und andere 
Gefftlle theils zur Yermehrung des Brotes, welches den Brftdem gereicht 
werden soll| theils fur sein Jahresged&chtnis. 

Donarium Adalwigi abbatis ad augmentum pams fratrum et ad 
anniuersarium suum et ad luminaria. 
Curtim unam in Welde tradidit piae memoriie donmus abbas 
Adaluuigusad suificientiam panis fratrum, de qua per singulos annos 
soluentnr XXX solidi pro tribus mansionibus. et nil maldaria caseorum. 
Xy^ et modii sii. De tribus quoque molendinis aut tres porci saginati 
aut XV soi pro eis. imum bracium auenfia. XX m pisarum. hircus 
Tnus. capree H. anseres H. gallinsB nn. De familiee quoque mansio- 
nibus scii de Gozthorpe UH soL de Hemmesuuerthe XXX den. 
de Meinsale III soL de Bitbrahtinghoue XI den. in eadem 
uilla similiter. de Specca similiter. de Welde similiter. in eadem 
uilla similiter. de Nienkirken sim. de Hunekrothe sim. in eadem 
uilla similiter. iterum in eadem uilla similiter. De Liudbrahtinghoue 
similiter. de Grutinon V den et ob. 



12 

De annmersario die domni Adaluuigi abbatis^ 

Hec et constituit danda in anniuersarii sui die. In Badden- 
hagen nil sol et eulogium. In Hunepe V soL In Btakelen- 
berge n sot. In Winx VII soL In Mulenbeim XVII den. In 
Bekeheim X m hord: & VH ifi siL Ad accendenda autem luminaria 
dje ae nocte ad ^anctum Johannem bapt. in Galnon V soL In 
Lieuerdinghuson ini soL In Hertenellll soL In Houenheim 
XXX den. 

Pr 1 fol 31*'- und 32'- 

XXI. Nach Adalwig soll Otto als 23. Abt von 1081—1105 
an der Spitze des Klpsters gestanden haben. In XJrkunden habe ich 
denselben von 1083 — 1103 gefunden. Kaiser Heinrich IV bestatigte 
ihm 8. d. Mainz 10. Mai 1098 das JRecht die Vogte der Abtei zu 
wahlen und zu entsetzen (Lac I 255. Pr 1 fol 25^) und verordente 
auf sein Bitten vermittelst Diplom s. d. E51n 23. Mai 1098, da^ naeh 
altem Bechte die Stiftshofe Barkhoven, Ealkhoven, Hetterscheid, Oefte, 
ViehSausen, Rhade, Ickten und Langenbogel [Barichouen Calchouen 
Etterscheide Ouethe Vihusen Rode Eketha Langenbogele] auch klinftig 
von aller Vogtei frei bleiben sollen, ein Privilegium zu welchem der 
damalige Vogt Everhard seine Zustimmung ertheilte (Lac IV 611 nach 
einem Transsumpt K. Rudolfs I.). Auf den Antrag, welchen Abt 
Otto in der Synode ze Koln stellte, bestimmte Erzbischof Friedrich I. 
von K6hi 1103, daP das Patronat der beiden Capellen zu Werden, 
Neukirchen und zum h. Clemens (Bom), dem Abt zustehe, und daP 
die h. Taufhandlung nur in Notfdllen in denselben stattfinden dfirfe 
(Lac I 262). 

111. 1083 6. Mai. Erzbischof Sigewin von Eoln schenkt der 
Abtei die Halfte des Zehnten von neu gerodetem Lande in ihrem 
Gebiete (de noualibus scilicet in Eirsecampe ex parte iam factis 
seu per omnem abbatiam in nostro episcopio ubicunque in futurum 
faciendls). Die Urkunde ist in Werden (Werthina) selbst ausgestellt. 
Lacomblet bemerkt mit Recht, daP der Ausdruck Eirsecampe nicht 
einen besonderen Ort, sondem die Eigenschaft des Landes, dessen 
Rottzehnten zur Halfte der Abtei verliehen wird, anzeigen miiPe. 

Lac I 233. Pr 1 fol 26^' 

112. 1092. Abt Otto bekundet, daP er von dem Edelherra 
Liuppo dessen Hof Hintisle erhalten und ihm dafiir den Hof 
Dalehuse (predium pertinens ad mensam nostram) auf Lebenszeit 
als Precarie verliehen habe. 



13 

Facta est— traditio anno domini M. XC. II. in pladto comitis Mein- 
rici in Bukheim a domno Lnppone. astante et coUaudante domno 
Bernero fratre eius. suscipiente comite Euerhardo aduocato ecclosifle 
nostrse eandem traditionem. in presentia multorum nobillum et minl- 
steralium. quorum ex parte nomina pro testimonio subiecimuB. Be 
nobilibus comes ' Thiedericus de Cleue. comes Godefiridus de Oappen- 
berge. et Wigboldus et Bemhardus bomines eius.' L(i)udolfiis de 
H(i)ungese. Emostus rufiis. Lambertus de D(i)umete. Hugo de Trire. 
Markuuardus de H(i)ulnen. Sigefridus de Tbrodmannia. De minbteria- 
libus. Ranoldus. Herimannus. Wezzel. BAtgerus. Benne. De nostris. 
L(i)udolfu8. Bertoldus. Heleth. Azzo. Reinherus. Hazzeko. Euerhardus* 
Sigebertus. Godefridus. Bertoldus. Heremannus et alii plures. 

Pr 1 fol 35^- Lac IV 610. 

118. Der eben abgedru<^n Urkunde hfingt Pr 1 fol 85^ noch 
folgende Notiz an: 

Contulit etiam domnus Otto, abbas beato Livdgero in Suerte 
XYI mansus quos adquisiuit sua facultate § De quodam Butbalfo 
XX mansus § De quadam domina Eueza in Aldenthorpe X m. 
§ De alia quadam domina Eueza de Thrire X m. § De cuiusdam 
^zekonis uxore in Thordmannia Y m. § De quadam Thiadradaj 
lUIm. § In Hoionkthorpe n m. § In G(i)unninkfelde I mansum. 
§ In Harpen I mansum § De quodam Seuuardo in Aldenthorpe 
n mansus § De quodam iBlueriko in Bugheim H mansus § In 
Borgthorpe I § Yltra Renum U. In K(i)usfelde U. § In Kort- 
hornon L § In Billerbeke I. 

114. 1093. Abt Otto bekundety dass ein reicher Edelmann, 
Kamens Thuringus, welcher seinen einzigen Sohn imKiiege gegen 
die Friesen yerloren hat, sein Erbe zu Dale (quam libere possidebat 
et quse nosto» vicinior erat eoclesiaB) der Abtei geschenkt habe. Der 
Abt gibt es ihm und seiner Gattin Beinguiz sowie seiner Tocbter 
Bertrada fiir ihre Lebenszdut als Preoarie, unter Hiazuf^ung dea 
Besitzes, den die Kirche von Werden in Lopenhild hat. 

Acta sunt hsBc anno dominicae incamationis M. XC. III. M(i)iilen- 
beim. in placito Bernheri comitis. suscipiente traditioneni comite 
deCleue. Thiderico. uice aduocaii ecclesisB nostrse Adolfi. qui 
tunc temporis |)uer erat. Huius rei testes sunt. comes ThiedericuB. 
Lamb^rtus de D(i)umete. et filius eius Baldricus. Emost de BeneBheim» 
Liudolius de H(i)ungese. Conradus de M(i)ulenheim. et {ratres eius 



u 

Weldgerus et Lambertus. OristiaiiuB de Daleiiheim. Burghardus de 
Br(y)oehe. Wemherus de Linepe. Amoldus de Lopenhilde. 
Lac. I 247. Pr 1 fol. 34»" 

115. Thiedrad genehmigt die yon ihrer Tante Hildiburg 
dem Kloster unter Abt Adalwig gemachte Schenkung (s. oben 107) 
und ftbergibt ihrerseits mit Zustimmung ihres Bruders und Mundiburd 
Oddo noch einen Hof in Berklare mit einem H5rigen Adalhard, 
dessenFrau Frithuna und seinen Tdchtem Adalheith Thiedrad 
und Suenehild, femer eine Hufe in Dnmete, die drei Schilling 
zahlt, samt drei Hdrigen und in Budsneppe zwei Schilling. Dafur 
erh&lt sie als Precarie yon Abt Otto auPer dem, was ihrer Tante 
gegeben war, noch yon der Kirche in Hirtfelde zehn Schilling, von 
dem SchultheiiPenamt daselbst zwanzig Schilling Soester Mflnze, am 
Fest Allerheiligen eine carrada bestes Weines, welche ihr die Leute 
des Abtes bis Aschberg fahren miiPen, in Lieri zwanzig Scheffel 
Weizen und zwei Frontage. 

Facta est autem hec conuentio in Wernon comite Oodefrido 
ad monasterii usus acdpiente, recognita uero in Buokhehn in placito 
Meinrici. 

Pr 1 fol. SB^ Lac IV 612. 

116. Ein Freier, Namens Alfric, schenkt sein Gut in Langon- 
bikheim (Langenbochum) dem Eloster und macht sich selbst zu 
dessen Dienstmann, in welcher Eigenschaft er jenes Ghit nebst ein^ 
Hufe in Hertenen zum Lehen erh&lt. 

In Nomine patris et filii et sps sci. £go Otto dei gratia abbas 
Werthinensis monasterii. Notum esse uohmuu omnibus fidelibus nostris, 
presentibus scilicet et futuris^ qnaliter quidam liber» conditionis nomine 
Alfricus cum consensu et uoluntate patris et matris predium, quod 
habuit in LangonbAkheim, ad altare tradidit sei Liydgeri con- 
fessoris. Qno facto seipsum etiam sco Liydgero in proprietatem 
oontulit et in ius mjnistrorum nostrorum receptus id ipsum predimn 
a nobis in benefieium recepit. Oui etiam mansum unum in Hertenen 
Y soi persolyentem, quoadusque uiuat, concessimus et generis eins 
filioram uel filiarum successioni de generatione in generationem. Si 
autem ipse prefatus Aifricus absque liberis mortuus fuerit et mater 
eius ^uekin superstes remanserit, in ius monasterii nostri transeat 
et supradicta conditione in omnibns libere perfruatur. Facta est uero 
huius traditionis confirmatio in Biikheim in placito Meinrici, Euerw 
hardo aduocato ad usus ecclesie accipiente testibus infra scriptis, quorum 
hec sunt nomina. Adolfus. Meinboldus. Liudolfiis. Bertoldus. Helith. 



15 

Adalbero. Wezzil. Hazzeko. Beginhere. GodeMdiu. Benzo. Liiizo« 
Hugo. Latheuiiig. iBzzeliii. Yniko. Euerhard. Bemhard. Sigefrid. 
Liudbertiu. 

Pr 1 fol. 37»*' 

117. Der Custos Adalwig hat ein GrandBtlick erworben und 
liberl&^ es gegen eine jShrliche Abgabe von zwei Sdiil&ng einem ge- 
wissen Tido und seiner Frau Azela, mit der Bestinunung, daP die 
nach ihrem Tode darauf sitzenden yier Schilling zu zahlen haben. 

In nomine patris et filii et spiritus sancti. Notum esse uolumus 
omnibus S. Liudgeri confessoris fidelibus, qualiter ego Adalyyigus 
custos altarls monasterii Werthinensis predium quoddam in [Herrcho], 
quod nn solidos ualet, sancto Liudgero adquisiui, quod. cuidam 
Tidoni et uxori su» Azel» sub censu duorum soUdorum dedi, 
hac sciiicet interposita ratione ut, quamdiu ipsi superuixeriunt, duos 
sofidos inde persoluant, post mortem uero illorum quicumque hoc 
prediimi inhabitauerint, IIII solidos pleniter inde persoluant. Qui 
predictus Tido prius sub beneficio Hazakonis erat, sed restitutione 
alterius mancipii eum ab eo redemi et ad altare 8. Liudgeri transtuli. 
Facta est h»c donatio et traditio sub abbate Ottone in Trot- 
manne, Herrado ad manum aduocaii Euerhardi accipiente. 
et hi sunt testes Berthmunt. Oerbraht. Hugo. Alfhard. Kokker. 
Azelin. Aneko. Godeskalk. GodeMdus. Azzo et Azzo. Azekin. Redfndus. 

Nach dem Original im Diisseldorfer Staatsarchiy. Uebrigens ist 
die Stelle, auf welcher der Name des Gutes stand, radiert und spater 
„herrehe" daflir eingesetzi 

118. Der Propst Gere entlft^ eine zu dem Oberhofe Fiyhyson 
(Viehausen) H5rige aus der Dienstbarkeit, damit sie sich mit einem 
freien Manne, Namens Azzelinus, yerheiraten k5nne. Daffir macht 
dieser seine Hufe in Berghuson (Bergerliausen) dem Altare des 
h. Liudger zinsbar. 

Facta est autem hnc conuentio uenerandi abbatis temporibus 
Oddonis, Gere preposituram simul et altaris custodiam tenente, 
yillico eius Ebbe hoc concambium perfidente. Testes: Liudolfus. 
Bertoldus. Heleith. Yuamboldus. Tliiedricus. Gisekin. Ebbe. Benzo. 
Godefiridus. Benno. 

Lacomblet bemerkt, der in der Urlnmde genannte Abt k5nne 
oafih dcn Schriftzligen derselben nicht wol jener Odo sein, der ara 
SchluP des 9. Jahrhunderts diese Wfbrde bekleidete. DaP dieselbe 
hierher geh5rt, beweisen schon die Namen der Zengen; ygh 112 u. 116. 

Lac I 266. 



16 

119. Der Abt Otto bestimmt, daP sem GedS.chtni8 jahrlich 
durch die Qebete der Brtider und Almosen begangen werde. Jenen 
soll dabei eine reichliche Erquickung, den Enaben aber ein grCPere» 
Brot gereicht werden. AuPerdem verordnet derselbe, daP man die 
Aposteltage kiinftighin noch feierKcher und wiirdiger begehe, indem 
den Brtidem eine entsprechende Erquickung in Brot und Wein ge- 
geben werde. Zur Bestreitung dieses Aufwandes und der Unter- 
haltung der Lichter an seineih Qrabe weist er seinen Hof in 
Honsuerte und einige Hufen in Frimeresheim an. 

Priuilegium Ottonis abbatis de anmversario suo, 

In !^omine soas et indiuidusB trinitatis. Piee et semper in Xpo 
reeordandsd memorise pius Otto abbas, plus spiritualibus quam Camali- 
bus rationem mentis semper aocommodans et ideo firmam domum supra 
firmam petram prudenter sibi edifficare desiderans, cum eonsideraret 
quia longam non habet licentiam uita mortalium et quia longo non 
durat tempore super terram memoria defunctomm, illud dare intaens 
quia opera pietatis et misericordiee; interminabrlem fructum habent 
flBtemee in cselo memorieB, iuxta modum a deo concesssa sibi facultatis 
contulit se ad studia misericordise et pietatis^ consulens quidem 
caritati fratmm temporaliter et accumulans sibi pi'emia futursd beati- 
tudinis fieternaliter. Statuit igitur diem suee dormitioni^ in Xpo per 
Bingulos annos fi^quentari notiuis fratrum orationibus et elemosinis, 
quibus etiam in ipso die in fkae et uino et pisce plenissimam admini- 
strari precepit caritatem refectionis, addens huic tam piee donationi 
noctumi luminaris continuationem subministrari in eo uidelicet loco, 
ubi ipse iiiuus decreuerat se mortuum sepulchrari. Insuper uero iuxta 
suee largitatis bonitatem pueromm adaugeri precepit panem, in quarta 
scilicet sua parte quam prius esset maiorem, per XV maldaria tritici 
ad expletionem si X sint pueri. Post ordinatam et tam pie composi- 
tam huiUB benignitatis traditionem conuertit se ad sanctomm aposto- 
loram dignissimam uenerationem, ad quam dignius et sollempnius 
apud nos quam prius celebrandam in eorum singulomm nataliciis 
prouidit fratribus in pane et uino congmam exhibitionem refectionis. 
Et ut hec pise uoluntatis eius traditio apud successores suos stabilis 
in posterum et firma perduret, de curti sua in Honsuerte, quam 
pie respectu huius donationis ipse acquisierat, in die sui anniuersarii 
taan in eulogio firatnun quam in stipendiis paupemm et in augendo 
pane pnerorum H talenta persolui constituit. Ex quibus XXY sol 
in eulogio firatmm et elemosinis paupemm, XY uero qui supersunt 



17 

in XV maldariis tritici pucrorum distribuantor. Ad conquirenda uero 
luminaria et ad concelebranda ut dictum est sanctorum apostolorum 
BoUempnia dedit ipse ultra Benum in Frimeresheim mausum 
Boldonis, persoluentem IIIl sot et IIII brada tritici et II m 
pisarum, nec non et alterum dimidium mansum alterius Baldonis, 
pereoluentem XXX ih tritici. Insuper uero Y bracia tritici ex eadem 
uilla. His omnibus ad uotum suum ita compositis et ordinatis huius 
testimonii cartam subnotari precepit et in capitulo cunctis fratribus 
regulariter contradidit. 

Pr 1 fol. 34. 

XXI. Als Nachfolger Otto& fahren die Regiater Adolf von 
Berg und Budolf von Helfenstein auf, yon denen der erst^e nicht 
ganz ein Jafar, der andere bis 1113 der Abtei vorgestanden hahen 
soU. Allein in einer Urkunde des folgenden Abtes Liudbert ^bt 
dieser selbst Otto und zwei Budolfe als seilie Yorganger an (ygl. 
unten Nr. 125) und in der Aufzeichnung iiber die Capelle in Asterlo 
(ygl. Nr. 121) wird durch den Zusatz zu dem Namen des Abtes 
Budolf ^nemlich den ia Biege geborenen^ bewiesen, daP zwei dieses 
Namens unmlttelbar hinter einander oder doch kurz aufeinander 
regiert haben m^en. Unter diesen Umstanden muP man annehmen, 
daP Adolf ganz aus der Beihe der Abte zu streichen ist, oder daP 
er an eine andere Stelle gesetzt werden muP. 

Eine Aufzeiohnung in Pr 2 fol. 26* 

120. „Notum sit omnibus fidelibus tam futuris quam presentibus 
quod pisB memc^ifie Gerardus prepositus mansum quendam comparauit, 
unde permissione uenerabilis abbatis nostri Adolfi tali ordine seruiri 
disposuii In Assumptione Scgb dei genitridis Harin et in Natiuitate 
nec non in Purificatione et Annunciatione simul et Oonceptione tres 
pauperes coUigi et in honovem dei et genitricis eius eum pertinenciis 
ad diem pie illis roinifitrari. Luminare etiam unius denariatsd ad unam 
quamque festiuitatem ordinauit incendi. Simili modo in Inuentione 
sanct» crucis et Ezaltatione Y pauperibus ob recordationem Y 
uulnerum domini minifitraii eonstituit. Oandelam uero ad utramque 
festinitatem in medio monasterio ante crucem duorum denariorum 
poni uoluit, ut a uigilia.usque post sequfiiitiB diei uesperas durare possit^ 
Boll sich auf Adolf, den Nachfolger Ottos, beziden (eine spatere 
Hand schrieb 1105 an den Band); allein es steht nichts im Wege 



1) Einige nennen ihn Adolf II, indem sie den ersteii Abt Andulf alB 
Adolf I gelten Iftssen. 



18 

hierbei an den Abt Adolf U (III) zu denken, dessen Regierungszeit 
in die Jahre 1160 — 1174 gesetzt wird, um so mehr da gerade unter 
djesem Abte auch ein Propst Gerhard genannt wird. 

121. Die Eapelle inAsterlo, you dem Werdener Propst wieder 
erbaut und dotiert, wurde Ton Alfwin Bischof yon Merseburg 
(1097—1112) eingeweihi Es geschah dieP unter Abt Otto. Zur 
Unterhaltung der Lichter wurde auf Bitten des Propstes Wichmann 
Ton Abt Riidolf (und zwar Yon dem aus Biege stammenden) eine 
Kufe in Erinfeld bestimmt, welche der Edelherr Liudbert mit seinem 
Sohne GodefHd dem Eloster geschenkt hatte. Nach Oyerhams hand- 
ecbrifklicher Geschichte Yon Werden hat Wichmann selbst noch unter 
Oito die Eapelle erbauen laigen; zwar geht dieP aus der folgenden 
Aufzeichnung nicht henror, doch wdre es immerhin moglich, daP 
Wichmann unter mehreren Abten die Propstwiirde bekleidete. 

Gracia dei et pii Ottonis abbatis dispositione. Ad capellam 
prepositi in Asterlo ab ipso preposito reconstructam dedicatam et 
dotatam prebenda fratrum consecrante licentia archiepiscopi Oolonlensis 
Herimanni bonse memorisB Alfuuino Mersburgense episcopo hec 
pertinent. De EmbrikeY soL De eadem uilla ICICX den. De 
Winkilhuson I soi de decimis. De Suafheim 11 sot. De 
Bapmurse [siue Hagen] YI soi. De Winkilhuson per Liudolfum 
II sot. Que omnia, sicut ab inicio constitutum est, in tali custodia 
ipse prepositus habet, ut per uillicum suum annuatim super altare 
istius capelle XVlll sot ponat, ut presbiter ecclesiee Embrike, que 
etiam ad preposituram pertinet, ibi accipiat et missam cum omnibus 
horis diuinis bene ibi et deuote diebus omnibus agat. prepositus autem 
per uiUicum suum omne edifidum et custodiam eius in eadem capella 
prouideat et quicquid ibi necesse est excepto luminari quod ipse pre- 
positus omni nocte ibi prouidebit de manso quodam in Er(e)infelde 
in sot. soluente, qui mansus olim per Liudbertum nobilem uirum 
cmm filiolo suo Godefrido sco Liudgero oblatus est et isti capellsd 
per Ruotholfum pie memori» abbatem illum uldelicet de Biege 
uatum piissime assignatus est ad predictum luminare inpetrantibus 
huias pietatis obtinentiam Wigmanno preposito cimi Liudolfo 
ultUco 8U0. Quorum anim» cum omnibus fidelibus defunctis requies- 
eant in pace. Amen. 

Pr 2 fol. 24'- 

122. Abt Budolf ordnet an, daP bei seinem JahresgedEchtnis 
au allen AMren Wachskerzen angezfindet werden, daP man den 
Briidem eine recht reichliche Erquickung in Brot, firischen Fischen 



19 

und mildem edelem Weine reiche und die Yon allerwarts zustromenden 
Armen mit freigebiger Hand und mildem Sinne pflege. Zu diesem 
Zwecke erkauft er von cinem gewissen Gerhard ein Gut in 
"Widehowe. (Im Ealendarium necrologicum Werdinense bei Bohmer 
Fontes UI S. 389 ist der Todestag dieses Abtes Budolf auf 9. April 
gesetzt: XX Kal. mai. Rutholfiis abbas. Iste contulit ecclesie curtim 
in Widehove.) 

Friuilegium de anniuersario Rutholfi abbatis. 
In Nomine sanctee et indiuiduaB trinitatis Considerans et per- 
pendens digne memoriBe abbas Rvtholfvs, quam salubre sit elemosinas 
Btatuere et in longum prouidere Xpi pauperibus, statuit vt in suo 
semper anniuersario cerea luminaria ad omnia altaria incendantur 
deuotissimo studio, largissima fratribus amministretur panis et nouorum 
piscium uinique lenis et generosi refectio, pauperum quoque omnium 
nndecumque aduenientium cura agatur larga manu et hilari animo 
et celebris sit eius memoria ,et in dei et in hominum gratia. Predium 
uero, quod huic piissimse eius institutioni inposterum seruire debeat, 
non modico labore quesierat. Erat enim quidam probus uir Ger- 
hardus, sub ministeriali iure ad scm Livdgerym pertinens et pulchrum 
olim beneficium, quod XXX solidos persolueret, in Widehowe 
habens, qui ad tantam paupertatem, sicut plerumque bonis contingere 
solet, deuenit, quod pene omne illud beneficium pro prestita pecunia 
posuit et tam inops et egenus permansit. Yictus tandem egestate 
molestissima abbatem cum amicis suis adiit, offerens sibi idem bene- 
ficium: immo multis sibi precibus instans, ut a se illud emeret cum 
aliqua gratia. Qui dudum habens in animo hoc statuere, quod dictum 
est in inicio, amicorum consilium et auxilium circumquaque quesiuit 
et dans ei Vni marcas et bonum ambulatorem et multa insuper su» 
necessitati succurrentia et aliud beneficium in Osteruuic YIII sol: 
persoluens, dans et magnam pecuniam illis quibus positum in uadimonio 
fuit, libere et sine alicuius contradictione beneficium Gerhardi in 
Widehouuen cum omnibus, que ad illud pertinent, de manu eius 
suscepit, astantibus et uidentibus hec omnia testibus istis. Adaluuigo 
decano et custode. aliisque fratribus^ Bertoldo. Wolfario^ Bemhardo. 
Godefrido. Adolfo. Euerhardo dapifero. Thiedmaro fratre eius. Bem- 
hardo. Godefiido. Bertoldo. Werinberto. Bertoldo. Hartberto. Dudone. 
Sigeberto. Hemikone. Ybbone puero. Bertoldo. Euerhardo. Liudfrido. 
Gerlago. multisque aliis. Conuocatis igitur ad ultimum abbas omnibus 
fratribus suis eum manu aduocati Adolfi sepe dictum beneficium ad 
celebranda, que superius dicta sunt, regulariter et legaliter tradidit» 

2* 



^^vi^- 



20 



astante ei fauente non solum ipso Qerhardo, uemm etiam omnibus 
domestids suis cum multis aliis qui tunc aderant nobilibus uiris. 
Sigefrido. Huboldo. filio eius cum fratre suo. Thuringo. Rfttgero. 
Adalberto. Gerberto. Liudolfo. Baldrico. HeriiAanno de Wanelo. Ghode- 
frido de Werbe. Thiedboldo de Rehgethe cnm fratre suo. multisque 
nobilibus cum ministris predicti aduocati. 

Pr 1 fol. 35^- und 36*^ 

Ich laPe einige Aufzeichnungen folgen, welche die Amtsfdhrung 
des Propstes Wichmann betreffen. 

123. Ein zura Hof Halingringhuson Horiger heiratete eine 
Freie, Kamens Hidda. Diese schenkte ein kleines Gut in Hutlere 
unter der Bedingung, daP sie als Precarie zwanzig Scheffel Gerste 
Yon der Hufe ihres Mannes Ezelin erhalte und yon dem geschenkten 
Giitchen nur acht Seheffel Gerste entrichte. Nadi ihrem Tode solle 
alles an das Eloster fallen. 

Notura sit, quod quidam curtis Halingringhuson adduxit 
uxorem Hidda liberam, quse curti dedit prediolum quoddam in 
Hutlere a sua proprietate in proprietate sci Livdgeri, ea condltione 
ut imprecarium reciperet XX m hordei a manso uiri sui Ezelini, 
quamdiu uiueret, et a prediolo dicto, quamuis plus posset, octo tantum 
modios hordei solueret, quamdiu uiueret. postea et mansi et predioli 
omnis utilitas monasterii esset. Facta sunt h«c sub preposito Wig- 
manno , sub uillico He z eli no , eoram omni familia curtis et multis aliis. 

Dieselbe Hand hat noch folgende Notiz ohne Zeitangabe eingetragen : 

Qyedam Mulier cum esset libera, tradidit se in preposituram cum 
tribus filiabus Heramica Wennica Mazzeea, ea oohditione ut 
nunquam plus nisi duos denarios et nemini nisi preposito uel eiua 
nuntio persoluerent. 

Pr 2 fol. 5»» 

124. EinFreier Welthe ftbergab zur Zeit des Abtes Adalwig 
und des Propstes Sigfrid sich mit seiner Hufe zu Stenrapan an 
die Propstei von Werden. Der Propst uberlieP das Grundst&ck dem 
Hofe der Abtei in Heldtinghausen und erhielt dafiir im Tausch eine 
Hufe zu Sutherwik. Das letztere ertheilte er einem gewissen 
Benno, der zu diesem Zwecke aus seiner Horigkeit als Litus ent- 
laPen war, zum Lehen, mit der Verpflichtung, Auftr&ge des Proptes 
an dessen H5fe in Ihthere und Elyetre zu besorgen. 

In nomine sanote et indiuidue trinitatis. Notum sit et in per- 
petuum memorie maneat cunctis Xi et sci Liudgeri fidelibus, qualiter 
quidam Kbere conditionis nh*, Welthe nonune, sub uenerabili 



21 

Adalvigo eenobii Werdinensifi abbate, tempore 8ege(ridi prepositii, 
semetipsum et quendam proprie hereditatis sue mansum inStenrapan 
8C0 Ludgero in preposituram tradidit, eo quidem pacto ut quamdiu 
uiueret precario iure prebendam in hospieio prepositi haberet. 8et 
prefatus prepositus, qui hanc fecerat conuentionem, sibi et fratribus 
suis in hoc utiliter prouidere uolens, eundem mansum, quem libere 
suscepit et libere possedit, in curtim iratrum in Helenrenchuson 
concambiendo transtulit et alium mansum in Sytherwik, IIII mo^ 
siliginis minus soluentem, quos pro seruitio istius quem concambiuit 
computauit, ind,e recepit. Mansus igitur iste quod satis commode situa 
erat fratribus Mimigardeforden euntibus et quia prepositus in iUius 
partibus legatis sepius indiguit, quos minime habere potuit, eundem 
mansum cuidam Bennoni, litiea prius seruitute soluto et legitimo 
seruientium iure sublimato, in beueficium concessit, ita quidem at 
prepositi legationem et ad Ihthere et ad Eluetre uel alias 
quocunque vbl ilhs partibus indigeret deferret, et fratribus in 
eodem manso si necesse esset per noctem necessaria prouideret et 
cum eis ad prenominatum locum pergeret. Hio postea quandam lifoere 
conditionis mulierem Thidekin nomine sortitus est in uxorem, que 
se respectu beneficii quod uir eius possederat sco Liudgero in pre- 
posituram iure quidem legitimo seruientum recepto tradidit. . Procreatis 
antem ex se filio et filia defunctus est uir tempore Wigmanni 
prepositi. Et ecce quidam Berengerus unus ex propositure 
seruientibus filiam illorum adamando in uxorem ducere uoluit. Cuius 
uero mater et frater puell» consentientes iuris quicquid benefidalis 
in hoc manso habere debebant preposito Wigmanno, ut uiro 
prefato et uxori eius in beneficium concederetur, reddebant. Post 
non multum uero temporis mater ambobus filiis orbata, prefatus 
Berengerus aliam iterum quandam libere conditionis mulierem 
Adalburgam nomine duxit uxorem: que ut idem bonum cum uiro 
in beneficium susciperet, simili modo se in preposituram iure seruien- 
tum recepto dedit. et id est totum factum consensu preiate muUeris 
Thiedekene, ita quidem ut certum uictum in hoc beneficio haberet 
quamdiu uiueret. Huius uerissimi testimonii testes hii sunt Adaluigus 
decanus. Ydo cellerarius. Euerhardus dapifer. Hartbertus de Cothuson. 
Ck>defridus diues. God^fridus maritus Thiedsuithe. Sigebertus de 
Wattenschethe. Liudfridus filius Gisekini. Brun. iBSthelgis et alii 
plures libere conditionis uiri, qui cum muliere hac causa oonuentionis 
huius uenerant et insuper quam plures alii boni testimonii uiri. Pax 
et misericordia dei sit omnibns hanc cartam legentibus et affirmantibus. 




22 

dei autem uindicta et omnium suorum offensio sit super os eius quo- 
quo modo inMngere temptantibus. Amen. 

XXII. Von 1113—1120 soU Liudbert als 26. Abt das Kloster 
rerwaltet haben. Er kommt 1116 und 1119 in Urkunden ror. Im 
letzteren Jahre hat er sich in Helmstedt ein Anniyersar gestiftet. 

125. 1115. Abt Liudbert hat den Hof Dale, welchen Thu- 
ringus schon unter seinen Yorgangern geschenkt und als Precarie 
zurfickerhalten (bona precarii nostri in Dale. que tres antecessores 
nostri. in primis pius Otto. deinde uterque Rutholfus ecclesifie nostrse 
acquirebant), Yon Thuringus zur unumschrSnkten Yerfugung erworben. 
£r stiftet daraus fiir sich ein Anniyersar, fOr dessen Ausfiihmng der 
.Eellner (zur Zeit der Stiftung Godefridus) zu sorgen hat. Es 
sojlen namlich bei seinem JahresgedHchtnis an aUen Altaren Waehs- 
lichter brennen, die Briider und Olenker sollen eine reichliche Er- 
quickung (refectio) an schdnem Brot, guten Fischen und trefflichem 
Wein erhalten, die Armen, die Ton allen Seiten zustromen, mit frei- 
gebiger Hand und mildem Sinne verpflegt werden, damit sein An- 
denken gefeiert sei in Gottes und der Menschen Gunst. In dem Fenster 
aber, welches er neben seinem Grabmal hat machen laPen, soU m 
jeder JSfacht ein Licht brennen zu seiner und seiner drei Yorganger 
Gedachtnis. 

Als Zeugen der 1115 ausgestellten Urkunde werden aufgefOhrt: 
Adolfus aduocatus noster, EuerharduJB frater eius, Bemherus comes, 
domnus Heribertus, Gerhardtis, Lambertus de Hauekeshurst, Immo, 
Ounradus et nepos eius. Ounradus, Bulant, Adolf Ooluo. Ministeriales 
quoque S. Liudgeri. Euerhardus dapifer. Thiednumis. Godefiidus. 
Bertoldus. Dudo. Ricbreth. Sigebrecht. Ubbe. Godescalc. Bemhard. 
Euerhard. Lambreth. Werinbertus. Hartbertus. Beringerus. et 
pene omnes. 

Pr 1 fol. 36, Lac lY 617.. Erh Reg. I S. 224. 

XXin. Liudberts Nachfolger Berengoz regierte, nach den 
Registern von 1120—1125. 

126. 1122, 27. Mai. Eaiser Heinrich Y. stelH das Yon seinem 
GroPyater geschenkte, Yon dem Grafen RAtbert und dessen Gemahlin 
Ermenthrud aber schon langere Zeit gewaltsam in Besitz ge- 
nommene Allod in der Yilla Eitera, zwischen Rhein, Leck nnd 
Issel gelegen (qubd situm est inter hos fluuios. Renum et Leccam. 
Leccam et Islam), dem Eloster zurtLck. Dat. YI. Eal. Jun. M. 0. XXII. 
Indictione XY* Anno autem regni domni Heinrici XX [II. Imperii 
vcro Xn. Actum Traiecti. 



23 

Lac I 295. Pr 1 fol. 25**' und 26' (hier wird der Abt Beren- 
gotus genannt, wahrend im Original Berengozus steht). 

127. 1124. Abt Beringoz hat yon den Brudem Godefrid 
und Heremann zwei Ma:n8U8 in Threttethe gekauft. Einen 
derselben schenkt er den Brlidem, damit sie bef seinen Lebzeiten 
am Tage des h. Bonifadus , nach seinem Tode bei seinem Jahres- 
gedachtnis fur ihn die Messe halten. 

In nomine scae et indiuiduse trinitatis. Beringozus dei gratia 
Werdinensis abbas. Quia scriptum est „date elemosinam et ecce 
onmia munda sunt uobis^, ideo notum esse cupio fidelibus Christi tam 
presentibus quam futuris, qualiter a Godefrido et fratre eius 
Heremanno duos mansus in uilla, quae uocatur Threttethe, 
quatuor talentis emi, de quibus unum fratribus hic deo famulantibus 
pro remedio animsB mese contuli, ea uidelicet conditione, ut in festiui- 
tate sci Bonifacii martyris in memoriam. mei quamdia uixero karitatem 
inde habeant et eadem die ubicumque sim priorem missam pro me 
celebrare studeant, post obitum uero meam in anniuersario meo eandem 
karitatem habeant, et uigiliis et missarum oblationibus sed et commen- 
datione animarum animam meam deo attentius commendare satagant. 

Acta sunt hsec anno dominicaB incamat. M. 0. XXTTTT. indictione 
II. regnante Heinrico Y rege et TTTT imperatore. sub aduocato huius 
loci Liudgero duce. Isti autem sunt testes qui haec uiderunt et 
audiemnt. Gerhardus scilicet et Heremannus capellani abbatis. 
Euerhardus etiam. Irinfndus. Sigebertus. Ybbo. SigeMdus. Godefndus. 
ministeriales sci Livdgeri de werthina. de Helmenstede uero Sigebertus 
et Heremannus filius eius. Begenhardus et Amoldus filius eius. 
Liudolfus et Godefridus frater eiu^. Eluericus etiam. Marcuuardus et 
Gerhardus ministeriales eque sci Liydgeri. 

Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf. 

XXrV. Der folgende Abt Bernhard soll bis 1138 nach andern 
bis 1140 oder 1141 regiert haben. Als Zeuge kommt er 1129, 
10. Febr., in einer Urkunde E5nig Lothars Yor (Lac I 304). 

128. Yon ihm selbst ist eine interessante Urkunde vorhanden 
(Lac I 317). Nach derselben gibt Bemhard einem frommen Manne 
Heinrich Giiter in dem Paderbomischen (quidam bona nostra in 
Patherbumensi parrochia posita), nemlich seinen Besitz (territorium 
nostrum) in Holthuson oder Egesterenstein, nicht als Lehen, 
sondem in Yillication, unter der Bedingung, dem Abte Yon Werden 
jahrlich zweunal — auf seiner Beise Ton Werden nach Hebnstedt 
und zuriick — sowie den Monch, welchen dieser etwa zum Messelesen 



u 

bei aich fHhren werde, zu verpflegen, anch deesen hln- und hergehende 
Boten aufznnehmen. (Die Zeugen sind: Godefridus prepositus, 
Lambertus cantor, Anno camcrarius, Gerhardus &ater, cum 
ministerialibttB ecclesise sancti Livdgeri Euerfaardo aduocato et 
dapifero, Erenf/ido, Bernhardo, Gerlago, alio Euerhardo, 
Helia, Beinbodone, Seberto, Wigboldo). 

Es werden in dieser Urkunde die bertihmten Externsteine 
erwahnt; diese selbst waren iibrigens nicht im Besitze der Abtei 
Werden, sondem gehorten dem Kloster Abdinghof in Paderbom. 
Der Kame derselben ist nur hinzugefiigt, um das erwahnte Holthuson 
von den vielen gleichnamigen Orten zu unterscheiden. Vgl. Giefers 
in Zeitschr. f. yaterland. Geschichte und Alterthumskunde (3. Folge.) 
Vn, 1. S. 10 ff. Aus einer von ihm (das. S. 100) mitgetheilten 
Urkunde v. J. 1093 ersehen wir, daP um die Mitte des 11. Jahrh. 
die Gegend auf beiden Seiten des Osning rings um die Extemsteine 
hemm, nemlich die Orte Colstide (Colstadt), Holthttson superius 
& inferrus (Ober- und Niederholzhausen) einem Manne aus edelem 
Geschlechte angehSrte. Dessen drei Sohne theilten sich nach dem 
Tode des Vaters in die Erbschafb: der erste schenkte sein LoP 
Colstadt an den Dom in Paderborn, der zweite gab das ihm 
zugefallene Oberholzhausen an Werden — und damit sie zu 
diesen Schenkungen die Genehmigung des dritten Bmders, Namens 
Imiko, erhielten, iiberliePen beide demselben von ihrem Antheil 
,,den Agistemstein in dem nahen Walde mit allem Grund und Boden, 
welche von der Spitze dieses Felsens bis zur Feldmark von Nieder- 
holzhausen und dem benachbarten Hom sich erstreckten.^ So besaP 
Imiko und nach dessen Tode sein Sohn Erpho Kiederholzhausen 
mit den Extemsteinen. AIs Erpho friihe starb, verkaufte seine Mutter 
Ida als Erbin mit Zustimmung ihrer Tochter Witsuit und ihres 
Schwiegersohnes Eberhard von Veltheim den ganzen Besitz fUr 
vierzehn Mark Silber und andere Geschenke an Gumbert, Abt des 
Klosters Abdinghof in Paderborn. Die Bestatigungs - Urkunde des 
Bischofs Heinrichs II. von Paderborn vom Jahre 1093 ist an der 
oben erwahnten Stelle von Giefers mitgetheilt. 

129. Ein gewisser Thiedericus iibergibt unter Abt Bemhard 
sein Allod in Tunteleshem an den Altar des h. Liudger, unter der 
Bedingung, daP sein Sohn Everwin es gegen eine j&hrliche Abgabe 
von sechs Denaren erhalte nnd, wenn er eine zum Altar horige Gattin 
heirate, an eins seiner Eander vererben dtbrfe: anderesfalls soUe er es 



25 

verlieren, dei Yater dagegen das Becht haben, dasselbe noch auf 
Liebenszeit gegen obige Abjgabe zu behalten. 

In nomine scsd et indioidue trinitatis. Notum sit cunctis Xpi 
fideUbus tam futuris quam presentibus, quomodo quidam uir, nomine 
Thiedericus^ ad altaris censum Sci Lvidgeri genitus, quoddam allo- 
dium, quod iacet in Tuntcleshem, cum omnibus appendiciis suis, 
agris uidelicet cultis & incultis, pascuis, pratis, siluis, aquis, aquarumue 
decursibus ad altare Bci LIYDQERI tradidit. Ipse enim dum nullum 
sub possessione ecclesiaB haberet heredem et tamen filium suum 
Eueruuinum licet a se alienum sub aliqua gratia hereditare desi- 
deraret, supradictum allodium hac conditione ad altare ^ci LIYDGEKI 
tradidit, ut idem filius suus Eueruuinus de manu custodis illud ad 
inhabitandum susciperet, YI denarios inde annuatim persolueret et si 
uxorem pertinentem ad altare cum licentia duceret, etiam uni filiorum 
suorum uel filiarum sub eadem gratia post mortem suam relinqueret; 
si uero alienam duceret, etiam ipso uiuente supradictum allodium omnino 
perderet, pater uero quamdiu uiueret usui suo sub eodem censu 
reseruaret. Facta est traditio hec coram altari Sci LIVDGERl sub 
abbate Bernhardo custode Lamberto coram his testibus. Athelgis. 
Bertrammus. Vbbo. Reinzeko. filius eius W(i)ezzel. Hemmo. Hazzako. 
Bemhardus. 

Original im Btaatsarchiy zu Diisseldorf. 

XXY. Wie iiber das Todesjahr yon Abt Bernhard, so lauten 
auch uber seinen Nachfolger die Angaben yerschieden. JSfach den 
gewohnlichen Registem werden zunftchst hinter ihm Werinbert II. 
(bis 1143 oder 1146) und Tolmar (1144 oder 1147) aufgefiihrt; 
beide sind urkundlich bis jetzt nicht nachgewiesen worden. Damm 
hat man auch schon frlihe angenommen, daP Abt Lambert, welchen 
die Register yon 1144 (1147) bis 1152 ansetzen, unmittelbar auf 
Bemhard gefolgt sei. Yergl. Mabillon Annales Ordinis S. Benedicti. 
Tom. YI, S. 334. 

Abt Lambert kommt bereits 1145 als Zeuge in einer Urkunde 
K. Eonrads III. yor, welche in Werden selbst ausgestellt wurde und 
den Anbau in Duisburg betrifft. (Lac I 353) ^). 



1) Zam Jahre 1146 berichten die Annales Ordinis S. Benedicti y. Mabillon 
(Tom YI S. 412): Eo tempore quo pulsis e Keminada sanctimonialibus earum 
monasterium in preeposituram sub monasterio Corbeiensi est redactum aliud pro 
yirginibus ih ducatu Cliyensi sufo Worthinensis abbatis patrooinio excitatum 
eet, quod Hagenbusch seu Campus-Ceryorum nomen acoepit Preeerat tum 
Werthinae Lambertus abbas. 



26 

Zwei Jabre spater (s. d. Kinmago 17. Oct. 1147) bestatigte ihm 
K. Eonrad lU. die Privilegien der Abtei, insbesondere das Yon K. 
Konrad 11. ertheilte Schifffartsrecht anf der Rnhr und zwar dieses 
mit der Erweiterung, daP es auoh noch tiber das Kloster hinaus gelten 
solle. Zugleich macht er bekannt, daP er durch Graf Herimann^) 
die eingelegten Hindemisse habe beseitigen lassen. 

(Lac 1 358. Pr 1 fol. 26') 

130. 1147. Erzbischof Amold I. von Koln schenkt der Abtei 
Werden den Bottzehnten zu Wagenheim (Wanheim) im Kirchspiel 
Friemersheim [Frimersheim Pr. 1]. Lac I, 362 (aus Gelenii farrag.). 
Pr 1 fol. 27*" Wanheim hat zum Kirchspiel Friemersheim gehort 
und wird also damals, wie Lacomblet bemerkt, auf der linken Rhein- 
seite gelegen haben; jetzt liegt es durch Veranderung des FluPlaufes 
auf der rechten. 

131. 1148. Abt Lambert bekundet, daP er yon Heinricus 
de Kastere — mit Zustimmung yon seinem Stiefsohn Roricus 
und unter Mitwirkung von seinem Schwiegersohn Beinhard und 
dessen Gattin Beatrix — den Hof Angera um 40 Mark gekauft; 
habe. Die Uebergabe fand Statt yor dem Hauptgerichte des Kelda- 
gaues zu Kxeuzberg (Cruizberg), und es fungierten dabei als Freischeffen 
(liberi scabini): Niuilungus, Gerhardus de Unna, Bemhems und sein 
Bmder Godefndus, Boricus, Cunradus de Linepe, Bemhardus de 
Euerkrothe. 

Das Gericht stand damals unter dem Pfalzgrafen Hermann von 
Stahleck, der es an Hermann yon Hardenberg untergeben hatte (factum 
est hoc anno dominicee incamationis M. C. XLYin. Lidictione XI. in 
placito palatini comitis Herimanni. presidente uice eius comite Heri- 
manno de Hardenberg. qui et in aduocatiam suscepit et nos iure 
aduocati in hanc possessionem legitime introduxit). 

Zeugen : Baldricus de Dumete. Cristianus de Wiuelinghoue et filius 
eius Adelbero. Heinricus et frater eius Uiuianus. Burchardus de Bmeke. 
Helmuuigus et frater eius Amoldus. Erenbertus de Mere. Amoldus 
de Bothe et frater eius Adelbertus. ]^arbernus de Helpenstein. Albertus 
de Elpe Thiedericus et frater eius Gerardus de Ubheim. Egeno de 
Furendale. Sigebertus. Gerlagus. Philippus de Bechethe et alii plures. 

Lac I 364. Pr 1 fol. 36^ 



1) Oraf Hermanii yon Hardenberg, weloher die Stelle des Pfalzgrafen 
Hermann yon Stahleck rertrat. Ygl. nnten 131. 



27 

132. 1148. Abt Lambert kauft von Sigebert von Euerek- 
r o t h e eine Hufe in Selebeke far neun Mark. Die XJebergabe fand 
Statt Yor dem Gerichte zu Ereuzberg, bei dem damals Nivelung an 
der Stelle seines auf dem Exeuzzug befindlichen Bruders Hermana 
von Hardenberg den Vorsitz fiihrte. 

In nomine Sancte et indiuidue trinitatis. 

Ego Lambertus dei gratia Werthinensis abbas noticise fideUum 
tam futurorum quam presentium commendo, qualiter mansum unuin 
cum suis appendiciis in Selebeke legitima emptione adquiaitutn 
ecclesise usibus delegaui. Sigebertus de Euerekrothe, lihere 
conditionis homo, neptem uxoris suee nomine Bertam peticione friitniui 
et amicorum eius regendam et alendam in domo sua suscepit cuui 
hereditatis parte, que sibi inter fratres facta diuisione conuenerat, 
uidelicet manso uno. Paucis autem interpositis dlebus mansum eundem 
uendere uolens uoluntatem domine et fratrum eius qui contradi^iere 
uolebant rationabili conditione suae uoluntati attraxit. Conditionis antem 
modus is fuit, ut, si hunc mansum ipse uenderet, de sua hereditate 
tantundem restitutionis assignaret et testibus confirmaret. Quod ubi 
actum et confirmatum est, domnus Sigebertus mansum supradietiiin 
cum omni sua integritate Ylin. marcis nobis vendidit presentc et 
coUaudante Berta, cuius fuerat hereditas, et fratribus eius HeinrlcQ et 
Viviano ceterisque cognatis et amicis eorum quorum presentiam causa 
exigebat. 

Factum est hoc anno dni M. C. XLVHL Crvceberg. in placito 
comitis Herimanni. presidente uice eius fratre suo Niuulungo 
de Hardenberg. quem una nobiscum Cflnradus d e L i n e p e 
uice possessoris qui uendiderat in eandem possessionem iudicio intro- 
duxit. Idem autem Njuilungu s uice fratris sui Hierosolimam euntis 
in aduocatiam suscepit. 

Huius rei testes sunt. Heinricus. Viuianus. Bemherus de Erperath^. 
Gerhardus de Vnna. Adalbertus de Elpe. Cflnradus de Linepe. Beru- 
hardus de Euerekrothe. Ministeriales nostri Wezzelinus. AlabranduK. 
Bertoldus. Ethelgisus. Bertrammus. Lambertus. Godescalcus. Sebertus. 
Helias et alii plures. 

Pr 1 fol. 37" (Kremer Akadem. Beitr. H S. 220). 

133. 1150. Abt Lambert erwirbt von dem Edelherren Roricus 
fur 90 Mark reines Silber dessen Erbschaft in Bfidberge(Bodberge 
an zwei Stellen), namlich die Halfte der Eirche (des Patronats) mit 
den dazu gehorigen Grundstiicken. Der Neffe des Verkaufers Gerbard 



28 

erfaalt ein Pfund Silber, um die Zustimmung zu ertheilen, und die 
Sohne Borichs Heinrich und Heribert werden vom Abte (als 
Ministerialen der Abtei?) aufgenommen. Die feierliche Uebergabe fand 
Statt im Gerichte des Grafen Adolf von Saffenberg (Adolfi de 
Saphemberge, so die Urkundel), vor den freien Scheffen des Gaues 
(des Ruhr- oder Duisburger Gaues), am Horn (in loco qui dicitur 
Horna), einer Waldstelle an der Ostseite von Duisburg bei Dtissem. 
Den Grafen Adolf vertrat gleichfalls Hermann von Hardenberg. 

Zeugen: Willelmus capellanus. Adolfus cantor. Gerbertus presbiter. 
Amoldus clericus. Liberorum autem hominum. Bemherus de Brprothe. 
et frater eius Godefridus. Erembertus de Mere. Gerardus de Tiuem. 
Otto de Muntenbrflke. et filius eius Gerardus. Conradus de Linepe et 
frater eius Alexander. Ministeriales ecclesiee nostrse. Wezehnus sub- 
aduocatus. Erenfridus. Ybbo. Alabrandus et frater eius Bertoldus. 
Elgis et filii eius Herimannus et Sigefridus. 

Lac I 368. 

XXYI. Der Nachfolger Lamberts war Wilhelm L (angeblich 
aus der Familie der Herren von Moers), er soll von 1152 bis 1160 
regiert haben. Von ihm wird bei Mabillon Annales Ordinis S. Benedicti 
(Tom. YI, S. 412) berichtet, seine Liebe zu den WiPenschaften gehe 
aus der groPen Zahl von Handschriften hervor, welche zu seiner Zeit 
im Eloster geschrieben waren. Auch habe er die Reliquien von zweien 
aus der Schar der elfrausend Jungfrauen nach Werden bringen laPen 
(ilach Overham im Jahre 1159). 

134. 1160. Abt Wilhehn beurkundet, daP sein Mhiisterial Hein- 
ricus de Bardensceide, der eine Hufe von vier Schillingen in 
Bardensceide, Bodenlen genannt, als Lehen besessen, die 
Ueberzeugung gewonnen, daP dieselbe zur Dotation der S. Nicolai- 
Kapelle auf dem Markte gehore, und sich in Folge dessen verpflichtet 
habe, jahrlich zwei SchilHnge an diese Kapelle zu entrichten. Der 
Abt verleiht ihm dazu ein anderes, angrenzendes Gmndstiick, das mit 
etlichen Eichen besetzt ist. 

Zeugen : Anno prior et custos. Burchardus. Gerbertus. Gunia*amus. 
lohannes. Herradus presbiteri. Wezelinus dapifer. Euerardus camerarius. 
Godefridus pincema. Titmarus marscalcus. Alebrandus. Brun. Sebertus 
et filius eius Sebertus. Lambertus. Helias. Justacius. Sigefridus. Sige- 
fridus. Godescalcus et frater eius Euerardus. Herimanus. Luduicus. 
Heitharicus. Herimannus. Godefridus. Godefridus. Alebrandus. Hartwig. 
Luthart. Bertold. Vbbo. Gerhardus. Wemere ceterique plures. 



29 

Lac I 402 nach dem Original im Dlisseldorfer StaatsarchiTe. 
Doch hat derselbe eine Anzahl Zeugen weggelaPen, welche ich oben 
hmzugefiigt habe. Ueber zweien der Zeugen steht ihr Familienname, 
namUch ilber dem zweiten Sigefridus: T*pike d. i. Vuspike, uber 
Luduicus: de Bardensceide. 

XXVn. Wilhehns Nachfolger Adolf (1160-1174?) soU ein 
Sohn des Orafen Adolfs 11. von Berg gewesen sein, doch V&H sich 
kein urkundliches Zeugnis dafor beibringen. Br kommt unter den 
Zeugen in einer Urkunde Friedrichs I. vom 1. August 1167 vor. 
(Lac I 426). 

135. 1165. Abt Adolf bestatigt eine Schenkung von 15 Schilling 
Eenten, welche Gerbert Priester bei S. Clemens (am Bom) zu Gunsten 
seiner Kirche gemacht hat. 

In nomine domini Amen. Ego Adolphus dei gratia Werthi- 
nensis abbas. Notum sit vniuersis Christi fidelibus tam presentibus 
q-aam futuris, qualiter Gerbertus pie memorie presbiter de 
sancto Clemente sue Vdeque sororis ibidem ad sanctum 
Clementem incluse suorumque omnium saluti consulens, ut in 
etemls tabemaculis, cum in via deficerent, orationibus amicorum suffira- 
gantibus recipi mererentur, quindecim solidorum redditus 
iuste et rationabiliter sine cuiuslibet reclamatione emptos et conquisitos 
ad altare Sci Clementis super fontem pia donatione in per- 
petuum donauit. De hiis autem redditibus idem prememoratus presbiter 
Gerbertus consilio noslxi et alioram discretomm virorum sic ordinauit. 
Ad noctumalia luminaria toto anno in eadem ecclesia sci Clementis 
habenda iij soi, mutata alia summa ad hec luminaria ordinata, que 
forte in alia quadam cartula repperiri potest. Li anniuersarii sui nocte 
ad habendos cereos vnum in monasterio vnum in Velbrehte vnum ad 
scm Clcmentem vnum ad scm Nicolaum vnum ad scm Lueium vnum 
in Bredenoge et in tribus huius loei Ecclesiis ad candelas vigiliaram 
xij t ordinauit. De reliquo in anniuersarii sui die sic fiat. fratribus 
monachis et canonicis, sacerdotibus omnibus in pane pulchro, ita ut 
tres torte eius quantitaiis fiant, cuius iiij. qui denario emi solent, et 
in pisce et vino honeste seraiatur» Fratri missam defunctorum inter 
conuentum eo die celebranti denarius vnus tribuatur, cuilibet de tribus 
sacerdotibus hoc est ad «cm Clementem ad scm Nicolaum ad scm 
Lucium denarius vnus, campanariis eorum stngulis obulus, in choro 
pulsantibus denarius vnus , mulierculis de Monasterio denariuB vnns, 
in turri pulsantibus ij, semienti domus infirmomm obulns, cocis denarius 
vnus, cemisiariis i, pistoribus i. Hanc talem huius semieii amministra- 



30 

tionein pastor prefate Ecclesie Sti Olementis scilicet fideliter adimpleat, 
usns. consilio fratrom snorum , hoc est eins qui est de sco Kicolao et 
eius qui est de sco Lucio. Prememorati itaque XY. solidorum redditus 
hiis in locis soluendi sunt. In Scoluon iij soL In Hoitlare ij 
solidi et iij t. In Vphusen iiij sol. In Megitwrth et in eius 
appendiciis iij soL Juxta Eing in Wagenhem, in agris nuUis 
edificiis instructis et ad hos pertinentibus ij soi et YITTI den. Ne tam 
ytilem et rationabilem huius facti ordinationem postmodum quis cassare 
et infringere temerarie presumat, ad confirmandum cartulam hanc 
nostro sigillo insignire curauimus. Huius rei testes sunt Anno Custos, 
Qerh. prepositus, Heribertus Capellanus. De clericis Burchardus 
Johannes Sybertus Yolcmarus. De ministerialibus Wezzelinus aduo- 
catus, Euerhardus camerarius, Gode(ridus pincema, Alabrandus Justacius 
Sigefridus Heythanricus Alabrandus Monetarius et nepos eius Henricus. 
Vbbo cocus. Gerhardus Hugo et filius eius Gerhardus. Godefridus de 
foro. Eotcherus. Wemherus. 

Facta sunt hec anno M. C. sexagesimo quinto ab incamacione 
domini Indictione xiiij. Epactis yj. Concurrent. v. luna. xTiiij. 

pr foL 17. 

XXVin. Abt Wolfram (1174—83) hielt sich, wie es scheint, 
mit Vorliebe in Helmstedt auf: dort stiftete er fUr sich 1176 ein 
Jahresgedachtnis , dort griindete er 1181 auf dem Marienberge ein 
Eloster fur Augustinerinnen. Papst Alexander lU. bestatigte ihm 1176 
die bisherigen Priyilegien, sowie das Recht die Pontifical-Insignien 
zu tragen. Noch bedeutender war die Bulle des Papstes Lucius yon 
1182, wodurch die zwei Abteien Werden und Hehnstedt von der 
bischofiichen Jurisdiction eximiert wurden. Die Urkunde von Alexander 
laPe ich hier folgen: 

Alexander semus seraorum dei dilecto filio Wulfran Wer- 
dinensi abbati salutem et apostolicam benedictionem. Votis et 
desideriis religiosorum, que rationi consonant, prompta uolumus benig- 
nitate annuere et ea pro nostri officii debito effectu prosequente 
complere. Hac itaque ratione inducti et ecdesie, cui preesse dino- 
sceris, apostolice tuitionis presidium impertiri volentes eandem ecclesiam 
ximi decimis et reliquis possessionibus suis, quas iuste possidet aut 
in fttturum iustis modis deo propicio poterit adipisci, sub beati Petri 
et nostra protectione suscipimus, specialiter autem Ecclesiam que 
LothuP dicitur in Flandria sitam et Monasterium Helmestedun 
in Saxonia positum cum omnibus pertinencijs suis sicut ea canonice 
possidet auctoritate apostolica confirmamus et presentis seripti patro- 



31 

cinio communimus , Btatnentes ut pontificalibus quibus hactenns yti 
consuevisti sicut in autenticis Ecclesie tue priuilegiis continetur libere 
possis vti. Priuilegia quoque a predecessoribus nostris ecdesie tue 
indulta et hactenus obseruata integra et illibata decemimus permanere. 
Nulli ei^o omnino homini liceat hanc paginam nostre protectionis et 
confirmationis infringere uel ei ausu temerario contraire. Siquis 
autem hoa attemptare presumpserit indignationem omnipotentis dei et 
beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerit incursurum. Dat. 
Lateran octo kal. Junij 1176. 

pr fol. 40^ 

136. Unter Wolfram wurde wahrscheinlich folgende Urkunde 
ausgestellt, da in ihr dessen Yorganger Adolf als yerstorben an- 
gegeben wird, 

Walthard yon Liidinghausen, Ministerial der Abtei, 
schenkt einen Diener, den er als Lehen von derselben besaP, unter 
der Bedingung, daP er dem Altare des Gabriel als Wachszinsiger zu- 
getheilt und dafEtr sein und seiner Gattin Imina Jahresged&chtnis 
begangen werde. 

Li nomine sanctae et indiuiduse trinitatis. Notum sit Tniversitati 
Xpi fidelium tam presentium quam futurorum, Qualiter pise memorisa 
Walthardus de Ludenchusen, ministerialis sc8b dei genitricis 
MAIUJS scique Liudgeri in Werthina, quendam famulum suum, quem 
in beneficii possessione ab abbate tenebat, Thidherum nomine, pro 
anima suae redemptione Sc» memorifiB donmo Adolfo pio abbati 
WerdinsB coram hominibus et prelatis ecclesisB et conuninisterialibus 
suis, compromissione ^t concessione legitimomm heredum suorum, 
Hartliui scilicet et Liudberti, liberum a possessione beneficiali 
resignauit, eo interiacente pacto, ut domnus abbas pro anima illius 
uxorisque sua Imine posterumque (sol) suoram super capellam suam 
ad altare beati Gabrielis iure cerecensuali illum condonaret. Cui rei 
domnus abbas benigne &uens, postquam ut prefatum est a Walthardo 
libere illum recepit, conpromissione et concessione heredum suorum, 
ut condictum ante fuit, super capellam suam in ius cerecensuale illmu 
condonauit bannoque suo ad maaus ecclesisB illum firmauit. Ne quis 
nero in posterum tam ratam et salubrem traditionem uiokre quod 
absit presumat, hanc illi cartam subscriptis testibus communitam ad 
iuB suum optinendum conscribi iussit et sigilli sui inpressione firmauit. 
Nomina uero testium hec sunt. Anno prior et custos. Heribertus 
prepositus. Wolframmus eappellanus. Folcmarus sacerdos. Godefridus 
sacerdos de Ludenchusen. Euerhardus sacerdos de Seleheim. Wicelinus 



32 

aduocatus. Alebrandus. Heinricu? camerarius. Sigifridus. Justacius 
Hartleuus. Liudbertus oereceusualeB. Oodefridus de Barchoue. Euer- 
hardus et Bertoldus fratres eius. Erenfridus. Qerhardus & quam 
plures alii. 

(Siegel aufgedriickt aber abgefallen.) 

Kach dem Original im StaatsarchiT zu Diisseldorf. 

XXIX. Unter Heribert L (1183-1196) entstanden die Strei- 
tigkeiten wegen der Eirche in Zele (siehe Traditiones Ersten Theil 
S. 15), welche der Bischof von Toumay 1183 der Abtei S. Bavo zu 
Gent geschenkt hatte (pr foL 34^ f.). AIs die Entsdieidung, die 
Erzbischof Wilhebn von Rheims aufgetragen war, zu Gunsten Werdens 
ausfiel, verzichteten Abt, Prior und das Capitel von S. Bavo auf die 
Eirche zu Sela und die Capelle zu Grimberg (pr fol. 35""). 

137. 1184. Bisohof Hermann von Miinster beurkundet, daP der 
Zehnte in Schirenbeke dem Eloster gehore. 

In nomine Scsb et indiuidve trinitatis. Herimannus dei gratia sce 
Mona«teriensis eccie epc. ij. vniuersis Christi fidelibus notum esse 
uolumus in perpetuum, quod quidam nobilis homo Butholfus de 
Stenvurdhe querimoniam coram nobis in sinodo nostra proposuit, 
quod in dedmis dotis eccie in Schirenbeke, quas a nobis in feodo 
se tenere asseruit, a domno abbate Werthinense sibi uim fieri sentiret. 
Cum uero causam diu actitatam sine legitimo decidi dif&cile . esset, 
domnus Heribertus Werthinensis eccle venerabilis abbas presentiam 
suam nobis exhibuit, super hac causa iusticise stare et assertioni sue 
fidem facere paratus. Ynde predictus Rutholfus ratione conscienti» 
sue induotus actioni sue penitus resignauit et prememorato abbati et 
eccte in SchirenlS coram nobis et saorosancta sinodo decimas dotis 
recognouit. Ynde quoniam auctoritatis nostre tenor expostulat uerum 
inuestigare inuestigatumque omnimodis corroborare, inde est, quod ex 
auctoritate apostolarum Petri et Pauli predictas decimas banno nostro 
eonfirmamus firmiter prohibentes, ne quis de cet^o eas sine consensu 
abbatis et sacerdotis in Scirenls deo seruientis inuadere presumat. 
Huius rei testes sunt. Benihardus maior prepositus. Bemhardus maior 
decanus. Ydo prepositus sci Pauli. Herimannus prepositus sd Mauricij. 
Franco uicedomnus. Thidricus summus Magister scolarum. Albertus. 
Magister Henricus. Thitmarus cantor. Hezzelo et Wezelo eustodes. 
Domnus Herimannus Cappenbergensis abbas. Werinboldus abb«8 de 
Yarlare. Erenwardus pps de Claholte. Nobiles et homines Godesealcos 
de Lon. Constanthms de . . ge. Godescalcus de Elen. Wiboldus de 
Hurstmere et alij quam plures. tam elerici quam laicj. nobiles et 



33 

ministeriales. quicumqne huic sinodo nostre interfuerunt. — dnice incar- 
nacionis. M**. C°. Lxxx**. iiij°. Indictione ij. 

Nach dem Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf. 

138. Abt Heribert schenkt einen Mansus inSelschen, den der 
Prior Ludolf gekauft und zu seinem und sciner Mutter Jahresgedacht- 
nis den Briidem uberlaPen hat, an die Kirche in Hehnstedt. 

In nomine sancte et indiuidue trinitatis. Heribertus dei gratia 
Abbas Werdinensis cuuctis fidelibus Christi salutem a uero salutari. 
Notum esse uolumus tam futuris quam presentibus quendam mansum 
in Selschen nos in perpetuum Helmenstadensi ecclesie contulisse, 
quem Ludolfus prior predicte ecclesie emptum ab Arnoldo mini- 
steriali nostro tam ad anniuersarium suum quam matris sue ad seruicium 
fratrum prouemre decreuit. Igitur quoniam ea que in tempore geruntur 
facilhme per lapsum temporis elabuntur predictam concessionem nostram 
banni nostri munimine et sigilli nostri appensione confirmauimus, ne 
alicuius umquam contradictione in posterum ualeat infirmari. Testes 
uero hnius facti extiterunt Bertrammus. Israhel et totus denique 
conuentus. Ministeriales ecclesie Vdo prefectus. Heinricus eius filius. 
Stephanus et Godefridus frater eius. Engelbertus frater predicti Amoldi 
cum filio suo Tiderico quorum consensus accessit uoluntarius. Gode- 
fridus etiam de .Wormenstede. Amoldus de Holtoie. Thidericus de 
Harterothe et Isbrant 

139. Ritter Udo, Sohn des Thegenhard Top von Altena, 
gibt dem Stifte Werden Eigenhorige der Eapelle zu Bemelinkrode, 
iiber welche er das Patronat besitzt, in Wachszinsrecht ; er entschadigt 
jene, indem er ihr dafur einen seiner Horigen nebst Gattin iiberlaPt. 

In nomine sce et indiuidue trinitatis. Sciant presentes et posterj, 
quod quidam miles, Ydo nomine, filius Thegenhardj Top de 
Altena, ad quem ius patronatus capellse de Bemelinkrode^) 
integraliter pertinebat, cum assensu nxoris suae ClementisB et 
filiomm Buorum Thegenhardi, Ewerhardj, Vdonis et fratris 
suiEverhardj et ceterorum coheredum suorum ad ecclesiam beatj 
Ludgerl in Werdina accedens cum consensu familisB curtis de Re- 
melinrode^), approbantibus et consentientibus fratribus et ministeri- 
alibus et cerecensualibus sci Ludgeri in Werdina, mulierem quandam 
Alveradam et liberos eius Rutgerum, Everhardum, Herra- 
dum, Arnoldum & siquos in postemm genuerit, qui eidem curtj 
et cappellsB attinebant, titulo concambij ad altare sci Ludgeri principale 



1) Das letzte e geschwanzt. 



34 

ad ius cereceDsuale contradidit, salua indempnitate prenominatsB curtis 
et capelle, quia in locum mulieris predict» Alyeradis et liberorum 
eius uirum quendam Wicgerum et mulierem, Margaretam nomine, 
quos proprietatis jyre possidebat, mancipauit. Facta est autem hee 
donatio tali conditione, ut qui maior natu fuerit annuatim duos 
denarios vel duas denariatas cerse persoluant. Cum Hcentiam nubendj 
requirunt a custode, si matrimonium contractum fuerit inter eos qui 
ecclesise sint et paris fuerint conditionis, pellem hircinam vel VlUl 
denarios persoluant. Alias si matrimonium inter extraneos contrahatur, 
sub pia dispensatione custodis ordinatio procedat. Cum rebus humanis 
eximuntur mulier siue uir, meliorem ujestem custodi presentent illi qui 
hereditatem percipiunt et proximiores sunt in cognatione. Facta est 
autem hec traditio temporibus domni Herbertj abbatis, Herbertj prioris, 
Henrici prepositj, Brunonis custodis et sub his testibus. Hartmanno 
portinario. Gerardo de Bige. Hermanno. Godefrido de Danne ^). Ekberto. 
Ewerhardo ecclesiastico de fonte. et^Ministerialibus Wecelino aduocato 
et Cesario uillico custodis. Hugone. Amoldo. Gerlaco. Reinhero. 
Werimberto. Erenfrido. Hartungo. Gerlago. Godefrido de Vuethe. 
Eyerhardo et Bertrammo de Cothuson. Cesario de Balken. Henrico 
camerario. Amoldo Marscalco. et cerecensualibus. Philippo. Bemardo. 
Amoldo. Godefrido esoce. Beraelpo. Bifrido Scroden» Siirido. Rutgero. 
Godefrido de campo. Frideberto. Helia. Ludeuyigo. Rutgero et aliis multis. 
Quicumque hoc instromentum infringere temptauerit anathema sit. 

JSfach dem Original im Diisseldorfer Staatsarchiy (zuerst bei Erh. 
Reg. n S. 108) abgedrackt. 

140w 1194. Abt Heribert bekundet, daP Godescalcus Vogt 
des Stifts Kaiserswerth ein Gut zu Hasilbeche, welches acht 
Schilling jShrlich zahlt, jenem Stift und der Abtei Werden geschenkt 
und dem ersteren die Verwaltung desselben iibertragen habe. Es sei 
dieP geschehen zur Zeit des Abtes Adolf in Gegenwart yon 
Wolfram, dem spateren Abt, von Heribert damaligem Propste, 
jetzigem Abte. Die iibrigen Zeugen waren: Elgeras, Bezelinus (adhuc 
superstes), Godefridus albus, Lodewicus pastor ecclesie de Erkerode, 
Winandus custos, Theodericus albus, Godescalcus qui nunc est sco- 
lasticus^ Herimannus albus decanus in Esseda. Lac IV 641. 

XXX. Heribert IL (1196—1228) wohnte 1198 der Kronung 
Ottos IV. in Aachen bei. Sein Name steht unter der am Eronungs- 
tage des KSnigs ausgefertigten Urkunde, yermittelst welcher Adolf 



1) Das letzte e geBchw&nzt. 



35 

Erzbischof von Eoln das B&ndnis Beiner Eirche mit dem Stifte Corvey 
emeuert (Schaten Ann. Paderb. I S. 642). 

141. Am Tage nach der KrSnung (13. Juli 1198) spricht Otto IV. 
auf Bitten des Abtes Heribert die Abtei Werden von einer durch 
seine Vorganger Friedrich 11. und Heinrich VI. wider Gebiir erhobe- 
nen jahrlichen Steuer Yon 25 Mark frei; zugleich best&tigt er das 
Munzrecht in Werden und Ltidinghausen (Lac I 563). 

Ueberhaupt befand sich Abt Heri))ert yielfach. in der Umgebung 
Ottos rV. und begleitete denselben auch auf seinem Bdmerzuge. 
Spater finden wir ihn bei dem jungen Eonig Heinrich , dem Sohne 
Friedrichs II., in Aachen (als Zeugen in einer Urkunde Tom 11. Mai 
1222 bei Lac H 102). 

Innocenz m. iibertrug durch Bulle vom 28. Mai 1204 dem 
Abte Ton Werden, sowie den Propsten Yon Bonn und S. Cunibert in 
Eoln, die Priifung der Bischofswahl in Miinster. 

In Heriberts Zeit fallt die Ermordung des Erzbischofs Engelbert 
von Eoln durch Friedrich Qrafen von Isenberg (7. Nov. 1225). Der 
Morder hatte das Vogteirecht Uber die Werdenschen Hofe Luding- 
hausen, Eicholz, Kordkirchen, Selheim und Werne be- 
sePen. DieP wurde ihm jetzt durch kaiserlichen Spruch aberkannt 
und der Abtei zuriickgegeben (gedruckt Eremer Beitr. II, 122. Be- 
statigungsurkunde durch den papstlichen Legaten vom 30. Dec. 1225 
bei Lac II 132). 

142. 1215. Heribert, Abt zu Werden, verkauft ein Haus zu 
Bikenkhusen, welches Ritter Joachim von ihm zu Lehen hatte, 
dem Stifte Eappenberg f£Lr 26 Mark; iiberlaPt es aber auf Bitten 
seines Vogtes des Grafen Adolf von Altena diesem als Allod, welcher 
dasselbe jenem Stifte schenkt und dafiir zwei Hufen in Hartzappe, 
die ihm eigen gehoren, der Abtei Werden lehnspflichtig macht. 
Zeugen: Heinrich, Abt von S. Fantaleon in Eoln (Bruder des Abtes 
von Werden). Gerhard, Propst in Werden. Godfrid, Prior. Theoderich, 
Pleban von Neuenkirchen. AuPerdem : Herimannus, nobilis de Altena. 
Werembertus et Gerlacus de Werdena. Dithmarus Heket. Heinricus 
de Budenschede. Gerlacus Bfile. Beinoldus de Rudenschede. Heinricus 
Prime. . Thomas de Ermenschede. Henmannus de Boscote. Herimannus 
de Eppendinkhove. Albertus de Hurde. Albero de Asle. 

Westfal. Urkundenbuch HI no. 93. 

143. Ein Freier, Friedrich Storm, heiratete eine H5rige des 
Stifts, Liutgard. Den Eindem aus dieser Ehe verleiht Abt Heribcrt II. 
die Stellung von Ministerialen. 



36 

In nommi 8ee et indiuidae trinitatis. Kotmn sit cunctis Xi fidelibus 
tam presentibus quam futuris, quod cum quidam homo liber, nomine 
Frithericus Storm, quandam haberet uxorem nomine Liut- 
gardem, nostram litonem, et ex ea filios et filias procreasset, 
Johannem, Frithericum, Hildebrandum, Margaretam, 
Emmekam, de consilio fideHum nostrorum et ministerialium ecclesie 
nostre eidem, vxorj sue et filijs et filiabus eius jus ministerialium 
indulsimus , ut plenissime et firmissime sine alicujus reclamadone jure 
ministerialj ipsj et successores eorum inperpetuum perfruantur. Ut 
hoo autem ratum sit sigilli' nostri inpressione et testinm subscripcione 
confirmari fecimus. Testes hij sunt. Johannes prepositus. Rabertus 
custos. Amoldus ecclesiasticus sci Stephani. Ydo uillicus. Engelbertus. 
Gh)defiidus et frater eius Stephanus. Godefridus de Wrmenstede. 
Heithenrious de Ingersleue. Cesarius, Jordanus & alij qnam plures. 

Onginal im Staatsarchiy zu D&sseldorf. 

Das Siegel tragt die Umschrifi;: HERHBERTYS DEI GRA 
WERDINENSIS ABBAS SECVNDVS. 

XXXI. Abt Gerard (1228-1252 oder 1255?) belehnte 1232 
Herzog Otto Ton Braunschweig mit der Vogtei iiber Helmstedt und 
den zugehorigen Giitem. Der Revers des Herzogs hierfiber (s. d. 
Helmenstat 13. Sept. 1232) ^) findet sich im Staatsarchiv zu Dfissel- 
dorf (Lac I 184). Aufiallend an der sonst unyerdachtigen Urkunde 
ist der Umstand, daP sie das Siegel des Abtes Gerard tragt. Wahr- 
scheinlich hat man das des Herzogs abgenommen und zu einer 
FSlschung benutzt. Es findet sich dleses nemlich wol erhalten an 
einer untergeschobenen Urkunde, welche die plattdeutsche Sprache 
und die Schrift des 15. Jahrh. aufweist und dabei gleichfalls einen 
angeblichen Revers des. Herzogs Otto Ton 1232 enthftlt. 

Unter 13. Sept. 1232 einigte sich Abt Gerard mit dem Herzoge 
Otto Ton Braunschweig , auf einem Berge oder einem anderen ge- 
eigneten Orte zu Helmenstat (Helmstedt) ein SchloP zu gemein- 
schaftlichem Besitze oder Nutzen zu erbauen (Lac II 185). Die 



1) Zeiigen: Thomas prepogitas soj Liudgeri. BertramuB prior. Gerardus 
cellerarius Werdinensis. Magister JohaimeB reotor eodesie soj Stepfaam. Engel- 
bertus et Godefridus et Hinricns. milites. Wezelinus oamerarius abbatiB. 
GodescalouB. Philippus. Ministeriales abbatis. Reingenis. Burchardus fratres 
de Budenstede. Johannes de Rolstede. Mmisteriales nostri. Rolandus. Amoldus. 
AlbertuB monetariuB. HeinriouB de Brambey. Hemrioos de Brunswic Borgenses 
de Helmenstat et alii quam plures. 



37 

Helmstedter erzwangen Hbrigens Yom Abte die Erlaubnis ihrerseits 
die Stadt befestigen za dUrfen. 

Im Jahre 1248 trat ^Gerhardus dei gratia abbas totnsque 
conuentus Werdinensis^ das Eigenthum und den Grund, auf welchem 
das SchloP Isenberg (Tsenberge) gebaut ist, dem Erzbisthum E5hi 
ab --* unter der Bedingung, daP der Abt eine Wohnung fOr sich 
und eine andere fiir einen Burgmann darin behalte (Lac 11 339). 

Es ist dieP Isenberg das ^ linken Ufer der Ruhr zwischen 
Baldenej und Bellinghausen gelegene. Wahrscheinlich hatte es 
Dietrich von Limburg, der alteste 8ohn des Grafen Friedrich 
Ton Isenberg, auf Werdenschem Grund und Boden, womit er belehnt 
war, zu dem Zwecke angelegt, um Ton da aus seine Anspriiche auf 
die Essener Vogtei geltend zu machen , die seinem Vater nach der 
Ermordung Engelberts abgesprochen war. Dietrich hatte es nach der 
Burg seines Yaters, dem SchloP Isenberg bei Hattingen, benannt, 
welches 1225 nach der Achtung Friedrichs durchErzbischof Heinrich 
Ton Eofai zerstort wurde. Um die eingezogenen Eohiischen Lehen 
seines Vaters wieder zu erhalten, erklarte sich Dietrich Ton Limburg 
durch Urkunde Tom 21. Febr. 1247 bereit, auf dle Vogtei iiber 
Essen und das SchloP Isenberg (iuxta Asnidam) zu Tcrzichten 
(Lac n 323). Das letztere lieP sich der Erzbischof im nachsten Jahre 
auch Tom Abt Ton Werden abtreten, offenbar zu dem Zwecke, um in 
demselben einen Stiitzpunkt zu haben, Ton wo aus er seine Anspruche 
auf die Yogtei iiber Essen wahmehmen konne. Ygl. Harless in 
Zeitschr. des Berg. Gesch.-Yereins I S. 266 ff., wo auch dlejenigen 
zusammengestellt sind, welche der Abt^on Werden niit dem Burg- 
lehen aiif dem Lsenberge belehnte. 

144. 1240. Entscheidung in einer Streitsache zwischen dem 
Custos Hermann und Gyso tlber Gtiter in LiTerscheide, welche 
Tordem Bltter Sifrid und seine Gattin Methild dem Custos Ton 
Werden Termacht hatte, unter der Bedingung, daP er nach ihrem 
Tode jahrlich sechs SchiUing daTon an den CouTent entrichte zum 
Behuf Ton Seelenmessen fiir die Donatoren. 

G. dei gratia abbas Werdinensis omnibus Christi fidelibus in 
perpetuum. Constituti in presencia nostra et conuentus et ministeri- 
alium ecclesie nostre Herimannus custos eccl. et Gyso super 
controuersia, qne uertebatur inter eos de bonis in Liuerscheide, 
tandem post plures hinc inde Utigaciones utrorumque in eo consedit 
arbitrium, ut duo sacerdotes mon de claustro et tres ministeriales 
ecdesise inscripti priuilegio inramento confirmarent, quod Sifridus 



38 

miles et Methildis uxor sua propria bona ipsorum in Liuerschede 
contulissent ecclesie tali pacto, ut post mortem ipsorum custos ecclesise 
eadem bona possideret titulo et iure proprietatis cum omni prouentu 
et de eis pro animabus predictorum Sifridi et M. conuentuj YI sot 
ministraret annuatim. Quod cum Gyso acceptasset uice uxoris sue 
Alcidis, ipsis diem constituimus coram nobis Y feriam post epiphaniam 
domini. Ipse uero Gyso ad presens coram nobis statuit Johannem 
militem de Cothusen, procuratorem caussB suse, ita ut, si ipse 
G. prefixo die comparere non posset, loco suo et sororis susb A. per 
omnia causam integraliter et finaliter foueret et arbitrata iuramenta 
reciperet. Vnde die prefixo, sicut arbitratum fuerat, duo sacerdotes 
H. custos et Euerhardus cell. et tres minist. ecclesie, W. aduocatus. 
Suetherus et Henricus Prime, pleno et perfecto iuramento confirmarunt 
legitimam donacionem dictorum bonorum supradicto modo traditam 
esse ecclesiffi. Sed Johannes miles inter jurandum se absentauit. sed 
nichilomiuus custodi et conuentui per sentenciam sepedicta bona 
adjudicata sunt, nisi Gyso pociori jure hunc processum irritare posset. 
Actum Werdina Anno M**. cc*. xL*. et hij testes interfuerunt. A. prepo- 
situs. H. prior. Gerardus de Volclo. Gerardus. Erenfridus. Albero. Petrus. 
Euerhardus. Jacobus. Herbertus. Wemerus. Tidericus nobilis de Bige. 
Fridericus de Hurst. Wecelinus aduocatus. Wecelinus dapifer et fratres 
sui. Eeinherus. Gerlagus. Johannes. Beinoldus. Suetherus. Stephanus. 
Henricus Primo. Godefridus Male. Sifridus de Bnd'. Henricus rufris 
ministeriales eccIesieB nostrse et multi alii ad huius facti confirmandam 
ueritatem coram nobis terminatam sigillum nostrum appendimus. 

Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf (Siegel abgefallen). 

XXXir. Abt Albert soll von 1253—1256, nach andem An- 
gaben von 1255 — 1258 regiert haben. Jedesfalls war er am 27. Mai 
1257 noch am Leben: denn an diesem Tage bezeugte er die Urkunde, 
worin Konig Bichard der^tadt Koln ihrePrivilegien bestHtigt (LacII 441). 

145. Der Kammerer Weszel zu Werden schenkt zu seiner und 
seiner Gattin Gisla Memorie mit Zustimmung seiner Erben, der Ge- 
brttder Hermann und Heinrich von Liidinghausen, ein Haus 
zu Hesepe (auf der Biickseite der Urkunde steht Vresen Kath). 
Zeugen: Johann de sulco, Gozwin, Sifrid und Godfrid von Kothusen, 
Butger von Benshem Bitter, Amold Marschall, Heinrich Bufris, Johann 
Benne, Wezel Koicz, Philipp von Bardenscheid, Ministeriale von Werden. 

Actum anno domini -M. CO. L. quarto. 

Im Diisseldorfer Staatsarchiv (Werd. Urk. Suppl. 12). Die Siegel 
der Abtei und derer v. Liidinghausen sind abgefallen. 



39 

146. 1255. Bischof Heinrich von Utrecht hekundet, daP Eitter 
Jacoh Yon Saterslo fiir sich, seine Gattin Elhurg und seine 
Erhen auf alle Anspriiche an den Werdenschen Hof Eivetre ver- 
zichtet hahe. 

Nos Henricus dei gratia Traiecten Ep. Omnihus presentes litieras 
inspecturis. Notum facimus, quod dilectus fidelis noster Jacohus 
de Saterslo Miles pro se, Elhurge vxore sua et eorum veris 
heredihus pure et plane renuntiauit omni actioni siue questioni, que 
mouehat monasterio Werdinen Colon dyocesis super Curte de Eluetre 
bonis et hominihus eiusdem Curtis sitis in nostro districtu pertinentihus 
ad monasterium antedictum, promittens quod nec ipse Jacohus, predicta 
vxor, nec heredes sui unquam eadem houa in posterum impetere 
deheant, nec dicto Monasterio in hac parte impedimentum aliquod 
procurahuni Sed ipsum Monasterium de eisdem pleno iure pacifice 
gaudere permittent. In cuius rei testimonium sigillum nostrum presen- 
tihus duximus apponendum. Actum et datum Aldensele presentihus 
Hermanno milite de Saterslo sculteto nostro Dymthie. Arnoldo 
de Dideheim Symone fratre suo. Theoderico de Agelo militihus. 
Stephano de Agelo. Stephano de Lederen. Arholdo de Eauensherg. 
Godeschalco de Lire canonicis Aidenselen. Luherto de Moltere. Bemardo 
de Sehlinge. Liffardo pafe et aliis quam plurihus. Anno dni. m*". cc°. 
L"*. V^ dominica proxima ante Margarete virginis. 

Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf (Siegel ahgefallen.) 

147. 1256. Graf Otto von Altena erklart, daP er eine Hufe in 
Hethusen, welche seiner Yogtei unterworfen sei, von allen Ahgahen 
hei seinen Lehzeiten losspreche. 

Nos Comes Ot de Althen, onmihus ad quos presens scriptum 
peruenerit salutem in eo qui est salus omnium. Notum esse volmnus 
tam posteris quam modemis quod nos mansum quendam Hethusen 
nostre aduocacie pertinentem lihertamus et ah onmi exaccione nostris 
temporihus quitum facimus et ahsolutum. Ne hoc nostrum factum 
aliquis inposterum valeat inpedire uel reuocare, presentem paginam 
sigilli nostri munimine duximus rohorandam. Datum et actum 
Verdina die translacionis Sci Ludgeri. Anno dni m^* cc° LVI°. 

Original im Diisseldorfer Staatsarchiv (Siegel fehlt). 

XXXTTT. Alhero (1257—1277) hatte die Aufgahe, das unter 
seinem Vorganger eingeascherte Kloster nehst Kirche ^) wieder aufzu- 

1) Die Eirche wnrde 1275 durch den hekannten Alhertos Magnus geweiht, 
welcher sich, nachdem er der Wiirde eines Bischofs Yon Eegenshurg entsagt 
hatte, ^u Eoln im Kloster der Dominioaner aufhielt. 



40 

bauen. Zu diesem Zw6cke lieP er sich YOii einzelnen £isch5feii, 
welche 1274 zum Concile nach Lyon gekommen waren, AblaPe er- 
theilen. (Sie stehen im liber priyilegiorum minor verzeichnet.) Die 
Bedrangnis, in welcher Albero sich befand, lM.Pt sich u. a. auch daraus 
erkennen, daP er 1259 den Hof in Lopenhelde gegen 48 Mark 
dem Propste iiberlieP, mit Yorbehalt des Euckkaufreehtes : 

Nos Albero dei gratia Werdinea Abbas. Omnibus hanc paginam 
inspecturis imperpetuum. Kotum facimus, quod nos, cum tantb 
aggrauati essemus debitis, yt absque graui dampno nullomodo posse- 
mus euadere, de consensu et consilio capituli nostri et mimsterialium 
nostrorum vendidimus Curtim nostram in Lopenhelde, cum omm- 
bus attinentiis, Preposito et conuentui Werdinen pro XL et octo mr, 
a preposito Hn, qui nunc est, et post eum a quohbet ipsius successore 
libere imperpetuum sicut alias Curtes prepositure possidendam ete. 

Hiis interfiierunt tales. Herimannus Prior. Henricus Prepositus. 
Herimannus Cellerarius. Gerhardus Custos. Butgerus presbiter. Otto 
Capellanus totusquo conuentus. GodescaJcus sacerdos noue ecdesie. 
Wilhelmus plebanus de Fonte. Henricus de Hecga. Johannes de 
Sulco, Syfridus de Eudenscheyde. Oodefridus Mayle. Eutgerus de 
Bensheym milites. PhiUppus. We^^elinus Scolthetus de Burghouen. 
Hugo de Lopenhelde. Wezelus Erig et alii quam plares ministeriales 
ecclesie. Dat. et act. Werdin. Aimo IncamacioniB domini m** cc'' 
quinquagesimo nono. die Lvce Ewangeliste. 

148. Albero bekundet, daP seln YorgSnger Abt Albrecht einen 
Mansus zu Heithausen gekauft und zum Heile seiner Seele dem 
Convente geschenkt habe. Er bestatigt diese Schenkung und entsagt 
auf alles Eecht und allen Dienst , womit der Mansus dem Abte ver- 
pflichtet war. 

In nomine sancte et indiuidue trinitatis. Ego Albero dei gratia 
Abbas monasterij Werdin vniuersis presens scriptum uisuris inperpetuum. 
Cnm res gesta mandatur litteris, vniuersa calumpnie preuenitur 
materia, ne prestetur litis occasio successori. Seiant ergo presentes 
ac posteri, quod nos mansum quendam situm apud Heithusen, 
quem venerabilis antecessor noster Albrehtus abbas pie memorie 
suis stipendiis conparauit, ac pro anime ipsius remedio conuentui 
nostro Werdinen absolute legauit, factum eius ratum et gratum 
habentes, libere ab omni iure et seruitio, quo nobis pertinere dino- 
scebatur, absoluimus inperpetuum, omnes prouentus seu pensionem, 
que nobis exinde poterat uel potuerit prouenire, ad vsus dicti con- 
uentus nostri resignantes eidem libere et quiete perpetuo possid^dum^ 



41 

Ynde nequa in postemm oriri possit caltimpnia, sed ut res gesta 
firma permaneat et stabilis, donationem dicti antecessoris nostri et 
inris nostri resignationem snbscriptione testinm con&mauimns et pre- 
sentis scripture munimine roborauimus adhibitis sigiUorum nostri et 
ecclesie nostre firmamentis. Testes Herimannus prior. Henricns pre« 
positus. Gerhardus custos. Herimannus cellerarius et alii quam 
plures. Acta sunt publice in Capitulo nostro Werdin. Anno incama* 
tionis dni. M°. cc^ LVIIJ"*. crast. Natal. b. Ludgeri. 

Original im StaatsarchiT zu Dflsseldorf. Dio zwei Siegel hongen an. 

149. Yon Bedeutung ist das Yerzeichnis einer Anzahl Horiger, 
welche Graf Otto von Altena (f 1262) ron Ritter Johann von 
Cothusen und dessen Sohn Gerhard gekauffc hatte und welche dann 
Ottos Bruder, Graf Engelbert I. von der Mark, 1265 an Abt Albero 
fiir 50 Mark verkaufte, mit dem Yersprechen, falls Johann von C. 
den Abt deshalb beschweren oder dic H6rigen bedrficken wiirde, 
dieselben wie bisher zu schirmen. 

Die hier foigende Aufzeichnung in pr tragt von spaterer Hand 
die Ueberschrift : Censum capitalem soluentes sto Ludghero jure 
seruitutis: 

InGelstenkerken Albertus et frater suus Henricus, Hermannus 
et frater suus Hardungus, Arnoldus et Herburga, Hartleuus et Her- 
burga, Hardungus, Henricus Ylat et omnes pueri Ydelhendis. 

In Wulfrode Alheidis relicta Wylandi et pueri eius et sorores 
eius et pueri eorum. 

In Costenberch Christina relicta Wulberonis et pueri sui. 
Ysendrudis et pueri sui. 

In Hetterscheyda Amoldus et pueri sul, Wendelberga et 
pueri sui. 

In Ylandersbeke Euerwinus et fratres et sorores eius, 
Theodoricus Scade et fratres eius. 

Item in Costenbergh pueri Henrici Ruffi et Alheidis. 

Item in Wulfrode Conradus in feodo. 

In Rucelinchusen Bertheldis et pueri sui, Walberga et 
pueri sui. 

In Egelmaris haue Gertmdis et pueri sui. 

In parrochia Hoemberghe duo pueri Eonegundis. 

Item in Hetterscheyda Wyndrudis et ^pueri sui. Joh. de 
thechusen et frater suus et soror sua et pueri sororis sue. 

In Yelbrechte Jordanus et fratres eius et pueri sororis sue. 
Eueriiardus Metheldis et Elisabeth cognati Jordani. 



42 

Item in Eirberghe Heydendrudis et pueri sui. 

In Abbetrode Yliana et pueri sui. 

In Scholere Ecbertns campanarius et frater snus Alibrandus. 

Item in Abbetrode Wendelberga et filij sui Euerhardus et 
Johannes. 

Item in Snelmen Alibrandus in molendino. Wynandus et vxor 
eius et pueri sui. In feodo Methildis et frater suus et puer suus et 
soror eius in Eynere. 

Item in Mesewinkele vxor Wynandi et sui pueri. 

Item in Eynere Txor Ludewici et fratres eius de Steynbeke 
Alheydis et pueri suL 

Item in Medeme Gertrudis Txor Mennekini soror eius et pueri 
sororis sue. 

In Gerixhem Elburga et GodeMdns filins suus et frater suus. 

Item in Gotenshem Henricus Theodericus et Txor Theoderici 
et pueri Alheidis Bertheldis et filius suus Hinricus. 

In Bredenscheyde GodeMdus dux fratres et sorores eius. 

Item in Werdina Wynandus et fratres sui. Wynandus longus. 
Hermenricus. Bruno et yxor Bmnonis et pueri sui Bertoldus de 
Bodinsuelde et soror eius et pueri sororis. Bertoldus de Suendert 
et sorores eius de Birkede. Ida Hildegundis et sui pueri. 

Item in Dandenart Appollonius Didradis de Bardberghe. 

Item de Gruntenscheyde frater Thitberti cognomine rex. 
Vrideburgis et filia sua super Gansewart. Apud Wulfrode 
Wulbero faber et auunculus suus Amilius. 

In Eucelinchusen Herburga et sui pueri. 

Alheydis deYlandersbeke de molendino et eius pueri. Item 
camerarius Werdinensis duos fratres quos vendidit Dne nre .B. in 
Beke morantes quos habemus in feodo. 

§. Item homines istos resignauit comes Engelbertus de 
Marka venerabili domno Alberoni Abbati et Ecclesie Werdinensi 
per quinquaginta marcas legalium denariorum iusto titiilo venditionis. 

In nomine sce et indiuidue trinitatis. Engelbertus Comes 
de Marka omnibus ad quos presens scriptum deuenerit in per- 
petuum. Yniuersa negocia que stare cupiunt in statu solido a 
literarum testimonio fiunt firmiora. Sciant ergo tam posteri quam 
modemi, qnod nos homines, quos Comes Otto frater noster 
felicis recordationis a Johanne milite de Cothusen et Ger- 
hardo filio suo eommque heredibus comparauit, ad manus renerabilis 
domni Alberonis abbatis et conuentus Werdinensis pro summa 



^43 

quinquaginta marcarum de consensu et voluntate noBtrorum 
heredam resignauimus tali promisso, si dictus Johannes uel aliquls 
suorum heredum in dictis hominibus sibi quid presumpserit ysurpare 
uel eos aliquo grauamine 'molestare , ipsos tunc sicut nunc defendere 
et manu adiutrice porrigere non dimittemus. Ceterum si forte quis 
dictorum hominum se iure suo alienare yoluerit, nos ac nostri posteri 
talem ad iuris sui recognitionem compellemus. Preterea sepefati 
homines sub nostra manebunt aduocacia tamquam alij nostro dominio 
mancipati. Et ut hec firma et inconuulsa permaneant, presentem 
paginam sigilli nostri munimine fecimus roborari. Acta sunt hec 
Werdina coram hiis testibus Stephano de Scheuen Henrico de Eken- 
schede Gerlaco de Luttekenhowe et Bucghero de Beneshem militibus. 
Philippo filio aduocati Wiscelo yillico de Barichouen et aliis quam 
pluribus. Datum anno domini M''. cc''. LX quinto feria sexta infra 
Oct. penthecostes. 

150. Ein Mherer Abt yon Werden hat unbebautes Land im 
GestrOpp Sunderen an Godfirid und Hildegard gegen einen jahr- 
lichen Zins von zwei Huhnem und vier Easen iiberlaJ?en. Diese 
haben dasselbe fleiPig cultiviert. Aber nach des Mannes Tode gerat 
die Frau in Dlirfdgkeit und bietet es dem Abte Albero zum Eaufe 
an. Da dieser nicht darauf eingeht, kaufl; es seine Schwester Sophia 
(Decana sanctarum virginum in Eoln) und schenkt es dem Convent 
in Werden, welcher jahrlich i Schilling dafiir erhalten soll. 

Albero dei gratia Werdinensis Ecclesie Abbas Omnibus xpi 
fidelibus hanc litteram visuris inperpetuum. Acta priorum que discre- 
tione rationis disponuntur debitis posterorum affectibus sunt extollendi 
simul quam vnanimi vocum strepitu commendandi. Qua propter cum 
quidam homines, Godefndus et HUdegundis, bona quedam licet minus 
culta, apud Eubum nostrum dictum teuthonice Sunderen sita, a 
nostro quodam predecei^sore abbate receperint sub annuo censu duorum 
pullorum et quatuor caseorum et idem homines dicta bona suis 
laboribus et expensis ampliauerint , assiduis agrorum culturis, quos 
ad fertilitatem reuocarunt, Godefrido temporali morte subtracto, 
Hndegundis relicta ipsius oppressa incommodis inedie cum suis pueris 
heredibus ad nostram accessit presenciam et dicta bona nobis emenda 
exhibuit, nobisque contradicentibus emptioni, Sophia soror nostra 
Decana sanctarum virginum in Colon cupiens suam beniuolenciam et 
fauores circa Ecclesiam Werdinensem declarare, sepefata bona sua 
pecunia comparauit, comparataque conuentui nostro Werdinen pro 
sue anime remedio sub perpete censu quatuor solidorum assignauit, 



44 

f. 

saluo debito nostre pensionis prelibate, et hij quatuor soi festo sci 
Andree preposito nomine conuentus presentabuntur. Nos igitur 
decementes nostro successori ullum in preseniibus fieri preiudicium, 
ordinauimus cum conuentu prescripto, qudd memorata bona per nos 
seu nostrum successorem abbatem ad duas manus porrecta, quotiens 
yna manus esse ^ desierit , prepositus quatuor soi nobis dandos extor- 

quebit, quorum vnus et per hos quatuor sot bona fore debent 

aquisita. Ynde ne aliquis hoc inposterum yaleat irritare, presentem 
pagmam sigillo nostro et Ecclesie nostre fedmus communiri. Acta 
sunt heo et data Werdine Anno dnj Millesimo. cc. sexagesimo octauo. 
Martinj conf. 

Original im Staatsarchiv zu Diisseldorf. Ein Siegel hangt an. 

151. 1269. 30. Januar. — Rodolfus von Mere hatte von Werden 
ein Gut Holdewic bei Bechem [Bekehem] als Lehn. Nach 
seinem Tode entstand iiber den Besitz Streit zwischen seiner Witwe 
und seinem Sohne Gerhard einerseits und Wichard von Bredenole 
andererseits , welcher letztere dabei seine Gattin Bertrad und deren 
Sohn (seinen Stiefsohn) Herbord vertrat. Bischof Gerhard von Mfinster 
kauft beiden Parteien ihre Anspriiche ab und schenkt das Gut dem 
Collegiatstift zu Bechem, nachdem zuvor der Abt von Werden sein 
Eigenthumsrecht daran dem Bruder des Bischofs, Graf Engelbert von 
der Mark, iibertragen und von diesem durch das Gut Langvede in 
der Parochie Oastorpe, sowie durch einen Hof in Nortdinchere, 
entschadigt worden. 

Werdine — anno d, i. M". cc*. sexagesimo oetavo Ur Kal. Pelwr.^) 
presentibus Alardo nostro confratre, Ottone capellano nostro, Lodewico 
de Blankenstene sacerdotibus ; item Johanne de Vore, ffinrico ,de 
Ovethe, Gerhardo de Altena, Hinrico de Wickede, Conrado de Did- 
dinchoven, Lamberto de Velmede, Theoderico de Litene [Letene], 
Francone de Tremonia, Hinrico Pimone militibus, Gerhardo de Litene 
[Letene et Everhardo], Ditmaro Heket, Goswino de Yehnede, Frederico 
de Cleve, Alberto de Ratingen, Goswino de Gole, Heverhardo de 
Schevene, Ludolfo filio Stephani, Wilhelmo de Ovethe, Theoderico de 
Ratingen, Bertrammo Malen, Petro fratre suo, Ludolfo de Cothusen, 
Adam kamerario nostro. 

Nach zwei Ausfertigungen (die Abweichungen der zweiten sind 
in viereckten Klammem eingefugt) in Westfalisches Urkundenbuch HI, 
S. 427, Nr. 824. 

1) Nach der KSlmschen Zeitrechnung begann damals das neue Jahr ersi; 
mit dem 25. Merz (Mariae Yerklindigung). 



45 

Im Dusseldorfer BtaatsarchiT findet sioh die Urkunde (D. Waren- 
thorpe anno Domini M. cc. LX. octauo YI Eal. Febr.)? wodorch 
Graf Engelbert den Hof Langued im Eirchspiel Castorpe mit 
dem Hof Norththinchere dem Abt Albero und^er Eirche in Werden 
gegen deren Giiter Holdewic bei der Stadt Bekehem iibertragt. 

152. 1269 8. MaL Bernhard Edelherr von Ahus Bitter ver- 
tauscht mit EinwiUigung seiner Mutter, Frau und seiner Einder seinen 
Hof in Lengerike mit der Eirche und sonstigem Zubehor, wegen 
Baub, Brand und anderen StSrungen und Unfallen, an den Abt und 
Conyent Ton Werden gegen den Hof Tie in Lere. 

(Acta sxmt hec in ecclesia Oldenberge. Anno dni M*". cc''. Sexa- 
gesimo. Nono, Ti^"* Idus Mai.). 

Nach dem Originale im DQsseldorfer StaatsarchiT abgedruckt bei 
Fahne, Forschungen H, S. 124. 

Der Hof, welchen die Abtei erwarb, ist das Gut Lengerich 
auf der Wallage. VgL dar^ber Mitiheilungen des historischen 
Yereins zu Osnabriick lY, (1855) S. 364 ff., wo Pfarrer Goldschmidt 
in Biemsloh die Nachrichten ilber den Hof und die damit belehnten 
Familien zusammengestellt hat. 

153. 1269. Abt Albero ftberl&Pt einen mit Gestrtipp bewach- 
senen Berg, auf der einen Seite Ton einem Waldchen der Essener 
Eirehe, auf der andem Ton einem aus Bredenoye kommenden Bach 
begrenzt, an den ConTent, desgleichen einen Ort fiir eine Miihle in 
der Buhr und den FluPIauf unter Scarpenberge. 

Nos Albero diuina permissione Werdinen Monasterij Abbas Omnibus 
Xpi fidelibus tam presentibus quam ftLturis inperpetuum. Pia acta 
canonice decreta et legitime ordinata, dum ad profectum sunt amplio- 
rem nec ad dispendium, merentur posteromm attolli fauoribus ac 
benignis consensibus oommendarj. Hinc est quod in notida omni esse 
cupimUB, cum de rubo seu monte, quem discriminat et distingit 
ex Tno latere siluula Asnidensis Ecclesie et ex altero latere 
riuulus ortum habens in agrisDotis^) deBredenoye circa plagam 
orientis Tsque ad influentiam Bure, modicus nobis esset fructus, matura 
deliberatione precedente decreuimus iamdictum rabum et fundum ipsius, 
necnon locum molendini in Rura et fluxum torrentis sub 
Scarpenberge labentis in nostri Conuentus transferre potestatem, 
ut de h^s ad oinnem sui idem Conuentus fiructum et Ttilitatem per- 



1) Hierunter ist das enr Dotation der Pfikrrei gesohenkte Qnt, der Widem» 
za Yerfttehen. 



46 

petuam valeat ordinare, Ita tamen quod in recognitionem collationis 
nostre de qnolibet jumali fertili nobis ynus soluatur den et cnilibet 
nostro sncceBSori nec ampliora requirentur. Ynde ne hnic nostre 
collationi et ordinationi taJi concepte cum nostro conuentu vniuerBO 
quis calumpniose contraire presumat, seu eam quoquo modo infirmare, 
presentem paginam sigillis nostro videlicet et Ecclesie nostre duximus 
roborare. Act. et dat. Werdine anno dnj . . M^. cc"*. sexagesimo. Kono. 

Original im Dlisseldorfer Staatsarcbiv. Die beiden Siegel hangen an. 

154. 1570, 2. April. Abt Albero fiberlaPt dem Gonyente zu freier 
VerMgung einenWald zwischen dem SchloPe Isenberg, dem Dorfe 
Bredenoyge, Bardensceyde und dem Bache Baldenoyge. 
DafOr soll derselbe monatlich sein und seiner Schwester Sophie €to- 
d^chtnis mit Yigilien und Todtenmessen begehen. 

Albero dei gratia Abbas Monasterij sancti Ludgeri in Werdina. 
Yniuersis Xpi fidelibus, presentibus et faturis, ad quos presentes littere 
peruenerint, Salutem et spiritus sancti gratiam et solamen. Promptos 
et faciles inueniri volumus ad omnia , que sunt Ttilia et honesta et 
expediunt ad gloriam Saluatoris. Cum cultus diuini nominis diminui 
non debeat sed augeri, sane yniuersitati vestre tenore presentium 
facimus manifestum, quod nos habito consilio nostri conuentus matura 
deliberatione precedente Nemus siue siluam sitam inter castrum 
Isenberg, yillam Bredenoyge, Bardensceyde et quendam 
riuulum, dictnm Baldenoyge, quod quidem nemus siue Silua cum 
fundo ad nostram abbatiam integraliter dinoscitur pertinere, de ipsius 
conuentus conniuentia et consensu, damus et transferimus in dicti 
conuentus tenore presentium potestatem, ut cum silua aut nemore 
supradictis, cum fundo et omnibus ad idem nemus pertinenlibus Sepe- 
fatus conuentus liberam et plenam habeat facultatem conuertendi, 
disponendi in ipsius vsus ac Ttilitatem prebendarum conuentus memo- 
rati, extirpandi arbores, seminandi ipsum fundum et fadendi cum 
eodem nemore prout dicto conuentuj melius visum fiierit expedire : 
tenore tali, pacto siue conditione adiecta, ut quolibet mense per 
circulum tocius anni memoria nostri ac Sophye sororis nostre 
per ipsum conuentum cum vigilgs et missis defnnctornm perpetuo 
habeatur. In anniuersario nostro de fonte Noua ecclesia rectoribus 
ecclesiarum Werdinensium et presbitero capelle sancti Nycolai debent 
Tnicuique a dicto conuentu annis singulis assignari tres denarij, ut 
quolibet anniuersario nostro consimilem memoriam habeant in Yigilijs 
et missis defimctorum. Campanario in choro tres obbulos. Subcustodi 
siue pulsatoribus in choro YI den. Item pulsatoribus in turri inferiori 



47 

Sex den. Item tribus campanarljs de nooa ecdesia de . . Fonte et 
capella tres q1s. Lumen noctumale, ut de nocte ardeat in monasterio. 
Hec omnla et singula idem conuentufl anno quolibet predictiB omnibus 
ministrabit. Promittentes dicto conuentui, quod contra hoc per nos 
nec per alium non ueniemus in futorum. Benunciantes super hoc 
omni iuris et legum auxilio tam canonid quam duilis et omni excep- 
tioni tam facti quam iuris et omnibus hijs que nobis possent prod- 
esse aut ordinationem huius infringere uel mutare. Ne uero quisquam 
prefatam ordinationem infringere valeat aut mutare, eandem conscribi 
fecimus et nostri sigilli munimine et sigillo nostri eonuentus jussimus 
communiri. Actum et datum anno dni MiUesimo cc'*''. LXX'"''. Secundo 
Mense ApriL indict. XIII. Sanctissimi patris ac dni Greg. pape X""*. 
anno Secundo. 

Original im Dlisseldorfer Staatsarchiv. Bdde Siegel hangen an. 

155. 1272, 14. ApriL Gfraf Dietrich yon Limbnrg (Sohn des 
Grafen Friedrich Ton Isenberg, des M5rders Ton Erzbischof Engelbert) 
und sein Sohn Johann yer^sichten gegen 3 Mark Eolnisciier Dtoare 
auf die Vogtei Uber den Mansus OTondorp in Sarne, welcher 
zum Hof Rode gehort, (aduocatiam mansus Ouendorpes in Villa 
Same ad^ curtim Rode pertinentis). S. die Urkunde bei Kremer 
Akademische Beitrage zur G^ch- und Bergischen Gechichte H S. 134 
s. d. 1272 „feria quinta ante ramos palmarum^ (14. April). Die- 
selben ersuchen den Abt, daP er erwahnten Mansus der Propstei 
wieder tLberlaPe, welcher der Hof Rode gehSrte. S. die Urk. a. a. O. H 
S. 135 s. d. 1272 ^^feria quinta post dominicam iudica^ (14. April). 

156. 1273. Bitter Hermann Ton Porczlare fib^rtrHgt dem 
Propste Yon Werden Ackerland auf der Geist bei L&dinghausen, 
mittels Tausches gegen Landereien, die seinem Wohnsitz n&her liegen. 

Vniuersis presentes literas inspecturis notum esse cupimus, quod 
nos Hermannus miles de Porczlare de consensu nostrorum 
heredum Yenerabili preposito Werdinensi quosdam agros sitos apud 
Ludinchusen super Geist per concambium et per mutationem 
reliquimus perpetuo possidendos, Becipientes ab eodem abjbate alios 
quosdam agros sitos apud domum nostram Porzlare Tt ijdem pro 
nostris agris ad nostram domum iam dictum, ad quam prefati agri 
pertinebant, dinoscantur perpetuo pertinere. In cuius rei testimonium 
Bigillo dni Hermanni de Ludinch. Tsi sumus. Actom coram judicio 
Ludinch. presentibus scabinis. Alexandro plebano, Henrico sercer 
milite, Telemanno Krampen et pluribns aliis probis Tiris • . Datum 
Ludinch. Anno domini M^ cc^ LXXIII". 



48 

Original im Diisseldorfer Staatsarchiv. (Das Siegel hangt an: 
Iiowe schreitend mit zwei Schwanzen). 

XXXIY. Nach Alberos Tode (das Ealendarium necrologicum 
Werdinense bei Bohmer Fontes III S. 389 setzt ihn auf XVI. Kal. 
iul, d. h. auf 16. Juni) wurde Otto II. gewahlt. 

Dieser yerglich sich mit dem Sohne des Grafen Friedrich tob 
Iscnberg, dem Edelherm (Grafen) Dietrich yon Limbu]^, wegen der 
Werdenschen Lehen imd Yogteischaften, die jenem nach der Ermor- 
diing Engelberts entzogen waren (vgl. oben S. 35). Yermittelst 
Urkunde ^) s. d. Asnide IIII Eal. Aprilis anno domini M*". cc''. LXX 
nono (29. Merz 1279) verleiht Abt Otto dem genannten Dietrich 
und seinem Sohne Everhard alle Lehen, die er und seine Yorfahren 
von der Eirche in Werden rechtlich besePen haben. Ueber die streitige 
Yogtei von Eycholte solle rechtlich entschieden werden. Allein 
duroh Yermittelung des Grafen Everhard von der Mark und des 
Edelherm Dietrich von Yohnesteyne kam ein Yergleich zu Stande, 
wonach Graf Dietrich von Limburg, sein Sohn Everhard und die 
Sohne seines verstorbenen Sohnes Johann, Dietrich und Friedrich, 
gegen 25 Mark guter Eolner Denare auf die Yogtei iiber Echolte 
verzichten. S. die Urk. bei Lac U 746 s. d. „apud Hatnegge, anno 
d. M. CC. LXXX. XYI Eal. ApriUs" (17. Merz 1281). 

Yon der Schuldenlast, welche damals auf dem Stiffce lag, zeugen 
mehrerc YerauPerungen von Eirchengut, welche der Abt vomehmen 
mmte, Im Jahr 1288, 2. Jan. (crastino circumcisionis) verkaufte Otto 
an den Bischof von Miinster Everhard die Besitzungen der Abtei in 
FrieBland und der' Drente (Westfalisches Urkundenbuch IH, 1, Seite 
630 Nr. 1199), und 10. Jan. 1288 (anno d. M. CC. LXXX septimo. 
qiiarto idus Januarii) den Edelherren Dietrich und Friedrich von 
Miirs (Morse) die GHter in Mors, welche zum Hof Asterlo gehorten 
und jahrlich vier Malter Weizen, zwei Malter Hafer und 20 Schilling 
eintrugen, (bona nostri conuentus sita in villa Morse ad curtem 
noatxam de Asterlo pertinentia. Ygl. Urk. bei Lac II 834). 

Abt Otto wurde 5. Juni 1288 bei einem Aufruhr in Helmstedt 
ermordet. Das EaL neCToI. bei B5hmer flihrt unter 8. Mai und 
5. Jnni einen Abt Otto auf. Die letzte Aufzeichnung bezieht sich 
wol auf Otto n. 

XXXY. Ottos Nachfolger wurde Heinrich L (1288-1310). 
Unter diesem dauerten die Bedrangnisse der Abtei fort: namentlich 



■) Bei Eremer akad. BeitrSge U S. 137. 



49 

wurden sie herbeigefiihrt dureh die Saomigkeit der Lehnsleute und 
SchultheiPen in der Bezahlung ihrer Abgaben und die gewaltsame 
Besitznahme der Gefalle durch den Adel oder die VerauPerung der 
empfangenen Lehen durch die Vasallen ohne Genehmigung und Ent- 
schadigung des Lehnsherren, wogegen die angedrohten kirchlichen 
und weltlichen Strafen wenig ausrichteten. So ertheilte z. B. Papst 
Gregor X 1273 (d. Lugduni X Kal. Januarii pont. a. H) dem Decan 
zu Essen den Auftrag, die s§.umigen Zinspflichtigen der Abtei mittels 
geistlicher Censuren zur Leistung ihrer Schuld anzuhalten. Ln Jahr 
1285 beauftragt der Of&cial von Edln auf Elage des Abtes den 
Pfarrer von Oesterfeld, er solle den Gterard von Armbogel, welcher 
sich der Gefalle Ton A. bemSchtigt habe, nach firuchtloser Ermahnung 
excommunicieren. Aber noch 1349 erklart Enappe Goswin Ton 
Arenbugel dem Abt 20 Mark riickstSndiger GenUle schuldig zu sein 
ond ermachtigt denselben das Geld bei Juden auf seine Eosten auf- 
zunehmen, wenn er zu den bestimmten Termlnen nicht zahle. Kitter 
Hermann von Ludinghausen , der mit seiner Familie wegen der dem 
Abte TOrenthaltenen Pachte und Gefalle durch Urteil excommuniciert 
war, Terpflichtet sich 1319 zur Abtragung derselben mit 50 Mark 
wHhrend einer dazu bestimmten Frist. 

Abt Heinrich wendete sich an Konig Rudolf und dieser bekundete 
21. Oct. 1290 einen Ausspruch des Reichshofes, daP Lehen und 
andere Ton einem Herren ausgehende Besitzungen ohne VorwiPen 
desselben nicht Ter&uPert werden diufen oder, wenn es geschehen, an 
diesen zurfickfallen mH^en (Monnm. German. hist. lY 456). Unter 
demselben Datum befiehlt Budolf I. allen BeichsfQrsten und Beichs- 
dienstleuten, der Abtei Werden gegen die saumigen Yasallen und 
PHchter beizustehen (Lac 11 899). Etwas splLter (s. d. Hagenouwe 
18. Juni 1291) besULtigte Budolf Terschiedene Ton seinen Vorgangem 
der Abtei Terliehene PriTilegien und hebt dabei als einen Vorzug 
des Stiftes herTor, daP alle ConTentualen Ton adelichem Blute ent« 
sproPen seien. 

Whr k5nnen hiermit das Verzeichnis der Schenkungen an das 
Kloster Werden schliePen: es beginnt statt der Donationen jetzt die 
Alienation des Eirchengutes. 



Z u s a t z. 



Zu I, S. 51 vgl. Nachtrag S. 68. 

Stumpf (die Beichskanzler yornehmlich des X., XI. uud XII. 
Jahrhunderts) erklart die Urkunde Eonrads 11. ?on 1036, welche sich 
auf den Yertrag von Abt Heithanriki) mit Graf Hermann bezieht, 
fOr unecht und ihm schliePt sich an Dr. H. Bresslau (die Eanzlei 
Ku.tB6r Eonrads II., S. 161), Was den Inhalt anbelangt, so laPt sich 
das Auffallende in der Erwahnung des Abtes H. auf die von mir a. 
a, O. S. 68 angegebene Weise erklaren. Das Crismon fehlt allerdings 
wiu ich mich durch Autopsie iiberzeugt habe; ob dieP aber so unbe- 
diTigt einen Grund zur Yerdachtigung abgeben kann, mochte ich 
bezweifeln. Das Siegel ist wol erhalten; auffallend ist die etwas 
frische und ins Griinliche spielende Farbe des Wachses, welche beachtet 
werden muP. Ich habe noch zu wenig Gelegenheit gehabt gleichzeitige 
Eaiserurkunden zu sehen, um einen SchluP daraus zu ziehen. 
Zu I, S. 38 f. 

Ich hatte in der Urkunde Wolfhelms die Eigennamen nur nach 
Pr. 1 geben sollen, da Eindlinger und Strunck sie schwerlich aus dem 
Odginal entnommen haben. Ich habe darum im Index auch nur die 
^Namensformen von Pr. 1 berucksichtigt. Einen vollstandigen Abdruck 
aua Pr. 1 gibt Wilmans die deutschen Eaiserurkunden I, S. 528 f. 



1) In der Urkonde steht Heithanrious, nioht Heithannicus, wie Stumpf in 
dm Zusatzen angibt. 



Index geographicus. 



Abbetrode (Aprath, Gem. btissel, Er. 

Mettmanp) 149. 
Ahtisberga 87. 
Abttise 98 (S. 63, 16). 
Albagthon 92. 
Albriki 32 b. 

Aldenrotha 98 (S. 59, 18 u. 64, 12). 
Aldenthorp 98 (S. 59, 14). 101 (Alden- 

thorpo). 102 (Aldenthorpa). 113 

(Aldenthorpe). 
Aldgrepeshem 62 (im friesischen Oau 

Sutrachi; Oltrep im Opsterlande 

nach V. Ledebur). 
Alfgatinghova 8» Alfgodinchova (Alf- 

godinghove) 13. Kame einer Hufe 

in Fischlaben bei "Werden. 
Alhfridushuson (in "Withorpe) 3. 
Alstedon 98 (S. 59, 6) Yielleicht Alstaden» 
Andassale 68 (Aalst in der Betau vgl. 

S. 35). 
Andleda 68 (Andel, in dem friesischen 

Gau Hugmerki vgl. S. 36). 
Angera 131 (Hof Anger). 
Angero (der Fluss Anger) 70. 98 (S. 66, 

4 Angere). luxta Angeron 90. 
Angerohuson (Angerhausen a, d. An- 

ger) 99. 
Angero markon 109. 
Anheri 31. 

Anrapun 73 (Anreppen im Kr. Btlren). 
Archi 68 (in der Velau). 
Arlo 45 (in der Drente). 
Armbugila 78 (Arenb5gel bei Osterfeld). 
Amapa (die Erft) 5. 6. 8. 37. 38. 67. 
Arthuson (Ardhuson) 98 (S. 59, 11). 
Aschberg 115. Ascheberg (£r. Ltlding- 

hausen). 
Ascbnrg (statt Astburg) 31. Das alte 

Asciburgium, jetzt Asberg beiMoers. 
Ascmeri 31. Asmeri I S. 67. 



Aspanmora 68.'' 

Astarloon 31. 32 32 d. AjBtarlohon I 

S. 67. 90 (Asterlon). 121 (Aster- 

lo). Asterlagen bei Moers. 
Astropon 98 (S. 60, 2). 
Baddenhagen 110. 

Bacheim (Bachem am Melenbach) 11. 
Bakhem 87. 
Baldenoyge (Baldenei, hier Name eines 

Baches) 154. 
Balghuson 98 (S. 64, 16). 
Bardberghe 149 (S. 42). 
Bardenscethe 98 (S. 62, 14). 134 (Bar- 

densceide). 154 (Bardensceyde). 

Ober- und Unterbamscheidt bei 

Werdon. 
Barle 98 (S. 65, 3). 
Batue (die Betau) 68. 
Bedinghem (in Friesland) 74 b. 
Bekeheim 98 (S. 61, 32 Bekenhem; 

63, 2). 110. 151 (Bechem u. Beke- 

hem). Stadt Beckum. 
Berga 107. Berge 90 (Berge bei Khynem). 
Bergarahuson (Bergerhausen) 79. 98 

(S. 59, 20 Bergaroh.). 
Bergem 95. 

Berghem 31, 98 (S. 60, 5). 
Berghuson (viell. Bergarahuson) 118. 
Bergon 71. 
Berilsi 1. 
Beringthorpa 87. Ygl. Seibertz L. u. 

R-g. S. 126. 
Berkhoven 98 (S. 64, 32). 
Itsrklare 115. 
Berkolo 109. 
Bemgtansootan, BertanScotan 28. 29. 

Ygl. S. 34. 
Bettinghem 32. 32 d. 
Bidningahem 9. 28. 29. In der Yelau 

(derselbe Ort wie Bidningahusum). 
4* 




52 



Bidningahusiun 1. 

Biege 121. 

Bikinghuson 98 (S. 58, 2). 

BiHd (Bilk) 13. 

Bilimerki 74 o. Billmerich im Er. Hamm. 

Billarbeki 50. 118 (BiUerbeke). Stadt 

Billerbeck im Ereis Goesfeld. 
Birkede 149. 
Blad^rikeshem 31. 
Blee 98 (S. 63, 11). - 
Blekkenkroihe 106. 
Blidgeringmad 9. 
Bobbonberga 31. 
Boda 74 0. 
Bodberg 133. 
Bodinsvelde 149. 
Bodonburion 98 (S. 63, 8). 
Bogge 90. 107 Boggi 98 (S. 61, 16). 

Bogge bei Bonen im Er. Hamm. 
BoinkhuB 98 (S. 66, 27). 
Bokheim 108. 112. Bugheim 113. Biik- 
. heim 98 (S. 58, 13 und 63, 17). 

Stadt Bochum. 
Bocholta 86. 

Bochursti 29. Ygl. S. 34. 
Borahtbeki 74 c. 
Bordbeke 98 (S. 63, 10). 
Boretra 43. Bortergo50. GauBoroctra 

(Bructerergau). 
Borgthorp 113. 
Brahtbeke 99. 100. 102. 
Bradog 24. 
Bramseli I S. 68. Branscli 74 c. Hof 

Bransel im £r. Hagen. 
Bredanaia 70. Bredenoie 70. 98 (S. 

61, 36). 158. 154. Bredenoge 135. 

Bredenei bei Werden. 
Bredensoeth 90. 149. Bredenscheid bei 

Hattingen. 
Brette 32 b. 
Brimnum 4. 
Broke 98 (S. 65, 33). 
Brumilinthorp 81. 
Budsneppe 115 (? Bauerschaft Berg- 

Bossendorf im Er. Coesfeld). 
Bukhomon 98 (S. 62, 26). 
Buksele, Buoksele 98 (S. 58, 7 u. 59, 27). 
Bu(i)kBtede 98 (S. 63, 18). 
Bunhlaron 73. 74 c (BuldernEr. Coesfeld). 



Bunnengao 35. 67. 

Burgbeki 21. Badh Borbeok bei Werden. 

Burk 98 (S. 60, 14). 

Burlo 68. Ygl. S. 34. 

Burspethe 90. Burstpethe 98 (S. 61, 31). 

Buxingi 68. 

C s. E. 
Dabbonlo 68. 
Dalawik 87. 
Dale 114. 125. 
Dalehuse 112. Dahlhsn bei Niedep- 

wenigem, Er. Boohum. 
Dandenart 149. 
Dapmurse 121. 
Deddingiwerbe 68. 
Diapanbeki 12. 13. 17. 21. (Diepen- 

beck in Werden). 
Diusburg 32. 98 (S. 59, 19 und 64, 30). 

102. XIX. Stadt Duisburg. 
Dorangon 98 (S. 61, 19). 
Dreginni 50 (der Dreingau). 
Drivonek 98 (S. 61. 2). 
Dulmenni 73. (DiUmen). 
Dumiti 78. 98 (S. 63, 39). 115. 
Durstinon 74 o. 

Du(i)sseron 102. Dtlssem bei Duisburg. 
Ebbincrothe 98 (S. 65. 36) 
Egelmarishave 149. 
Egesterenstein (Extemsteine) 128. 
Eikinberge 81 (bei Schwerte). 
Einere (Hof Einem im Er. Hagen) 149. 
Eininge 68 (inFriesland, GauHugmerki^. 
Eing 135. 

Eitera 126. Eitthera in pago Eitteri 88. 
Ekonsceda 67 b. (S. 30), 
Elvetre 124. Elvithri 98 (S. 60, 24). 

Elfter bei Oldenzal in der Twente. 
Elti 68 (Elden zw. Amheim n. Elst 

vgl. S. 35). 
Embrikni 32. 32 d. 121 (Embrike). Hooh- 

Emmerich. 
Emescare 83 (der FIubs Emsoher). 
Emnithi 74 o. 
Enedseae 1« 
]finglandi 24 (in der Yelau, Engdander- 

holt bei Loenen vgl. 8. 34). 
Ewic 68. Ewyk in der Betau vgl. 

S. 35. 
Fahtleri, Fatfaleri 82. 



53 



Yardlo 68 (vielleioht ist Wardla zu 

lesen). Vgl. 8. 34. 
Farntlirapa 54. Name einea Baohes. 
Vederuurii 68. Feerwert vgl. S. 36. 
Felauu 74 a. (Hof Velau bei Velbert?). 
Feldbrahti 70. 91. Velbrehte 98 (8.65, 

34). 135. 149. VelbertimEr.Mett- 

mann. 
Felua68. Felum24. Velum61(dieVelau). 
Fenekenne 106. 

Fenikinne 31. Vennikel bei tTrdingen. 
Fenni 32 o. Vinn bei Moers. 
Fennilba 32 d. 
Finhem 98 (8. 61, 34). 
Vinchere 98 (8. 64, 18). 
Vinkinbrinke 98 (8. 64, 10). 
Fisclaku Fifllacn 8. 13. 42. 55. 66 m. 

Fisohlaken bei Werden. 
FiuhuBon 118. Der Oberhof Viehausen 

bei Werden. 
Flandarasbeke, Flandrasbeke,Flandere8- 

beke 98 (8. 58, 17. 24 und 64, 7). 

Vlandersbeke 149. Flandersbadi 

bei Wiilfrath. 
Flatmarasbeki 70, der ftltere Kame Yon 

Flandersbach. 
Flayeresheim 19. 
Flethetti 68 (Gau, vgL 8. 35). 
Flethreke (Frethreke ist Schreibfehler) 

107. Flietherike 102. ? Flierich Ex. 

Hamm. 
Vlithi 74 0. 

Fliunnia 32 d. Vluyn im Er. Moers. 
Folcbaldesthorpe 74 b. 
Folmudestede 90 (Volmarstein). 
Fonscethe 98 (8. 59, 12). 
Forkonbeki 73. 82. 98 (8. 60, 25. 61, 33. 

62, 29). Forkenbeok bei LHdinghsn. 
Vospike 98 (8. 65, 28). 
FrethekoBSon 109. 
Frethelestorpa 102* 
Friesonbruoke 91. 
Frimareshem 81. Vm. 119. I S. 67. 

Friemersheim im Er. Moe». 
Fagalinghuson 79. 
Fohramon 98 (8. 62, 22). Fulerum Kr. 

Duisburg. 
Fnsnakkon 70 (Vosnacken bei Eupfer- 

dreh im Er. Mettmann). 



Galgan(ad)beiLlldinghau8en 98(8.66,20). 

Galnon 74 c. 110. 

Gansewart 149 

GeyerTurdhi 68. 

Geist bei LHdinghausen 156. 

Gelingthorp 82. 

Gelleron 31. Geldem 

Gelstenkerken 149. 

Gent 71. 

Gerdenyelde 90. 

Gerizhem 149 = Gerreshetm. 

Gessera 76. 

Getunna 98 (8. 61, 30). 

Getuurd: 68 (in der Betau). 

Gifaron 72. Vgl. Wilmans d. deutsohen 

Eaisemrk. I 8. 235. 
Gibhonbeki 73. EineBauerschaftGieTen- 

beck liegt bei Mftnster. 
Gilibechi 40. Der Gilbach. 
GisfridinghoYum 57. 
Gladbeki 78. Gladebeke 98 (8. 61, 10. 

11). Wahrsohl. Gladbeok im Kr. 

Recklinghausen. 
Gokeshem 74 b. 
Gotenshem 149. 
Gozthorpe 110. 
Grimberg XXIX. 
Gruntenscheyde 149. 
Grutinon 110. 
Gunninkfelde 113. 
Halicgeringhuson 75. HalmgringhuBon 

123. HelenrenohuBon 124. Hof 

Heldringhausen bei Beoklinghausen. 
Halon 31 = Halen (duroh den Rhein 

untergegangen). 
Hamerstein 98 (68, 40). 
Hamme 1, 70. 98 (S. 58, 28) = Hamm 

bei Werden. 2, 74 = Hamm im 

Ereise Meppen. 
Hamulande (s&chBisoher Gau in den 

Niederlanden) 68. 
Hanepe 98 (8. 65, 10). 
Harpen 113 (Harpen im Er. Boohum}. 
Harpunni, Hiurpene. 98 (8. 58, 15). 
Hasalbeki I 8. 67. Haselbeke 98 (S. 

66, 7). Hasilbeohe 140. 
Hasloth 32 c. d. Wald auf der linken 

Rheinseite. 
Haslum 68 (Hieslum ygl. 8. 36). 




54 



Hatnicke 90 (HaHingen). 

Hattorpa(e) 31, 32 d. 

Hattre 74 a. 

Havenbumen 81. 

Hevinne 98 (59, 26). 

Heissi 7. 16. Hesi 66. Wald bei 

Werden am n5rdlichen Ufer der 

Buhr. Der Name ist noch erhal- 

ten in dem davon abgeleiteten 

Ortsnamen Heisingen, s. Hesingi. 
Heliyeldon 87/ Wahrschl. Hellefeld im 

Er. Amsberg. 
Helmissi 20. 
Helmun 73. 

Hem 68 (im friesiBchen Westergau). 
Hemiscara 90 s. Emescare. 
Hemmeswerthe 110. ? Hemmerden bei 

Werelinghoven. 
Herdenesheim 98 (S. 65, 18). 
Herdincsele 98 (8. 60, 29). 
Herdinghen 102. 
Hematscet, Hertnedscethe 56. 83. Hara- 

scheidt bei Werden. 
Herpene 98 (8. 66, 14). 
Herrche 117. 
Hersebruke 107. (? Herzbmch bei 

SprockhSvel). 
Hertene 110. 116. 
Hertfeld IX s. Hirutfeld. 

33. Hesapa 57 (die Hesper). 
singi(e) 50. 70. 98 (S. 62, 34). Hei- 

singi 98 (S. 63, 35) = Heisingen 

Er. Essen. 
Hestratesoethe 64 s. Hetterscheyda* 
Hethusen Heithusen 147. 148. Heidhsn 

bei Werden. 
Hetterscheyda 149 (Hetterscheidt bei 

Velbert). 
Hilinciueg(cis) 70 (am Heiligenhaus im 

Er. Mettmann?). 
Hintisle 112 = ? Hinsel bei Ueberruhr 

Er. Essen. 
Himtfeld 82. 115. Herzfeld an derLippe. 
Hiela 10 (wahrschl. die Issel). 
Hisloae 4. 10 (der Isselgau). 
Histincvelde 98 (8. 65, 6). 
Hlara 68 vgl. S. 35: Laren im Gau 

Flethetti.' 
Hlarfliata 74 b. Larrelt boi Emden. 



Hlegilo 68 (in der Betau). 

Hloheri 74 c. 

Hiopanheldi 7 vgl. LopanheldL 

Hnodi 68 vgl. S. 35: Node bei Bhenen. 

Hoangi 67. 98 (8. 60, 7). 

Hovenheim 110. 

Hohonberg 32 b. Homberg am Bhein 
im Er. Moers. 

Hoingi 87. Hdingen bei Werl. 

Hoionkthorpe 113. 

Hoitlare 135 vgl. Hutlere. 

Holdewic (Ghit bei Beckum) 151. 

Holta 98 (8. 63, 26). 

Holtheim 22. Holzheim bei Neuss. 

Holthuson 98 (8. 59, 29). 106. 128. 
(Das letztere Oberholzhausen in 
der Nahe der Eztemsteine). 

Holtwic 98 (S. 62, 21). 

Honberge 1, iuzta Asterlon 90 = Hom- 
berg am Rhein im Ereis Moers, 
vgl.Hohonberg. 2, Herimannus no- 
bilis homo de Honberge 98 (S. 64, 
36 und 66, 3), parrochia Hoem- 
berghe 149 = Homberg bei Ba- 
tingen. 

Honhurst 107. 

Honsuerte 81. 119. Hohenschwert bei 
Schwerte. 

Homlo 68 (in der Felau\ 

Hotseri 68 (in der Velau, h. Hoseren 
vgl. 8. 34 ff.). 

Hramesthorpe 73. Bamsdorf im Er. 
Borken (Wilmans Eaiserurkunden 
S. 237). 

Hrara 68, verschrieben f. Hlara. 

Hratuga 66 i, vgl. Hretinga. 

Hrenhem 68 (Wald im Gau Plethetti, 
Benswoude vgl. s. 35). 

Hrenheri 10 (in der Twente vgl. S. 36). 

Hreni 68 (im Gau Flethetti, Bhenen 
am Bhein). 

Hretinga 66b = ? Batingen vgl. Hra- 
tuga. 

Hriada 74 b = Bhede im Er. Meppon. 

Hrineshem 68 (in der Betau, vgl. S. 35). 

Hrodberga 98 (S. 62, 30) vgl. Bodberg. 

Hrodber(h)tmga hova 2. 5. 40. 41 (Hrot- 
berctinga hova). Kaoh Laoomblet 
der Eoten Bublino^hoven bei Neuss. 



55 



Hrodingseli 74 o. 

Hrotsteninghnson 70 (Rtltzkatisen bei 

Wulfrath, vgl. I S. 4). 
Hrussingi 68 (im friesischen Gau Hug- 

merki). 
Hurele 90. 

Huvil 2 (Wald in der Gegend von Neuss;. 
Hfihtlare 98 (S. 61, 8 u. 63, 29), vgl. 

Hutleri. 
Huleri 10 (in der Twente). 
Huline 90. 
Hu(i)lisbek 70 (die Hiilsbeck, mandet 

mit der L^ubach in die Anger). 
HuUikinghovon 87 = H5Ilinghofen bei 

'Wimbem im Kr. Amsberg. Vgl. 

Seibertz Urkundenbuch I, S. 28. 
HuUoron 98 (S. 61, 14). Vielleicht 

Hullem bei Haltem im Er. Coesfeld. 
Hu(i)lnen 98 (S. 66, 1). 
Humerki 68. Ein £riesischer Gau (Hug- 

merki). 
Hunepe 110. 
Huninghem 32. 
Hunninghuson = Htlninghsn vgl. Sei- 

bertz L. u. R-g. I, 3 S. 126. 
Hu(i)peleswik 98 (S. 61, 5), 
Hu(i;stene, Hustanne 26 = Htlsten a. 

d. Ruhr im Kr. Arnsberg. 
Hutlere 123 vgl. Hoitlare u. Huhtlare. 
Hwervi 98 (S. 60, 9) vgl. Werve. 
Ideburion 98 (S. 63, 22). 
Ihteri, Ihthere 82. 124. Ein Hof der 

Propstei (Ickem im Kr. Dortmund ?). 
Ikmghem 32. 32 d. 
Imiswalde 68 vgl. S. 36. Ijmswoude 

oder Eemswoude in Wonseradeel 

(Friesland). 
Immilinkhem 98 (S. 60, 36). 
Irminlo 68 vgl. S. 34. Ermelo in der 

Velau. 
Issanburion 98 (S. 59, 4). 
Isenberg 154. 
Isla 126 = die Issel. 
Isloi 14 = der Isselgau. 
Jenkila 90. 

Campinni 76 = Stadt Kempen im Kr. gl.N. 
Campunni 32 a = Weiler Kempen im 

Kr. Moers. 
Casle 98 (S. 66, 28). 



Kasselle 32 b (? Cassel bei Rheinberg 

im Kr. Moers). 
Cassonberga 91 = Cassenberg bei Miil- 

heim a. d; Ruhr. 
Castorp, Castorpe 50. 151 = Stadt 

Castrop im Kr. Dortmund. 
Katwig Katwik 93 (S. 59, 16). 99 = 

Stadt Kettwig im Kr. Essen. 
Keddingrip68 = Goingarijp (imfriesi- 

schen Westergau). 
Keverlo 98 (S. 64, 23). 
Kempingwerva 62 (im friesischen Sttder- 

gau). 
Kersenbraht 94. 
Kinhem 68 (friesischer Gau). 
Kinlesun 68 (im G-au Kinhem; in den 

traditiones Fuldenses wird ein Kyn- 

loren oder Kynloson in den Gau 

Texla verlegt). 
Kirberghe 149 = ? Kirberg bei Voh- 

winkel im Kr. Mettmann. 
Kirsekamp 81. 111. 
Kissinkhuson 98 (S. 60, 16 u. 63, 31). 
Cloheim 98 (S. 64, 24). 
Kokersceth 90. 
Colwidum 68 vgl. S. 36 = Koudum 

im friesischen Westergau. 
Korenzeg 98 (S. 64, 27). 
Costenberch 149 (auf m Kostenberg bei 

Velbert). 
Cothuservelde 90. 
Crastlingi 68 vgl. S. 36 (im friesischen 

Q-au Hugmerki, vielleicht Bauer- 

schaft Crassum bei Feerwert). 
Krinvelde, Kri(e)nfelde 98 (S. 64, 34). 

121 (Stadt Krefeld). 
Cronberga 91 (wahrsch. Kronenberg 

bei Kettwig). 
Cugolondala 91 (Bauerschaft Kuhlen- 

dahl bei Neviges). 
Kukkinghoven 104. 
Kukuncthorp 101. 
Cuosfelde Ku(i)sfelde 90. 102. 113 = 

Stadt Coesfeld. 
Cuttelbeke 90. 

Lage 74 b = Lage im Kr. Meppen. 
Langlo 68 (Wald in der Velau). 
Langonbukheim 116 = Langenbockum 

bei Recklinghausen. 



56 



Langonezca 73 (im Heberegister WI: 
Langon edhsoa s. GoUectae 
II a S. 11 unterLfldinghausen und 
Lagonezsce in •einem anderu 
Eegister aus derselben Gegend bei 
Locomblet ArchiT 11 S. 245, wo 
Liurichtig Lagenezsee gedruokt i;^t). 
Wilmans die Kaiserurkunden S. 236 
vergleicht Langeneike bei Lipp- 
atsAt] allein die Namensform iMsst 
[uch bei dieser Annahme nioht er- 
klaren, und ausserdem ist die Lage 
auoh zu entfemt. 

Limgonhorst 83 ; wahrschl. Langenhorst 
bei Berge-Borbeck im Ereise Essen, 
doch findet sich eine Ortsdiaft 
gieioheB Kamens auch bei Yelbert 
im Erels Mettmoan. 

Lan grede 151 (Ghit in d. ParochieOairtrop) . 

Lantensele 90. 

LapAnheldi 66 o TgL Lopenhelde. 

Lftra Lare 98 (S. 62, 25). 

L&gurlo 68 (Wald in der Yelau). 

Lembeke 90, wahrsohl. Lembeck bei 
Wulfen im Er. Becklinghausen. 

Leiidinghffim 31. 

Leiigerike 152 = Lengerioh in der 
Wallage vgL S. 45. 

Lcre 152 = Leer im Er. Steinfurt zw. 
Horstmar, Sch5ppingen und Burg- 
steinfurt. YgL Mittheilungen des 
histor. Yerdns zu Osnabrtiok YI 
S. 188. 

LefTietti 87. 

Liefwordinghuson 107. Lieyerdinghuson 
1 10. Yielleioht Leveringhausen bei 
Waltrop im Er. Beokiinghausen. 

Lkfburgahuson u. in Liefburgahusoro 
marcon 93. 

Lit^reke iuzta Bogge 90; yermutlich 
Bauerschaft Lerche bei Camen im 
Kr. Hamm. 

LUid 115. YgL oben Lere. 

Liverscheide 144. 

Lincilnon 101. 

Lindlohon 74 o. Ein Lindloh Uegt im 
Er. Meppen. 

Lindthorpa 91. Lindthorpe u. Linthorpe 
96 ^ Lintorf im Er. Dttsseldorf. 



Linepe 98 (S. 65, 35) = Linnep im 

Er. D&sseidorf. 
Linne 98 (S. 65, 12). 
Linterwic 68 (in der Betau). 
Liudbrahtinghove 110. 
Liuderinkhuson , Liutteringhuson 87, 

wahrsohl. Ltittriugsen bei IKTeheim 

im Ej:. Amsberg. 
Liudinohuson, Ludinghuson, Ludenc- 

husen, Ludinchusen 18. XII. 89. 

98 (S. 66, 20). 136. 156 = Liiding- 

hausen. 
Liutridhi 32 d. 

Lobeke 79 (die Laubach vgL Hulisbek). 
Logene 98 (S. 65, 16). 
Lohuson 90 (iuxta Werthe) = Lohausen 

bei Eaiserswerth. 
Lopanheldi, Loponhelda, Loipenheide, 

Lopanheldo, Lopenhild, Lopanhelde 

48. 85. 102. 103. 114. XXXIIL in 

Luopanheldero marko 99. in Lo- 

panheldero marco 105. =Laupen- 

dahl bei Eettwig. Ygl. Hlopaii- 

heldi u. Lapanheldi. 
Lopina 70 (der Laupebach, welcher 

Eettwig gegenilber in die Buhr 

miindet). 
Loschete 108. 
Lothusa oder Lotusa (im Gau Brabant) 

= Zele bei Termonde vgl. I S. 15 

und n S. 30 und 32. 
Lotthorpa 87. Kach Seibertz Landes- 

und Beohtsgesohiohte I, 3 S. 126, 

Note: Loodorp bei Arnsberg. 
Lowio 90 (iuzta Lembeke), wahrschl. 

Lowick bei Booholt im Er. Borken. 
Ludonberga 91 (Ludenberg bei Gerree- 

heim im Er. Dilsseldorf). 
Lusberon 98 (S. 63, 33). 
Makkons(t)occe, Makkinstokkon 70. 98 

(S. 59, 4) = Mackenstook bei 

Bredenei. 
Malberke 98 (S. 61, 3). 
Mallingforst 78. 

Manheri 10. 14 (in der Twente). 
Marefeldoo 74 o. 
Markaa 74 a. 
Marthene 98 (S. 59, 35). MartineSl (der 

Hof Marten bei Liitgendortmund). 



57 



Medeme 149 = Mettmann. 

Medhriki I S. 68. 

Megitwrth 135. 

Meinsale 110. 

Melanbach 11. 

Melenhem 35 = Mehlem. 

Menithinna(e)(i), Menedinna 83. 34. 53. 

59. 66 e. Menden bei MtUheim a. d. 

Buhr. 
Meronhlare 74 c 
Mesewinkele 149. 
Midningi 68 ygl. S. 36 = Midium (im 

frieBisohen Westergau;. 
Mikolonbeke 91. 
MikilonhurBt 100. 
Mile 98 (S. 65, 8). 
Millingi 67. 

Mimigemaford 45 = Mdnster. 
Mimthum 11. 
Monicesloe 68. 
Mulenegia 33. 
Mulenheim 98 (S. 65, 36). 110. 114 

= MDIheim a. d. Ruhr. 
Munekrothe 110; vielleieht Miinchrath 

bei Wevelinghoven. 
Murse 31 = Moers. 
Nasse 74 b. 
Navigisa 98 (S. 58, 28), Nevigisa 70 

= Neviges im £r. Mettmann. 
Nethubila 73. Wihnans die deutsohen 

Eaiserurkunden I S. 236 vermutet, 

dass ein Waldhtlgel in der Bauer- 

schaft Netteberg bei Selm darunter 

zu verstehen seL 
Ketteppero comitatu (in) 94. 
Nienkirken 110; vielleicht Neukirchen 

bei "Wevelinghoven. 
.Nihem 73 = Nieheim im Kr. H5xter 

(Wilmans die deutschen Kaiser- 

urkunden I S. 237). 
Niudo 68 vgL S. 34 (Kuldebei Putten 

in der Yelau). 
Nivanheim, Nivenem, Nivenhem 8. 22. 

38. 89. 40 (Gau anf dem linken 

Bheinufer). 
Northomon 113. 
Nordmora 68. 
Northdinchere 151, wahrsdhl. Nord- 

dinker bei Hamm. 



Northtuianti 10. 14 (die Nord-TweDte^i- 
Obbinghem 68 (im friesiflchen Qau 

Elnhem). 
Odigmore 68 (daaclbst). 
Ovendorp 155. 
Overberge 81. 
Ovinghovon 87. 

Oviti s. V. a. Uviti 51 = Oefte, 
Okanni, Okumi 10. 14 vgl. S. 35. 
Ola 98 (S. 60, 1). 
Ordo 68 fWald io der Velau). 
Ostervelde 90. 

Ostarhem 31 = Oeatnun bei Moers. 
Osterwio 122. 
Ostbilimerki 74 o. 
Ostheim 98 (S. 66, 25). 
Ostvelda 91 = ? Dstfelde bei HaszUiig' 

hausen. 
Ottarloun 68 vgL S. 34 (Otterloo in der 

VeUu). 
Ozenrothe 98 (8. 65, 22). 
Pagmthorpe 98 (S, 60, 28). 
Palutho 31. 
Perricbeci 43 (im Gfau Boretra = Pier- 

beke bei Dortmund). 
Plettonbrath 106 = PJetteTiberg. 
Podrebeci 54 = Baoh Porbeck. 
Porczlare 156, 
Punponhasla 7S. Nach Wilmaii& a. a. 0. 

S. 236 nicht zu deuten. Hask 

muss Hbrigens eum OrtQnainen ge* 

zogen werden, denn eiix Personen- 

name Hasla ist undenkbar. 
Puthem 68 (Putten in der Yeku). 
Quarsingseli 28. 29. Ygl S. 34. 
R«dese98(S.ei,23.64, U;. YgLRedeao. 
Bamasbeke, BamitBthorpe 9S (3. 63^ 14\ 

Ein Ramsdorf liegt im Kr, Borken. 

Ygl. HrameHthorpe. 
Bapilarahesi, BaptlarohaBi 32 d. Wald 

im MoersiHchen, 
Bashouele 98 (3. 65, S2). BaBsenh5vel 

im Kr. Beckum (eln Haupthof der 

Propstei). 
Batmgon 98 (S. 59, 2. 64, BO. 65, 24. 

66, 30) = Ratingen. 
Bedese 83. 90. Ygi. Baedese. 
Beinidi 72. Wilmana die deutBchen 

Kaisenirkunden I S. 2^ hilt ea 




58 



fllr eine yerdorbene NamenBform 

des Dreingaues. 
Reithe 98 (S. 66, 11). 
Recnon 73. Gross- nnd Klein-Reken 

zwischen Borken nnd Haltem. Vgl. 

WilmanB a. a. 0. S. 236. 
Remelinkrode 138 (Remlingrade im Er. 

Lennep.) 
Renoldasthorpa 91. 
Rentilo 68 (in der Yelau). 
Rikilo 76 (Richelle an der Maas). 
Ridenghuson 90 (Recklinghausen). 
Ricolfashem (so!) 73. Bauerschaft Rec- 

kelsum zw. Olfen und Seppenrade. 

Vgl. 'Wihnans a. a. O. S. 236. 
Rimbrahti 68 (im Gau Flethetti). 
Rinbeki 98 (S. 58, 15). 
Rodberg, Rodberge, Rodberga 70. 98 

(S. 59, 15. 64, 19). Rodberg zw. 

Langenberg und "Werden, ygl. 

Hrodberga. 
Rode 155. 
Rolinghuson, Rolinkhuson 79. 83 = 

Rellinghausen. 
Rolinkhusaro marca 98 (S. 61, 37). 
Rotbeki 91. 
Rotha Rothe 92. 98 (S. 59, 22. 64, 

26. 29). 
Rozzilinkhuson 98 (S. 62, 2). 
Rucelinchusen 149. 
Ru(i)denscethe 98 (S. 59, 10). 
Rumulon 31. 32 a. Rumulohon I, S. 67 

= Rumeln bei Uerdingen. 
Ru(i)ne 98 (8. 61, 22). 
Ruothepa 90. 
Ruracgawa, Ruricgoo, Ruriggo, Ruric- 

goa 34. 42. 44. 52. 59. 60 = der 

Ruhrgau (gewohnlich lat. pagus 

riporum). 
Rurinna 87 = Ruhrfluss. 
Ru(i)8oethe 15. Rilste bei Schermbeck 

war ein Haupthof der Propstei. 
Rfitbrahtinghoye 110. 
Saffliggi 84 (Zyfflich). 
Salehem 23. 
Samon, Same 98 (S. 58, 9). 155 (Saara 

im Kr. Duisburg). 
Scarpenberge 153 (Scharfenberg bei 

Hiilheim a. d. Ruhr). 



Sceddanuurthi 68 (imfriesischen Wester- 
gau) = Sohettens ygl. S. 36. 

Soivene 97. Ein Scheyen liegt an der 
Ruhr zw. Oefte und Borbeck. 

Sciyenhuwele 98 (S. 66, 17). 

Scirembeke, Schirenbeke 15. 137 = 
Schermbeck im Er. Rees. 

Scholere 149 = Sch5ller im Kr. Mett- 



Scolyon 135. Eine Bauerschaft Schol- 

yen liegt bei Buer im Kr. Reck- 

linghausen. 
Seaewald 1. 

Sedlingi 68 (im friesischen Westergau). 
Sela XXIX (Zele bei Termonde ygl. I 

S. 15). 
Selebeke 132. 
Selehehn 98 (S. 60, 23). 
SeUhem 72 = Sehn im Kr. Lfiding- 

hausen. 
Selschen 137. 
Seltnon 68 (im friesischen Gau Hug- 

merki). 
Siyonekon 91 = Siebeneioh bei Neyiges. 
Sikselethe 98 (S. 65, 15). 
Simundinkhuson 98 (S. 59, 8). 
Smdinon 82 = Senden im Er. Liiding- 

hausen. 
Sisilbeke 98 (S. 63, 36). 
Sitaro 98 (S. 61, 25). 
Sitroth 2. 5 (Wald im Moersischen). 
Situnni 73 = Sythen im Kr. Coesfeld 

zw. DtUmen und Haltem, yergl. 

Wihnans a. a. 0. S. 237. 
SUcheim 98 (S. 64, 20). 
SUkon 98 (S. 5Q, 20. 63, 24). 
Solison, Solisun 72. 73 = Stllsen oder 

Siilsum bei Olfen im Kr. Luding- 

hausen. ygl.Wilman8a.a.Q.S.236. 
SpeccallO = ? Speck b. Weyelinghoyen. 
Spechurae 90 = Speckhora bei Reck- 

linghausen. 
Spelthorpa, Speldorpe 91. 99 = Spel- 

dorf bei MQlheim a. d. Ruhr. 
Spurchuyele, Spurkinhu(i)uelo 90. 98 

(S. 63, 37) = Sprockh5yel im Kr. 

Hagen. 
Spurkon 98 (S. 62, 17). 
Stakelenberge 110. 98 (S. 65, 4). 



59 



Starkenroiha, Starkinrotha, Sterkonrotha 

78. 90. 98 (S. 61, 21. 63, 4) = 

Sterkrade im Er. Duisburg. 
Stengardo 74 b. 
Stenrapan 124. 
Steinwida 19. 
Stibharinu 74. 
Stokheim 87. 
Stokuth 32 c. 
Strodwik 98 (S. 60, 34). 
Stradhuson 98 (S. 64, 39. 65, 14). 
Suendert 149. 

Sunderen 150 (Land bei.Werden). 
Sunnasbroka 98 (59, 30) = ? Siinsbruch^ 

bei Hattingen. 
Sun^bumen 83. Ein Sunnonbumon 

wird in P 2 unter dem Propsteihof 

Ihtere erwShnt, yielleicht Sombom 

bei Marten im Er. Dortmund. 
Susilbeke 81. 
Sutherwik 124 = Suderwich hei Reck- 

linghausen. 
Sntrachi 62 (der friesische SHdergau). 
Svacepe 98 (S. 66, 30). 
Suabhhem, Suafhem, Suafheim 32. 32 d. 

121. 1, S. 67 = SchwafheimbeiHoers. 
Sualengereh 98 (S. 65, 38). 
Suanasbugila 98 (S. 60, 19). 
Suehniu, Suelmen 74 d. 149 = Schwekn. 
Suerte 81. 113 = Schwerte. 
Suiftarbant, Suifterband 1. 9. 
Telgud 29 = Telgt bei Ermelo. Vgl. I, 

S. 34. 
Telgudh 98 (8. 63, 7) = Stadt Telgte 

im Er. Mtlnster. 
Temezca 73 = Bauerschaft Temschebe] 

Olfen (Wihnans a. a. 0. S. 236). 
ThiadninghoYon 87. 
Thidela 70. Der Deilbach, der beiLan- 

genberg in die Buhr miindet, Ygl. I, 

S. 5. 
Thordmannia 113. Ygl. ThrotmannL 
Thomspiic 9. 28. Vgl. I, S. 34 = Dom- 

spijk in der Velau. 
Threant 45 (der Gau Drente). 
Threoni 107 (Dreohen bei Bhynern im 

Er. Hamm). 
Thri 68. 69. (in der Velau). 
Thribrige 74 b. 



Thrire 98 (S. 58, 3). 113. Wahrsdiebl. 

Langendreer im Kreii Bochum 

(Seibertz, Urkdboh. ni. 414 ver- 

mutet Dreyer bei Kllden). 
Thriuschon 87. 
Throtmanni, Trotmanne, Trotmeune ^ 

Dortmund 98 (S. 59, 37), llT. 

Vgl. Thordmannja. 
Tie in Lere 152. 
Tilbeke 98 (S. 60, 30). Yielleicht Eauer- 

schaft Tilbeck im Kjt. Mtlueter* 
Tottingheim, Tottinkhen] 74 o. 32. 
Tottonthorra 55. 
Tuntileshem 31. 32. 32 b. 129. 
Tussale XIX = der DilBeelbach. 
Tu(i)88cene 98 (S. 63, 28) ^ TU&chen 

bei Velbert im Kr. Mettmann. 
Ubinghem 74 b. 
Udhurstun 74 b. 
Uyeta, Uvita, Uviti, UbhitiT Urete = 

Oefte bei Eettwig. 30. 44. 49. 51. 

52. 58. 60. 66. €T. 70. 98 (S. 64, 

9. 17). 
Uvitherowald = Wald von Oefte 65. 
Ulflaon 73 = Olfen im Ereifl LHding- 

hausen(VgL Wihnans a. a. 0, 8. 236). 
Unmon 98 (S. 64, 4). 
Uneswido 74 b. = Onstwedde. 
Uphusen 135. Vielleicht UphuBeii bei 

Haltem im Er. Ooesfeld. 
iJrdingi, Urdhingi, Urtinge 31. 32 b. 98 

^. 58, 26). Stadt Ucrdingen. 
Urthunsula 68 Vgl. 8. 34 (de £uil van 

Urth). 

V s. F* 
Waganheim, Wagenheim, Wagenhem 

99. 130. 135 = Wanheim im Er. 

Duisburg, frllhjer wahrschl, anf d* 

linken Rheinseite. (Vgl. H, 8. 26). 
Walbrethincrothe 98 (S. 66, 22) — 

Walmigrath bei Neviges. 
Walebreke 98 (S. 65, 26). 
Walinkhomon 98 (3. 62, 9). 
VTalnoia 95. 

Waneswalde, Uagneswald 54. 66. 
VTardlo (s. Vardlo) 6g vgl. S. 34 (nadi 

van den Berg vielleicht de Gfordel- 

sche bosoh). 
Vramhu(i)uelo 98 (S. 64, 2). 



60 



Wattenecethe 91. 98 (S.58, 11) = "Wat- 

tenRcheid im Kr. Boohimi. 
Weinere 74 b. = Weener im Kr. Leer. 
Weitfelde 31. 
Weitmere 98 (S. 59, 33) = Weitmar 

im Kr. Booham. 
Welanaia 70. 

Welde Weldi 89. 41. 104. 110. 
Welloe 6a (wohl kaum die Yelan, wie 

ich I, &. 2B angegeben liabe). 
Wenaswaldft 21 Tgl. WaneBwalde (ein 

Waid bei Werden). 
Wene 98 (3. 85, 1). Seiberts, Ufkdbeh. 

m, 3. 40 denkt on Wenne bel 

E^ohe im Kr. Heschede. 
Werdinghuion 90. Seibertx, Urkdbolb 

lU, 8. 421 yergleidit Wedinghsn 

bei Arnsberg. Allein derNamenEh 

form eDtspricht WerrfngiiBn (bei 

Neuenbriloke im Kr. Meiohede) oder 

Werringaen (bei Wimbem im Kr. 

iBorlohn). 
Werina 5D = Weme im Kr. LHdinghsn. 
Werithina, Wertiuna, Wyrdka, Wordina 

12. 35. 36. 87. 41. 43. 44. 45. 47. 

48. 49. 51-65. 68. TOf. = Werden. 
Wemon 82. 98 (S. 61, 13. 63, 20). 106. 

115. YgL Wetina = Werae im Rr. 

Liidioghsn. 
Weretein© 9S (8. 66, 24). 
Werthe 90 =» Kaiserswerth. 
Werve 107 =s Werwe bei BSnen ha Kr. 

Hamm. 
WeBtaliom 73 = WestheimimKr.Bfiren, 

nBrdlich von Morsberg, vgl. Wil- 

mms a. a. O. 8. 287. 



Westarbnron 62 (im frieaifichen Wester- 

gan). 
Westerholta 90. 
Westerwalde 74 b. (Provinz Westerwokl 

in Friesland). 
Westraohi 62. 68 (der friesische Wesier- 

gau). 
Wetmere 91 vgl. Weitmere. 
Widapa 23. 
Wideho(i)we, Widohoiwe, Widebowen 

84. 98 (S. 65, 38). 122. 
Widnberg 13. 21 (der Winberg bei 

Werden). . 
Widagises hova 2 (Wiededkrven bei 

Neuss). 
Wikki 87. 98 (S. 63, 7) = ? Wickwie 

b«i Werl. 
WiliShorst 98 (8. 65, S»). 
WillinghuBOn 74 o» 
Winkilhuson 121 = WinkeDun im Kr. 

Moers. 
Winnmghuspn 98 (S. 60, 81). 
Winthro<^ 91 =t Windratii bei Ifev^ee. 
Winx 91. 98 (S, 64, I). 110 == Wnia 

bd Hattingen. 
Wirem 68 vgl. 8. 96 = Wfemm. 
Witharplo 9ft (S. 61, 29). 
Withmundi, Widmundi 4. 10. 14. 16. 

20. 24 vgL I, S. 35 (Wiohmnnd 

im Isselgsn). 
Withorpe 8. 25. 
Wodfiirdd2d. 
Wulfrode 149 = WtUfrath im Kreise 

Mettmann. 
I Wunnilo 68. 
I Wursete 98 (S. 63, 34). 



Die Beaifforuftg beziekt nk^ auf die Nummem der Traditionen. Wo die 
Seitensahl gemeint ist, wird es in jedem Mnzelnen Fall angezeigt (I bezeiohnet 
den ereten Theil der Abhandlung im TI. Bande der ZeitsdLrift, n den zweiten 
Theil im TTl. Band). 



1 



i . . 




«tEUJOVERSmrOFCAUFORNlA 



UBRARY 




*. r.