Commentarius in Epistolam b. Pauli apostoli ad Hebraeos

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at |http://books.qooqle.com/|

— r

i-

i
1.

ll

*■.

3 ^<(

T -^ \ ^

COMMENTARIUS

IN

EPISTOLAM R PAULI APOSTOLI

AD HEBRAE08.

USIBUS AUBnOBUlt SUORUH CONCINNATIT

D*- JOANNES PANEK,

BTUDn BIBLIGI N. T. IN U B. PACULTATS THEOLOGICA OLOMUCJ5N6I

PB0F£880H P. O.

CUM AFPROBATIONE REY. A. £. ORDINARIATUS OLOMUGENSIS.

-^^

OENIPONTfi I

LIBBARIA AGADEMICA WA6NEBIANA.

18 8 2. '

k L_ . . J\

•'<*

:i|fS^«f*|i|l!|SiiiisTOLi

Kpfiif ^ii'

'•fts'ffis-'ffis-"^. 'S' •>t- •«• -S- "M» ^" ^S" "S*

- :fc

. jj» -j' .jj» - ; ■ -^. :^^ _•_ -tt' •«■ •»■

-$*.$-

TTPIS WAGNERIANIS.

Praefatio.

Cknameniarwm m epistolam b. PauU apostoU ad H^aeo»
in gratiam aaditonmi meonun typis edere mihi proposDi. Ekstant
qnidem hnins epistolae oommentarii non panoi a viris dootissimis
elaborad, a qnibns praedpnas hnins libri partes me mntnatnm esse
statim profiteor; sed eomm alii pro tironibns nimis extensi snnt,
alii, ntpote lingna latina non consGripti, in theologiGis Anstriae in-
stitntis, in qnibns exporitio s. Scriptnnie latme traditnr, nsibns
scholastids minns inservientes. Qnapropter hnnc oommentarinm iam
ante pancos annos ope lithographiae impressnm nnnc in nsnm Theo-
logiae stndiosomm typis edidi, nnice optans, nt non sit iis pronns
inntilis. —

Commentarinm ipsnm textni graeco a Hrane. JS^au. Reith-
mayr {MonaehU a. 1847.) edito snperstmxi, in eoqne exarando
asns snm commentariis ComeUi a Lapide {Aniverpiae a. 1705.),
Auguetini Calmet (Wireeburffi sl. 1788.), QviUUni EetU {Mo-
gunHae a. 1844.), Bemardini a Piconio (ParieOe a. 1847.),
Frandeei SueU (Pragae a. 1863.), AugueHni Bieping (Mona^
Bterii a. 1864), OottUOU LOnemann (OoBtUngae a. 1878.) et Jo-
aimde H. B. Bieeen&al (Upeiae a. 1878.) —

Restat Gum 8. Auguatino dioeuduiu: j^Q^uae vera esse per-
spexeris^ tene; quae faJsa^ respue et nuhi ignoece; quae dubia,,
crede^ donec respuenda esse vel raHo doceat^ vel pra^cipiat auc--
toritas. Intende igitur in haec^ quae sequunfurj diUgenter et
pie^ quantum potee: talee enim adiuvat Deus'^. (De vera reli-
gione X. 20.).

Scripsi Olomucii festo ss. Moraviae Apostolorum Gyrilli et
Methodu 1881.

Auotor.

CONSPECTUS OPERIS.

Frolegomen€i.

De auciore huhis epistolae

Rationes internae pro huins epistolae origine Paulina
Rationes internae contra originem epistolae Panlinam
Rationes externae pro hdius epistolae origine Paulina
Rationes externae contra huius epistolae originem Paulinam
Diversae adyersariorum hypotheses de auctore huius epistolae

De lin^a primitiya huius epistolae

Quibus lectoribus haec epistola dedicata fuerit

De loco et tempore exarationis huius epistolae

De ocoasione et soopo huius epistolae

Deiineatio arg^umenti epistolae . . . *"

De utiiitate huius epistolae

Pag.

1

1

5

11

18

21

26
29
32
33
34
38

Ezordium I. 1 — 3.
Paraphrasis I. 1—3.

Bxpoaitio epiatolae.

39
43

Fars dogmatica.

I. 4 — X. 18.

Traetatos I.

Ghristus praestantior est angelis I. 4 — II. 18.
Sectio 1. Christum angelos longissime superare locis e V. T>
petitis demonstratur I. 4 — 14.
Paraphrasis I. 4—14. .
Sectio 2. Tali doctori, qualis est Christus, obsequenter est pa-
rendum IL 1 — 4. . ;

ParaphraAs II. 1—4. . . . , . . . ,

44
52

53
55

TV

Pag.
Seetio 3. Noya religioois oeoonomia non angelis, sed Ghristo est

snbieota, lioet his in terris inferior fuerit angelis II. 5 — 9. 55

Panq>hraa8 II. 5—9 59

S e c t i o 4. Filins Dei humana natura indutus apparuit, ut homines

morte sua a peccatorum miseria liberaret U. 10 — 18. 60

Paraphnsis II. 10^18. 66

Tractatis D.

Christus praestantior est Moyse m. 1 — IV. 13.
Sectio 1. Disparem fuisse Moysis atque Christi conditionem de-

monstratur m. 1 — 6, ....... 67

Paraphrasis m. 1—6 , . 70

Sectio 2. Tali doctrinae, qualis est christiana, obsequium non est

denegandum m. 7 — IV. 13. . 71

Paraphrasis III. 7— IV. 13 84

Traetatns III.

Christus praestantior est sacerdotibus V. T. IV. 14 — X. 18.
A. Persona sua; nam est sacerdos secundum rationem Melohisedeohi

IV. 14— VII. 28.
Sectio 1. Comparatio Christum inter et summos Judaeorum sa-

cerdotes instituitur IV. 14 — V. 10. . 86

Paraphrasis IV. 14 ~V. 10 93

Sectio 2. Similitudo, quae inter Melchisedechi et Christi sacer-
dotium intercedit, res est explicatu difQcilis, nihilominus tamen

proponenda V. 11 — VI. 3. . 94

Paraphrasis V. 11— VI. 3 100

Sectio 3. IUi, qui beneficiis religionis christianae cognitis a fide
defecerunt, suapte iam natura ad recipiendam salutis gratiam
inhabiles sunt VI. 4 — 8. . . 101

Paraphrasis VI. 4 — 8. ....... 106

Sectio 4. Doctrina christiana constantissime est profitenda, at-
que maiores, qui per fiduciam et patientiam participes facti sunt
promissorum divinorum, inprimis Abrahamus, sunt imitandi VI.

9—20 107

Paraphrasis VI. 9-20. 113

Sectio 5. Christum esse sacerdotem iuxta rationem Melchis»'

dechi demonstratur VIL 1 — 28. . . . . . 113

Cap. Vn. TT. 1—10. . • .

PanphrMis VH. 1 — 10. , ' . ,

Cap. Vn. ▼▼. 11—28.

Paraphnsis VIX. 11—28

B. Christus praestantior est saoerdotibus V. F. saerifieio suo; nam
cium ab ipso in cruoe oblatum quam maxime superat saorifieia V. F.

vra. 1— X. 18.
Sectio 1. Christus in sanetuario ooelesti continuo suum offert sa-

orifieium VM. 1 — 6. . ,

Paraphrasis VIII. 1 — 5. ......

Sectio 2. NoYum foedus, cuius mediator exstitit Christus, multo
melioribus sancitum est promissis, quam Vetus, quod Deus pe-

nitus abolitum iri declarayit Vlll. 6 — 1 3.
Paraphrasis VM. 6 — 13. ......

Sectio 3. Christum ea, quae per sacrifieia a Judaicis saoerdo-
tibus Deo oblata effici non poterant, praesUtisse demonstratur

Cap. IX. ▼▼. 1 — 14.
Paraphrasifl IX. 1-^14.
Cap. IX. ▼▼. 16—28. .
Paraphiasis IX 15—28.
Cap. X, ▼▼. 1 — 18.
ParaphmsiB XI — 18. ,

Fara moralis.
X. ifl-xni. 21.

Traetatns I.

Admonitiones generales X. 19 — ^XII. 29.

Seetio 1. Quia Christo tantum in aoceptis referenda est expiatio
fadlisque ad Deum aceessus, firmissime retinenda est eius religio

X. 19—26

' Paraphrasis X« 19—25. ......

Seetio 2. Omnibus, qui relig^onem Christi deserunt, poenae me-

tuendae sunt grarissimae X. 26 — 31. ....

Paraphnuds X. 26—31.
Seotio 3. Pristina in calamitatibus ob reli^onis professionem per-
ferendis oonstantia ohristianis strenue estser^anda X. 32 — 39.

Paraphrasis X. 32— 39. . .

Pag.
114
119
119
129

saerifi-
typica

130
132

133
137

137

138
147
148
157
158
165

167
170

171
174

175
179

VI

Seetio 4. Fidem Deo gratam esse atque aooeptam historia gen-
tis Hebraioae probat XI. 1 — 40. .
Paraphrasis XI. 1 — 40. ......

Sectio 5. Exemplum maiorum et ipsius Ghristi, qui gravissima
mala pertuHt, est imitandum, in rebusqne, quas Deus immittit,
adrersis patemae castigationis consilium ac emolumentum spec-

tandum XII. 1 — '13. .......

Paraphrasis XII. 1 — 13. . ,

Sectio 6. Conseryationi pacis ac sanctimoniae est studendum,
idque eo magis, cum nova Dei instituta multum praestent an-
tiquis XII. 14 — 24. .......

Paraphrasis XII. 14 — 24. ......

Sectio 7. lam contemtores legis Mosaicae poenas dare debe-
bant; hinc christiani legem N. T. yiolantes adhuc grayius pu-
nientur XII. 26 — 29. . .
Paraphrafiis XII. 26-29

Traetatns 11.

Admonitiones spedaliores XHI. 1 — 21.

Sectio 1. Amor fraternus, hospitalitas, commiseratio, pudicitia,

fiducia in Deum et martyrum recordatio commendantur XIII
1 7

A ^^ 9 • • • • • • • • •

Paraphrasis Xin. 1 — 7. .....

Sectio 2. Doctrina christiana pura seryetur, et cum disciplina
iudaica non commisceatur Xni. 8 — 16.

Paraphrasis XIII. 8 — 16.
Sectio 3. Pauperes liberalitate, ecclesiae praepositi obedientia

sunt prosequendi XIU. 16. et 17. .
Paraphrasis XIII. 16. et 17. .
Sectio 4. Auctor lectorum precibus yult iuyari, etipsemet preces

pro illis ftindit Xlil. 18— 21

Paraphrasis Xlli. 18 — 21. . . . • .

EpilogusXin. 22 — 26

Paraphrasis XHI. 22—26

Pag.

179
199

201
207

208
214

215

217

218
220

221
226

225
226

227
229

229
231

Prolegoneoa iii epigtolam ad Hebneos.

§. 1.

De auctore haiuA epiBtolae.

De auctore haius epistolae, vel potius haios XdYOO xffi TcapaaLkif
(sm<: (XIII. 22.)» et yeteres et reoentiores partim ob rationes philolo-
gioas, partim ob difficnltates dogmaticas dispatarant dispatantqae. Alii
nimiram eam ab apostolo Paalo scriptam esse affirmaut, alii negant;
et hi iterum vel eam ex integro alii auctori, in quo nominando minun
in modnm dissentiunt, tribuant, vel sententias qnidem in ea <Kxsarrentes
Pauli, soriptionem autem alterias cuiosdam esse, variis cam modifica-
Uonibus statuunt.

Nos ad partes eoram aooedimus, qui epistolam genuinis apostoli
Paaii operibns adnnmerandam esse strenue defendunt; nam rationes,
quae pro Paulina eins origine adferri possunt, omnino sunt gravissimae.

Rationes hae partim sunt interfuie^ ex ipsa epistohte materia et
forma petitae, partim extirnaef nimirum fide dignaaliorum testimonia.

Bationes internae pro huius epistolae origine Paulina.

Quod ratimes intemas et quidem

I.) exma^mapetitas attinet, utique valent, quae iamOriffenes^)
asseruit, sententias ipsas esse apostoli (sdl. Pauli). Sive enim dogmata
fidei, sive praecepta morum, sive quae auotoris personam respiciunt,
oonsideramos, omnia Paulina sunt

1) In doffmaUcis praeprimis attentione digna sunt, quae auctor
de pereona ChrisU et quae de relatione Veteris T, ad Novum docet.

1) OrigeMi ap. Eueb. H. E. VI. 25.

2 De aQCtoie epiftoUe.

a) Kelate ad JDeum Jesus Ghristas aactori epistolae est (I. 3.) :
hcaLiy(€iO\ML tffi ^(SSiQc et xapaxtijp tffi oicootdoecoc Oeoo, splendor
gloriae et figora sabstantiae IKm; relate ad ufdversum (I. 2. 3.): i^l^v
per qoem fe<nt(Deas) etsaecala, et: portans omniaverbo virtutis saae;
relale ad munua Meananum (11. 7.) : angelis qaidem ad breve tempus
minor factos, dein vero propter passionem et mortem gloria et honore
ooronatos, cui quidem (II. 8.) Deos subiecit omnia, etsi nunc nondam
ei omnia subiMltii^ideadiiis; el qoi (YII..25.)' in^eMli^ intftrpellat pro
nobis. Nonne ea omnia vere Paulina sunt? nonne Paulus (ad Gol. 1. 15.)
Cbristum Dominum elxdva vocat to5 Oeoo too iopitoo, in quo (Gol.
II. 9.) inhabitat t6 icXi^pcoiia t^^ ^e^njtog, et (Philipp. II. 6.) iv (xop^^
Beoo ^dp/ovta? nonne etiam secandum Pauli doctrinam (Gol. I. 16.
17.) in ipso (Christd) coiidlta sufit Dniverto incd^lis et interra et omnia
in ipM^ oonstknt? aonne etiam secandom Panlum (PUlipp. II. 7. ss.)
eiiltelMseiiietipiam>ejriiianivit,forauuvservt acripiens, in^iiliUtadhim
hottinum^ftiotai^ et haAiitu inventusat homo, scmeinpMmt hniniliavit
fevetni obediens osqtte ad mortemcmeis^ propter qood' etlDew exaltavit^
iHean^etdciia/nt illi nomen, qaod' est snpcr omne nomen? nomie porro
seettttdlMV Paulii ^koetrinam (I Ger.* XV. 25« 26.) Ghristiam> opottet
regdMfis-doMc ponat omiies iaiinaoeB'saDsi sub pedibas^qaenMntaltimus,*
scil. mors, in hominum demum resurrectione destruetur, ita ot re?em> ei
iioild«iionni«8obiecta«nt; et noaoetimdemetiara P«nla6(Ron<VIII.
34.)*dioit, Gharistom ad dextenaa Dei interpellai^pro oohiB?!)

b) £»miefUemu}towepi9tolaBna$ir^eimtitHta^V
eainet^UeMremonpoieremtiYU.. llv 18« l'9j),Diiddti')f|iatantaiDeniat,seu
exemplaret dwtd' tfiv immpwiM; leA^ ^XM^vm^a^ad^ ( VHi^ X. li},
quorum spem fovebant et ad quae assequenda disponebant (VII. 19.), suo
ti^niipolre abrog^tida;'quaprbpter mmc NoVdTestlimeilto iaill indtiibto viVit
fide huic esse adhaerendum ad eisenii|ilum AlMahami (XL 19.')^qiii vel
fiUamsuum beredem promissiooum offiarre voloit,. arbitrans, quia et a
mortoissusoitare.potens est Dens. Lea Umorem ineutiebatf Emnr
g^Uum- amorem infundit; caveat itaque sibi q^isqtte^ ne ab e&deficiat
(XIL 18. ss.). Ita etiara Paulus (Rom. VIII. 3i) doeet: Impossibile

ti 1 i-i>ii > I I i 1 1 1

St. 15 f.; Ad. Maier: Hist. krit. Unteranchnngen fiber den Hebiftar-Brief ;
Freiburg 1851; St. 37 ff.

De ftuctore epistolae. 3»

fuisse Legl daitihare, i. e. auferre peccatum, (Gal. HI. 2t.)' non potuiaaitf
ex ea oriri iusiitiam, (Gal. IV. 9.) instituta eius infirma fuisse et egena,
(Col. II. 17.) uinbram tantum futurorum, axiav tcSv (jitXXdvcaiv, quae
(scil. Aitui^ Rom. lY. 13. ss.) fide amplectamur iroitante^ AbrahamiM,
qui oontra spem in sp^ni credidlt ei, qui vlvificat i^clr^uos inprimis
cum (Rom. VIII. 15^ notn iani' timore ducamur m Deilm, ^ amord.^y

3) Q^od praeeepta morufH attiiiet, ihoi&et in ha^ ejHistbla siuctor
(Xn. 14.): ;paceniseqtiiminicumoimtiibils«, (Xni. 1.): ,(*sl«tas. fta-
temitcLs matieat in vobie ', (Xin. 2*.) : i^ hospitalitatem iiol!l6 oblivisd * ; et
idem hociii^ei& fereverbis etiamPaulusBbmsLnis praecipit'(RonEi.Xn.
10. 13.); et liionitum aufctoris epistoliie nostrae (Hebr. Xlir.5.): tsin^
moi^s sihe avaiitia, oontenti praesentibus *, vere Paulinum est; nam in
epistola I. ad Tim. (Yl. 8.) legimus: «Habentes antem alimenta et
quibus te^Bm&iir, his contenti sumos*.

3) Quae cp^am auctoris pet^sonam respiciunt, andinius auctotetti
epistolae noisfti^ae dioentem (XIU. 18.): „Orate pro nobis: confidimuii'
enim, qnia bonam conscientiam habemus in omnibns bene volentes oon-
versftfi*; ita etiain in Actibus (XXin. 1.) Panlum £ucas refei^' in
synedrio' i^rofei^um : «egb enim conscientia bona conversatds snni ahte
Detim * ; et ipse apostolus in II. Goif. (1. 12.) idero fatetur : , gloria nostra
haec est, testimoninm conscientia^ nostrae*. Merito itaque THeodd^
reius^) scribit: ^JSt ddffmata et aliae eententiae magndm (in efflM^'
ad Hebraeos) hdbent cognatianem cum aVie PauU epuffdlie'; siliii-
liter ]Sr<Mmus (cetemm adversarins Paulinae ep. ad Hebr. origitns)
libere fatetuir: ^epuftotam a etyU Pauli^ quod ad phrdeiH dtiShet^'
longe lateque quidem discrepare^ aed ad epiritum et peetua Pdu^
Unum vehementer aecedere*.

Inprimis autem respiciendus est epilogus vere Palilinus ^HL 22 —
25). Gontetat enim, Timotheum apostoli Pauli fnisse odmltem aic ooopera-
toi^nd, necaliqnem huic apostolofuisse amore etfamiliaritat^ cbninnctioreiii
— et iiuctorepistolaenostraesecnm istoTimbtheo ad lectoresventumm
eese promittit (XIII. 28.). Dein in ultimo versn (XIH. 25.) invenitur
gratiae divinae apprecatio (^gratia cum omnibus vobis. Amen*) looo'
valedictionis adscripta, quae genuinum Pauli epistolae signnm oensedda
est, cuius ipse apostolus meminit in H. Thess. (IH. 17. 18.) scribens:

i) dfr. Ad. Aaisr 1. c St. 38 f^

>) 7%;.<^^ in P^leg. ad ep. ad Hebr.

1*

4 De anctore epittolae.

aSalatatio maDu mea Paoli, quod est signum in omni epistola; ita
scribo: Gratia Domini nostri Jesa Christi cum omnibas vobis. Amen".
Aactor aatem epilogi se aactorem totias qaoqae operis innait, si verbis
(Xni. 22.): pBogo vos fratres, at saflferatis verbam solatii (icapaxXi^-
oecoc)* etenim perpaads scribsi vobis" totam praecedentem paraclesin
respicit Prona ergo conclasio,Paalam totias epistolae esse auctorem.

n.) Tandem habita ratione /ormcM operis qaaelibet eios pagioa
tanta ingenii abertate abandat, tam crebris allegoriaram laminibos
distingaitar, tam firequentibas locoram Y. T. allegationibas et applica-
tionibus estrepleta, athisomnibas^vixGamalielisdisGipalametaliaram
13 in canone epistolarnm auctorem disserentem non agnoscere possimus.
Pauca quaedam exempla laudasse suf&ciat: in I. Cor. (III. 1. 2.) apo-
stolus religionis elementa cum lacte et doctrinas sublimiores cum cibo
solidiore comparat, atque eos, qui ampliores in religione progressus fe-
cerant, spirituales vocat; contra eos, qui ad intelligentiam aocaratioris
et subtili(^is rerum divinarum scientiae nondum praeparati sunt, car-
nales ac parvulos ; hae autem imagines adhibentur quoque in epistola
ad Hebraeos (V. 12 — 14.)- Verbum Dei, ad cuius vim et efBcadam
significandam Paulus in epist ad Ephesios (YI. 17.) ima^nem gladii
adhibet, auctor epistolae nostrae (IV. 12.) allegoria a gladio desumta
repraesentat Exempla vero interpretationis typicae rerum persona-
rumque V. T. a Paulo saepe numero (uti Rom. V. 14. Adami, qui
t6icoc iotl Too (jiXXovroc (Christi), I. Cor. X. 1 — 5. nubis, quae Israe-
litas in deserto praeibat et horum per mare rubrum transitus, mannae,
et aquae a Moyse e petra excussae, quae (t&Tcot i^{i«^v ir^Byii^wii) typi
sint baptismi, cibi eucharistici omnisque gratiae a Christo oonoessae)
usurpatae in epistola nostra quam plurima obveniunt Ita (I. 5.) Sa--
lomon et (V. 6. VII. 1 - 13.) Melchisedech typi Christi dicuntur. Ipsa
autem in toto opere disputatio et tractatio multum habet profiindae
eruditionis et rhetoricae subtilitatis, quibus prae omnibas primaevae
ecclesiae doctoribus praeditus erat Paulus. Imo quam in hoc apostolo
pracipue admiramar dexteritatem accomodate ad ingeniam indolemque
lectorum disserendi (cfr. ep. ad Rom., ad Phil. etalias^et hancevidenter
oemimus in epistola ad Hebraeos. ^)

^) Cfr. Joh. B%e9&nthal: Das Trostichreibeti d. Ap. Panlus ati die He-
brier kritisch wieder hergestellt und erlJlutert ; Leipzig 1878, St. 35 ff. GHkntin^

De auetore epistolae. 5

Ceterum si adversarii obiiciunt, ex hac convenientia auctoris epi-
stolae ad Hebraeos cum Paulo nequaquam cum oertitudine aflFirmari
posse, hunc epistolam ad Hebraeos exarasse, cum ille auctor in pluribns
sententiis, imaginibus et argumentandi rationibus etiam cum aliis scrip-
toribus nominatim cum Philone, conveniat — respondemus: ex ratio-
nibus intemis hucnsque laudatis nec nos evinoere volumus, Paulum
epistolae auctorem fuisse, sed tantum, eum hanc epistolam exarare
potuisse; et cum haec possibilitas gravissimis fulcitur testimoniis ex-
temis, ob haec testimonia defendimus, Paulum epistolae ad Hebraeos
auctorem fnisse. Adverparii possibilitatem, imo verosimilitudinem ori-
ginis Paulinae epistolae ad Hebraeos eo minus inficiari possunt, cum,
si pauoos excipiamus, omnes ex intemis rationibus admittunt atque
statuunt, hoc opus certe ex apostolica aetate desoendere.^)

Rationes internae contra originem epistolae

Paulinam.

Qui apostolum Paulum epistolae ad Hebraeos scriptorem agnoscere
nolunt, provooaut

I.) ad operis materi^m substratam; et quidem:
l) ad defectum nominis et consuetae salutationis apostoU in
exordio. Id iam antiquos fecisse Primasius^) praeter alios (Hiero-
nymum^ Augustinum^ TT^odor^/iim^ ^) testatur dioens: ^Epistolam^
qiuie ad Hehraeos inscriMtury quidam non esse PauU affirmanty
eo^ quod eivs nomine non sit titulata *. — Ast argumentum ab omisso
vulgari epistolarum exordio desumtum nil habet ponderis; nam I. Jo-
annis epistola pariter in fronte auctoris nominc et salutatione destituta
est; nihilominus taman eandem evangelistae Joannis esse, negari nequit;
et iam laudatus Primasius (I. c.) acute observat: ^si epistola prop-
terea non esset PauU^ quia eius nom* n non haibet^ nec alterius esse
deberetf quia nuUius nomine titulatur ; quod si absurdum^ ipsit^

Introdnctio in m. N. T. libros, Pragae 1863. pag. 292. s. Suiil: Pismo srate'.
N. Z. Ust k Zidftm Pragae 1872. pag. 2. Biaping 1. c. pag. 12. et 13.

«) Cfr. Hilgm/M Hist. kritiscbe Einleitong in d. N. T. Leipig 1875;
St. 380 f.

*) Pnma$iu$ in praefat. comment. in uniTersas Pauli epistolas.

') Hieronymui cat. c. scr. ; AuguStinus expos. cp. ad Rom. §. 11.; TheO'
dortku Proleg. in ep. ad Hebr.

g De Mdm

(Pju^i ^i^mpe) fiio^ cre(knda e%t^ quae ia^Up ^eprinae eiua fulget
floguip*. Qaodsi nimiram epistola, at du.bit^re haud licet, Judaeo-
Ghristianis dedicata ec^t; qaodsi eias aaqtor maximam partem versatur
in demontr^tione» religionem chrbtianam malto perfectiorem esse yeteri
mosaioe^ et qaaiecanqne perfecta adsint 'm hac, perfectiora inveniri
in ilUi, et j)n>p.tere^ mosaicam esse deserendam, christianam aotem
ampleotendam e,t fideliter redinepdam; et qaodsi Paalas prae oeteris
apostolis hoc doctrinae christianaie capat in suis ad Judaeos orationibos
proponebat iisqne incalcabat: Paulus prae oeteris haius.epistolaeauctor
habendos est Nemo enim alius ex epistolae ^igamento adeo.£Euale
anctor cognosci potest, et quemlibet alium uomen suum praefigere magis
oportebat explicareqae, cur hoc sibi argumentum pertractandum snmp-

seritO

Si autem quaeritur, cur auctor lectores nomine proprio aut appel-
latiTo non salataverit atque a oonsueto epistolamm exordio reoesserit,
cnm oertitndine respondere non possumus. Fors id fecit, ut a re grandi,
qn^ leQ^rum animos sti^tim oocuparet, indpere e). opus suum indoli
epistohurom encyclicarum melius attemperare posset; fors, quiahocopus
snnm non qua epistola^i, sed pptius qua tractatum quendam (Xd^ov zifi
mpaxXi^eio^ ^SJjp^. \2') e roanu emiserit;^) fors, quia inea scribenda,
ntpote «[udaeus ad Judaeos mores Judaeorum sequi voluerit, quornm
antiqnissimae epistolae sine salutatione inchofint^)

Aliae, etsi veterum uti Pantaeni et Clemmtis ^Uxc^ndrim ha^
de re hypotheses a veritate £^lienae videntur, aut rem perfecte non
explicant Ille(te8teCZmen^ Alex, apud. Eueeb, 9.E.yi. 14.) sus-
picatns est, Paulum ductum partim modestia, quod non Judaeorum, sed
Grentilium fuerit apostolus, partim reverentia erga Christum, quem ipsum
in hac epistola (UI. 1.) appellaverit apostolum, dign}tatem suam apo-
stolicam reticere voluis^ et propterea salutationem initialem epistolae
non praeposnisse. Habemus autem Pauli epistolas ad ipsos Ethnico-
christianos scriptas (ad Philipp., Thessal., Philem.), in quibus se apo-
{[^^niQ non noiainat; potuisset itaque et adHebraeos scribens abhac

oompellatione abstinere et tamen salutationeminitialemepistolae prae-

■

1) CfT. THsOem in Benters Repertor. 1848. Heft. 4. St. 92.
^ Cfr. ti^Mner 1. c. p. 19.; Bisssnihal 1. c. St 19. Lamy: Introductio
in I. Seiift. Pm II. MecUiniM I8ffr. pag. 379.

^ Cfr. Jakn Arcbfteol. bibl. edit. II. Vienofte 1814; pi|g. ^9^

P9 »||^re ^lstolM. 7

poDere. Clmms v«ro .4/ar. (a|md Eu9€b. H. K YI. 14) owfiai»
omissae in Iwwe liteninun salatatioiiis iodigitavit banc, qoQd PaoliUB
nomen soom Hebraeift, qiubns ee suspectomsdverat, patefiioere nolo^t,
ne lecto hoc nomine omnem epistplam spemerent. Pjntibanmt baac
caosam Sierof^ymus (cat a s.) et Augustinu» (expos. ep» ad. Bom.
^ 11. — Ast com aactor in fine epistolae (XUI. 18. 19.) scribat: .Orate
pro nobis, quo oelerios restitoar vobis*, com (23.) adveiitQm soom
promittat, ot praepositos soos omnesqoe sanctQs salotent, rpget (24.)l
et ipse salntationes firatrom de Italia deferat: ipsom latere ▼oloisse,
nullo modo assomi potest^)

Si qoidam (Sehmd^ JBuff, de Qroot et OHnin^') sententiam
Cbmen^ defeodentes obsenrant, ad calcem epistolae consolto talia
adiecta foisse e qoibos lectores oooiicere ppterant^ Paolom illhis esse
aoctorem, qoia epistola sine pradodicio perleqta eios aoctorem Jodaeo-
christianis scire licebat, imo proderat, com ita, eam apostolicam habere
aoctoritatem, oertiores fincti essent: nos paocis oppopimos, paroin pro-
babile esse, christiaooe^ aoteqoam epistola nollios nomine inscripfa re-
dtaretoTf de eios aoetore oon pen^ctatos esse, ot nihil dicamos, talem
calliditatem a Paoli Persona aJienam fois8&

£ reoratioribos nonoolli traoslatorem epistolae graecom saluta»-
tionem Betoieos spectaotem consolto omisissei alii exordiom operis de-
perditom esae statoont» millo tamen apto aigomento has senteqtias de*
m<Histnire velent.

2) DeHeatio epiHolae eeUe i^rieUm^e e Judmemo eomereiet
qoam (piaelibet pagjna oontestator, OetUium apoetolo mimme eonr
vemt. — Sed si Jeaoiies, eoi conventione int^ apostolos £ute (GaL
IL 9.) com Petio et Jaoobo monos Jndaas evangeliom praedicaodi ob*-
tigemt, nihiloiiiioiis libpos soos io ^tiam {ithoioo-Kshristiaoonim soribepe
poterat, cor oon et Panlo, qoamvis Gentilibos potissimom operam soam
addixisset, onam epistolam jQdaeochristianis dedicare oooveniret eo
mai^ si in ea praeprimis Hieroeolymitaoorom sibi satis fiuBiliariom
rationem habebat ? Aocedit, qood Paolos ab ipso Domino Jeso {AtX,
IX. 15.) Tocatos est, ot portet nomen eios coram gentibos et regibos
et filiis Israel, coi vocationi Paohis adeo obseeotos, ot ipsom Deom,
qoi prios Jodaeos et tum demnm Grentiles in regnom soom vooavit

«) Cb. MUkadU Einleit. in d. B. d. N. T. 2. TL St. 13il.

g De aaetore epiBtolae.

imitatns, ubi data ei oocasio, priuB in synagoga evangelium praedicaret.
Ita factum, ut saepius coetus fundaret ex Judaeo- et Ethnioo-cbristianis
mixtos et etiam miztis ooetibus nonnullas scriberet epistolas (scil. ad.
Gal., I. et n. ad Corinth., ad Rom. et Philipp.). *)

3) PUires doetrinae^ quae a Paulo^ si hane epistolam scrip"
eieset^ sine dubio fusius propositae fuissent^ obiter tantum attin^
guntur^) (uti: oeconomiam Mosaicam per Ghristum sublatam esse,
Christum resurrexisse ex mortuis et aliae) aut plane omittuntur (ex.
gr. doctrina de iustificatione per fidem). — Ast si iam quilibet auctor
pro suo oonsilio suorumque lectorum indigentiis materias scribendas
seligit, alias uberius, alias obiter tantum pertractat aut plane omittit,
inprimis si uon opus quoddam perscribit, quo velit rem ex omni parte
absolvere, sed epistolam nonnisi, eadem libertas et nostrae epistolae
auctori tribuenda est, nec ex argumento hocce adducto Paulina epistolae
origo addubitanda.3)

4) NonnuUa quoque occurrunt effata^ quibus hiculenter ap^
paretj epistolam e PauU calamo non esse profectam; sic:

a) auotor epistolae ad probandam aetemam Filii Dei a Patre ge-
nerationem allegat I. 5. verba psalmi II. 7. : . FiUus meus es tu, ego
hodie genui te^. Ast haec verba Paulus ipse longe aliter interpretatus
est in oratione, quam Antiochiae in Pisidia habuit (Act XIII. 33.), ex
iisque Ghristi resurrectionem praedictam fuisse demonstrat — Ast
Paulus in oratione sua Antiochiae in Pisidia verba laudata non adhibet,
ut probet, resnrrectionem Ghristi iis praedictam fuisse, sed potius eum
in finem ea citat, quia causam rationemque oontinent, ob quam Ghristus
resurgere debuerit, quae causa est filiatio Ghristi divina et naturalis;
haec enim non tantum resurrectionis oongruentiam induoit, sed verum
includit debitum. — Sio etiam auctor nostrae epistolae V. 5. de Ghristi
sacerdotio loquens verba: «Filius meus es tu, ego hodie genui te* non-
nisi propterea adiicit, quia divina et naturalis Ghristi filiatio, quae per
ea significatur, ut aliarum omnium Ghristi excellentiarum, ita et sempi-
temi sacerdotii, quo is fungitur, sit veluti quoddam fundamentum.^)

<) Gfr. Adatb. Maier EiiiL in d. N. T. St 384.

') Cfr. Lanmnann Kritisch ezeg. Handbuch ilber den Hebrtter-Brief;
GOttingen 1878 St. 14. f.

*) Cfir. Biumtkai 1. c pag. 27. s.

«) Cfir. Hurter TheoK special. pars 1. Oeniponte 1877; pag. 89. et 92.»

De anetore epistolae. Q

b) Auotor epistolae (II. 3.) soribit : , Q,u(ymodo nos ( Judaeo-
GhristiaDi) effugiemus (iustam scil. poenam Dei), si tantam negleoce^
rimue talutem (doctrinam salutarem) ? quae eum initium accepieeet
enarrari per Dominum ah iis^ qui audierunt in nos confirm^ta eet
(ab apostolis certissimafideadnos pervenit)'^; ideoque se iis adnumerat,
qui non a Ghristo, sed ab apostolis doctrinam salutarem acceperint.
Panlus autem acerrimus dignitatis suae apostolicae defensor nunquam
se discipulum apostolorum profitetur, potius se doctrinam evangelii per
singularem Ghristi institutionem accepisse apertis verbis afiirmat (uti:
I. Cor. XI. 23.; Gal. I. 12.; Eph. III. 3.).^) — Ast confirmatio doc-
trinae christianae a testibus immediatis profeota non excludit institii-
tionem immediate divinam; nam ipse Paulus, quamvis immediate
a E^ edoctus faerit, tamen ivit Hierosolymam ad apostolos, nt cum
ipsis suam conferret doctrinam et ab iis, qui viderant, confirmaretur
(Act. Xy .). Accedit, quod auctor (coll. v. 1.) sit in monendo et monentes
communioative loquantur,' ut ex. gr. ipse Paulus in epistola ad Rom.
Xni. 12. ss., ubi dicit: ,, Nooo praeceseit^ dies autem appropinquavit^
abUeiamus ergo opera tenebrarum ' etc. ; ita ut et hic loci lectores
tantum suos, qui dootrinam ab iis, qui audierant, i. e. ab apostolis, ac-
ceperant, intelligat^)

c) Cap. IX. w. 3. et 4. legitur: „Post velamentum autem se-
cundum tabemaeulum (scil. exstructum est), quod dicitur Saneta
Sanetorum^ aureum habens thuribulum^ et arcam testamenti circum"
tectam ea omni parte auro^ in qua uma aurea habens manna^ et
virga Aaron^ quae fronduerc^j et tabulae testamenti'^. Quomodo
talis inadvertentia adscribenda esset Paulo, ut ^(jiianijptov, sive iam
altare suffitus denotet, sive (quod gravior pars interpretum intelligit^)
thuribulum, in sanctissimam tabemaoali partem coUocaret, quod neutrum
ibi, sed utrumque antesecundumvelumcollocabatur; ut altaris suffitus,
si do[jiiati^piov thuribulum significat, nullam faceret mentionem; ut thu-
ribulum aureum dioeret, quod tamen erat cupreum; ut umam cum manna

don: PairiHi Institatio de inteipretatione Bibliorum; Bomae 1876; pag. 19
et 20.

1) Cfr. Hilg&nfeld 1. c. pag. 377; Biiping 1. c. pag. 13. s. LunemMin
1. c. St. 10 f.

•) Cfr. Lamy 1. c. pag. 379.

s) Cfr. BUgenfM 1. c. St. 377 f. Lunemann 1. c. St. 15 f.

10 D0 mftioiB «jfhibolM.

iwc w)© vir^m Ammi& ip arca foedejfe fuiweiestaretur, m <|ua iionnisi
i«i)alae foederis oollooatae «raiit. ^) — Ast nuUa inadvBrtentia eet ei
aijficribenda. vQuomiiHifi «nim thuribulum illud in parte tab^naculi
^ancti€«ima asHervatiim admittamus, nihil impedit; ae de «appeleGtili
Mm nolle Kawt {lipoc, per eingiila, loqui, auctor ipee v. 5. fatetur; etsi
fociiltts thuribuli GupreuB fiierit, thuribuUmi ipsumaureum esse poterat;
tadadem non dicit auctor, qiiid eo tempoi^, quo templum eawtructBitt est,
sed quid antea in aroa reeondituiD fuerit, nimirum illa tria menaorata,
cwn npme de tabernaeulo v»ba fadat. Durante autem tabcamaoalo,
etsi non ex ipsa Moysis institutione, praeter tahulaslegisotiajnvasoum
mawia et virga Aaronis in ipsa arca asservata fuisse, traditio est Ju-
daeornra perantiqua, qtiam observavit Abarbanel, ob «•uditionem suam
raultmn oeleteatus scriptor saec. XV. Oonsentit huic traditioni L Beg.
Vm. «.» II Parallp. V. 10. et Josephu Flaviua (Antiq. 1. VIII.
<^ 4. n. 1.), ei narrant, t^pore Salomonis in arca. soiummodo tabuias
legis inventaa fuisse, et sic tacite innuunt, prius aliaa quoque m ibidem
fttisse asservtitas.

d) Verba XIII. 18. et 19.: j^Oraie pro nobis, empliue auiem
d^prtcor vos hocfacere^ quo ceUriua reeiituar vobia • supponunt, Hie-
rosolymitanorum et Palaestinensium fuisse dociorem, qui hanc eplsfcolam
scripsit; talis vero Paulus non ^t. — Ast verba illa nil aliud sup-
poQunt, nisi auctorem Hierosolymitanis et Palaestinensbus praet^r ius
et fas fuisse ereptum, esseque nsstitaendam, quod quo oelerius fiat, orent,
quae Paulo egregie oonveniunt. Quem enim, etsi non magistrum, tamen
benefactorem insignem habebant, utpote qm in suis p^ Galatiiun, Ma-
cedoniam et Aehaiam itineribiis stipendia pro iis colligei^ solebat; hic
cum vix ex tertio itinere apostolioo stipendia afie»ns Hierosolymam
venisset, in templo aJudaeisopmprehensuset per quattiior annos partim
Hierosolymae, partim Oacsareae, partim Romae in vinoulis retentus est
et Palaestinensibus nestituendus erat

E&ta itaque, quae adversarii urgent, iusta iUorum interpretatione
instituta nil continent, quod apostolus Paulus scribere non potuisset.

n.) Quod attinet raUones intemas ex epistolae forma petitas
adversarii vehementer urgent discriraen, quod inter hanc et reliquas s.

^) Cfr. Hansberff: Die religiOsen Alterdiwfner der Btbel. HiincbeQ 1869;
St. 184 ff.; Bispinff 1. a St. 190 ff.

De auctore epistolfWB 11

Pauli epistolas in modo res pertr^ctandi, rat;ione ajijgamentandi, tota
elocatione et graeoo stylo interoedat, qaodque ^isorimen (testibus Orig^,
PhilaatriOy Hiermymo^ Primasio^ Isidoro Wspaiensi) iam veteres
observaverint. ^) — Omnino quidem invenitur in hac epistola (Jiligentia
quae^am et elegantia structurae et oratorius sermqnis babitus, quo re-
liquas siiqperat Pauli epistolas; ast perpendendus est, cjbaracter I^nius
operis, qui non tam epistolaris est, quam potius tractatus eruditi indolem
exbibens; magnum quoque disorimen i,nteroedit inter Paulinas epistolas
et orationem, quam Paulus coram Felioe procuratoie .et Agripp^» rege
Caesareae, et quam Athenis in areopago habuit. Accedit, qoQd vis
huius argumenti a scribendi forma petiti, licet gravissimi, .$pQpte sua
ooncidit, si assumitur, originalem epistolae ad Hebraeos linguan^ fuisse
aramaicam, ignotum, ast linguae graecae bene peritum virui^ }\\9flx elo-
quentius in graecam transtulisse, et (ut Yerba Hieronynji in c^^ script.
eccl. a 5. nostra faciamus) h9.nc esse causam, quod a cet^ris Paiuli epi-
stolis discrepare videatur.

Paulina igitur epistolae ad Hebraeos origo intemis argttmejati^
solide impugnari nequit.

Rationes externae pro huius epistolae origine Pauliiia.

Quamvis nonnulli olim Latinorum, quia de auctore ambigebant,
epistolam ad Hebraeos non receperint, tamen ab initio scripturis sacris
adnumerata fiiit Etenim in omnibus Orientis et Graeciae eoclejsii^ ut
canonica suscepta fuit et a plerisque patribus occidentis atque a ooa-
ciliis aliis libris sacris adiuncta.

Hoc elucet ex sequentibus:

1) Anliquorum ad lovoa hmua epistola>e allitsio^esy quae, Ucet
non anctoris nomen, tamen maturam illius existentiam ac summam, qua
primis statim fidei temporibiis, in ipsa quoque Romana eoclesia, gau-
debat, auctoritatem satis contestantur. Sic Clen(tentem Romanum
integras sententias, quae ex epistola ad Hebraeos petitae svmt, protu-
lisse et formulas, qnae in ea occurrunt, adhibuisse, iam veteres {t^use-
bius et Hieronymus^)) agnoverunt; auctorem quidem non nominat,

*) Oriff^n^ ap. Eufeb. H. E. VL 25.; Phila$triut de haer. c.8S.; Hie-
r^n^us cat. c. scn c. 5.; iVi«ia«tttf praef. com. in ep. ad Hebr^; It^^rw
orig. 1. VI. c. 2.
') j&KtfMMf (H. £. m^ 38*) 4« C^MMtUe Rom^np fatotur: ^fn qua (epi-

12 !)• ftoetort epistoUe.

attamen indabiam est, eam epistolam hanc opus apostolicum agnovisse. ^)
IgnaUum Martyrem ad nonnallas epistolae sententias allasisse, Poly^
carpum aliqoas in ea oocorrentes phrases respexisse et JusHnum M,
qaosdam eias locos in mente habnisse, satis est verosimile.') Teste
Epip hamo (haer. 66, 74. et haer. 35, 1. et 2.) etiam haeretid Manea
et MelehiBedeehiani ad falsa soa dogmata stabilienda adhibnerant
effata nostrae epistolae ; et qaidem ille ad ostendendam : Vetas et Novum
Testamentum non esse einsdem auctoris; hi: Melchisedechum Christo
esse majorem. Montanistaa et panlo post NovcUi (useclas lods hoius
epistolae abusos esse et controversiae de eius auctore in Romana eoclesia
occasionem praebuisse, certum est^)

2) Si eolleetiones librorum N, T. in ecclesiis Aegyptiacis in-
stitutas oonsulimns, opus, de quo loquimar, eo ipso Pauli foetus decla-
ratum invenimns, quia non post, sed inter huius apostoli epistolas, scilicet
usque ad Aihanasii tempora vel inter 11. ad Cor. et eam ad GalL^)
vel inter hanc et eam ad Ephes.,^) deinde vero inter n. ad Thess. et
I. ad Tim. collocatnm fdit ^ Ultimum locum etiam occupat in canone

ftola nuDiram ab omnibiis recepta, qnam eocleaae Bom. nomine ad Gorinihionim
eeelenam teriprit) mm multai inserat tmUemUoi desumias em €piiiola ad He-
br€ieos, Usdemque mterdttm verhis utatur, soHs indicat opus ilhtd nequaquam
recens esse* (nempe epistolam ad Hebraeos). Hieronymus (cat. scr. eocl. c. 15.)
haec habet: ^^Clemens scripsit em persona Romanae ecelesiae ad ecclesiam
Cormtisiortim fralde uHiem epistolam, quae in nomnuUis locis puhHee Ugiiur;
quae wdki videksr eharaeteri epistolaej quae sub PauH nomme ad Hebraeos
fertur, convenire, Sed et muUis de eadem epistola^ non sohm sensibus^ sed
iusBta verborum quoque ordmem utitur. Omnino grandis m» uiraque skniUi'
tudo est*. — Cfr. C^ementis epist. cap. 36 cnm Hebr. I. 3. ss. ; cap. 43. com
Hebr. IIT. 2. 5.; cap. 17. cum Hebr. JY. 12.; cap. 27. cam Hebr. VI. 18. eto.

Yide : Bisping 1. c St. 4 f. ; Uaiier 1. c. St. 28. f. ; lAmemann 1. c.
Si. 7; Biesenikai 1. c. St. 21.

s) Cfr. Bisping 1. c. St. 5.

>) Cfr. Hug Einl. in die Schriften d. N. S. Stuttgart und Tubingen 1826.
Bd. 2. St. 478.

*) Zoega catalogns oodicam coptic. in moseo Borgiano. L. IH. codd. Sahid.
n. 80. p. 186.'; EngeUfreekt, Fragmenta Baemorico-Coptica p. 26.

*) Ch. Hug de antiqaitato codicis Yaticani p. 23. s.

^) In antiqaissimo codice Sinaitico et habita ratione ordinis, quo N. T.
libri se excipiant, etiam in Vatieano epist ad Hebr. seqaitor U. ad Thess.
Athanasius in ennmeratione canonis (ep. festiT.) dicit: ^Tum ad Thess. duae,
deeima ad Hebr., sequuntur deineeps ad Tim. duae* eto. Et auetor egnop-

Ee anetore epistolae. 13

ecclesiae Laodicenris et EpipjMnius quoque (haer. 42.) verba facit
de apographis, quae , epietolam ad Hebr. habent decimo loco poeitam^
ante duae ad Tim, ed epistolas ad Titum et Philemonem *.

3) Sequuntar testimonia e». Patrum et scriptorum ecclesiasti''
corum ; et quidem :

a) in ecclesia Aegyptiaca:

Pantaenus (circa an. 160.) teste Glemente Aleoo, non dubitavit,
quin Paulum epistolae ad Hebraeos haberet auctorem, et rationem etiam
reddere conabatur, cur in fronte epistolae nomen suum non adscripserit. ^)

CXemens Alexandrinus (1212) saepe Paulinomine looos exhac
epistola adfert et observat, eam ab apostolo hebraice scriptam, a Luca
vero iu gratiam Graeoorum in graecam esse translatam.*)

Origenes (f 254), qui paitem Alexandriae partim Gaesareae docuit,
tenet , stylum epistolae ad Hebraeos carere iUa sermonis rusticitaie^
quae propria est apostoU^ guippe qiii rudem atque imperitum sese
ctmfitetur in sermone^ id est informa et ratione dicendi, Verum
epistola illa et in verborum composiUone maiorem prasfert grasd
sermoms eUgantiam^ utfatebitur quisquis de styli differentia perite

MS09 s. i€r, (in operib. Athanas.) scribit : » Quarum (epistolaram 14. Paoli) pHma
eit €id Romamoi .... demma ad Hebra^tn^ vndeema ad Tim, pnor* etc.

1) Eoaeb. H. E. YI. 14. e Clementis Alex. hypoth. de Rmtaeno dicitor:
» Jam vfrOf «mmI hoaiui dtcebai proibyUr (Pantaemu), qmndoqmdom Dommui
omnipotmtii Dm apoitoiui ad Hthraooi miisus fuorat pro modettia Pauka
uipote gui ad gmUa erat dineiui^ Hebraeorum apoitolum ie mmime imeribit;
tum ob iuam erga DomUmtm rmfereniiamj tum quod em a bu m d a uH ad He-
braeoi ipa geuiium praeoo et apoiiolui ioriberet*.

>) ^demeni Alem.* (ait Eosebius H. E. YI. 14.) ^epiitolam ad Hebraeoe
PauU quidem esee affiirmat^ eed hebraieo eermone u^i>ote ad Hebraeoi primum
icripiam fuiae : Ltifam vero eandem graeeo ierm&ne itudioie interpreiatum^
graeeii kominibui edidiae. Quare tn ea epiHola ei in aei^ui apoiioiorum
eumdem dietumii colorem reperiri, Hane vero imeripiionem ^PmUui apoitolui*
reeie atque ord/me emiiiam fuiue obiervat. Oum emm Hebraeii seriberet^
qui iuniiram de ipeo opimonem muiio ante eombiberani, ipeumque iuipeeium
habebani: prudenH eonfiUo utus, illoe abiterrere itaHm ab initio apposiia
nominii fui uueripiione noluii*. In YI. Ubro Strommatani adducit Clemeni
Alex, locnm Hebr. T. 12. qna effatam PanU apostoli. — Cetemm si nonnnlli
(nti Eiehhom, Bertholdi, de Wetie, Bieet^ Kuinoel) dietitant, Pantaennm et
Clementem Al. non traditionem, sed proprinm tantnm indicinm; et seriores, qni
Panlnm epistolae ad Hebraeos anctorem habendnm esse statnerent, istos daom-
▼iros secutos esse, taU assertione omnia antiquitatis testimonia enerrare possent.

Ig De Mictore epistolae.

c) Non tanta vero seatentiarum oonformitas invenitor in ecdena
occidmtali. TertuUianus (scriptor Africanos sab finem saec. II et initio
saec. in.) epistolamadHebraeosBamabaetribuit; Cyprianus {f 2bS*)
de ea silet IrmaetM (episoopas Lagdanensis in Gallia snb finem
saec. U. et initio saec. III.) in libris contra haereses diserte qnidem non
nominat epistolam nostranif interdom tamen ad eam alladere videtar.
Musebius^) addit: ^ceterum praeter eupradicta Irenaei opera et
epietolae^ egfetat libeUus variarum dieputatianumf in quo epietolae
ad Hfbraeoe et Sapientiae Salomanie mentionem /adtj etquaedam
eententiae ex iie librie addudt '^. Caiue presbyter Bomanns sab finem
saec. II. nonnisi 13 Pauli epistolas agnovit'); ignotue auctor canonis
eccleeiae Momanae etiam 13 Paali enumerat epistolas, demta illa ad
Hebraeos. Sic etiam Victorinue^ Zeno^ Phoebadius^ Opfatue epistola
bac non utuntar. — Ast causam, ob quam epistola ad Hebraeos a non-
nuUis reiecta fuit, indigitat Philaetrius dicens : . Epistola ad Hebra^os
non legitur propter Novatianos'^,^) Cum nimirum pognae essent
ezortae contra Montanistas et Novatianos, qui YI. 4 — 8. ad suas sen-
tentias probandas citabant, cum praeterea Pauli nomen deesset styli
diversitas et nonnullorum looorum argumentum difQcultates pararet:
non deerant, qui epistolam Paulo abiudicarent aut plane reiioerent

Inde a medio saec IV. vero epistola ad Hebraeos etiam in ecclesia
Occidentali qua Paulina agnoscebatur. Hilariue Pictaviensis (f 368.)
primus in ecclesia latina fuisse videtur, qui epistolam hanc qua Paulinam
recepit; ipsum sequuntur X/uet/Vr Calaritanus (t371.), huios coaevus
FaMus Marius Victorinus^ PhUastrius (c. a. 387.), Ambrosius
(t 397.), Bu/finus Aquileiensis (t c.a. 411.), Hieronymus (t420.)
continuo utitur epistola ad Hebraeos eamquecanonicamdeclarat; simul
tapaen monet, eam a multis latinis non fuisse rec^ptam.^) Suam autem

i) Eu9€b, H. £. y. 26. Stsfamu Gobarus ap. Photiam (Biblioth. cod.
232.) ait: ^Hippolytu» et Irenaeu» ipittolam Pauli ad Hslfrasot diemU non
€»$e UUut*, PataTerint fortasse Clementem aat Lncam aut, cnm Tertalliano,
Bamabam iUias aactorem. Gfr. Lamy 1. c pag. 376.

3) Eus^. H. £. YI. 20: j,Tredeeim solum divini apostoli (Paali) eom--
mMiora< (Caiofi) epi$tola$ ; eam, quae ad Hebraeos inseripta eet, eum reUquis
no» admmeraiM*.

>) PhiUutriu» ady. haeres. c. 87.; cfr Bi»ping. 1. c. St. 11 f.

«) Hieronymu» de rir. iU. 59. Cfr. Bisping 1. c. St. 10 f. ; LHnemann
1. c. St. 8 f.

De anctOTe epistolae. 17

sententiam sic evolyit: ^lUud nostris dicendum est^ hanc epistolam,
qucbs inserihitur ad Hehrneos^ non solum ab ecclems OrienHs, sed
ab omnibus retro ecclesiasticis graeoi sermonis seriptoribvs^ quasi
PauU apostoli susdpi, licet eam plerique vel Bamabae vel Cle'

mentis arbitrentur Quod si eam Latinorum consi*etudo

non recipit inter Soripturas canonicas^ nec Graecorum quidem
ecclesiae Apocalypsin Joannis eadem libertate suscipiunt^ et tamen
nos utrumque su^dpimus^ nequaqnam huius temporis consuetU"
dinem^ sedveterumscriptorumauctoritatemsequ^tes^ quiplerum'
que uiriusque utwntur testimoniis^ non ut inferdum de apocryphis
fojcere solent^ sed quasi canonicis, ^) Auffustinus * (f 430.) expressias
adhuc epistolam ad Hebraeos canonicam declarat, licet et ipse observet,
eam nonnullis incertam esse. ^Ad Mebraeos epistola^ inqait»^)
^qucmquam nonnuUis incerta sit . . . fMgis me movet <mctoritas
ecclesiarum Orientalium^ quae hanc quoque in canoniois habenf^.
In libris antem ^de docfrina christiana^ (U. 8.) s. doctor simplidter
reoenset epistolam ad Hebraeos inter epistolas s. Paali eamqae Scrip*
toris canonicis adnamerat, nalla facta dabitantiam mentione, et tan-
qaam canonicam in variis sais scriptis adhibet.

4) Egregia porro testimonia exhibent priorum saeculorum con"
dUa particularia, in quibas nostra epistola libris canonicis adnamerata
est Gondliam Hipponense (a. 393.) can. 36. et oondlinm Cartha-
giniense UI. (a. 397.) can. 47. epistolam ad Hebraeos separatim qaidem
a reliqais Paali epistolis recensent, eam tamen et Paalo tribaant et
canoni absqae alla haesitatione inserant: ^Stmt autem Scripturae

canonicae Pauli epistolae trededmy dusdem ad Hebraeos

una '. Hanc condlii Garthaginiensis decisionem confinnans Innocenr
Uus L in epistola ad £zaperiam (a. 405.) omnem abstalit distinctionem
simplidter dicendo: „Apostoli Pauli epistolae quatuordedm*^. Idem
statnit condlium Carthaginiense V. (a. 419.) can. 29*) et oondlium
Romanum sab Gelado I. P. M. (a. 494.).

In prima synodo oecumenica Niceae (a. 325.) celebrata qaoad
canonem qaidem nihil dogmatice decretam est; Patres aatem congre-

*) Si&ronifmua epist. ad Dardannm.

2) AuffuiUmss de peccat. merit. et remisrion I. 27. ; cfr. : Enchirid. 8.
*) Horam concil. can. yide in Patrol. lai, inter opera s. Leonis t. 56 ool.
428, 504, 871.

P 4 a e k, Ckmim«ntMrias. 2

Ig De anctore ^Btolae

gatos oertam scriptararam caDonicarom nameram Gonstitaisse, iam
HieronjfmtM (Praef. in libr. Jadith.) aliiqneyiri doctioensent; et inter
has scriptQra« certe epistola ad Hebraeos pertinebat, qaia in canone
eoram, qai illi synodo interfaerant, reperitar.^)

Deniqae gravissimam argamentam extemam nobis praebet dog-
fiuxHoa Mafjisferii infaUibiUs declaraiio^ epistolam ad Hebraeos,
pronti reliqaos V. et N. T. libros, qai in veteri valgata latina editione
habentar, ab inspirato scriptore esse exaratam. Gam enim Magisteriam
laadatam exceptis operibas Marci et Lacae alia opera ad canonem N. T.
non i^talerit, qaam qaonim constabat scriptores faisse apostolos, con-
clasio prona est, illad Magisteriam Paalum epistolae ad Hebraeos auc-
toreoi agnovisse, licet Paalinam eias originem dogmatice non definierit.
f^Mms enim coneilii THdentini'^ at recte obser vat Z/amt/^) j,non
fuit definire^ quinam auctpres habendi mnt Ubrorum eaerorum^
eed quinam Ubri pro saeris et canonicis essent suscipiendi, quod
patet ex verbis^ quas praeceduni canonem evmque sequvntur^,
Ganonica aatem epistolaeaactoritasiUa dogmatica ecclesiae declaratione
atiqae absolata cam certitadine probata est, si etiam ex omnibas ra-
tionibas allatis nondam seqoeretar, Paalam eias esse aactorem.

Bationes externae contra huias epistolae origenem

Paulinam.

Rationes extemas adversariis suppeditare videntur plures antiqui,
qui epistolam nostram in canonem non receperunt. Hos inter recen-
sent: Iren>aeum, Marcionem^ ignotum auctorem canonis ecclesiae

^) Eitiui (comment. in ep. ad. Hebraeos Mognntinae 1844. Prolog. pag. 4.)
adnotat : » Cktm Hi^ronymut tn praefaiione, quam praejiait libro Judith, signi'
JUet Nicaeni OoncilU Pairet constituisee eertum numerum eeripturarum eano^
wicarum; eonttet autem A^anasium ilU eoneilio interfuitie, nequaqtMm veri-
iimile est hune relaturum fuiae epiitolam ad Hebraeoi inter soripturai «a-
nonieai, nitf ituota praeieriptum et auctoritatem eiuidem coneilii. Sane D.
Thomai •» prologo iui eommentarii (in ep. ad Hebr.), quum dieit ante iynodum
Nieaenam fmae a quibuidam dubitatum de hac epiitola, sigwifieare videtur
eam dubitationem aliquo canone Nieaeni coneilii fttiiie suJblatam. Quod quidem
aperUui a Nieolao Lyrcmo (Prooem. in hanc. epist.) iigni/ieaium eit, quum
affiirmat, eeeleiiam in eynodo Nicaena hane epistolam reeepiiie. Quod idem
teiiatur Simhn Senentii lib. 1. bibl. sanetae, et JHowynui Garthui. •» eomment*.

s) Lamy 1. c. pag. 380.

De siiiBtOTe epSfitolae. \%

Romanae^ Oaium^ TertulUanum, Ilippolytum^ Origemm^ Oypri"
anum^ Victorinum Petaviensem, Amobiumy Lactantium, quoedam
Graeeoe^ de qaibus Eueebius (H. £. III. 3.) loquitnr, Ariam>tiy P^
lagium et Ulphilam»

Notandum antem est:

1) Amobium et Laeiantium epiBtolam ad Hebraeos reiecisse,
nec oertnm est; namvirihi inscriptis snisplane nnllam huins epistolae
mentionem faciunt; necalias, nisi rarissime, libros ss. citsnt, qniaoontra
Gentiles disputabant, adversns quos scripturamm testimonia flmstra
proferebantnr.

2) Marcion etAriani prorsusnonsuntaudiendi; cnm ille praeter
evangelium Lucae et decem epistolas Pauli nuUos alios N. T. libros in
canonem receperit; et Arianos opus respuisse, in quo Jesu Ohristi divi-
nitajs clarissimis verbis docetur, nemini mirum videri potest.

3) Origenee et quidam Oraeci^ quorum Eusebiue (1. c), qnin
eoB nominaverit, meminit, negarunt quidem Paulinam epistolae (Nriginem;
ast ille solummodo ob discrepantiam styli a soribendi ratione Pauli,
ideoque ob argumentum intemnm; et reliqui, „quod (ut Easebius
scribit) dicerenty eam ab eccleeia Momana pro certa a>c genuina
PauU epietola nonAaheri'^^ ideoque quodlaudataeecclesiaeopinionem
nnllo examine historico instituto probarent; hinc nec isti sunt testesad
adversariomm sententiam tuendam idonel

4) Geteri denique, quos hi reoensent, omnino probant, quod etalii
veterum, inqrimis JSieronymue (Comment in Matth. XXVI. 8. 9.) et
Auguetinue (de pecc. mer. et remiss. I. 27.) testantur, in latina nempe
et praecipue in romana ecolesia a medio saec. 11. usque ad finem IV.
canonicam operis nostri auctoritatem non fuisse agnitam ; ast cum causa,
ob quam id factum fuerit, haud historica, sed mere dogmatica dici debeat
qualis in quaestione critica nuUius et ponderis, detecta haccausastatim
apparebit: nihil omnino obstare, quominus epistola ad Hebraeos ge-
nuinum Pauli foetus agnoscatur. — Scilicet Montanietae (saec. H.) et
Novatiani (saec. III.) Bomae praesertim frequentes, defendebant : eccle-
siam non habere potestatem omnia peocata remittendi, praeprimis vero
defectores a fide in sinum ecclesiae iteram recipi non posse; et hoc as-
sertum perperam e locis epistolae ad Hebraeos VI. 4 — 6; X. 26. te-
stantibus Ambroeio (de poenit. 1. U. c. 4.)« PhHaetrio (haeres. 89.)9
Theodoreto et Chryeoetomo (ad Hebr. VI. 4.) demonstrare coiuh

20 ^ «QCtoTe epiatolM.

bantur. ^) Perperam diciiiius, quia auctor epistolae huius VL 4 — 6. non
dogmaticam quandam sententiam de impossibilitate salntis qaoad certa
quaedam pecoatorum genera piofert, sed potius veritatem quandam
psychologico-moralem explicat., ostendens: illos, quorum corda oontra
omnia salutis christianae beneficia et solamina obdurata sunt, suapte
natura ad recipiendam salutis gratiam inhabiles esse, omnesque illis
oblatas gratias nil aliud efficere, nisi ut gratias istas respuentes magis
adhuc obdurentur et culpam impietatis suae augeant. Et altero looo
X. 26. non cogitandum est auctorem decUrare voluisse: etiara resi-
pisceiitibus nuUam spem veniae peccatomm assequendae superesse;
alias euim leotores pluribus in locis (uti III. 13. ; IV. 16.) ad poeni-
tentiam hortari atque ita ipsis peccatoribus spem salutis praebere non
potuisset; sed mentem illius solummodo esse: Ghristi sacrificium om-
nibus, qui a fide seu ab ecclesia defecerint, et in statu defectionis per-
severaverint, nil prodesse.*)

Gertum itaque est, locos epistolae, ad quos sectarii provocabant,
poenitentiam lapsorum non excludere, si modo recte intelligantur. Ast
cum tempore istius contra Montanistas et Novatianos pugnae canon
auctoritate ecclesiae nondum definitus esset, quidam, ut doctrinam ortho-
doxam faciliusdefenderent, origineraPaulinam epistolae primum in dubium
vocabant; tum alii in defectu nominis apostoli, diflBcuItate nonnullorum
efifatorura et diversitate styli huius epistolae aliarnmqne, quae a Paulo
scriptae sunt, praesidia quaerentes, penitus negabant; imo nonnulli etiam
alium operis auctorera quaerebant ac indicabant. Illos dubitantes Ire''
ncceus^^) qui raro tantura locos ex hac epistola laudavit, licet in libris
suis contra haereticos multiplicem eius usum dogmaticura facere po-
tuisset, ex accommodatione erga ecclesiam Romanam, cum qua ei com-
mercium erat, et eius discipulus Htppolytus, ex accomodatione erga
magistrum suum, cuius placita probare solebat, facile secuti sunt. Auc^
tor im^o ccmonis ecclesiae Romanae et Gaius presby ter Romanus sub

1) Novaiui quidem ipse nostra eplstola usus non est (ut docent eias scripta
in Bibl. Patrum, quam edidit Gallandi tom. III. pag. 287 — 323), sed discipuli
eius, sicut prius Montanistae, falsa sua dogmata perperam e locis cit. epist. ad
Hebr. demonstrare conabantur.

») Cft. Bitpmg 1. c. St. 237 f.

s) Sufanut Gobarui ap. Photium bibl cod, 232. ed. Roeschel. Rotho-
magi 1653. fol. p. 303. Vide: Liinemann l c. St. 8.

De aactore epistolae. 21

fiDem saec. IL epistolam ad Hebraeos iam reiecerunt et apostolum
Paalmn 13 tantum epistolas exarasse affirmarunt (£useb. H. E. YI. 20.),
Res eo devenit, ut etiam ex sectariis nonnuUi cederent, et TertuUianiA^^
ipse Montanista, epistolam nostram non Panlo, sed Bamabae adscri-
beret anctori (1. de pudicitia c. 20.). Nemoergo mirabitur, Oyprianum^
cui alioquin controversia de lapsis recipiendis negotium faoesserat^ exi-
stentiam huius epistolae plane ignorare potuisse; Victorinum ac Pe-
laffium eam Paulinam non habuisse; UlpJdlam in oonficienda gothica
librorum N. T. versione eam praeteriisse etsinedubioaliosadhucplures
in latina ecclesia, quorum nomina nobis historia non servavit, auctori-
tatem eius canonicam negasse, quin exinde colligi queat, oertam tradi-
tionem, ideoque argumentum vere externum, exstitisse, Paulum apo-
stolum non esse operis auctorem. ^) — Hinc antiqui, qui epistolam ad
Hebraeos in canonem non reoeperunt, adversariis argumenta externa non
suppeditant, sed solummodo suppeditare videntur.

Diversae adversariorum hypotheses de auctore huius

epistolae.

Quaeramus nunc, cuinam epistolam ad Hebraeos adversarii ad-
scribere soleant ? In eo fere omnes consentiunt, auctorem inter aposto-
lorum ooaevos pertinere; quo autem sensu operis auctor censendus sit,
et quis fuerit, ad hanc quaestionem diversi diverse respondent. Hypo-
theses eorum in duas dispescere possumus classes.

1) Una hypothesis eat: epistolam eso inieffro apoatolo Paulo
ahiitdieandam et, sicut nonnulli cum veteres tum recentiores censent,
vel Lucae^ vel Barnahae^ vel CUmenU Rom,,^ vel cuidam Paulo
non apoatolo ; sicut autem quidam recentiores statuunt, vel Marco^ vel
Silae^ vel ApoUonio^ vel iffnoto cuidam Aleooandrino^ vel Tertul-
liano auctori adscribendam esse. — Verum enim vero, quin rationes
extemas pro Paulo apostolo pugnantes repetamus, solummodo monemus :

a) Epistola graecitate sua et orationis perspicuitate ad Jbucae opera
proxime quidem accedit; praesertim cum in ea permultae voces ac lo-

^) Cfr. JBug 1. 0. St. 485 f. — £x reoentioribas apostolum Paulum qua
auctorem epiat. ad Hebraeos absqae ulla haesitatione agnoscunt: Storr, G. W,
Meyer, Steudelf HeintiehSy Sofatede de Oroot, Stuart, Oelphe, Stem, Btoom-
Jield, BiesetUhal, J. Chr, C. de Hofmatm, Bohim, W. Volck, J. WiehMamet
Jaiho^ SMi aliL Yide: jLdfMmoiMi L c St. 18.

33 ^ Miclore epistolM.

qaendi foHnulae obveniant, qoae »pad oeteros N. T. aactores praeter
scripta Lucae vel omnino non legantur, vel rarius oerte apparent;^)
ast Lucam nihilominas operis auctorem habere non possumus, quia
auctorem proditnatalibus eteruditionesua Judaeum; Lucasautembaad
dubie (Gol, IV. 14. ooll. Gol. IV. 11.) extra Palaestinam natus fuerat
parentibus ethnicis ; nec theologiam iudaicam ex professo didicisse pro-
bari potest.')

b) JSamabamj aliquamdiu familiarem ac oomitem Pauli, cuias
hic in suis seriptis et Lucas in Actibus saepe meminit, epistolam ad
Hebraeos exarasse, TeriulUant$s (de pudicida a 20.) confidenter pro-
nuntia^t, cum eam Romanorum causa Paulo adsoribere non posset, et
tamen viro apostolis fere pari tribuere vellet Desideratur autem omne
argumentum historicum, quo haec sententiaconfirmetur. Origmea me-
morat quidem (Euseb. H. £. VI. 25.) alios Lucae, alios Glementi Bom.
epistolam adscribere, sed traditionem, qnae eam Bamabae tribuerit,
ignorat Praeterea Baroabae, natalibus quidem Cyprio, Hierosolymae
tamen sedem fixam habenti (Act IV. 36. 37.; IX. 26. 27.; XI. 22.)
parum convenire videtur illa philosophiae orientalis et eloquentiae ora-
toriae cognitio, ouius luoulentissima vestigia epistolae ad Hebraeos in-
haerent. Ad epistolam Bamabae nomine notam vix provocare lioet,
cum verosimile seriorem huius nominis viram auctorem habeat;^) qui
vero illam a nostro Baraaba confectam putant, adhuc minus haesitare
possunt, hunc epistolam ad Hebraeos non scripsisse; tanta enim inter
utramque, quod reram selectum et scribendi genus attinet, diversitas
deprehenditur, ut maior non possit^)

1) Hae Toces ae loqnendi fonniilAe adducantaT a DeHiMieh in eins oom-
mentario in epist. ad Hebraeos pag. 704 m.

*) Nonnnllof Teteram epistolam Lttcae eTangelistae Tindicane, testes sont
Origenet (Enseb. H. £. YL 26.) Philastrius (adT. haeres. c. 88.) et Hieronymus
(cat. script. eccl. c. 5). Eadem est qnorandam recentioram persuasio, ut Doel-
Unger (Christenthnm nnd Kirche in der Zeit der Grnndlegung; Regensburg.
1860. St. 85.) ; DeUtzteh (in Rudelb. u. QneriVs Ztschrft. f. d. luth. Theol.
1849. H. 2. St. 272. ff. und im Kommentar zum Hebrfter Brief. Leipzig 1857 ;
St. 704 ff.) et alioram.

•) Gfr. I^MNgMT Histor. theoL orit. L p. 150 sqq.; Sug Zeitschrift f. d.
linbiith. Freiburg Hft. 2. St. 132. ; Hft. 3. St. 308. ; mmann Stui. mid Kritt.
1828. St. 381. ff.; Neander Kirchengesch. L 1. St. 733.; Sefeie d. Send-
r-hreiben* des Ap. Bamabas. Tilbbingen^ 1840.

«) Ba^maham epistolae ad Hebraeos aactorem halbaerant : Camenm qvaest.

De anctore epistolae. 28

c) Opinio Clementem Mom, operis nostri esse auctorem, sine dubio
orta est e sententiis ac formalis, qaae ex eo in Glementis ad Corinthios
literis inveniebantur; quamquam exinde id tantum ooniiciendum erat,
Clementem epistolam ad Hebraeos legisse, atque usurpasse; nam hanc
inter atque illas ad Corinthios literas habita ratione rerum tractationis
et styli permagna interoedit dissimilitudo, et Clemens ipse, ubi in suis
literis ex epistola ad Hebraeos sententias intexit, has alterios auctoris
esse, plane declarat. ^) A&sedit, quod Clemens homo erat e gentilismo
conversus et (cum 20 demum annis post Hierosolymae eversionem Ro-
manam ecclesiam regere coeperit) tempore, quo epistola ad Hebraeos
exarata f uerit, haud magnae auctoritatis ; epistola igitur ab eo missa
parum ponderis ad persuadendum habuisset apud Judaeos» quidoctrinam
et institutionem in rebus religionis a non Judaeo et viro dignitate non
conspicuo accipere nunquam in animum induxissent^)

d) AUquem Paulum non apoatolum Hebraeis scripsisse, unioe
JrenctetAs et Hippolitus oontenderunt^) „Aet quie'^ — quaerimus
cum Cahnet^) — ^Paultte iete et vndef quando viaitf Vir adeo
dieertus et ecriptor emeritus^ quicunque ille fuerit^ ex onmium
memoria ecoddere non potuieeef^,

e) Qui recentiori aetate librum nostrum evangelistae Mareo tri-
buunt, argumentis vix refutatione dignis nituntur.

f) Coniectura de Sila vel Silvano epistoiae auctore habet aliqaid,
quo commendetur, cum vir ille apostolicus familiaritate Paali acTimo-
thei usus atque auctoritate insignis fiierit; nec non ex Act XV. 22.
coUigere liceat, illum ad eoclesiam Hierosolymitanam pertinuisse. Obstat

II. in ep. ad. Hebr.; /. Chr. Sehmidi hist. krit. £inl. in*8 N. T. Abth. 1. SL
289. ff. ; Twettm Yorles. iiber Dogmatik 4. Aufl., Bd. 1. St. 95.; Wieseler
Cbronologie des apoftt. Zeitolters. Gdtting 1848 St. 504 ff. ; Thier$ek de epistola
ad Hebraeos commentatio histor. Harb. 1848 p. 1, ; Adalbert Mader Hist krit.
Unters. iiber d. Hebraer-Brief; Freiburg 1851. St. 46 ff«

1) Cfr. Querieke Einl. 2. Anfl. St. 420 Anm.

2) In antiqoa ecclesia quosdam ezstitisse, qui Clemmtem Rom» epistoUe
ad Hebraeos aaetorem adoptanint, patet ez relatione (U. cc.) Origenit^ PhUo'
itrU et JSieronymij qoae quidem opinio probabUis yisa est etiam Eraemo et
Ca^vino; recentiori rero tempore DiUterdiek, Ountn&r et Beithmayer^ (Einleit.
in die kanon. Biicher des N. T. Regensbnrg 1852. St. 681; ff.)

•) Phoiiui cod. 232.

^) GUmei Piroleg. comm. in ep. ad Hebr.

24 ^® aactore epistolae.

tamen praeter alia, qaod veteres de Sila epistolae oonditore prorsus
silent, quodque huius eloquentia in libris N. T. nunquam laudatur. ^)

g) Ingenuosa quoque est opinio, ApoUoniumj Judaeo-cbristianum,
hominem eloquentem, insigni (Act XYUI. 24.) liteias ss. interpretandi
facultate praeditimi atque Pauli in oondenda Corinthiorum ecclesia ooo-
peratorem, epistolam nostram oomposuisse. Yerum tamen et huic
opinioni prae ceteris adversatur primo silentium antiquitatis, cum nuUus
veterum ecclesiae doctorum, quibus tamen Xpollonius non minus notns
fuerit, quam Lucas, Bamabas et Clemens Rom., eum epistolae auctorem
habuerit; deinde defectus alicuius testimonii, quo appareat, Apollonium
aliquando Palaestinam adiisse et coetibus christianorum ibi existentibus
aocuratius innotuisse.^)

h) Alii adhuo opus, de quo diBserimus, adscribunt ignoto cuidam
Alexdndrino e Judaismo adChristi castratransgresso, auctoritate qua-
dam apud christianos illius temporis insigni et Pauli discipulo, quocum
quod ipsa doctrinae capita in epistola ad Hebraeos pertractata attinet,
prorsus consentiebat. Ast mirandum sane quomodo eiusmodi coniectura
oriri fidemque invenire poterat, cum ipsa ecclesia Alexandrina, non ob-
stante ea, quam mature deprehendit, epistolae huins a Paulinis discre-
pantia, antiquissima Paulinae eius originis testimonia nobis suppeditet ^)

2) Altera hypotJteais, quae inprimis multis nostri aevi Theolog^s
e catholioorum oastris placet, est: sententias quidem in epietola oc^
currentes eese PauU^ scripiionem vero^ quae iam in autographo alia
non fuerit, quam graeca, alterius cuiusdam; huius laborem approba-
tionem apostoli tulisse, qui fors etiam ea, quae in epilogo legantur, propria
manu addiderit vel addi iusserit; et propterea hanc epistolam sensu
latiori omnino Paulinam appellari posse, sicut v. c. Marci opus a quibus-

*) Silvamim auctorem ep. ad. Hebr. agnoTerunt fioeJme et MynMter
(Kleine theol Schriften. Kopenbagen 1825. St. 91 ff. und Stadien nnd Kri-
tiken 1829. Hft. 2.) et Biehm (Lehrbegrr. des Hebraerbr. H. St. 893).

') ApoUonio epist. ad Hebraeos attribuenmt : Luther (Werke Ausz. t
Walch XIL St. 1996); Clerieut (adnott. ad Hammond N. T. ed. 2. p. 436.
499.); Heumann (Schediasma de libris anonym. et pseudonym. Jen. 1711. p. 38.
88.); Ziegler (voUst. Einl. in d. Hebrfterbr. St. 255.); Qredner (Einl. St.
554.); Feilmoter (Einl. St. 375.); Quericke (Einl. St. 441.); LOnemann 1. c.
St. 33 ff; J. H. Kurtg (Commentar, Ifitau 1869) etc.

') Ignoto euidam Alexandrino adscribunt epist. ad Hebraeos: Biehhom
Sejffarth, Neudeeker et alii.

De auctore epistolae. 25

dam antiquis evangelium Petri appellatur. In nominando illo altero,
qui scriptionem in se susceperit, patroni huius hypotheseos nou con-
veniunt; alii enim vel de Ijuca^ vel de Barndba vel de Clemente Rom. ^)
cogitant ; alii autem scriptorem haud indicari posse fatentur, quam po-
steriorem sententiam praeivit Ort^en^^ scribens (Euseb. H. E. VI. 25.):
„ Ego ita censeo : aententias quidem ipsas aposfoli (Pauli) esse, dic-
tionem autem et compositionem verborum esse alterius cuiusdam^
qui dicta apostoU commemorare et quasi in commentarios redigere
voluerit ea^ quae a magistro audiverat ..... Quis autem rlvera
eam seripserit^ soli Deo notum esse opinor'^, — ^^Ast ista hypothesis
dubitationibus haud levibus non caret; et diversitas styli hanc inter et
reliquas Pauli epistolas explicatur, si sententia approbetur Clementis
Alex. tradentis (Euseb. H. E. VI. 14.) epistolam hanc a Paulo he-
braice scriptam ab alio autem in gratiam Graecorum in linguam grae-
cam esse translatam.^) Eo tantum in casu, si probari posset, syrochal-
daicum operis autographum nunquam exstitisse, ipsi defenderemus,
aliquem ,tSoU Deo cognitum'^ omnino autem dono inspirationis exor-
natum Judaeo-christianum, cuius opera apostolus utendum putaverit,
cuique omnem scribendi materiam suppeditaverit, epistolam et quidem
integram exarasse, Paulum eam tanquam suam leotoribus transmisisse,
ideoque argumenta externa hunc illius auctorem praedicare.

*) Qni affinitatem inter Btylimi epistolae ad Hebraeos, qaem originarinm
esse stataemnt, et eum in Lncae operibna obrimn sibi inTeniMe pntanmt, quippe
EsUus, Hug, Qumricke^ D^HtMteht Ehrard, Luecm approbante apostolo seriptorem
nostrae epistolae ezstitisse censnemnt.

BoTfyibam Panlo iubente yel permittente atque ooptatus eorumque ordi-
nem suppeditante hane epistolam scripsisse statuunt Thietich^ Banebcrg, Adalb.
Maier,

Denique Buping (Erasmum sequens) sine haesitatione didt, ClmnerUem
Rcm. fuisse eum, cuius opera Paulus in exaranda epistola utendum putaverit.
Hnnc Clementem ^Paulo adiunctum cententiae eius proprio ordinoise ct or-
naece eermone* etiam quidam Tetemm dixenmt, nt n. testimonio Bieronymi
(eatal. scr. eccl. c. 5.) eonstat.

3) Cfr. Dietlein L c. St. 94.

26 ^^ liogna epistolae.

§. 2.
De lingua primitiva hnius epistolae.

„ Vetus etvulgaia optnio esf^ (dicit Estius) ^hancadHebraeos
epiatolam primum A ab ipeo auctore hebraice scriptam esse, *^ ^)
ADtiqui enim testati suut, Paulum Hebraeis hebraice scripsisse et grae-
cum epistolae textum versionem tantum oontinere. Hoc certe fecerunt:
Clemens Alex,^ qui dicit:^) y^Paulum Hebraeis scripsisse Ippaix-g
foivj), hebraico idiomate; Ijucam autem eandem graeco sermone
studiose interpretatum graecis Kominibus edidisse.'^ Eusebius^
cuius verba sonant:») ^Oum ad Hebraeos Sta tijc ^atptoo 7X(«)tn]^
pairio sermone scripsisset Paulus^ aVi Ijucam. evangelistam^ aUi
Clementem (Rom.) epistolam illam esse inferpretatumfuerunt. Quod
quidem verius videtur^ cum praesertim ei Clemeniis et iUa ad He-
braeos eundem habeat siylum;'^ Hieronymus^ qui de Paulo agens
addidit:*) „ Scripserai ut Hebraeus Hebraeis hebraice^ id esty suo
eloquio disserilssime^ ui ea qune eloquenter scripta fuerant in he^
braeo^ eloquentius verte^^entur in grascum;* Theodoretus paucis
indicans : *) , Scripsii (scil. Paulus) Jhonc episiolam tfi 'Eppatwv ^wv^,
lingua hebraica. Feruni autem Clemeniem eam interpretatum esse;^
dein EuthaliuSy Primasius^ Joannes^ Dama^cenus^ Nicephorus,
OecumeniuSy Theophylactus et auctores subscriptionum in nonnullis
codicibus.

Attamen praecedentibus saeculis nonnulli et nostro' saeculo fere
omnes cum Protestantes tumCatholici sententiamdearamaiooepistolae
ad Hebraeos originali admittere nolunt atqae opus graece exaratum esse
contendunt; dicunt enim:

1) Locos y. T. in hac epistola e versione Alexandrina laudari et
scriptorem interdum (ex. gr. II. 5 — 8 ubi Alexandrini D^ribK vertunt

$YT®^ot; X. 5. ubi textus hebraicus habet q^jik aures, utietiam Vul-

gata vertit, graeca vero versio ofi^{ia, corpus) ex istins versionis verbis
a textu hebraioo discrepantibus ratiocinari, quod sit certissimum graecae

<) EtHus Proleg. in ep. ad Hebr. qu. III. pag. 18.
a) Euseb. H. E. VI. 14. ») Euseb. H. E. m. 38.
^) ffieronffmus cat. scr. eocles. e. 5.
') Theodoretus interpret. ep. ad Hebr. proTem.

De lingua epiatolae. 37

originis indicium. — Nos repoDimus : apostolus aramaice smbens locos
V. T. omnino ita citasse censendus est, prouti exstant in textu hebraico ;
ast translator epistoiae graecus in illis adferendis verba versionis Ale-
xandrinae, Helenistis usitatae, modo iam magis iam minus accurato ad-
hibuit et occasione data ex ipsis his verbis argumentatus est^j

2) Nominum hebraioorum (VII, 2.) : pi^i^^^^bo ^t obW^lhi2

^ ^ I «• •• ■ ^ •• ~ r •• ••

•••,• T ••

oocurrunt explicationes graecae, quas solummodo auctor hac in lingua
scribens instituere poterat. — Hoc ut statuamus nuUa est necessitas;
potius ipse auctor ex etymologica vi nominum propriorum pniJ"''^^^ ^^

DbT^'"lbD lectores suos sentire fecit, Melchisedechum, qui vita sua erat,

•• «r I ■• ••

T • •

typus Chrysti, regis iustitiae et principis pacis (Jes. IX. 6.), talem iam
nomine suo et nomine sedis suae annuntiasse.

3) Quomodoparonomasiaefrequenterocourrentes(1. 1.; Y. 8. 14.;
VII. 3. 19. 22.; IX. 10.; XI. 37.; XIII. 14) ortae fuissent, si noster
textus graecus versionem tantum ex aramaico fonte exhiberet? — Hae
paronomasiae autem a translatore linguae graece bene perito sive iam
consulto, sive inconsulto oriri poterant^)

d) Ipsa dictionis elegantia ab hebraismis multum reoedens, quae
in integra epistola deprehenditur, sat sufficienter docet> originem de ara-
raaico eius originali admitti non posse. — Verum enim vero, curni operis
interpres, si genium linguae graecae ex asse assecutus fuerit, hebraismos
evitare, proprietates linguae originalis, quae ad habitnm grammatioum
pertinebant, mutare atque perspicuam elegantemque versionem oonticere
potuisset? Nonne etiam Lucas (Act. XXII. 1 — 21.) eleganter traas-
tulit orationem, quam Paulus lingua aramaica permittente tribuno Lysia
Hierosolymae ad Judaeos habuit? Geterum notandum est, nostrum
textum graecum etiam plura hebraismorum exempla exhibere.^)

*) Cfip. Michael%8 1. c. St. 1366. Sic scribit etiam ComeUus a Lapide (Com-
ment. in ep. ad Hebr. pag. 832.): ^Paulus in autoffrapho Hehraeo eUamt
Seripiuram htmta textum Hehraeum^ eed Graeeua interpree aubeHiuit versionem
Septuaginta, utpoie Oraecie notiorem. Ita textum Hebraeum eita^ Paulus tn
Syria, id e$t Antioehena^ tynagoga {Aet. XIII. 35. et 41.), ubi tamen Lueas
Oraeeis graeee seribent versionem Septuaginta subttiiuit*.

>) Cfr. Miehaelit 1. c. St. 1373 f. Cfr. Bietenthal 1. c. St. 50.

') Granora hebraismorum exempla nnm. 16. enumerat MiehaeUt L o*
St. 1378 -ff..

28 ^ lingna epiitolM.

e) Antiqaissimae versiones quippe laUna et syriaea simplex e graeco
textu confectae sunt, ideoque evidenter probant, nullum alium epistolae
textum exstitisse. — Versiones laudatae propterea tantum e graeco
textu confectae sunt, quia saec. II. nuUum amplius aramaicum epistolae
exemplar reperiebatur.

f) Sed quis inficias ibit, etiam epistolam graece exaratam Jndaeo-
christianis Hierosolymae et in Palaestina degentibuA mitti et ab eis legi
potuisse, cum notitia linguae graece tum temporis ubique divulgata
fuerit. — Nemo certe hoc negabit ; exinde tamen non sequitur, id reapse
factum esse; imo testimonia Medigais&imeLiClementisAlex.^EuBebiU
Hieronymif Theodoreti aliorumque 11. cc.) contrarinm demonstrant et
Paulum Hebraeis hebraice seu aramaice scripsisse testantur.

g) Ast ista testimonia antiquornm de Hngua epistolae primitiva
nihil nisi coniecturas continent, cum nemo antiquorum affirmaverit, se
aramaicum exemplar vidisse ac inspexisse, Origenee contra docuerit,
linguam graecam esse linguam huius epistolae originariam. — Verum
eaim vero ipsissima antiquorum verba, quibus suam de lingua epistolae
primitiva sententiam pronuntiant, ita sunt oomparata, ut negari nequeat,
illos de veritate sententiae propositae fuisse certos ac convictos, et solum-
modo de interprete graeoo dubios ac in partes distractos. Imo cum
omnibus ooniecturis de hoc interprete supersedere potuissent, si graecam
epistolae originem defendissent, et nihilominus Paulum eam hebraice
scripsisse oonstanter testentur, eo tutius asserere possumos, illos hoc e
fide digna traditione cognovisse, licet ipsi aramaicum autographum haud
amplius viderint atque inspexerint. Matura nempe epistolae in linguam
graecam translatio una cum bello iudaico mox sequenti sine dubio causa
erat, cur istud autographum iam mature interiorit Origenes^ ad quem
adversarii provocant, testis munere fiingitur, si soribit (EJuseb. H. E. VI.
25.): ^maioree haud temere Jhanc epistolam PauU esae tradidisse;*
in antecedentibus autem suam tantum opinionem proponit, ut satis
docent verba : „ epistola illa in verborum composJtione maiorem prae-
fert graeei sermonis eUgantiam .... ego veroitacenseo: sententiM
quidem ipsas apostoU esse^ dictionem autem et compositionem ver-
borum esse alterius cuiusdam * ; hinc ipse revera coniecturae indulgens,
aliorum testimonia labefactare nequit^)

I) Cfr. de liDgaa epistolae ad Hebraeos primitiTa: BiesenUial L c St. 43 ff.

I)e leetoribiu epittolae. 29

Sed alterior qoaestio oritar, a qao, qaaado et qaa fide verBio graeca,
quae ad nos pervenit, oonfecta fuerit? Auctorem eius iam antiqui igno-
rarant Nonnulli teste Eusebio (H. £. III. 38.) patarunt Lucam
alii vero Clementem Rom, epistolam transtulisse; hinclibere fatemur,
nuUo modo definiri posse, a quo haec versio confecta fnerit. Certuni
autem est, eamsatismatureadornatamfaisse; nam in scriptis antiquis-
simorum Patrum nominatim Clementis Rom.^ loci ex ea petiti occamint.
Imo cum Hieronymua (cat. sci*. eccl. c. 5.) leferat, Paulum Hebraeis be-
braice scripsisse, ut ea, quae eloquenter scripta fuerant in hebraeo, eloquen-
tius verterentur in graecum, et hac ratione christiani ex Jadaeis extra Pa-
laestinam epistolam legere possent, satis verosimilis videtur coniectura, ali-
queminstigante auctore etsub eius oculis hunc laborem iu se suscepisse
atque versionem una cum autographo faisse expeditam. £t si apostolus
textum graecum non obstantibns locis V. T. ex Alexandrina citatis, arga-
mentationibus inde formatis, explicationibus nominam fors additis, pa-
ronomasiis quibusdam adhibitis et graecismis eleganter admixtis tanquam
suis sensibus plenissime respondentem approbavit lectoribusque misit,
utique non est, ut de huius textus fide haesitemus, licetipsum oum ori-
ginali aramaico comparare non possimus; accedit, qnod epistola, dequa
loquimnr, in ipsa qua praesto est lingua ab ecclesia in canonem librorum
ss. recepta est

§.3.
Quibus leotoribus haeo epistola dedicata fuerit.

Epistola haec consueta caret dedicatione, in qua auctor et lectores
nominentur. Attamen habet inscriptionem %pb^ ^E^paiooCt quam non
tantum superstites exhibent codices graeci, sed etiam omnes versiones
et multi scriptorum eccl. antiquorum uti Pantaenus^ CUmene Aleas.^
Chryeoetomus^ Theodoretus et Hieronymus ita ut statuere liceat,
eam usque ad aetatem apostolicam pertingere.

In N. T. ''E^paioi dicuntur 1) Judaei respectu patriae Palaestinensis
et linguae aramaicae vernaculae, et ab eis distinguuntur 'EXXn^vtaTai
i. e. Judaei exteri graece loquentes (Act. VI. 1.); 2) Judaei generatim
ratione habita nationis et religionis (II. Cor. XI. 22., Phil. III. 5.), et
eis opponuntur TBXXtjvs^, ethnici. — In inscriptione epistolae nostrae
non intelligendos esse Judaeos incredulos, sed Christianos e Judaeis
oonversos, epistolae argumentum docet. Neque vero intelligi possunt

30 ^ leetoribiu epistolM.

JudaecHchTistiani ubicunque tcrrarum degentes; baic enim sententiae
praeter alia obstat XIIJ. 23., ubi Paulus se ad lectores Timotbram
misisse didt et cnm bocce reverso se ipsum ventamm promittit, quod
illistantumpromitti poterat Judaeo-christianis, qui oertam regionem aut
locum inoolebant. De regione bac diversissimae vigent opiniones; aiii
nominant Alexandriam^) alii AfMoehiam Sifriaej^) aliiOalaHam^)
ant Maeedaniam^) aut Corinihum^) aut plane /Zupanfam.^) Qaibus
tamen omnibus neglectis cnm Clemente Alex.^» Eusebio^ Hieronymo
et Chrysoetomo tenenda est sententia, epistolam nostram esse scriptam
ad Judaeo-chrieiianoe Palaesiineneesy praedpue Hieroeolymita/nos ^)
Hanc sententiam gravissimae rationes commendant, et quidem seqaentes :

1) Argumentom epistolae suppomt lectores splendore cultus levi-
tici circnmfulsos, Judismo addictos (IX. 6. ss.; X. 1. ss.), qui nnum
Gbristi sacrificium non sufliciens considerantes sacrifida legalia ad ex-
piationem et sanctificationem oecessaria babent media (X. 1. ss. ; IX.
9. 10.), et erga religionem Christi adeo sunt indifiierentes, ut oonventas
cbristianorum sacros negligant (X. 25.). Onmia baecJadaeo-christianos
produnt in Palaestina, praecipue Hierosolyrais degentes (ooll. Act. XV.
5.; XXI. 20.).

2) Lectores huius epistolae a longo iam tempore ad Christum
erant conversi (V. 12.), et eorum ecclesiae gravissimas iam pertulerunt
calamitates (X. 32 — 34.), immo nonnuUi praepositorum et doctorum
iam morte gloriosa constantiae praebuerunt exemplum. Jam vero Ju-

i)Cfr. Xb««<^:Der Hebr. Brief intheol. Jahrb. 1853. St. 410. f.; 1854.
St. 366. f.; 465 f., Hilgenfeld 1. c. St. 357.; Baur Christentham und die
christl. Klrche der drei ersten Jahrhnnderte 2. Aufl. Tiibingen 1860. St. 115.

>) Cfr. Bo^me et Hofmann die hl. Schriften N. T. Th. 5. St. 531.

>) Cfr. Stcrr et Mymter Kleine theol. Schriften. Kopenhagen. 1525.
St. 91 ff.

^) Cfr. Semler apud Baumgarten St. 37 ff. et Noesselt Oj^nsc. ad inter-
pretationem ss. scripturarum fasc. I. Halae 1875; p. 269 ss.

^) Cfr. Mieh, Weber de numero epist. ad Corinthios rectius constituendo.
Wittenb. 1798 -> 1806; Mack Theol Quartalschrift 1838. H. 3.

^) Cfr. Nieolaue de Lyra in prooemio ad ep. hanc ; Ludwig apad Carpzov^
sacr. exercitt. in St. P. ep. ad Hebr. Helmst, 1750. p. 59 s.

^ Cfr. Lunemann I. c. St. 36 ff. ; Bieping 1. c. St. 23 f. ; Giininer 1. c.
pag. 296 ss.; dein Bleck, de Wette^ Tholuek, Thierseh, Delitgseh, Riehm, Jos,
Langen (die ersten Leser des Hebr. Briefes, theoi. Quartalsehr. 1863. IH.
St. 379 f.) et ahos.

De lectoribus epistolae. 3X

daeo-christiani Palaestinenses ab ipsis apostolis iode a Spiritos s. efiosione
erant oonversi, et a Judaets matnre malis affidebantar gravissirois (Act.
VIII. 1.; XXVI. 10. 11.); interdoctores eorum /S^q^Aanw^eratlapidatus
Jacobtis Major gladio occisus Jacobus Minor Hierosolymis episoopns,
in turaultu interfectus (Act. Vn. 58. s. ; XII. 2. ; Jos. Fl. Antiq. 20, 9. 1.).

3) In epistola hac nulla occurrunt monita ad mutuam concordiam
inter Judaeo- et Eithnico-christianos oolendam, quod supponit ecclesias
e solisJndaeochristianis constantes, quales nonnisi in Palaisstina, prae-
cipue Hierosolymis, existebant. *)

Attamen huic sententiae de primis epistolae lectoribus sequentia
opponuntur :

a) Palaestinensibus Ghristus ipse praedicaverat; U. 3. autem lec-
tores ab apostolis doctrinam Ghristi accepisse dicuntur; ergo alii quam
Pala«stinenses fuerunt. — Sed doctrina Ghristi lectoribus non dicitnr tra-
dita, sed confirraata ab iis, qui Ghristum andierant; porro isti Palae-
stinenses a Ghristo ad novara religionem praeparati, per apostolos autem
demura conveisi erant, et denique spatio annorum circiter 30 nova ac-
creverat generatio, quae Dominum non viderat, per apostolos autem et
alios Ghristi auditores ad iidem adducta erat.

b) Ghristiani Palaestinenses atrocissimas experti erant persecn-
tiones; Stephanw^ Jacobus uterque martyriumplanesubierant; atqui
auctor in hac epistola XIL 4. dicit, lectores nondum usque ad san-
guinem restitisse ~ Attamen auctor 1. c. non negat Siephani^ Jacobi
Maioris et Minoris necem, imo hos ipsos imitanda fidei exerapla pro-
ponit; potius in raemoriam lectoribus revocat mala, quae auctor fidei
nostrae et consumator Jesus perpessus est, et cura eis coraparat cala-
mitates lectorum multo inferiores. Dein, licetcbristiani Hierosolymitani
primis statim fidei temporibus variis modis a Judaeis pertur))ati, imo
eorum praepositi violenta quoque morte afiecti fuerint, nerao taraen
demonstrabit, illosusque ad annum exarationis hnius epistolae cruentam
aliquara persecutionem expertos esse et ad sanguinem usque, seu ad
ipsam neoem adversus defectionera a religione christiana decertasse.

c) Si epistola haec revera esset Paulina, Judaeo-christianis Palae-
stinensibus et praecipue Hierosolyraitanis scribi non potuit ; nam fiuctor
XIII. 18. 19. dicit: ^Orate pro nobie^ quo ceUrius restiiuarvobis'^.

f) Cfr. Ltinemdnn 1. c. St. 37 f.

32 ^® ^^^ ^ tempore exaraptioiiis eputolae.

et V. 23. promittit, se ad illos esse venturum. Atqui Hierosolymitani,
apud quos apostolus in summo vitae periculo erat versatus, eum videndi
desiderioyixadeoflagrabant,eisque apostolus non ita scripsisset — Ast
non auctoribus Judaeo-christianisPalaestinensibus, sed Judaeis asiaticis
Paulus ante qmnquenmum tumulto excitato Hierosolymis in vincula
erat coniectus (Act. XXI. 27.). Praeterea quamvis non deessent inter
Judaeochristianos Palaestinenses, praecipue Hierosolymitanos, qui Paulo
gentium doctori minus faverent; longe maxima tamen eorum pars noa
poterat non summo animari desiderio, denuo videndi virum, cuius amori
ac sollicitudini eleemosynas in externis ecclesiis collectas repetitis vicibus
in acoeptis referebant, ideoque pro eius restitutione orare. Ceterum apo-
stolus nullum periculum metuit unquam, si rem christianam inde pro-
moveri oertum habebat ; plures enim urbes, e quibus fugam capere co-
actus vel vi ac seditione pulsus, in quibus in carcerem coniectus vel
lapidibus obrutus erat, denuo invisit. Cur igitur Paulus e Romana cap-
tivitate liberatus, si bonum reipublicae christianae id postulabat, Hiero-
solymam redire reformidasset, etiamsi denuo libertati vel plane vitae
suae timendum esse sciret, cum antea et a Spiritus s. edoctus, ipsum
vincula et calamitates manere, nihilominus tamen, ut munere suo fun-
geretur, Hierosolymam sit profectus ?

§. 4.
De looo et tempore exarationis huius epistolae.

Quo loco epistola haec conscripta sit, magna est inter viros doctos
dissensio, nec quidquam certi hac in re constitui potest. Nihilominus
tamen verosimile est, eam in Italia et forsan Romae esse scriptam;
nam auctor lectores suos nomine Italorum salutat scribens (XIII, 24.) :
j, ioicACoviat o(tdg ol iTTo tfjc 'iTaXia? ** ; verba enim : ol i.%b tijg ^ta-
Wjtjz idem denotant ac: ot 'ItaXwtat (cfr. Mtth. XXI. 11.; Act. X.
38.; XVII. 13.; Philipp. IV. 22.) ;i) praeterea plerique qui Paulum
quocunque modo auctorem epistolae esse admittunt, eam praeeunte
Chrysostomo et Theodoreto^) Roraae exaratam esse afdrmant; cui
opinioni etiam subscriptio in codice Alexandrino consentit: h{p6Lffr\

i) Cfr. Bitpmg 1. c. St. 28.

2) Chrysostomui in ep. ad Rom. Prolog. Theodoretus Prolog. in Rom.

De. occasione et scopo epistolae. 33

Quod tempus eiuurationis attinet, veteres et reoeDtiores ioterpretes
chroQologoramque plurimi iadicant, anaum aut 63. vel 64.; et quidem
ob XIII. V. 19. et 23.» ia quibus versibus Paulus lectores admoaet, ut
pro ipso preces faciaat, quo celerius impedimeat^s quibusdam adhuc re-
teotus eis restituatur, et promittit, se eos cum Timotheo auac dimisso,
si mox redierit, visitaturum. Aaao eaim 62., cum Paulus e captivitate
sua Philippensibus scriberet, Timotheus adhuc Bomae versatus est;
sed Paulus iam promisit (Phil. IL 19.)> se eum Philippos missurum esse..
lo oostra autem epistola lectoribus iodicat, Timotheum iam dimissum
et se ipsum fors uoa cum eo ad illos veoturum. Itaque scripta esse
debet post eam ad Philippeoses, i. e. post aaoum 62.

Aooo 66. tumultus Hierosolymae exorti bellumque iudaicum io-
choatum est. Hoc tempore certe cultus divious io templo ooo eodem
ac aatea ordioe peragebatur; ast io epistola adHebraeos auctor cultum
leviticum Hierosolymae adhuc iocolumem ac floreotem suppooit (VIIL
4. 5.; IX. 6. ss. XIU. 10 ss.), e oootra autem cohortatiooem, quam
flagraote bello vix oeglexisset, lectores tumultuaotibusJudaeis sese ooo
adiuogere debere, peoitus praetermittit lode colligere licet, auctorem
scribeodi provinciam io se suscepisse aote belli exordium, ante aaoum
66. ^) Simul vero aoouotiat, oocasum reipublicae Judaeorum iamiam
appropioquare (X. 25. 37.); hioc assumere possumus, epistolam haocce
scriptam fuisse aooo 63. veL 64.

§.5.
De ooeaaione et soopo huius epistolae.

Occasio huius epistolae sita erat io periculo, io quo Judaeochri-
stiaoi Palaestioeoses, praesertim Hierosolymitaoi, versabaotur, ne ad
Judaismum revertereotur. Judaeochristiaoi oimirum Palaestioeoses,
licet io cooveotibus peculiaribus cultui divioo vacareot et sacra chri-
stiaoa peragereot, ooo omoem tameo oexum oum popularibus suis io
rebus religioois solvebaot, sed festa iudaica celebrabaot, templum fTe-
queotabaot, ceremooias diversas observabaot et aemulatores eraot legis
(Act XXI. 20.), et haec ageodi ratio ipsius Christi et apostolorum
exemplo probari videbatur. Quod vero Ghristus et apostoli iofirmitati
humaoae parceates observaraot, Judaeochristiaoi Palaestiaeoses passim

i) Cfr. Lun&mann 1. c. St. 56. f. Ad Momt 1. c. St. 51. ff.

Pinak, Commantariaa» ^

34 ^^ arg;amento epiitolae.

ad salutem aeternam necessarium esse duxerunt^ ideoque erga bona
messiana indifferentes evaserunt, de eoruni pretio dubitare coeperunt
et in periculo versabantur deficiendi a Christo et ad Judaismum re-
vertendi. Periculum hoc augebatur tum Judaeorum incredulorum ar-
gumentis a splendore cultns Mosaici et ab humilitate religionis christianae
petitis, tum calamitatibus, quibus Christiani in Palaestina ob suam
religionis professionem erant pressi. Ecclesiae nimirum Palaestinenses
non tantum prius persecutiones erant perpessae, sed etiam nunc malis
gravissimis obnoxiae, imo gravlora imminere videbantur (VI. 12.; X.
36.; XI. 35—38.; XII. 1—11.; XIII. 7.). Haec omnia Paulo sat
suf&cientem occasionem epistolam exarandi praebuerunt.

Scopu8 autem epistolae a Paulo intentus utique erat: Judaeo-
christianos a praesentissimo apostasiae periculo retrahere et in fide
Jesu Christi denuo confirmare. Hunc scopum partim docendo, partim
monendo assequi voluit ; docendo : religionem christianam multo prae-
stantiorem perfectioremque esse illa vetere Mosaica; monendo: hanc
religionem non esse deserendam, sed constanter profitendam et omnia
mala eius causa fortiter toleranda. Epistola haec XIII. 22. dicitur
"k&fo^ zri^ TcapaxXKjaewc;, senno adhortationis, quae denorainatio cum
argumento eius theoretico et practico apprime concordat.

§. 6.
Delineatio aTgomenti epistolae.

Argumentum epistolae in duas partes dividi solet: in dogmaticam
(I. 1. — X. 18.) et in paraeneticam (X. 19 — XIII. 25.). Cum tamen
in parte quoque dogmatica occurrant monita applicationis instar addita
(uti II. 1—4; m. 7—IV. 13.; V. 11— VI. 20.); cumque etiam in
parte paraenetica plura contineantur, quae docendo maxime inserviunt,
(praesertim cap. XI.): statuendum est, epistolam integram sublimem
et eruditum continere tractatura, quo summa praestantia religionis N. T.
prae illa A. T. demonstratur, et unde motiva repetuntur ad religionem
christianam constanter profitendam.

Auctor enim epistolae vivis coloribus depingit Jesu, religionis

cfaristianae fundatoris, excellentiam et maiestatem, eamque, utpote di-

^nam, omnino tantam esse demonstrat, ut omnes illos, e quorum auc-

'te et dignitate splendoris aliquid Judaeorum religioni accedere pos-

De avjpimeiito epiitolae. 25

sit, aDgelos, Moysen, Aaronem canctosqae pontifices longe maximeqae
snperet (I. 1— V. 10.). Dein singalari diligentia describit daplex
Christi sacerdotis ad rationem Melcbisedechi negotiam, qao et olim his
in terris generi hnmano cam Deo reoonciliando consalait, et porro in
coelis veram hominam salatem potentissime adinvat, ita at appareat,
illam sacerdotem esse sammam, perfectissimam, aetemam, coelestem
(V. 11 — VIII. 5.)- Accaratissime qaoqae exponit veram rationem
sacrificiornm et totias caltas Levitici, atqae docet, sacrificiis et ritibos
Jadaicis non eam inesse yiro, at hominam animos tranquillare et beare
possint, sed si cum Christi sacrificio vere expiatorio comparentnr, meras
nmbras esse atque imagines ; quare iam per Christnm abrogatam esse
imperfectiorem illam Dei colendi rationem, idque ex ipsis Judaeoram
libris ss. probari et confirmari posse, in qnibus praedictum sit, fore ut
aliquando cultus Leviticus abrogetur, et perfectior religio in locum Mo-
saicae succedat (VIII. 6 — X. 18.). Denique repetita vice lectores gra-
viter cphortatur ad perseverantiam in profitenda religione, quae oma-
mentis longe maioribus, quam illa antiquitata, seseanimis commendat;
eosque fortissimis rationum momentis consolatur, ne calamitatibus ob
constantem fidei professionem ac deciarationem pressi aniraum abiioiant
(X. 19— xin. 25.).

Cetemm epistola ad Ephesios et nostra in eo conveninnt, qnod
utraqne praestantiam religionis christianae tractat, sed illa praestan-
tiam eius prae omni sapientia humana, haec praestantiam eins prae
vetere lege Mosaica. Etiam epistolis ad Bomanos et Galatas magpa
est cum hac ad Hebraeos argamenti affinitas, cum omnes tres dooeant,
veram iustificationem non e lege, sed a Christo per fidem vivam ease
petendam.

Materiae autem in singulis epistolae ad Hebraeos sectionibns pro-
positae iuxta seqaentem divisionem possunt ordinari. ^)

Exordium sublimem oontinens circumscriptionem divinae reve-
lationis inchoatae in V. T., completae autem in Christo, Dei Filio om-
ninmque rerum Domino, mnndi oouditore, et gubematore, hominum re-
demtore ac divini imperii partidpe I. 1 — 3.

Pars dogmatica L 4 — -X". 18.

^) Cfr. srj^menti epistolae ad Hebraeoi delineationem a LOnematm L e»
St. 51. ff.

38 De argameiito •piatoUe.

Tr€iCtaiM L Ghristas praefttantior est angelis I. 4 — II. 18.

Sectio 1. Christan] angelos longissime superare locis e V. T. pe-
titis demonstratur I. 4 — 14.

Sectio 2. Tali doctori, qualis est ChriBtus, obsequenter est paren-
dum n. 1 — 4.

Sectio 3. Nova religionis oeoonomia non angelis, sed Christo est
subiecta, lioet his in terris inferior fuerit angelis 11. 5 — 9.

Sectio 4. Filius Dei humaua natura indutusapparuit, ut homines
morte sua a peccatorum miseria liberaret. II. 10 — 18.

TVactatus II. Christus praestantior est Moyse III. 1 — IV. 13.

Sectio 1. Disparem fuisse Moysis atque Christi oonditionem de-
monstratur III. 1 — 6.

Sectio 2. Tali doctrinae, qualis est christiana, obsequinm non
est denegandum III. 7 — IV. 13.

TVactatus IIL Christus praestantior est sacerdotibus V. T. IV.
14 — X. 18. ; et quidem

A. persona suay nam est saoerdos secundum rationem Melchise-
dechi IV. 14— VIL 28.

Sect 1. Comparatio Christum inter et summos Judaeorum saoer-
dotes instituitur IV. 14— V. 10.

Sect. 2. Similitudo, quae inter Melchisedechi et Christi sacerdotium
interoedit, res est explicatu difficilis, nihilominus tamen proponenda V.
11— VL 3.

Sect. 3. Illi, qui beneficiis religionis christianae oognitis a fide
defeoerunt, suapte iam natura ad recipiendam salutis gratiam inhabiles
sant. VL 4—8.

Sect. 4. Doctrina christiana constantissime est profitenda, atque
maiores, qui per fiduciam et patientiam participes facti sunt promis-
sorum divinorum, inprimis Abrahamus, sunt imitandi. VL 9 — 20.

Sect 5. Christum esse saoerdotem secundum rationem Melchise-
dechi demoustratur VII. 1 — 28.

B. Christus praestantior est sacerdatibus V, T. sacrijicio suOy
nam sacrificium ab eo in cruce oblatum quam maxime superat sacrificia
V. T. typica. VUI. 1— X. 18.

Sect 1. Chsistus in sanctuario ooelesti continuo suum ofiert sacri-
fidum Vin. 1—5.

Sect 2. Novum Foedus, cuius mediator exstitit Christus, multo

De «ryBmento epittolae. g7

melioribus sancitumest promissis, quam Vetus, quod Deus penitusabo-
litum iri declaravit VIII. 6—13.

Sect 3. Ghristum ea, quae per sacrificia a iudaicis saoerdotibos
Deo oblata effici non poterant, praestitisse demonstratur IX. 1 — X. 18.

Para moraUa X. 19—XIIL 21.

Tractatvs L Admonitiones generaliores. X. 19 — XU. 29.

Sect. 1. Quia Christo tantum in aooeptis referenda est expiatio
facilisque ad Deum accessus, firmissime retinenda est eius religio X.
19—26.

Sect 2. Omnibus, qui religionem Christi cognitam deserunt, poenae
metuendae sunt gravissimae. X. 26 — 31.

Sect 3. Pristina in calamitatibus ob religionis professionem per-
terendis constantia christianis strenue est servanda X. 32 — 39.

Sect. 4. Fidem Deo gratam esse atqne acoeptam historia gentis
hebraicae probat XI. 1—40.

Sect. 5 Exemplum raaiorum et ipsius Christi, qui gravissima mala
pertulit, est imitandum, in rebusque, quas Deus immittit, adversis pa-
temae castigationis consilium ac emolumentum spectandum XII. 1 — 13.

Sect 6. Conservationi pacis ac sanctimoniae est studendum, idque
eo magis, cum nova Dei instituta multum praestent antiguis XII.
14—24.

Sect 7. lam contemtores legis Mosaicae poenafi dare debebant;
hinc christiani legem N. T. violantes adhuc gravius punientur XII.
25—29.

Tractatvs IL Admonitiones specialiores XIII. 1 — 21.

Sect 1. Amor iVaternus, hospitalitas, conmiiseratio, pudicitia,
fidacia in Deum et martyrum recordatio oommendantur. XIII. 1 —7.

Sect 2. Doctrina christiana pura servetur, et cum disciplina iudaica
non commisceatur. XUI. 8 — 15.

Sect. 3. Pauperes liberalitate, ecclesiae praepositi obedientia sunt
prosequendi. XIII. 16. 17.

Sect 4. Auctor lectorum precibus vult iuvari, et ipsemet preces
pro illis fundit. XIII. 18—21.

Epihgvs epistolae commendationem, visitationis promissionem,
salutationem et gratiae apprccationem complecteos XIII. 22 — 25.

38 »•

§. 7.
De utilitate huiiis epiatolae.

Epbtolam ad Hebraeos inter pretiosissima, quibus ecclesia gloriatar,
monamenta habendam ducimus. In ea enim summi momenti veritates
religionis nostrae non obiter tantum et sine ordine, sed e professo et
aystematice pertractantur, ita ut hac in re inter omnes in canone nostro
epistolas, exoeptis iis ad Bomanos, Galatas et Ephesios, parem non
inyeniamuB. Inprimb aocurate relationem, quae inter antiquam et novam
oeconomiam obtinet, depingit (ex.gr. Vin. 6 — ^X. 18.; XII. 18 — 24),
multorum N.T. locorum authenticam proponitinterpretationem, etpul-
dierrimam christianae, religionis apologiam exhibet.

CloBrica quoque haec epistola complectitur testiimnia:

1) ad oonfirmandam doctrinam de natura Ghristi divina (cap. I. ;
n. 6—8. 10.; m. 1—6.; IV. 14 15.; V. 5—10.; VH. 24—28.),
morte eius expiatoria (H. 9. 10. 14 16. 17. 18. ; V. 8—10. ; VD. 26.
27.; EL 11—28. 25—28.; X. 10—14; XHL 11. 12.), intercessione
eiuB apud Patrem (VU. 25.; VUI. 1 — 5.; IX. 24), sacrificio eucha-
ristioo (Xni. 10 — 12.), necesitate verae fidei ad iustificationem obti-
nendam (oap. XI.); de existentia (I. 5—7. 13. 14; II. 2. 5. 9. 16.
Xn. 22.), natura (I. 14.) et ministerio (I. 14.) angelorum, existentia
diaboli (11. 14.), de iudicio (IX. 27.), proemiis et poenis alterius vitae
(X. 26—31. 34—39.; XH. 25-29.) ; nec non

2) ad commendanda praecepta de professione fidei constanti (IL
1—4; m. 7— IV. 14; VL 11.; X. 19—25.32-39.; XH. 12. 13.;
Xm. 8. 9. 13—15.), iuramento (VI. 16-18.; VIL 20—22.), cultu
divino exercendo (^, 24. 25.), imitatione exempli Ghristi (XII. 2. 3.)
ac sanctorum (VL 12.; XI. 2.4. 5. 7—40.; XH. 1.; XIII. 7.), honore
ma^tris religionis exhibendo (XIII. 17 — 19.), patientia in calamita-
tibus perferendis (XII. 1 — 13.), pace cum omnibus servanda (XII.
14 — 17.), amore fraterno (XIII. 1.), hospitalitate (XIII. 2.), miseri-
cordia (Xm. 3.), ca&titate (Xm. 4), liberalitate (XIII. 5.6. 16.) etc.

His praemissis ipsius epistolaeexpositionemquoadpotissimasaltem
eius capita et diffidliores disquisitiones aggrediamur.

ExpoBtdo I. 1. 39

Expositio epistolae ad Hebraeos.

Gaput I.

BxordiDH»

sublimem continens circumscriptionem divinae revelationis inchoatae
in V. T., completae autem in Ghristo, Dei Filio omniumque rerum do-
mino, mundi conditore et gubematore, hominnm redemtore ac divini

imperiiparticipe (1.1-3.).
Vv. 1 — 3. Auctor his in versibus omnia comprehendit, quae de
sublimi Ghristi dignitate eiusque praecellentia prae angelis lectores suos
monere vult, simulque v. 1. statim indicat finem demonstrationis suae.
Hic autem finis est, ut ostendatur, revelationem Dei per Ghristum fao-
tam revera praestare antecedentibusDei revelationibus ad patres factis,
quibus (ut ex 11. 2. discimus) angeli tanquam organa et ministri suf-
ficiebant. Gonclusio, quam auctor intendit, ex modo dictis faoile dedu-
citur: Si is, qui mediator revelationum N. T. exstitit, dignitate sua prae-
cellit angelos, mediatores V. T. revelationum, revelationes quoque ipsae,
quarum mediator Ghristus fuit, illis Y. T., quibus patefaciendis angeli
sufficiebant, praestare debent. Hanc praestantiam auctor v. 1. indicat
a) dicendo : Deum ultimo per Filium locutum esse, et b) hanc ultimam
Dei locutionem utut perfectionem et pleniorem opponendo praeoeden-
tibus Dei locutionibus ad patres 9coXt)[jLepQ)c xal TcoXotpdirti)^ fiustis,
quarum ergo nulla plenam et perfectam Dei revelationem exhibuit

V. 1. noXo[i6pwc '^oLi ;roXorp67CQ)(; n&Xan 6 Oeo^ "kaikipa^ toi^
TraTpaoiv iv toic TcpoyiJTat?, Itc' lojfAtoo twv i^[J£pQ)v xobtcDv IXAXijosv
i^|j.iv ev o^q), — Vox icoXo[Ji6pfidC spectat ad multas sibi invioem sucoe-
dentes revelationes, quarum quaelibet solum ex parte ([J.^po(;) arcana
Dei revelavit. Non enim omnia (dicit Estiua) nec eadem, omnibus
Prophetis revelata sunt, sed quasi partibus mysteriorum distributis, alia
aliis inspirata. Exempli causa : Jesaiae, partus virginis et passio Ghristi ;
Danieli, tempus adventus eius; Jonae, eiusdem sepultura; Malachiae,
adventus praecursoris. Ac rursum aliis plura, aliis pauciora. HoXo-
tpoTco)^ indicat diversos revelandi modos, velut per somnia, per exstases,
per aenigmata, per figuras, per allocutiones, per apparitiones sensibiles
atque corporeas {Estitis)^ quorum autem nullus necomnes simul sumpti
perfectam Dei in Ghristo revelationem exaequant. — XdXeiv in hao ora-

40 EqMMitio I. 1. 2.

iionis aerie deootat: dooere, instituere (ut Act. VilL 25.)- — Vox
np«Hfi(ai^ hoc loco sensu latissimo est aocipienda; designatenim unum-
qnemqne hominem, quoUeusceu organo revelationum suarum ususest;
ergo praeter Moysen et Prophetas etiam Patriarchas, Davidem ceterosque
psalmorum auctores, omnesqne inspiratos ss. librorum Y. T. anctores.
— Partioula 4v vim obtanet particulae 8ia. — Expressio: iic eoxaroo
f6v ilj|Up6v to6to>v quoad rem et verbum coincidit cum hebraica locu-
tione D^^P^n n^inXD quain LXX. plerumque reddunt : ir' laxariov

tftv ^iapAv (Gen. XLIX. 1.; Jer. XXIIL 20.; Ezech. XXXVIII. 16. ;
Ho8« ni. 6«; Mich. IT. 1.; Dan. X. 14.). Hi ultimi dies e constanti
locutionis propheticae usu designant tempus Messianum, tempus per-
fectae adimpletionis omnium patribus factarum promissionum ; vox
to&to>v indicat, perfectam istam in Ghristo revelationem recentissime
acceptam fuisse. — To^c opponitur toi? TrpoyKjtat?, hominibus; desi-
gnat ergo proprium Dei Filium came humana indutum, qui qualis
quantusque sit, verbis sequentibus enarratur.

V. 2. 8v i[dif]X8 xXTf]pov6|xov Tc&vtoDV, 8t' 00 xal iTcotYjoe to&^«lwvac. —
Hoc et sequenti versu omnia recensentur, quibus Filius omnia humana
et creata divinae revelationisorganasuperat. — ^E^iQxe idem valet quod
4;tolif]0« ; eodem significatu Hebraei usurpare solent verbum crii^'; neque
tamen haec loquendi ratio scriptoribus graecis inusitata est. (Gfr. ^enoph.
Cyrop. 4. 6. 3.; Homer Odyss. 9. 404 al). — xX7]pov6|xo? proprie
heredem. h. I. autem dominum indicat, quia auctor de Jesu ol(]) tod
6to5 loquitur, qui a Patre instar heredis constitutus est omnium do~
minus ; filiatio enim et ius hereditatis ex mente apostoli sese invicem
involvunt; sio scribit Gal. IV. 7.: y,Si cmtem films et heres*. Etiam
ex usu loquendi biblico denotat xX-y]pov6[ioc dominum; (cfr. ps. 11. 8.:
„ Poetula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et posseeionem
tttam terminoa terrae.'^.) — ndvza et res et personas, hominesnempe
et angelos (ut Col. I, 16.) indicat, unde s. Chryeostomvs xX7]pov6[iov
TcAvtwv interpretatur: „ dominum totitis mundi*\ similiter et s. Thomas
universalem hanc Ghristi hereditatem essedicit: „dominationem^ guam
accepit in totam creaiu/ram*. — Ceterum contextus orationis postulat,
ut verba : 8v S^y]xs xXY)pov6[iov Tcavtwv non de Christo lvadpx(|> sed aoAp-
xip explicentur. ^) — alcbv usu loquendi ^aecorum classico designat certum

^ Gfr. LfNtemovMi 1. e. St. 65. f.

Expositio I. 2. 3. 41

temporia terreni spatium, praesertim tempus vitae (cfr. Homer II. XVI.
453. ; V. 685.) ; dein etiam tempus longum, indetcrminatum (cfr. So-
phocles Electra v. 1013.; Aristot., «demundo* 5. etc); haec posterior
vocis ai«)v notio a biblicis etiam scriptoribus adoptata et vox alcov he-
braico vocabulo obi^ aequivalens recepta est ; hoc sensu designat tem-

T

poris spatium durationem mundi exaequans; sensu improprio autem (ut-
pote a tempore, quo res mundi durant et ipsa mundi macbina perdurat,
ad ipsum complexum rerum in tempore perdurantium translata) mundum
ipsum significat. Pluralis aid)vec potissimum mundos superos et entia
ipsa coelestia, quorum vita aeternitatem explet, designat. Hinc Christus
ab auctore nostro non solum qua conditor mundi et temporis generatim,
sed etiam qua conditor mundorum superorum aeternorum et spirituum
coelestium seu angelorum speciatim exhibetur. (Cfr. Col. 1. 15. ss.).

V. 3. 6<; wv aTTaoYaona z9i<; 8(5$Tf]? xal -/apaiivtip xfjc oTcocAoew^
aoroo, tpipm ts ta TtAvca t<p pri\iaxi t^c Sovatieco^ aotoo [St' laotoo]
%a^apto[i6v twv a|iaptt(ov 7rotTf)odt[xevo<;, Ixadtoev 6v Sejt^ tfjc p-^lfa-
XooDVY)? Iv o(|>Y]Xot(;, — Vox iwaofaaixa praeter hunc locum nuUibi am-
plius in libris N. T. occurrit; in libris A. T. graece scriptis etiam semel
tantum ; et quidem in libro Sapientiae VII. 26 ; saepius autem apud
Philonem, — 'ATcaoYaojia (non a;caoYao[j.<5?) significat refulgentiam,
reflexum lucis eradiatae, luoem repercussam, lucem emissam, quae cum
luce emittente aperte unius eiusdemque est naturae; unde, quum Filius
dicatur owuaD7ao[ia tfj^ S6£t)^, splendor gloriae seu maiestatis divinae,
quae a natura una et individua, utpote simplicissima, non est diversa,
sequitur: 1) Filii cum Patre conmbstantialitas; 2) eius cum Patre
coa£temii(M; splendor enim luci est coaevus; si proinde lux est ae-
terna, splendor erit coaeternus; 3) eius a Patre diaUnctio; est enim
OLnabta^^La ; hinc aoY-f) aizb t^c 5657)? ; et 4) eius a Patre generatio,
Comeliue a La/p, ad vocem a?ca67ao|ia observat : „ Sicut eol auain
lucem et gloriam ostendit in auis radiis splendentibu^', in iiaque
quasi refulget et relucet: itaPaier mamgloriam oatendit in gene'
ratione mi Filii **. — Sciendum est autem (ut recte adnotat Estius)
in huiusmodi metaphoris ad res divinas applicandis omne id removendum
esse, quod est imperfectionis. — S6£a denotatclaritatem et maiestatem
essentiae .divinae. — yapaiK.Tfip generatim significat notam alicui rei
insculptam vel impressam ; speciatim usurpatur de imagine impressa.

42 Expontio L 3.

Filius Dei est expressa imago Patris, quia Patrem sic repraesentat^
ut essentia seu natura Patris in ipso periectissime reluceat» fissentia
nempe divina se ipsam in A6y(|> seu Filio ex ipsa prooedente exprimit,
et sic Deus se ipsum coram se manifestat et intuetur; huius obiecti, in
quo Deus se ipsum intuetur, nulla datur aptior compellatio, nisi Filii,
qui suapte natura est perfectissima et oonsubstantialis imago Qenitoris
sui. — T);r(k3taot<; proprie denotat fundamentum, fulcrum; dein vero
omne suppositum, rem vere existentem, veram existentiam, essentiaiu,
substantiam, naturam, ut idem sit quod ooota et ^&otc quam posteriorem,
significationem contextus necessario postulatet auctorisconsilium flagitat;
apostolus enim in eo versatur, ut exhibeat, quis qualisque sit Christus;
scilicet imago plane aequalis essentiae, naturae, substantiae divinae.
Designatio Filii qua )(apaxT7]p substantiae divinae conferri potest cum
Phil. II. 6., ubi Christus ab aeterno ev ^optf^ 0eoo exstitisse perhi-
betur. — Verbis ^ipm le ta juavta dicit auctor, Filium Dei omnia,
quae facta sunt, sustinere et oonservare verbo seu imperio potestatis
suae; i. e. omnipotenti sua voluntate; quod ni faceret, omnia relabe-
rentur in nihilum. — Verbis 8t' eaotoo xa^apto{iL6v twv ajiapTtwv
7cotr]od[ievoc Christus qua summus sacerdos humani generis exhibetur;
expressio: Si laotoo ij«dicat, Christum expiationis upus propria virtute
eaque divina effecisse. Christus itaque effecit, quod sacerdotium V. T.
non efficere, sed solummodo praefigurare potuit; non potuit efficere,
quia ipsi deerat salutaris hostia, per se absolute sufficiens et sanctissimo
Deo perfecte condigna, ideoque ad placandum Deum perfecte apta.
Hauc hostiam Christus innooentissimus se ipsum obtulit; et ha^ suae
sanctissimae personae oblatio pariter per verba: 5t* laoxoo indicatur,
quae proinde duplicem sensum oontinent et praeter divinam sanctifica-
tionis virtutem Christo propriam etiam perfectissimara sanctitatem
Christi qua hominis affirmant. Ceterum his verbis apostolus a divina
Christi natura ad humanam redit. — exd^toev Iv Se^t^ zri^ (JL^YaXw-
ODVTjc; sedere ad texteram regis secundum usum loquendi hebraicura
denotat, summam regni dignitatem et comparticipationem cum potestate
regis qua plenipotentiarius eiusdem accipere. Christus homo ad compar-
ticipationem plenam et perfectam cum potestate et gloria divina exal-
tatus omnibus creaturis excelsior faotus primum post sanctissimam Tri-
nitatem locum in rerum universitate tenet; imo, cum humana Christi
natura clarificata cam eiusdem natura divina inseparabiliter iuncta et

Paraphragis I. 1—3. 43

hypostatioe unita sit, Ghristus qua persoua eaque divina coaeqnalem
Deo Patri locum in summo rerum imperio tenet, quod infra v. 13. e.
ps. CX. 1. probatur. — iv o^pTfjXoi^ idem est ac kv zol^ oopavot^.

£x dictis patet, classicum esse hunc locum (1 — 3.) ad probandam
Christi divinitatem ; Paulus enim hic praedicat Christi omnipotentiam,
adscribit nempe ei creationem et conservationem mundi, et eum splen-
dorem gloriae et figuram substantiae divinae vocat, quibus verbis di-
vinam Ghristi naturam clare edisserit.

Paraphrasis.

Cap. I. w. 1 — 3.

Quum Deus olim tempore Y. T. maioribus nostris multis vicibus
multisque modis per varios legatos suos mysteria divina revelasset, no-
vissime hac nostra aetate per ipsum filium suum ad nos locutus est,
quem dominum oonstituit rerum universalitatis per quem mundum ter-
restrem et superam creavit, qui, quamvis sit aetemus paternae gtoriae
splendor et imago expressa substantiae illius per omnia aequalis illi,
a quo geueratur, quique omnia creata moderatur et conservat per omni-
potentiam suam, tamen assumpsit naturam humanam ac moriens in
crucis ara semetipsum hostiam immolavit pro peccatis nostris; atque
ex hac demissione sui tantam sibi paravit gloriam, ut redivivus ac re-
versus in coelum ad compaiticipationem summae maiestatis et potestatis
Patris sui coelestis exaltatus fnerit

44 fizpMitio I. 4 5.

Pars dogmaticiL

Cap, !• T« 4« — oap. X. t. 18.

Tractatus I.

dristus jirMitaiitiir wt «igelis.

Cap. 1. 4—11. 18.

Seetio i.

Christuin angelos longissime superare locis e V. T.

petitis demonstratar.

Cap. I. 4—14.

Apostolus hactenus generatim de summa Cbristi, religionis nostrae
auctoris, dignitate verba fecit, et iam in eo est, ut demonstret, eum propterea
omnibus legatis divinis et voluntatis Dei interpretibus, etiam angelis, longe
maiorem esse. Christum autem angelis superiorem esse et augustiorem,
apostolus patere docet 1) ex nomine FiliiDei, nuUi unquam angelorum con-
cesso (vv. 4 et 5.) ; 2) e cultu divino ab ipsis angelis ei tribuendo (v. 6.) ;
3) ex officii et dignitatis ratione, cum Deus angelos ministros habeat,
Christum vero regem ac dominum constituerit (w. 7 — 9.) ; 4) e crea-
tione mundi per Christum huiusque immutabilitate (w. 10 — 12.);
5) denique e conditionis diversitate, quando quidem Christus in con-
sortium maiestatis et imperii divini receptus est, angeli contra tanquam
ministri ad operam Deo et Christo praestandam emittuntur in usum
eorum, qui sunt ad felicitatem perducendi (vv. 13 et 14.).

V. 4. Toooottj) xpeltTcov 7ev6|ievo<; twv ^'{'{iXm, 8ocj) Stafopwtepov
Tcap' a6T0t)< X6xX7)pov6|JLY]xev 8vo|ia. — Vox xpetxTcovdesignatpraeroga-
tivam dignitatis et potentiae ; a Clemente Rom, (ep. 1. ad Cor. c. 36.)
explicatum est per vocem (letCcov. - Stayopwtepov cst multo excellen-
tius, praestantius. — xexXifjpov^iiiQxev hereditavit; hic notat: aooepit,

Expo^itio I. 4. 5. 45

sortitas est; ei oontigit; quod Ghristo, quatenas homo est, oonvenit;
qaatenos enim Dens est^ de eo did neqait, enm ovo[ija aliqaando ao-
cepisse. — Per fivofia h. 1. intelligi debet titalas: vib^ too Oeoo; qaae
appellatio statim v. &. adfertor et daobas V. T. locisoonfirmator. Re-
spectu haias dtali Christas opponitar angelis; ipse enim HUus appel-
latar, illi ^'^'(skQi i. e. nantii, ministri; et ab hoc honoris titnlo aactor
transit ad ipsam Christi dignitatem, qaa angelis praestat Angeli qaidem
in s. Scriptara etiam filii Dei dicuntar (Job. L 6.; IL 1.; ps. XXIX.
1.; LXXXIX. 7.; Dan. III. 25.); ast nomen hoc nonesteoramnomen
characteristicum ; Christas aatem sensn eminentissirao et tim I£oxi^
nominatur Dei Filius, et nunqnam singali angeli inV.T. libris itadicti
aat a Deo oompellati legnntor.

V. 5. Tivt ifdp etice irots twv aY^sXcov' ITlo^ {loo «L oo, frf» oi^^ts-
pov 76Y^vvT]xd os; xal irdXtv ^l^m loo{Lai abx^ &.<; icatepot, xat ahzb^
loTot |iot et^ ol6v; — Christo nomenFiliiDei reverra oompetere, auctor
epistoUe e psahno II. v. 7. et ex IL libro Sam. VIL 14. probat. Mes-
siano charactere psalmi secnndi absque nlteriori disqnisitione agnito,
qnaeritur, qnalis temporis terminus spectetur in verbis ad Filiam dictis:
Iy» OTjjispov YST^vvTjxa os? Plerique interpretes ^ti^ii«<mifm secotiM
existimant, vooem oijtJLspov de ademUate explicandam esse, qaia haec
vox praesentiam significat, atqae in aetemitate neque praeteritum est
quidquam neque futumm, sed praesens tantum, quia quidquid aetemum
est, semper est

ffi interpretes itaque exponunt verba dtata de naiur<»U H aetema
lUU Dei generatiime. — Alii autem, praesertim gra^ci^ verba ista ad
momentum incamaiiams VerbiDeirefeTuni. — Adhuc alii vooem oi^-
|jLspov ad tempus resurrectionis, et verba : k^ia oijtJLspov YSTsvvTjxdt os
ad gloriam Christi e raortuis redivivi et in ooelum asoendentis trahnnt
Prior explicatio autem, iuxta quam vox (Tij{ispov de aetemitate sumitur,
est praeferenda, utpote oontextui praeprimis oonveniens. Yersu 2. enini
Deus Pater per I<1lium mundum creasse dicitur ; Filius itaque iam ante
mundi oonstitutionem exstitisse debuit. Viiii verbomm : ol^ |ioo st oo.

>) Augutiim4» in pt. h. : cfr. Origms* in To. t. I. c. 32.; AtKananu»
de decret. Nic^ synod. §. 13.; Bagiiius contra Eonom. 2, 24., /Vtma#fy«,
Tkeopk^laehu^ Thamai Aq^ Oomefius a Lap., E»Hu», WUHek^ Braun^ Bleek,
L &He m a i m 1. c 8t 76. f. et plnrimi aUt

46 Ezpotitio L 5.

s^d) (3ii]{i6pov YeYewyjxdi os egregie enarrat JBossuet^) ia notis (sea sap-
plementis) ad hunc pealmam scribens: «Pancis opus ^t, at probatio
(Dei Filiom a Patre aetemo esse genitam) valeat, nihilque aliod agen-
dum, qaam at verborum servetar proprietas. Dominus enim disit ad
me^ non ad alios, sed ad me proprie, singulariter: FiUtis meus es tu^
tu, inquam, et non alius: ergo uDicns, unigenitus, singularis quod nos-
quani ea emphasi dictam de quopiam. Ego hodie gemxn te, non ergo
adscitus, non adoptatus, sed genitus: nec gratia, qaod angeli, quod ho-
mines, sed natura Filius. Neque quidquam aptius autpropheta dignius
est ad haec non sabtilia, sed sublimia et divina exponenda, quam illud
Jiodie, quo quippe fit, ut Filii semper sit nova^ semper vetus nativitas,
nusquam imperfecta ac velut in motu, sed semper absoluta perfectaqne
generatio: atque ipseFilius quotidiano seu potius aetemo etimmatabili
partu semper effusus, semper hodie genitus, nequc senescens unquam,
denique, ut ait doctissimus iuxta ac sanctissimus Isiodorus Pelu-
siotes (l. 1. ep. 323.)« ^^ receus et sempitemus*.

Alter locus: 87(0 U^ofjxi aurcj) sl^ ^ottipo, xal aoroceatai |ioi eU
ol6v ex II. libro Sam. VII. 14. allegatus proxime et immediate ad Sa-
lomonem spectat. Loco citato enim loquens inducitur Nathan, qui
nomine Jehovae Davidi Dei voluntatem de templo ab ipsius filio Sa-
lomone exstrueudo aperit, et de hoc Salomone dicit: ego ero ei in
patrem, et ipse erit mihi in filium; h. e. ego illum pateraa ci^ra fovebo
multisque beneficiis cumulabo. Yerba haec sensu literali de Salomone
nounisi, non autem de Ghristo valere, ipsa iam orationis series docet;
addit enim propheta Nathan (I. c.): j,qui ei iniqtie cdiqidd gesserity
arguam eum in virga virorumy et inplagis filiornm homdnum *, quae
verba utique ad Ghristum referri non possunt. Insuper tum Salomon
ipse (L Reg. V. 5.; VIII. 17. ss.) verba haec de seraetipso, tum David
(I. Chron. XXII. 9. ss. ; XXVIII. 2. ss.) de filio suo Salomone inter-
pretatur. Sensu mystico autem utique verba haec citata ad Christum
pertinent, cui plenius et integrius conveniunt. ^) Promissiones enim
Dei in Salomone ex parte tantum impletae sunt, sed non omnimodo;
imo posteriora domus Davidicae fata prouiissionibus istis contradicere
videbantur. Quoniam vero Deus in promissionibus suis fidelis est,
et quae promisit irrita fieri nequeunt, in alia domus Davidicae prole

<) Cfr. Hurter theol. acpec. 1. c. St. 90. et 92,

*) Cfr. Bisping 1. c. St. 47 f.; Liktmmmn 1. e. St. 77.

EzpoBitio I. 5. 6. 47

exoelsiori qnam Salomon, et sensu sublimiori impleri debaenint, quin
a stricta promissionis divinae litera deviatum fnisset. Haec Davidis
proles genuina, vems Salomon (princeps pacis) nullus alius, nisiChristus
fuit, qni in aetemum regnatums firmissima omnium domui Davidicae
factarum promissionum'columna factus est. — Rectissime adnotat Estius
ad hunc locum : , Diligenter notandum esty quaedam in Scripturis
lUeraMter dicij sed siMimiter et supra modum literae^ idque propter
mysterium^ quo litera turgens et gravida sui ipsifus modum ewcedM.
Cviusmodi mysterium nisi suhesset^ nequaquam tam sublimiter et
magnifice scriptura secundum literam loqueretur. Ita^jue nisiChristus
mystice /uisset significaiuSy nunquam Davidi dictumfuisset: FiUus
meus es tu, ego hodie genm te; nec de Salomone: Ipse erit mihi in
fiUum et ego ero illi in patrem *.

V. 6. ''Otav Ss ;raXtv st^aYaYiQ tov TupwTOToxov sic ryjv olxoo[iivT]v,
Xrjfst.' Kal icpootovTjOdTwaav aoTip :ravTS^ $77^X01 9so5. — Apostolus
ut probaret, Christnm multo superiorem esse angelis, ex ipso praeclaro
ItHi Dei nomine argumentum duxerat v. 4. et 5.; iam transit ad
aliud argnmentum desumtum a ctdtu dwino, quo Cbristus ab aogelis
oelebrandus sit — Yox icdXtv a nonnullis interpretibus ad vooem \t{&L
refertnr, ita ut sensus sit: iteram vero, cum introduxerit eta, dioet; sed
haec interpretandi ratio textui vim infert; ndXtv poUus ad verbum
etaoYdYiQ referri debet Coni. aor. slaYdYiQ per praemissam coniunctionem
otav significationem latini futuri exacti sortitur ; ^) sensus ergo est Cum
iierum introdnxerit primogenitum in orbem (scil. in die extremi iudicii)
dioet (scil. 6 6s6<;). — Locutio TcpcoTOTOxo^ verosimiliter e psalmo
LXXXIX. 28. desumta est, ubi de rege theocratioo regni Messiaui
dicitur (27. 28.): ^lpse invocahit me: Pater meus estu . . , . et ego
primogenitum (^pcoTOTOxov) ponam iUum'^. npmdroxo^ autem Chri-
stus dicitur non qua 6 Aoyoc too Oeou, sed potius qua Filius Dei ex
Maria natus; prouti enim Christus secundum naturam suam divinam
(jLOvoYsvi]^ srapd IlaTpo^ est, ita secundum naturam suam humanam est
lcpcdTOTOxoc Too 8so5, pro sanctissima natura sua humana neiupe est
purissimus flos populi Israel, qui ipse qua populus electus primogenitus
Dei filius dicitur (Ex. IV. 22.). Vox olxoojiivT] denotat h. 1. orbem
terramm. — Verba: xal TcpoaxovTjcsdTCDaav aoTw icdvTs^ $776X01 0soo

) Cfr. Wmer Gramm Aafl. 7. Bl 289.

48 Expositio I. 6. 7.

desomta sant ex psalmo XCVII. 7 . Psalmas iste Jehovam regem aniversae
terrae oelebrat eiusqae adventum ad iudicium et victoriam super omnes
ipsi adversantes vivide depingit. Auctor epistolae huius, quae in psalmo
isto de Jehova dicuntur, de Christo dicta intelligit. lam vero finalis
Christi triamphas saper omnes nomini sancto eius adversantes in ex-
tremo iadicio celebrabitur, ex quo patet, illud supra memoratum irdiXtv
eloaYdtifetv versus haius ad secundum Christi adventum referri debere.
Tam in extremo iudicio Christus omuibus creaturis totius orbis conditi,
qua domiuator apparebit, simulque mundo clarum fiet, ipsi angelos
quoque subiectos esse, infra quos humana indutus natura ad tempus
minoratus erat. — Doctrina haec per ipsius Christi verba (Mtt. XVI:
27.; XXV. 31.) et per quosdam locos in aliis epistob*s Paulinis (I. Cor.
XV. 28.; Philipp. 11. 9, 10.; II. Thess. 1. 7.) confirmatur. — Ceterum
Alexandrini ps. XCVII. 7. exprimunt: Kpoax^wYjaate a&rcpTrivre^ Sy-
YsXot aitoo, nbi textus hebraicus habet: D^^nbK bbJ ^^ Alexandrini

etiam aliis in locis n^^nSx vertant per SYYeXot.

V. 7. Kal npb^ (liv to6c ii^^^iy^ooc, X§Yei* ^O^otwv totic Ayy^^o^C
a&too icve&iiata, xal tooc; XsitspYoo^ aotoo Tcopo? 9X67^' — Genios coe-
lestes inferiores esse Christo, apostolus ita probare pergit v. 7 — 9., ut
adducat locos e psalmorum libro, in quibus genii illi sistuntur ministri
adeoque instrumenta imperii divini, Christus autem rex summus et per-
petuus. — Locas hoc versu e psalmo CIV. 4. iaxta versionem Alexan-
drinam citatus a texta originali in eo discrepat, quod ea, qaae ibidem
de potentiis mandi physici asseruntur, ad spirituales sive angelicas po-
testates referat. Simul etiam grammatica verborum structara alio sensu
accipitur ; quod enim in textu hebraico obiectum est, in translatione
LXX. qua praedicatum oocurrit, et vice versa. In textu hebraico dicitur :
Deum ventos (nin^l) facere nuntios suos (TnilZD); LXX vertunt:

T : iT :

Deum angelos suos facere nuntios, et ministros suos facere Tcopoc yXoYa
(Cod. Vatic. legit: TCop^X^YOv). Nonnisi hoc modo oonvenit locus citatus
consilio auctoris, qui ostendere vult, quanto maior Filius sit angelis;
sensus est: Deus angeiis suis tanquam ventis et ministris suis (iisdem
angelis) tanquam fulguribus utitur; vel: angeli non minus quam venti
et fulgura imperio eius parent. Praepositio 7cp6? notat: de^ et vim
habet praep, Tcspt; potest resolvi per: quod attinet, habita ratione.i)

1) Cfr. Wmer Gramin. Aufl. 7. St. 378.

Expositio I. 8. 9. 49

V. 8. 7cp6c Sk TOV oldv '0 dpdvo? ooo, 6 Osoc; slc t6v alcdva
too aiQ)VOC' xal i^ pdpSog e&^6ry]toc9 pa^doC t-^c PaaiXstac ooo.

V. 9. 'HYAinjoac Sixatoo6v7]v, xal liitoTjoac ivofitav Sta tooto S^pto^
os, 6 0e6c, 6 Osdc 08, IXatov i^^aXki&oeiA^ icapa •cooc jiSTOxacos. — Verba
in his duobus versibus oocurrentia desumta sunt ex psalmo XLIII. 7. 8.,
qui velut epithalamium est, quem vero ipsi Judaei inter psalmos mes-
sianos retulerunt et de Messia explicarunt. ^) Apostolus verba huius
psalmi citat, ut probet, Christum esse regem summum, ac perpetuum,
ideoque, cum angelis quidem demandatum sit munus miuisteriale, Christo
contra mnnus regium, Christum multo praestantiorem esse angelis. —
Nominativus 6 9s6c liw loci qua vooativus accipiendus est; more
enim Hebraeorum et Graecorum nominativus cum articulo saepe
ponitur pro vocativo (cfr. Lc. VllL 54. Eph. VI. 1. etc.) — «tcbv
h. 1. flagitante contextu notat saeculum, et ut in omni loco, ubi sive
singulari numero sive plurali duplicatur, aetemitatem; ^ApSo? denotat
virgam regiam, sceptrum; per metonymiam autem potestatem regiam,
imperium ; ^ApSo^ s6d6n]'coc pssitum est pro pdtpSo^ s6d'sia, imperium
aequum, iustum; sensus est: imperium regni tui est iustum. — Verbis
jjlfdiiryjoac Sixatoo6v7]v, xal i\ii(Tri(yxjz (ivo[i.tav explicatur, quomodo im-
perium regni Christi sit iustum; 6 6s<Sc priori loco iterum pro vocativo
est positum. — Verbum /pistv oum de hominibus ponitur, notat ali-
quem ungere, oleo vel unguentis imbuere; iam quoniam reges upgi so-
lebant, significat etiam regem oonstituere. Sed unctio erat omnino etiam
signumhonoris; excipiebantur unctione ex. gr. oonvivae (Lc. VII. 46.);
hinc /pistv, cum ei iungitur aliud nomen, haud raro notat: omare, in-
straere (cfr. Act. X. 38.) ; atque h. I. adiecta sunt verba SXatov aY^^^'
Xtdosfidc; aYaXXCaotc vero est exultatio, hilaritas, laetitia, adeoque vis
formulae: unxit te oleo exultationis, est: ornavit, afifecit te laetitia, te
omnium regum felicissimum reddidit, tibi gloriam summam tribuit. —
Verba: Stdi 'cooto referenda sont ad praeoedentia etoausam meritoriam
indicant: quia dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem, propterea te Deus
Pater summa affecit gloria. — (liTOxot generatim sunt consortes, par-
ticipes, socii; h. L intelligendi sunt homines in Christum credentes, qui
gloriae Christi participesfiunt^dumregnieiusooelestisheredesefficiuntur.
Neque tamen exoluduntur angeli, qui etiam ad regnum Christi pertinent

^) De Mossia psalmum honc explicarant Aben Eira^ Kimehi et alii,

P 4ii • k| CoiBWBtartn». 4

50 fizpodtio I. 10—12.

V. 10. Kcd' £o xat' <^PX^^' x6pie, t^v Yijv ld6{JL8X(o>oac, xal
Sp^a t&v )(6ip«dv 000 slolv ol o&pavoC.

V. 11. 'A&col aicoXoovtaiy oo 8k 5ta(iiv6tc' xai irdcvtec a>c ^|idttov
icaXatoifti^ovtat,

V. 12. xal d>c [(jLdttov iXtfetc a&too^ xal iXXaTi^ovtat* <A 8k o
a&t6c 6l, xal ta Sm] os o&x exXet^oootv. — Verba horum trium versnum
citata sunt ex psalmo C. 26 — 28, in quo psalmista luctum exprimit
Judaeorum Babylone captivorum, relatasque ab ipsis gratias ob instan-
tem iam libertatem ac templi urbisque Hierosolymitanae restitutionem.
Quae hoc in psalmo de Deo dicuntur, apostolus applicat ad Christum ;
et recte quidem; nam captivitas Babylonica (ut observat Calmet) figura
erat status hominum ante adventum Messiae, quemadmodum reductio
e captivitate redemtionem humani generis a Christo partam significabat.
Apostolus in his versibus confirmat, quod fine v. 2. paucis notarat,
Christum nempe esse mundi conditorem, ut ostendat, eum angelis esse
longe superiorem. — Pro xat' ipx^C ^^ textu hebr. exstat D^3E)b i- e.

antea, olim; sed Alexandrini respexemnt ad n^lTXn^ (Gren. I. 1.), et

formula xat' ^PX^^' 4^^ ^"® ^^ graeca, idem valet, quod &v ^xtl'
in principio; etiam Ohaldaeus interpres expressit verba: j,imtio^ cum
crearentur omnea creaturae^. — Nomen x6pi6 in carmine hebraico
deest; sed Alexandrini repederunt illud e v. 1. et 23. psalmi laudati.
— Plurali numero o&pavot dicit, non tam ad numerum significandum,
quam quia vocabnlum hebraeum singulari numero caret Coelorum
autem nomine iuxta morem Scripturae oomprehenditnr, quidquid supra
nos expansum est usque ad extima mundi (Eetiiui), — Yoces a&tol,
«Avtec et V. 12. a&to&^ referendae sunt ad rJjv y^Jv et tooc o&pavo6<;
huic interpretationi non obstat discrepantia generis; refertur enim mas-
culinum ad proprius et praestantius genus, to6c o&pavo&c, nec tamen
alterum excludit. — Verba : a&tol iTcoXoSvtat, icAvtec «aXatw^oovtat
et iXXaYHJoovtat non de terrae coelique interitu, sed de mutatione tantum
sunt intelligenda, quod iam ipsum verbum iXXaYi^oovtai clarissime in-
dicat, et quod etiam analogia biblica docet (cfr. 11. P. ni. 12. 13.; Bom.
Vm. 20. 21.; I. Cor. VII. 31.; Ap. XX. 1 1.; XXI. 1.). — Pro IXlfietc,
volves, in nonnullis libris et vulgata legitur iXdc^etc; prior tamen lectio
est retinenda; est enim difficilior et exquisitior. — 8ta|iiveiv significat:
permanere, in eodem statu perseverare; et 3ta(iiv6ic h. 1. explicatur v.

^Sxpoidtio I. 13. 14. 51

12, per: oo 8k 6 ahzb^ et. — Verbis: ta In] ooo ohx IxXei^^oooiv Deo
more humano anni tribnntur; sed omnis imperfectio removetnr, dum
additur, annos eius non desituros; i. e eum in aetemum duraturum.

V 1 3. UpbQ tiva Sh t&v &Ytiikm etpTjxd icote* Kdidoo h, Se^udV
|too, §«>< av dfi» roo^ ir^^pob^ 08 &7coff6Stov zm 9Co8(ov ooo ; — Apostolus
ut dooeat, Christum angelis esse superiorem, denique quae v. 3. de Ghristo
ad dexteram Dei sedente dixerat verbis psalmi CX. 1. oonfirmat, et oon-
ditionem Ghristi cum angelorum oonditione oonfert, hoc versu et se-
quenti. Psalmum autem GX., cuius verba h. l. e versione Alezandrina
petita sunt, Judaei quoque de Messia explioare solebant, quod Jeens
ipse (Mtt XXII. 41—46.; Mr. XH. 35—37.; Lc. XX. 41—44.)
praesupponit et confirmat, et hac ratione verum verborum, quae se-
quuntur, sensum authentioo modo declarat Idem faciunt Petrua (Act
n. 34. 35.) et Paulus non tantum h. 1. sed etiam I. Gor. (XV. 26.
coll. Eph. I. 20 — 22.). — In verbis : lcoc av dw . . . twv icoS«dv ooo
imago desumta est a victoribus, qui in captivorum hostium oolla pedero
ponere solebant, quo significabant se victores esse. — i^dpot designant
h. 1. omnia, quae doctrinae christianae progressum impediunt, consilio
Ghristi felicitatis hominibus tribuendae adversantur, quo pertinent igno-
rautia, superstitio, mens incredula, peccata quotidiana hominum, magi-
stratus et principes doctrinam Ghristi impugnantes, genii mali, mors et
universa miseria humana. — Dioens S«>c apostolus non dicit, regnum
Ghristi hostibus prorsus devictis cessaturum esse; particula enim !(oc«
ut hebraicum i;^ saepe ita ponitur, ut non limites temporis definiat,

sed continuationem rei indicet (cfr. Gen. XXVUI. 15.; Mtt XXVIII.
20. ; I. Tim. IV. 13.).

V. 14. Ohrfi 9cdvc8C6tolX6txoopYtxd7cvs6|ia'ca, elc&axovtav dmc-
8XX6|ieva 8td co&c fiXXovTa^ xXif]povo|i6tv ocoryjpCav ; — In appositione ad
quaestionem v. praec. propositamvocatapostolus h. v. angelos Xettoop-
^vntA icva&|JLata; nam contendit dicere: angelos non regnare uti Ghristus,
sed ei ministrare et ab eo mitti ad salutem hominum procurandam. —
Vox ohfy nonne, nontaminterrogat,quaraplaneasserit; interrogatione
enim utuntur Hebraei, quando rem magis stabilire et asseverare volunt
— ffdvce^, omnes angeli sunt ministri, quibus Deus ad voluntatem suam
exequendam utitur; in graeco legitur participium praesentis: dicooceX-
Xd(uva, qui mittuntur, sdl. eUam nunc et quotidie, non quidem quasi

4*

52 Fu»phnMU I. 4— li.

omnes actu mittaDtor, sunt eDim innumerabiles, sed quod destiaati et
praesto sint ad Dei nutum et se oonferant, quandocunque et quocunque
Deo placuerit — Verba: elc Staxovtav non sunt referenda ad: {liXXov-
za^ xXif)povo|i6tv ocorqpCav, sed h. 1. de ministerio sermo est, quod an-
geli Deo ipsi praestant, ast eorum causa, qui salvandi sunt. Si vero hic
angeli mitti dicuntur propter eos, qui salvandi sunt, ex eo non sequitur,
reprobos angelorum auxilio destitutos esse, aut angelos non mitti ad
omnes omnino homines; oommunis enim ss. Patrum et Theologorum
doctrina est,^) ad quemlibet hominem, dum nascitur, a Deo destinari
angelum custodem ; sed id omnino ex apostoli verbis sequitur, fractum
ministerii angelorum maxime patere et apparere in iis, qui salvi fiunt,
et quos angeli de facto ad telicitatem aetemam perducunt — Ceterum
sicut omnis sectio nunc exposita in doctrina theologiae dogmaticae de
angelis valet ad angelorum existentiam probandam, quia apostolus
Christum cum entibus imaginariis oomparasse certe censendus non est,
ita in specie versus 14. adhiberi potest ad demonstrandam 1) angelorum
naturam; aperte euim hic dicnntur spiritus; 2) eorum ministeria, quia
a Deo in ministerum mittuntur; 3) eorum custodiam, seu eoshominibus
adesse ad tutelam; scribit enim apostolus, angelos mitti propter eos,
qui aetemam felicitatem oonsecuturi sunt

Paraphrasis.

Cap. L w. 4 — 14.

Christus cum secundum naturam suam humanam summae maie-
statis, potentiae et gloriae consors factus esset, tanto praestantior est
ipsis angelis, quanto excellentius ei prae illis nomen oontigit Cui enim
angelorum legitur Deus unquam dixisse: Filius meus es tu, ego hodie
genUi te? et rursus in alio looo: ego ero illi Pater et ille mihi Filius
erit? Et cum iterum introduxerit primogenitum in orbem (scil. in die
extremi iudicii) dicet: et adorent eum omnes angeli Dei. Cetemm ubi
de angelis Scriptura loquitur eommque dignitatem exprimit, quid dicit?
Deus angelis suis tanquam ventis etfulguribusutitur; angeli non minus
quam venti et fulgura imperio eius parent Longe autem magnifioentius
de Filio scriptura loquitur: regnum tuum, o Deus, est aetemum, tu
regnum tuum summa iustitia et aequitate regis et gubemas ; nam amas

^) Cfr. Biiping 1. o. St. 57.; LOnemaim h c. St 87.

Expositio n. 1—3. 53

iustitiam et aversaris iniquitatem ; propterea te, o Deus Fili, Deus
Pater tuus largius gloria et felicitate ornavit, quam omnes regni tui
cives. Et alio loco ad Filium dicit Scriptura: Tu Domine ab initio
omnium rerum terram creasti, etopus infinitae tuae potentiae suntcoeli;
ipsi mutabuntur, tu autem in eodemsemper statu perseverabis; etsicut
vestis assiduo usu et tempore veterasdt, ut proinde renovari debeat,
ita et ooelum ac terra mutabuntur, novum coelum et nova terra pro-
dibit, tu autem semper et immutabiiis es et in aeternum durabis. Nullum
denique angelomm Deus ita allocutus est: esto partioeps regiminis mei,
donec omnes inimicos tuos ita tibi subiecero, ut sint quasi scabellum
pedibus tuis calcandnm; sed eorum (angelorum scilioet) potius est Deo
ministrare; semper enim mittuntur, ut operam praestent hominibus, qui
felicitatem perennem oonsecuturi sunt.

Seotio 2.

Tali dootori, qualis est Christus, obsequenter est

parendum.

Cap. n. 1—4.

Auctor, quae superiori capite dixit, applicat ad exhortationem ;
Christi legem scilicet atque doctrinam semel susoeptam esse retinendam
eique firmiter adhaerendum.

V. 1. Atd TOOTO Sei 9C6pi9oot§p(0< i^{iac Tcpo^dxeivcoic &%ooo08tat,
liTfJ itote fcapa^^oc5{JLev. — Atd tooro respicit ad praecedentia, in quibus
dictum fuerat: revelationem N. T. eo, quod unigenitum Dei Filium im-
mediatum habeat auctorem, immense antecellere relevationi V. T. —
Ttpo^^X^iv notat attendere, animum advertere ad doctrinam Christi seu
Evangelium (tofc axooodetot), ita, ut quae credenda proponit, firmiter
credantur, puae observanda praecipit, diligenter observentur. — Tcotpo^*
^r)«d{jLev est coni. aor. 2. pass., significatione autem activa a radice vel
insolita, vel saltem non satis certa, verosimiliter a itapa^f^iiA praeter-
fluo, praeterlabor; h. I. autem denotat metaphorice: deficio, etper con-
sequens : pereo ; imago desumta est ab aqua defluente, quam ubi semel
defluxerit, impossibile est colligere. Sensus est : ne forte pereamus absque
reparationis spe (EsHns). luxta ulios autem denotat Trapa^^io : de-
fluo, vesano cursu abreptus praetervolo ante salutem gratiose oblatam.
Sensus est idem.

54 Ezpot. n. 4.; pamphr. 11. 1—4.

y. 2. El YAp i Si' in^Xiov XaXi]dsl( \&(o^ t(iv&zQ ^Poiioc,
Mol «aoa mpd^OK xal icapaxo')) iXap«v ivSixov tiiQdoscoSootav,

V. 3. icdK ^tc ix9«o(6(i6da, a]Xixa&nic &|i8Xi^aaviEc (Mirqptac ;
{^iC apx^ijv XaPoooa XaXaodou Sia to5 xopioo, oico xm dixooodvTODv
iic il^C i^s^ub^ — In his duobus versibos oomparat apostolos legeni
A. T. cum lege Chrisd et ex utriusque differentia sio ooncludit : si iam
verbum revelationis V. T. mediantibus angelis factae sanatum foit et
inviolabile, ita ut ab eo deficientes severe punirentur» imo mortis tem-
poralis supplido affioerentur (v. 2*\ quaenam poena manebit illos, qui
salutem immediate ab ipso Dei Filio oblatam spemunt! (v. 3.). —
6 8i k^ikm XaXi]^U Xd^oc designat b. 1. legem Mosaicam« quae
mediantibus angelis faota esse in ep. ad Gall. UI. 19. et in Aot YU.
53. asseritur.* Yetus enim erat Judaeorum traditio, in monte Sinaitioo
cum Deo angelos adfuisse legemque per iilos latam esse (Josef. Antiqq.
15. 5. 3.). — Lex Mosaica didtur ^i^o^ quia Deus per poenas legem
violantibus inflictas eam ratam fecit, eius auctoritatem stabilivit. —
Vocabulum |jLio^aico8ooia praeter hunc locom (etX. 35.; XI. 26., ubi
de praemio ocourrit) nuUibi in libris, N. T. nec apud scriptores graecos
legitur. — amripla denotat h. 1. metonymice doctrinam Christi, quae
longe maioris felidtatis promissiones continet, qoam lex vetus continebat ;
propterea didt apostolus: toXixa6r)i]c o(on]pla<. — Phrasis: apx^^v
Xa(iPdV6tv respondet latinorum: initium capere. — Formulam slc iivM
i^^OiiMri €sse praegnantem locutionem et explicandam: 'ijXd-sv etc
il^|juftc ^ePalcoc xal iciot^ praeeunte Theophylacto statuerunt interpretes
opdmi.^) — iPer &xo6oavtec sunt apostoli intelligendi. — Ceterum
vide a. h. v. pag. 9. b.

v. 4. oovm|iaptopoovtoc too Oeoo oiqiuCoic tsxaltdpaoi xal icoi-
xiXaic Sovdiuot xal 9CV8&(iatoc ^Ttoo |i8pic|i.otc» xata t1)v aotoo ^i-
Xnjotv. — Hoc in versu dicit apostolus doctrinam a Filio Dei praedicatam
per Deum omnipotentem confirmatam essesignis etvirtutibusomnis ge-
neris, ita ut, qui ab ea deficerent, etiam Deum omnipotentem et Spi-
ritum s. spemerent. — Verbum ooveictiiiaptopetv in librisprofanis haud
infirequens in N. T. est Sica^ XeY^itsvov et commode hio reddi potest:
simul confirmavit. — In verbis oTjiieiotc» tipaot et Sovdi|i6ot non est
argutandum, sed vocabula idem declaranda coniuncta sunt ad indican-

1) Clir. Wiim' Gnunm. Aufl. 7. St. 386 *f.

V

Ezpositio n. 5—8. 55

dam miracaloram, qaibus Deus doctrinam ooafirmaverat, copiam et
varietatem. — |i6pi<3{iol too icve&|iaT0< ^Yioo suat dona Spiritus s. ex-
traordiaaria apostolis et primis christiaais concessa. — Ad xata r)]v
aoToo d^^XTjaiv conferenda suat verba ial. ep. ad Goriathios (XII. 11.) :
9 Haec autem omrda operatwr umis atque idem Spiritus dividena
singuUe^ prtnU vuU '.

Parapbrasis.

Cap. 11. 1—4.

Quia ergo talis ac taatus est Christas, eo stadiosius debemus le-
gem eios atque dootrinam semel sasoeptam retinere eique eo firmius ad-
haerere. ne forte absque omni reparationis spe pereamus. Quod si enim
lex Mosaica mediantibus angelis promalgata sancta fuit et inviolabilis,
ita ut quicunqne eam transmigraret eiqne iaobediens esset severe puni-
retur; quaeaam poeaa maoebit aos, si doctriaam salutiferam a Christo
Dei Filio revelatam et per apostolos ipsius Christi aaditores certissima
fide oobis traditam spreverimus, illam doctrioam, quam Deus Pater
siraul coafirmavit sigais, prodigiis, varii geueris miraculis donisqoe Spi-
ritus s. ad suum arbitrium distribotis?

Seotio 8.

Nova reiigionis oeconomia non angelis, sed Christo est
subiecta, licet his in terris inferior fuerit angelis.

Cap. n. 5—9.

V. 5. 0& Ydp &7Y^^o^ oicica(e rjjv olxoo|iivY]v rJjv {liXXoooav,
^pi "ffi XaXoo|uv. — Apostolus respicit ad ea, quae v. 3. scripserat, doc-
trinam salutarem fiiisse traditam 8ta xoo xoptoo; et cohaerentia est
haec: Qaomodo impune evademos, neglecta doctrina, quam angelis
longe superior, qoam Deus tradidit; non enim angelis sabiecit Deus ri)v
oixoo(xivif)v t^v (liXXoooav, deqnaloquimor; verba: xepl ifi XaXod{x.ev
solummodo addita sunt, ut aocuratios definiatur vis et potestas formulae
TJjv olxoo|iivi]v x^v |xiXXoooav. Nunc oratio lacuna laborat, qoae ita
est resaroienda: sed Christo, illi Domino, Deos r^v olxoo(iiv7]V r)]v
|iiXXoDoav subiecit — olxoo|iiviQ 1^ piXXoooa deaotat h. 1. regaom
Christi, regoom Messiaoom his in terris inchoatom et olim in ooelis
consonmiandom, quae explicatio optime usui loqueadi Hebraeorum re-

58 EipQiritio n. 9.

illa doDa natanie et gratiae, quae homini primitas oondito ooUata snnt
et per salutem in Ghristo altiori sensureBtitnuntor; adChristum autem
reiata conoemunt statum eiue exaltationis, qui Btatum exinaniti<Hiis et
submissionis sub angelos secutas est (dr. PhiL IL 9. ss.). -^ Qnae se-
quantur verba: xocc^onpac • • • • x^V^^ ^^ habenturqaidem in codi-
cibus Ay C, D, M, desant vero in oodidbos B, D^ (i. e. seriotr oorreotio
leotionum oodids D^)» K, L, et in plurimis versionibas et propt^r^ snnt
saspecta. — Verba: irdvra (mitaiia^ incfniKAxm t&v iroSttv o&tod ad
hominem primitas creatam reUta designantdominiam terrae ipsi aDeo
coUatum (Gen. I. 26.); ad Ghristum vero reiata: dominium coeleste.
Paalus nanc verba ex ps. Vin. (in w. 6. 7. et 8.) citata breviter ex-
plicat, nt ostendat, verba ista de Christo Deo homine per mortis pas-
sionem in gloriam coelestem intratnro intelligenda esse. Praemittit s.
auctor vooem n&vxa atqae inde argamentum pro summa Ghristi digni-
tate dacit ; dum nempe Deos omnia omnino Ghristo sabiecit, atiqae et
r^v olxooiiiwjv |iiXXoooav et ipsos angelos ei subiedt. lam vero non-
dum Christo omnia subiecta videmus; nondum omnes ipsius bostes ei
subiecti et potestate sua privati sunt (quod apostolus etiam I. Gor. XV.
24. ss. docet).

v. 9. T6v 8i Ppax^ "^^ '^*?' in^^o^< •JjXaTtwjiivov pX^wofuv 'Inj-
Goov, Sidt x6 9td'&Y]|i.a tod davdxoo, §d£iQ xal zt^^ l(;69av(0{!ivov, oirco^
/dipiti 0806 bnip zavzb^ YfifcoifjTat davdtoo. — Hic versus cum verbis
praecedentibus arcte cohaeret; Paulus enimnunc in argumentatione sua
sic prosequitur: Quae psalmo VIII. de Ghristogloria et honore omando
praedicta sunt, exitum habuerunt; evenient ergo etiam, quae de ipsios
imperio super omnia praedicta sunt — In constituenda verborum huias
versus structura et sententia multum laborarunt interpretes; simplicis-
sima et orationis seriei convenientissima ratio videtur, si assumimus,
apostolum scribere voluisse: tov 8k 'It]oo6v, ^pay(b tt icap^ iinfiXooc
'^XaTtco[Aivov, 07CCOC X^P^'^^ '^^^ 6eo6, oTclp icavto? 7s6(ni]tai davatoo,
pXd7co|tev 8ta to TcddTjiia to6 davdttoo SdSig xalttfi'^ l(3teyav(0|iivov.^)
Verba enim : Sta to 7cA^|ia to6 OavAtoo, coniungenda sunt cum 864tq
xal tifJL^g late^ av(0[i§vov ; Ghristus enim per passionem et mortem suam
non tantam nobis bona promeruit salutaria, sed etiam sibi, h. e. suae
naturae humanae gloriam et exaltationem ad dexteram Dei Patris (dr.

1) Cfr. Idinemann 1 c. St. 101. f.; Bispmg L c St, 67 f.

PanphxMit n. 5—9. 59

Philipp. II. 9, 10.; Lc. XXIV. 26.). — Verba: otcwc xotpt« ®eo5
(iuxta s. Thomam) reterenda sunt ad -^Xaxwiiivov; ita ut sensus sit:
Videmus Jesum per breve tempus angelis inferiorem oonstitutum, utper
Dei benignitatem pro omni (homine) subiretmortem, posthanc mortem
exantlatam gloria et honore ornatum. — Phrasis: Ys&eo^oi ^a-
vAcoo (cfr. Mtt XVI. 28.; Lc. IX. 27.; J. VIII. 52.) oorrespon-
dens hebr. nnio D^D> denotatidemac: &7rodvii}ox6iv. — Lectionem

T - :

X^piTi Oeoo non omnescodicesexhibent; nonnullilegunt: xoiplc Oeo5;
ut sensus sit: Ghristum pro omnibus excepto Deo mortem subiisse;
simili ratione apostolus I. Gor. (XV. 27.) scribit: Omnia Ghristo esse
subiecta, praeter eum, qui subiecit ei omnia, i, e. excepto Deo Patre. De
illa lectione etiam antiqui Patres (Origenea^ Hieodorus Mopsttest,
Hieronymm et alii) sermonem faciunt. Ast cum lectio x^P^^ ^^^^
nuUum commodum, imo frigidum sensum pariat, contra lectio vulgaris
XApitt Ocoo optimorum cddicum (x, A, B, G, D, E, K, L, al.) et ver-
sionum fere omnium fide et praesidio munita, et oontexto sermoni apo-
stolorumque dootrinae, Ghristi mortem hominibus sahitaim benigni-
tati divinae esse tribuendam, (cfr. Jo. UI. 16. ; Rom. V. 8.) con-
venientissima sit: haec ipsa lectio: x^P^^^ ^^^^ ^^^ ^^ genuina ha*
benda, et Orieebaehio adstipulandum est, qui coniicit, verba x^P^C
0800 ab antiquo quodam grammatico, qui loci I. Gor. (XV. 27.) reoor-
datus sit, in margine ad v. 8. adscripta fuisse, eaque librarium, qui
putarit, hanc notam in margine positam esse verbomm x^ptti 6eo6 in
V. 9. oorrectionem, in ordinem transtulisse.^) — Ad vocem oic^p navz6^
sttbintelligendum est &vdpi&9coo; hinc etiam Synis vertit: pro omni
homine.

Paraphrasis.

Gap. U. w. 5—9.

Non enim angelis novam religionisoeoonomiam, deqna sermonem
facimus, subiiciendam Deus promisit, sed Filio. Satis notus et fide
dignus vates, Davides sdlicet, locoapudomnespervulgatoscribit: ^Do-
mine Deus, quid est homo, quod tu illius rationem et curam habeas;
quid est homo ex homine natus, quod eum benifioentiae tuae donis
moltis magnisque omes? Per breve quidem tempus inferioiem angelis

1) Cfr. LOn&maim L o. St 88.

60 Expotitlo n. 10.

eQm constituisti, ast mox gloria et hoiiorc eum camalate et afBnenter
oruasti, imo 8nper omnem mundanam creatoram eum exaltasti, omnia
imperio eins sabiecisti". Dnm igitor Dens omnia Ghristo sabiecit, nihil
reliqait, quod ei non snbiecerit; iam vero nondnm Ghristo omnia snb-
iecta videmas ; nondnm omnes ipsins hostes sabaoti et potestate sna
privati sunt. Eum autem, qui per breve tempiis angelis inferior erat
oonstitutus, ut per Dei benignitatem pro omnibus hominibus subiret
mortem, eum videmus post mortem hanc exantlatam gloria et honore
ooronatum.

Seotio 4.

Filius Dei humana natura indutus apparuit, ut ho-
mines morte sua a peocatorum miseria liberaret.

Cap. n.-10;-18.

V. 10. '^pete Y&p a&t^, SC 8v ta icAvca xal di' o5 tdk tcAvto,
TcoXXooc olooc elg 86€av ifaf^vzoj t6v ipXTt^^ "^^ o(0t7]pCac a5twv
Sia 7ra#7)|idta)V teXei&oat. — Cum Judaei, qui credebant, Messiam non
esse moritnrum, morte a Ghristo perpessa maxime offenderentur, apo-
stolus inde ab hoc versu usque ad finem capitis demonstrare enititar,
mortem, quam Ghristns subierit, maxime salutarem esse habendam.
Versu praecedenti dixerat, Jesum propterea, quod supplicium subierit,
a Deo gloria et honore foisse omatum; hoc iam versu sio pergit, ut
ostendat, quam oonsentaneum illnd Dei virtutibus, nimirum sapientiae
et iustitiae eius fuerit. — Verbum SicpeTce non denotat h, 1. necessitatem
quandam ; talis enim in Deum non cadit ; sed ex conditione nostra quan-
dam procedentem congruitatem aut convenientiam; rectissime adnotat
8. Augiuftinua: nNm defuit Deo alivs mi)du8 possibUis (scil. redi-
mendi genus humanum), cuius potestaH cuncta aequaUter eubiacent^
sed eanandae noetrae miseriae non fuit cUius modus conventior^
(de Trinit. cap. 10.) — a&tcp referendum est ad Deum Patrem, cuius
benignitate Ghristus pro omni homine mortem subiit; neque enim a&t^
ad Ghristum referri potest; nam qui per pronomen a5t^ significatur, est
6 teXet&aac» et distingnitur ab ipx^Tir^ '^C ooitifjpiac, a Ghristo tan-
quam teteXeta>{iivq>. Neque ad Ghristum referri possunt verba: SC 6v
ta ^vta xal SC g5 td icdvta, quibus maiestas Dei Patris describitur
(cfr. Rom. XI. 36.). — Verba : noXXo5c olo&c sl? 8^£av ivaYdvta vulgo
cum sequentibus ooqjunguntur, et ad Ohristnm referuatur^ imprinus

Ezpofiitio n. 11. 61

propterea, quod soriptum sit k^a^tdy^ non i^xa^f&nu neque adeo hoc
participium eodem oasu positum legatur, quo praecedens pronomen
a&t(p. Haec vero interpretatio, cum sequatur: t6v «px^JT^^ ^^ owte-
pia^ a&To^y irigidam tautologiam parit;^) sensus enim esset: Decebat
Deum eum ad summum dignitatis fastigium evehere, qui multos filios
in gloriam adduxerat, et auctor est salutis eorum. Inest potius iliis
verbis anaooluthon, quo nihil frequentius apud s. Paulum et graeoos
scriptores probatissimos; et aY^Y^^'^^ positum pro iifa^f^vzi quia re-
feitur ad infinitivum teXeicdaat (cfr. Act. XI. 12. ; XV. 22. ; Lc. 1. 74.) ^)
Quia autem Deus tunc temporis homines nondum ad .felicitatem per-
duxerat, propterea est iv^ar^d^a de aetemo Dei decreto sumendum, et
quia aoristus interdum vices plusquamperfecti gerit, vertendum est: qui
adduoere decreverat (s. Thomas vertit : ^qvi addticendospraeardina'
veraf^). — Vocabulo inpxVt^^ V^^ proprie duoem significat, usus est
apostolus, quoniam scripserat i^a^^dvza; et qui h. 1. iipxVS^ ^°^^^
(V. 9.) aitio^ oa>tif]pia<nominatur; denotat itaque auctorem, quo signi-
ficatu nomen ipx^Vf^ saepissime occurrit (cfr. XII. 2.; Act. III. 15.;
V. 31.)^) — Verbum tsXsioov, in hacepistola frequens, proprie notat:
ad finem perducere, absolvere; deinde perficere perfeotum reddere; verbum
tsXeiooo^at de Ghristo adhibitum indicat gloriam et felicitatem summam,
ad quam post exantlatos his in terris labores secundum naturam suam
humanam evectus est; hinc teXei&oat identicum est cum Soi^ xal ttftjj
otsfavooodai.

V. 11.^0 ts Y&p i7tdCo>v xal ol dYtaCdfievot ii iv6c TcdvteC, St'
{^v altlav ob% eicatox&vetat, ideXf o&c a&to6c xaXsTv. — Mens et sen-
tentia epistolae auctoris ooncise scribentis haec est: Nolite mirari nie,
qui Ghristum dixerim Dei Filium (cap. I.), nunc verbis: Deus multos
filios ad felioitatem adduoere decreverat, etiam homines dixisse Dei
filios; quamquam enim Ghristus est eminentiori sensu Dei Filius, et
xat' iioyiipf talis, tamen etiam eatenus est Dei Filius quatenus homo
factus est, hominum autem origines a Deo derivandae sunt. Fieri autem
debuit Ghristus humanae naturae particeps, ut coU. v. 14. homiuum
salutis causa mortem subire posset. Itaque particula y^P oausam et

«) Cfr. h&Mmcum 1. c. St. 107.

2) Cfr. KUhnMr Gramm. II. p. 346 f.; Bemhardy Syntax p. 367 fin.

<) Cr. BU9k Abth. H. 1. HAlfte ; St. 302.

62 Exporitio n. 12. la.

rationem indicat, our homines dicti sint olol too Oeoo.^) — Verbuin
&YtdCsiv (hebr. i^ip) proprie significat: separare ab nsu comimi et

sacro destinare; dein puram reddere, emendare a peocatis, expiare, qnae
posterior signifioatio oontextu postulante h. 1. tenenda est. Confirmat
hanc interpretationem etiam auctoris huius epistolae usus loquendi (cfr.
IX. 13. 14.; X. 10. 14. 29.; Xm. 12.). — Per verba Sg Ivoc Dens
intelligi debet. Alii quidem ad ii Sv(^ subintelligunt <mip^xo^ veX
a7{tatoc» Ab uno homine, Adamo, orti sunt omnes; alii y^vooc^ ^lii
7cazp6^; prouti nos; sed per patrem intelligunt vel Adamum vel Abra-
hamum. Ast adversatur his interpretationibus orationis series; non
Adami, non Abrahami. sed Dei in antegressis mentio facta est, et etiam
V. 10. ad verba icoXXo&< olo6c oogitando adiungi debet too Osoo.
Ceterum apostolus icdvtsc maluit dicere, quam &|i.^6tspoi, quo distinctius
graviusque magna Christianorum una cum Christo designaretur univer-
sitas. — o&x iicaiox^vstai Christus sibi dedecori non ducit, to&^ &']fia-
Co|i.dvooc9 quatenus sunt eiusdem naturae, quam ipse assumsit, appel-
lare f^atres, quamvis hominibus et geniis coelestibus longissime ante-
cellat.

V. 12. XiYcrtV 'ATcavYYsXw t6 Svo(JLd ooo tot? iSsXyotc [loo, Iv
\ki(3if ixxXirjaiac &(ivi^a> as*

V. 13. Kal irdXiv 'Eyq) gaoftat icsicot^d)^ kit* a&tcp. Kal icdXtv. 'Idoo
Ifd) xal ta icatSta, i [tot SScoxsv 6 Bsdc. — Christum autem homines
revera fratres vocare, apostolus oonfirmat locis ex A. T. desumtis, ia
quibus Messias qua persona loquens indudtur et homines fratres suos
vocat. — Verba: iTcaYYsXo) t6 8vo[ii aoo x. t. X. desumta sunt ex
psalmo XXII. v. 23., qui psalmus vere Messianus est; Christus ipse
satis docuit, ad se psalmum hunc pertinere, quum primum eius versum :
, Detis^ Deu8 meus^ quare me dereliquisH ^ magno clamore pendens
in cruce pronuntiavit. — Pro iTcaYYsXd^ legitur in versione Alex. StTj-
7ii^ao[tat, quod verbum translator in &7caYTsXd) mutavit, ibrs propter
assonantiam huius verbi ad vocem s&aYT^Xtov. In verbis totc &8sX-
tpol^ (100 nervus probandi latet. — Christus qua homo, ut Paulus in
epistola ad Romanos dicit (VIII. 29.), priraogenitus est inter multos
fratres; Christus vero per unionem hypostaticam est, quod nos per
gratiam adoptionis sumus ; Christus etiam qua homo est Filins Dei

1) Cfr. Liinemann 1. c. St. 109. f.

Ezpoildo n. 14. 15. 33

natoralis, nos filii adoptivi, et propterea atique fratres eias. — CStatom
secondiim et tertium desumtum est ex Jesaia VUL vy. 17. et 18.
Nervus probandi latet in yerbo: i(30|iat tcsicoi^iSk; nam Dei non est
fidere in Deo; quare oportet, ut in Ghristo alia quaedam sit natura,
secundum quam dicat: ego ero fidens in eum; ea aut^ alia non est
quam humana {E$Hus). — Verba : xal iciXiv denotant hic loci : deinde ;
quia apostolus non diversos attulit locos, sed Jes. VIII. 17. 18., et haec
verba xal icdXiv propterea tantum interiecit, ut attentionem lectorum
excitaret (cum ostendere vellet, Christum hominem, adeoque homines
fratres eius fuisse), et ut ultima verba, priora explanarent. — Per ti
navSla omnino homines, cultores Christi, v. 10. olo^ dicti, intelligendi
sunt, et verbis haeo sententia subest: Ut ego in adversis tibi confido,
sic et liberi tui, quos meae disciplinae tradidisti; sicethomines cultores
mei. Proponitur itaque Christus tanquam homo, qui, ut alii homines,
pariter fidnciam suam in Deo collocat. — Quod vero ipsum Jesaiae
locnm ex Alex. versione petitom attinet, sensu literali vates ibi profi-
tetur, se ipsum et filios suos spem fiduciamque suam in Deo reponere.

v. 14. 'Eicel o&v ta icatSta xsxotvc&VTpcs cS^zo^ xel (3apx6^,
xal a&t6< irapaffXif]a(co< (ietiox^ tcov o&t&v, tva iiA to5 A^avdtoo
xatapin^ tov t6 xpAzo^ ix^^'^^ ^^^ '8'avdtoo, toot§(:i t6v Std^oXov,

V. 16. xal iicaXXd^ig to6tooci Sooi ^^Cj^ ^avdtoo dti icavt6< too
Ctjv Ivoxot '))aav iooXeCac. — S. auctor, qui in eo laborat, nt ostendat,
Christum hominem esse debuisse, dixerat v. 11., eum etcultoresipsius
ex eodem (scil. patre) esse ortos, esse ipsius iratres. Quae quidem descriptio
cum non satis dara videri posset, atque perspicua, nunc antea dicta
magis amplificat pleniusque exponit, dein declarat, qnem in finem homo
factuB sit Christus. — In codd. }{, A, B, C, D, Ej, H> (cod.Hamburg.
saec. IX. duo firagmenta epistolae*ad Hebraeos continens) legitor: af-
(tato^ xal oapxd^; textus reoeptns vero habet: csapxbc xal o£jtatoc;
lectio prior autem (cumljachm. etTischend.) praeferenda est; posterior
enim lectio ex conformatione loci nostri cum frequentiori locutione N. T.
Mtth. XVI. 17.; I. Cor. XV. 60.; Gal. I. 16.) orta esse videtur. —
Alfjon secundum Leviticum (XVU. 11.) spiritum vitae, seuanimam, in
se continet ; hinc a[(iA xal adp£ denotat : animam et corpus, sive inte-
gram humanam naturam anima et corpore compoiutam, seu hominem.
In scriptis Babbinomm et in libris N.T. phrasis haec saepe itaponitur,
ut designet hominem adiunota firagilitatis nota seu mortalitatis, qua

g4 Eipositlo n. 16. 17.

significatione etiam li. 1. samenda est. — icopaxXiijduoc b. 1. denotat
idem ac 6|jloUoc (cfr. 17.: xata icavta ^{tOKod^^ai). — Pronom^ rd>v
a6t&v ad verba oSffAtoc %oii oapx6c referendum est. — Per verba: tva
Sia too davitoo x. t. Xi exprimitur causa, ob qoam Christus naturam
hamanam assumsit ; scil. at morte subeunda potestate exiieret diabolum,
qui mortis imperium tenebat» et liberaret homines, qui mortis tenipo-
ralis et aetemae metu per omnem vitam servituti erant obnoxii. —
Diabolus dicitur t6 xpdto^ iy(m too d^avdtoo, quia per peocatum, quod
primo homini suggessit, et per quod totum genus infecit, tenebat euni
cum tota posteritate morti obnoxium (Estiusy Cfr. 6en. c. III.; Sap.
II. 24.; Rom. V. 12. — iffaXdadstv denotat dimittere, in gcnere etiam
notat liberare, nth. 1.; mente adiungendum est; tp6^oti ^avdtoo. Chri-
stus nempe, qui per mortem suam sanctam diabolum potestate exuit,
eo ipso nos a metu mortis liberavit, quia eflfecit, ut mors cum Deo re-
conciliatis non amplius formidabilis esset; reoonciliati enim cum Deo
firmissime sperant, se non esse mortuos mansuros, sed potius post beatam
resurrectionem felicissimos fore. — Prononien tobtoo^ nonnulli referunt
ad to&c olo&c V. 10. ; id veroremotiusest; rectiusrefertur ad td icaiSia
V. 14. per enallagen generis satis frequentem ; ita ut to&too^ positnm
sit pro taota.

V. 16. 0& Ydp Si!]icoo dYY^Xov imXa|ipdvstai, dXXd oic^pfiatoc
'AppadfU lictXaiiPdvetat. - Oh y^P Sipcoo locutio est classica., quae
neque in versione Alex., neque in libris N. T., ast apud Philonem re-
peritur. — Versus hic oohaeret cum v. 14. et ulterius confirmatur ar-
gumentum probans, Christum debuisseoorpus humanum induere. Sen-
tentia est: Christus certe non angelis, sed Abrahami posteris genuiuis
opem tulit ; si angelis opem ferre voluisset, angelorum naturam assumere
debuisset; ast non angelii^ sed hominibus opitulatus est, hos e pernicie
eripere et ad felicitatem perennem adducere voluit, propterea etiam
oorpus humanum induere debuit. — Verbum iirtXaiipdveodat ttvo?
notat: alicuius adiuvandi causa manum apprehendere; dein per meta-
phoram: opem ferre, opitulari; non autem prouti veteres intorpretes
{Chryaostomus^ Theodoretus^ Oecumenius et alii) interpretabantur:
naturam (angeli"sive hominis) assumere. — Per 07:ip\u». 'A^pad|i in-
telligenda est h. I. nonnisi carnalis Abrahae posteritas (cfr. v. 17. too
Xaoo; XIII. 12. t6v Xa6v), non autem totum genus electorum ex Ju*
daeis et gentibus; non quod ea sola aut tota per Christum salvata sit,

Ezpositio n, 17. 18. 65

flod quia pecoKariter adiUom popolam pertjaebaiit

&cti^« Beele ^iam adnotat6fro/tttf : nHebrofii» seribmia 9€iH$h(Ast

de iliU loqm; de gmtilme alibi kqUMdi loeu»\

iXB^ffifAAv Y^viftai 360(1 9Ctci9&< ^px^^ T&4C^9 f 6v dcbVf filc tbtXdo*
)c$i;dat T«c ^iiopciac to5 Xaoo. --' Verbar: nata icdemL referenda saflt
ad omnia^ quae ad natoiam homaaam pertinent, qnae hoounibitt simt
oommoiua; ergo aon tantom dniiM» eat Ohristoa fiiatnbos, qnod oorpns
mortale attinet (coU. v. 14)9 3^ etiam in perfeiendis malis et morte
toleranda. His verbis enim significari etiam mortem cmentam et mala,
quae com ea ooniancta foerant, omnis contextos docet (cfr. IV. 15.).
Debebat aotem Ghristasfratribos similia fieri, at propria experientia
de hamana debilitate et fragilitate edoctus misericors esseti , et ^ esset
fidelis poutifex, i. e. omni studio ac fide pontificis muuere perfuu|^os —
iciato^ denotat fide dignum; sed etiam illum, qui fidem senrat,.qui
mandata fideliter exequitur, qui munere suo accurate perfunggltur; quae
posterior significatio huic loco couvenit. — Propti pontificea summi et
sacerdotes Judaeorum duabus maxime rebus occupali erantM.nempe
sacrificiis pro peccatis populi faciendis et intero^sslone; ita et Chrisjljias,
docente apostolo, est pontifex coelestis, dum morte his. io terris per-
pessa, quaequidem ipsius mors, tanquam sacrificiumpiaoularespeetator
(IX. 26.), coelum cum sanguio^ intravit, se ipsum victimae loco Deo
obtulit (IX. 24. s.) et pro hominibus interoedit (VII. 26.)» atque ita
perpetuo pontificis summi munus gerit (VII. 28.). H. 1 inprimis re-
spicitur sacrificium a Christo poutifice his in terris oblatum.^) — td
npb^ xqv Os6v (scil. i:p&r(\iaxa) aunt res divinae, oultus divious, qna-
tenus ad sacerdotum ofQcium pertiuet; speciatim sacrificatio. Quae ai-
gnificatio et nostro loco aptissime congruit, cum sequatur: d^ x6 iXda-
X6ad>at ta< d|iaptiac too Xaoo. — Verbum IXdtoxsod^ai (iu N, T. tan-
tum h. 1. et Lc. XVHI. 13- occurrens) proprie notat: placaie» reooo-
ciliare; dein expiare, remissiouem peccatorum coociliare»

V. 18. ^Ev (p '{dip icdicovd^ev afizb^ Tcsipaa^slc, Sbvazai zol^ ff$cpaCo(ii'
vot<; poTj^-^oat. — 'Ev (p dictum est pro : |y zobzip ort, ^) per hoc^ qood ipsi-
met oootigit teotatum esse. — Tcda/stv comprehendit h. 1. aMctioneay quae

*) Cfr. L&nemanm L e. St. 118.; Riehm Lehrbeg;r. des Hebrtterbr. St.
466—481.

*) Bermhardy Syntax p. 211.

P 4 n • k, Comaamtarioa. 5

EifOB. n. 18.; funpkar, 11. 10^18.

mortcni Ghristi pneoeflwnuit et com ea ooDioiictae eiant. — Dens
dieitiir bominef «wpdCtv, com eos maln et calaraitatibas affich ad
ptobaadam et oognosoeodam eonim ▼irtotem atqoe ooostaatiam; sic
Christos qooqoe teotatos, i. e. malis aiEsctos est, ez qoo oognosoeretar
et maoifesta fieiet eios rirtos, oonstaotia et obedientia (lY. 15.; V. 8.).
Qoift ▼eroChristosipsemalap^pessosest, estidoneosad soocorrendam
(Povjdi^oati de qoooonqoe anxilio Cliristi divino inteUigendam est) totc
xttpaCop^oic* iis» 4^ similiter calamitatibns vexantor; nemo enim
roagis alterios miseria tangitor, qoam qni ipse mala pertolit.

Paraphrasis.

Oap. II. w. 10—18.

Deoebat enim Denm patrem, cnins cansa et per qnem omnia snnt,
com filiosmoltosadfelicitatem perdncere deorevisset, hnnc Filinm soum
salotis eorum anctorem per afSiotiones ipsamqae cracem ad gloriam et
felidtatem snmmam evehere; etenim santificans et qai sanctificantnr
ab nno patre, a Deo, ortnm babent ; qaare non sibi dedecori dndt Christas
bomines appellare fhitres saos, qaamvis iis imo et angelis lon^ssime
anteoellat, dioens ore Davidis: nantiabo nomen taam fratribos meis,
in medio ecclesiae landabo te ; et rarsus in alio loco Jesaiae : ego ot bomo
in adyersis fidnciam meam ponam in eo; deinde: ego Deo oonfidam,
ego et liberi, qnos mihi Deas dedit. Qaoniam igitar homines mortali
oorpore praediti snnt, Christas qaoqae eiasdem oorporis particeps factos
est, ot morte sabeanda vi privaret eam, qai mortis imperiam tenebat,
sdlicet genioram maloram principem; et at liberaret homines, qni
mortis temporalis et aetemae meta servitati erant obnoxii. Christas
enim certe non angelis, sed homiLibas opem talit; qaare debebat fra-
tribos, qaibas aaxiliam fere voluit, omni ex parte similis fieri, ut propria
experientia de humana debilitate et fragilitate edoctus misericors esset
et omni studio ac fide pontificis munere perfiingeretur in iis, quae Dei
cnltum attinent, ut scilicet peccata nostra expiaret Deumque nobis pro-
pitiom redderet Per hoc enim, quod ipsimet oontigit calamita-
ttbns obrutum fuisse, idoneus factus est ad succurrendum iis, qui simi-
liter calamitatibus vexantnr.

Ezpofiitio m. 1. 07

Traetatus II.

Christos prMtutior est loyse.

Cap. IIL 1— IV. 13.

Sectio 1.

Disparem fuisse Moysis atque Ghristi condit^^rfiem

demonstratur.
Cap. UL 1—6.

Apostolus coraparat Ohristum cum Moyse, cui lex per angelos
data (II. 2.) erat, ita, ut partim ad animos legentium sibi conciliandos
ambomm similitudinem v. 2., partim ex dispari Moysis tanquam mi-
nistri iv t4> olxc^ et Christi tanquam tilii inl tov otxov, conditione huius
prae illo praestantiam v. 3 — 6. ostendat.

V. 1. ^'O^sv, iSeXyol Syioi, xXi^aecoc iTCoopavioo [liTOxoi, xara-
voi^oate xov iicdotoXov xal apxtepla tf)c 6(i.oXoY^a< ii^v 'Iifjaoov, —
Particula Sdev coniungit praecedentia cnm sequentibus: cnm ergo
Christus misericors ac fidelis sit pontifex, considerate etc. — iBeXf oi
in N. T. saepe Christiani dicuntur, utpote unam eandemque religionem
profitentes ; vocantur S-fiot, quia sunt if^iAa^wi ; verbum AYtACetv autem
significat a) aliquem ab usu oomuni et protano separai?^ et in usum pe-
culiarem, inprimis sacrum, destinare; hoc sensii Sytoc vocatur persaepe
populus Israel, quem Deus ad sui cultum prae cunctis ceteris gentibus
elegerat. Cam autem Deus in N. T., qnem elegit, efficaci baptismi ritu
iustum et sanctum reddit, diYidiCetv significat b) iustum et sanctum
reddere, sanctificare, et SYtot dicnntur xat' ^£oxii]v ii, qui per baptismum
christianorum coetui sunt aggregati, itaque Christiani, etiamsi fors statni
gratiae exoiderint. — Apostolus dicit xXijascoc ^oopavCoo iiito^ot,
quia ad haereditatem regni coelestis a Deo vooati sunt; non quomodo^
cunque, sed vocatione efficaci per fidem in Christum; dequo subiungit:
xatavoijaats t6v ^iir^atoXov xal ap/tepia ti^c 6{ioXoifCac 'jj(i«»v, quibus
verbis lector^ adhortatur, ut attente considerent et perpendant, quis
et quantns sit '&sbs, et quod eius officium. Haec cohortatio iis nititnr,
quae cap. II. disputata sunt, et duabus hisce vocibus itrdotoXoc et &p-
Xtepe&c auctor epistolae summam cap. II. oomprehendere voluit, ac
titulo quidem tou iiroatdXoo ea, quae (II. 3.) de praedicatione doctrinae
diviiuiA^ a.Chris>to ooepte dixerat ; nomine autem too dipyi^pki^ ea, quae

5-

jg3 Espootio m. 1. 2.

(IL 9. 8S.) de neoe in omniuia si^ta^qnf a Jesn tolerata exposuerat
Cbristam tamquam saoerdotem sum^ium diligenter esse spectandum
hic obiter tantum dicit, locum de Christi sacerdotio paulo post IV. 14.
ss. oopiosius et accuratius traotaturiis,- ei prdgreditur statim a v. 2 — 6*
ad Christi prae Moyse praestautiam demonstrandam, quare etiam primo
loco posuit aictfaToXo^. — Chnstus h. 1. dicitur aicootoXoc eo sensu,
quo se ipsum saepe (J. III. 34.$ V. 37.;' X. 36.) miasum appellavit,
quatenus nempe erat Dei legatus, voluhtatis divinaeinterpres; et quo-
niam Paulus Christum cum Moyse, Dei ad Israelitas legato et oratore
(Ex. III. 10. 13. ; Deut. V. 1. 27.), ootoparane vpkdt» ideo eum dixit
&ic69toXov. — 'Apx^^P^&C ^^^ Gbristus dioiitur, qua.tenus oausniu ho<-
minum apufl Deum . agit et oum Aarone Judaeorumque pontific^bim oom-
para^ur. Paulus utrumque praedioatum Chriato qu^.. mediatofi inter
Deum et homines tribuit, simulquie indicat, .ipsum Awctioaes in vel^ri
ordine inter Moyeen (iicdotoXoy) et Aaronem (ipx^^^P^*) *5visa9 indi-
vise in sua persona complecti, quamediatorem veritad» (&?c^oX<»v) et
gratiae {jkpfy^^^ <^uius utriusque qua incfimiEi^am Dei Vei^butti/pk&fK
fuit (J, I. 14.).

T« 2.) %viim fivTa cc^ ffotn^avtt aitTov, &c xod Mtt^&orv^c llv~^X(|>
tip WM^ a&rq6« — IIioii^c hic eodem sensu, quo I{. 17. legitur, efc ad
&ap6acoXov et apx^P^ ^^ referendum* Apostolus reapiett locumilhiiii
(Num. XII. l^ in quo Moyses «ctOTOC ^ 8X(p> v^ ot)up %Bm dicitui? et
sio viam ad oomparationem Ghristi cum Moyseitistitaendam A\A aperit
et muoit. Participio praes. Svcausuaest, utindicadret, Chriatam semper,
etiamnum in ooelo officio suo fideliter perfntigi. ^ ^coietv h; 1. ut fae^
braioum. riV^V (^- ^^^- ^^- ^*) denotat: obQstituere, muaus alicm

T T ^

oonferre; haiic enim verbi significationem hicoontextuspostulatfrefertiiT
enim ad verba: i^aroXov Tcat ip^tep^; legatum itaque et pontificem
euiD oonstituit (ofr. Act. II. 36i). ~ otxo^ non tantum aedificium, sed
etiam familiam deckrat; et' bac posteriori significatione h. 1: et \ti um-
versai quae sequitur, argumentatione capiendum est, ut sat evideatet
dooet V. 6.^ ubi verba exstant: otx^ la^tsv i^tietc, qnae nonnisi ad sa-
crom familiam (eoclesiam), quam Ghristuseondidit, ireftBrri posstint; sed
h. 1. otxo^ ^805 est gens Israelitica.

V. 3. IlXrfovoc Y^P o&ro^ ^fiiffi MpSi M«)0(T?)v - •fjStcDTat, xa^' 8-
«lov «Xetova tiprfjv 5*/tt toG otxoo 6 xaraoVteoi?ja< aotdv. * Plirti<iula
Ydp refereuda est ad xatavoijcsats v. 1.; ratio enim hic redditui', car

i^p6sHfo nr. 4— e' ggi

lectorea epnsiderar^ debeant Jesum; ratio e&t, quia Ghri^to maior quam
MojfBi ^oiia et honor in fatnilia Dei oompetit. — Formula iftooa^tti
nvo^nbtiart: digddm iadicarl ali(][ua re^ usurpatUr vero etidm ita, ilt
slgirifioet: coi/seqtEii, aoeipere,'babere; etnt eaim hoc sipiificatu' h. l.-ca-^
pi^itttis, snadetvelrbum ^eev, qnod in fonhula, qua^ sequitur, sybonimd.
Tiyi^jv Ixst, legitur. — In primo membro per hebraismum' (itapia com-
parattonis nota^) legiturTrapAMo^o^v, in altero membro ietpostolus tion
TrapA •i6v olx6v, sed bene graece too o?xoti' soripsit, qttem genitlvuni
latine* reddere debemus: prae domo* i. e. qaam donius, — 6 xata-
MBnAMQ QtXoV est atietor, oonditor, adeoque ex a<fiaiieto doniinns fa-
miH&e. Sensns 0st: Ghristtis tantum snperat dignitate et auctoritate
M6ys^n, quantmm ^miliae praestat eiusdem coriditor ac doblfnns.

■ V; 4. Ha^YAp (h,o^ xatadxeoiCetat bt&tmt;' S 8S n&nd xata- '
xeotiwc;, ^ed^. — Qnia aactor v. praec. dixerat, Jesum essefandatorem'
domus 6«u familiae Dei (qnae domas ln'A. T: sempfer ^StT n**i^o<5a-

tur), propterea nnnc dicit :' Fundator domus • seu familiae illius quidem
proprie Deus eist; nam Deus Pater prima ratio est omnium rerum; ast
qulaDeiis' Paitet omnia per Filium creavit (1. 2.), utique etiam familiam'
Israeliticara per Filium condidit.

V. 5. Kal Mooof)? ^kv ;rtot6<; 6v ?X«|) t^ oYxcp aotoo, o)« ^epdiroyv,
el^ (xaproptov twv XaXYj^TjoojxdvoDV — r Jn hoc versu, quae versu 3. ob-
scurius dicta sunt, illustrantur et confirmantur; Moyses solummodo
minister erat, pars domus et farailiae Deo sacrae, quam Christus con-
didit; Christus vero (quod-h. 1. supplendum est e versuseq.) quaFilius
et proinde qua riaturalife dominufe sublimiorera super doraum et familiam
locum teriet. — Vox ^epditm accuratius definitur per : etc {JLaptoptov
twv XaXY]dY](30(i.^v(ov ; Moyses scilicet constitutus erat ad decreta divina
populo promulganda.-

V. 6. Xptotb^ 8s wc ot6<; ini tov otxov aotoo* oo otx6^ l(3(i.6V ii5|(j.etc,
iAvTusp fjjv Tra^^tjatav xai to nadyyi^a f^c ^XTCtSo? t^^XP^ t^Xoo; ^s-
Patav xatAaxcDjtsv— Ad verbaXptotoc 8^ supplendum est e versu praec! :
7rtat(5< eotJv. — Formulae iv t(j) otxcp et inl f 6v otxov non surit accipiendae
in euridem sensum, sed suni locutiones diversae et oppositae; praepositio ini
pariteracparticulkHebraeorum Sy imperium indicat. Ihestquidemetiam '

notioni old^ nota imperii, sed eam ipsam ob causam Christus, q^uia est 0I169
*)'Cfr. IfW Gramm. Aufl, 7.; St. 225.

70 Ezpotitio HL 6.; panyhr. m. 1—6.

familiae suae rector et berus est, et ex his verbis ixt tov otxov additis
clarior et gravior oppositio progreditur. — Ad verba: oo olxoc io|i£v
igfjsL^ cfr. L Oor. lU. 9. 16. ; U. Gor. VL 16. ; £ph. U. 20. ss. ; L Tim
lU. 15.; I. Pt. U. 5. IV. 17.; cuius domos sumus nos (Vulgata legit
Sci quae domus sumus nos) ; h. e. nos constituimus Ghristi familiam,
Deo, ut olim Israelitae, sacram; sed ea tantum conditione: lavirsp rijv
ica^^ijoiav x. c X. xata(sx«>)|i6v, quibus yerbis apostolus tacite lectores
hortatur, ut firmi sint in vocatione, ne reverti velint ad l^m Moysis.
— Fiduciam spei oonstantem retinet, qui non erubescitnec timet Ghri-
stum oonfiteri, quamvis ob hanc confessionem aifligatur ab inimicis,
quare eleganter hanc fiduciam apostolus appellat xa^jhjoiav, quae vox
proprie significat: libertatem in loquendo; laeddam spei oonstantem
retinet, qui quamvis ab inimicis religionis multa patiatur, hilari tamen
animo perduiat in oonfessione Ghristi et in obedientia praeceptorum
eius, sciens sibi magnam mercedem repositam esse in ooelo; hanc lae-
titiam recte nominat xabxYJiia, quod proprie et gloriatio, gloriandi ma-
teria. — V^P^ xdXooc denotat: usque ad finem, scil. vitae, usque ad
mortem; quo seusu haecformula etiam itifra (VI. 11.) et alias in N.T.
legitur.^

Paraphrasis.
Cap.IU.w. 1— 6.

Cum ergo Ghristus misericors ac fidelis sit pontifex, attente con-
siderate et perpendite, fratres ohristiani, ooelitus ad salutem vocati,
qualis et quantus sit ille legatus divinus et pontifex summus, Jesus, quem
profitemur, qui fidus est Deo, qui ipsum constituit, sicut et Hoyses in
universa familia Israelitica, Deo sacra, fidum se praestitit. Jesum, in-
quam, attente considerate; eo maiori enimprae Moyse gaudet digni-
tate, quanto maiorem quam familia dignitatem habet is, qui eam
condidit. Omnis enim familia suum habet oonditorem; sed qui omnia
condidit, Deus est; ast quia Deus omnia per Filium operatur, utique
etiam familiam Israeliticam per Filium condidit. Ac Moyses quidem
in tota familia Dei regeoda fidelem se praestitit, tanquam ministereum
in finem constitutus, ut decreta divina populo promulgaret; Christus
vero fidelem se praestitit tanquam filius familiae suae praepositus, cuius
familia sumus nos, si fiduciam in Christum et laetitiam spei saluUs fir-
mam et constantem retinuerimus usque ad terrenum oostrum exitum.

ExpoBitio m. 7. 71

Seotio 2,

Tali doctrinae, qnalis est christiana, obsequium non

est denegandum.

Gap. III. 7— IV. 13.

Finita .oollatione Christi cum Moyse instituta pergit apostolus
lectores^suos cohortariadconstantemreligionischristianae professionem,
et prouti eap. II. v. 1. ss. respiciens capite primo dicta, lectores admo-
nuerat, ut ad Ghristi doctrinam, cumangelis longesuperior sit, eomagis
animum advertereut, ita hac in sectione, i. e. ab hoc versu usqu« ad v.
13. cap. sequentis lectores cohortatur, ut firmiter adhaereant doctrinae
Christi, cum legatus sit divinus Moyse longe excellentior. Omnem vero,
suam cohortationem veluti fundamento superstruit psalmo XCV. 8 — 11.,
qui parenthetice inter vooem Sid, quocum v. 7. incipit, et inter pXeirete
V. 12. interseritur. Auctor isto psalmo utitur, quia ex sententia ipsius
monitum in eo contentum vere et perfecte ad salutem in Christo nobis
oblatam speotat. Psalmista (ooll. IV. 7. David) Judaeos sui tempori^
alloquitur: auctor vero noster ostendit, ea, quae Psalmista Judaeos sui
temporis monet, altiori gradu de christianis valere, imo verba Dei a
psalmista prolata quoad plenum atque perfectum eorum sensum nonnisi
ad christianos spectare posse. — Ceterum Davides in prima psalmi
parte (1 — 7) excitat Israelitas ad cultum Deo vero tribuendum; quod
attinet aiteram partem (8 — 11), quams. Paulus laudat, in ea Israelitas
monet, ut tandem voci Dei obtemperent, et tum statim Deum ipsum
inducit loquentem et graviter Israelitas commonefacientem, ne imitentur
perversos mores maiorum suorum, qui ex Aegypto educti in deserto
propter inobedientiam suam perierant, nec pervenire poterant in terram
Ghananaeam.

V. 7. At6, xa^(bc Xi^si t6 7cve5(ia to Sftov £i^(iepov, l&v t^c yco-
vfjc aotoo ixo6(J7]te, — Apostolus auctorem psalmi adducit Spiritum s.
qua primarium auctorem s. scripturae, ut eo maiori cum reverentia co-
hortatio suscipiatur magisque moveat eos, quorum causa adducitur. —
Vox aiffj^poy ex mente psalmistae significat: hoc tempore, quo vos ad
Dei cultum excitamini; et per t-Jjv ycDv^jv ahzob intelligendae sunt illae
ipsae cohortationes ad pietatis studium, quae inpsalmo av. 1 — 7. prae-
cesserunt; ex mente autem auctoris epistolae huins designat (T)i]|i.spov
tempus, quod cum revelatione Dei per ipsissimum suum Filium ooepit

1

72 Ezpoiilio IIL 7-<d.

ei usqae ad introitam aniinanun in icgniiD aettfniutis peidQnt ; ergo
tanpoa iUod, qood adhnodam poenitentiae, reditoi ad Denm et nKritis
pfo Tita aeiema oomparandis relictom est ; tempos nhimam, in cnias
ezito fata hominiB aetema irrevocabiliter stabilita manent.

y. 8. |i'i) <3xXi]p6vi)t« tdc xapdtac o(i»v» «c ^ t^ xafMacixfiaa*!^
xati rrjv i^ji^pav too icctpa(i(ioo iv rj iprjl^j — Davides verbis hoc
in Tersa oocoireDtibos respexit historiam, qoae Exod. XVIL 1 — 7. le-
gitor. Postqoam nimiram Israelitae in peregrinatioDe por desertnm
oastra posoerant in Raphidim propter penoriam aqoaram com Moyse
rixabantor ab eoqne aqoam flagitabant. Moyses locom istom Tocavit
MoMom et Meribamj qoia ibi de Dei potentia et volontate dobitantes
eom tentaront et oontra eimi rebellaronL Hebraeorom nDC enim, a

Tipj teotare, notattentationem;etnp^"]iP» a li'*n rixa,alt«rcatio,signi-

ilcat rebellionein, seditionem* Moyses illi looo in deserto indidit haec
nomioa appellativa, ot fierent illios propria (ooll.Deot.VL 16.). Prop-
terea psalmista factom hocrespiciens intextaoriginario scribit: Ne ob-
doretis oorda vestra, sicot Meribiu (scil. fiiotom est), sicotdie jMwm^
in deserto (scil acridit). Interpretes Alexandrini, qoorom textum noster
versos repetit, in psalmo vim nominom hebraeorom eKpresserunt, et
pro nominibos propriis appellativa posoenmt, adeoqoe pro: jsiout Me^
ribae seripseront: a>c iv t^ xapamxpaaiup, sicot in rebellkme; 9ctx(MSv
proprie notat^accominatimi; dein: id, qood palatom acri sapore poiigit;
per metaphoram : id, qood animom irritat et exaoerbat, hinc verbum
mpoivtiv vel icaposctxpaiveiv significat: irritare^ exaoerbare, ad iram
provocare; et com ira soleat esse parens rixae ^t sediijomi^ v^bum
icapa;(ixpaiviiv ab Alexandrinis saepe ita positum l^tor, ut sit rebel-
lare; nomen itaqoe icapa)ctxpa(i|i(Sc est ipsa rebellio. Pro: sicut die
Maesaej qood in texto hebraioo lc^tur, Alexandrini ppsoierant : xatd
t^ '^(Upav too ;cetpao|ioor secundom diem tentationis Ad rite itaque
exprimendum sensom verborum, quae Alexandrini et noster taxtos ex-
hibent, opus est hac circumlocutione : sicut olim factom est in deserto
eo loco^ qui a rebellione nomen sortitus est; eo die vel tempcore, (pio
Israelitae in loco, qoi a tentatione didtur, morati .sunt

V. 9. 00 i^eipacsav ol icatdpec 6{iddv iv Soxt{ia(jio^, xal eliSQV ta Ip^a
|ioo teoaapixovta Sry). — Pronomen oo ita pointum est^ i^ vioem i^l-
verbii obtineat, adeoque voci Sicoo, ubi, respondeat, et refertur ad c^v

EzpMitid m. lO^ 73

ip1]|£0V. -Verba ^sipdiCsiv et 8oxe[i^C$(V quoad signifiGationeiti sibi co-
gnata iMmt, et fdrs in ed ab< inxicem diffetui^ti qood ttdipdCetv difSden*
tiai» xittoiMi voJuntateiH, Soxi^d^t^ aut^m, quoad poteatatem Deii in-
dioet» — . xal (oojrrefipouderts hQbr. d:) h» t verti dfibet p&c; quammy

etiamsi; — Verba •ceaoapAxovta ItTj in textu origteali hebriftco; in ^r-
siofie 'Alecsandrina et Valgatet ad^^equentem veii»nin pe^rtinent; ratio,
cur »b aoctore». epistolae cuin verbis «tSov ra Ip^ot (aoo .ooniungdAtiir^
fore haeo est,: qaod ab initio pr^diqationie Cfuiata publioae usque ad
iUod: teiapus, quo epi^tola haec oonsoripta fuit, fere 40 aaai el9|M»i.
fueriat.

' V. 10. Ato npoq&x^P^ '^t Ysveof Taotig, xal tlicoY &6l itXavcovtai
fj) xapSibf' aitol Bi 6h% Iyvwoov tA^ 68o6c (loo, — * Coniunctio Si6'
(8t' 5), qua apostoluB versum bunc exorditur, in Version^ Alexandrina
deest; Paulus autem eam insercrit, ut eo fortius feriret fectorum animos
et ut eo clarius deinceps ostenderet, iiriattav et inde ortaibn defeotion^
a veritate cognfta praecludere aditnm ad promissam beatitatem. —
Verbum 7cpo<;ox^tC6tv proprie denotat i impmgere, offendere, et speciatim
dimturdenavibusad litus appellantibus,compoi&itumenimesiex:;cp6cet
oy^iCstv, quod derivatiir ab ^y^Yj, ripa, littus; hinc etiam appropin-
quare interdtim notat, et versio latina (quae etiam in psalterio Komand
reperitur) hunc versum ^uoque reddit: proximus ftii generatloni huic,

4

scil. ad ulcisoendum vel puniendum. — Pro t^ Yeve^ totot-J legitul' in
versione Alex. fg y^^^? exeiviQ, i. e. hominibas illiusaetatispravis; sed
lectio taoffj cum optimis criticis praeferenda est, cutn hanc lectionetn-
celeberrimi codices tueantur; atque hac ipsa voce taofj) eo rectfus tisus
est Paulus, cum Verba Psalmi in sequentibus converttt ad suos Ie(rtx)res.
— Verba : iei TcXavwvtai' fj) xapStcf vertenda sunt : semper animis me
non veracem, non oranipotentem opinantur. — 68ot 6go5, vike Domiiit,
in dtiplici sensti in libris ss. occurrunt} denotant nempe vias, aut quibu6
Deus ipse incedit, scil. opera, quae Deus facit („ univeraae vide Domtni
misericordia €t veriia^ • ps. XXV. 10.), aut qttibus nos incedere praecipit
(^viiM tuas, Domine^ demonstra mihi et eemitae tuae edoce me^
P8.XXV.4.); hic loci' 68ot priori feignificatu adhibendae siint; denotaiit
enim opera Dei, quia tentationis peccatum erat de operibus Dei, de quibus
dixit , vidertmt opera mea '^. Juxta alios autem significant Dei agendi
rationem, eius consilia, ita ut sensus sit ; mea consilia uon ceputant.

74 Expoutio m. 11—13.

V. 11. &^ &|iO(3a Iv x'i) opifg pjoo' 61 elc6X$6(30VTat dc tijv xa«di*
iraooiv {100. — Particula «Sk (hebr. ")W»x) pofiitaest pro&cre, ita ut^)

— Psalifiista respexit ad ea, quae DeuB Num. XIV. 23 — 35 dixerat,
oontumaoes nimirum Israelitas, qui eum toties in deserto tentarint, non
esse ingressuros id teiram promiasam, sed omnes in itinere moritorofi.

— Particula et correspondet hebr. ox» q<umi vocem Hebraei ioreiurando

aUquid negaituri adhibent, suppressa imprecationis formula: me Deu8
puniat, seumalaquaevisperpetiar; cnm yeroDeusipseiurans inducitur,
emmissum est: non ero potens Jebova. Sed potest haec particalaetiam
negative adhiberi, et h. 1. oommode exprimi per: non, nunquam, ita ut
nulla suppletione opus sit^) — Vocabulum xatdvaoai^ h. 1. designat
quietam terrae Ghanaan possessionem. Hoc sensu occurrit in Deutero-
nomio (XU. 9.) : « Neqae enim vsque in praesene tempus vemsde
ad requiem et posseeaionem (eU tijv xat&iraoaiv xai &.Q rijv xXi]po-
vopiav), fpMm JDominus Deus vester daturus est vobis'^^

y. 12. BXiTcste iSeXfol, \Lii icots laxai Sv xivi o|Ji&vxapSiaicovif]-
pm emotioc ^v t^ airootj^vat aico 9soo Cc^vto^* — Apostolus verba
psalmi citati ad oonditionem lectorum suorum hoc versu et sequ. ap-
plicat et eos enixe hortatur ad reBusoitandam et oonservandam fidem
in Ghristum Deum, ne cordibus suis oontra misericordem Dei gratiam
obdurescentes et salutem benignissime oblatan^ respuentes divinae irae
ultionem acerrimam experiantur. — Phrasis: pXiicste, \yf^ acote Sotai
vere Paulina est (cfr. Gol. U. 8.) ; indicativus Satat post |i.i^ srots indicat
periculum defectionis et obdurationis reapse inmiinere, imo instans esse. ^)

— Verba xapSia novTipa aictatta^ designant cor propter corruptionem
suam ad incredulitatem se inclinans; oorruptio enim cordis causa est
incrudelitatis ac defectionis a Deo (cfr. Rom. 1. 21.). — Deuscum mk-
phasi (^v, vivens, dicitur, utpote qui hominum actibus invigilat et ad
vindicandam malorum improbitatem sat potens est; Deus enim^ uon
irridetur (cfr. Gal. VI. 7.).

V. 13. &XXa icapaxaXstts iaotooc xa^^ ixdatiQV i^pispav, $XP^^
00 to ai^tispov xaXeitat, tva p.'^ axXiqpov^ i^ ofKov tt^ aicdriQ ti^C ol-
fLaptia^. — ""^XP^^ ^^ '^^ aii)|i.6pov xaXettat, quamdiu illud Hodie vobis

1) Cfr. Winer Gramm. Aufl. 7.; St. 431.

>) Cfr. BuUmatm Gramm. dei nenteft. Spracbgebr.; St. 908.

») Cfir. Wif^ GrAram., Aufl. 7., St. 468 f.

Expositio ni. 14. 15. 75

aoGlamatur, i. e. quamdia vobis ilti exhortationi, qaae in psalmo citato
legitur, aures praebere lioet; adeoque quauidiu vivitis. Apostolus urget
illud, quod dictum est in psalmo: Hodiesl vocemeiusaudieritis; quam-
diu enim vivimus, est bodie, quamdiu licet audire, credere, oonverti, est
bodie. — a|iaptia b. 1. indioat defectionem a religione cbristiana; tf
a|Aap.f (<;^ tribuitur tamquam personae a^drv], fraus, fallacia. Familiare
Scripturis est (observat EsHuay ut peccatum seu concupiscentia diea-
tur bomines seducere, decipere etillicere (utRom. VII. 11.; Jo. 1. 14.).
Id autem dicitur per quandam prosopopoeam, quatenus bomo tenta-
tione aliqua, velut suasione soUicitatus et inductus peccato oonsentit
quasi ab ipso pecoato persuasus.

V. 14. M^toxoi ^oLp Too Xptotoo Y^<^va|ii6v, idvirsp tj)v ipx'^'^
f^C 69ro(3tdoeo>c (iiXP^ tiXooc Pe^aiav xatdax«i>l^v. — Verbis : (iito-
Xoi f dp too Xptatoo 76Y6va|Mv auetor indicat, defectionem a veritate
per Gbristum revelata summam esse temeritatem; per banc enim reve-
lationem nobis summa bonorum coelestium exbibita est, quam viva et
firma fide apprebendentes in aetemum salvi et felices erimus et divinae
Cbristi gloriae comparticipabimus. Istud lutix^iv too Xpiatoo est simul
adeptio et adimpletio illius, quod omnes iusti et pii in Israel a saeoulis
exspectabant et desiderabant, et plus quam illud, quiaidea istius oom-
partioipationis redemtorum et sanctifioatorum oum Gbristo per gratiam,
i. e. idea vitalis cum Gbristo oommeroii, cui fideles sicut palmites viti,
inserti sunt, pios et iustos veteris ordinis latebat — Yerba : ri)v ipx¥
xil^ OTToatdaecoc optime explicat 8. Cliryso^tomua; scribit nempe:
„ ii dpx'i) t^c ojcoatdaecoc fidem aignifieati per qxum aulmstifnus
et nati sumus et eeeentiales^ ut ita dicam^faeti sumus*, Et revera
per fidem regenerati sumus in baptismo,facti sumus (i^toxoi too Xptatoo;
fides ergo estinitium substantiae nostrae,quatenussumus novi bomines,
seu cbristiani.

V. 15. iv t({> XdYsa^at* Snjiiepov, idv tj)c 9(Dvf]c aotoo dxeDaYjte,
(17) axXifjpDVijte tdc xapSla^ o[i»v, &^ h t<p Tcapamxpaaii^. — Non-
nulli bunc versum cum IV. 1. coniungendum, et quae 16 — 19. leguntur,
parentbeseos nota ab iis, quae praecesserunt, separanda oensent, ita ut
versuum cobaerentium sensus sit: Itaque cum dicatur Hodie^ si vocem
eins audieritis etc. (IV. 1.), ^opiQ^fi^(isv x. t. X. Sed buic explicationi
nimis artificiosae obstat iam particula oov IV. 1. post ^o^ijdcoitsv po-
sita. Alii buius versus verba adnectunt verbis v. 13., et v. 14. unois

76 ExpositiD rn. I6— 17.

inelndiint, ot adhaerentia haec sH: (▼. 13.) oohortaniim yos invioem eta
(v. 15.) qttia didtnr: Hodie, si Tooem etc. Ita Tero langaida existit
omtio. Adliuc aKi v. 15. per se snmuDt et yndra, verba : Hodie, si vooem
ems andieritis, e pealmo dtata, reliqna antem verba ipsins PaaH esse
statunnt^ hocsensn: Dnm didtur, psalmo scilioet landato: Hodie^ si
vucem eius andieritis, dnm sic vobis aoclamatnr, noHte, precor, obdlonure
corda vestra etc. Ast cnm omnia verba h. I. recitata e psafano sint
petita, dnrior sane ratio esse videtnr, priora nt dtatum, posteriora, sine
ullo indicto, ut rpsins soriptoris verba speotare.^) Sedsimplioisskna est
ratio eomm, qni versnm 15. cnm praecedenti intfane iungunt, et hi<^
qnid sit illnd (lixp^ tIXooc (v. 14.) ab apostolo explicari statnnnt. Apo-
stolns nimimm, cnm docnisset, nos esse Christi participes, si fidem ad
finem nsqne firmam retinnerimns, nnnc dooet, quid^tti^ftc^ adfineni;
nos nempe fidem firmam tamdiu retlnere debere, quamdin nbbls atocla-
matnr: Hodie, si vocem eins audieritis; i. e. qnamdin praesens agitnr
tempus vttae nostrae, qnamdiu vocem Dei nos adhortantis aUdimus.

V. 16. Ttve? Yap &xo6oavt6c Tuapemxpavav ; aXX' o5 TcavTe^ ot
i^eX&ovte^ H Alfbnxo^ S(itMa>5a^a>C ; — Interrogationis signum in utro-
que huius versus membro est ponendum ; nam non pronomen indefinittim
Tiv^C» quidam, sed (cum PeseJuto^ ChrysoetomOy Theodoreto et recen-
tioribus critiois^ pronomen interrogativum Ttvic, quinam, h. 1. vera est
lectio. Apostolus enim etiam w. 17. et 18., quibusoura huius versus
verba oohaerent, bis posult Ttot, quibus ? interrogando. Porro leotio Ttvec,
qiiidam, seu nonnulli, sententiam parit oonsilio auctoris ieidversantem,
et ab oratione afiectus plena prorsus alienam. Quinam, quaerit apo- *
stolus, quinain enim audita voce divina rebellarunt? nonne omnes illi
seditiosi Moyse dnoe ex Aegypto exierant? Negat apostolus hac inter-
rogatione homines illos rebelles a Deo nondum beneficiis fuisse affectos.
Liberati sunt ex captivitate Aegyptiaca, nihilominus tamen contraDeum
rebellarunt.

V. 17. Ttoi Se TTpo^coxti-f^e Te^sGapaxovta Ittj ; oo)(l TOt^ ajiapTTj-
oaotv, wv Tot xcbXa iTueoov Iv z^ ^P'fl\^^'^ > — Hoc versu respicit Paulus ea,
quae in IV. libro Moysis XIV. 28^ — 30. leguntur: , Vivo ego ^ in

1) Cfi. LiinemcMn 1. c. St., 138. f. ; Bitping 1. c, St. 94, f. ; ^p$mthal
1. c.i St. 126.

^ Cir. LiivfkemCMn I. c, St. 139. f.

1

ExpMltia in. 18. 19, ly. 1. • T7

acUimdim.hacid^ebwnty c^ddvera veatra^ Onme$. qvi nfumeraH
eatis a viginti annis et supra^ et murmurastis fpnA^a^ii^^t.f^Qft ttir
trabili4.teff'm^^,»uper^uamlev<m^<^ meami^^t^kab^ft^re vos
facere^^fretfiier CnAleb e^Josm^t^ TTrX^Xov pi^4^4^E¥>tat-o(»i^poris
memknim, Bpe(natini,|)<sdem; h.. 1. autam Hcbicdi 8igoific«nt os^ aad|kr-
venuo. .*.• -.^ •-.'.....•• ,

v; 18. Ttot 81 &[Ld(!ss, (Jl^) 8i<:6Xe6<5S(5#ac elc rJjv otarAicaootV autoo,
el (i-f) TC^c iiretfti^oaaiv*, — Pecoatam Isra^litai^ffl pdsittffe etat iti diffi-
deiitia et iride orta, defecttotie.' — Cet?eftim dbservanda est xXtjiaS ili
verbis: icapeirtxpavav (v. 16.)» (^[iaptKjaaotv (v.l7.) et &W8t^i^(Mtotv
(v. 18:)' exprimentfbus inttinm, progressum et :consmttmatiOTietn tfjc
afjiaptfac, tanquaih cahsae reprobatiOniii et inteiritos aniniartirii: Tacitfe
apostolus verbis "huius versus innuit, (juaesorsfutura siitleclortbtid, q\ti
siimmis a Deb benefieiis affecti e^Sent, quibtts cbntigisis^t per CbrisCuiti
doctrina divina et felidtatis pronoiissio, Ai mores maibrum imltarentur
et a Christ<y deficerent. • • •

. y. 19: K4 P>^^^o|i4V, 5tt 9&X •^8ov7jd'ifjofav slceX^eiy St' kwv.9.y\
— Vox iTutQtte eniphatice ultimo loco posiU|, ^est y est correspondens
Gum verbis versus praeced. totc airetdn^^iaatv; iuxta usum. loquendi bi-
blicum sunt aTCtotetv et a7cst^$tv verba synonima. — Apoatolus hoc
veri^u dlcere vujt: Prouti Israelitis nocuit iucredulitas, ut eius causa in
terram promi^sam ing^edi non potuerint etiam nqbis eyeniet, ut uisi
Deo.ipinanti.obtempQr^fnus, ipsique cre^amus,. reipsa excludamura feli-
citate aeitema.

Oap. IV. w. 1-^lS: —

. . . • •

Quaie % versu 1. usq^e ad 13. hoc in capite leguRtuTr w^ ooh^-

rent.ouiQ immediate.praeedentibua. Apostolus enim.in ea v^rsatur» ut

le^oribus persua^/eat, opboirtationem, quam paajnw XCV«. covitipeat,

speatare ispsos quoqoe ohriBtianos; imo secundum verum et.perf^tum

suum sensum nonnisi ad Christianos refeicri posse, utppte quibu9 ingressus

in reqpi^m Lsara^litis. in deserto immarigeris deuegatus, altiori sensu re-

serviajtus : sit Conditionem h^ius ingressus dicit fidem^ .qua carente^

Israelitae in deser^ promissionibii^ divinis e^dderint, ideqque ab.iu:-

troitu in terrestrem requiem, i. e. in terram Chanaan prohibiti fuerint ;

christianos autem fide in Deum Salvatorem excidentes semQtipsos de-

78 Exposttio TT. 1, 2.

fraudare spe introeundi in felicitatem ei, qua Deos perfrutar, simikm
et aeteme durantem.

V. 1. 4^o^if)^&(i6V o5v, 11-9] irot$ xataXstiro|iivif]c iKcrctBkla^ el<-
eXd-stv ^c ti^iv xatdirocDaav otfttoo, dox*]) tic &S o(i&v oatefn]X§vat. —
^opY]^«ot^ innait sollidtam mali cavendi oaram, adeoqne idem de-
notat, qnod qpoXatt(&|ie^a, caveamus. — Grenitivus xataX6i9C0|iivY)c
iffaYTsXiag est genitivas absolutus et resolvi debet per : cum nobis re-
Hcta sit promissio. Apostolus distinguit duas classes eomm, quibas
promissio facta est ; prjmam oonstituunt Israelitae in deserto (ol icp6-
tspov s&aTYsXta^ivtec vide infra v. 6.)» qui propter aiceid^siav suam
non introieruut in requiem; alteram classem constitaunt illi, pro quibus
per os Davidis (v. 7.) promissio Dei sensu altiori innovatur (cfr. v. 8.).
Huic igitur secundae dassi relinquitur(xataXsiicetat v. 1.., aicoXstacetat
V. 6) adeptio promissionum divinarum sensu altiori. — ^tspetv proprie
notat: serius venire, deinde etiam defioere» destitui, carere aliqua re;
h. 1. prior verbi significatio praeferenda est ; respicitur enim verbum
el^eX^etv, quod praecessit, et proprie introitum indicat, quo, qui sua
culpa tardiores veniunt, excluduntur. Scripsit autem Paulus (monen-
tibus Theophylacto et Oeeumenio) Som,^ ttc oorspif)X§vat, ut leniret
orationis acerbitatem. ^)

V. 2. Kal Yoip Ia(i6v 6&ir)7YsXto(iivot, xa^dicsp xJDtetvot. 'AXX ohx
(bf ^Xtjosv 6 Xd^o^ zfi^ ixoi]^ Ixetvoo^, |i.i] aoYxeX6pao|jivoc fg icCatet
toiC (ixo6aaatv. — E&aYYeXtCeiv significat: laetum nuntiumafierre; sed
etiam nuntiare aliquid, praedicare, promittere; h. l.passiva verbi forma
adhibita est ut v. 6., hoc sensu: etiam nobis promissio contigit; nempe
nos in^essuros esse elc t}]v xatdicaoatv a&too (ooll. v. 3.), sicut olim
Israelitis in deserto. — 6 Xd^oc tf^c axoi^C ex hebraismo positum est
pro: 6 ixooaMc X670C9 audita promissio; Xdyoc enini h. 1. denotat
promissionem de ingredienda xata^a6aet too 8eo6. — Verbum aoYxe-
pdvoa^atuotat: oommisceri, ooniungi, usurpatur inprimis derebns liqui-
dis, quae inter se permisoentur ; ast vero etiam de quacnnque arotiori
ooniunotione. Looo ao7xexepaa{iivoc legunt multi oodioes A, B, C, D*
nonnullae versiones et antiqui interpretes; aY>Yxexepaa|iivooc9 hooqne
participium ad pronomen Ixetvooc referunt, ut loci sensus sit: audita
promissio nollum emolumentum iis attulit, qui non per fidem ooniuncti

«) Crf. BistenihcU 1. e., St. 31.

Ezpotitio TY. 3. 4. 79

erant audientibus, i. e.obedientibus; vel: qui non sequebantur exemplum
eorum, quiobtemperabant; per too^ &xo6oavtac itaque intelligunt eos,
qui promissis divinis fidem praebuerunt, Deo obtemperarunt, nominadm
Josuam et CaUhum, Sed praeferenda est lectio: CRypC6X8pao|iivoCi
quam Pesehito^ Itala et plures minusculi exhibent, quia contextui
magis oonvenit; namstantehac lectioneverbum ixo&stv signifioationem
ab apostolo hactenus servatamretinet; &Ko6oavTec enim suot auditores,
qui promissionem non coniunxerunt cum fide; i» e. qui fidem promissioni
denegarunt; in praecedentibus autem et in subsequentibus (UI. 15. 16.;
lY. 7.) verbum &xo6etv de iis adhibitum exstat, qui andierunt quidem,
sed non crediderunt; toic &xo6aaotv positom est pro : bicb tc»v ixoo-
odivtfidv. Lectionem ooYX6X6pao|iivoc etiam EsHus praefert et sensum
modo sequenti indicat : , Promis9iom$ eermo^ qu«m audierani^ mihil
eie profuitf imo moffis ob/uit, propterea quod ipeis^ qui audieraiat^
nm eseetfide contempor<itiia^ eine qua miatura verbum^ tanquam
pharmactm^ non prodest^ sed nocet Contemperaiur autem fide^
quando, qui audit^ fide redpit '.

V. 3. W^Bpy(6\3j5^a yap elc t^v xatditaootv ol 9c(ot«&oavteC, xa*
«8^C ^pYjxev' ^fi^ &(i.ooa iv x^ 6pY^ t^oo' si 6lceX$6oovtat $U TJjv xa«
tiiraootv (jlod* xattot t&v SpYa>v inb xataPoXijc x^ot&oo Yevii]^ivto>v.
— Versus hic inservit ad neoessitatem fidei oonfirmandam. — d^pyd*
(led^a vertit Vulgata recte per: ingrediemur, nam verbum Spxo(Mtt fre-
qnenter in Scriptoris sic usurpatur, ut futuri quandam significationem
habeat; sensus est: ingrediemur in possessionem promissorum Dei bo*
nomm credendo, sive coniunctione animarum nostrarum cum verbo di*
vinae veritatis. — Sententia subseqnens negativa: xadcbc 8tp7]xev; ^Qc
&(i/>oa X. t. X. inservit in confirmationem necessitatis fidei, sine qua
introitus in requiem Dei impossibilis est — Verba: xattot x&v IpYcov
i,icb xata^oXfHc x6o(ioo Y$vii)divt<iov vertenda sunt per: quamvis opera
ab institutione mundi iam erant facta; L e. quamvis haec xataicaootc
Oeoo iam ab initio praeparata erat, in quam proinde Israelitae, si fideni
habuissent, omnino introire potoissent ^)

V. 4. EfpTjxe Y^p ^oo scepl t^c ^^86^yfi ootcoc' Kal xatiwaooev
& Oeoc 4v rg i^[iipc( rj SpS6{ji.'o iico irdcvt&v tdv lpYa>v aotoo. — Apo-
stolus probat ooelestem Dei requiem Judaeis fuisse praeparatam; nam

^) Likhemann 1. e.,St. 151. f.

gO Exp<Miti6 lY. 4^8b

ia loQQ oitato de quiete Dei die sepiiiBa post miiiMli eieationeia Bemio fit.
Quod «ipira dixH : xaccot t6v SpYcov am wz^okij^ x6o(Jioo. tfsyT|Mv-
Ttty ad eondem diem septimam refereadum est; sed ita (pitoati adnotat
£!8iiu$}r \Li altemm sit alteriua explicatie. Dicitur enim Deus die aep-
tiBQK^^oomplevisse opusi quod feoerat, quia eompklo op^ tfuic\qiiieyit,
aec aHad superaddidii. **** Ad verbum Etpif|Ks auppleodum eet : i^ Ypofi] ;
verba enim» qaaie mtantur, eunt verba Moysia.

y^ 5.. Kal iv xobzuji irdXtv* Et elcsXeoaovTat vA r^v xix/v&icabatv
iu)0. — Hoc versu adhuc exprimitur relaiio Jadaeoroif ad quietem Dei.
Sensiu^ est : Rursus in psalmo iam saepe citato requies Dei iadica^ur, a
qua Judaei ii»Gireduli excluduntur. — h TO&t(p seil ^aXii^.

V. 6. 'Enei o&v iicoXstffetatv tevac et^eX^eiveic a&r))v, tcalolicpo-
c^ov.E&aiiiY^Xta^iyts^ Q&xttC^X^v &' oic^rOstav»

V^ 7. TtdtXtv "ctva&ptCn 'jjpipttv, o^|up0Vf iv AoaiiS X^on^ ^xa xo^
ooekov. yp^vov, xad^ icpottptjvat* IrfnfMpov, iotVt ^c fe)Vi}c a&roo
axa6(n|Tt« |j.'?) (ixX7)p&yy)Te 'Oa^ xapSta<: 6(iwv« ^ ApQBU>los redit.li^
verba v. 2.; scilicetad: xal Y<itp ia(ieyd&ansXt<)pivo(; xaftdicsp xiixst-
vou SeBsus horom versuumest: Qu^nim igitiir saperest^ ut qnidam
in reqiuem Dei perveniant, quoniam illa quietis promissio iBtaelitiB
qwmdam djata aoo ad irriium oecidit, postq^piam- (.ita optiiiae- b. .^* r^ddi
potest particula xal) ii, quibus baecpromissio prius conJigitr ipcopter
oontumaoiam ad hanc felicitatem non perv^eraat, iterumaliod tempus
Deos oodfitituit (scil. ingrediondi in reqaiem Dei), Hodie. per Davidem
psalma l(audato pofit taatum temppris spatium locutos, «t paulo ante
commemomtum est, (nempe III. 7< 8.): Hodie si vooemieias audieritis,
nolite obdurare oorda vestra. Maxime orget Apostolus .xb(p^poi^ et
dioere vult: Deus per Davidem poUicitas est felicitatem vitae postmot*
tem ftitorae Aotili^, buog, iis, qoi Deo, cuius vdoem audiuot, obtmnp&^
raot. Noadum efflazit;tempos felicitMis cQnqequendae,:|iettutiefit etiam
ad nos^promissa et monita psalmi; hoc oijixepov etaamnujn.iiobiB ao-
clamatur. -*^ oi icptftspov s^YT^XtaMvrsc iii quibijis prius piomnrissio
oontigit, utique sunt Israelitae Moyais tempore^ qui . terrestri quiete,
Palaestinae possessione, exoludebantuf , etquidem&'a«stddtat, ob fidei
et obsequii denegationem, ob contBmaciam. — iv Aabt^ nonnulli ex-
pUoant: apud Davidem; i. e. in psalmo; reetius auiemh. 1. exprimitor:
per Davidem, prouti praep. iv etiam legitur I. 1.

V. 8. Et Yap aoxo^c 'Iigaooc xat^icaooev,' oux Sv acspl SXXiqc iXA-

Expositio^iy. 9. 10. gl

Xei (leta xabza i^fi^pac- — Apostolus oocurrit obiectioni, quam aliquis
facere poterat : maiores quidem Israelitarum propter aTcei^etav non po-
titi sunt terra iis destinata et promissa, sed posteri eorum, Josua duce,
ad Palaestinae possessionem revera pervenerunt; haec quies credentibus
erat promissa et hanc quietem psahni locus spectat. Huic obiectioni
prudenter occurrit Paulus et dicit: Si Josua Israelitas ad veram soli-
damque quietem perduxisset, non oonstituisset Deus per Davidem tantx)
temporis spatio elapso, cum iam dudum Israelitae Palaestinam occupas-
sent, aliud tempus, oi!J{i8pov, quo consecuturi essent quietem Dei cre-
dentes, Deo ad hanc quietem invitanti obedientes. Ergo alia quies Chri-
stianis est promissa ; nempe felicitas vitae futurae. — Pronomen aoTOOc
simpliciter positum referendum est, ut contextus docet, ad Israelitas,
qui Joma duce Palae&tinam occuparant. Solent enim Hebraei etOraeci
pronomen relativum ponere, cuni nuUum nomen praecessit, quod tamen.
facile subintelligi potest. — Verbum xaTaTca&etv h. 1. transitiva signi-
ficatione legitur, ita ut notet: quiescere facere, ad quietem perducere.

v. 9. ''Apa aTcoXeiTretai oappatto|i6c T(p Xacp to6 Oeo5. — Versus
hic coutinet conclusionem ex praecedentibus, — aappaTiOftdc idem valet
quod xatd?rat>(3iCi quocum v. seq. permutatur, et indicat sabbati cele-
brationem. Quia autem Judaei sabbatis a laboribus cessabant et sese
hilaritati dabant, adhibetur etiam ad desiguaudam felicitatem, et hoc
quidem loco designat felicitatem post mortem exspectandam. Usus est
autem apostolus vocabulo QOL^^axio^o^ pro xatdTraoaic, quoniam v. 4.
sabbati, septimi hebdomadis diei, quo Deus ab omni opere suo quieverat,
mentionem fecit, et quoniam Judaei sabbatum futurae beatitatis ima-
ginem esse putabant.

v. 10. *^0 Ydp eUeX^cbv el? tYjV xatdicaootv a&to5, xal a&toc xat-
iwaooev aTco twv IpYwv aotoo, &(7cep dTco twv iStcov 6 0e6?. — Hoc
versu ostendit Paulus, quo sensu vocabulo (sappattofipc usus sit; dicit
enim: qui pervenit ad felicitatem, qua Deus perfruitur, pariter ac Deus
ab operibus suis requiescit. — Usus est apostolus aoristi forma xati-
icaoosv, quod hoc verbum e Genesi repetitum ad Deura quoque refe-
rendum est, qui jam dudum requieverat ab operibus. — Vocabulum
^PYtt duplici sensu positum est; etenim christianorum ratione habita
significat labores, aerumnas, quibushisiuterrispremuntur; sed respectu
Dei declarat opera, quae Deo peculiaria sunt et propria, nominatim
opera creationis (coU. w. 3. et 4.).

P4a«k, OomaMntviu* v

82 Ezpotitio IV. 11. 11.

▼.11. £«ooSdoo)|i£V o^v, dcsX^v ^c huhnp vijp «stdaDODDOiv,
?va {17] iv t^ edn^ ttc oicoSetfiJugctt iceox) ^ axEtdetac- — R^edt
Dimc apofitoloB oohortationeiii supra (III. 12 — 14.; IV. 1.) aliis -w&hh
expreMam, cuius sumiiia est: uolite exemphan ilk>inm laiarfitanim
contomadum aeqoi, sed perseverate in fide; ^ ddn ▼▼. 12. et 13- cao-
sam adfert, cor haec cohortatio minime n^ligenda sit: deBarilHt nonpe
aeyemm indicinm divinom imminens hisi qni spreta gratia D& se ipeos
nltioni dirinae post hanc mortalem yitam leservant — axooSdCstv
proprie denotat festinaie; dein operam et stodinm in aliqna le ponoe
(cfr. verbom Christi: gregnum coelorum vim patUur.*).

V. 12. Z6v Y&pi X^octooOsoo, xaliv6pxii)cxalto|Mttt8poC oxep
irdoav (idixatpav 8t(3t0|i0Vy xal Sttxvo6|ftevoc ^XP^ fJBpvofm ^ox^ ^
icv86|iatoC, ap|ubv te xod (iosXttv, xat xptttxoc ivdt»{Li]a6MV xal ewocAV
xapdtaC. — Particula Yop cansam indicat, ob qnam lectores tiiiiere
debeant, si a fide Ghristi reoedant. — 6 Xd^oc too 9so5 signifieat effiitnm
Dei; sed adhibetur etiam de prommissionibus et oomminationibns di-
vinis. — Haud pauci antiquorum et nonnulli etiam reoentiomm inter-
pretum tbrmulam: 6 XdYoc too Osoo deChristo interpretantnr. Sedex
N. T. scriptoribus Joanni haec oompellatio Christi propria est, niinqnam
Christus in hac epistola ita nuncupatur, neqne huicinterpretatioiii faTst
contextns; nam in antecedentibus non de Christo sermo est, aed de
oomminationibns divinis; admonuerat eniin Panlus lectores suos IV. 1.
2., caverent sibi, ne eodem modo ut olim Israelitae punirentnr, et feli-
dtatis fntnrae iacturam facerent; et de oomminationibus divinis h. I.
sermonem esse, etiam e verbis, qnae sequuntur, satis perspicne patet
— Comminatio divina dicitur C^v, quatenus eventum et efficadam
habet; ita enim ipse auctor hanc vooem expHoavit addito vocabnlo
ivepYi^C» ^ 6- ^^ mam exserens, potens. Itaqne verbis Codv et ivspTqCi
quae sunt synonyma, exprimitur minarum efficacia summa. lam in se-
qnentibus oomminationis divinae vis et efficacia per allegoriam descri-
bitur, quam verbi substantivi omissio magis sententiosam et particulae
xai toties repetitio magis ponderosam reddit. — Snbiectum orationis
in toto versu est 6 Xd^oc to5 6eoo ; pro to|io>tspoc ^ddqc {iaxalpaC
apostolus per hebraismum scripsit to|io>t6poC oTuep Traoav (iixatpav;
bicip enim respondet particalae hebr. h y. — 6ioto(i.o? proprie est duplex

os habens, de gladio autem : utrinque acutus, anceps. — [ispta|i6c sec-
tionem, scissionem, divisionem significat, atque Sy^pi (upto(io5 dictom

Ezpoilldo TV. 12. 18. g3

est pro S)(pi 8ia|i.8ptaig, usque dum dissecet. — ^^X^ ^^ icv8(>{La nobi-
liorem hominis partem designant, partem non corporalem, animum ;
^^X^i ^^^ ^ itV66{i.att in s. Scriptura itn disoernitur, ut denotet illas
animi facultates, affectus cupiditatesque cum brutis animantibus bomi-
nibtts oonmiunes, unde etiam <|^oxtxot, animales, dicuntur; icv85|iQi oontra
animum intelligendi, cognosoendi oogitandique facultate praeditum, fide
et gratia illustratum, qui meliora videt aosequitur, unde homines irveo-
(iattxoi, spiritttales appellantur. — 7Vichotomist<Me locum hunoadpro*
bandam sententiam suam: tres esse hominis partes: o&^ ^^X*^ ^^
icv80|i.a, inepte adducunt; vocesenim(|)oyi^et9cv6&|JLa non denotant duas
diversas in homine substantias, sed div&rsm eiusdeiu substantiae/acul-
tat€8\ quatenus nempe anima oorpus viviftcat a/ficitque et aentity vo-
catur 4^uyif); quatenus autem aniuiam^^ZZt^/e^ et vulf^ dicitur icv65|ia^).
& Thornas rectissiuie observat: ,|Dicunt aliqui, quod in nobis sunt di-
versae animae: una scilicet, quae perficit et vivificat corpus, et ista di-
citur anima proprie ; alia vero est spiritus habeus intellectum, quo in-
teUiginuis, et volnntatem, qua volumns. Etideo istaduo magis dicuntur
substantiae, quam animae. Hoc autem damnatum est iu libro de eocle-
siastiois dogmatibus. £t ideo dicendum est, quod una et eadem est
essentia animaey quae per essentiam suam vivificat corpus et per po-
tentiam suam, quae dioitur intellectus, est principium intelligendi. '^ —
&P\l6^ est commissura, compages scil. membrorum; (tosX^c, meduUa, id,
quod inter cavitates ossium latet. — Voces apiidbv et (losXddv non sunt
vocibus «l^ojc^c 6t 9cv66|iatoc coordinatae sed subordinatae, et denotant
h. 1. oooQltissima et abditissima in animis nostris. — Verbis : xal xpt-
ttxJK iv^|ii^Q8(ttv xal ivvotti^v xapSta^ desiguat auctor X6yov i. e. oom-
minationem tanquam personam paratam ad diiudioanda cogitata etcon-
silia cordis. — Ad &vi&o|i.i^o6o>v cfr. Mtth. IX. 4.; XII. 25.; Act. XVII.
29.; ad iwotwv ofr. i. Pt. IV. l.

V. 13. Kal o&x S(3tt xttotc a^avtic Ivcbirtov a&too, TC&vtaSiY^pa
xal tetpaxi^Xtoiiiva totc 6yi^aX(i.oCc aotoo, ;cp6c 8v lijiuv 6 X6ifoc. —
Verba huius versus, praeoipue pronomen aotoo, non sunt referenda ad
Xdyov too Osoo, oomminationem Dei, sed ad Deum ipsum ; de Deo ergo
apostolus dicit: nam uulla res creata ei obscura est, sed omnia nuda et
aperta sunt oculis eius. — Vocabulum xtlotc (ut Rom. VUL 39) de-

t) Cfr. Bitpmg 1. o., St. 109. f.

g4 Pftraphnsis III. T^IV. 13.

notat creaturam in genere. — Yt>tiv6c dicitur nadus ; quia autem, qaae
nuda sunt, visui oonspecta et manifesta sunt, hiuc etiam ft^vo^ per
metaphoram est: manifestus, apertus. — TpaxijXiCetv (a vpacxyik6^)
notat ooUum reflectere, retorquere; metaphorice autem, qoia delin-
quentis ooUus ex more veterum retorquebatur, ut faciem eius omnes vi-
dere possent, denotat omnium oculis exponere, manifestare. — \&(o^
h. L significat: rationem a nobis ooram Deo iudice reddendam. Gonsi-
deranda est relatio voois XdYOc iQ nostro versu ad illam in y. 12. : C«dv
Y&p 6 XoYO^ too Oeoo. In lingua latina utriusque vocis X^yoc sensa
diverso usurpatae relatio ad invioem sic exprimi potest: Noa rationem
(XdYOc) ^tae nostrae reddere tenemur coram ratione aetema (\&{o^
too 88o5).

Paraphrasis.

Cap. UL 7— IV. 13.

Quapropter, ut loquitur Deus per vatem, cuius verba repeto et
mea facio, nunc cum vos ad Ghristi doctrinam divinam vobis traditam
firmiter tenendam excitemini, nolite contumaces reddere animos vestros,
sicut olim factum est in deserto, eo loco, qui arebellione nomensortitus
est, eo tempore, quo Israelitae in looo, qui a tentatione dicitur, morati
sunt; ubi de mea potentia dubitaverunt patres vestri, me, inquam, ex-
plorarunt, quamquam insignia providentiae meae documenta viderunt
per omne tempus peregrinationis in deserto. Propter hanc in me diffi-
dentiam et incredulitatem hominibus hisce pravis indignatus sum et
dixi: perpetuo me non veracem, non omnipotentem opinantur, «t opera
potentiae, bonitatis et iustitiae meae, quae ooram eis feci, non oonside-
rarunt; ita ut iuraverim in ira mea: si venient ad quietam terrae pro-
missae Ghanaan possessionem, non ero verus Jehova. Huius patrum
vestrorum incredulitatis punitionem attendentes, cavete vbbis, fratres,
ne forte aliquis vestram animum malum et incredulum prodat deficiendo
a Deo vero, imo vos invioem quotidie cohortamini, quamdiu vobis ilii
oohortationi, quae in psalmo citato legitur, aures praebere lioet, adeoque
quamdin vivitis, ne quis vestrum animo obdurescat defectionis
fraudibus deceptus, ita nimirum, ut Christi doctrinam repudiat Parti-
cipes quidem effecti sumus Christi per Baptismum, sed idnobisnil pro-
derit, nisi ad finem usque vitae fidem firmam servaverimus, seu quam-
diu, inquam, nobis acclamatur: Hodie si vocem eius audieritis, nolite

Paraphrasis m. 7.— IV. 13. 85

oontumaoes reddere animos vestros, sioat maiores vestri feoemnt in illo
loco, qui a rebellione nomen aooepit. Quinamenim audita vooe divinare-
bellarunt et seditionem moverunt? num negari potest fiiisse eos, qui
Moyse duoe ex Aegypto exierant? Quibus autem indignatus est Deus
per annos quadraginta? nonne illis, qui murmurando, Deum tentando
et in ipsum non fidendo peocaverunt, qui propterea perierunt in deserto
eorumque oadavera ibi iaouerunt insepulta? Quosnam denique iure-
iurando interposito negavit, terram Ghanaan unquam intraturos, nisi
illos, qui ei fidem denegarunt? Itaque non potuemnt pervenire ad fe-
lioitatem ipsis a Deo destinatam, quia fidem et obsequium ei denegamnt.
Gaveamus igitur, ne forte, oum nobis reliota sit promissio, nos per-
venturos esse ad felioitatem Dei, aliquis vestrum sua oulpa felidtatem
ipsi destinatam et pmmissam non assequatur. Etenim etiam nobis
promissio oontigit siout olim Judaeis in deserto; sed non profuit illis
audita promissio, oui, qui eam audiverant, fidem denegarunt. Nos vero,
qui oredimus et oredentes Deo obedimus, ingrediemur in requiem, in
quam Deus iurat non ingressuros esse, qui non orediderint, quamvis
baeo requies iam ab initio mundi praeparata erat Dixit enim Sorip-
tura (Gen. II. 2.) de septimo die sio: Et requievit Deus die septimo
ab omnibus operibus suis; et mrsus in psalmo iam saepe oitato requies
Dei indioatur, a qua Judaei inoreduli exoluduntur. Quoniam igitur
superest, ut quidam in requiem Dei perveniant, postquam ii, quibus haec
promissio prius oontigit, propter oontumaoiam ad faano felicitatem non
pervenerant, iterum aliud tempus Deus oonstituit, Hodie, per Davidem
psalmo laudato post tantum temporis spatium looutus, ut paulo ante
oonunemoratum est: faodie si vooem eius audieritis, nolite obdurare
oorda vestra. Nam si Josua Israelitas ad veram quietem et felioitatem
perduxisset, non oonstituisset Deus per Davidem tanto temporis spatio
elapso, oum iam dudum Israelitae Palaestinam ocoupassent, aliud tempus,
quo conseouturi essent quietem Dei credentes. Superest igitur creden-
tibus laetissima quies; sperare possunt felioitatem futuram, summam
eamque perpetuam. In quam quiounque semel ingressus est, ab omni
labore in aeteraum quiesoit, sicut Deus, orbe oondito, quievit a suis
operibus. Studeamus igitur illius felicitatis participes fieri, ne quis
nostmm propter idem oontumaciae exemplum, quo Israelitae periemnt,
infelix evadat. Effatum enimDei minantis eventumfaabeteteffioaoiam,
penetrantius est quovis anticipi gladio, pertingit usque ad intima faominis

86 Purmphraiis m. 7— lY. 14.

penetraDda, animam et spiritoni, occaltissima et abditissima in animis
nostris penetrat, dijudicat animi nostri oogitata et stndia; nam nalla
res creata Deo obscura est, sed omnia nuda et aperta sunt oculis eios,
cui ratio a nobis reddenda est.

Tractatus III.

Chrmtm praMtaitMr Mt gaeerilttiku V. T.

Cap. IV. 14.— X. 18.

A. personasua; nam est sacerdos secundum rationem

Melcbisedechi.

Cap. IV. 14— VII. 28.

Seotio 1.

Comparatio Christum inter et summos Judaeorum sa-

cerdotes instituitur.
Cap. IV. 14— V. 10.

Quod apostolus II. 17. et III. 1. paucis tantuni attigerat, iam
accuratius et uberius nunc pertractat, Ghristum nempe esse pontifieem
maofimum ; et sicuti cap. I. Christum angelis, cap. III. eundem Moyse
longe praestantioreni esse ostenderat, ita nuuc demonstrat Christum
esse verum pontificem et longe praestare sacerdotio Jndaeorum. In ex-
ponenda hac summi sacerdotii Jesu praestantia per plura immoratur
oapita, ita tameu, nt more suo digressiones quasdam faciat. ExposiUo
ipsa, cui transitus specie exhortationis a v. 14. usque ad 16. praeoedit,
in duas subdividi potest partes; inprima partefV.l. — VII. 28.)06ten-
ditur : Ghiristum praestare sacerdotio A. T. persona siia^ quia est
sacerdos secundum ordinem Melchisedech; in altera parte (VIII. 1. X.
18.) probatur : Christum praestare sacerdoUo A, T. sacrificio sw,
qnia sacrifioium ab eo in cmoe oblatum quam maxime superat saori-
fida V. T. typica.

Cap. IV. w. 14—16.

V. 14. ""Exovxec ooy ipxispioi (ii^av, 8i6Xt)Xuddta to&c oopavobc»
'IiQooov^ Tov olov to5 Bsoo, xpac&|i6V tffi 6(i.oXoYtoic- — P^i partioulam
o^v apostolus lectoribus in memoriam revocat, se iam antea Christum

Expoiitio ly. 14. 15. g7

pontificis nomine insignivisse (II. 17.; III. 1.). -^ &px^^^^ V^olq
non indicat pontifioem summum; haec enim notio iam inest vocabulo
^tpxtspa&c; sed (liY^C declarat personae magnitndinem et dignitatem
eximiam, et verissime ita s. auctor nuncupare poterat Ghristum pon-
tificem; nam ostenderat supra (I. 4. III. 3.) eum esse maiorem angelis
maioremque Moyse, et verba, quae h. 1. sequuntur, sunmiam Ghristi di*
gnitatem exponunt. — In verbis: SisXi^Xodcka too^ o&pavo6< designant
o&pavo( ooelos creatos (I. 10.), distinguendos a ooelo increato ss. Trini-
tatis, quod IX. 24. ahzb^ 6 oopavd^ vocatur; pluralitas coelorum crea-
torum iam in Genesi I. 7. 16. (coelum aereum et oQelum sidereum)
fundatur; trium coelorum etiam Paulus in 11. ep. ad Gorinthios (XII.
2.) mentionem facit, ubi tertium coelum, Dei et geniorum coelestium
sedem, vocat TcapdSetoov (v. 4.); primum enim ooelum est aSreum,
nubibus tectum, alterum sidereum. lam quoniam tres erant templi
partes, atrium, sanctum et sanctissimum, quae separabantur aulaeis, et
snmmus pontifex quotannis die decimo mensis Tischri Sanctissimum
intrabat: apostolus cum hoc pontificis, qui varias templi partes tran-
sibat, ingressu in adytnm comparat Ghristi in ooelum reditum, cui varii
o6pavoi transenndi erant, donec veniret in intimam veluti divini palatii,
templi coelestis, partem. Quare etiam comparationi institutae con-
venienter verbo 8t8Xif]Xo^dca (qui pertransiit) usus est. — xpatcditev
idem est quod pepaCoic xaTdioX(0|jL6v (III. 6. 14.).

V. 15. 0& Y*P ^xoftsv ap^tepla (i-J] SovatJ^vov ooiiira^f^oat vaU
iodevetatc iffj&^ iC6iCEtpao(xivov 8k xata Tcdvxa xad' 6(&ot6t7]Ta x^pU
i|iapTta^. — Versu praec. apostolus dixit, Jesum pontifioem coelum
intrasse, lectoresque suos admonuit, ut huic ipsorum pontifici constanter
adhaererent, in eoqne fiduciam suam collocarent. lam h. v. rationem
reddit, cor ei adhaerere atque confidere possint et debeant; et oum aliquis
oontra movere possit: si talis ac tantus est Ghristus, miseriis nostrisnon
movebitur : simul verbis huius versus refellit ita sibi oocurrentem. Ha^
bemos, inquit, pontifioem, qui nil humani a se alienum putet^ qui aeque
ac Judaeorum pontifices (ooU. V. 2.) miserioordiar tangi possit. — Vo-
oabnlum &od6V6ta h. 1. miseriam quamvis denotat; tum aiSictiones et
calamitates, tum vitiositatem et ad peccandum pronitatem. — xa^''
6|iotda]ta positum est pro : y6v6(jl6Vov &v icdot totC iC6tpaotiot< 6(i.olov i^(uv.
— Verbisxtt>plc d|taptia< apostolus indicat, Gbristum ab omni errore et
peecato fuisse immunem, eaque adiecit, ne lectores ultra modum exten-

gg Eipoiitio nr. 16. y. i.

derent similitadinem, qoae inter Christam et Jadaeorom pontifioes in-
teroederet

y. 16. IIpoc6p/(o|i6da oov |i6ta ica^p7]atac t^ ^p^vi^» tffi joLpit^^
?va Xdpio|uv SXeo^, %cA x^P^v 6opco|i£v elc eSxatpov ^oi^dstav. — Ver-
soB hic oontinet coniunctam cum exhortatioae consolationem. — «po^-
^pX^odai (oorrespondens hebr. 3ip) denotat aocedere ad aliqaem; in

nostra epistola adhibetar de illis, qui Deum precibus adeant (cfr. YIL
26.; X. 1., 22.; XI. 6.)- — jtexi ;ca^^i]oia^, cum oonfidentia, quia
sdK pontifex noster Christus est, satis potens placare iram divinam,
Deamque nobis propitium reddere. Vooe dp^vo^ ri]c X^P^'^^^
alludit s. aactor ad aroam foederis, cuius operculom, quod Ohe-
robin alis suis tuebantur, Dei thronus erat terrestris, super qao
tanquam throno sedebat Dei maiestas, quodque operculum gratiae

divinae symbolum erat. — '8-p6voc t^? X^P^*^^^ ^* ^* ^^ thronus
Dei in templo ooelcsti, qui idem Mpssiae ad Dei dexteram sedentis
est. — iXdoCt misericordia, id designat, quo calamitatibas pressi;
X^pi<9 gratia, id, quo culpa non carcntes indigebant. Auctor indicare
vult, verara sedem inisericonliae et gratiae ibi quaerendam esse, ubi
Christus ad dexteram Doi exaltatus qua perpetuus pro hominibus apud
Deum intercessor sedet. - In formula: el^ e^Sxaipov poijdetav, parti-
cula 6^ finem deolarat; ^oifi^iOL, auxilium, utrumque genus t&v &o^-
V6Uov (v. 15.), scil. peccata et calamitates speotat; ^Sxaipo^ poi^deia
extenditur ad totum tempus vitae praesentis^ donec Hodie oognominatur,
ut ait s. auotor cap. praeoedenti; semper enim dum hic vlvimus, egemus
auxilio gratiae Dei (Estius).

Cap. V. w. 1—10.

V. 1. Ildtc Tap 3ipx^p6<^^ ii ivd-pfid7U(ov Xa|jLPav6p.6Voc 67rip &v-
^p&nm xa^iaitatai tdi Trpoc t6v 066v, Tva Tcpo^^dpiQ Sv^pA r6 xal do-
ota^ &icfep AjjLaptiwv, — Partioula ^dp orationem de Christi pontifioato
coeptam continuat; pergit enim apostolus probare, Christum esse verom
pontificemet Judaeornm pontifioes longissimesuperantem. — Verbis: icftc
ipXi6p60c ii ivd-pcbTccDV Xa[iPavd[i.6V0c Judaeorum pontifices respioi, satis
perspicue dooent, quae v.2 — 4. leguntur etmeris hominibus conveniunt.
— Participium Xa|ipav6it6V0^ non pertinet ad subiectum (ita ut sensas
esset: omnis pontifex, qui ex hominibus assumitur), sedest praedioatum
et propterea resolvendum : omnis pontifex e;x hominibus assumitur et

Ezpoiitio y. 1. 2. 8. g9

pro hominibns oonstitaitur; apostolos enim utramqae horam : ex homi-
nibus assumi et pro hominibus constitui, adfert, ut proprietatem sacer-
dotis Levitici Christo applicandam; Chrlstum ex hominibus assumi de-
buisse, iam supra cap. TI. v. 11. ss. docuit; eundem pro hominibus oon-
stitutum esse, ostendit in sequentibus. — Per formulam xdi izpb^ tov
Osbv indicatur cultus divinus, quatenus ad sacerdotum officia pertinet,
sacrorum populi procuratio, speciatim hostiarum immolatio. — Vo-
cabulo Sd^pov Alexaudrini expresserunt hebr. nn3D» V^^ proprie do-
num quodvis denotat. Cum vero homines sacrificia primitus tanquam
munera obtulerint, etiam ita usurpatum est, ut sacrificium indicaret,
spedatim sacrificium incruentum et distingueretur a dooia, sacrificio
cruento. Sed hoc ipsum nomen 8fl^pov in litteris ss. adhibetur etiam ut
doo(a de sacrificiis oruentis; sic infra VIII. 4. simpliciter exstat Swpa.
Sunt itaque h. 1. Scdpa et ^ooiai ut synonima spectauda, et denotant
sacrificia piacularia, ut addita verba ^epl d[jLapttd>v docent.

V. 2. (JLSTpioTra^erv §ovd(JL6Voc; toi^ aYVooOai xal TrXavo^iiivoic» ifcsl
xal a&t6c iceptxsttat ^d^vstav, — Subiectum, a quo verba huius versus
pendent, est icac ap5(iepe6c, v. 1. — [xetptoTca^efv compositura est ex
(JLitpto^ et ica^eiv; (jiitpioc dicitur is, qui modum omnibus in rebus tenet,
moderatus, hinc |jLetpto9cadetv geueratira ponitur de raoderatione et con-
tinentia affectuura animi, atque adeo uotat: affeotiones animi continere,
moderari, inprimis autem decontinentiairaeusurpatur, ita ut sit: lenius
succensere aliis; qui autem animi affectiones raoderari, iram oontinere
potest, is potest etiam ignoscere peccantibus, cleraenter et benigne cum
iis agere; hinc (jietptofca^iv Sovdt(tevoc vertendum est: clementem se
gerere, benignum se praebere potest. — in^f^foobvzB^ sunt, qui quod fa-
ciendum estnesciunt; icXav<b|JL6Vot, qui in actionibus suis a reoto deviant.
Utrnmque consuetudine sermonis Hebraei generatim pro peccatoribus
accipitur, ut non solum intelligantur ii, quos dicere solemus per igno-
rantiam aut infirmitatem delinquere, verumetiamquiraalitiosepeccant;
nam et ad ipsos pontificis misericordia debet extendi, sicut et Christi
extenditur {Estius). — Tcsptxeto^d-at poni solet de vestimentis corpus
circumdantibus; io^iveta h. 1. denotat vitiosam animi indolem et inde
ortam peccatorum varietatera, qua, ut vestimento, circumdamur.

V. 3. xal hi a^fjjv i^etXet, xadcl>c ^epl 'coo Xaoo, oSta> xal icepl
iaotoo icpoqp^petv icepl i{jLaptt«&v. — 8t' a&mjv referri debet ad aad4-
veiav s propter hano infirmitatem ^. -~ Ad hunc versum respicienda sunt,

90 Exporftio V. 4—6.

qnae Lev. lY. 3. leguhtar: ,,Si aacerdos^ qui unctus est^ feceaverU,
deUnquere faciens populumf offeret pro peceato «uo, vitttlum im-
maculatum JDomino *.

V. 4. Kal o&]( iaot^ ti^ Xa(i.pdv6c ti]v tt|j.'^v, diXXoi xaXo6|i£vo^
&«6 too Osoo, xa^dTTsp xal 'Aapo>v. — Vox tt|iT^ proprie honorem
denotat; sed adhiberi solet etiam de munere quovis, h. 1. de mmiere
pontificis, ut oontextus docet; et Xa|ipdivetv iaotcp» aocipere sibi ipsi,
notat : sibi aliqnid arrogare, viudicare, quo sensu v. seq. legitur SoSdcCstv
laotdv. — Aaron nominatur loco reliquorum pontificnm omnium, quia
primus fuerat pontifex et primarius, quoad divinam eias vocationem (dr.
Ex. XXVIIT. r. seqq. ; XXIX. 4. ss. ; Lev. VIII. 1. ss. ; Num. UI. 10.).
— Pro xaddirsp in codicibus X, A, B,D legiturxa^cnrsp, quae lectio
verior esse videtur.

V. 5. Ooto) xal 6 Xptat6< oft/ iaot6v iS^Saas Yev7jdf)vat &px^
pia, aXX' 6 XaXi^aac ttph^ a6t^v' Tl^c (Jloo et ao, Iy^ aijiupov y^T^"
VTjxdc as.

V. 6. Ka^o)^ xal iv Itipip X^YSf £6 Isps&c el^ tov al&va xata
t^v td^tv MsX/tasd^. - Quac apostolus hucusque de proprietatibus
pontificis Judaeorum edixit, ea nnnc Christo applicat; ac primum lo-
quitur de proprietate ea, quam postremo posuit. Gam enim Ghristus
non esset ex stirpe Aaron, quae sola saoerdotalis erat, imo nec ex tribu
Levi, quae sola ooram Domino ministrabat: asserenda fuitinprimiseias
vocatio. Propterea apostolus duobus locis V. T. probat, Jesum «bi
pontificis dignitatem non arrogasse, sed eum a Deo oonstitutum esse
pontificeui. Allegat hnnc in finem ps.ll. v. 7. et GX. v. 4.; utromque
psalmum ipsi Judaei de Messia explicabant. Sensus verboram: oSto
xal 6 Xptat6c o&x iaotiv I86£aa6 fsvtjftljvai ap/ispia est hio: Ita et
Ghristus non semetipsum extulit ad pontifidam dignitatem, nonBemet-
ipsum pontificem fecrit. Verba sequentia : &XX' 6 XaXi^ooc itp6c a&c6v*

irtd<; |iOO sla6, iY^ai^iispovYeY^^^^osP^^P'^^^^"^^^^^^^^"^^^^
quasi dicat apostoius: sed Pater eum clarifioavit, ut pontifex fieret

{Eatiua). — Apostolus autem loquens de Ghristi sacerdotio verba: oi6c

jtoo st a5, h{iii ai^jupov YSYivvTjxA os consulto propterea adiecit, quia

divina Ghristi oidtTj^, quae per ea significatur, at aliarum omnium ex-

cellentiarum, ita et sempitemi sacerdotii, quo is fungitur, ritveluti quod-

dam fundamentum. Alter loous desumtus est ex psalmo GX. v. 4«;

hoo altero loco Paulus simul demonstrat, Ghristum esse singularis oon-

fixpoittio y. 7. 91

didonis pontifioem, qui Judaeorum pontifices dignitate longissime su-
peret. — Vox Td^iC^igni^i^tseriem, ordinem, classem; deinde rationem,
modum, conditionem; b. 1. non ordinem, sed ratiouem denotat; sensus
est: seoundum ratiouem Melchisedecbi, i. e. Melcbisedecho similis.
Paulus ipse serius (VII. 16. ooH. v. 17.) haec verbasensu allato inter-
pretatur, si dicit: ,xata tYjV 6|ioi6r)f]ta MsXxiaeS^*, secundum simi-
litudinem Melchisedechi. Deus itaque verbis : xata r?)v zdiiiv MeXxt-
oeSix declaravit, Christum inter et Melchisedechum similitudinem
interoedere. Hinc recte etiam omnes ss. Patres Melchisedechum
typum habent Christi. Apostolus cap. VII. plures, quae inter Christum
et Melchisedechum intercedunt, similitudinespropouit; praecipuaautem,
qua Christus merito vocatur sacerdos ad rationem Melchisedechi, ob-
tinet inter sacrificium eucharisticum, quod Christus, et sacrificium, quod
Melchisedechus in pane et vino instituit (coll. Gen. XIV. 18 ss.), ita
ut illud recte in Melchisedeohi s;icrificio praefiguratum dicatur.

v. 7. "Og 4v taU i^jiipat^ tffi oapx6c aoioo <38TiJo6tcte xal Ixstirj-
piac irpoc t6v Sovdt|JL8Vov o(«>Csiv aotov Ix <&avdtoo \ibz6l xpao^i^c lo-
Xt>pdtc xotl daxp&a)v Tcpocev^YxaCi xal el^axooo^slc &?c6 tf^c e&Xa^stac*
— Hoo versu et sequentibus docet apostolus, quare Dens Christiim
pontificem constituerit; videlicet propterea, ut, postquam cruciatus et
mortem perpessus esset atque ita obedientiam Deo praestitisset (v. 8.),
ad suramum felicitatis fastigium evectus (v. 9.)« rex homiuum et pon-
tifex coelestis constitutus, cnltorum suorum esset oo>ry]p (v. 9.). — Vo-
cabulo oApi scriptores N. T. ita utuntur, ut conditionem vitae tenuem,
oorporis imbecillitatem et mortalitatem omnisque generis miseriam,
quacum homines hac in vita conflictantur, indicet. Recte itaque iam
Theodoretua verba: iv talc i^|iipaiC t^c oapxo^ a&too explicavit: eo
tempore, jquod oorpore mortali indutus transegit. — Vox lxstY]pia scil.
iXola vel ^d^Soc denotat proprie ramum olivae, quem supplex in manu
sua tenebat; h. 1. (et Job. XL. 22.) sunt deijosicetlxsnf^ptai voces sy-
nonimae; indicant: preces supplices. — Quando Christus hanc, de qua
loquitur apostolus, orationem obtulerit Patri, duae sunt opiniones. Una
est: apostplum loqui de ea Christi oratione, quapassioni suae proximus
Patrem tertio precatus est, ut, si fieri posset, transiret ab ipso calix.
Quam orationem a tribus evangelistis (Mtth. XXVI. 36. ss^; Mr. XIV.
32. ss.; Lc. XXII. 39. ss.) descriptam habemus. Qui etsi lacrymarum
non meminerint, tamen verosimile est, lacrymas non defuisse, quando

92 Expoihio V. 7—9. ,

prae moerore et angostia auimi sudor sangaineas ei deflaxit de oorpore
(LcXXn. 44.). Alii interpretes, ThomamAq, seqaentes, dicnnt: apo-
stolum agere de oratione Christi in cruce pendentis, quando vooe magna
clamavit dioens: , Deus meus, Deus meiis^ ut qtiiddereUquisH mef*
(Mtth. XXYll. 46.\ et quando, itenim voce magna clamans, spiritum
suom in manus Patris oommendayit (Lc. XXIII. 46')* l^^i quamvis
lacrymae eius non legantur, tamen eas nataraliter prae doloribus erapisse
credibile est — Quaenam opinio sit praeferenda, disputatur; forsan
ambae opiniones sunt ooniungendae ; et verba haec apostoli tum ad
orationem Christi in monte Oliveti, tum ad orationem in cruce penden-
tis referenda, quia exercitium piae subiectionis sub voluntatem Patris
utrobique idem fuit. Istae preces Christi autem non praeservationem
aJ> instante morte (non inb ^avdtoo), sed ereptionem e potestate mortis
(Ix ^avAtoo) spectant. — Verba iicb tijc siXapetec Vulgata recte
vertit: pro su;i reverentia; i. e. propter suam verecundiam, pietatem,
obedientiam erga Deum. Praepositio &7r6 qua causalis cum significa-
tione: pro vel propter occurrit in N. T. saepius (cfr.Mtth. XXVIII. 4.;
La XIX. 3.; XXIV. 41 ; Jo. XXI. 6.; Act. XII. 14.; XXII. 11. etc^).
Christus qua homo propter suam erga Deum pietatem exauditus est,
qnatenus ad vitam revooatus, in coelum exaltatus, ad dexteram Dei
collocatus et maiestatis divinae particeps factus est (ofr. Philipp. II. 8.
ss.: ^Obediens usque ad mortem^ mortem autem crtieis; propter
quod et Deus exaltavit eum * eto.).

v. 8. xaiTTsp ffiv ol6c, S|i.ad6V, iy ' &v ifTcad-e, rJ]v &7caxo'Jiv, —
Participium &v resolvendum est per : quamvis esset, nempe Hlius Dei,
tamen ex his, quae passus est, obedientiam didicit. Sed quomodo di-
dicit obedientiam, qui etiam uthomonoverat omnia etplenuserat omni
genere virtutum, ipsasque passiones obedientia praecedente susoeperat?
Responsum ad hanc quaestionem situm est in verbis: iLtp^ &v hca^;
Christus nempe per experientiam didicit, quod ante sciebat per infiisam
notitiam. 8. Thonms sensum sic reddit: i|jLa^ev r)]v &7caxoi^v, hoc est^
experientia didicit, quam grave sit obedire; ut qui obediverit in gravis-
simis et difBcillimis, videlicet usque ad mortem cinicis. — In verbis:
S(iad6 et iTcads paronomasia oemitur. — ktf £v Sscadsv est attractio
pro: kiC ixsfvfidv, & S^ca^sv.

V. 9. xal tsXsKo^d-slc, h{h^zo Tcdtai totc 67caxo&oo(3iv a&t<p dftto^

1) Cfr. KikhMt> Gramm. II., p. 270.

£ipositio V. 9. 10.; paraphnuBW tY. 14~y. 10. 93

(M»a]pia< olfidvioo, — Yerbum teXeio&o-^ai h. 1. non est suniendum
senstt : morte finitus, sed perfeotus redditus, h. e. in ooelum exaltatus,
ita ut sensus sit : Ghristus per passionem ad gloriani adductus omnibus
sibi suoque evangelio credentibus causa et auctor factus est salutis
aeternae (EatitMi), - Quod significationem verbi teXeiooa^ai attinet,
lade dicta ad oap. U. v. 10. — Hoo in versu duplex passionis Ghristi
fruotus signifioatur; ipsius scil. Ghristi consummatio seu clarificatio, et
salus nostra, quoniam etsibimeruit etnobis; sibi meruitclarificationem
naturae suae humanae (cfr. I. 3.); nobis autem factus est aXzio^ ocotif]-
pta? alcDVtoo (cap. II. v. 10. vocatur: ipxTJY^C t^? ao>ti]pia^ i^|ixov). —
Phrasis: aittdv ttvt elvat oa>tif]pia< etiam apud PhUomen, Joaephum
et dassioos oocorrit

V. 10. npo^Yopeodelc oiro too ^eoo ap/tepeoc xata t^v tdfiv
MeXxtaeS^. — Verbis huilis versus apostolus dicit: Ghristum esse
salutis nostrae auctorem utpote pontificem ad rationem Melchisedechi
a Deo appellatum (v. 6.) adeoque multo praestantiorem pontificibus
Judaeorum, qui proprium sanguinem suuni Deo obtulit nostramque
causam apud Deum agit. Paulus hoc adiicit, tum ut insinuet, quod
infra latius expositurus est; scil. qua ratione Ghristus factus sit nobis
causa salutis aeternae ; nempe per sacrificium crncis, quod ut pontifex
obtulit; tuni ut viam sternere iam incipiat, animosque legentium prae-
parare ad disputationem de saoerdotio Ghristi.

Paraphrasis.
Oap. IV. 14— V. 10.

Cnm ergo habeamus pontificem eximia dignitate conspicuum, qui
pertransiit coelos usque ad sedem maiestatis divinae, retineamus pro-
fessionem nostram i. e. Jesum snmmum nostrum pontificem et felicitatis
nostrae auctorem, eiusque religionem constanter profiteamur ; non enim
habemus pontificem, qui misererl non possit nostris miseriis, sed eum,
qui pariter ac nos omnis generis mala pertulerit, excepto peccato. Ita-
que bono animo accedamus ad solium gratiae, ut misericordiam et gra-
tiam obtineamus ad impetrandum auxilium tempore opportuno.

Omnis enim pontifex ex hominibus electus hominum causa propter
cultum divinum constituitur, ut pro delictis dona et sacrificia ofierat,
qui benignum sese praebere potest ignorantibus et errantibus, i. e. om-
nibus omnino peccatoribus, cum ipse peco^Ais sit obnoxius; et ob hanc

94 Expoiitio y. 11.

causani debet nou solum pro popali peocads, verum etiam pro suis of-
ferre sacrificium. Neque cuiquam lioet sibi illud munus, summi nimirum
pontificis, arrogare, sed qui Dei destinatione hnic muneri admovetur,
sicut et Aaron, id rite adipiscitur. Sic nec Christus sibi ipsi dignitatem
arrogavit, ut pontifex fieret, sed Deus eum pontifioem oonstituit, qui
dixit ad eum: Filius meus es tu, ego hodie genui te; quemadmodmn
etiam in alio looo apertis verbis declaravit dioens: tu snmmus pontifex
es perpetuus ad Melchisedechi rationem. Christus nimimm, cam eo
tempore, quod corpore mortali indutus transegtt, preoes snpplices Deo,
qui eum posset e potestate mortis eripere, cum magno clamore et la-
crimis obtnlisset, exauditus est propter suam pietatem erga Patrem;
et qnamvis esset Filius Dei, pati tamen elegit et experiri, quam sit ar-
danm usque ad mortem obedire. Per passionem ergo ad sammam digni-
tatem et felicitatem evectus, omnibus sibi snoqne evangetio obedientibus
causa et auctor factus est salutis aetemae, utpote declaratus aPeopon-
tifex in aeternum ad rationom Melchisedecbi.

Seotio 2.

Similitudo, quae iuter Melchisedechi et Christi sacer-
dotiam interoedit, res est explicatu difficilis, nihil-

ominus tamen proponenda.

Cap. V, 11— VI. 3.

Necessarium videbatur apostolo, qui in antecedeutibus declarave-
rat, Christum longe praestantiorem esse pontificem quam Judaeomm
pontifices, accuratiorem Christi cum Melchisedecho comparationem in-
stituere. Hanc revera instituit cap. VII. Nunc autem, at ad atten-
tiorem eorum, quae dicturus esset, oonsideratioaem lectores ezoitet, hac
in sectione profitetur, se rem pertractatumm esse ipsis, quippe qui aegnes
sint ad discendum, explicatu difficilem, et paulo aoerbius eorum tardi-
tatem castigat.

V. 11. llepl 00 7coX6<; i^[i.iv 6 \&(o^ xal Socept^niveotoc XiYStv, ixsl
viod^pol ifeifovate zal^ ixoar^. — In proxime antegressis de similitudine
inter Christum et Melchisedechum intercedente sermo erat; reotissime
igitur plerique interpretes icspl o5 ad omnem tractationem instituendam,
ad similitndinem sacerdotii Melohisedechi cum saoerdotio Christ^i refemnt,
ut adeo icepl o6 reddendum sit: qua de re. — iroXbc •^juv 6 X6yo€ (scil.
iottv) multus nobis, seu potius mihi sermo est, nil aliud sibi vult, quam :

Expontio y. 12. 95

sermo mihi habendns est prolixior, multa dioenda habeo. — xai ver-
tendum est per : et qaidem. — 8D^ep|iii]veoto< explicatu difficilis. —
Vflo^pdc proprie dicitur imbeciUis, infirmus; iam quoniam imbecilles,
aegroti tardi sunt ad agendum, va>^p6c dicitur etiam: homo tardus,
segnis; denique transfertur hocvocabulum ad animum, itaut socordem,
stupidum indioet — Yfjfdvats faoti estis ; indicatur hoc verbo, lectores
antea fuisse promptiores ad discendum, ad augendam religionis cogni-
tionem. Causa huius ignaviae forsan erat, quia nimis af&xi erant legi
Mosaicae, qua veluti obice impediti, mysteriorum Novae Legis expli-
cationem aegre et tarde capiebant (Estius). Graeci interpretes autem
huius ignaviae causam referunt in afBictiones, quibus ob fidem Christi
susoeptam premebantur a Judaeis. — olxoii) h. 1. non auditum, sed in-
telligentiam denotat

V. 12. Kal ^ap i^iXovrec eivai Si8a(3xaXoi Sid rov xp^vov, irdXiv
Xpetav i)(ST^ ^^^ SiSdoxeiv opAc* tivd [tivaj ta otoixeCa t^^dpx^^^^v
XoYUov too Oeoo, xal ^eY^vate XP^^v Ixovteg YdXaxtoc» [xotl] o& oteped^
tpofi^c* — Apostolus versu praecedenti notarat segnitiem lectorum
saonun in adaugenda religionis scientia, quae eos impediret, quominQs
&eile intelligerent doctrinam sublimiorem iis proponendam lam hoc
versQ exprobrat iis ignorantiam ex illa segnitie ortam, eo turpiorem, quo
longius temporis spatium praeterlapsum sit, ex quo Christiani facti sint,
eamque adeo supinam, ut non solidiores doctrinas, sed religionis elementa
edooendi sint. — Sid tov xP<^vov, ratione temporis, ex quo iam reli-
g^onem christianam lectores epistolae didioeruut. — Quod pronomen
ttva atUnet, disputatur, an legendum sit prouomen interrogativum tiva
(cum Vulgataf Peschito, Augwtino ^) etc.), vel pronomen indefinitum
tivd; sed lectio posterior ttvd videtur esse praeferenda, quia alias sub-
iectum ad verbum SiSdoxeiv deesset, et pro activo SiSdoxeiv passivum
StSdoxeo&at stare deberet; stante hac lectione vertendum est: iternm
opos habetis, ut aliquis vos doceat elementa exordii etc. — Vocabulum
ototxeta ponitur de cuiuscunque rei initio; speciatim autem hoc nomine
insigniuntur iustitutionis elementa, disciplinae initia, rudimenta (coll. Col.
II. 8. 20.) ; sed otoixetd rq? apx^^ '^^™ valet, quod td irpcdta otot-
Xeta prima elementa. — td Xd^ta too Oeoo dicuntur quaevis oracula
et e£fata divina ; h. l. ut contextus docet, iUi vocatur doctrina Ghristi

1) Au^uMtmus tractot. 98. in Joaim,

96 Expootio y. 13. 14.

divina. — 'j[6kaL, lac, metaphorioe desigoat prima religioius chrisdaDae
elementay quae facile intelligi possunt; doctrinam etiam nidibus et im-
perfectis oonvenientem; ot&pea tpo^ solidos dbus, autem capita doc-
trinae christianae sublimiora, doctrinam eruditis et p^ecds oongruentem,
altiorem, difficiliorem. lo litteris ss. nempe et ioduoorum magistrorum
scriptis doctrina, institutio et quidquid animum erudire et emendare
potest, oomparatur cum alimentiB, quibus oorpus sustentatur. (Cfr. L
Cor. IIL 2.; FhUo^) de agricult p. 188).

V. 13. Ildtc Y^P ^ \fjstt]i[my '{QLkaxxQ^ Sicstpoc Xoyoo 8ixauoo6yii]C
Yifpcio^ Y^p iouv. — Nunc apostolus inhaerens allegoriae ab alimentiB
desumtae dooet, non eos, quibus prima elementa edisoenda sunt, sedeos,
qui ampliores in doctrina progressus fecerunt, capere posse capita reli-
gionb christianae sublimiora. Sensus est: omnis, qui utitur lacte, qui
lacte nutriendus est, i. e. oui adhucprimareligionischristianae elementa
edisoenda sunt, non potest capere doctrinam sublimiorem; nam haud
aptus est ad intelligentiam huius doctrinae. — Siceipoc ex i priv. et
ndfto^ quod provenit a icetpo, experientia, dicitur is, qui experientia
destituitur, rei ignarus, rudis, non aptus, non idoneus est ad aliquam
rem ; h. I. ut contextus flagitat, notat enm, qui aliquid capere nequit

— In explicanda formulaX^YO^dixatoaovYjgmagnoperedissonantlnter-
pretes; sic ex. gr. nonnulli X670C StxatooovYjc positum statuunt pro:
Xirfo^ icepl Stxatooovt]^ ; alii intelligunt doctrinam, qua Deo probati
reddimur, doctrinam christianani; aliidoctrinam degratia divina, quam
Christo debemus ; aliis 'K6r(o^ 8txaioo&v7]c est institutio perfecta et plena,
omnia complectens, quae ad perspicuam et distinctam religionis chri-
stianae intelligentiam pertineant, ita ut Xoyoc StxatoooviQc idem sit ac
X^YOC teXetdtYjtoc vel tlXetog. Atque haec explicatio reliquis prae-
fereada vidutur; etenim X6yo< Stxaioaovnjc h. 1. opponitur otot^etotg et
YdXaxtt, atque idem valet quod OTepea tpoyij et teXetdtijc (VI. 1.);
est itaque institutio perfectior, quae versatur in doctrinis subtilioribus.

— Vocabulum yrptio^j infans, sensu translato adhibetur de iis, qui tales
sunt respectu animi, rudes, indocti, nondum praeparati et apti ad intel-
ligentiam sublimioris veritatis (uti Rom. II. 20. ; I. Cor. III. 1.; Gal.
IV. 3.).

V. 14. TeXe(o>v di iottv i^ otepea tpo^^, td^v 8ta t7]V i^iv ta ol-

1) Philo ftpud Mangey I., p. 301.

Exporitio VI. 1—3. 97

adTjmjpia 7^|jLvao(iiya i;(6vT0>v irpo^ Sidxpiaiv xaXoo t6 xal xaxoo.

— TdXsioi proprie sunt perfecti, quia vero h. 1. opponuntur vTprtoic
intelligendi sunt adulti : i. e. imagine remota ; qui ampliores iam in doo-
trina cbristiana progressus fecerunt; horum est GTspea Tpo^ii^, i. e. hi
capere possunt sublimiora religionis oapita, his proponendae sunt intel-
lectu difficilliores veritates christianae doctrinae. — i^i^ proprie indicat
habitum oorporis, de animo ita adhibetnr, ut signifioet indolem effa-
Gultatem, facilitatem, exercitationem, usum, peritid,m (cfir. Quintil, X.
1. : jtfirma quaedam facilUaaf quae apud Oraecos i£ic nominatur '.).

— alo^xTjpia proprie sunt organa sensuum, corporis partes, quibus
sentimus; h. 1. transfertur hoc vocabulum ad animum, ita ut significet
vim et faoultatem animi aliquid perspiciendi et diiudicandi. — YupdCeiv
proprie notat nudum exercere; nempe adolescentes graeci in gymnasio
se exeroebant nudi, vestibus depositis, ita tamen, ut honori consulerent
cingulo; inde hoc verbum translatum est ad quodvis exercitium, etiam
animi, ita ut denotet: exercere se in aliqua re; itaque formula: ta
alo^irjxiijpta ife^oitvaaixiva declaratur : ingenium exercitatum, facultas
animi aliquid perspioiendi et diiudicandi usu (Sta t^v i^tv) et studii
assiduitate acuta. — xaX(^v et xaxdv denotat h. 1. verum et falsum, quia
de dootrina ad fidem pertinente potissimum sermo est.

Caput VI. w. 1—3.

V. 1. Ato iy^vxec Tov tij? apx^^S to6 Xptotoo X^yov, hcl t7]v te-
XetdtiQta f epcoiuda, (it] TcdXtv d-e[jiXtov xata^aXX6|JLevot (letavota^ i.icb
vexpcDV Spf ©v xal moteco^ ItcI ^eov, — Particula 8t6 h. 1. transitioni
inservit Propterea vult apostolus dicere, quia cibus solidior convenit
adultis, provectioribus, eorum causa, qui inter vos sunt tdXetot, et ut
inter vos ii, qui ad discendum hactenus tardi fuerunt (V. 11.), ad per-
fectiorem doctrinae christianae cognitionem sedulo sibi comparandam ex-
citentur, omissa elementari Ghristi doctrina ad perfectiorem institutionem
progrediar, prima elementa omittam et ad sublimiora me convertam.

— 6 %ffi ipxi? 'coo Xptotoo X6yoc designat prima religionis christianae
elementa; teXetdtiijc (coU. dictis ad V. 13.) institutionem perfectiorem,
sublimiorem. — Verborum : {i-J) TcdXtv d-e^jiXtov xatapaXXdjjievot [jLeta-
votac X. t. X. sensus est : non rursum vobis tradentes doctrinam religionis
christianae fundamentalem, quae est de poenitentia etc. — ^e^iiXtov
proprie aedificii fundamentum declarat, saepe autem improprie ponitur;

P i A e k, ComiiicnUuritu. 7

98 Ezpositio Tt "2.

nostro loco de pilmis religionis elementis, de prima in religione insti-
tutione adhibitum exstat (ut Rom. XY. 20.; L Cor. IQ. 10.). Qa^
talia reli^onis christianae prima elementa ab auctore in sequentibus
sex noitiinantur. Primo looo ponit s. auctor [jLeravotay &7c6 vexpcdv
SpYcov; {jLetdlvota proprie significat consilii mutationem; in ss. litteris
partim ponitur de reditu a superstitione Gentilium ad verum unius Dei
cultum, partim, uth.1., dereditu a vitiisad virtutem; Sp^a, ut orationis
oontextus declarat, sunt malefacta; per metonymiam Vocantor vexpd,
mortua, quatenus mortem adferunt. Primo itaque loco apostolus nominat
poenitentiam, quemadmodum Joannes Baptista et Y3h)lstus a poeni-
tentiae doctrina suam praedicationem exorsi sunt; idem fecit s. Petrus
(Act. n. 38.). — Altero loco ponit ictoTtv licl Osdv, fidem in Deum,
fidem vivam, quae coniuncta est cum voluntate vivendi secundum legem
christianam; haec fides vocatur a Concilio JhridmL racUa et funda-
mentum iustificationis, et propterea merito inter elementa religionis
christianae ref€frtur.

V. 2. ^a7ctta|jLCdv StSa/^^c» iirt^^aeco^ te ^etpcidv, &vaa'cdt06(bc te
vexp(idV xal xpi|jLaTOc alcovtoo. — Qua tertium religionis christianae
elementmn ponit: pa7CTta|i&v StSax^c; geuitivus StSa^f)^ immediate
oum voce de|iiXtov coniungendus est; nam genitivi praecedentes :
|ieTavotac 6t 9cCatea>c, prouti et quatuor subsequentes: ^aTCttaiJLddv»
imd^aecoc x^^P^^' &vaa'cdae(o^ vexp&v et xpCiiatog alcovtoo pendent
a nomine StSax')']) non autem referendi sunt ad vocem '&e|iiXtov.
— In explicanda voce pa7CTta(JLd>v interpretes non conveniunt; nonnulli
de mutando piurali in singularem cogitarunt, cum in versione syriaca et
arabica baptismatis legatur, numero singulari; sed quia codioes omnes
tam latini quam graeci pluralem habent numerum, quem et commen-
tatores omnes expjount, omnino retinenda est lectio pa7rcta[i(ov; alii
putant: per pluralem triplicem baptismum: fluminis, flaminis et san-
guinis indicari ; aut trinam immersionem in aquam respici; et adhuc
alii censent, piuralem numerum ideo esse positum, quod multi baptismo
sint initiati. Ast praeferenda est explicatio illa, quae dicit, apostolum
h. 1. non de baptismo christianorum, sed potius de lustrationibus Judae-
orum eorumque relatione ad baptismum christianorum loqui; quae
explicatio pervocempaTcctapLo^confirmatur; nam ad signifloandum bap-
tismum christianorum scriptores N. T. utuntur nomine pdicctapia ; de
lavationibus autem Judaeorum ritualibus utuntur vocabulo ^a^cuap^^

Expodtio yi. 2—3. 99

vel Pa7rciG|jL0i.^) Quod si ergo apostolus taDtammodo lavationem s. a
Christo institntam oogitari voluisset,^titique scripsisset: ^anzia^fj&zm ;
usus est autem voce paTrTiafxcldV, quia scribebat Judaeocbristianis et ad
Judaismum se inclinantibus, pro quibus relatio lustrationum iudaioarum
ad baptismnm christianum argumentum tf]c SiSor/ii^ esse potuit (cfr.
IX. 10.). Quarto loco ponit auctor epistolae S^ri-^sotv/etpwv, per quam
sine dubio illam manuum impositionem intelligit, quae fidelibus statim
post baptismum adhibebatur, de qua Lucas (in Act. YIII. 17. ; XIX. 6.)
refert; i. e sacramentum confirmationis. Apud Hebraeos nempe in
more positum erat, ut qui alteri aliquo in genere bona apprecaretur,
capiti ipsius manus imponeret, quae quidem manuum impositio sym-
bolum erat donorum, quae Deus impertiebat Quare etiam apostoli
lavacro sacro immersis e Ghristi institutione solemniter manus impo-
nebant, Deumque precabantur, ut iis spiritus s. gratia ac dona continge-
rent, ut vis et gratia divina in animis eorum se efficacem praeberet, qua ro-
borati intrepide Christi nomen apud hostes fidei confiterentur. — Qua
quintum et sextum religionis christianae elementum adducit apostolus:
ivdoTaoiv vexpcbv et xpi(La ald>viov. Yerba ivdotaoiv V6xp«&v nonnulli
ad homines probos referunt, et ad felicitateni in altera vita iis exspec-
tandam; verba autem xpi|ia alcbvcov de miseria improborum futura
interpretantur. Sed nihil causae est, quare a vulgari verborum inter-
pretatione recedendum sit, ex qua ivdloTaocc de resurrectione omnium
hominum, et xpijjia, ut saepe alias, de iudicio extremo accipitur; iudi-
cium autem dicitur alc&viov, quatenus eius vis et efficacia in aetemum
valet.

V. 3. Kal TODTO icotTiJooiisv [TcotTjowiJLev], lAvTrep ImpdTCTQ 6 ©edc- —
Pro 7coi7^oo|i.ev (in codd. B. K. L. aliisque; in versione Itala^ Vulgata,
Coptica^ Syriaca tdraque ; apud Chryaoatomum^ Ambrosium etc.) co-
dices nonnuUi (A, C,.D, E, et alii) exhibent lectionem 7cot7^oa>[jLev; sed
hic aor. coniunct. analoge ad ^epodiie^&a (v. 1.) constructus esse videtur,
quapropter lectio TCoti^oopLev (cum Lachm. et Tischend,) praeferenda.
— Haud pauci interpretes verba huius versus priora referunt ad prima
religionis elementa in antecedentibus ab apostolo laudata, ut sensus
procedat hic: alio tempore, si Deo placet, illa prima religionis capita
repetamus. His vero ita statuentibus opposuerunt alii: si apostolo ipsi

>) Cfr. Biiping 1. c, St 131. f.; BUek et alios.

7*

100 Ezpoiitio YI. 3.; pftnphr. Y. 11— VI. 3.

neoessariam Tisam fdisset, lectores religioms radimenta docere, sapientis
doctoris fuisset, non in aliud tempus institutionem hanc elementarem
differre. Quare plerique interpretes praeeuntibns Theodoreto^ Theo-
phylacto et Oecumenio verba : xal tooto 3roii^oo|iev retulerunt ad verba:
hiX ri)V tsXsidriQta fspc&iisda, quae sunt verba versus 1. praecipua, ut
sensus sit: et hoc quidem faciam, ad perfectiorem institutionem progre-
diar, si Deus permiserit, i. e. auxiliante Deo, si Deus vires conoesserit.
— Estiua ad haec verba observat: ^Apoetolum propterea loqvi ad
hunc modum^ quod actionee noetrae non ita Deum hdbeant auc-
torem^ ut non etiam a noetraprocedant voluntate, tametsiDeo sub-
ordinata; ac proinde^ dum qme boni quidpiam proponit ac etatuit
se/acturum^ incertus an Deus obiecturus sit impedimmtum^ quo-
minus iUud exsequatur^ recte eum dicere^ se idfacturum^ si Deus
permiserif^.

Paraphrasis.

Cap. V. 11— VI. 3.

Qua de re, sdlicet de similitudine inter Ghristi et Melchisedechi
sacerdotium, multa dicenda habeo, licet sermo meus vobis, plerisque
vestrum, sit intellectu difficilis, quoniam tardi facti estis ad discendum.
Etenim cum propter temporis, quo Ghristi doctrinam didicistis, diutur-
nitatem, doctores aliorum esse debeatis, iterum opus habetis, ut aliquis
vos doceat prima doctrinae divinae elementa, iique faoti estis, qui lacte,
non autem firmiore cibo indigeant. Omnis enim, qui lacte nutriendas
est, i. e , cui adhuc prima religionis christianae elementa ediscenda sunt,
non potest capere doctrinam sublimiorem; nam haud aptus est ad in-
teliigentiam huius doctrinae; adultis autem, i.e., qui ampliores in doc-
trina christiana progressus fecerunt, his proponenda sunt sublimiora
religionis capita, iis, qui per usum et studii assiduitatem ingenium ita
exerdtatum et acutum sibi acquisierunt, ut possint veritatem sublimi-
orum doctrinarum mente comprehendere et diiudicare, an doctrioa quae-
dam vera sit, an falsa.

Propterea omissa elementari Ghristi doctrina ad perfectiorem in-
stitutionem progrediar,non iterum fundamentaponam tradendo doctrinam
de poenitentia, de fide viva in Deum, de lustrationibus Judaeorum
earumque relatione ad baptismum christianorum, de confirmatione, de

Paraphr. V. 11— VI. 3.; expos. VI. 4-6. 101

mortuorum resurrectione et de iudicio extremo in aeternum valituro.
Et boc quidem faciam, ad perfectiorem institutionera soilicet progrediar,
si Deus auxilium tulerit.

Seotio 3.

Illi, qui beneficiis religionis christianae cognitis a fide
defecerunt, suapte iam natura ad recipiendam salutis

gratiam inhabiles sunt.

Cap. VI. 4—8.

V. 4. 'ASovatov ifap, tooc S.i:ai ycotioS-^vcac f eooa|iivooc te t-^c

Scopeac xfi^ licoopavtoo, xal ^&z6xoo^ ifevTjO-^VTac ^tve6|iatoc aYioo,

V. 5. xal xaXov Yeooa|JL^vooc 8eoo p^[ia 8ovd(xetc re {liXXovtoc

alcovoct

V. 6. xal Tcapaiceadvcac, :cdXcv ivaxatviCetv el< [teT^&votav, iva-

ataopoovcac laototc tov olov too Oeoo xat 7capa8etY|iatCCovtac. — His
in versibus auctor rationem reddit (7ap), ob quam prima religionis ele-
menta repetere nolit, sed statim ad perfectiorem institutionem progres-
surus sit ; ratio est, quia impossibile est, ut illi, qui plenitudine salutis
potiti ab ista salute penitus defecerunt et in statu defectionis perseve-
rant, per repetitam rudimentorum explicationem ad sensus sui in
melius mutationem, seu ad poenitentiam revocarentur. Indirecte simul
his verbis lectores severe adhortatur, ne a fidesusceptaetproinde etiam
a salute deficiant Oratio ita oomposita est, ut apostolus graviorum
verborum delectu vim sententiae addiderit, et atrocitatem criminis et
poenae gravitatem ostenderit. — Quod constructionem horum versuum
attinet, dicendum est; a verbo i86vatov infinitivum TcdlXtv ivaxatvCCetv
(v. 6.) et ab hoc infinitivo omnia participia (in w. 4. 6. et 6.) de-
pendere.

Versus hi maxime in causa fiierunt, cur Romana ecclesia cunctata
sit, epistolam ad Hebraeosincanonemrecipere; nam in illa controversia,
an christiani lapsi in gremium ecclesiae recipi et peccatorum remissionem
in sacramento poenitentiae obtinere possint, illi, qui severiores erant,
MmtamstcLe scilicet et Novatiani^ hunc locum et praecipue vocem
&86vatov urgebant. Quia autem Romana Ecclesia in disciplina erga
lapsos et peccatores mitior erat illis haereticis, hunc autem locum suae
consuetudini contrarium esse putabat, igitur hanc epistolam genuinum
s. Pauli foetus esse ad tempus negabat. — Ut autem hunc locum Jfon-

102 Expontio YL 4-6.

tanistis et NovaHam$ eripere poflfient, ploieB orthodoxi, qai de poeni-
tentia, quae post baptismum a^tor, apostolom hic loqui fatentar, vooem
&56vatov per diffidU interpretati sant, itaut sensus apostoli sit: v<dde
difficiU esse^ ut qui post baptismum prolapsi sunt in soelera, per poe-
nitentiam restituantur. Sed huic explicationi obstat, quod verbom
&86vatov, quoties hac in epistola oocurrit, non difficultatem quandam,
sed potius impossibilitatem absolatam designat (VI. 18.; X« 4.; XL
6.) ; et propterea etiam h. l. in eadem significatione sumendum est. Dein
obstat etiam orationis contextus; nam si uonnisi difficile esset, illos, qui
a salute defecerunt, per repetitam primorum religionifi elementorum ex-
plicationem ad sensus sui in melius mutationeni revocare, utique auetor
haec prima religionis rudimenta eo gravius inculcare debnisset. —
Aliorum quorundam opinio est, proprie quidem accipiendum esse i.Sb'
vatov; sed aiunt, nogari poenitentiampost mortem iis, qui vitam hanc
in magnis peccatis finierint. Sed in hoc sensu refellendo non est, quod
immoremur, cum in textu nihil sit, quod eum commendet — Graeci
commentatores {AthanariuSy Ambrosius^ Chryeostomue^ Epiphamiu!'^
Theodoretus et alii) dicunt, apostolum poenitentiam post baptismum
possibilem non negare, sed ipaiu» baptismi repetitionem; quasi dicat:
Impossibile est semel baptizatos iterum baptizari. Yemmtamen non
perspicitur, ob quam causam apostolus tam sollicite doceret, non posse
semel baptizatos iterum baptizari, cum nulla historia testetur, aliquos
fuisse tempore apostolorum, quibaptismi Sacramentumsemel acceptum
repeterent, aut repetendum esse dooerent. — Adhucalii (etiam Estius)
putant, apostolum non de baptismo ipso, id est, non de baptismi cere-
monia, sed de eii^ effecta loqui, scilicet de gratia regenerafionis ac
renovationis^ quae peccando, praeprimis defidendo a fide, amittitur;
non quod amissa semel gratia recuperari non possit, sed quia Deus nul-
lum instituit remedium, quo tam facile gratia recuperetur amissa, vide-
lioet per modum regenerationis ac renovationis, quam fuerat per baptis-
mum acquisita. — Sed transeamus ad expositionem textus, ut verum et
germanum sensum investigemus.

01 Sica£ f(0tu3^^vt6c sunt illi, qui semel religionischristianae lu-
mine collustrati sunt; illud S;ca£ refertur ad icdXiv v. 6.; verbum yio-
tiCetv in litteris ss. frequenter ita adhibetur, ut significet: docere, qua-
tenus doctrina animos hominum illustrat et ignorantiam depellit; h. 1.
positum legitur de iis, qui religionis ohristianae cognitionem oonsecuti

Expotitio VI. 4—6. 103

sunt, atque idem valet quod X. 26. Xa|i@dcyeiv tYjy Itciyvcogiv zfi^ iXt]-
^stac* Hanc oognitionem oonseouti sunt per Baptismum praeoedente
institutione; hinc plures Patres graeoi Baptismum appellarunt f coua-
|i.6v vel f a>tiO[JLa, illuminationem. — fSoadpLsvoi t^c Swpedc t^c ^«oo-
pavioo, qui gustaverunt donum coeleste, dicuntur ii; qui benefioia salutis
christianae animo perceperunt. Verbum, quod praecessit, ^coTlCso^ai
pertinet ad intelligentiam ; if£6so^at ad sensus ex intellecta doctrina
oriundos; posterius proprie non tantum notat: leviter gustare, in os
sumere saporis explorandi causa; sed etiam: edere, cibum capere; hinc
etiam per translationem usurpatur non tantum de rebus, quae leviter
tantum explorantur, attinguntur, sedetiamquaoplene et perfecte animo
percipiuntur, experientia cognoscuntur. Construitur Ys66adai vulgo cum
genit.,.rarius ut v. 5.cum accusat. — Verborum zfi^ Scopeac t^« licoo-
pavioD varia estinterpretatio; Graeci interpretes (C%ry«o*^omM«, Oecur-
menius^ Theofhyla^stua) remissionem peccatorum intelligunt, qualis
nimirum accipitur in Baptismo; JuaUmcmus^ Orotiua de pace con-
scientiae exponunt; Primasius^ Estius^ Micluielis Sacramentum cor-
poris et sanguinis Domini intelligunt, quod est vere donum coeleste;
Calmet Spiritum s.; JBengel^ Bisping et alii Ghristum Dominum cum
plenitudine gratiae et veritatis suae. Ast praeferenda est explicatio
eorum, qui dicunt, per r^v Scopsdv r^v iTcoopdvcov (donum coelitus, per
legatum nempe coelestem [coll. III. 1.] concessnm) intelligendam esse
omnem salutis etgratiaeplenitudinem, qv.amreligiochristianapraebet.i)
— piTOxoi *(BYi^^)nBQ 9cvs6|iatoc aifioo sunt ii, qui participes facti sunt
Spiritus s. gratiae et donorum adeoque baptizati, confirmati variisque
charismatibus instructi. — xaXov Oeoo ^fiifo, haud pauoi interpretes
de praestantia doctrinae^ christianae explicant, de evangelio, quod prae-
bet animi tranquillitatem, spem remissionis peccatorum, certitudinem
sanctifioationis intemae etc, Ita vero idem plane repetitum esset, quod
verbis v. 4. Ysooapivoo^^T-^^Siupsptcjf]^ liroopaviop expressum erat.
Imo ^f^ita b. 1. ut.et alias saepe promissionem declarat, et ^f|||jLa xaXdv
respondet formulae Hebraeorum ^iion 12111 i° li^ris V. T. saepissime
adhibitae de promissione laeta; sensus verborom: xoXov, YsoodiJLevoi
Bsoo ^f)p«a est: qui doctrinam coeiestia bona promittentem cum suavir
tate et gaudio perceperunt. — Sovd|isi< ts (liXXovTpc.alwvoc; verba

*) Cfr. LHnemann l c, St 207,

104 Ezpositio yi. 4—6.

baec cum proxime antegressis particula te arctius conDexa quain par-
ticula xai et ad Ysoaapivooc referenda illa priora verba: xoXov Beoo
^^(ia illustrant; est autem alcl)V [liXXcov, saeculum futurum, idem, qaod
(II. 5.) i^ olxoonivT] T^ [liXXoooa, regnum, imperiura Christi hac in terra
inchoatum et aliqnando in coelo consummandum; vocabulum Sovd|ietc
h. 1. indicat effectus gratiae intemos, operationes gratiae, bona, oom-
moda regni Messiani; et sententia verbis inest haec: qui cognoverunt
iam operationes gratiae, seu qui perceperunt iam bona, commoda, feli-
citatem regni Christi; qui experientia oognoverunt, quam beatos Christi
imperium regni sui cives reddat. — Verbum TcapaTciTrretv proprie signi-
ficat: iuxta aliquem vel aliquid cadere; dein usurpatur de hominibas,
qui aberrant, deflectunt a via; hinc per metaphoram notat: errare, pec-
care; h. 1. de iis adhibitum exstat, qui a religione christiana defecerunt.
— TcdXtv referendum est ad ivaxatvtCstv ; phrasis: avaxatvtCetv ^^(jLe-
TdVotav denotat : ad animi in melius mutationem, ad meliorem frugem
reducere, emendare ita, ut ad Christi signa et vitam virtutis studiosam
redeant — Totus hic] locus quoad verum et germanum sensum suum
restringendus est ad illos, qui heneficiis religionis chrisHanae cognitis
et perceptis a fide defecerunt et in statu defectionifi perseverant.
Apostolus enim non dogmaticam quandam sententiam de unpossibilitate
salutis quoad certa quaedam peccatorum genera profert, sed potius veri-
tatem quandam peychologico^moralem explicat, ostendens, illos^ quo-
rum corda contra omnia salutia christianae heneficia et solamina
ohdurata sunt^ suapte natura ad recipiendam gratiam inhabiles
eseCy omnesque illis ohlatas gratias nil aliud efficere, nisiutgratias
istas respuentes wagis adhuc ohdwrenfwr et culpam impietatis su^e
augeant Apostolus itaque hic loci, prouti ex X. 26., loquitur de pec-
cato in Spiritum «., quod Dominus neque in hoc saeculo, neque in fu-
turo remittenduni pronuntiat (Mtth. XII. 31. 8s.).i) — Partioipia se-
quentia: ivaoTaopoovta? et TcapaSetf (iartCovTa^ addita sunt ad insignem
exa^gerationem pecoati eorura, qui a fide defecerunt, et proinde rationem
exhibent, ob quam impossibile sit, eos rursum renovare ad poeniten-
tiam; (JcvaoTaopoov h. 1. denotat: rursum, denuoincruoemagere; omnis
enim, qui a religione ohristiana deficit, iterum crucifigit Christum; i. e.
aeque ac Judaei, qui Jesum Dei filium in crucem egernnt, magno sno

1) Cfr. Bitping 1. c, St. 137. f.; L&nemann 1. c, St 210. f.

Expositio VL 7. 8. 105

detriniento eum impostorem et sapplicio dignum foisse declarat. —
laoToi^ dativns est incommodi; in suam perniciem, cum suo detrimento.
— TcapaSetYiiatiCetv notat: monstrare aliquid illudque in publicum
produoere; deinde in deteriorem partem adhibetur de iis, qui aliquem
oculis omnium exponunt vel utpuniatur, velutnotetur ignominia; hinc
significat : vel publice poena aliquem afficere, vel ignominia aliquem
notare, ludibrio exponere, qua significatione posteriori h. 1. occurrit; qui
enim apostatat, hoc ipso oontemnit, vilipendit etridetChristum eiusque
redemtionem (Corn. a Lapide).

V. 7. rfj Yap, T^ Tctoooa tov Itc' ahzi]^ lp76|isvov TCoXXdxt^ osrov
xal TtXTOooa poTdvYjv sodeTOV Ixetvot^, 8t* o6? xal YswpYettat, (i^ta-
Xa(i^dvet e&Xofta^ i.icb too 9eo6'

V. 8. Ixf^poooa S^ ixdv^ac xal Tpt^6Xooc, aS6xt(io^ xal xaTdpa^
hrf^b^, T^g t6 t^Xoc el? xaootv. — Sequitur nunc, ut nexus cum ante-
cedentibus et rei ipsius, de qua sermo fit, conditio indicat, pulchra alle-
goria, qua s. Paulus lectoribus ad defectionem a religione christiana
pronis depingere voluit diversam conditionem et sortem eorum, qui doc-
trinae et beneficiorum Christi copiam nacti, hoc thesauro vel recte vel
male uterentur. — ;rtvstv frequenter adhibitur de terra, quae quasi bibit
pluviam, imbrem; etiam TtXTetv haud raroponitur deterra et arboribus
fruges proferentibus. — poTdv7]indicatherbam, gramen; adhibetur vero
etiam de frugibus cuiuscunque generis, ut hic loci. — sS^sto^ est ido-
neus, aptus; opponitur T(p &Sox[|jL(p v. 8. i. e. ad omnem usum inutili;
adeoque h. 1. est: usibus aptus, utilis. — St' ooc haud pauci interpretes
vertunt: p^ quoa, seu cum Vulffota: a quihus; iisque spectaii putant
agri cultores; quia autem praep. Std cum accusativo propter significat,
reddendum est: propter quos^ scil. agri dominos. — Verba: (jLSTaXap.-
pdvst e&XoYiac a^o too Oeoo declarant: terra a Deo fertilitatis incre-
menta capit, ita ut fruges cum maxima largitate proferat. — Ante
Ixy^poooa cogitatione repetenda sunt verba v.praec: ager, quipluviara
crebro in eum delabentem bibit, bene etiam colitur, Ixf Spoooa SS, ni-
hilomiiius tamen spinas et tribulos profert etc — S6xt(ioC adhibetur
de omni re idonea, utili; ergo dS6xt[ioc de re nullius pretii et ad omnem
usum inutili. — i^c 'co t^Xoc slc xaootv per hebraismum positum est
pro : i^c t6 t^Xoc xaootc scil. loTtv, cuius finis, i. e. ultima facta, exitus
est combustio. Pronomen i^c referendum est ad vocabulum iff], in hac
tota oratione primarium; agri finis est combustio; nonnuUi interpretes

IQQ Expontio TI, 7. 8.; parftphr. TI. 4—8.

intelligunt permetonymiam spinarum et tribulorum oombustionem ; alii
autem rectius oombustionem ipsius terrae (cfr. Gen. XIX. 24; Deut
XXIX. 23.).

Quid hacallegoriasignificetur, ex antecedentibus pronum est intel-
ligere. Apostolus locutus est de hominibus, qui a religione defecerunt
et de impossibilitate tales homines ad animi mutationem reducendi. De
hominibus itaque, qui dootrinae et beneficiorum Christi copiam nacti
sunt, et, ut materia substrata innuit, de diversa oonditione ao sorte
eorum, nunc vocabulis metaphoricis verba facit. £x nalura autem rerum,
de quibus sermp fit, facile innotescit, quae inter imagines et res signi-
ficatas similitudo interoedat. Sicut nempe ager, qui pluvia irrigatur, et
diligenter oolitur, ut agrioolis fructus utiles adferat, fertilitatis incre-
mcnta capit: ita homines, qui doctrinam et b eneficia Ghristi perceperunt,
et in eo laborant, ut fides ac virtus ipsorum in dies niagis firmetur et
crescat, Deo auxiliante prospero successu haud destituentur, Deus eos
felicissimos reddet in altera vita. Et sicut ager, qui spinas profert et
tribulos, a fundi dominis spemitur, execrationi est proximus et tandem
comburitur: ita homines, qui in religionis cognitione non proficiunt,
Christi beneficiis male utuntur et in errores pristinos relabuutur, Deo
permjttente a doctrina christiana deficient, cuius defectionis suae poenas
in.aeterna vita dabit gravissimas. — Ceterum per se patet, ^^v denotare
homines, bsx6v doctrinam et beneficia Christi ; SC oo^, propter quos ager
colitur, Deum et Cbristum significare.

Paraphrasis.

Cap. VI. 4— 8.

Impossibile est enim eos, qui semel religionis christianae lumine
coUustrati snnt, praestantiam religionis christianae animo perceperunt,
gratiae et donornm Spiritus s. participes facti sunt, doctrinam ooelestia
bona promittentem cum suavitate et gaudio perceperunt, bona, com-
moda, felicitatem regni Christi iam cognoverunt, et nihilominus a reli-
gione christiapa defecerunt et in hac defectione sua perseverant, — ad
animi in melius mntationeni reducere, ita ut ad salutem redeant ; eos,
iQqnam, qui in suam perniciem denuo Christum in cruccm agunt eum-
qoe denuo ludibrio exponunf. Sicut enim ager, qui pluviam crebro in
eum delabentem bibit et fructus usibus aptos profert iis, propter quos
oolitor, fertiljytatis inoremienta capit, ita ut fruges cum maxima laigitate

Ei|>08itio VI. 9. 10. 107

pariat — ita et homo, qui doGtrinam et beneiicia Ghristi percipit et in.
eo laborat, at fides ac virtus eius in dies magis firmetur et crescat, T)eo
auxiliante prospero successu haud destituitur; sicut autem ager, qui
spinas et tribulos profert a fundi dominis spemitur, execrationi est pro-
ximus et tandem comburitur — ita et homo, qui Ghristi beneficiis male
utitor et in pristinos errores relabitur, Deo permittente tandem a fide
et salute defioit; finis eius est oondemnatio aeterua.

Sectio 4.

Doctrina christiana constantissime est profitenda, at-
que maiores, qui per fiduciam et patientiam participes
facti sunt promissorum divinorum, imprimis Abra-

hamus, sunt imitandi»

Cap. VI. 9-20.

Nc nimis commoverentur lectorum animi, cum multi eorum ad de-
fectionem a relfgione christiana inclinarent, apostolus nunc blandimenta
et laudes nonnullas adiungendo, prudenter reprehensionis acerbitatem
emoUit et mitigat (v. 9 - 11.), et ut a dif&dentia eos avocaret eosque
ad constantiam in religione christiana profitenda excitaret, in memoriam
iis revocat maiores ipsorum fidei constantia conspicuos, praeprimis Abra-
hamum (v. 12—15.); denique a divina promissione Abrahamo data
arripit occasionem, ut nonnulla de voluntatis divinae firmitate adderet
(v. 16 - 20.).

V. 9. Ile7ceto|i.eda 8k itepl &[jLddV, iYamjTol, ta xpetooova xal ^x^"
|jL6va ocoryjpia^, sl xal ODta> XaXoojJLsv. — Apostolus alloquitur lectores
voce blanda: iYaTDQtot hoc unico totius epistolae loco, ne (ut ScMich'
ting observat) putarent, eam aliquo ipsorum odio laborare; sed ut
scirent, eum amore christiano erga ipsos flagrare, qui amor facit, ut
semper meliora ominemur iis, quos amamus, et, si quod severius dici-
mus, animo corrigendi non nocendi cupido, dicamus. — Verbum g^eod^ai
Tivo^ proprie notat: attingere, contingere aliquem, cohaerere alicui;
deinde : finitimum, vicimim, coniunctum alicui esse, ad aliquem pertinere
quocunque moclo. — ocoxYjpta bic felicitatem, inprimis alterius vitae
declarat.

V. 10. 06 Yap SSixo^ 6 6e6?, iTCikaMab^i to5 epYoo D|iwv xal
zff &7din]<, ifi i^t8^a(^^^ eU '^h Svofia a&Too, Staxovi^vTec toi<

'

lOg Ezpontioyi. 11—12.

drftoec xol Suxxovoovtec- — Gausam nunc laetioris suae de lecioribus
persttasionis apostolus a Deo derivat, in eoque spem snam se positam
habere affinnat. — oh y^P SSixoc 6 Osoc» imXad^do^oc to5 IpYOo
0{i6y; Dens in ss. litteris alicnius facti obliyisci dicitur, qnando illadnon
remnneratnr aut non punit. — Verbum ro IpYov &|mv in genere in-
dicat: agendi rationem et aocuratius definitur per: tq^ i^^&Tnfi; &Ydin]
idem valet, quod (XIII. 1.) ^ iXaSsXf ta, amor erga fratres, et qnidem
christianos; sequitur enim : qui ministratis toic aYtoi^. — sl^ to Svo{ia
o&too denotat: propter Deum, Dei causa, pietate erga Deum ducti,
cnins doctrinam profitemini. — Siaxovetv capiendum estdehumanitatis
officiis quibuscunqne.

Ex hoc versn sequitur, bona opera esse meritoria, esse vera me-
rita de a)ndigno (cfr. Conc. Trid. VI. cap. 16.).

V. 11. 'Eirido|tod|jLev 8&, ixaoiov 6|uidv ri]v aotijv IvSetxvoaO^ai
<3icoo8*f]V itpb^ rJiv 7rX7]poyoptav rj)< JXTrtSo? SxP^ teXooC, — Mens
apostoli est: Quamvis optime de vobis sentiam et confidam propter
ea bona, quae hactenus cum Dci gratia egistis, tamen cupio, ut omni
studio in eo enitaroini, ut spes vestra usque ad finem vitae firmissima
sit et certissima, i. e., ut oonstantissime doctrinam Christi profiteamini.
Praep. 7rp6< h. 1. vertenda est per: quod attinet ad. — 7cX7]poyopta
proprie denotat plenam latiouem, deinde perfectionem quamlibet de-
clarat, speciatim rei alicuius finnitatem designat; itaque irXir^po^opta
tijc iXTTtSoc est spei firmitas; et per iXTCtSa intelligitur spes salutis,
felicitiCtis aetemae per Ghristum promissa. — S/pt t^Xoo^ usque ad
finem vitae.

V. 12. ?va (i-?] vco^pol Y^v7]o^, |jLt|i.if]tal 8h z&v 8ta ictorecoc xal
(laxpodojita^ xXlf]povo|io6vTa>v t&? iicaYYsXiaC. — In hoc versu, qui
arcte cum praecedenti cohaeret, auctor lectores excitat, ne segnes et
torpentes efficiantur, sed ut assequantur promissiones. — TcCartc h. 1.
indicat firmaro in proroissa divina fidnciam; [laxpod-oiita patientiam,
quae neque longinquitate temporis, neque calamitatibus pietatis causa
perferendis concutitur et labefactatur. — ifcaYY^XEai sunt promissiones
Patribus factae, partim terrenae, partim ooelestes et spirituales, quarum
illae iam dudum impletae erant, istae vero iam coeperunt impleri per
Ghristum, perfectius implendae temporibus futuris, ut proinde mediam
temporis difierentiam (xX7]povoiio&VT(ov, qui haereditant) recte elegerit
aposiolus {Estiua). ~ Per xXnjpovoito&vca^ non tantum Patriarchae,

Expoiitio.VI. 13—15, 109

sed potius generatim omnes maiores sunt intelligendi, qui divinis pro-
missis indubitanter credentes, eadem patienter exspectantes, ea oonse-
cuti sunt et oonsequuntur.

V. 13. T(p Y^P 'Appoiit iffanstXd|jL6voc 6 Ostfc* ^Tcel xat' o&fis-
v6c eix^ {isiCovoc i|i6oat, &|ioa8 xa^' laotoo, -^ £ maioribus nunc
apostolus unicum Ahrahamum laudat nominatim, tum quoniam plu-
rimum valebat apud Judaeos eius auctoritas, tum quoniam Abrahamus
primus acoeperat promissionem felicitatis summae per Messiam ex po-
steris eius oriundum obtinendae. — &|loo8 xa^' iaotoo; homines per
Deum iurare solent; Deus vero altissimus cum per excelsiorem iurare
non potest, ubi rei alicuius veritatem ac finnitatem declaraturos est,
per semetipsum iurat. Si autem Deus in litteris ss. iurasse dicitur, eo
ipso innuitur, enm esse mutationis et poenitentiae expertem, indicatur
promissionis veritas et firmitas. Inest ergo verbis: &|ioo6 xad' iaoto&
sententia haec: Dei promissio tam certa est et firnm, ac si eam iureiu-
rando confirmasset. Respidtur locus Qrenes. XXII. 16. 17. 18., cnius
verba versu seq. afferuntur, quae enim ibi memoratur promissio, cam
iureiurando coniuncta erat.

V. 14. \ir{m' El jfjjv 6&XoYd>v ^'koxh^^ ^®» ^^ «XYjftfcvcov wXi]-
dovo) 06. — LoGus hoc in versu e 6en. (XXI L 17.) citatus iuxtaLXX.
sonat: ^ [i^Jjv 6&XoYfi&v e&Xoifnjaa) ae xal 9cX')f2d6va)v 9cX')f2dov& t6 oicip|ia
aoo. — Auctor epistolae huius loquens tautum de persona Abrahae
verbis to aTc^piia ao5 simpliciter substituit as. Loco verborum ^ (i^i^v,
quae textus receptus cum LXX. habet, Lachmann et Tischendorf
legunt: i, (in^v, et haec lectio,. quae genuina auctoris locutio censenda
est, orta esse videtur ex permixtione classicae foimulae iurandi ^ ixnjv
cum hebraica 6t (iiij (j<V D^?)- Vulgata vertens ^nisi'^ et jiiij legisse
videtur, stante hac lectione 6l (tif} apodosis quaedam supplenda est, v. c.
auon ero Jehova*.

V. 16. Kal ooto) iLaxpodoiJiii^aac lic^to^e tfJC iicaYYsXtac» —
Verba huius versus adiecit apostolus, ut lectores Abrahami exemplo
admoniti eandem praestarent patientiam; quasi diceret: Ita et vos
exemplo patris Abrahae, si patienter exspectetis nec animo deficiatis
in afflictionibus, promissa bona consequemini. Oottt) referendum est ad
iTc^to/sv. — Per iTcaYYsXtav, quam Abraham h. I. adeptus esse dicitur,
proxime intelligenda est numerosa posteritas, quae ipsi in proemium

110 £xpotitio VT. 16. 17.

fidei in Denm obtigit;^) remote vero haec repromissio refereoda est ad
Christam, qui ex numerosa Abrahae progenie proditurus erat.

V. 16. ''Ay^po>icot [|i§v] Tap xara too |istCovoc 6(JLV&ooat, xal
icdoT]^ cAiqL^ ivttXoYtac ic^pa^ slc PsPatcootv 6 SpXo^. — A sanctis-
sima prumissione Abrahamo data (v. 13. et 14.) apostolos arripit oo-
casionem nunc de voluntatisdivinaefirmitatedisserendi. Dixerat, Deum
soaiu promissionem oonfirmasse ioramento; cur id feoerit, iam explicat
a consuetudine hominum, qui volentes aliis oertam Mi-m facere eorum,
qnae dicunt, iuramentum interponunt. Sed hi quidem, iiiquit, per eum,
qui maior est, iurant, quia se maiorem habent Deum. Id Deus non
potuit, qui maiorem se non habet, ideoque per semetipsum iuravit
(JSaUus), — iyxiko*(ia proprie contradictionem declarat; deinde autem
etiam ita adhibetur, ut indioet controversiam de rei alicuius (ex. gr.
promissionis, testimonii) veritate; h. 1. prior significatio retinenda est;
nam auctor demoostrare conatur, promissionem divinam iuramento oon-
firmatam omni dubitadone, omni contradictione esse maiorem. — itiptx^
idem est quod tlXog, finis. — Verba: A^ PsPalcootv nonnulli referunt
ad Spxoc hoc sensu: contradictionis finis est iusiurandum ad fidem fa-
cien am datum. Ita vero scribendum fuisset: 6 el^ Ps^aicootv Spxoc.
Rectius ergo coniunguntur cum iis, quae praecesserunt, itaut sensus sit:
iusiurandum est finis omnis oontradictionis et ad fidem faciendam
datur.

Locus hic apertissime refellit eos, qui male intelligentes evau-
gelica praecepta iuramentum damnantvelut rem prorsus illicitam. Nam
de eo loquitur hic loci apostolus, non solum ut de re licita, verum etiam
ut ad finiendas controversias, quibus humana societas perturbatur, ne-
cessaria, adeo quidem, ut et Deus suam promissionem iuramento con-
firinare voluerit, ne quid ei deesse videretur, quod promissis et pactis
firmitatem apud homines conciliare solet.

V. 17. 'Ev <p Treptoodtspov poi)X6[i6vo^ 6 Oeoc imSetSat totc xXtj-
pov6|iotc tijc iTcaYYeXtai; t6 ipLstdtdstov zfi^ ^ookfi^ aotoo, i|i£OtTso-
oev 5px(p, — Verba: h ^ loco particulae consecutivae accipienda et
propterea vel quare vertenda sunt ; referri debent ad : liisoitsoasv Spxcp.
— 9csptao6tspov cum verbo i^tdst^at copulandum est hoc sensu: cum

') Cfr. ep. ad Rom. IV. 18.: »Qut (Abrahamiu) eontra tpem tn 9p€m
eredicUtf ut /leret pater miultarum gevUiumy secundum quod dietum e$t ei: ne
frii iemen fuum*.

Expodtio yi. 18. 19. 111

gravius quam siiDplici promissione ostendere voluit — xXifjptfvoiioi
xfl^ iica^fYsXlaCt ii» &cl quos promissio pertinet, sunt christiani hoc no-
mine digni (ut v. 18., qui cum hoc accurate cohaeret, sat ^videnter docet).

— ^ooXi^ est voluntas, consilium per semen Abrahae, per Messiam,
omnes homines beandi. — In explicanda formula: Ipieattsoaev 8p)up
diversissimi snnt interpretes; sic ex.gr. Vulgataeam vertit: interposnit
iusiurandum; versio syriaca: obstrinxitse iureiurando; alii ad i^oiz&i-
08V snpplent a&Tnjv scil. pooXnjv, et verba vcitunt: sanxit voluntatem
iuramento interposito; alii mediatore usus est iuramento ; sed |i6ott6&-
eiv, verbum aira^ X6y6|jl6Vov, quod proprie notat: medium inter dno
esse, dein mediatorem agere, h. 1. significat : sponsorem esse, spondere,
cum etiam sponsor mediatoris partes agat inter duas partes; ita ut verba
reddenda sint: promissionis veritatem spopondit iureiurando.

V. 18. ?va Si& §00 npa^f^zm &|x.6tad'dt(ov, &v oU aS6vatov ^6&-
oaodai Oeov, lo/opav irapdxXiqotv Sx^P^^ ^^ xataf OYdvtec» xpatfjoai
t1]c itpoxetiiivif]^ iXidSoc — Particula tva ut saepe alias consilium indicat ;
urget enim apostolus, quae de iureiurando dixerat — $bo est genit ;
nam in N. T. hoc verbum pro hoc casu qua indeclinabile tractatuir.^)

— §00 9cpdY(tata &(t6tdd6ta sunt promissio divina et ioramentum.
Fides quidem nostra iam in se et absque iuriiurando Dei immobili fun-
damento insistit; sdl. verbo divino fallere nescio. Utautem nostra quo-
que persuasio de veritate et certitudine obiecti fidei nostrae immobilis
et absolute firma redderetur, Deus benignissimus humanae infirmitati
se acoomodans et cum hominibus humano more agens, non dedignatus
est verbum suum absolute firmum iureiurando oonfirmare, ut oonfidentia
nostra duplici fundamento absolute firmo sustentaretur, scil. promissione
salutis et iureiurando huic promissioni addito. — icapdxXifjotc denotat
proprie: advocationem, dein exhortationem, cpnsolationem, solatium;
h. 1. significatio ultima tenenda est. — xpatf^oat significat h. 1. firmissime
amplecti, retinere. — i\niQ h. 1. postulante v. 19. sensu subiectivo
sumenda est, non autem sensu obiectivo pro: res sperata; IXniC haec
dicitur icpox6t|jiivif]» quia omnibus in Baptisnio iam infunditur, iam tan-
quam bonum communicatur.

V. 19. ff^ o>g ^YXopav iyo^'^ f^^ ^^X"^^ &of aX*^ te xal ^ePoiav

') Cfr. Winet Gramni. Atifl. 7., St. 63. ; Buttmann Gramm. dei neutest,
Sprachgebr. St. 25.

112 Ezpodtio YI. 20.

xal fiicspxop-^v slc t6 loebtepov too xatair8tdo|jLatoc — Pron. relat^
^v referendQin est ad iXiciSa; apostolos oomparat (proati et graeci et
romani scriptores) spem cum anoora navali ; sicnt enim aneora navem,
cui alligata est, securam reddit a naufragio, licet gravi tempestate iac-
tetur, ita spes propter promissi divini iuramento confirmati veritatem
animas nostras in mediis persecutionum tempestatibus seouras reddit,
ut in Deo acquiescant et certa felids exitus exspectatione nullis adversis
sncoumbant, necfideinaufraginmfaciant, sedimmobilesDeo adhaereant
De hac ancora spei dicit, eam in Sancta Sanctorum ingredi, in locum,
qui est intra aulaeum. Imago desumta est a constructione tabemaculi,
in qno duo erant aulaea; unum ante Sanctum {tl&Xo^^ seu licCoicaa-
tpov)> alterum ante Sanctissimum (xata7r^tao(ia). Verbis itaque:
to iocotspov to5 xata3C6tdo(Latoc Sanctum Sauctorum designatur, quod
h. 1. imago est adyti templi coelestis, ubi Dei est sedes; hinc verborum
sensus est: spem habemus pertingentem usque ad Deum ipsnm, quae
coelestia bona apprehendit atque in iis figitur.

V. 20. 5icoo irp68pop.oc lyakp i^|w&v elcJjX^ev 'Itjoooc» xata rJjv
td4iv MeX^toeS^x ipxispeoc Ysy6|ievoc elc tov alodva. — In locnm illum,
qm cst intra aulaeum, i. e. in penetralia templi coelestis, ad Deum
Patrem in nostrum commodum, propter nostram salutem prior nobis
intravit Jesus. — np6ipo^OQ dicitur praecursor et omnino is, qaialiquem
praeivit, qui prior altero venit. — Etiam his verbis apostolus docet,
spem nostram esse firmam; si enim Christus praecnrsor pronobis intro-
ivit in coelum, utique spes certa est, nos enni illuc secuturos esse vel
quia nos praecurrit, ut sequamur, vel quia locum nobis parat, vel deni-
que quia Patrem pro nobis, ut illuc perveniamus, interpellat Deniqne
spem nostram plane confirmat ac perficit epitheton pontificis perpetui,
quod Ghristo hic addit apostolus; ostendit enim Ghristum quasi ponti-
ficem aeternum Patri suo passionem et mortem snam semper reprae-
sentantem et offerentem atque cultoribus suis omnem gratiam omniaque
media, quibus in coelura contendant, impetrantem.

Cetoiam ultima verba e psalmo GX. 4. desumta inprimis prop-
terea adiecit apostolus, quia post longam digressionera a V. 11 — ^VI.
20. iara in eo erat, ut sententiam suam, Ghristum esse pontificem ad
rationem Melchisedechi, probaret et accuratiorem interMelchisedechi et
Ghristi sacerdotium comparationem institueret.

Paraphraiis YI. 9-20. 113

Paraphrasis.
Cap. VI. 9—20.

De vobis autem, charissimi, meliora persaasus sum ; certus sum,
fore, ut vos in cognitione religionis in dies proficiatis, eam constantissime
profiteamini atque sic alterius vitae felicitatem impetretis, licet in ante-
gressis paulo durius vos tractaverim. Deus enim non es€ iniustus, ita
ut non remuneretur vestram agendi rationem amoremque, quem pietate
erga eum ducti praestitistis, dum christianorum commodis inserviistis
et inservitis. Cupio vero etiam, ut unusquisque vestrum idem studium
bonorum operum demonstret in certissima salutis spe ad finem usque
vitae retinendam, ne tardi reddamini, sed imitemini eos, qui fiducia sua
ac patientia promissa divina consecuti sunt. Nam, ut uno eodemque
gravissimo fiduciae acpatientiaeprobataeexemploutar, Abrahamo pro-
missionem daturusDeus, cum per excelsiorem iurare non posset, iuravit
per semetipsum, haec certissimepromittens: certe tefortuuaboposteros-
que multos tibi excitabo. Atque ita Abrahamus cum patienter exspec-
tasset, ipsa bona promissa consecutus est. Homines quidem per Deum
iurant, et iusiurandum est finis omnis inter eos contradictionis et ad
fidem faciendam datur. Propterea cum gravius quam simplici promis-
sione ostendere vellet Deus iis, ad quos promissio pertinebat, voluntatis
suae immutabilitatem, promissionis veritatem spopondit iureiurando,
ut per duas res immutabiles, quae cum adsint, impossibiie est mentiri
Deum, firmissimum capiamus solatium, nos, qui confugimus ad spem
nobis infusam, quam tanquam ancoram habemus animae et tutam et
firmam, pertingentem usque in ooelum ipsum, quo in nostrum commodum
prior nobis intravit Jesus, qui pontifex perpetuus est factus ad rationem
Melchisedeohi.

Sectio 6.

Ghristum esse sacerdotem iuxta rationem Melchise-

dechi demonstratur.
Cap. m 1—28.

Post longam digressionem redit apostolus ad id, quod dioturum
se promiserat (V. 10. ooU. VI. 3.) : Christum esse salutis nostrae auc-
torem utpote pontificem ad ratiouem Melchisedechi a Deo constitutum,
adeoque multo praestantiorem pontificibus Judaeorum. Hanc Christi
praestantiam demonstraturus apostolus primum ostendit, quantum Mel-

PAnak, CommentoriM. w

114 Ezpositio yn. 1.

chisedech, imago et figura summi sacerdotis Jesu, sacerdotio V. T. prae-
stet (VII. 1 — 10.); ex quo ultro sequitur, tanto magis Christum ipsum,
cnius typum Melchisedech exhiheat, saoerdotio V. T. praestare debere

(11—28.).

Cap. VII. vv. 1—10.

His in versibus primum narrantur, quae historia de Melchisedecho
eiusque relatione ad Abrahamum tradit (w. 1 — 3.); deiu consequentiae
deducuntur, quae exinde quoad superioritatem Melchisedechi super Abra-
hamum et super sacerdotium leviticum e lumbis Abrahami descendens
resultant (w. 4 — 10.).

V. 1. OoTO? yap 6MeX)(tos8^x, paotXsog SaXTjjJL, Espso^ to6 ©so5
To6 o^I^iotoo, 6 aovavn^oa^ 'APpaa|JL oTCO^pdyovtt iiib zfi^ xott^c tcov
PaatX^a>v xal s&XoYijoac a6T6v, — Tres priores versus grammatice unam
enunciationem formant, quae remotis omnibus membris interiectis ita
sonat: odtoc ^ap 6 MsX)(tas8^x . . . (livst Ispso? sl? t6 StTjvsxs?. Per
haec verba explicatur, cur versu praec. (VI. 20.) Jesus, qui est sacerdos
in aetemum, sacerdos xaTa r?]v Td$tv MsX^t^sS^x vocetur. Totius igitur
capitis VII. expositio quodammodo qua explicatio ultimorum versus
citati (VI. 20.) verborum accipienda est -- De persona Melchisedechi
varias interpretes coniecturas proposuerunt, quae vero omnes fundamento
carent, quia praeter paucailla, quaeGen.XIV. 18 — 20. narrantur, nil
de eius vita et fatis constat Teste Josefo Flavio (lib. I. Ant. c. 11.
et lib. Vn. de bello Jud. c. 18.), Hegesippo (lib. III. de excidio Hier.
c. 9.) et Theodoreto (qu. 63. in Gen.) erat ex posteris Chanaan, filii
Cham. — SaXn^H'» ^^^^ '®^ ^"^^ Melchisedech, urbem fuisse terrae Cha-
naan, ex historia Genesis perspicuum est; sed quaenam fuerit, dubi-
tatur; secundum Joaefum Flavium^ Targumim et communem ss.
Patrum sententiam est vrha Jerusalem^ quae etiam ps. LXXVI. 3.
Cbl^ vocatur; Alexandrini istud QSt^' in psalmo citato per vocera sl-
pTjvT) verteruut, cui versioni insistens Vulgata citatum psalmi versura
reddit : Factus est in paoe (obl^^D) locus eius, et habitatio eius in Sion.

'•• T :

Ast iam parallelismns merabrorum exigit, ut voci Sioo locum indicanti,
in primo quoque versus membro respondeat vox locum et eundem qui-
dem locum indicans. Etiam interpretes quoad maiorem partem nomine
^OLkrff. urbem Hierosolymitanam intelligunt. Verosimile itaque est,
hanc urbem primum vocatam esse Salem^ dein (ooU. Judd. XIX. 10.

ExpoBitio Trt. 2. 3. 115

et I. Paralip. XI. 4.) Jehus^ postremo Jerusalem, — Melchisedechos
dicitur {spso^ tod 0so5 too &^bToo ; eum fiiisse sacerdotem, non tantam
probant ea, quae h. 1. notantur, nempe eum Abrahamo benedixisse,
quod explicandum est de precibus ab eo tanquam sacerdote factis, et
Abraharaum ei decimam praedae partem dedisse, quaro omnino sacer-
dotes accipiebant, sed etiam sacrificium ab eo in paoe et vino oblatum,
cuius mentio fit Gren. XIV. 18.

V. 2. ip xal SsxatTjv &7c6 irdvtcov l[t§piosv 'Appa^(i, Trpc&rov (liv
lp|jL7]vso6(isvo^ ^aotXsD^ Stxatoo6vY]<, Iffstta S^ xal fSaatXsoC SaX^jjii,
8 latt PaotXst)? slpTjvTj^;, — Apostolus addit explicationem nominum
regis ac sacerdotis, de quo verba facit, nominis scil. proprii ni^i^^^sbD

I •• •• • • «

" • • •

et appellativi oSt^ ibD 5 suo nomine est Melchisedech rex iustitiae ;

sede autem sua est rex in domo pacis. Hac explicatione indigitare voluit,
Melchisedecho, Christi typo, nomina non teraere, sed Dei voluntate tri-
buta esse, idque, quod utroque noraine significetur, vero in Christo esse.
V. 3. aTTatcop, (i[iii]to)p, aY6vsaX67Y]toc, (nijts ^pf^ i^fispwv, (m^^c®
Co)'^ tdXo(; I/CDV, a^a)(jLOta)(i.svo^ hk t(j> olcp too Bsoo, (Jidvst Ispsoc slg
to 8tY)vsxd?. - Apostolus Melchisedechura quinque epithetis, quibus
Gen. XIV. 18 — 20. directe non ornatur, celebrat, quae vero ex ipso
illo Geneseos Ipco deducit, quia ibi eius pater, raater, raaiores, vitae ini-
tium ac finis non coraraeraorantur. Epitheta haec quoad personam Mel-
chisedechi sensu non' absoluto, sed relativo accipienda sunt, quatenus
scil. nemo scierit vel sciat, ubi, quando, aut a quibus Melchisedech natus
fuerit, quando et quomodo ex hac vita discesserit. — Verbis : dt^co^jiotcd-
(jidvo? 8^ t(p olq) to5 0so6 respicit auctor ad ea, quae praecesserunt;
quasi dicat, in illis omnibus Melchisedechura gessisse figurara et
similitudinera Filii Dei {JEstma). Melchisedech nerape dicitur agcdltoDp,
et a(jLiijta)p ; Christus revera qua horao erat iitdta)p et qua Deus a^injta^p ;
Melchisedechus dicitur iYevsaXdYTjto^; de Christo legitur: „Qenei^a-
tionem eius qui< enarrahitf ^ (Jes. LIII. 8.); de Melchisedecho dicit
Paulus: (jLYjts ap/Y]v i^(i.£pd)v l)(a)v; deChristo legitur: ^Egreeeio eiua
ab inUiOj a dlebos aeternitatis ^ (Mich. V. 2.) ; et tandera dicitur Mel-
chisedechus : (n^ts Cw^c t^Xo^ l)(a)v ; de Christo vero praedictum fuit :
„ Stabiliam thronum regni eiue in aetemum ** (II. Sara. VII. 13.).
— Quod sequitur : (jiivst Ispsoc sl^ to 8t7)vexd<;, simiiem cum superio-
ribus sensura habet, Sicut enira patris ac matris ac generis expers di-
citur Melchisedech, et nec initiura vitae nec finera habere, quia nihil

8*

116 Exporitio m 4. 6.

horum scriptam est: ita manere dicitar saoerdos in perpetumn sive in
aetemum (haec enim apostolo sunt eadem), quia de fine saoerdotii eios
nihil scriptum inyenitur (Eaiitul). — Antiquiores interpretes epitheta
ista sensu stricto aocipientes Melchisedechum incamationem aut anffeU
(OrifffneSj Didymus)^ aut ipriue Spiriius a, habuemnt (Silarius:
Quaest in V. et N. T., quaest 109 ; Hieracua Aegypt. apud JEpiphan.
haeres. 67.); aliis transiena appariHo Filii Dei visus est (apud
Epiphan. haeres. 55.)- Imo ezstiterant haeretici quidam (Helchise-
deohiani), qui Melchisedechum qua incamatianem virtutis aUcuiue
divinae Chrieto superioris habuerunt

V. 4. BmpsCxB 8i, inrjXlxoc o5to<, cp xal S&HL&xriv 'Appaa{i SSioxev
ix t&v &xpo^ivia>v, 6 nazpi&pyiyi^. — Nunc apostolus excitat lectores
suos ad considerandam Melchisedechi sacerdotis praestantiam, et, ut
demonstret, eum dignitate superasse Abrahamum et Judaeorum sacer-
dotes, eo provocat, quod Abrahamus Melchisedecho decimam praedae
partem dederit, et Melchisedechus, ut sacerdos, Abrahamo benedictionem
divinam apprecatus sit; atqne hocargumentumuberiuspertractatnsque
ad V. 10. — ixpodtvtov vocabulum Stto^ XeYdfuvov, oomp. ex fixpoc
et ^l^ vel div, proprie denotat summitatem acervi, dein primitias fragum,
quae Deo oflferebantur; et tandem praecipua fragum, praedae et spo-
liorum; qua significatione h. 1. occurrit, ita ut sensus sit: Abrahamum
pro decimis elegisse ex spoliis praecipua et praestantissima, quae daret
(Eetius). — 6 TcaTptApyyiz h. 1. singularem habet empbasin, tum propter
praemissum articulum, tum quia a nomine 'A|3pad|JL seiunctum et finita
sententia adiectum est. Abraham, ille singularis populi electi oonditor,
decimas dedit Melchisedecho, et hoc ipso minorem se illo agnovit.

V. 5. Kal ol (liv Ix T(ov oi(bv Asoi x^v lepaTsiav Xa|ipd(V0VT6c iv-
ToX^jv ^ov>oiv, iTcoSexatoov tiv Xaov xatA t6v vdjjiov, -cooT^oTt tod<
&8eX90&< a&wv, xaCicep l^eXiQXoddTac ix t^c ^of &oc 'A^padiJL —
Hoc in versu illud TryjXCxoc oStoc clarius declaratur, et simul prima
praerogativa Melchisedechi prae sacerdotibus Leviticis indicatur. —
Apostolus dicit: ol (liv Ix TCdv ol&v Asot fjjv tspateCav Xa|LpdvovT6c,
quia non omnes posteri Levi sacerdotium accipiebant, sed soli filii Aaron.
— Verba: xaTdTOV v(5(tov referenda sunt ad : IvtoX^jv Uy(pv>ai; etsensns
est: secundum legem habent sacerdotes mandatum (scil. potestatem,
facultatem), accipiendi a populo decimas. — dTCoSexatoDV in scriptis
Graecoram antiquorum non reperitur, sed est verbum dialecto Alexan-

Exporitio Vn. 6. 7. 117

driDae proprium, et denotat: decimas exigere, decimare. — Formnla:
IS^p^eodai Ix tfi^ 6af 6oc TivdCi exire e lumbis alicuius, bebraica est
et denotat idem, quod gigni, originem ducere ab aliquo. — Particula
xaticep h. 1. est adversativa, et propterea eamrecte redditVulgata per:
quamquam ; apostolus enim, ut in aprioo est, saeerdoUi praestanHcm
urget; ut autem demonstret, Mclchisedechum dignitate superasse Abra-
hamum et sacerdotes iudaioos, ita argumentatur: Magna quidem est
sacerdotum Leviticorum dignitas, a popularibus enim, quamquam ut
ipsi ab Abrahamo genus ducentibus, iis solvuntur decimae. Ast (pro-
sequitur versibus seqq.) MelchisedecTyus ab ipso Ahrahamo^ patriarcJhO,
accepit deeimae^ eique vi muneris ipsi demandati, ut eacerdoe^ Dei
nomine benedioDit (v. 6.) ; quin etiam ab ipeo Levi eiueque poateris
accepit decimas (v. 9. 10.).

V. 6. '0 S^ (1'^ "(BVBoko^^ob^^^o^ ki a&Td^v SeSexdtcoTiev 'Appad[i,
xal t6v Sxo^'^^* '^^C IwaYY^Xta^ 6&Xd7Y]Xsv. — '0 8k referendum est ad
\Lii Y6V6aXoYo6|i6Voc l£ a&Td^v, hoc sensu: Melchisedech vero, qui ori-
ginem non ducebat ex posteris Levi et Aaronis, ab Abrahamo decimas
accepit. — Per verba sequentia: xal zqv Sxovxa tic iicaYTsXlac e6X6-
Y^jxev magie adhuc dignitaa Melchieedeci eoBprimitur; Melchisedech
benedixit Abrahamo, cui sacerdotes V. T. benedicere non poterant, qui
potius tantummodo benedictionum, quas Abraham a Deo aoceperat,
heredes esse poterant

V. 7. XcopU 8^ ffAotjc AvttXoY^ac t^ SXaTtov bich to5 xpeEttovoc
e&XoYeiTat. — In hoc versu argumentum a benedictione sumtum, quo
Melchisedech maior fuisse Abrahamo probatur, clarius exponitur. Mel-
chisedech nempe, qui fuit Christi typus, benedixit Abrahamo, et toti
eios progeniei ac consequenter etiam Levitis et sacerdotibus Aaronicis,
ergo tam ipse, quam Ghristus, quem repraesentabat, iisdem fuit dignior
et praestantior. Probatur consequentia, quia omnium confessione maior
est, qui benedioit, illo, cui benedicitur (Com. a Lap,), Sacerdotes enim
tanquam ministri et vicariiDeibenedicuntpopulo, etDeus ratameorum
benedictionem se htfbiturum in libro Num. VI. 27. poUicetur dicens:
„Invoeabunt nomenmeumeuper/Uios Israel^ etego benedicam eis,^
Melchisedechum autem tanquam ministrum et vicarium Dei Abrahamo
benedixisse manifestum est ex eo, quia eratsacerdosDeialtisiijimiet quia
deoimas ei dedit Abraham. — xpetttov proprie melius est, sed etiam

113 Expootio yn. 8—10.

aogQstiQS» superius; hinc SXattov» minus, e lege oppositionis h. 1. in-
ferios denotat

T. 8. Kala>Se|iiv Sexdtag aico^vi^axovtec ivd^pcD^rocXaii^vooatv,
ixeC Si |iaptt>po6|L8voc« Stt Cq* — Apostolashic a^ram praerogativam
sacerdotis Melchisedech supra sacerdotes LeTiticos adducit, et quidem a
perpetuitate. — Verbis : xal &56 |iiv respiciuntur sacerdotes Levitici ; ver-
bis vero: ixelS^ respiciturMelchisedech. — Verba: lxaSI{taptt>poo(i6voc«
Sti Ct) reddit Vulgata per : ibi autem contestatur, quia vivit ; clarius Eras-
mu8 : is, de quo testatum est, quod vivat; etsensus est : Melchisedecho, qui
decimas accepit, testimouium perhibetur in Scriptnra, quod vivat; qua-
tenus scilicet introducitur vivens, nuUa deincv.ps mortis eius aut sac-
cessoris facta usquam mentione {Estias), — Vis argumenti haec est:
Sacerdotes V. T. erant mortales homines, et singulorum quorumcunque
iura cum eorundem morte exstinguebantur et adheredes transmittebantur,
imo cum morte uniuscuiusque etiam sacerdotalis eius character desiit
Melchisedech vero nunquam desiit dignitate sacerdotali gaudore, quia
nuUum suae dignitatis et iuris successorem heredemve habuit.

V. 9. Kal ax; i^oc slTcetv, 5'.A 'Appaap. xal Asot, 6 Sexdtac Xap.-
pdvcov, 8e8exdt(Dtai' — Hoc versu tertia Melchisedechi praerogativa
exprimitur. Sacerdotes Levitici a popiilaribus suis dccimas accipiunt;
et hac in parte iis sunt eminentiores (v. 5.) ; sed hi ipsi sacerdotes per
Abrahamum Melchisedecho decimas dederuntj qui adeo iis longe su-
perior est. Audaciorem hanc locutionem : Levi eiusque posteri decimas
dederunt Melchisedecho, ut s. auctor emolliret, addidit: q>^ Mtcq^ diz£iv,
quae formula h. 1 vertenda est per: ut ita dicam.

V. 10. Stt 7ap 4v fj) 6o(p{)t too watpoc "^v, ote oovTjvtTfjoev a6t4>
MeXxtoeSdx. — Quomodo id capiendum sit, quod v. praec. expressum
est, nempe: etiam Levi per Abrahamum Melchisedecho decimas dedisse,
explicant verba v. huius. Levi enim adhuc una quasi cum Abrahamo
parente suo erat persona; nondum erat natus, quando Melchisedech ab
Abrahamo decimam praedae partem accepit; et Abraham non tantum
pro se ipso decimas dedit ac dare se fortasse intellexit, sed et pro tota
sua prosapia, quae in lumbis eius esset, in qua erant et Levitae ; prae-
sertim cum tota dignitas illius generis, utait s. Thomas^ ex Abrahamo
esset. Quo proinde decimato tota generis massa decimata intelligitur
{Estius),

Parsphrasis Vn. 1—10. 119

Paraphrasis.

Cap. VII. vv. 1—10.

Iste Melchisedechus, rex Salenii, sacerdos Dei altissimi, qui obviam
profectus est Abrahamo, cum reverteretur a caede regum, et benedixit
ei, cui et decimam partemomnium deditAbrahamiis, quiex ipsastatim
nominis interpretatioue dicitur rex iustitiae, deinde ex regni titulo dictus
est rex Salem, h. e. rex pacis, cuius neque pater neque mater expri-
mitur in Scripturis, cuius genus et origo tacetur, cuius ortus et interitus
ignoratur et qui in his omuibus figuram et similitadinem Filii Dei gessit,
manere dicitur sacerdos in aetemum. Nunc autem animo perpendite,
quam insignis, quanta dignitate conspicuus sit Melchisedechus, cui et
ipse Abraham praecipua exspoliisetpraestantissimadeditqua decimas,
Abraham ille singularis populi electi pater! Et illi quidem, qui exLevi
posteris.sacerdotio funguntur, secundum legem habent facultatem aoci-
piendi a populo decimas, i. e. a suis popularibus, quamquam hi ab eo-
dem patre Abrahamo, prouti saoerdotes, genus ducunt Melchisedechus
autem, qui originem non ducebat ex posteris Levi, ab ipso Abrahamo
Israelitarum parente decimas aocepit et ei, qui promissiones aoceperat,
benedictionem divinam impertitus est. Sine uUa antem oontroversia
inferior accipit benedictionem a superiore. £t quidem iuxta legem Le-
viticam decimas accipiunt sacerdotes, qui morte sua aliislocnmcedunt;
Melchisedecho vero, qui decimas aocepit, "testimonium perhibetur in
Scriptura, quod vivat. Et, ut ita dicam, per Abrahamum etiam Levi,
omnis tribus sacerdotalis, quae decimas aocipit, eas solvit; nam Levi
adhuc, cum tota tribu sua, una quasi cum Abrahamo parente suo erat
persona, quando Melchisedechus Abrahamo obviam profectus est, et ab
eo decimam praedae partem aocepit.

Cap. VIL w. 11—28.

Postquam apostolus in antecedentibus a v. 4 10. ost;ei\dit, Mel-
chisedechum eminentiorem esse saoerdotibus iudaicis, nunc respiciens
locum ps. CX. 4., a V. 11. usque ad finem capitis demonstrat, adventu
Ghristi sacerdotis ad ratjonem Melchisedechi, omnibus lievitiois saoer-
dotibus longe praestantioris, Aaroniticum seu Leviticum sacerdotinm,
utpote minus idoneum, ad tribuendam salutem haud sufficiens, sublatum,
ac proinde etiam legem Mosaicam abrogatam esse.

120 EzfKMitio yn. 11. 12.

▼. 11. Et \fkv oov teXsittaic 8td r^ Asotux'^ l6pttGovi]c ^^ (6
Xoic IT&p ^' a&tf)c V6vo|i0^^ry]Tai)* ric Iti XP^ ^^^ ^ xdLiiv MeXxt-
asShi Sxspov dtvtotousdat Up^ xol o&xatdt ryjv td^tv 'Aapd>v X6y60-
dat; -- Particalae: et |iiv o&v usurpantiir in oratione oontinuaiida oom
qnadam oonclaBionis significatione — tsXetittotc significat perfectionem,
oonsommationem; et b. 1. omnia oumprehendit, qoae hominem instam
et beatnm reddere possont et ad eins instificationem et felidtatem re
qnirantar. — f[^ vertendam est: fdisset; indicatiTas enim positos est
pro oonianctivo; et imperfectam vim habetaoristL — vo|io^t6cd signi-
ficat legem fero; passivam vo|Lo^etoo|iat, lex mihi datar, legem aocipio.

— iff' aiycfiQt referendam est ad: t^c Asoitttxi^c ispoo&vyjc; praepositio
iid h. 1. vertenda est per: ana cam; hoc sensu: popalas enim nna cam
sacerdotio lievitico legem accepit. Legis mentionem hic facitapostolas,
qaia necessario connexa sant lex et sacerdotiam; sacerdotiom enim
stabiliendae legis causa fait institatum; et lex iteram saoerdotio qoasi
fandamento saperstracta est. £x hac sacerdotii et legis oonnexione
facile infert apostolas, idque versa seq. clare edidt, oonstituto saoerdote
ad rationem Melchisedechi non tantam saoerdotii, sed etiam legis veteris
mutationem fieri debuisse, adeoque per Christum sacerdotium Leviticum
legemque raosaicam esse sublatam. -- Stt vertendum est per: amplius,
praetcrea. — Stepov lepda, alium sacerdotem, i. e. ex alia tribu orinndum.

— Verbo XiYsodat tribuenda est h. 1. notio oonstituendi, eligendi, quo
significatu etiam Latini verbum nominare adhibere solent — Argu-
mentatio apostoli potest sic explicari : Si Leviticum sacerdotium perfi-
debat, ergo frustra promisssus fuit a Deo per Davidem alius sacerdos
secundum ordinem Melchisedech ; hoc autem dici non potest; ergo vim
perficiendi non habebat saoerdotium Leviticum, et proinde cessare debuit
ac cedere sacerdotioperfectiori; non ipsumsolum, sed unacum lege sibi
connexa (quod v. seq. edidtur) (Estius).

V. 12. Metattd^s^jivYjc Y&p tijc tepcooovTjC) ii ivd^xti^ xal v(5[too
(tetAdeotc *(ivsx(x.u — Verbum |ietattdif)tit denotat: transpono, dein
generatim: muto; s. auctor caute et modeste h. 1. mitiori vocabulo {le-
tdi^&eotC utitur; v. 18. re ulterius disputata iam graviorem adhibet vocem
iWtiTjotv. — v6[ioc h. 1. significat totam V. T. oeconomiam. — Causa,
ob quam mutato sacerdotio etiam legis mutatio fieri debeat, est, quia
sacerdotium cum lege indissolubiliter oonnexum est. (cfr. dicta ad ver-
sum praea).

Ezporitio Vn. 13—16. 121

V. 13. 'Ey' 8v Y^p X^Ye^cat taoTa, tprykfi^ ixipa^ (ietioxTlxsv, iy'
ri^ o&8eU ^tpocdoxtjxs t^ *r)(3taoa]pi(|). — Saoerdotium Leviticum et
legem Mosaicam abrogata esse, ulterius nunc demonstratur, et quidem
argumento duplici; altero, quod Ghristus pontifex non e tribu Levi sed
e tribu Juda exortus sit (w. 13. 14.); altero, quod sit saoerdos perpetuus
adeoque nulla amplius sacerdotii mutatioexpectanda sit (w. 15 — 19.)-
— I9' Sv, in quem, vel de quo. — Toota» quod sit scil. sacerdos ad
rationem Melchisedeohi. — icpood^eiv denotat: attendere, aoimum ad-
vertere; h. 1. operam navare altari, curare officia ad altare, seu sacer-
dotem esse.

V. 14. np6S7)Xov Y^p» Stt ii lo&8a &vatitaXx6V 6 xoptoc i^p^v,
8t< ijv yoX-Jjv Tcepl lepdcov o&8^v Mco^ol)^ iXAXTjoev. — Verbo 7rp687jXov
7dp praesupponit apostolus, omnibus notum fuisse, Jesum e tribu Juda
atque Davidis familia prodiisse. — eic {jv foXfjv Tcepl lep^iov o&S^v
Mfid&o^^C IXdXtjoev ; Moyses enim Dei iussu sacerdotes ac sacerdotium
instituens non tribum Juda sed tribum Levi allocutus est, quando prae-
cepit Aaroni et filiis eius, utsacerdotiofungerentur, et hoc ipso exclusit
tribum Juda a sacerdotio.

V. 15. Kal 9ceptoo<5Tepov Stt xatdSTiX^v iottv, el xat& i^v 6|iotd-
TTjTa MeX)(toe8^x ivfoTaTat Upe&c STepo^, — Post verba: xal Tcepto-
ooTepov STt xaTdSiQXdv loTtv cogitando adiiciendum est: mutato saoer-
dotio Levitico per Jesum pontificem, etiam legem Mosaicam immutatam
esse. — 6|iot6T7]C9 similitudo, h. 1. idem valet, quod Td^tc (V. 6. oolL
VIL 11.), utramque vocem etiam Syrus interpres eodem expressit vo-
cabulo.

V. 16. 8c oh xaT& v6[i.ov IvToXfJc oapxCvTjc Y^TOvev, iXXA xaTa
8&va|itv ^(jiifi^ ixaTaX6Too. — Pronomen relativum 8c referendum est
ad lepeoc iTepoc (v. praec). — Verba xaTot v6|iov ivToX^jJc oapxtvijc
Theodoretus dicta esse intelligit propter carnalem sucoessionem, cui
iuxta praescriptum legis alligatum erat sacerdotium vetus. Non enim
Christus ita factus est sacerdos, ut vel ipse priori succederet, vel alium
post se relinqueret; sed ex virtute divina, quae vitam ei praestat inso-
lubilem, id est, immortalem, ut successori non sit locus. Sensum hunc
plane exigit consequentia sermonisapostolici; atque eospectat allegatio
sacerdotii Melchisedech, de quo dictum est (v. 3.), eum neque initium
dierum, neque finem vitae habentem, assimilatum autem Filio Dei, ma-
nere saoerdotem inperpetuum; eodem etiam speotat probatio subsequens

122 Exjwwtio Vn. 17-19.

(v. 17.)* ex 8. Scriptura: oo Ispeo^ A^ %bv cd&va. — Ceteruin pro oap-
xivT)^. quam «leotionem optimae ootae oodioes exhibent (A, B, G*» D*,
L. Sin.) recepta habet oapxixj]^; sdlicet librarii verbum aapxiv7]c
rarius oocurrens mutarunt in frequens usurpatum aapxtx*^^. — v6-
{jioc h. L denotat normam, regulam (ctr. Rom. VII. 21. 23.); iwoXiQ
mandatum, praescriptum, quod lex Mosaica de Levitico sacerdotlo tulit ;
ivxoMi (Hcitur oapxivy), quia mandatum totum ad carnem spectabat,
carnisciue ratiuhem habebat. Partim enim ad certam stirpem, nempe
Aaronicam, sacerdotii dignitatem adstrinxerat, partim mortalitati pon-
tificum, quae camis propria est, consulens, successiouis iura descripserat.
Inde enim factum est, ut unum alteri succedere iuberet, quo, morientibus
sacerdutibus, sacerdotium tamen ipsum perpetuaretur. ^) — axa-coXuto?
denotat prpprie eum, qui dissolvi nequit, qui est insolubilis; h. 1. im-
mortalem, perennem.

V. 17. Maptppsitai y^P' '^Ott ab Upeoc «C tov cdma xata rrjv
tdCiv MeXxicsSix. — Hoc in versu laudatur ad dictorum veritatem
oontirmandam locus ps. CX. 4.; itaptopeitai ^&p vertendum est per:
(Christus) enim testimoniuu) habet. - Pardcula Sti in lingua latina
reddi nec potest, nec debet. — Ex verbis: o6 Upeoc d^ tov alcbva xata tijv
tdfiv MsX^ioeS^x patet, novum sacerdotem, Christum, constitutum esse
sacerdotem in aetemum, cum virtute vitae iuterminabilis et insolubilis;
eo ipso autem declaratur, sacerdotio Levitico talemvirtutemnoninesse;
et propterea cessare et perfectiori sacerdotio cedere debere.

V. ^ 8. 'Ad^tTjot? ^ ^ap Ytvetat Ttpoa^^obofi^ IvtoX-^C Sta to ai>-

zfl^ aodev^C %(xl &v(i)f eX&c*

V. 19. (o&54v Ydp iteXeuDasv 6 v6|t0Ci) s7cetcaYa>7"fj 8h xpetttovoc
eXTTt^oc, 8t' Tfi lif7iCo(isv tcj) Weq). — Versus hi, iu quibus auctor ra-
tionem reddit, ob quam lex Mosaica una cum sacerdotio Levitico sit
abrogata, cohaerent proxinie cum verbis psalrai v. praec. laudatis, et
potissimum cum verbis: xata t-Jjv tA£tv MeXxtaeSix, per quae verba
indicatur, mandatum de sacerdotio Levitico et cum eo simul iegem Mo-
saicam esse abrogatam, e contra vero meliorem spem esse introductam.
— Hi duo versus unam tantuni, per particulas: [liv-S^ in duas partes
divisam, enunciatiunem constituunt ; verba : o&S^v ^ap IteXstcDaev 6 v6[toc«
parenthetice sunt sumenda. — IvtoXifj h. 1. non denotat totam legem
Mosaicam, sed praeceptum, mandatuin tantum, in lege Mosaica de sa-

1) Cfr. Liknmnmn L c, St.242.

Expedtip Vn. 20—22. 123

cerdotio Levitico oontentum; ivtoXilj autemabrogatar Sia zb ootTjc aa-
'^svd^ propter eius infirDiitatem, quia impotens erat ad hominem iusti-
ficaDdum, et 5ux zb aixTj^ avcofeXdc, propter eius inutilitatem, quia iu-
stificationem etficere non poterat (ctr. Rom. VIII. 3. Gal. IV. 9.). —
Auctor scribit o&S^v, gen. neutr., quia, ut iam Theophj/lactus notavit,
genus neutmm, plenius omnimodam universalitatem significat. — 6 vojjloc
denotat complexum omnium veteris oeconomiae mandatoruiu, totam
legem MosaioanL — Ad iiC6taaifa>7'^ $8 repetendum est ex v. praec.
7ivetat; licetaaYo^Yiiautemsignificat: introductionem, accessioncm novae
aiicuius rei. Hac voce, non vooabulo etoaYcoYi^, usus est apostoliis oon-
cinnitatis oausa, quia v. praec. dixerat: TrpodYoooa&VToXi^; sermo enim
est de religione christiana post legem Mosaicam introducta. Praepositio
autem ini etiam in verbis compositis rem notat postraodum factam^ et
idem valet, quod itetdt (v. 28-^. — Spes religionis christianae xpetttcov
iXictc vocatur, quia Christus realiter confert, quod per veterem ordinem
solummodo adumbrabatur; soil. reconciliationem et unionem cum Deo:
Si Tijc iYYtCojJLev t^ Bb^ (ctr. Jac. IV. 8.).

Christum summum pontificem ad rationem Melchisedechi, Judae-
orum pontifices longissime superare, apostolus nunc tribus probat ratio-
num momentis:

1) Deus Christi sacerdotium iureiurando inierposito stabilivit,
quod Judaeorum pontificibus non contigit, hi simplici lege constituti
sunt (20—22.).

2) Sacerdotes ab Aaronis stirpe oriundi perpeiuo munere fungi
morte irapediuntur; sacerdotium autem Christi, qui perpetuo vivit, est
aeternum (23 — 25.'.

3) Christus vitiorum labe non contaminatus necesse non haUuit
pro suis peccatis sacrijUia offerre^ sed semetipsum Dep obtulit; Ju-
daeorum contra pontifices primum pro suis, dein pro populi peccatis f a-
crificare debent (26—28.).

V. 20. Kal xa^' ooov o& x^P^^ opxottoatac (ol (liv Yotp x**^P^^
6pvcQ>[JLoa{ac slolv tspet? Ye^jfovoTec,

V. 2 1 . 6 Se (leTa 6pxa)|iootac 8ta too Xi^owzo^ npb^ ahz6v' ''Q|i,oa6
xoptoc, xal o& [tetaiieXTrj^TiJaeTaf ao lepeo? ek rov atc&va xaTot tJ)v.
tdfitv MeXxtaeSdx),

V. 22. xata toaooto xpetttovog Sta^TJxrjc Ye^ovev eYYO0<^ 'Injaoo^.
— Hi tres versus unam tantum constituunt periodum, cuius sententia

124 Expositio yn. 2S.

principalis est: xal xad^ Saov oh xooplc 6pX(i)(j.oa(ac9 xata roaooto
xpeittovo^ Sta^Hpai^ Y^T^^s^ IyT^o^ 'Itjooo^. Subiectum totius periodi
est Jesus. Sensus est : Jesus, in quantum non sine iureiurando (supple :
saoerdos factus est), in tantum melioris testamenti sponsor factus est;
i. e. in tantum Novum Testamentum, cuius sponsor est, praestat Testa-
mento Veteri tali firmatione carenti. — Formula xad' 2oov spectat
formnlam xat& tooooto. - Per illos ol X^P^^ 6pXtt>iioaCaC elalv Upeic
YEYOvdre^ significantur sacerdotes Levitici, de quibus nusquam legitur,
quod Deo iurante sacerdotes facti sunt. Christus vero iureiurando saoerdos
est factus per Deum (sic enim explicari debet: Sid too X^ovtoc)» qui
ei dicit: luravit Dominus etc. Deus h. 1. Orientalium more de se per
tertiam personam loquens inducitur. — Verba: xal ob ji€tajj.eXTf]^Ti}-
08tai (nunquam decretum suum mutabit) augent gravitatem verborum :
&[JL006 x6pioc* Homines, quos facti sui poenitet, illud mutare solent;
nunquam autem Deus. Per se vero intelligitur, de Deo h. 1. humano
more sermonem fieri. — Sia&fpai denotat constitutionem, dispositionem
quamcunque, hiuc etiam dispositionem ultimam sive testamentum, pac-
tum, foedus. Cum foedus constet promissionibus et conditionibus variis-
que legibus, easque etiam religio Mosaica contineret, quae tanquam
foedus Deum inter et Israelitas spectabatur, etiam ipsia haec religio di-
cebatur n^lB» StadiJxTf]. Hunc usum loquendi Hebraeorum secuti sunt
scriptores N. T., et religionis christianae oeconomiam nuncuparunt 8ta-
^iJxTiv, et 8ta*7jXTf]v xatvjjv (VIH. 8. coll. Mtth. XXVI. 28. etc.), vsav
(XII. 24.) novum foedus. Hoc sensu vocabulum StadiJxTQ etiam h. 1.
adhibitum, exstat Dicitur autem religio christiana xpstttcov Stad-ijXT),
quoniam (ut legitur VIII. 6.) praestantioribus promissionibus, quam
religio Mosaica (coll. w. 18. et 19.) sancita est et maiora bona cre-
dentibus promittit; plenam scil. peccatorum veniam, favorem Dei et
felicitatem aeternam. — Jesus vocatur huius melioris testamenti IyY^oc,
sponsor seu fideiiussor, i. e. exponente Theophylacto mediator, siquidem
ipse apostolus inira (VIII. 6., XII. 24.) Christum Novi Testamenti
mediatorem appellat, eo nimirum sensu, quia Christus, tanquam sacerdos,
inter homines et Deum medius suo ipsius sanguine, quem fudit in ara
crucis, foedus hoc novum sanxit et firmavit.

V. 23. Kal ol piv TcXeCov^c elotv lepetc ^B^^o^^dtB^j Sta v6 ^avdtcp
XddXoeo^at icapajiivstv' — Alia ratione (coll. dictis ad v. 20 ) nunc
paostolus ostendit, sacerdotium Christi praestantius esse sacerdotio legis,

Expositlo yn. 24.25. 125

in quantum nimirum in^mortale praestat mortali. Thesi negati^A® in
vv. 15—18. expressae, sacordotium nempe veteris ordinis virtute im-
mortalis vitae carens ad perficiendos homines insufBciens fuisse, h. 1.
additur thesls affirmativa, Jesum scilicet immortalem esse et aeternum,
et proinde pro omnibus sese excipieutibus hominum generationibns suf-
ficientem esse sacerdotalem mediatorem. Levitici saoerdotes, dicit hoo
in versu auctor, etiam summi, plures facti sunt, alius post alium, quia
mortales erant, et morte finiebatur uniuscuiusque saoerdotium.

V. 24. 6 8k Sia zb (Jiivstv a&t6v slc tov aifidva, &icapA^atov Sxei
t-Jjv Upa)o6vif]v. — Verbum |iiv6iv h. 1. denotat vivere (est synonimum cum
icAvTOTs C^v). — Adiectivum iicapApatoCj quod neque in vers. Alex,
neque in litterisN.T. praeter hunc locum legitur, a scriptoribus graecis
serioribus active adhibetur, significatione: terminos oonstitutos non ex-
oedens; passive, uth. 1., &9capdiPaT0v significat: quodmutari nequit,im-
mutabile; Ambrosiusyenit illudper: impraevaricabile ; AuguaUnua
per : infransgressibile, — Sacerdotium Ghristi verissime dicitur im-
mutabile; nam.Christus a) nullum in sacerdotio sucoessorem habet
(sacerdotes N. T. tantum sunt eius vicarii et ministri); b) per ministros
8U0S in Ecclesia usque ad finem mundi ofifert sacrificium Missae, in quo
ipse victima est et offerens principalis (ut docet Cona Trid.); c) sacri-
ficium eius (cuius commemoratio et repraesentatio est sacrificium Eu-
charistioum) virtutem habet aeternam salvandi omnes, ut v. seq. dicitur,
quotquot per eum ad Deum accedunt; denique d) etiam in coelis per-
petuo contiQuat sacrificium suum, scilicet Deo Patri illud offerendo, seu
coll. V. seq., pro nobis orando et interpellando.

V. 25. ''0'8'ev xal ac&Cs^v sl^ to na^nskk^ S&vaTai to&c icpo^epxo-
(livooc 8C a&TOo T(p Osip, fcdvTOTs C<i^v, slc t6 ivTOYx^vstv &;clp a&To^v.
— ^Od-sv referendum est ad immediate praecedentia. — acbCstv h. L
denotat: peccatorum veniam et felicitatem perennem oonciliare. — slc
t6 icavTsXd^ referendum est ad ac&Cscv, et denotat : omnimode, perfecte
(non autem, ut habetVulgata: in perpetuum). — Phrasis: IvTOfx^vsiv
Tivi proprie significat: incidere in aliquem, occurrere alicui, hinc notat:
adire aliquem, vel ut eum accuses (unde Ivtoyx&vsiv sequente praep.
xaTd indicat: accusare aliquem), vel ut quovis modo causam alicuius
agas; hincetiamvalet: causam alicuius agere; vel uttibi ab alteroali-
quid expetas, unde: preces facere; vel ut depreceris pro aliquo, hincet
simpliciter et (nt h. 1.) addita praepositione oTcdp positum: deprecari;

126 Ezpositio VII. 26.

qua significatione posteriori h. 1. oocurrit. Ghristus pontifex comparatur
cam Judaeoram pontifice, qui quotannis die expiationis solemni cum
sanguine victimarum in adytum templi intrabat, et finito sacrificio pro
populo depreoabatur. Hoc alterum pontificis officium verbis : Ivtoyx^^"
vstv 6irlp aihx&v respicitur. ^Chriatua interpellat pro nobis*^ ait
9. Thomaa „ humanitatem suam^ quam pro nobis asmmpait^ reprae"
sentando et sanctissimae animae suae desid^rivm^ quod de salufe
nostra hahuit^ exprimendo. *

V. 26. Totodtoc 7ap i^iuv [xal] STTpeTrev ip^^^P^^' S^^^C» Sxaxo^,
aiitavtoc* X8xa)pta{iivoc kth xm a|tapt(0Xu»v xal ^tjXotspoc tcov o&-
pav&v Y6v6|i.svoc, - Transit tandem apostolus ad tertium in rem suam
argumentum proponendum (ooll. dictis ad ▼. 20.), cuius sumina est:
in quantum sanotissiraus praestat peccatoribus, in tantum Gbristus Ju-
daeorum pontificibus. Simul vero ex hoc argumentoplanissime apparet,
talem redemtorem, qualis Gbristus erat, nempe ab omni peccatorum
labe prorsus imniurem, nobis fuisse necessarium. — Auctor boc et
seq. versu oopiose et nervose omnes proprietates personales Ghristi, sa-
cerdotis unius ac aetemi, enuraerat, per quas sacerdotio Levitico, omni-
qoe saoerdoti ex hominibus assumpto (V. 1.) in immensum praestat,
solusque ad sacerdotale munus verae et perfectae hominum cum Deo
reconciiiationis sufficit. Respiciendo ad ea, quae in lege Mosaica a
sacerdotibus in genere, a summo sacerdote in specie requirebantur, ut
munere obeundo digni essent, auctor ostendit, Ghristo, aetemo saoerdoti,
sanctitatem infinite altiorem inesse illa, quae in lege requirebatur. Pro-
prietates sequentes enumerautur: Sotoc sanctus; in lege veteri quoad
sacerdotes erat praeceptum : „ Sandi erunt Deo suo et non poUuent
namen eius* (Lev. XXI. 6) Ghristus est sanctus xat' SSojc^v, vere
et essentialiter sanctus. - Sxaxoc» innocens a culpa; in lege veteri
quoad sacerdotes sancitum erat : , Cnstodiant praeeepta mea^ ut non
subiaeeant peccato^ (Lev. XXII. 9.)> Ghristus absolute innocens fuit
, qui peceatttm non feeit^ nec inventus est dolus in ore eius " (I. Pt.
II. 22.). — a{JLCavtoC) impollutus; a saoerdotibus V. T. requirebatur,
ut quoad corpus integri essent: y^Loquete ad Aaron: Homo de se-
mine tuo^ qui habet maculam (^&\io^\ non offeret panes Deo suo **
(Lev. XXI. 17.); Ghristus autem ab omni labe et imperfectione, quoad
animam absoliite purus fuit (£|to)|io^ xal a|i.tavtoc). — xsxwptojiivo?
ifKb tcov ^[LaptcoX&v; pontifices iudaici summa cum sollicitudine sibi a

J

Expositio Vn. 27. 127

contaminatione per res impuras cavere debebant; ita ot nead cadavera
quidera parentura suorum ingredi ipsis lioeret (Lev. XXI. 11.); sola
virgo, non autera vidua vel quaecunque alia minus pura reputata, nxor
eius fieri poterat, „ ne commiseeat sfirpem generis eui vulgo gentis
suae^ (Lev. XXI. 15.). Sed haec extema ab omni impuro segregatio
pontificem indaicura non faciebat iuteme sanctum, qualis fuit Ghristos,
quoad corpus et animam purissiraus, quo sanctius in universo mundo,
imo in ipsiscoelis nondatur;hinc: ^TjXdtepoc z&v o&pav&v Yev6[isvoc.

V. 27. 8? o6x Myei xad' •^{j.dpav avdYXTjv, &^i:Bp ol ipxtepeic»
Trpdtepov oTcep tcbv iSicov ^[lapticbv dooia^ ivaf^peiv, Sjrsita tc5v too
Xaoo' tooto Y^p i^oiTjaev lyiTcaS, laotov ivev^xa^. — De verbis
xa^^ i^[idpav raulta disputarunt ad hunclocum interpretes. Haudpauci
in ea versantur sententia, ut de quolibet expiationis die solemni h. 1.
agi credant, et oogiUindo adiiciendum statuant tstaYpivifjv, constituto,
definito, certo die, qui nempe quotannis recurrebat, quo pontifex Judae-
omm pro suis et populi peccatis sacrificium offerebat. Ast xa^' i^|tdpav,
ubi occurrit, hac praedita est potestate, ut declaret quotidie. H. 1. autem
xa^' i^|jL^pav omnino populariter est dictum, et intelligenda sunt sacri-
ficia a pontifice pro se oblata, quotiescunque sibi peccatorum conscius
esset, et sacrificiura, quod pro peccatis suis die expiationis ^olerani offe-
rebat. Ceterura Josefus Flavius testatur (de bello iud. V. 5. 7.) pon-
tifices iudaicos saepius in anno sacrificasse, irao in Talmude (jer. Cha-
giga n. 4., bab. Pesachim57.) asseritur, eum quotidie sacrificia ofierre ^)
— Verba: tooto ^ap 47rotY]06v lydTtaS nequnquara referenda sunt ad
oranem orationem antegressara ; sed rcferenda sunt solumraodo ad mem-
brura proxirae antecedens: oTufep twv too Xaoo; nam Christus peccato
et expers. - Antithesis vero est haec : Pontifices iudaici pro peccatis
tam suis, quam populi offerunt hostias, idque saope ; Christus autetn
noii pro suis, sed alienis, scilicet totius raundi, peccatis offert, idque
serael tantum, unica oblatione orania oraniuin horainum peccata expia-
vit; ergo Christus nobilior et efficacior est pontificibus Judaeorura.

Si autera Protestantes ad hunc locum provocantes sic argumen -
tautur: Unicuni est Christi sacrificjum, ergo quotidianum Missae sacri-
ficium, utpote unico Christi sacrificio repugnans, est abolendura - nos
reponiraus: Unicum esse Christi sacrificiura expiatoriura, redemtorium

A) Cfr. lAiinem.nn 1. c, St. 251. f.; Bisping 1. c, St. 172.

128 Ezpontio TU. 28.

et satisfactoriam scil. sacrifidDin cracis; illo enim Ghristos obtalit pre-
tiam sufficiens pro culpis et delictis peccatoram omniam, qaae an-
quam commissa sant et deincepscommitentar. Missa aatem sacrificiam
non est redemtoriam et satisfactoriam, sed applicatoriam redemtionis
et satisfactionis Ghristi in crnce peractae. In Missa enim non novam
offerimas pro peccatis pretium, sed primaevam cracis pretiam nobis
applicamas.

Praeterea Missse sacrificium est idem cam cracis sacrificio et qai-
dem a) repraesentaUve ; Missa enim repraesentat cracis sacrificiam;
b) realiter; tam enim in Missa, qaam in crace, idem est sacerdos pri-
marias oflferens, scil. Ghristus; eadem est etiam utrobiqae victima et
hostia, scii. corpas Ghristi; eadem in re, licet quoad modam diversa;
in Missa enim est incraenta, cam in crace foerit cruenta; sed iocruenta
ia Missa significat et repraesentat craentam in crace. Ita Gonc. 7W<2.
sess. XXU. cap. 1.

V. 28. '0 v6(i.oc T^p &vdpo>icooc xadianioiv &pxt6p6rc, $x^^^^
jioddvetav' 6 \&{o^ Sh Tf]< 6pxa)|i.oatac9 vfi^ \fjsxa t6v v6|x.ov, olov ^<:
t6v alfidva T6T6Xeta>(iivov. — Aoctor explicat neoessitatem, de qna di-
xerat, sacerdotibos esse necesse, ot prios pro sois delictis hostias offe-
rant; nam erant Sxovtec iod^vetav, peccatis obnoxii. — Post verba:
otov et^ t6v atd^va, teteXetoiiivovsopple: xad^tatiQatv ipxtep^ Respi-
citur illod Dei efiatum ps. GX. 4. iureiorando confirmatam (ooU. v. 21.;
YI. 17.), qoo Deos Ghristom aeternom pontificem constitoit, quodqae
diu post legem latam, a Davide nimirrm, litteris est consignatom, iit
significaretor, legale sacerdotiom tamquam imperfectum alio meliore
superveniente cessandum.

Apostoli verba, ut iam s. Chryaostomus notavit, efficacem contiaent
antithesin inter Ghristum et Judaeorum pontifices. Hi sine iureiarando,
ille cum iureiurando; — hi una cnm lege, ille poet legeni, quasi legi
successurus eamque adimpleturus; — hi Twmines^ Levi ac Aaronis
successores, adeoque Dei servi, ille FiUue Dei ; — hi plures sibiqne
succedentes, ille unicue; — hi. peccatoree^ ille, utpote sanctissimns,
eumma dignitate ac beatitudine pollens ; — hi mortalea oonstitati
sunt pontifices, ille aetemus.

Paraphrams VH. 11-28. 129

Paraphrasis.

Cap. VII. vv. 11—28.

Quodsi igitur vetus sacerdotium Aaronicum habebat vim iustifi-
candi homines, salvandi et ad felicitatem perducendi, maxime aooedente
Lege Moysis, quae una cum illo data est, quid amplius opus fuit, ex
alia, non Levitica, tribu exoriri pontificem, scil. Ghristum, cuius sacer-
dotium non est ad rationeni Aaronis, sed ad rationem Melchisedeohi?
Mutato enim sacerdotio necesse est, ut etiam legis una cum hoc sacer-
dotio datae mutatio iiat. De quo enim dicitur, quod sit saoerdos ad
rationem Melchisedechi, is ad aliam pertinet tribum, ex qua nemo un~
quam operam navavit altari. Gonstat enim Dominum nostrum ortum
esse e tribu Juda, cui Moyses saoerdotium non attribuit. Praeterea
nmtato sacerdotio Levitico etiara legem Mosaicam immutatam esse
multo clarius inde patet, quoniam alius existit sacerdos Melchisedecho
similis, qui non secundum legem carnalis successionis creatus sit, sed
secundum vim vitae immortalis, ita, ut nec cuiquam successerit, nec
suocessori det locum. Ghristus enim testimonium habet: tu ad ra-
tionem Melchisedechi sacerdos es aetemus. Saoerdotium quidem
I^viticum reiicitur, quia impotens erat ad hominem iustificandum et
iustifioationem efficere non poterat (nullum enim hominem lex Mosaica
iustum ac beatum reddere potuit); religio vero praestantior introducitur,
quam si amplectimur, reoonciliabimur et nniemur cum Deo. Et qua-
tenus Jesus iureiurando sacerdos constitutus est (etenim Aaronici non
interposito iuraroento pontifices oonstitnti sunt a Deo, Jesus autem iura-
mento interposito per Deum, qui ad ipsum locutns est : iuravi, nunquam
decretum meum mntabo : tn aetemus es sacerdos ad rationem Melohi-
sedechi) eatenus Novum Testamentum, cuius mediator est, praestat
Veteri Testamento. Et sacerdotes ex Aaroni stirpe plures erant, quo-
niam morte impediebantur, quominus inmunere saopermanerent; Ghri-
stus autem, qnoniam semper vivit, immutabile habet saoerdotium. Prop-
terea etiam omnimode et perfecte salvare potest omnes, qui per ipsnm
Deum adeunt ; est sacerdos semper vivens, ut semper pro nobis apud
Deum interpellet Tali enim ppntifice egebamus, ut salvi fieremus, non
quales erant pontifioes Levitici, sancto, innocente a culpa, vitiorum labe
carente, segregato ab omni impuro, qui supra omnes ooelos asoendit;
qui non eget, sicut Mosaici pontifioes, primum pro sui dein pro populi

PAMk, ConaMatativa* v

13r) Expiwtio vin. 1. 2.

peccatu victimas offerre; id enim semel fecit, suam offereiido vitam.
Lex enim Mosaica pontifices constituit peccatis obnoxios; e&tom vero
Dei dia po6t legem latam iareiuiando oonfirmatom Filinm samma dig-
nitate et beatitate conspicaom aetemam constitDit pontifioem.

B, Christas praestantior est sacerdotibus Y. F. sacri-

ficio sao; nam sacrificiam ab ipso in crace oblatam quam

maxime snperat sacrificia V. F. typica.

Cap. Vm. 1.— X. 18.

Seotio 1.

Christns in sanctuario coelesti continuo suum offert sa-

crificium.

Cap. VUI. 1—5.

Vv. 1. 2. Ut apostolus porro demonstret, Christum ratione digni-
tatis et officii Judaeorum pontificibus longe praestantiorem esse, quae
breviter ante (cap. praec. v. 24. et 25.) attigerat, nempe eum perpetuo
sacerdotio in ooelo fimgi, nunc oopiosius pertractat. Sicut enim apud
Judaeos duabus maxime rebus occupati erant pontifices summi, nempe
sacrificiis pro peccatis hominum offerendis atque intercessione pro po-
pulo, ita haec utraque pars etiam ad sacerdotale Christi of&cium per-
tinet; pontificatum suum inchoavit in terra, seque ut victimam piacu-
larem pro nobis in mortem tradidit; sed e morte resuscitatas alterani
negotium sacerdotale continuo gerit et sanguinem effusum Deo Patri in
ooelo tanquam summo sanctuario offert.

V. 1. KsyAXaiov Si kni toic "kBr^o^oi^' totootov Sx^l'^ ^PX^®"
pioi, 8< Ixd^taev Iv de^t^ to5 '8'p6voo zfi^ iteYaXa)a6v7]^ Iv rotg o&pa-
votc» — xeyAXatov h. 1. denotat : rem principalem, id, quod praecipuum,
primarium est. Verba: Iwt totc XeYO|jivotc non sunt referenda ad
ea, quae hucusque dicta sunt, (nam quae sequuntur, non repetitiooem
dictorum continent, sed quae antea leviter attigerat auctor, nunc co-
piosius pertractat), sed ad ea, quae nuuc dicentur; sensus proinde est:
praecipuum eorum, quae dicimus ; vel : praecipuum expositionis nostrae
est; etc. — Verbis: totootov 8xo|jl6v apxtepda x. t. X. respicit aactor
ad verba psalmi CX.: «xdtfl-oo ix Se^twv p.oo".

v, 2. xm 4yw«>v XettoopYO^ xalt^<; axT)v^<; t-^C iX7]^tv^C, f)v hrq^

Atpoiitio yill. 3. 4. 131

«
•

5ev 6 ydbpio^, xal o&x Sv^pwico^. — Ta 871« h. 1. denotant adyturo
coelestem, coelestia sancta sanctorum, prouti docent verba : tfi^ (JXyjv^^
tfjc iXifj^tv^^, quae addita sunt, ut aocuratius definiretur vis atque
potestas vocabuli ta Sf ta. — XsttoopY^C (comp. ex adiectivo Xeitdc,
publicus [a Xe(&C vel Xa6<, populus] et ipYov, opus) dicitur, qui munus
publicum obit, minister; speciatim qui alicuius nomine aliorum com-
modis inservit (ctr. Pbil. II. 25.), quo sensu Rom. XIII. 6. magistratus
et Hebr. t. 7. angeli XettoopYol Oeoo vocantur ; eodem sensu Paulus
seipsumRom. XY. 16. XettoopYOV 'It]ooo Xptcstoo el< tai^vt] nominat.
In nostro versu de ministerio sacro, sive sacerdotali, sermonem esse, per
appositionem tcbv i7t(i>v indicatur ; et in ecclesiastico usu loquendi si-
gnificatio vocis etiam absque tali appositione ad notionem ministerii
sacri adhibetur. — Adiectivum i^ iXTj-O-tvnj h. 1. non stat in antithesi
ad sancta falsa, ad tabemaouliim falsum, sed ad sancta figurativa, ad
tabemaoulum umbraticum. - Verbum SmfjSev nil amplius notat quam
Ixttoe.

v. 3. Ildc Y^P ipx^P^^^ ®^^ "c^ Ttpocy^petv 5cbpa te xal ^ooia^
xa^LOtatat, od-ev ivaYxatov, ^x^tv tt xat tootov, 8 Trpocev^Y^ig. — Hoc
versu apostolus probat, quod proxime dictum erat, Christum quamvis
consederit ad dexteram D ei in coelis, adhuc ministerium pontificis exer-
cere. Argumentatio haec est: omnis pontifex constituitur, ut aliquid
offerat; atqui Ghristus etiam nuncpontifexest; ergo necesseest, utipse,
quamvis in coelum receptus, habeat aliquid, quod offerat. — Illud tt,
quod Christus in coelo offert, est suum in cruce sacrificium, quod olim in
monte Calvariae obtulit. Cum vero hoc in cruce sacrificium idem sit
cum sacrificio Missae, per se intelligitur, Ghristum etiam Missae sacri-
ficia, quae toto orbe quotidie celebrantur, Deo Patri in coelis offerre.
Est nimirum Ghristus primus ac primarius sacerdos, qui in Missae sa-
crificiis offert, consecrat et transsubstantiationem peragit.

V. 4. Et {lev Y^P "^v inl y^C» 068' 5v -^v lepeoc, Xvtoov Upddov itpo?-
^8p6vt(i>v xata tov v6[i.ov ta Swpa, — Auctor rationem subiungit, cur
Ghristus pontifex sit et esse debeat in coelo; in terra enim sacerdotis
partes ngcre non potest, tum quia non ortus est e tribu Levi, tum quia
nullus hominum eum initiavit, tum quia ad terrestre sacerdotium et
terrestria eius bona procurauda et impetranda sufficiunt (Svtcov) sacer-
dotes legales et Levitici, nec alio opus est sacerdote ad rationem Mei^

ohisedechi.

9»

132 Expositio VTTI. 5.; paraphr. VIII. 1—5.

V. 5. oitive^ oicoSeiYiiati xal 0x14 Xatpeoooai zm licoopavtcov,
xa^d)^ xsxpTf][i.dtiatat Mcooaf]^» {i^XXwv lictteXetv r?|v oxtqvt^v. ''Opa,
Yap yTfjot, «otijoetc icAvta Tcata tov toicov, tov Setx^evta aot iv t<p
Spet. — Auctx)r rationem quandam divinam nanc exprimit, cur Christus,
si in terris esset, sacerdos esse non posset, nempe quia sacerdotes illi,
qui in terris degentes offerunt, umbrae tantum servhmt coelestium, ast
Christus pontifex non potuit servire umbrae tantum ooelestium. - Per
td iTcbopdvta intelligendum est templum coeleste, cuius imago tantum
et adumbratio erat templum Hierosolymitanum. — Verbum )(pYj{jLa-
tlCstv generaliter designat: de re aliqua agere, rem consultando expe-
dire ; speciatim ad consilia divinitus data refertur sensu activo (de Deo)
et passivo ()(p72(jLattCea&at) quoad homines oonsilia divina excipientes
(cfr. Hebr. XI. 7.; Mtth. H. 12. 22.; Act. X. 22.). — Verbis: xaO-od^
xexpTjp^dttatat McDoa'^^ x. t. X. causam adfert apostolus, cur dixerit,
sacerdotes iudaicos ministrare o7Co8etY|iatt xat oxt^, et cur habeat tem-
plum Hierosolymitanum imaginem tabernaculi veri, quod Deus et non
homo fecit (coU. v. 2.)-

Paraphrasis.
Cap. VIH. w. 1—5.

Praecipuum eorum, qime dicimus, est: tantae dignitatis habemus
pontificem, ut in coelis dexter assideat throno Dei, divinae oonsors ma-
iestatis, qui sanctuarii coelestis est minister et tabernaculi veri, quod
perpetuum atque immobile fecit ipse Deus et non homo. Est nobis sa-
cerdos summus; nam quum quivis pontifex propterea soleat constitui, ut
sacrificia offerat, necesse est, ut et Christus, pontifex noster, habeat
aliquid, quod offerat. Quod si super terram versaretur, pontificis partes
non ageret, quia minime desunt sacerdotes, qui ex praescripto legis sa-
crificia offerunt, qui res divinas curant in templo, quod ima^nem et ad-
umbrationem exhibet templi ooelestis, sicut Deus Moysi significavit, cum
illi formam exstruendi tabernaculi praescribens dixit: Vide, ut omnia
facias secundum exemplar, quod tibi in monte Sinai monstratum est.

Expositio Vm. 6-8. 133

Seotio 2.

Novum foedus, cuius mediator exstitit Christus, multo

melioribus sanoitum est promissis, quamVetus, quod

Deus penitus abolitum iri declaravit.

Cap. VIII. 6—13.

V. 6. Novl 8k diafopcDtdpac Titeoj^e XsttoopYiaC, ocs<j) xal xpett-
Tovd^ lott StadiiJxT)? (isottTjC, ^tt<; ItcI xpeCttootv licaYYsXiatc vevo^Jio-
'&^t7jtat. — Particulae vovl 8^ non de tempore sunt accipiendae, sed
nectunt opposita et contraria iis, quae praecesserunt; latine reddi pos-
sunt per : iam vero. In v. 4. nempe apostolus dixit : si esset (scil. Jesus)
super terram, nec esset sacerdos; iam vero (pergit dicere) sacerdos est
iuxta testimonium Davidis, et eo melius et augustius nactus est sacer-
dotium, quo melioris foederis ipse est conciliator. — Christus h. 1. (et
IX. 15.) dicitur jjLeoitTfj?, quatenus novum foedus inter Deum et homines
fecit idque suo sanguiue sanxit. Cur autem apostolus Christum xpeit-
tovoC Sta&iJXT)? mediatorem appellaverit, ipse declarat additis verbis :
^tt€ iirl xpeCttootv iTraYYsXCat? vevojto^^tTjtat. — vo[jLodetetv h. \, de-
notat : sancire, ratum facere. — Per xpetttova? iTcaYYeXCa? intelligenda
sunt bona coelestia; plena nimirum peccatorum venia, favor divinus,
felicitas aeterna etc, quae promissiones in Y. T. tantum adumbratae
erant.

V. T.^Et Y^p i^ Tcpc&tYj ixeivT) -^v S(ie[i.7rto^, o&x Sv Seot^paC 1^^)-
teito t6^oc. — Sententiam v. 6. prolatam institutiones V. F. per se
ad homines in Deo perficiendos non suifecisse, auctor ex ipsis V. F. sa-
cris literis probat, adducendo locum Jerem. XXXI. 31 — 34, in quo
Deus per os Prophetae novum et perfectius foedus cum populo Israel
pangendum in locum Veteris Foederis cessurum, annunciat, — S|jLe{JL7C-
toC, irreprehensibile, autem negatur Vetus Testamentum, i. e. tale, in
quo nihil posset reprehendi, non quod iuxta Manichaeorum haeresin
mali aliquid in se haberet (etenim iex Domini immaculata, tam vetus,
quam nova), sed quoniam imperfectum erat, utpote quod subditos suos
sanctificare non posset {EsHusy

V. 8. Me{iydiievo< y^P a&totc, XdYef 'I8oo T^fJL^pat Spxovtat, X^Yet
x6pto<,xatoovteXd(3a)i9clt6votxov 'lapa^iiX xal 69clt6volxovlo6Sa Sta-
di^XTfjv xatvijv, — Apostolus nunc verbis Jeremiae probat, imperfeotam
fuisse religionem iudaicam, adeoque Deum ei suffioere voluisse aliam, uempe

184 Bzpoiitio Tm. .

religionem christianam. Apertissime oonsilium snum adeoque et yerboram
allegatorum sensum nianifestat v. 13., et bac ratione authenticam loci Jere-
miae interpretationem nobis exhibet Etiam ipsi Judaeomm magistri
Jeremiae oraoulum sensu iiterali ad Messiae tempora retulerunt. —
Apostolus U8US est verbu \u\Lf6^9!VOQ respiciens vocabulum Sl^\3JKxo^
quod praeoessit. Dissentiunt autem interpretes in eo, utrum \LB\uf6^vo^
ooniungendum sit cum a6Tot<, an retereudum sit ad diadi^XT]v (v. 6 et 7.).
Priorem sententiam quam plurimi cum veteres tum recentiores tnentur
interpretes; putant enim apostolum dixisse : Deusillo8,Israelitas nempe,
reprehendens, haec apud Jeremiam eifatus est etc. Posterior autem sen-
tentia est praeferenda et tJie|i96|i.6voC ad diadiljxif)v referendum; con-
textus enim orationis dooet, foedus prius intelligendum esse. Apostolus
nempe dixerat, prius foedus non fuisse i(U|i7rtov, et ^js\Lf6\iJS^ ad ho€
ipsuin nomen refertur; illud enim probaturus dicit: {Lstu^6|i6voC f&p
sGil. 6 6e6<. Sic manifesta est oppositio inter prius foedus et illud, quod
serius cum Judaeis facturus esset Dens. Non autem id ag^t apostolus,
iit vitia Juda^rum, de quibus antea non fuit sermo, vituperet, sed ut
demonstret, a Deo ipso prius foedus declaratum esse mancum et imper-
fectum, adeoque ab eo aliud foedus, idque perfectum et absolutum an-
nunciatum esse. ^) — Verba Jeremiae secundum textum LXX. citata
sunt, acceptis aliquibus minoris momenti deviationibus. Sic iam hoc in
versu auctor noster habet: xal oovteXiofo (consumabo); apud LXX.
legitur : xal SvaL&fiao\>m (feriam) ; ex sententia s. Augustim auctor noster
oonsulto loco vocis dia^&i^ooiiai scripsit oovTeX^oio, ad exprimendam
N. T. perfectionem et aeternam eius durationem. — Praep. faci (ut
hebr. pix) commode hic loci reddi potest per: cum, Seorsim alioquitur

decem tribus, quae domus Isretel, duasque, quae domus Juda vocabantur.
Israelis autem et Judae nomina ad Ghristi eoclesiam referuntur, quia
haec nuuc est populus Dei meliore iure, quam Hebraei fuerunt. luxta
Augustinum significat domus Juda ecclesiam colligendam ex Judaeis;
domus Israel vero eam ex gentilibus, quia domus Juda verum Dei cui-
tum retinuit; domus Israel autem ad idololatriam deflexit.

v. 9. ob xat& r))v Siadi^xiQv, i)v htoiypa toi^ natpdoiv ahtm iv
i^(iipcf, iictXaPo(iivoo \loo zI^ x^^P^^ a^&v, ifaYaYSiv a&t0D< Ix *|f1}^
AlY&TCtoo* 8tt a6tol o&x &vi|i*$tvav iv z^ dta^xiQ |iou, xayco f||JLiXY}oa

1) Cfr. LiknemaniH 1. o. St. 264. f.

Expodtio Tin. 10, 11. 135

otfrcwv, X^^ei %6ptoc. — Pro iTioiTjoa apud LXX. legitur: -^v Siedd[jnf]v.
— Loco : Iv T^Ii^^pofj l7CiXapo[JL§vot) [too r^^ x®V^^ a&tcbv melius dice-
retur : Iv i^ti^po^, Iv •§ liceXapdiiTjv ttJc xstpo^ a&tcov. — Pro x&y^ ^l^^"
Xinoa a6tdbv in textu hebraico occurrit: q^ "^nby^i ^DiXi; Vulgata

T • : - T • T :

vertit: ^et ego dominatus eum eorum'^. Verbum ^iX2, utique do-

minari significat; praeterea vero etiam fastidire, despicere, ita ut
etiam versio graeca literae textus conformis oenseri possit. Sen-
sum versionis latinae bene illustrat Estius iuxta a, Thomam : „ Do-
minum me ease ostendi, non pa^sus impune Ugem meam contemni ;
pumvi eo8 pro meritis tanquam eorum dominus atque ita punim^
ut abiicerem eoe et pro neglectia haherem ".

V. 10. "'Ott aotif) T^ StaftilJXT] [|Jloo], ^v 8taS"y5oo(JLat t<^ oiX(j) 'lopa-^X
(jLsta tac T^ti^pa^ Ixetvac, XlYet x6ptoc, StSoo^ vd[jLOo^ [jloo el^ fjjv 8idt-
votav a6ta>v, xai ItcI xapStac a&tcbv iTCtYpd^co a&too^, xat £oo|iat a&toCc
et^ 9e6v, xal aitol goovtat [jLOt elg Xadv. — Verbis hoc iri versu occur-
rentibus exponi t, quale si t, quod promittit Novum Testamentum. — Verbis :
[jLetd tdc i^[JLlpa^ IxetvaC sigaiticatur in genere futurum aliqnod tempus,
hominibus quidem incertnm, sedDeo certum acdefinitum, quo transacto
fiet, quod praedicitur. — olxoc 'lopaVjX omnem populum iudaicum hic
designat. Stdvota et xapSCa sunt voces aequipolentes nonnisi hoc cum
discrimine, quod prior raagis ad intellectum, posterior vero ad volun-
tatem referenda sit. Deus ergo legem novam non libris aut tabulis in-
scribit, ut olim apud Judaeos, sed ipsi menti et cordi hominum. —
Verba : eU ^sov et dc Xa6v per hebraismum dicta sunt pro : Oed^ et
Xa6c; sensus est: singulari ratione iis tavebo et ipsi me Deum suum
agnoscent et pie oolent. — Similis nostro versui locus apud EzecMeUm
(XI. 19. 20.) occurrit : „ Et daho eia cor unum et epiritum novum
in mscerihus eorum, et auferam cor lapideum de came eorum^ et
daho eis cor cameum^ ut in praecepUs meis amhuUnt^ et iudicia
mea custodiant faciantque ea^ et sint mihi in popuhim^ et ego sim
eis in Deum ".

V. 11. Kal o6 [JL-J] StSdScootv ixaotoc tov ?coXit7]v aotod, xalSxao-
toc tov iSeXyov a&too, X^cov YV^Ot tov xoptov &ct ^cdvtec el8TiJoooo[
[jLe dico |JLtxpo5 Scoc ^&koxi a&td)V. — Similia verbis hoc in versu oc-
curreiitibusdicuntur apud Jesai. XI. 9. ; LII. 13.; Jo6l. III. 1. 2. Per
haec efifata vero non asseritur, tempore Messiano omnem institutionem
et eruditionem per homines oessare, ut Anabaptistae putabant, sed

1S4

BipoMo ym.

religionem christianain. Apertiflsiuie consilium suum aji ^
allegatorum sensum nianifestat v. 13., etbac ratione f ^- ^
miae interpretationem nobis exbibet Etiam i^ f y J
Jeremiae oracuhim sensu literali ad Messiy '^ j ^ •
Apostolus U8U8 est verbo |i«|jLy6pL«voc resp'^' ) ^ ^
quod praeoessit. Dissentiuntautemiuterr* i tt i •
ooniungendum sit cum a&roTC, an refere»^ ^ .- -.' * .
Priorem sententiam quam piurimi c: .' , ,
interpretes ; putant enim apostoluir - ' - ; *
reprehendens, baec apud Jeremi' ' y ^ \
tentia est praeterenda et ^y j j i
textus enim orationis dooet, ^ /

nempe dixerat, prius foed
Tpsum nomen refertur; .
soil 6 OedC. Sic man' '
serius cum JudaeiF
ut vitia Judaeor»

/

'i

? ica-

iegis

aitur.

jaanos

«dicit:

iis est ;

homine :

■' ' sit intus

.' • 18 Kemp.

oo hominem

iribuo^ quam ah

.inens enf^.

■ A abwv, xal Td>v (i|i.apxttov

(ivyjadd) Ixt. — Ratio bic sub-

a Deum coguoscant, colant et cum eo

.iistus morte suaplenam peccatorum veniam

, v^tuiae necessaria est et praevia conditio veraeet

demonstret, a , . t,^ «^ . i • i j

, o unionis. iX6o>c atticepro iXaoc, est Julans, placiaus,

fectum, adeo . .^ . , , , . ,r . . •>

jMfiia sieninoatio b. 1. ubtmet. Verba: xal tcov avoauov
nunciatair . tf/'"' ^ . "^

- " . in textu bebraico, neque in versione Alexandrina leguntur.
sunt, ar ''^ti^ "

y /5- '^^ ^^ X^etv xatv^v, ^rcTcaXaiotxe i-^jv Tcpwnjv t6 oh ira-

\ j ydv *^ VTrjpdoxov ^776? ayavtoixoo. — Hoc versu apostolus

A^iHf M"^ ^ociim JeretnioB allegavit, mauifestat; se niminim boc

^^ ^fohdte velle, imperfeotam fulsse religionem iudaicam, adeoque

^,, ei suffioere voluisae aliam, nempe religionem cbristianaiu. ica-

\^y uutat: inveteratum reddere; b. i. inveteratum declarare. Verba

jnj, quae aotionem indicant, saepe de aotionis acceleratione poDuntur.

. Yt]pdi(3X6tv per metapboram de omnibnsrebus usurpatur, quae senio

^^nficiuntur. — a^ avto(i6c abolitionem, interitum denotat. — Aposto-

lns sic ratiocinatur: Testamentum secundum dicitur novum; ergo prius

est vetus ; porro quod vetus est, in dies magis magisque veterasdt et

(ut in bominibus) senesdt; quod autem veterascit aut senescit, ad in-

teritum et mortem properat. Ek quo concludendum relinquit, prius

testamentum tandem debuisse finiri, atque in plenitudine temporis, i. e.

revelato firmatoque per Cbristum novo testamento, finem acoepisse.

VA

Pamphraiii Vin. 6^13. 137

-^ Paraphrasis.

^-^ Cap. VIII. vv. 6—13.

^ ' ^ . "f- tantx) praestantius naotus est sacerdotium quam

"^l^"^ > ' "ito novum foedus, cuius mediator est, antecellit

>. ' *I^ \/ ^is sancitum est promissis. Si enim prius illud

^ ">^ X- "^v bil desideraretur, nequaquam fuisset novum

' \, ' ^ . ni. Deus enira prius foedus imperfectum

% -^ V ^" ' ' » veniet tempus, quo cum gente Israe-

"^X ^'^* ^ ^^ • ^ pangam, non tale, quale pepigi

eos, instar patris filios, manu

■

aiam foedus meum violaruut, prae-

upterea et ego nullam eorum ouram habui,

o, quod posthao cum Israelitarum gente pangam,

acit Dominus: Dabo leges meas in raentem eorum et

iii insoribam eas et singulari ratione iis lavebo, et ipsi me

.ii 8uum agnoscent et pie me colent; etnulluserit, qui eiusdera po-

puli civem eiusdemque testamenti consortem doceat notitiam, amorem

et obseivantiam mei; omnes enim a parvo eorum usque ad magnum

eorum sponte me cognoscent, amabunt et observabunt, quia omnia eis

peccata tam priora quam posteriora condonabo. Dum autem Deus apud

Jeremiam dicit : novum foedus pangnm, declaravit foedus iliud antiquum

abolitum iri ; qiiod enim veteratum est et consenuit, ad iuteritum vergit.

Sectio 8.

Christum ea, quae per sacrificia a ludaicis sacerdotibus
Deo oblata effici non poterant, praestitisse demon-

stratur.

Cap. iX. 1— X. 18.

Caput IX.

Apostolus dixerat, Christum esse templi coelestis pontificem et
ministrum (VIIL 1. 2.), sacerdotes iudaicos sacrificia offerre in templo,
quod imaginem tantum et umbram templi coelestis referret (VIII. 5.),
Christo autem praestantius sacerdotium contigisse, eumque esse prae-
stantioris foederis mediatorem (VIII. 6). Haec iam uberius exponit, et,
ne lectores nimis offenderentur VIII. 5. dictis, templum nimirum ima-

136 Expoftitio ym. 12 18.

nonnisi edioitor : vi inunutationis et sanotificationis animaniin per spi-
ritum Dei cognitionem legis divinae illuminatam in cordibus sanctifica-
torum esse adfuturam (cfr. I. Jo. II. 20. 27.). llluminata baec legis
divinae coguitio rectum bominis interius renovati seusum ultro sequitur.
Verus enim et rectus rerum divinarum intellectus uou per bumanos
nuigistros, sed nonnisiperDenmipsumefficipotest. S.AugusHnua didit:
X Sonus verborum nostrorum aures percutit^ magister intus est ;
noUte ptita/re^ quetnquam hominem aUquid discere ab aUo homine :
admonere possumus per strepitum rocis nostrae; si non sit intus
qui doceat, inanis fit strepitus noster'^. Sic etiam Thomas Kemp.
Deum dioentem adducit (I. III. c. 43.) : « Ego sum, qui doceo hominem
sdentiam et clwrim^em intelligentiam parvxdis tribuo^ quam ah
homine potest doceri. Cui ego loqim\ dto sapiens eHf^.

V. 1 2. ^Oii iXeioc Soo|ioti tai^ idixiai^ a^tft^v, xal td>v a|i.apxt6^v
ahzm, xal zm avojiubv aiyzm oh (i.'^ |i.vif]ad(u Iti. — Ratio bic sub-
iicitur, cur futurum sit, ut omues Deum coguoscaut, colant et cum eo
uniantur ; quia nimirum Cbristus morte sua plenam peccatorum veniaai
parabit. Gratia enim veuiae neoessaria est et praevia condido veraeet
perfectae cum Deo unionis. iXeco^ attice pro ?Xaoc, est iiilaris, plaoidus,
propitius; ultima signifioatio b. 1. obtinet. Verba: xal tiov 3ivo{jli(ov
ffhzm nequo in textu bebraioo, neque in versione Alexandrina leguntur.

V. 13. 'Ev t<^ X^Ystv xaiv^jv, TreiraXaiiDXs t*?]v Tcpitttijv' to Sl ira-
Xaiooiisvov xal YTjpdoxov 1776? ayavto|i.o6. — Hoc versu apostolus
consilium, quo looum Jeretniae allegavit, manifestat; se nimirum hoc
loco probare velle, imperfeotam fuisse religionem iudaicam, adeoque
Deuni ei suffioere voluis^e aliam, nempe religionem ohristianam. ica-
Xatoov notat: inveteratum reddere; b. 1. inveteratum declarare. Verba
enim, quae aotionem indicant, saepe de actionis aoceleratione ponuntur.
— YYjpdoxetv per metapboram de omnibus rebus iisurpatur, quae senio
oonficiuntur. — a^ avtcs[i.6c abolitionem, interitum denotat. — Aposto-
lus sic ratiocinatur: Testamentum secundum dicitur novum; ergo prius
est vetus ; porro quod vetus est, in dies magis magisque veterascit et
(nt in hominibus) senescit; quod autem veterascit ant senescit, ad in-
teritnm et mortem properat. Ex quo oonoludendnm relinqnit, prius
testamentum tandem debuisse finiri, atque in plenitudine temporis, i. e.
revelato firmatoque per Cbristum novo testamento, finem accepisse.

Pamphraiii Vm. 6^13. 137

Paraphrasis.

Cap. VIII. vv. (i— 13.

lam vero Ghristus tanto praestantius naotus est sacerdotium quam
Levitici sacerdotes, quanto novum foedus, cuius mediator est, antecellit
veteri ; nam praestantissimis sancitum est promissis. Si enim prius illud
foedus tale fuisset, ut in eo nihil desideraretur, nequaquam fuisset novum
foedus in eius locum introductum. Deusenim prius foedus imperfectum
abrogaturus Israelitis dixit : iikjce veniet tempus, quo oum gente Israe-
litica et gente ludaica novum foedus pangam, non tale, quale pepigi
cum eorum maioribus illo tempore, quo eos, instar patri* filios, manu
prehensos ex Aegypto duxi. Quoniam foedus meum violarunt, prae-
cepta mea non servarunt, propterea et ego nullam eorum ouram habui,
dicit Dominus. Foedus, quod posthac cum Israelitarum gente pangam,
huiusmodi erit, dicit Dominus: Dabo leges meas in mentem eorum et
in cor eorum inscribam eas et singulari ratione iis (avebo, et ipsi me
Deum suum agnoscent et pie me colent; etnulluserit, qui eiusdera po-
puli civem eiusdemque testamenti consortem doceat notitiam, amorera
et observantiam mei; omnes enim a parvo eorum usque ad magnum
eorum sponte me cognoscent, amabunt et observabunt, quia omnia eis
peccata tam priora quam posteriora condonabo. Dum autem Deus apnd
Jeremiam dicit : novum foedus pangam, declaravit foedus illud antiquum
abolitum iri; qnod enim veteratum est etconsenuit, ad iuteritum vergit.

Seotio 8.

Christum ea, quae per sacrificia a ludaicis saoerdotibus
Deo oblata effici non poterant, praestitisse demon-

stratur.

Cap. JX. 1— X. 18.

Caput IX.

Apostolus dixerat, Christum esse templi coelestis pontificem et
ministrum (VIII. 1. 2.), sacerdotes iudaicos sacriticia offerre in templo,
quod imaginem tantum et umbram templi coelestis referret (VIII. 5.),
Christo autem praestantius sacerdotium contigisse, eumque esse prae-
stantioris foederis mediatorem (VIII. 6). Haec iam uberius exponit, et,
ne lectores nimis offenderentur VIIl. 5. dictis, templum nimirum ima-

138 Expoiitio IX. 1. 2.^

ginem tantum et umbram referre templi coelestis, rem sacram ludae-
orum (IX, 1 — 7.) quodam modo laudat, et tabemaculi, quod Deus,
foedere cura Judaeis facto, exstrui iusserat, splendorem describit. Sed
iam inde IX. 8. docet, imperfectum esse hunc Dei cultum, Chiistum
pontificem praestitisse ea, quae persacrificia a sacerdotibus iudaicisDeo
oblata praestari et effici non possint, sacriiiciumque Christi multo prae-
stantius esse sacrificiis ludaeonim.

Cap. IX. w. 1 — 14.

A versu 1 — 5. describit apostolus tabemaculum foederis una cuin
essentialibus eius obiectis et omamentis.

V. 1. Et/e {iiv o5y xal i^ TcpcoTV) §ixata)|jLaTa Xaxpeiac, td ts Syiov
xoo|JLt%6v. — Apostolus Bcripsit st^s, et non l^et, quia h. 1. non tam
templum, quam potius tabernaculum descripsit; versu demum 6. de
templo et suo tempore loquitur, quare etiam ibi praesenti ^otaotv, in-
grediuntur, utitur. — Post TCpiotT) nonnuUi libri legunt oxtjvhJ, taber-
uaculum ; ast praestantissimi codices hoc vocabulum omittunt nec ex-
presserunt versiones st/riacae^ Vulgata, a^thiopica^ armemca^ ara-
bica^ Chfrysoatomutf, Photius, Tlieophylactus^ et e textu eiecerunt
celebriores critici nec non iroprobarunt optimae notae interpretes. Neque
oontextus permittit, ut axTjviJ h. 1. intelligatur ; oteuim in antegressis
sermo erat de Sta^T^ij, coU. VIII. 6—9. 10; et VIII. 7. 13. hoc vo-
cabulum cogitando adiioiendum erat ; dein duplici sensu accipienda esset
vox oxTjVTiJ; nempe hoo versu de toto tabernaculo, versu seq. autem, ubi
aperte legitur, et (coll. v. 3.) adytoopponitur, de illa tabernaculi parte,
quae Sanctum vocatur. Itaque mente adiiciendum est vocabulum Sta-
^xif). — §txat(i>(taTa dicuntur in Scripturis mandata, non hominum,
sed Dei, propterea, quod in eorum observatione proprie oonsistat hominam
iustitia ( Eatius) ; h. 1. Stxatd>|iaTa Xaxpetac sunt praecepta de cultu
divino a Deo nimirum in V. T. data. — 16 Syiov totam aedem sacram,
tabernaculum, quod statim per partes describitur, designat — In ex-
plicando adiectivo xoa|JLtx6v magna est interpretuni dissensio. Simpli-
cissima autem, plurimis etiam interpretibus probata inteipretatio est ea^
quae xoo|ux6v pro synonimo habet too JTCtYstoo, ita ut aYtov xoc3{itX(Sv
idem valeat, quod v. 11. i^ oxtjvtj /stpoTCotYjtoc et S^tov Ta6t7]c zffi
xttasfioC.

V. 2. SxTjvij Yap xats(3Xso^(5d"y) i^ Tcpo^tT], 4v i^ ^ ts Xo^vta xal

Expositio IX. 2—4. 189

T^ TpdTceCa Tcal i^ 7cp6deoic twv Sipzm, ^tt? X§if6xai 871^. — ExifjVT]
T^ TCpcbn) designat tabemaculum primuin. Sanctuariam eriim seu taber-
naculum Moysis, ut templum Hierosolymitanum ex duabus oonstabat
partibus velo undique oppanso seiunctis. Tabernaculum anterius voca-
batur TO Syiov, vel ta a^ta, in eoque ad latus dextrum oandelabrum,
ad latus sinistrum mensa oum panibus propositionis, in medio ante velum,
altare suilfitus coUooata erant. — i^ Xoyvta est candelabrum aureum
septem lampadibus instructum; f^ TpaweCa est mensa lignea auro ob-
ducta, cui panes sacri impositi erant. — j^ Tcpddeotc twv Spttov, pro-
positio panum ; significantur panes triticei, Deo sacri, duodecim, ad nu-
merum duodecim tribuum Israelitioarum, duobus ordinibus distincti, per
septem dies in mensa propositi. — Altare suffltus s. Paulus b. 1. omittit;
nam eius munus non fuit, vasa et instrumenta tabernacuU omnia sin-
gillatim et accuratissime recensere (cfr. v. 5.\ Quaesierunt inter-
pretes, ntrum ^ttc ad icpd&e(3t<; twv Sptwv, vel ad oxTjv^ i^ TcpwtTj re-
ferendum et ayta ut femininura singularis (4^1^), vel ut neutrum plu-
ralis numeri (a7ta; spectandum sit. Si respicimus versum seq., ubi ta-
bernaculum secundum seu posterius appellatur o>t7)vij i^ Xe70|iivTf] a^ta
aYicDV, dubio caret, nostro loco verba ^t^ X^etat StYta ad oTtTjv^j Tcpwr^
referri debere adeoque vocabulum a^ta in neutro numeri pluralis positum
esse ; tabernaculum primum seu anterius enim ludaei Alexandrini nus-
quam appellarunt t^v ^Ytav, sed to a7tov, vel td aYta.

V. 3. Meta 8^ to SeGtepov xataTcltaojia oxy)vJ], i^ XsYopivT) a^ta
<i7ta)v, — Post vocem oxtjvt^ subintelligendum est e versu praec )ta-
teoxeodo^Y), taberiiacuium est exstructum. Duo enim erant in taber-
naculo uti in templo aulaea; primum ante fores Sancti, secundum ante
fores Sanctissimi, separans Sanctum a Sanctissimo. Ut de hoc cogite-
mus, auctor addidit to Seotepov, secundum. — Srficf, Ayiwv positum est
pro superlativo. 1)

V. 4. /poooov ^x^^^^ ^ojjLtatTJptov, xal t^jv xt^cotov tfj^ Sta-fti^XTf]?
TceptxexaXoiiiJiivifjv Tcdtvtodev /pootcp, Iv ifl otdfjivog XP^*^» 8X^^^*
to [idivva, xai t^ ^dtpSoC 'Aapd)v, i^ pXaotijoaoa, xal al TcXdxe^ t^?
Sta-QKjXTjc, — Verba: /poooov S-/oooa ^D|jLtati^ptov valde torserunt
interpretes. Plures (Oecummius^ Justinianus^ Estius, ComeUus a
Lap. aliique, nonnullae etiam versiones antiquae latinae) in ea versati

4) Cfr. Winer Qnmm. Aufl. 7.; St. 231.

140 Ezpodtio IX. 4.

sunt senteDtia, ut crederent, vocabulo doiJLtarqpiov significari altare
snffitas, auro obductum, ab apostolo y. 2. non memoratum ; dicant enim :
auctor noster utique aureuin altare sacris intimi sanctuarii obiectis ac-
censere potuit, quia Exod. XXVF. 35. solummodo mensa et cande-
labrnm qua obiecta Sancti nominentur, et loci alii de altari aureo agentes
(Exod. XXX. 6.; XL. 5. 26.) locationem eiusdem in obscuro relinquant,
imo secundum LXX. ita verti possent, ac si altare aureum immediate
ante arcam foederis positum fuisset; praesertim vero quia per locam in
I. 1. Regum VI. 22. occurrentem permoveri potuerit auctor, ut putaret,
altare aureum revera ante arcam foederis stetisse ; ibi enim altare aureuin
didtur -i^^a^b^lIi^X riBT^n» qood LXX. vertunt: ^ootaonjptov xatdt

• v • •

Ttpdoioicov too 8ap{p (l^^l oraculum). Gontra hanc sententiam

autem obmoveri potest: negari quidem neqiiit, a Josepho Fla/vio et
PMUme^) de altari suffitus vocabulum do|itaTY]ptov poai; sed Alexan-
drini interpretes altare tburi cremando destinatum semper vocant ^oot-
aotif]ptov; auctor noster itaque ioco vocis dotitan^ptov eligere debuisset
voceni dooiaonijptov a LXX. oonstanter ad designandum altare aureum
adbibitam, si hoc altare inteilexisset; porro voci do|JitaTiijptov, si altare
desiguare voluisset, articulum praeponere debuisset, sicnt ceteris aequa-
liter dignis tabernaculi obiectis eundeni praeposuit. Et taudem omuinu
Gonstat, altaro suffitus non in Sanctissimo, sed in Sancto collocatum
fuisse (Exod. XXX. 6.). — Rectius igitur alii (versio ^rioca, Vul'
gata^ Theophylactus^ Bengel^ Bieping^ Bieeewthal^) per do(JLtar)f]piov
intelligunt thuribulum aureum, quo summus saoerdos sola expiationis
die in Sanctissimo utebatur. Ast obiiciet aliquis: thuribulum in
Sanctissimo repositum non fiiit, sed haud dubie ante aulaeum,
adeoque in anteriori taberuaouli parte; dein incredibile esse videtur,
auctorem, si ^o|i.iatif^ptov thuribulum significat, altare sufQtus silentio
praeteriisse. — Yarias vias ingressi sunt interpretes, ut se his difificul-
tatibus exsolverent. Nonnulli verbum l^etv h. 1. latiori sensu positum
statuunt, scil. pro: pertinere; Sanctissimum, dicunt, habuit thilribulum
illud non in se, sed ante se, penes altare suf&tusadyto proximum; cum
vero thuribuium aureum quotannis expiationis die solemni in Sanctis-
simum illatum fuerit, et usus eius perhibeatur fuisse adyto tabemaculi

i) Jo$. Fiaviut de bello iud. V. 5, 5. ; antiqq. III. 6, 8. ; PhUo : Qais
rer. diTin. haer. ; p. 511. sq. apnd MftDgey I., p. 504.
») Bwgmthal 1. c, St. 225. f.

£xpositio IX. 4. 5. I4.I

proprius, dici oiunino potuit : Sanctissimumilludhabebat, i. e. adSanc-
tissimum pertinebat. Alii assumuut, thuribulum aureum semper tnisse
in Sanctissimo asservatum; et revera nihil impedit, quominus hoc ad-
mittamus^). Quod alteram difficiiltatem attinet, quod scilicet auctor,
si •d>o[xiar)i]ptov thuribulum signifloat, altaris sufQtus uuliam faciatmen-
tionem, auctor ipse v. 5. fatetur, se de supellectili sacra nolle xatd
{idpo^, per singula loqui. — xtpoDtoC tij^ Sta-^TfjxTfjc ; in libro Exodus
XXV. 10. ss. legitur, arcam Dei iussu factam ex lignis setim, et auro
purissimo intus ac foris obductam ; dicitur arca/o^o^m>, quia oontinebat
tabula^ legis, quae erat conditio foederis inter Deum et Hebraeos; hinc
dicitur quoque aliis in locis arca teatimoniiy i. e. legis, quae testis est
voluntatis divinae, sive quid Deus velit a nobis fieri. — oz6l\uo^ XP^^
Syooaa to (xAvva; respicit ad historiam Exodus XVI. 32 34, ubi
legitur Domiuus praecepisse Moysi, utde manna coelitus dato vas iinum
impleret, idque reponeret ooram Domino, ad servandum in futuras gc-
nerationes. — i^ ^dtpSo? 'Aapwv; loous est Num. XVII. 10., ubi vir-
gam Aaron, quae pro confirmatione sacerdotii eius sola inter tredecim
virgas germinaverat, fioresque emiserat, iussit Dominus in tabernaculo
foederis asservari. — Sed hic exurgit quaestio, quomododicat apostolus,
in aroa fuisse haec tria: urnam habentem manna, virgamjiaronis et
tabulafi legis; oum iuxta locos biblicos (Exod. XVI. 32—34.; Num.
XVII. 10.; I. Reg. VIII. 9.; II. Chron. V. 10.) uma et virga ante
arcam, et non in arca collocatae fuissent. — Ast Apostolus non dicit,
quid eo tempore, quo templum exstructum est, sed quid antea in aroa
reconditum fuerit; nimirum illa tria memorata; cum aperte de taber-
naculo verba faciat. Durante autem tabernaculo, etsi non ex ipsa Moysis
institutione, praeter tabulas legis etiam vas cum manna et virgani Aa-
ronis in ipsa arca asservata fuisse, traditio est ludaeorum perantiqua,
quam observavit Abarbanel (comment. ad I. Reg. VIII. 9.) ob eru-
ditionem suam multum celebratus scriptor saeculi XV. Consentit huic
traditioni I. Reg. VTII. 9. et II. Chron. V. 10., et Joaephus Flaviua
(Antiq. VIII. 4. 1.), si narrant, tempore Salomonis in arca solummodo
tabulas legis inventas fuisse, et sic tacite innuunt, prius alias quoque
res ibidem fuisse asservatas.

V. 5. &7cepAvco 8k a6t^< Xepooplji 86$y]c, xataaxtACovta zb IXa-

1) Yide: Siiping 1. o.; St 191.

142 jSxpodtio IX. 5. 6.

icTiptov, icept &v oox loTt v5v XoYstv xata jiipo^ — Xspoopi^ S^iic,
Cberubim gloriae divinae vectores (non autem Gherubim gloriosi), emnt
effigies quaedam ex mero auro conflatae, habentes alas, ut quibusdam
plaoet, qnatemas, ut aliis, binas, qnae qnidem a dextra laevaque arcae
stantes, alis snper propitiatorium, quo arca tegebatnr, expansis, atqae
illud obumbrantibus, se mutno versis in ipsum propitiatorium vultibas
aspiciebant. Describit easMoyses Exod. XXV. 18. ss., sed qna figura fue-
rint, ab eo non est proditum (Estiusy - - to IXaaryjptov erat tabnla aurea
parislongitndinisetlatitudiniscum arca foederis, qnam totam operiebat. —
Adiectivnm iXaonljpto^ passim de eo nsurpatur, quod vim habet ex-
piandi; b. 1. IXaatiJptov addito articuio vim substantivi habet, in ver-
sione Alexandrina hebr. nomini nnD^) tectum, operculum respoadentis.

•

Versus operculum arcae foederis quotannis die expiationis populi ex-
piandi causa victimae sangnis a pontitice spargebatur; super hoc enim
operculo tanquam throno sedebat veiuti Dei maiestas, eratque illad oper-
culum gratiae divinae symbolum. lam cum verbum 193, quodincon-

iug. Kal denotat tegere, in coniug. Piel significet expiare, placare,
hanc expiandi notionem interpretes Alexandrini tenuemnt, et pleruraque
n")S3 reddidomnt iXaatTjpiov ad significandum opercalum arcae foederis

propitiatorium. — Verba: Tcepl wv x. t. X. referri debent ad omnem
enunierationem obiectornm a v. 2. usque ad 5. ; de omni tabernaculi
apparatu ; de obiectis singulis eorumque significatione singulatim loqui
apostolus noluit.

V. 6. To6t(i>v Se oDtco y.ateaxeoao[j.^v(i)v, el^ jiiv tYjv Tcpcbtyjv axTp
VYjV Staicavtoc elctaotv ol lepeic, ta<; Xatpeta^ tTctteXoovtec, — Auct^r,
cum iam de tabernacuU stmctura eiusque partibus dissemit, nunc illud
sibi tractandum et interpretandum sumit, quod ad suum spectabat oon-
silium, quo nimimm vult ostendere veteris sacerdotii infirmitatem, ut
novnm Christi sacerdotium stabiliat (Estius), — Praesens ^taotv
(prouti et icpoa^^pet v. 7.) ostendit, cultum Mosaicum terapore apostoli
adhuc viguisse. — Formula tac Xatpetac lictteXoOvtec notat h. 1. in
genere cultus divini ministeria a sacerdotibus quotidie in Sancto perfi-
cienda. Mane nimirura et vespere ibi odores in altari thuri cremando
destinato incendebant, candelabmm curabant et siogulis sabbatis in
mensa sacra panes apponebant. — §ta7cavtd< scil. /pdvoo, per omnp
tempus, quotidie, opponitur verbo &nai in versu seq.

Expofitio IX. 7. 8. 143

V. 7. st< 8k r^v SeriT^pav S.7cai to6 iviaotoo {i/Svoc 6 ap/iepeo^;
00 XQ>pU atjjLaroc* 3 xpo^^dpei htckp iaotoo Kal tcbv roo Xao5 ^iyvot]-
(Ldto>v, — PontificeiD qaolibet anno solo dic expiationis soleinni, sed
hoc die non semel tantum, sed bia in adytum ingressum esse, dooet
locus Lev. (XVI. 12 — 17.) et Philo confirmat; primum ut sacrificii
prosuis peccatisoblatisanguineopercaluniarcae foederis oonspergeret et
saffitum faoeret (Lev. XVI. 12 — 14.), iterum, utsangaine sacrificii pro
popnlo oblati idem operculum aspergeret (Lev. XVL 16 — 17.). Sed
si bis in Sanctissimum intravit, neoessario verbis : aica^ to5 Ivtaotoo
sensus subiici debet: uno anni die; nimirnm unico expiationis die. —
^YVoi^ltata indicant h. 1. peccata seu tales legis sacrae laesiones, quae
per ignorantiam, non sponte committuntur ; et nonuisi hae legis laesiones,
quae ex ignorantia tantum et non ex voluntario legis contemptu com-
mittebantur, expiari poterant in tantum, ut laesor a reatu mortis tem-
poralis, sive exterminationis e populo Israel per violentam occisionem
liberaretur; non autero fuit violator legis a reatu mortis aeternae per
sangainem absolutus, non ^ere et interne cum D^o reconciliatus.

V. 8. tooto 87]Xoovtoc too 7cv66tJLatoc too aYtoo, fi.iQ9ra) ics^avspcoadai
tTjv twv ir(i<A)^ 68ov, Stt t^< icpcotTjc oxtjvfjc ^x®^^^ ataotv, — Incipit
nunc apostolus exponere allegoriam eorum, quae proxime dixit de primo
et secundo tabernaculo; ac primum aperit, quid in eo fuerit mysterii,
quod solus pontifex ingrediebatur in sejsundum tabernaculum, quod erat
Sancta Sanotorum. Dicit: Per illud, quod in Sancta Sanctorum nemini
patebat ingressus, praeterquam soli pontifici, et huic semel tantum in
anno, mystice nobis significare vult Spiritus s., priore tabernaculo stante,
i. e. lege veteri, quue per prius tabernacalum significabatur, adhuc du-
rante, nondum manifestatam fuisse viam ad Sancta Sanctorum, h. e.
ad coelum, per illa Sancta significatum; sed demum manifestandaro,
postquam Christus pontifex noster illuc per sanguinem suum intro-
gressus fuisset (Estiua). — Verbum StjXoov, indicare, declarare, etiam
a scriptoribus profanis de oraculis et monitis divinis adhibetur. — t7]v
tcdv &^i<A)f 686v positum est pro tif]v el< t& Srfta 68dv, et intelligenda sunt
t& S^ta xat' i£oxii{v dicta, Sanetiasimumy et quidem td Sy^ dXirjdtvd,
adytum coeleste. — ii] Tcp&vi\ oxyjvh} est pars tabemaculi seu templi an-
terior. Significat autem in hac verborum complexione cultum Leviticum,
omnemque veterem oeconomiam. Quamdiu haec atdatv lyet, viget,
non est aditus ad Deom liber.

144 Expositio IX. 9. 10

V. 9. ^tic TcapapoXi] el^ tov xatpov tov IveoTTjxdTo; xa^' f[^ 8wpA tb
xal ^oiai xpoc^^povTac, (itj §t>vdi{j.6vai xaTa aov6iS7]oiv TsXetcdoai tov
XaTps6ovTa, — "'Htic reterendum est ad verba, quae proxime praeoes-
serunt, wpwTTj^ oxYjvijg; haec anterior pars tabernaculi, i. e. (ooll. dictis
ad V. praec.) hic caltus Leviticus, qui liberum ad Deum aditum impe-
dit, est imago ad haec asqae tempora. — itapaPoXfj (proprie ooUatio
rei alicaius cum altera) h. 1. ita ponitur, ut denotet typura, exemplar,
imaginem rei alicuius. — 6 xaipo^ ^vsotitjxcoc opponitar z^ xaipcp ^X-
XovTt et designat tempus veteris ordinis, tempus praeoedens tov xaipov
{isXXovTa, sive tempus messianum, tempus novi regni Dei, quod v. 10.
6 xaipo? Stopdcoaeco^ vocatur. — Pro lectione xad' ^v, pro qua testes
antiquissimi stant (A, B, D* Sin. 17. 23*. al. Vulg. Slav.), exbibet
Reoepta xa*' ov ; ast minus recte. — xa^' ^v referri debet non ad
TcapapoXifjv (secundum quem typum j, sed ad ttjv TtpwTYjv oxtjvtjv ; sensiis
est : cui, scil. anteriori parti tabernaculi, i. e. cultui Levitico convenienter
munera et hostiae offeruntur. — xaTa ooveiSifjotv, conscientiam quod
attinet; sacrificia enim neminem de favore Dei certum reddebant; £olum'
modo liberationem a poena civili conciliaban^. — Per tov XaTpsoovta
non est intelligendus sacordos munere suo fungens, sed quilibet ludaeus,
qui suo nomine offerri voiuit sacrificia piacularia

V. 10 (lovov im ppa)(i«a(3t xal 7u6(iaat xal Stafdpot? paictt^-
[lotc dtxat(b|i.aTa aapxo^ t^^XP^ xatpoo Stopdoxsecoc e7ctX6t|i6va. —
Lectio huius versus varians est; Vulgata et nonnulli alii pro
$txata>(JLaTa legunt: xal Stxato){iaotv, et pro eTCtxetji^va habent ii^i"
xei{i.dvotc, qaod oohaereret cum ^pcotiaat xat 7c6|Laat eto., et verba illa
cum antecedentibusitaooniungunt: non possunt (sacrificia nimirum pia-
cularia) perfectum facere servientem solummodo in cibis et potibus et
variis lotionibus et statutis camis usque ad tempus correctionis impositis.
Sed admissa hac lectione coacta et orationem obscuram faciens procedit
oonstructio; praeterea praestantissimi codices et versiones antiquae
lectionem exhibent hanc : Stxata>|jLaTa . . . I7ctxet|i6va, et xat ante vocem
dtxat(i>|JLaTa oraittunt; propterea etiam (suadente iam Grieebachio)
Lachmann^ Scholz, TfeoAmdor/ hanc posteriorem lectionem retineut;
stante autem hac lectione vox (tdvov referenda est ad StxaKb|iaTa, et ad
8txat(b(taTa mente supplendum est participium o^oat, ita ut sensus sit:
sacrificia piacularia offerent^m ea, quod conscientiam attinet, perfectum
reddere non poterant, quia una cum cibis et potibus et variis lotionibus

Expositio IX. 11. 145

DODnisi statuta carnis eraDt usque ad t»mpus correctioDis imposita. —
Praep. inl h. 1. vertenda est per: una cum. — Per ppa>p.aTa et Tcdixata
omDino cibi et potus iutelligeDdi suut, iu quibus utpote lege Mosaica
vel licitis vel iilicitis facile ludaei peccare poteraut ita, ut iis expiatioue
quadam levitica opus esset. — ^oLizziG^oi sunt lavatioues; aliae autem
eraut lavatioDes sacerdotum et Levitarum, aliae hominum quorumcunque
lege Levitica impurorum, et utraeque rursus variae; huicapostolus ad-
dit: Staydpot^, variis, varii generis. — 8ixaia>[xata oapxd? hicut v. i.,
sunt praecepta, statuta legis; vocantur Sixat(i)[i/xTa aapxd^, quia vale-
bant tantum ad munditiam corporalem et externam, conscientiam autem
et animum non spectabant.

V. 11. XptOT^c 8^, 7capaYev6(JL8vo? ap5(t8pgDC twv [leXXovtiov (4^«-
dwv, Sta xf]<; (JLetCovo<; xal TeXetOTdpa? oxijvi)?, oh xetpoTCOtiiJtoo, toot-
§(3ttv 00 taotTfjc '^ffi xttoetoC,

V. 12. ohSk Si aT[JLato? zp&^^m xai [ido/cov, Sta 8k too IStoo
at[jLato< el^ijX^ev i^dticaS et? ta a^ia, aloDvtav X6tp(i>atv eupd[ie-
vo^. — Nunc ostendit s. Paulus a v. 11—14. per Ghristum prae-
stita esse ea, qcae a pontificibus V . T. et per cultum Levidcum prae-
stari et effici nuUo modo poterant. — TrapaYtvea&at significat: ad-
venire, in publicum prodire; h. 1. verba: 7rapaYevd[j.6Voc ipX^^ps^C
twv [JLeXXdvtwv 4^**^^^ interpretanda sunt hunc in modum: cum
Ghristus has in terras venisset, ut morte sua cruenta fieret pon-
tifex, cui deberemus bona futura, intravit etc. — td [jLdXXovta aYadd
sunt bona regni Messiani, scilipet: expiatio in perpetuum valitura, sanc-
tificatio interna, felicitas aetema. Bona haec dicuntur futura, quoniam
eo tempore, quo cultus Leviticus vigebat, futura erant, ad xatpov Stop-
^waecoc (coll. v. 10.) reservata, quare etiam in subsequentibus (X. 1.)
opponuntur cultui Levitico, qui illa bona adumbrabat. — Christus in
adytum ooeleste intrasse dicitur Std t^c [JLeiCovo? xal teXeiot^pa^ oxyjv^^; ;
Paulus enim Christi pontificis introitum in adytum coeleste cum pon-
tificis Judaeorum ingressu in adytum tentorii seu templi comparare
voluit; iam vero pontifex per tTjv oxTjvfjv tTjv irpcJbtTjv intrabat adytum
seu Sanctissimum, ut v. 6. et 7. legitur; ut ergo comparatio omnibus
numeris ac partibus absoluta appareret, debebat dici, etiam Christum
Std xfi^ axTjv^C intrasse adytum coeleste, et quidem, cum hoc adytum
multum praestaret terrestri, Std t^^ axTjv^? [xetCovo^ xal teXetotdpa^,
per tabernaculum amplius et praestantius, quam erat anterius tabema-

P A n • k, Coromeiitaritu. \Q

]46 tlxpositio IX. 12—14.

calum Judaeorum. Itaque in aprioo positum est, s. Paulum per oxtjviJv
h. 1. significare voluisse exteriores adyti ooelestis partes, per quas Cbri-
stus ad Dei sedem transiit. Hanc interpretationem egregie confirmat
loc. parall. IV. 14., ubi Ghristus to&c o&pivoo^ transiisse dicitar, at
nimirum ad adytum perveniret. — oo Taot^c r^c xtioewci Don huius
creationis; i. e. terrestris, quae opponitur coelesti creationi supemae. —
Praep. 8i& h. 1. modum et rationem -declarat, qua Christus coeleste ady-
tnm intraverit; infra (v. 22. et 25.) permutatur cumpraep. &v et supra
(v. 7.) legitur o& x**P^< aijiaToc. — 8tA too ISioo ott[jLaTOc elc^X^sv;
sununus Judaeorum pontifez ingressurus in Sancta Sanctorum hircum
pro peccatis populi, vitulum seu taurum pro suis peocatis immolabat,
eorumque sanguinem inferens arcae sacrae operculum aspergebat et
sua populique peccata expiabat; Ghristus vero proprio suo sanguine
homines expians in sanctissima coeli ingressus est. — Dicitur etiam
6lcf)X^sv ifaicaf elc ta ayia, ala>viav X&rpcoaiv 66pd[i6VoC, semel et
aetema redemtionecomparata; morteenimsuacomparavitexpiationem,
veniam peccatorum perpetuo valituram. — Pulcherrime certe probat
hic locus, Ghristum genus humanum morte sua redemisse, uti, peccata qua-
liacunque,originaleetactualia obiectum oonstituere satisfactionis Ghristi.

V. 13. El Y^P t6 at[ia rpaY(ov xal ta&pcdv, xal arcoSoc Sa|i.dXea)C9
^avriCoooa to&c xexotvwii^vooc, 47tACet wpoc fjjv t-^c oapxoc xada-
pdtt)ta' — Ghristum parasse expiationem perpetuo valituram, Apo-
stolus porro conclusione, quam dicunt, a minori ad maius confirmat. —
Yerbis : gtcoSoc 8a(JLdtXea)c respicitur ritus, cuius mentio fit Num. XIX.
Qui nimirum cadaver humanum attigerat, conspergebatur aqua cum
cinere mixta iuvencae fliavidae, cui iugum nondum impositum foerat, ut
purus redderetur. Pro aqua lustrali appellavit apostolus ipsum cinerem
brevitatis causa in re lectoribus satis nota, et quod ei satis fuit id, quod
bruti esset^ commemorasse; quippe his brutis personae Ghristi sanc-
tissimae oppositis. — tfjc oapxoc xadapdtYjc (cui opponitur tijc oovet-
Siijoecoc xad^apdtTjc) indicat legalem munditiem externam.

V. 14. Tcdocf) (JLdXXov t6 at[ia too Xptotou, 8c 8td 7Cve&[iatoc atco-
vtoo laot6v TcpocTiJveYxev S.\m\Loy t(j) ©e(p, xa^aptet r?)v oovel87jotv
i^(jLd)v iTCo vexp&v SpYwv elc to Xatpe&etv 9eq) Cci^vtt; — Nuno apo-
stolus confert efiectus mortis seu sanguinis Ghristi cum vi mortis, seu
sanguinis sacrificiorum V. T. — Pro Tcve&p/xtoc alcovtoo in nonnullis
oodicibus exstat (^Ytoo, eandemque lectionem exhibent plures versiones,

£xpo8itio iX. 14.; puraphr. IX. 1—14. 147

etiam Vulgata, et Patres; sed leetio alo>v(oo in optimis deprefaenditar
oodicibos et propterea praeferenda. — De sensu verborum StSt icv66|ia'uog
ala>vtoD magna est interpretum dissensio. NonnuUi ea explicant: sin-
gulari animi impuLsu, alii: vita aetema praeditum, alii: in conditione
sua beatiori in aeternum duratura, alii: utpote victimam aetemam vim
habituram, alii: vi divinaaetemaadiutum; ast explicatio eommvidetur
esse praeferenda, qui per icveofia aliovtov Spiritum s.,^ naturae divinae
socium, ab aeterao existentem intelligunt, cui uti Christi conceptio ita
et oblatio et redemtio omnisque sanctificatio nostra tanquam primo
omnis gratiae et sanctitatis fonti tribuenda est. Sensus itaque est:
Ghristus divino spiritu movente atque impellente semetipsum sponte
sua Deo Patri pro peccatis nostris obtulit — Vox £(ia)|iov involvit al-
lusionem ad qualitatem in animalibus sacrificandis requisitam; hostia
debebat esse iromaculata, i. e. absque uUa labe. Christus sensu altiori
immaculatus, imo purissimus fuit vi inhabitantis ipsi Deitatis, quae est
spiritus purissimus ; humanitas Christi naturae divinae hypostatice unita
non potuit esse, nisi purissima et sanctissima, non solum corporaliter,
sed potissimum ethioe et spiritualiter. — vexpd Ip^a h 1. denotanttum
illa opera, quae ex statu mortis spiritualis eoram, qui cum Deo recon-
ciliati non sunt, procedunt, tum opera, quae mortem auimae affemnt;
proinde sic dicta opera mortua et mortifera. — Verbum XaTps^stv trans-
fert Paulus a cultu iudaico ad praestantiorem Dei cuitum, ad christianae
virtutis et pietatis studium.

Paraphrasis.

Cap.lX.w.l— 14.

Prius foedus habebat quidem etiam praecepta sua de cultu divino

et sanctuarium mnndanum; siquidem exstructum erat tabemaculum,

in cuius auteriori parte servabatur candelabmm et mensa, cui panes

sacri impositi erant, quae anterior pars vocabatur Sanctura. Post au-

laeum interius erat tabernaculi pars posterior, quae dicebatur Sanctis-

simum, in qua erat thuribulum aureum et arca foederis undique, intus

et extra, auro obducta, quae continebat umam auream manna impletam

et virgam Aaronis, quae germinaverat, ettabulas foederis; supraarcam

erant Chembim, gloriae divinae vectores, obumbrantes alis suis propi-

tiatorium. Sed de onmi tabemaculi apparatu vafiisque singulis nunc

disserendum non est. Itaque tabernaculo ad hunc modum distinoto ac

10«

148 Ezpositio IX. 15.

sacris monomentis in sua loca digestis: in priorem tabemacali partem
quotidie ingrediontur sacerdotes quilibet, ut cultus divini ministeria per-
agant; in partem tabernaculi posteriorem vero unioo tantum anni die
solussummaspontifex, non sine sanguine ingreditur, quem offert prosuis
et popuU delictis per errorem et ignorantiam commissis. Quibus rebus
veluti per aenigmata quaedam significabat Spiritus s., nondum patere
viam ad ooelestia Sanota Sanctorum, quamdiu cultus Leviticus et om-
nino antiqua oeconomia viget. Hic cultus Leviticns imago est temporis
veteris ordinis, cui (oultui Levitico nempe) convenienter dona et sacri-
ficia offeruntur, quae non possunt, quod conscientiam attinet, expiare
cultum praestantem, quia una cum cibis et potibus et variis lotionibos
nonnisi statuta carnis erant usque ad tempns oorrectionis imposita.
Christus vero, cum prodiisset pontifex futurorum bonorum per maius
et perfectius tabemaculum, non arte humana exstmctum, neque ad-
ferens sanguinem hircomm et vitulomm, sed per proprium sanguinem
in Sanctissima ooeli ingressus est, et quidem semel tantum, vera,
plena et aeterna redemtione comparata. Quod si sanguis taurorum et
hiroorum et cinis exustae vitulae aspersus inquinatos purgat, ut puri-
tatem extemam consequantur, quanto magis sanguis Ghristi, qui spiritu
aetemo movente atque impellente seipsum obtulit immaculatum Deo,
mundabit oonscientiam nostram a peccatis ad cultum praestandum Deo
viventi ?

Gap. IX. w. 16—28.

Apostolus, quo mortem Ghristi contra eos defendat, quibus offen-
sioni erat, ac propterea de religionis christianae veritate dubitabant, nunc
a V. 15 — 23. huius mortis necessitatem demonstrat, qna demonstrata
V. 24 — 28. adhuc semel, et quidem paulo enuclatius de Ghristi saori-
ficio doctrinam proponit.

w. 15 — 17. Verba,quae inhacpericopaleguntur^abint^retibas
vario modo expli(iata sunt. Ac plures quidem vocabulo Siad-njXT], quod
io his versibus occurrit, v. 15. notionem foederis^ sed v. 16. et 17. no-
tionem /««tomm^tribuendamesseiudicamnt; alii contendemnt, nomen
Sia^ijxir] V. 15. duplici sensu positum esse, ita ut foedus et testamentum,
seu foedus, quod testamenti rationem haberet, signifioaret, et hao vocis
ambiguitate argumentationem apostoli niti ; adhuc alii huic vooi in omai
bac pericopa foederis significationem subiiciendam esse statuemnt. —

Expositio IX. 15. 149

Sed praeferenda est eorum sententia, qui Sta^iiJxT) v. 15. de foedere^
V. 16. et 17. autemde fo«tom«n<o explioant. Versu 15. certe Sta^ijxY)
non potest indicare testamentum ; respexit enim epistolae auctor VIII. 6.,
ubi Christum nominat xpeittovo^ 8ta^x7]€ (leotriQV, meJioris foederia
mediatorem. Foedus antiquum ibidem, v. 7., dictum erat ji 7cp<i>xir], et
ibedus a Christo sancitum, v. 8., i^ xatVTj 8ta^x7]. Neque perspicitur,
quomodo Christus dici potuerit mediatortestamenti; mediator enimnon
habet partes suas agendas in testamento, omnino autem in foedere. Sed
hoc ipsum vocabulum Sta^XT], v. 1 5. adhibitum, quod statim excipiunt
verba davdtoo 76VO[jlsvoo et xX7]povo|JLta (quavocehereditasindicatur),
apostolo occasionem praebuit, Christum v. 16. et 17. cum conditore
teatamenH comparandi, adeoque illi vocabulo Aanc notionem subiiciendi.
Hanc ex dialogia vocis argumentandi rationem auctor etiam capp. I^.
et IV. secutus est, ubi vocabulum xaTdTraootc duplici sensu in
eadem pericopa adhibuit; reperitur qu(»que in eius epistola ad Bom.
Itaque negari nequit, nomcn Sta^ijXT] v. 15. defoedere^ v. 16. et 17.
de teetamento explicari posee^ ita vero etiam explicandum ease^ vel
docere possunt verba v. 17. ItcI v6xpot<;, de quibus infra dicendi loous
erit 1)

V. 15. Kat 8ta tooto 8ta^XY]c xatvij? jjLeotTt]? IotIv, Stcco^, ^a-
vaToo Yevojjidvoa et? aTToXoTpcttotv zm l%\ T-g irpconflStadiiJxTQ Tcapa-
pdosoDV, T^v iTcaYYsXtav Xdpo>atv ol xsxXT^jjivot tffi auovtoo xX7]povp-
jiLa?. — Verbis 8td todto respicit auotor sententiam w. 9— 14. ex-
pressam: Christum pontificem praestitisse ea, quae per sacrificia a sa-
cerdotibus iudaicis Deo oblata praestari et ef&ci non potuerint, sacri-
ficiumque Christi multo praestantius esse sacrificiis Judaeorum. —
Verba : ^avdT.ou Yevojiivoo ad Christi mortem referenda sunt, in hunc
sensum : £t ideo novi foederis mediator est, ut cum prius in redemtionem
earum praevaricationum, quae erant sub priori foedere, mortuus fuerit,
repromissionem accipiant etc. Hic loci solummodo sermo est de peccatis
a Judaeis tempore prioris foederis usque ad Christum commissis, quae
(ooll. V. 13.) sacrificiis expiari non potuerant. Sed hisverbis apostolus
non negat, quod prius (11. 9.) dixerat, quodque ex analogia tum biblica,
tum fidei constat, Christum nempeomnium hominum peccata expiasse;
nam memoravit h. l. tantum peocata a Judaeis tempore V. T. com-

1) Cfr. IrOfMmafMi 1. c, $t. 294. f,

150 Ezpoiitio IX. 16-18.

missa, quia 8ia^ipt,yfi Mosaicae meDtionera feoerat et contra Judaeo-
christianos ad ^repetenda sacra iudaica se inclinantes disputabat. —
Verba: tijc alcovtoo xX')f]povo{i.i'ac referenda sant ad STCoYYeXiav, ut
IwaYYsXta tijc alwvtoo xXif]povo|JL[ac positum sit pro : xX7]povo[i.Ca Ixaf-
7eX[iiv7], promissa felicitas aetema per Ghristum parata. - ol xsxXt]-
|iivot suut iidem, qui m. 1. xXi^aecog liroopavtoo ^ixoyoi, vocatioiiis
coelestis participes vocantur.

V. 16. ''Oicoo Y^p StadnjxT], ddtva-cov 4vd7XT) ^ ^peo^at too 8ta-
^e(i^voo. — lam ab alia parte s. auctor spectat Ghristum; quemantea
mediatorem dixerat, nunc cum testatore oomparat, respectu beneficiorum
ab ipso paratorum. Sensus est: Ut, qui vocati sunt, hereditatem pro-
missam acciperent, Ghristus etiam mori debuit (haec verba cogitando
adiicienda sunt); nam ut testamentum aliquid valeat, necesse est, ut
testatoris mors insequatur. — Yerbum ^^pea^^at h. 1. idem valet ac:
insequi.

V. 17. Ata^iptif] if&p hd vexpotc Pepata, iicel [ii] Tuote lox^st» 5ts
C^j 6 8tadd(JLevoc. — Praep. Iict conditionem indicat, ut ita ItcI vexpoi?
sit: interventu mords testatorum. Testamentum nimirum mortuis de-
mum iis, qui illud fecerunt, firmumest; estenim sensuiuridioo: ^volun-
tatis iuata sentmtia de eo^ quod quiepostmortem suam fieri vult\
Hinc certe verba: ItcI vexpotc docent, nomen 8ta^x7] h. l. non de foe-
d^re, sed de testamento explicandum esse. — Vulgata part. ^ii icois
minus recte vertit per: nondum; potius particula haec verti debet per:
nunquam.

" V. 18. ''O^ev 0&8' i^ icpcbTT] x^pX^ oTtJLaTog l^xexatvtotat. — Hoc
versu redit apostolus ad significationem, quam nomini iia&rpLfi v. 15.
subiecerat. — icpcbry] scil. 8ta^X7] denotat foedus antiquum. — Cohae-
rentia inter v. 15. et huno haec est: Ghristus N. F. mediator, ut illad
sanciret, moridebebat (haec sententia v. 16. et 17. comparatione Christl
cam testatore instituta amplificatur), quare etiam primum, i. e. antiquam
foedus, quod novi foederis adumbratio esse debebat, effusione sangainis
victimarum confirmatum est. — Verbum l^xatvtCetv, quod praeter hunc
locum et X. 20. in libris N. T.non legitur, proprie notat: denuo facere,
renovare, quam vero notionem h. 1. contextus respuit; nam sermo est
de prima foederis pactione, non de renovatione. Sed boc idem verbum
denotat etiam: initiare, consecrare, dedicare; h. 1. sancire, oonfirmare.

v. 19. AaXTj^eioYj^ Y^^P ^otoTj? IvcoXfjc xara wv ^6^y oito Mwo-

Ezpoiitio IX. 19. 26. 151

odcDc «avu «<p Xoup, Xa^d^v zb atjjia twv ii*6axtt>v xal zpd^^m (leti 58a-
TO^ xal Iptoo xoxxivoo xal oaaobsroo, a&rd ts t6 pipXiov xal irAvta tov
Xaov l^pdvTtae, — Seqnitur axgumentum historicum, foedus antiquum
revera sanguine sancitum fuisse. Ipsa foederis antiqui constituendi ratio
describitur Exod. XXIV. 3—8. — Per IvToXijv h. 1. intelligi debent
leges, quas Moyses in monte Sinaitico acoeperat. — xaTd v6{iov non
est referendum ad Tc&ariQ IvToX-q^ (Vulgata: lecto enim omni mandato
legis), sed ad XaXig^etaTjc, et explicari debet in hunc sensum: quum
secundum praeceptum divinum omnis lex praelecta fiiisset. — Sed dis-
crepant ea, quae h. 1. leguntur, a narratione, quam Exod. 1. a oontinet.
Memorantur ibi holocausta et sacrificia e vitulis; hircorum autem nulla
tit mentio; porro hic sanguis aqua mixtus dicitur, tum lana ooocinea et
hyssopus oommemorantur, denique liber legis sanguine aspersus fiiisse
perhibetur, de quibus omnibus apud Moysen nihil reperitur. Ad haec
facile respondere possumus, apostolum partim traditionem secutum esse,
quo pertinet libri legis aspersio, partim quae h. 1. adiecit, ex aliis
locis Pentateuchi, ubi ritus sacri describuntur, hausisse, omnia autem
haec adiecisse, ut splendidiorem illius solemnitatis descriptionem ex-
hiberet. Sic e uonnullis Pentateuchi locis (Lev. IV. 23; IX. 3.;
Nuni. VJI. 16. 28.) constat, ad holocausta, quae etiam piacularia
erant, non tantum vitulos, sed et hircos adhibitos fuisse; quod aquam
et lanam coccineam et hyssopum attinet, conferendi sunt loci Nmn.
XIX. 6. 17. s. Levit. XIV. 2. ss. 49. ss. — ptpXiov codicem legis
designat, in quo, quae Exod. capp. XXI — XXIII. oontinentur, oon-
scripta erant.

V. 20. XdYCdV TooTo t6 at[ia tf]^ Sta^i^xifjC, t^^ IveTetXaTO npb^
o[idc 6 9e6g. — Verba, quae Moyses in antiqui foederis institutione
protulerat (ooll Exod.XXIV. 8.) in versione Alex. sio sonant: ISoo t6
at[ia T*^^ StadTjxYji;, t^^ St^O-eTO xoptog wp6c ojJLac ^spl ^cAvtwv twv
XdYwv TooTtov. — Apostolus solummodo sensum eorum expressit —
Verba: IveTetXaTO 7cp6c ojjia^; brachylogice dicta sunt pro: praecepit
mihi, ut perferrem ad vos. — Ceterum (ut recte adnotat EsUua) quo-
niam sanguis ille veteris foederis, de quo testatur apostolus, dictum esse
a Moyse : hic sanguis testamenti etc., figura fuit sanguinis Ghristi, per
quem novum testamentum erat confirmandum : ideo Ghristus similibus
cum Moyse verbis uti voluit in instituendo sacramento sanguinis sui, ut
diceret: Hic est sanguis meus Novi Testamenti (Mtth. XXVI. 28. et

152 Expositio IX. 21. 22.

Mr. XIY. 24.)- i^ quo oonsequitur, intellectum etiam verborum simi-
lem esse debere. Quare sicut verborum Moysis non est sensus: Hoc
est signum sanguinis, sed : Hic est vere et proprie sanguis testamenti etc.,
ita nec verborum Gbristi sensos est: Hoc est signum sanguinis mei, sed:
Hic vere et proprie sanguis meus est, novi testamenti confirmativus.

V. 21. Kal v^)f cncTjv?]v 8^ xal irAvta ta oxsotj tfji; Xei-coopYta? tip
atpLati 6|ioi(0(; l^pdvttoe' — Quae bic loci de tabemaculi dedicatione
afferuntur, non sunt referenda ad illa in foederis institutione solemnia
V. 19. et 20. memorata ; nam tempore Y. F. institutionis tabemacnlum
nondum exstructum erat. Vemm sentit apostolus, id factnm esse a
Moyse, posteaquam tabemaculum fabricatum fuit (JBstius). Ipsa taber-
nacnli dedicatio describitur Exod. XL. 9. ss. et Lev. VHI. 10. ss. Nar-
ratur ibi quidem, Moysen tabemaculum eiusque vasa oleo tantuna asper-
sisse ; aspersionis autem sanguine factae mentio non infertur. Sed apo-
stolus ea, quae b. 1. leguntur, e narratione ore propagata bauserit. €e-
temm etiam Josephua Havius dicit (Antiqq. Hl. 8. 6.), Moysen non
solum saoerdotes et eomm vestimenta, sed tabemaculnm quoque et
eiusdem supellectilia oleo et sanguine aspersisse. Auctor noster de oleo
nil dicit, quiamentio eiusdem fini demonstrationis suaenon oongmebat;
voluit nonnisi ostendere, ambo oeconomiae antiquae fundamenta, legem
et sanctuarium, sanguine dedicata fuisse.

V. 22. xal o/eSov Iv oTiian icAvta xa^apiCetai xaxa tov voftov,
xal X<«>P^< cd\ux.zB%y(piia^ oo Y^veTqci S^eoi<;. — Auctor non dioit ab-
solute: omnia, sed fere ((y/ji56y) omnia in sanguine purificata fuisse,
quia leviores contaminationes nonnisi in aqua abluebantur. — Yerba:
ta icdvta tum ad personas, tum ad res oontaminatas referenda sunt —
xata tov v6|iov, e legis praecepto, prouti in lege Moysis iniunctum est.
— Yocabuluni aljiatexxoola alias non occurrit. — oo Ytvetai, praesens
tempus adbibitum est, quia cum scriberetur baec epistola, cultus Levi-
ticus adhuc florebat. — Syeot? denotat hic legalem peccatomm remis-
sionem, qua homo legis comminationes evasit. — Quod attinet sen-
tentiam verbis huius v. ultimis expressam, ea oonvenit cum trito Rab-
binorum axiomate : Non est eoopiatio nisi per sanguinem. Sententia
haec simul exprimit principium generale, cui V. F. cultus expiatorius
superstmctus erat, et continet confessionem, totum hominum genus per
peccatum culpa lethali obstrictum esse, quae nonnisi per hostiam vica-
riam redirai potest, Quoniam vero sanguis animalium non est aequi-

Expositio IX. 23. 24. 153

valens sanguini humano, sacrificia expiatoria V. F. per se expiationem
culpae operari non poterant; deerant ceterae quoque couditiones con-
dignae et perfectae satisfactionis, quae nonnisi per mortem Christi prae-
stari poterat, et non per alium quendam, quia solus Christus sanctis-
simus erat et persona eius pro excelsa sua dignitate personis omnium
hominum superabundanter aequivalens fuit.

V. 23. 'AvaYTtTj oov, -ca jtsv oTToSetYiiaTa twv Iv toic oopavotc
TOOTOt^ xa-d-aptCea-d-at, aoTa 8e Tot iTuoopavta xpetTTOOt fl-ootat^ icapa
TaoTa^. — Apostolus argumentatur e ooncessis (oov) ; si imagines rerum
coelestium his talibusque aspersionibus et sacrificiis, qualia Judaeis
usitata erant, lustrari debebant, debent coelestia ipsa praestantioribus
sacrificiis consecrari. — Verbis : o7ro6siY[i/xTa twv Iv Tof? oopavot^; (coU.
Vni. 5., IX. 9.) significatur tabernaculum Moysis, in cuius locum suc-
oessit templum, atque adeo per aoTa Ta eTcoopAvta iutelligi debet sanc-
tuarium coeleste, coelum, ut ipse apostolus versu seq. apertis verbis
dicit. — xpetTTOot -Q-oatat?, praestantissimo Christi sacrificio ; pluralis
positus est pro singulari; plurali autem numerousus est apostolus, quia
de lustratione tabernaouli terrestris disserens numero plurali usus erat,
et .propter sacrificii Christi praestantiam, quod vi et efficacia sua omnes
alias hostias superabat. — Verbum xa^aptCeo^at etiam ad ultima
versus verba pertinet, ad quae hoc supplementum oogitando adiiciendum
est: avdYXY] "^v xadaptCeo^at. Christus autem sanguine suo oonsecravit
templum coeleste seu coelum-, quia hominibus per suam mortem expiatis
paravit aditum facilem in ipsum templum coeleste. Christi sacrificium
piaculare spectatur itaque h. 1. simul tanquam sacrificium templi coe-
lestis consecrandi causa oblatum.

V. 24. 05 Y^p et^ xetpoirotTjTa a7ta ei^TjX^e XptOTOc;, avTtTOTua
T(bv aXYj^tvwv, aXX' el^ aoTOV tov oopavov, vov Ijiyavto^-^vat T(p Trpo^-
a>7C(j) Too 6eo6 6;cep i^jiwv' — Particulam ^Ap posuit apostolus, ut
ostenderet, quo sensu versu praec. formula Ta iTuoopavta sumenda esset.
— Per Ta aYta, quae Christus pontifex ingressus est, significatur locus
templi coelestis sanctissimus, adytum coeleste ; quod verba versus ultima,
et quae v. 25. leguntur, satis aperte docent. Iste locus meretur nomen
Twv iftcDv Td)v aXY)dtv6)v; adytum enim tabernaculi et templi Judae-
orum erat solummodo typus illius. Apostolus h. 1. adytum tabernacuH
et templi non vocat oTroSetYjjiaTa, quemadmodum in versu praec., sed
ivTlTOTO; voces quidem 07r<i§etY|jLa et avTtTO^co? h. 1. sunt synonimae;

154 Ezpositio IX. 25. 26.

nihilominus vero Yocatur tabernacalam Jadaeoroin bTcoSsi^^jOLj quatenos
obscore significabait templam ooeleste; ivdvyico^ vero, qoaienas ad si-
militadinem templi coelestis (YIIL 5.), qaod Moysi ostensnm fuerat,
efibrmatam sea constructum est — Formula i|i^vto^vai t^ npo<-
ittffi^ xob BfiOD OTckp oticby idem declarat, quod verbum IvTOYX^vetv, de^
precari, interpellari pro nobis (YII. 25.). Pontifex cum sangnine vic-
dmarum die expiationis solemni in adyto templi coram arca foederis,
quae Dei thronus erat, oomparebat, etpropopulointercedebat; Christus
ooram ipso Deo comparuit, ut nostram causam ageret, pro nobis inter-
cederet

V. 25- oo5' tva icoXXdxtc Tcpoqp^piQ iaoTov, &c^6p 6 ap/t£p8t>c
elc^pXetat sl^ ta aYta xat' Ivtaorov Iv at^Latt aXXotpi(|)' — Ad par-
ticuiam ohSi mente supplendum est: elo^XOfiv d^ tov oopavov; neque
ingressus est Ghristus in Sanctissimum coeleste, ut iterum exiret et de
novo semetipsum in cruoe Patri suo ofiiBrret. — Tcpoqpipstv iaotdv,
scil. Tfp 06<p non est interpretandum de apparitione Ghristi coram
Deo, sed de morte Ghristi satisfactoria in oruoe perpessa. Auctor nempe
opponit Gbristi oblationem ingressui pontificis inSanctaSanctorum cum
sanguine alieno, atque eodem modo dioit Ghristum in coelum ingressum
ooram Deo apparuisse, non ut ooelum ingressus denuo egrederetur et in
terram descenderet^ ibique rursus occideretur, et denuo in vitam revo-
catus saepius se in coelo Deo offerret In eoque ostendit Ghristum esse
dissimilem pontifici eoque praestantiorem, primo, quod pontifex Saac-
tissimum in^essus rursus egrediebatur, et hnnc ingressum quotannis re-
petebat, adeoque saepius ingrediebatur, Ghristus autem semel tantum;
deinde, quod pontifex Sanctissimum ingrediebatur cum alieno sanguine,
nempe victimarum (utadeo essetaliussacerdosetaliavictima), Ghristus
antem cum proprio sanguine (ut adeo sacerdos sit idem cum victima).
— laotdv itaque est idem quod zb tStov aljxa (v. 12.); sanguini Christi
opponitur al]xa aXXdtptov, sanguis alienus victimarum scilicet

V. 26. Iicst ISst aoTov TcoXXdxt? ica-ftstv aTco xaTapoX*^? xoojioo'
VDV 6^ awa^, ItcI oovTsXetc^ twv ala)V(i)V, sl< addT7]otv SL^pzlaix; Sta t^c
'^ootac aoTOO TCsyavdpwTai. — Apostojus ab ahswrdo demonstrat, quod
Christus saepius mortem piacularera subire non potuerit — Particula
i;cst, alioquin, ni ita esset, usurpari solet, ut intelligi debeat aut ipsa
enuntiatio, quae praecessit, aut certe eiusmodi, quae ideui declaret. Sic
h. 1. supplendum est : si necessarium fuisset, ut Ghristus saepius semet>

Expositio IX. 26. 27. 155

ipsum offerret, ntique saeculis inde ab orbe cx)nclito labentibns saepius ^
mortem subir^ debuisset (quia quaevis generatio peccatis obnoxia erat).

— ?cat)-6rv h. 1. denotat: mortem subire (coU. v. 22. yijuipl^ al^z&nyip'
oia^ oh YLvstai S^ satg). — aTCo xataPoX-q^; x6a(i.oo, inde ab orbe oon-
dito, h. 1. ab eo tempore, quo bomines in mundo esse ooepemnt. —

— Formula: licl aovteXsifl^ xcdv alcbvcov, quae respondet formulae (1. 1.)
Itc* lo^dtoo Td^v i^|iepd>v to6to>v, expiioanda est ex Judaeorum deMes-
siae temporibus loquendi ratione; notat tempus legis evangelicae, cui
nullus alius rerum status succedet. — iS-dTTjotCjabrogatio, (quod praeter
hunc locum solum VII. 18. occurrit) h. 1. synonimum est vocabulo X6-
Tpcootc (v. 1 2.), Xf soic (v. 22.), adeoque declarat expiationem, ut com-
paratio Ghristi cum pontifice Judaeorum instituta et adiectum &ii,apTiac
docent. Ghristus apparuit, ut expiaret peccata Std t-^c ^ooiac aoTOO,
per suum sacrificium, in cruce nimirum oblatum. — Trsf dvdpcDTat, quia
^avspooo^at frequenter adhibetur de Ghristi has in terras adventu, et
V. 28. legitur H SsoTdpoo iyfl^iiJosTat, reddi debet: apparuit in mundo,
has in terras venit.

Quaeri hic potest, cur ultima demum periodo passus sit Ghristus,
ac non potius statim post hominis lapsum, ut morbo oonfestim adhibe-
retur remedium. Breviter respondemus, quamvisposttam multasaecula
passus sit Ghristus, remedium tamen salutis homini lapso nunquam de-
Aiisse, ex quo facta est ei promissio de Ghristo venturo. Nam virtus pas-
sionis eius, quod ad meritum attinet, extenditur ad omnia saecula tam
praeterita quam futura. Gur autem incamationem eius et passionem
tam diu diflerri oportuerit, duae potissimum sunt rationes. Una, ut
primum intelligeretur, quid natura, deinde quid lex posset, atque, harum
imbecillitate ad sanandum hominem oomperta, tandem veniret ille, qui
solus per suam passionem poterat homini perdito salutem adferre. Altera,
ut idoneis testimoniis, cuiusmodi fuemnt oracula Prophetarum et omnes
figurae legis antiquae, adventus et passio Ghristi credibiiior hominibus
redderetur, ao paratioribus animis susciperetur.

V. 27. Kal xa^' 8aov dTCoxetTat toic dvdpwicotc awaj aTco^avsiv,
[leTd dk TOOTO xpiotc'

V. 28. o^Tto) xal 6 XptOToc, S^caS Tcpocsvs^i^sic slc t6 TcoXXddV
dvevsYXsiv dfiapTtac, ex SeoT^poD x^plc a(iapTtac oy^YjosTat Totc a6-
Tov d7Csx8e5(0(Jidvotc slc owTYjpiav. — Apostolus hoc et seq. versu novo
argumentoa«ime7iVu(2en^deducto confirmat, Ghristumsemel tantum mori

15«; Expodtio IX. 28.

atque sese IKh) tAQquain saorificluni ofierre debuisse. SicutiboiiiiiubQS, in-
quit, Dei dt^creto semel moritniduin est, ita et Cbristus semel mortem ean-
demqae pimndarem subire acDeo s«'se offerredebuit. Similem esseChristiiiD
homiQibas faotum aliquoties Paulus bac in epistola dixerat (ex. gr. E
14.\ stHl b. 1. dum similitudinem io morte a Christo semel sabeunda
e.x(H)uit, bac data occasione simul sommam Christi dignitatem praedicat,
ita ut etiam comraemoret diversitatem, quae in bac similitadine Christi
et bominum intercedat ; bomines moriantur, eos iudicium manet ; Cbristus
mortuus est, iudex redibit, et culton^s suos felices reddet — xa^' ooov
vertendum est per: quatenus.— aic6)C5todat denotat: repositum, recon-
ditum esse ; deinde adbibetur de omnibus, qoae aliquem maDent, ita at
uotet: instare, manere, parHtum, destinatum esse. — Post verba: [ura
Sh Tooro Xfii-Jtc supplendum est: aic6x6ttat; xpiot^ h. 1. geDem,tim de
iudicio sumendum est — Verba: 5ira£ irpocsev&j^^etC) semel oblatus
tanquam victima piacularis, respondent verbis: aicai aiuo^aveiv.
— In verbis: irpo(3€V6)(^6tc et &v6vrpceiv paronomasiam agnoscunt
interpretes. — Formula avaf ^petv i(iaptta^ notat: ferre, in se suscipere,
sustinere pecoata peccatoromqae poenam, i.e. expiare; identica estcam
formnla (X. 4.) ayatpetv ^{jLaptlac. — icoXXoi non refragante loquendi
usu et postulante analogia orationis, analogia biblica et analogia fidei
h. 1. denotant: orones omnino bomines. Praeterea Cbristus, quantuni
ad sufficientiam pdssionis attinet, omnium quidem bominura peocata
tulit, quia valebat ad omnium redemtionem; quantum vero ad efficien-
tiam, non omnium, sed multorum. Non enim omnes per eam redempti
sunt et salvati, sed solum electi, quos ipse Jesus etiam noXkm nomine
designat interdum, ut, quuin dicit (apud Mattb. XX. 28.; et Marc
X. 45.) se veuisse, ut daret animam suam redemtionem pro multis^
et quum de sanguine suo dicit : qui pro multis eflfundetur in remissionem
peccatorum {Esiius), — Verba: Ix Seot^poo xwpU (i|JLapttac 6y^06tat,
iterum sine peccatoapparebit, respondent iis, quae v. 26. praeoesserunt:
ei^ a^^rrjotv (i(iaptiac Sta f^c ^ooia^ aotoo «reyavepcotat, in bas terras
venit, ut sacrificio suo peccata expiaret, atque adeo explicanda sunt:
non tanquam victima piacularis apparebit, non ut expiet peccata, sed
piis suis cultoribus felicitatem perennem largiturus. — elc owtTjpiav
construendum est cum ^^OiQoetac, apparebit ad salutem aonferendam
iis, qui eum exspectant

t^araphrariB JX. 15—28. 157

Paraphrasis.
Cap. IX. vv. 15—28.
Et ideo novi foederis mediator est (Christus), ut, cum prius in re-
demptionem earum, quae sub primo foedere erant, transgressionum
mortem subierit, omnes nunc vocationis coelestis participes promissam
bereditatem aetemam consequantur. Ut autem, qui vocati sunt, hanc
hereditatem oonsequantur, Ghristus etiam mori debuit; nam ut testa-
mentum aliquod valeat, necesse est, ut testatoris mors insequatur; te-
stamentum enim, mortuo demum eo, qui illud fecit, firmum ratumque
est ; siquidem nunquam valet, quamdiu testator vivit. Si vero Christus
novi foederis mediator, ut illud sanciret, mori debuit, propterea etiam
antiquum foedus, utpote novi foederis adumbratio, efPusione sanguinis
victimarum oonfirmatum est. Quum enim Moyses secundum praeceptum
divinum omnes leges universo populo praelegisset, sumsit sanguinem
vitulorum et hiroorum una cum aqua et lana ooccinea et hyssopo et
ipsum librum et omnem populum aspersit dicens : Hic est sanguis, quo
dedicatur et confirmatur foedus, quod Deus suo mandato et meo mini-
sterio nunc vobiscum pepigit. Insuper etiam tabernaculum et omnia
vasa sacra, quibus utebantur in sacrificiis, similiter aspersit sanguine;
et fere omnia e legis praecepto sanguine lustrabantur; nec ulla fiebat
remissio peocatorum, nisi per efi^usionem sanguinis. Si ergo imagines
ooelestium his aspersionibus et sacrificiis lustrari debebant, debent ooe-
lestia ipsa praestantioribus sacrificiis oonsecrari. Non enim in arte hu-
mana exstructa, terrestria Sancta, quae nonnisi typus erant sanctissimae
Dei sedis in coelis, Christus intravit, sed in ipsum ooelum, ut pro nobis
intercederet. Neque ingressus est Christus in coelum, ut iterum exiret
et denuo semetipsum in cruce Patri suo ofierret, quemadmodum suni-
mus sacerdos intrabat locum templi sanctissimum singulis annis san-
guicem ferens alienum; si nimirum necessarium fuisset, ut Christus
saepius semetipsum ofi^erret, utique saeculis inde ab orbe condito laben-
tibus saepius mortem subire debuisset; iam verosemel tantum tempore
legis evangelicae ad expianda peccata per suum in cruce sacrificium
has in terras venit. Et quatenus destinatum est hominibus semel mori,
post hoc autem exspectandum est iudicium, ita etiam Christus semel
oblatus est ad multorum toUenda peccata; altera vice non tanquam
victima piacularis apparebit, sed ad salutem conferendam iis, qui eum
exspectant.

158 Expositio X. 1.

Cap. X. w. 1—18.

Apostolus a V. 1 — 10. pergit in demonstranda sacrificii Christi
praestantia ita, ut, cum antea Ghristi sacrificium unum, ad expiandum
perpetuo valens, opposuerit pontificis eicrific^o annuo, nunc illud op-
ponat sacrificiorum multitudini, non a solo pontifioe sed omnino a
sacerdotibus iudaicis quotannis perpetuo ofFerendis, atque affirmet, ea
non posse perfecte expiare.

V. 1. Sxtdiv Yap iy(jui)f 6 v6[ioc twv [ieXXdvtoov iYo^^^v, o&x a&r^v
rjjv ^x6va twv TCpafiJuAtoDV, xat' ivtaotov tat^ a&tat^ ^aiat^;, &^ rpo^-
f ^pooGtv st< xb St7]vsx^g, o&8^7cote S6vavtat too^ TCpogep/ofiivooc te-
Xetd>(3ai. — Particula ^dp docet, sequentia oohaerere cum ultimo capitis
praecedentis versu. Ghristus semel oblatus est ad multorum toUenda
peccata, uno sacrificio omnium peccata expiairit; nam lex, cum umbram
tantum contineat futurorum bonorum, non ipsam imaginem rerum, ipsis
sacrificiis piacularibus, quae quotannis sine intermissione offeruntur, non
potest homines Deum adeuntes perfecte expiare. — Looo pluralis S6-
vavtat tenendus est cum Recepta singularis 86vatat (secundum £)*., E.,
K,, L., Ital., Vulg.). — Per tA (JidXXovta i^^a^A intelliguntur (ut IX.11.)
expiatio in perpetuum valitura, sanctificatio interna etfelicitas aetema;
prorsus eandem vim habet h. 1. etiam vocabulum 9cpdif{xata. — Lex
dicituT oxtiv l/cov twv (leXXdvtcov 4f adwv, quoniam siout umbra cor-
poris, a quo proiicitur, imperfectissima similitudo est, ita lex per suas
ceremonias admodum obscure et imperfecte bona lutura signifioabat —
Porro si dicitur : o6x a&f?iv tijv elx^va 7cpaY|JL4ta)V, nomen etxdbv h. 1.
usurpatur pro vera et reali repraesentatione rei alicuius; elxci>v scilicet
h. 1. fg oxt(^ opponitur qna vera et realis imago futurorum bonorum et
ooelestium eorumque essentiam in sehabens; umbra vero essentia carens
nihil horum in se habere potest. — Novus ergo ordo per Ghristum in
terra fundatus est, sive ecolesia ohristiana bona regni coelestis realiter
in se continet, et in saoramentis suis sub velo signi sensibiiis fidelibus
dispensat : imperfectio ecclesiae terrestris in hoc consistit, quod ista bona
nonnisi sub tali velamine nostris sensibus terrestribus acoomodato nobis
offerri possint. In aeterna beatitudine haec imperfectio cessabit. ^) —
S^ Tcpo^ylpoootv scilicet sacerdotes Levitici. - ol Tcpo^epx^Sfi^vot scil.
t(p 9e(^ sunt ii, pro quibus sacrificia offeruntur, qui et versu seq. (uti

1) Cfr. Bisffing 1. c, St. 219. f.

Expositio X. 2>-5. 159

IX 9.) dicuntur XaTpe6ovi:s^. — teXetd^oai denotat: perfectos reddere;
i. e. perfecte expiare, iustos ct sanctos efficere.

V. 2. ^EitBi 00% av licaGoavro Tcpo^f 8pd|X6vat, dta to (JLT]S8(jiav
iy&iv 5tt aovei87]otv (i(JLapTt«v zob^ Xatpeoovra^; axaj xexadapta[ilvoog ;
— Apostolus probat, quod v. 1. affirmaverat - Pro licel o6x Xv non-
iiulli libri (Recepta, Vuig.) habent: knd $v; sed prioi* lectio est prae-
ferenda. Sensus quidem idem manet una alterave lectione assumta,
interrogando autem: nonne desiissent sacrificiaoflerri? oratio fit vividior.
Praeterea illa lectio in optimis reperitur codicibus, eam secuti sunt Theo-
phylactus et Oecumenius^ et approbarunt criticl celebriores (Lachm.
et Tischend).

V. 3. 'AXX' Iv a&tat^ iv(i|jLV7]ot<; a(taptt(0v xat' Ivtaotdv.

V. 4. 'A86vatov Yap» affwt Ta6pwv xal TpAifcrtv i^atpetv di[i.ap-
Ttai;. — Particula aXXA reddenda est per: imo vero. — S. auctor, quia
dixit, sacrificia legis non potuisse auferre peccata^ nunc ne frustra vide-
antur instituta, docet, quem usum habuerint, nimirum recordationis pec-
catorum, ut scilicet homines recordarentur suorum peccatorum, scirentque,
ea sibi per sacrificia, quae obtulerant, non esse remissa. — Quemad-
modum igitur in epistolis ad Romanos, Galatas et Philippenses apo-
stolus docet, ex lege non esse iustitiam, ita in hac epistola ostendit ex
professo, ex sacrificiis legis haberi non posse purgationem peccatorum.
Quare ex apostoli sententia, sicut lex non iustificat, ita sacrificia legis
non propitiant; nimirum per se et per propriam institutionem conside-
rata. Sicut ergo de lege dixit (Rom. VIII. 3.) impossibile fuisse, ut
iustificatio per eam impleretur in nobis, ita hic dicit de sacrificiis legis,
impossibile esse, ut per ea auferantur peccata (E^titM),

V. 5. Ato elgepxdfievo? etc tov x6o|iov, "ktfev Oooiav xal irpoc-
fopdv o&x •Jjd^XTjoa^, ocb|Jia 8k xatTjpTtott). |iot. — Apostolustestimonio
prophetico confirmat, vetera sacrificia propter ipsorum imbecillitateui
abrogari debuisse, succedente uno et efficaci sacrificio Ghristi. Afiert
nimirum v. 5 — 7. locum psalmi XL. 7. 8., atque v. 8 10. ex eo ar-
gumentatur. Hunc psalmum, cuius locus e versione Alexandrina lau-
datus est, sensu literali non agere de Messia, sat clare patescit ex eius
argumento. Sensu literali de Davide explicandus est, et ab eo compo-
situs esse videtur, cum tempore seditionis Absalomicae ex urbe evasisset
et Jordane feliciter superato in tuto esset. Quia vero apostolus h. I.
verba, quae ex illo psalmo laudat, a Messia prolata fuisse testatur, ea-

160 Ezpositio X. 5.

que tanquam vaticinium spectat, quo hactenus dicta de sacrificionim
Leviticorum imbecillitate et sacrificii Ghristi necessitate comprobentur
et confirmentur, necessario statuendum est, vatem tanquam typum Christi
illum psalmum cecinisse, verbisque praeter sensum literalem etiam eum,
quem apostolus hic deolarat, subiecisse, atque adeo vaticinium sensu
mystico de Messia valere. — Particula 8t6 referenda est ad praece-
dentia: quia nimirum impossibile est sanguine taurorum et hircorum
auferre peccata. — Qua subiectum verbi Xt(si supponitur Chrietus, in
cuius persona psalmista (ex mente apostoli) locutus est. — sl^sp/o-
^svoC) quum mundum ingredi vellet. — ^oatav xal wpoaa^opav oox
•Jj^^XY]oa?, sacrificia sive cruenta sive incruenta tibi non placent. Si-
miles sententiae occurrunt in ps. L. 7 — 15.; LL 18. «.; Jes. L 11.;
Jerem. VL 20.; VII. 21—23.; Hos. VI. 6.; Am. V. 21. ss.; Mich.
VI. 6 — 8. ; L Sam. XV. 22. ^) — aw[ia 8^ xaTTjptiaw [lot, oorpus autem
aptasti inihi ; translator epistolae haec ver oa refert ad humanam na-
turam ab aeterno Dei Filio assnmtam ; sensu scilicet hocce: oorpus mihi
aptasti, ut voluntati tuae obsequerer, ut me (coll. v. 10.) pro hostia
offerrem, adeoque hominibus veram expiationem, plenam peocatorum
veniara conciliarem. — Discrepat vero h. 1. versio Alexandrina, quam
noster epistolae textus graecus sequitur a fonte hebraioo; in hoc enim
legitur '»S n^13 U^y\K » aures fodisti, sive perfodisti mihi. Verba haec

'• T • T — : T

autem : aures fodisti vel perfodisti mihi, sensu duplici intelligi possunt.
Nonnulli enim putant, Davidem alludere ad iliud, quodExod. XXI.5.S.
praecipitur de servo Hebraeo, qui in anno remissionis servitutem prae-
fert libertati, cuius aurem iubet Dominus applicari ad postem domus,
et subula perforari in signum perpetuae servitutis. Ita denotat phrasis
haec: addixisti me tibi servum perpetuum. Alii vero verba: aures fo-
disti vel perfodisti mihi, in hunc sensum explicant : aures meas aperuisti,
me scilicet praeceptis tuis obedientem fecisti. Quocunque autem sensu
verba haeo accipiantur, non discrepant a formnla graeca: a(0{j.a 8s xa-
TY]ptta(it) [jLOt, corpus autem aptasti mihi; eadem enim sententia per
utramque phrasin exprimitur; scilicet: me voluntati tuae obsequentem
fecisti. — Causa ipsa, ob quam auctores versionis Alexandrinae a textu
hebraico discesserint, cum certitudine indicari nequit; translator autein
epistolae verba haec iuxta versionem Alexandrinam citavit, quia tunc
temporis ea lectio multum recepta erat.

*) Cfr. Limemann 1. c, St. 319,

tbtpOBitio X. 6—9. 161

▼. 6. *OXoxai>T«b{taTa xal icepl ^(jiapTiac o&x ei^SdxYjoa^. — 'OXo-
xaoT(&[i.aTa (oomp. ex oXo^ et xa&T(iD[La a xaio), oomburo) sunt sacri-
ficia, in quibus tota yictima comburitur. — xal Trepl ^[lapTiac» sup-
plendum est: icpoo^opic; holocausta et sacrificia pro peccatis tibi non
placuemnt Vulgata negligens particulam xai ante icepl afiapTiag non
recte yertit: holocautomata pro peccatis tibi non placuerunt

V. 7. ToTe sticov ISob ^xoo (4v xeyaXiSt ptpXtoo Y^ypaicTat icepl
ijtoo) Too Tcotfjoai, 6 6e6<, t6 ^iX7)(jLd ooo. — Verbum ^xo) indicat
alacritatem voluntati divinae obtemperandi. — t6 pipXtov, de quo
Psalmista loquitur, est liber legis, Pentateuchus; nam cum Davides
psalmum XL. caneret, codex Hebraeorum sacer erat Pentateuchus. —
xeyaXtc designatpropriecapitellum; xeyaXlg ptpXtoo est Hebr. n^:iO

HDD» V^ formula significatur: volumen libri; oonvolvebant enim
veteres libros circa baculum in cilindri formam : Iv xe^aXiSt ptpXtoo
idem valet, quod Iv PtpXi(p. — Alexandrini ad vocem nb:iO expri-

mendam adhibuisse videntur nomen xe^aXic propter capitella in ex-
tremitatibus voluminum conspicua; scilioet baculis, circa quos mem-
branae convolvebantur, in utraque parte extrema addita erant capitella,
quae volumina supereminebant. — Verba: Y^fpaTTTat Tcspl i(ioo sensu
literali, quo ad Davidem referenda sunt, reddidebent: mihi praescriptum
est; et cohaerent cum sequentibus: too Tcotijoat, 60e6?, t6 dlXifjjLA aoo.
Davides sibi in libro legis hoc praescriptum esse profitetur, ut se totum
Deo addiceret, eiusque voluntati potius obediret, quam sacrificia Levitioa
ofierret. Si autem verba : Iv xeyaXiSt ptpXioo Y^YpaiCTat Tcepl Ijtoo ad
Ghristum referuntur, indioant: in libro legis de eo scriptum vel prae-
dictum esse, et parenthetice sunt includenda; sequentia autem: too
Tcot-^oat, 6 ©66^, t6 ^iXt]^ ooo nectenda sunt cum verbo ^xco, ut v. 9.,
ubi apostolus illa verba, utpote sententiam secundariam et insertam,
penitus omittit. Gontinet igitur v. 7. sensu mystico sententiam hanc :
declaro, me (ut in libro legis de me praedictum legitur) promptum esse
et paratum ad tua, o Deus, mandata exsequenda.

V. 8. ^AvoaTepov X^ycov '^OTt ^ooiac xal Tcpocyopa? xal 6Xoxao-
TcS>[JLaTa xal Tcepl i|iapTia^ o&x ij&^XTjoa^, ohSh eoSdxTjoa^, atrive^ xaTa
t6v v6(iov 7cpo<9§povTat,

V. 9. TdTe etpYjxev l8o6 ^xco too Tcot-^oat t6 d-IXY^iiA ooo' ivatpeC
t6 TcpwTOV, tva t6 SeoTepov ottjoiq. — Commentatur nuno apostolus in
locum psalmi v. 5 — 7. allatum ita, ut ex verbis Messiae breviter re-

PAa«k, OouMBtMiM* 11

162 ' Ezpotitio X 10. 11.

petitis eoramque stractnra probet, sacrificia Levitica, qnippe qnae vi et
efQcacia ad plenam omninm peccatorum veniam impetrandam careant,
snblata, et in eomm locum praestantius Ghristi sacrificinm snbstitutum
esse. — &v(&'C6pov Xsywv scil. 6 XptOT6c. — atttvsc refertur ad omnia
snbstantiva praecedentia; verba atttvsc xat& tov v6|iov Trpoa^^povtat,
quae (scil. sacrificia) e legis Mosaicae praescripto ofFeruntur, non sunt
parenthesi includenda, quia pro argunientatione apostoli omnino neces-
saria sunt. — Pro: t6te sTpTjxev legemnt Chryaostomus et Vulgata:
t6ts stxov ; sed priorem lectionem vulgarem codices omnes tuentur; oc-
casionem errori praebuit, quod inpsalmo (coll. v. 7.)ex8tat: tdts stTcov;
verum h. 1. leguntnr verba s. Pauii locum psalmi explicantis et cohae-
i^ent cum versns 8. initio. Sensus est: Meseias, qui supra dixit: sacri-
ficia etc. tibi non placuerunt, deinde adiecit etc. — Verba: avatpst to
?cpd>tov, tva to deotspov (^zyp*^ continent conclusionem e praegressis.
Dum Messias dicit: Sacrificia etc. tibi non placuemnt, abrogat haec
sacrificiaLevitica, ut voluntatemDei confirmet, qui voluit, ut Ghristus
seipsum victimam piacularem ofierret. — avatpetv h. 1. nt saepe alias
denotat: abrogare, abolere; of^oat confirmare. — t6;cpd)tov h. 1. signi-
ficat sacrificia Levitica, quae ex iegis praescripto offerebantur ; to Se6-
tspov volnntatem Dei, ad quam exsequendam Ghristus se declarat pa-
ratissimum. Theophylactus bene adnotat ad huuc locum : „ Quale hoc
primum estf Sacrificia; quale aecundumf voluntas Patris. Eii"
civntur igitur iUa^ ut atatuatur et confirmetur per ChrisU caedem
oblatiOf quam voluit Pater. ^

V. 10. 'Ev (p ^sXTj[jLatt T^Yt<3ta|iivot la[t^v ol 8ta zffi icpocyopa?
too aa)(Lato^ 'iTjaoo Xptatoo ly axaS. — Apostolus explicat volunta-
tem Dei, de qua Ghristns in psahno locutus est, acdocet, eamesse, qua
Deus sanctificari nos voluit per oblationem corporis Filii sui, quos sacri-
ficia legis sanctificare non poterant. — Ante Sta tfj^ Tcpoa^ opa^ non-
nulli libri exhibent articulum ol; sed stante hoc articulo supplendum
esset: Si^iao^i^z^^^ ast istud ol facile addi potuit incuria librariomm,
cum praecesserit i^YWtaiiivot. — iyaTcaS referendum est ad i^taofiivot
non vero ad Tcpoayopd? (cfr. VII. 27.).

V. 11. Kat Tcd^ (liv ip/tsps&c 5atY]xe xa^' -i^ix^pav Xsttoopifwv
xal ta^ a5tac ocoXXdxt^ Tcpo^f epcDv '^oatai;, atttve^ o&SdTcote Sovavtat
TcepteXetv a(i/xpttac — Ab hoc versu usque ad 14. apostolus rem suam,
de sacrificii Ghristi praestantia, probat novoargumento; oppoait nempe

KxpoBHio X. 12^14« lg3

C^mstum daoerdotem aedentem Jndaeoram poniifici stanH, — Pro
icac [jL^v ap)(i6p6t>c legant Elzev., Scholz^ Tischendorf et alii Tca^ (i^v
Upe6c ; sed praeferenda est lectio Trd^ {i^v ipxiepe&t;, cui praeter A. C.
etiam versio Syriaca sufiragator, quae habet: princeps stuserdotum;
(ip)(i6p£6c b. 1. qua prinoeps et repraesentans omninm sacerdotnm oogi-
tandus est; pontifioem antem xa^' i^p.^pav ministrasse, iam YII. 27.
diotum est. — Tcepiaipstv idem est, quod v. 4. i^atperv ; notat auferre,
removere. — Pontifex itaque Judaeorum saorificabat stans, et compa-
ratur h. 1. oum Ghristo, qui (coU. v. seq.) velut Domlnus ad dexteram
Dei oonsedit.

V. 12. outo^ Sk |iiav oTc^p (i{iapTtd)v icpogeviY^^ac ^oaiav, elc to
StT]vex^C btA-d-toev iv SeSt^ too ©eoo, — Pro ootoc 8^ legunt Elzeff. ahxb^
8i ; ast o5toc 8i praeferri debet ob A, C, D^, £., Sin., ob versionem
Syriaeam, utramque Arahicam^ Copt^ Baem.^ Aethiop.^ Arm.^ It^
Vulff, et alias. — Verba eic t6 StYjvexdc referenda sunt ad Ixdt^toev;
exinde enim, quod Christus in perpetuum ad dexteram Dei sedeat, pro-
bator V. 14., unum Christi sacrifioium oonciliasse hominibus plenam
peocatorum veniam. — Opponuntur autem h. 1. : elc to StYjvex^c ^x^-
dtoev verbis v. 11.: lotYjxe xad' i^iiipav; dein: juav Tcpooev^xac •Q-o-
otav verbis v. 11.: t&c a^coc icoXXaxtc Tcpoa^ep^ov doatac. .

V. 13. to Xot9c6v lx86x6(isvoci io>C te^^watv ol ix^P^^ a&too oico-
icd8tov x&y 9co8(&v a&tod. — Verba to Xot7c4v vertenda suntper: deinde,
8oil. postquam consederat ad dexteram Dei. — Verbis: lcoc te^dkstv ol
Ix^po^ a&too X. t. X. aliudit apostolusad psalmumCX. v. 1. — Dioit
lx8exd[tsvoc9 exspectans, quia de Christo loquitur secundnm eam na^
toram, secundum quam etiam sedet in dextera Dei. Signifioatur ergo
his verbis perfeotum Christi hominis dominium ao regnum, ad quod hu-
militatis et obedientiae suae merito, qua voluntati Patris obsecutus se
ipsum pro peccatis nostris hostiam obtulit, tandem provehendus est
(EsHua),

V. 14. Mtcf 7&P Tcpoc^op^ teteXetcoxev elc to 8t7]vex^C to6c (iYC^~
Co(iivooc' — Bationem reddit dictorum, nempe our Christus, semel
obtnlisse contentus, non amplius minister, sicut pontifex iudaicus, in-
cessanter ministrabat, sed quietus nunc assideat Patri; quoniam nempe
unioa oblatione in oruoe peraota omnibus, quotquot redimendi erant,
veniam peooatomm perpetno valituram oondliavit. Concilium Trid. sess.
XXII. oap. 1. dicit: jiQiwniam sub priori testamento propter Levi^

IV

164 Ezpositio X 16—17.

Uei sacerdotU imbeciUitatem cansummaiio nonerat^ oporiuittiUufn
eacerdotem secundum ordinem MelcJUeedech eurgere^ Dominum
nostrum Jeeum Chrietum^ qui poseet omnee^ quotquot sancti/ir
eandi esaent^ et consummxire^ et adperfectum adducere^,

y. 16. Mapvopst 8h i^iiiv xal t6 irveofjLa t6 Sycov. Meta ^ap zb

elpifjxivar

V. 16. Aonj T^ Sta^xYj, -^v Siadiijoojtat 7cp6€ a&too^ {ista ta?
i^|iipac Ixetva^, Xi^st xoptoc' StSooc vdfJLoog |loo iicl xapSta^ ototcov,
xal hcl tiiy Stdvotav abz&v kRi^pd^a^ ahxob^,

«

V. 17. xal z&y di(Lapttc&v aotdiv xal mv avojttcov a&tcov oo [iyj
|iv7]adi)ao(Lat §tt. — Qao oertias oonfirmaret apostolos hactenus dispu-
tata, anicam nempe Ghristi sacrifioiam in sempiternam soffioere, allegat
sensa -literali locam Jeremiae XXXI. ^l — 34. iam supra YUI. 8. ss.,
sed alio ibi oonsilio laadatam. — Particala Si cum seqaenti xaC oon-
iancta h. 1. non tam est adyersativa, qaam potias copalatiya, et i^iilv
non tantum ad epistolae aactorem, sed etiam.ad lectores referendum
est. — Verbis: t6 7rved(ia t6 a^tov aactor testatar, ipsam Spiritam s.
per Jeremiam locutam esse. — Mens apostoli est haec: Ipse Spiritoss.
testimonium nobis perhibet eius yeritatis, quam pluribus iam incalcavi;
scil. Veteris Foederis saorificia non potuisse auferre peccata; sed hoc be-
neficium senrari Noyo Testamento, in quo pecoatorum remissio oon-
oeptis yerbis continetur (EsHus), — Multi in ea yersati sunt sententia,
ut crederent, in sequentibus deesse apodosin, et post y. 16. subintelli-
gendum esse X^^et, seu tdte etpYjxev; et in codicibus nonnullis revera
yersui 17. additum legitur: ootepov X^Y^t, postea dicit Sed his non
opus est. Possunt enim yerba: [letd Y^p t6 eip7]X^vat connecti cum
yerbis Xd^et x&ptoc, at adeo his yerbis Xd^et x6ptoc apodosis insit, Iioc
sensu: Postquam enim antea dixerat: Hoc est foedus etc, deinde dicit
Dominus: Dabo leges meas etc. — Sunt quidem yerba: X^et
x&pto^ (in hebr. textu, in yers. Alex. et VIII. 10.) pars yaticinii, sed
apostolus ea sua faoere poterat ad referenda ea, quae sequuntur, nempe:
Dabo leges meas etc. £t propterea etiamy. 17.postprimum xai inter-
pungendum est(sicut idem obtinet I. 10.)ita, utyerba, quae sequuntur:
peocatorum et delictorum eorum haud amplius recordabor, pro noya
yeluti allegatione ultimae partis yaticiuii habenda sint. Quae qnidem
sententia conmiendatur nontantum propterea, quod inter y. 16. et 17.

Ezpontio X. 18.; iMU»plur. X, tt. 1—18. 165

plura ex Jeremia 1. c. omissa sunt, sed etiam propterea, quia iaprimis
hac ultima vaticinii parte v. 14. dicta comprobantur. .

y. 18. "^Oicoo Sk S^eoic to&Tcov, o^xdti ^po^^opa ^spl ^[jLaptlocc.
— Nunc apostolus argumentatur ex praemissis; sensus est: Ubi pec-
catorum venia locum habet, quae utique locum habere debet, quia Deus
dicit, se non amplius peccatorum ac delictorum recordari, ibi sacrificio
amplius ad peccata expianda non opus cst. Ohristus semel tantum se
obtulit, eiusque expiatio valet in aeternum. — MuUo prcMtanHtta eat
itaque Chriaii sacrificium acLcrifidia Judaeorum,

Versu hoc fimit apostoltu partem epistolae dogmaMcam siout
et Th^opAi/Jeic^utfobservatdicens: «&va^ao6i (JLivcov So7{iaux6v XdYOV
SiSoo^ avaicaooai tcp &xpoarJJ, slc t6 '?]d>ix6v S^ {iistapalvei e&xaip^TaTa *.

Paraphrasis.

Oap. X. w. 1 — 18.

Gum enim lex umbra tantum sit futurorum bonorum, non vero
ipsa imago rerum, sacrificiis suis piacularibus, quae quotannis sine in-
termissione offeruntur, non potest homines Deum adeuntes perfecte
expiare. Si lex sacrificiis suis plenam peccatorum veniam conciliare
potuisset, nonne desiissent offerri, propterea quod cultum facientes,
semel expiati, nulla amplius peccatorum conscientia turbarentur? Imo
vero istis sacrificiis, quoties repetuntur, recordatio instauratur peoca-
torum; nam fieri nullo pacto potest, ut sanguine taurorum et hiroorum
impetretur peccatorum venia. Quapropter Messias, quum mundum
ingredi vellet, dixit: sacrificia Levitica sive cruenta sive incruenta tibi
non placent; corpus autem aptasti mihi, ut voluntati tuae obsequendo
me ipsum pro hostia offerrem ; holocausta enim reliquasque hostias pro
expiandis hominum peccatis offerri solitas non probasti. Tum dixi:
ecce paratus sum ut (prouti in libro legis de me praedictum legitur)
voluntati tuae obsequar. Dum Messias ergo superius dixit : sacrificia
et oblationes et holocautomata et sacrificia pro peccatis non desiderasti,
neque iis delectatus es, quae sacrificia e legis Mosaicae praescripto of-
feruntur, et deinde adiecit: ecce paratus sum ad faciendam voluntatem
tuam, abrogavit haec sacrificia Levitica, ut voluntatem Dei confirmaret,
qui voluit, ut Ghristus seipsnm victimam piacularem offerret. Per hanc
voluntatem ante oommemoratam, qua Deus voluit Ghristum victimam
fieri, semel sanotificati sumus per oblationem oorporis Jesu Ghristi in

IQg Fuaphnaii X. 1— la

craoe peractam. Et omniB qaidem pontifez qnotidie staodo ministerio
fangitur, et saepe saorificia piacularia ofifert, qoae nanqoam possant
liberare a peocatis peocatoramqae poena; ipse aat^, cam anicam pro
peccatis obtaKsset sacrificiam, iamgloriosas etqaietassedetin aetemum
ad dexteram Dei, in illa felici sessione exspectans, nt hostes onmes
ipsias potestati snbiiciantar. Unica enim oblatione onmibos, quotqaot
redimendi erant, yeniampecoatoramperpetuovalitaramconciliayit. Hoc
idem testatar nobis etiam Spiritos s. ; postqoam enim antea dixerat:
hoc est foedas, quod pangam com eis post ten^pas Veteris Foederis,
deinde dixit Dominns : dabo leges meas in cor eornm, et in mentes eoram
inscribam eas; et: pecoatoram eoram et delictoram non reeordabor am-
plias. Qaia autem peccata vere remissa sont omnia, iam non opus est
sacrificio amplius ad pecoata ezpianda.

Expositio X. 19. 20, X67

Par8 moralis.

Cap. X. Y. 19. — cap. XIII* t. 21.

Tractatus I.
idffl^iitiines genenles.

Cap. X. 19— XII. 29.

Seotio 1.

Qaia Ghristo tantum in acceptis referenda es^t expiatio
facilisque ad Deum accessus, firmissime retinendaest

eius religio.
Cap. X. 19—25.

y. 19. ^xovcec oov, aSeXfol, ra^^i]olav elc d]v dlicoSov tfi5v
aYicDV iv rc^ aijtaTi 'Iif]ao5, — Ab hoc versu incipiendo usque ad finem
epistolae s. auctor maximam partem in monendo, consolando et oonfir-
mando versatur. Admonitionem autem ad retinendam religionem ohri-
stianam primum hoc argnmento fulcit: Cnm nobis Christus pontifex
sanguine suo aditum in coelestia Sancta Sanctorum aperuerit et animas
nostras laverit, nos ipsi fideliter inhaerere et virtutis religionisque zelo
fid^m nostram oomprobare oportet — Particula oov ostendit, in se-
quentibus adduci consecutionem ex iis, quae inde a cap. Y. dicta sunt

— Tia^pYjota, libertas in dicendo h. 1. ut v. 35. et in. 6. est fiducia laeta,
certissima spes. — Gren. twv aYtcov positus est pro: d^ za 871^ uti IX, 8.

— Verbis: Iv Tcp aijiaii 'Itjaoo alludit s. auctor ad Judaeorum ponti-
ficem, qui Sanctissimum terrenum intrabat iv aS[]kazi diWozpitf (IX. 25.).

V. 20. -^v iveTcalvtoev t^|iiv, 6S6v np6o(pazoy xal C^aav, 8ta too
xaTaiceTotaiiaTOCj TOOT^att t^? aapx6< aotoo, — Pron. ^v referendum
est ad etaoSov in v. 19. ; Yulgata illud minus recte coniungit cum oSov :
quam initiayit nobis. — Verbum lyxatvtCetv (de quo cfir. dicta ad
IX. 18.) h. L quia devia sermo est, quae mox dicitur np6o^azoii nova,

16g Ezporitio X. 21. 22.

initiandi, oonsecrandi notione samendnm est Christas introitnm sen viam
initiasse dicitar propterea, qnod ipse primas eam ingressas est, at nos
post eam eadem via perveniremas ad Sanctissimam ooeleste. — Trpoa-
tpaxo^ proprie est recens mactatns; deinde ita dicitnr omne, qaod est
recens, inasitatam, novam; b. 1. via vocatar ^pda^ ato^, atpote antea non
trita. — Cw<3a idem est qaod CcooTCoiooao, virtatem vitae tribaens, vivi-
ficans. — Praep. Sid, per^ motnm per locam qaendam significat; et
odpi b. 1. idem valet, qaod a&^ v. 10. ; nam oorpas Cbristi oompa-
ratar cam velo Sanctissimi ; sicatnerapevelamSanctissimi removendam
erat, at pontifex ingredi posset, ita qnoqae Cbristi corpas qaasi remo-
vendam, morte destraendnm erat, nt introire posset in adytnm ooeleste
et cbristianis aditas pateret. Propterea etiam in morte Cbristi velnm
templi scissam est in dnas partes (Mttb. XXVII. 51.), qaia nimiram
came Cbristi per mortem qnasi oonscissa patere ooepit aditns in ooelam
(EsHus). — t Post verba: St& tod iMLmnex&o^xo^ sapplendum est:
SYOooav, dncentenL

V. 21. xal Ispia piYav StcI tov oixov too Oeoo, — Verba bnins
versns dependent ab I^ovtsc v. 19. — lepsb^ (Jirfdc b. 1. est pontifex
eximia dignitate oonspicaas; {jieYdc b. 1. magnitadinem et dignitatem
declarat. — Cnm in bac orationis serie de coelo sermo sit, per oixov
Too OsoD templam coeleste est intelligendnm. — Versns seqaentes, qai
arote cam bis cobaerent, apodosin complectantnr.

V. 22. 7rpocspx(ib[ieda [leTa iXYjdivf^c xap8ia< Iv TcXiQpo^opic^
TciGTeo)^, l^^avTiGjiivoi Ta^ xapSiac inb aovstSijaecoc ^ovirjpdc, xal
XeXoo|iivot t6 a(&(ia 58aTt xadapcp' — Ad verbnm Tcpoaepxw-
{jieda sabintelligendam est T(p Oe^. — aXYj^tv}) xapSta est ani-
mas sinceras, candidas. Accaratias baias formalae vis oonstitaitar
verbis, qaae seqaantnr: Iv TcXifjpofopiq^ TciaTecdc» in plenitndine fidei,
persaasi nos a Deo propter sacrificinm a Cbristo oblatam impetra-
taros esse, qaod efBagitamas. — ^avTiCetv proprie signifioat as-
pergere, deinde qnia aspergendo lastrabantar, pargabantar res et bo-
mines, denotat: mnndam reddere, pargare (atb. 1. et IX. 13.). Alladit
apostolas boc verbo ad consecrationem Aaronis pontificis einsqae filioram,
qaoram vestes, at intrare possent sanctnariam, sangaine conspergebantnr
(cfr. Exod. XXIX 21.; Lev. VIII. 30.); Christianoram animi vero
consperguntnr qaasi sangaine Cbristi; oorda eoram emandantnr ac
pnrificantar, ita at in eis nnlla resideat conscientia peceati. — Verba:

Expositio X. 23—25. 160

XeXoojiivot t6 a&^ oSaxt xadapcp adhuo referenda sunt ad verbum
7cpoG8px({>[i£d-a. — Verba haec de lavacro christianorum saoro, de Bap-
tismo, sunt interpretanda. — oScop, aqua baptismalis, dicitur xa^apdv,
quia vim habet purgandi, quia effectus spirituales in animis baptiza-
torum producit, quos lustrationes V. F. producere non valebant —
Respicit autem his verbis apostolus lavationes Judaeorum, inprimis
saoerdotum et pontificis, quae eis potestatem tribuebant in sanctuarium,
in Sanctissimum ingrediendi. (Cfr, Exod. XXIX. 4.; XXX. 18. ss.;
XL. 29. ss.; Lev. XVI. 4.).

V. 23. xaTdxft>(tev •rtjv 6(JLoXo7tav rj)? IXittSoc ixXtvf) (ictotoc y^P
6 STcaYTstXaiisvoc), — Adjectivum ixXtvTJ^ (i priv. et xXivo)) est immotus,
immutabilis. — IXtcCc indicat spem salntis per Ghristum promissae. ^ Con-
fessianem spei vocat ipsam fidei confessionem {scribit EaHue) ; non
qiwdfider(k cum spe confundat ; sed quia^ qui in BapHemofidem con-
fitetwry eimul etiam profitetur ea^ quae sperat^ nempe remiseionem
peccatorum^ camis resurrectionem et vitam aetemam. "

V. 24. xai xatavo(0(JL6V aXXnjXooc eU 7capo£oo(ii)v iYdiDQc "^cd
xaXo^v SpYCDv, — Observandi sunt gradus in exhortatione apostolica.
Primum enim hortatur ad fidei plenitudinem^ deinde ad fimUtatem
spei^ t«rtio ad opera charitatis. — xatavoeiv notat (ut III. 1.) attente
aliquid intueri, observare. — 7capoSDO(i.6c in vers. Alex. et in Act (XV.
39.) excitationem ad sensus amarosdenotaresolet; apud classicostamen
interdum sensu opposito occurrit (cfr. ^enoph. Memor. III. 3, 13.;
Thucyd. VI. 88. al.) ; hinc significatio huius vocis in nostro versu plane
insolita non est

V. 25. (i*?] iTxataXeiTCovTec 'r?)v l7ctoovaY0)if?]V laot&v, xadd)c Sdoc
Ttolv, iXX& ^apaxaXoovrec» xal toooDT(|) (idXXoy, 8o(p pXdTCSTe I^yiCod-
oav T?]v T^(idpav. — Vox iTctoDvaYcoYiii proprie denotat actum congre-
gandi seu conducendi multos in (ItcQ unom locum; dein etiam ipsum
locum, in quo congregatio fit; et tandem coetum, societatem hominum.
— Quid autem apostolus verbis : (i*^ lifxaTaXeticovTec rJjv STctoDvaYcoY-J^v
laDTd)V moneat, non satis constat Graeci interpretes, auctore Chry-
sostomo^ putant, apostolum monere christianos, ne oonventibus ecole-
siasticis se subducant, quia per eos mutua caritas foveatur, studium vir-
tutis et pietatis excitetur, animi in fide confirmentur, religionis cognitio
augeatur eta Latini vero verba illaexponuntdedefeotione abeoclesia,
ad quam Judaeo-christiani proclives erant Pro hac explioatione pluri-

170 ParaphzMis X. 19—25.

mom fiusere patant id, qnod v. 26. et 27. senno de defectioiie a reli^one
instituatur. — Sed huio posteriori ezplicationi obstant verba immediate
aequentia: xadd>c S^oc Ttotv, i. e. uti nonnnlli faoere solent; qnibus
▼erbia agendi ratio declaratnr, quae saepe repetitnr; ast defectio a reli-
gione dici nequit fieri a singnlis per oonsuetudinem, L e. saepins; miico
enim actu completur. — Propterea praeferenda est explicatio Clrae-
corum^ cui etiam sermo in w. 26. et 27. de defectione a religione in-
BtitutuB optime aptaripotest; naroqui conventibus ecclesiasticis se snb-
trahunt, privant semetipsos incitamentis ad virtntem gravissimis, se-
gnescunt in doctrinae Ghristi professione et ab ea tandem defidunt —
Ceterum ez hac apostoli oohortatione discimus, plures e Christianis
Hierosolymitanis se conventibus sacris subduxisse, partim metn perse-
cutionum, partim vero, quia sacro Judaeorum cultui adhuc inhaerebant
nec intelligere volebant, per novam salutis oeconomiam vetns foedus
exauctoratum esse. — ioor&v idemestqnodi^|jL&v a&t&v. — Ad Tuapa-
xaXo5vTtc cogitando adiidendum est: iaoto6c seu iXXiijXooc. — Per
t^v i^^pav intelligendus est dies parusiae seu secundiadventusOhnsti;
huno diem apostoli ignorabant; non enim conveniebat iis diem pamsiae
Ohristi, quando venturus sit, scire (Mr. XIIL 32.).

Paraphrasis.
Cap. X. w. 19—25.

Oom itaque, fratres charissimi, spem oertissimam habere nobis lioeat
ingrediendi sancta ooelestia per sanguinem Jesu; cum etiam habeamus
viam novam, quam Ohristus ipse primus calcavit, viam vivificantem,
quam nobis aperuH per camem suam, quae est quasi ianuae velum, per
quod ingrediendum est; oumque habeamus sacerdotem eximium, quem
praefecit Deus toti domui suae coelesti : adeamus Deum animo sincero,
cum plena et firmissima fide, animis purgati a malefactorum conscientia
corporeque loti aqua pura et omnes sordes animi mundante; oonstanter
perseveremus in oonfessione spei, hoc uno freti, quod Deus verax est et
constans in promissis suis; et nos invicem observemus, ut alter alterum
incitet ad amoris et veritatis studium, non deserentes, quod nonnulli
facere soleut, conventus nostros, sed nos invicem admonentes, et tanto
magis, quanto propios accedere animadvertitis adventus. Ohristi diem.

Expoiitie X. 26. 171

Seotio 2.

Omnibus, qui religionem Ghristi desernnt, poenae me*

tnendae snnt gravissimae.

Cap. X. vv, 25-31,

V. 26. *Exooc3to>? Yotp (i{iapTav6vi;fov i^(jlwv ^zol zb XaPsiv rijv

larqvoootv tfj^ aX7]d6ta<;, ooxixt itepl ^{iapTtcov iTcoXetTCstat ftooia, —

Apostolus versu praec. adhortatns est lectores, ne oonventibus sacris se

subtraherent» ne tali ratione sensim proximi fierent graviori ruinae, qua

per apostasiam inpristinas infidelitatis tenebras relaberentur; nunciam

omnibus a religione Ghristi deficientibus et in statu defectionis suae per-

severantibus poenas minitatur gravissimas. Locum hunc perinde ac

illnm YL 4 — 6. Montanistae et Novatiani quondam suo dogmati, quo

lapsis poenitentiam negabant, vindicare conati sunt ; quibus utique primo

intnitu non pamm videtur suffragari. Ut igiturintelligatur, enm nomi-

natis haereticis nihil patrocinari, verum eius sensum exquiramus. —

aitapxdivetv h. 1. positum legitur de defectione a religione ; respondet

verbo Trapaictetetv (VI. 6.) atque intelli^ debet de iis, qui a relipone

christiana deficiunt et in defectione perseverant, nt oontextns (coU. v. 29.)

et locufi parallelus (VI. 4 — 10.) clare docent. — fetoooCco^ est (HeaycMo

interprete) ^eXoGaig Stavolq^, volente mente, voluntarie, consulto; Ixoo-

ota>c iftapxdvetv itaque h. 1. notat: voluntate, ratione inita et snbduota, '

oognita religionis praestantia, ab ea defioere; verba apposita: [Lstdt xh

Xapetv tJJv iTrtYVcootv vffi iXiQ^&eta^ accuratius definiunt vim adverbii

IxooGtfiD^. " Per &Xif]detav omnino significatur h. 1. religio ipsa; etiam

Christus et apostoli religionem vocabant iXYjdeCav. — ImYVcoot? rjjc

dXti^^icLZ involvit persuasionem de veritate et necessitate salutis chri-

stianae, ita ut defectus a fide simul etiam peccatum sit oontra spiritum

veritatis; de hoc peccato oontra spiritum veritatis (i. e. contra intimam

oonscientiae christianae divinitus suscitatae etilluminatae persuasionem)

dicit Gbristus (Mtth. XU. 31. 32.; Mr. HI. 28. 29.), illud neque in

hoc saeoulo, neque in Aituro remittendum esse. — Verbis: o6x^Tt Tcepl

(ijwtpttwv ajcoXelTceTat "ftoota auctor forsan alludit ad locum Num. (XV.

27. ss.) : j, Quodsi amma quaedam nesciena peccaveritf offeret ca^

pram amdculam pro peccatOy et deprecabitur pro eo aa^cerdoa ....

Afdma vero^ quae perauperbiam (i. e. eum voluntariocontemtulegis:

hebr. na^ T^ elevata manu) cUiquid commiserU . . . peribit depo-

172 ExpoMtlo X. 27—29. •

pulo $uo : verhum emm I}omim contemsiU et prcieceptum iOiusfecU
irritum: idcirco delehitur et portabit ifuquitatem euam*. Pronti
ergo in A. F. pro expiatione peocati per oontemtam legis oommissi nulla
aderat hostia, qniaqai8icpeoGayit,r«d^SM/ur7acIt;^Mi«J[>ominum',
ita etiam in N. T. sacrificium Christi nil prodest illi, qui a salnte chri-
stiana defecit et in statn defectionis haios perseverat; nam qui oonsalto
a religione deficit einsqae promissionibos et oommodis rennntiat^ hic
repndiat Christi sacrificiam, caius fructas nonnisi percipiont infide oon-
stanter permanentes. — S. anctor itaqaeh.L nil aliad exprimit qaam:
eatra eccleeicm nulla scUue.^)

V. 27. ^opepa Si tic ixSox'?] xpioecdc %al itopoc Ci^^oCj lodtEiv
(liXXovToc tooc OTcevavrfooc- — Ad verba: ^opepa H tic IxSox-ij xpt-
oea>c subintelligendam est &9roXei?retat. — Pron. tlc adiecdvo ionctam
habet vim augendi,') ut h. 1. — Auotor dicit: ^o^epa Ixdo^'') xpCo6Q>c
ut ostendat, ipsam iam exspectationem sententiae iudicialis esse terri-
bilem, habere suos ex metu cruoiatus. — In verbis TOpoc C^SjXoc proso-
popoeiaest; apostolus igiiem quasi animat, vitamque et vires ei tribuit,
qui instar irritae ferae apprehendit et devorat inimioos. — Verba:
lodUiv [i^XXovtoc referenda sunt ad mp6^, qui (ignlB) consumpturus
est; et vocabulo Trop eleganter adiicitur lo^&ietv» consumere, quod etiam
apud Homerum de igne positum exstat. — 6;cevdvttoi denotant h. l.
religionis Ohristi contemtores et desertores.

V. 28. 'Adetijoac ttcv^jjiov Ma)5o^a>C) X^P^^ olxttp(id)v litl Soolv
y) tptol (lAptootv aTco^vTijoxef — Argumentatur nuno apostolus a mi-
nori ad maius, quo atrooitatem poenarum defectoribus et contemtoribus
Christi metuendarum ostendat, cum iam defectio a lege Mosaica gra-
viter sit punita. — v6[ioc MwoodcDC h. 1. denotat universam Moysis
legem, religionem antiquam. — 6 a^etTjoac v6(iov Mo^oodwc est, qui
legem Mosaicam reiicit, a religione V. T. deficit et idola colit, ita ut
i-d-etetv idem sit, quod v. praec. a[Jiaptdvetv. Etiam Deut. XVII. 2 — 7.,
ubi inculcatur, quemlibet reum duorum aut trium testium efiato con-
victum esse debere, e quo loco ultima huius versus verba desumta sunt,
sermo est de idolorum cultu,

V. 29. 7Cc5o(p, Soxette, j^etpovoc aStcoO-iijoetat tt[ia)ptac 6 tov otov

1) Cfr. Biiping L c, St. 237. f.

>J Cfr. Winer Gramm. Aufl. 7.; St. 160.

£zpositio X. 29. 30. 173

To6 ©eoo xataicarKJoac xal to atita Tij^ StadTjxTjc xotv6v i^iQadt|tsvo?,
Iv (p T^tAoQ^T], xal t6 ^v£0[ia r-^c x^P^^^^ ivopptoa^; — Verburn 8o-
X6tT6 oratioDi insertum dictis non exiguum addit pondus; hoc vult apo-
stolus dicere: iudices sitis vosmetipsi, res adeo manifesta est et evidens,
ut ad vestrum iudicium provocare possim. — 6 tov olov too Osoo xaTa-
TcaTijoa^ est, qui Filium Dei quasi pedibus oonculcaverit. S. auctor ex-
primere voluit sententiam hanc: qui Ghristi doctrinam reiecerit; sed
eiusmodi verbis usus est, quae facerent ad criminis atrocitatem exag-
gerandam atque lectorum animos fortius percellendos. , Extremi con-
temtfM indicium est {didt Eetiue)^ conculccire quempicm; infandi
autem sceleris^ id committere in Filium Dei, * — t6 atfia t-^c 8ta-
•8iljxif]c 6st sanguis, quo foedus sancitum est (coU. IX. 15. ss.) ; h. 1. hac
fohnula notatur mors Ghristi oruenta, qua religio ipsius oonsignata et
oonfirmata est (Mtth. XXVI. 17.; I.Gor, XI. 25.). — t6 at(ia xotv6v
'^jYYjodii^vo^ dicitur is, qui aeque ac Judaei, qui Ghristum tanquam
iraudatorem et seditiosum in cruoem egerant, sanguinem Ghristi non
maioris facit, quam sanguinem cuiuscunque hominis merito interemti,
eodemque loco habet Dei Filium, quo alios ob sua scelera ultimi sup-
plicii reos. — t6 7rvs5(ia t-^^; ^(AptToc est Spiritus s., omnis gratiae auctor ;
gratuita enim Dei dona in Scripturis appropriate tribuuntur Spiritni s.
Hunc ergo contumelia afficit, qui eius beneficia contemnit; contemnit
autem praeprimis ille, qui Ghristum ipsum, cuius merito spiritum sancti-
fioationis aoc^perat, per apostasiam deserit ac repellit ; ^dptc enim h. 1.
potissimum denotat beneficium vocationis ad fidem Ghristi (JBstiua).

V. 30. OtSafxsv ^dp t6v skdvTa* 'E{iol IxStXYjotc, Iy^ dvTaito-
ScbooD, X^et xopto^. Kat ^rdXtv Kptvet xopto^ t6v Xa6v aoToo. —
Quo maiorem vim et vigorem orationi conciliaret s. auctor, nomen Dei
reticuit. — Loci in hoc versu citati ex Deut. XXXII. 35. 36. depromti
sunt; sed primus locus neque cum textu hebraico, neque cum vers. Ale-
xandrina ex omni parte oonsentit. Nam in textu hebr. legitur : mihi
est vindicta et retributio; Alexandrini autem interpretes liberius verte-
mnt: Sv i^[Ji^p(f IxStxljoscDC dvTa7co8(boa>, in die vindictae retribuam.
In ep. ad Rom. (XII. 19.) apostolus locum Deut. iisdem verbis, prouti
h. 1. leguntur, expressit, et ex eo deduxit, nos non debere iniurias nobis
illatas ulcisci, h. 1. eum laudat declaraturus, religionis christianae con-
temtores et defectores non impune esse abituros. — Verba: Xd^et
xbpto^, quae in nonnuUis codioibus (A. D.*** E. K. L. et aliis) leguntur,

174 fizpotitio X. Sl.: ^ftniplir. X. 26—31.

a librariis ex illo versn epistolae ad Roin. innostramlocamsiihttratis-
lata. — Alter locus h. 1. citatas etiam in psalmo CXXXV. 14. inveDitar ;
verbam xplvsiv nonnalli, etiam Esfiusy vertant: caasam popali agere;
ita ut sensas sit: Deas faotaras est iadioiam pro popalo sao de adver-
sariis; iastas poenas de iis samtaras est Sed qaia aactor de panitione
illoram loqaitar, qai a religione defeoerant, flagitante proinde oontexta
potius praeferenda est significatio: iadicare, panire; in hnnc sensnm:
Deas in popalo sao rebellantes, eos, qai Ghristi signa desernnt, graviter
paniet

V. 31. ^opepov t6 Jiwcsoetv slc X^^P*^ ^^^^ Cc&vto?. — Sententia
gravissima hoc in yersa occarrente finit s. aacter sermonem, qno de
apostataram scelere ac panitione dissernit — C&vto^ cam emphasi
dictam est; Deas enim, at semper vivens, aeternas poenas seryat peo-
catoribas post mortem. — Unde Ghristas dicit (Lc. XII. 4. 5.) : « Ne
terreamini ab his^ qui occidunt eorpns^ et post nonhcLbentampUw^
quid fcMsiant Tim*'te eum^ qui postquam occiderit^ hahetpotestatem
mittere in gehennam, Ita^ dico vobis^ hunc timete. *

Paraphrasis.

Cap. X. w. 26—31.

Si enim volantarie et consalto a religioae defeoerimas, persuasi de
veritate etnecessitatereligionischristianae, nilnobis proderit saorificiam
Ghristi, sed horrenda qaaedam iadicii exspectatio nobis saperest etignis,
qai apprehensurns et devoraturus est religionis Ghristi contemtores el
desertores. Si quis reieoerit legem Moysis, duorum vel trium testium
efiisito convictus, sine misericordia mori debet; quanto, vosmetipsi iudi-
cetis, acerbiori poena dignus erit, qui Filium Dei quasi pedibus oon-
culcaverit, et sanguinem Ghristi, quo religio confirmata, et ipse expiatus
veniam peccatorum nactus est, non maioris fecerit, quam sanguinem
cuiusconque hominis merito interemti, et Spiritus divini dona benigne
tributa contumeliose spreverit ? Novimus enim eum, qui haec pronuntiavit :
Mea est vindicta, ego iniuriasnloiscar; et qui deinde pronuntiavit: Deus
in populo suo rebellantes puniet Horrendum est inddere in potestatem
Dei viventis et ideo in aeternum punientis.

Ezpoflitio X. 32^34. 175

Seotio 8.

Pristina in calaiuitatibus ob religionis professionem
perferendisconstantia Ghristianis strenue est servanda.

Cap. X. vv. 32—39.

Apostolns, qni in antecedentibus lectores, ut eos a defectione de~
hortaretur, minis perculerat, iam orationem suam temperat, et ut illos
ad oonstantiam incitet, sapienter eis in memoriam revocat priora tem-
pora, quibus aerumnis et calamitatibus pressi oonstanter se gessissent

V. 32. 'AvajjLt|JLViijo%eo^e 8^ ta? TUpdTepov i^iiipa^, Iv at^ yoxto-
■ftdvcec, iroXX7]v SdXTjotv 07re|jL6tvaTe 7ra^7](JLAtto)v, — Verbum ywttCetv
(ut YI. 4.) positum le^tur de iis, qui in religione christiana edocti,
huius religionis cognitionem consecnti, ad eam adducti sunt — S^XiQotc;,
certamen, quod nomen praeter hunc locum neque in versione Alex.
neque in libris N. T. legitur, per metaphoram tribuitur ei, qui indefesso
studio in aliqua re gravi et molesta ita laborat, ut omnia impedimenta
et mala removeat et superet. — oxo[j.§v£tv wadTJixata significat: con-
stanter et fortiter calamitates perferre.

V, 33. Tooto [JL§v 6vet5to(JLOtc te xal fl-XCtl^eot ^eatptC^^JLevot, tooto
8^ xotvcDVol twv ootoDC avaotpe'f ojJL^vcDv YevYj^^vtcC' — Tooto (liv —
toDto 86 est Latinorum : partimquidem — partimvero. — deatptCeo^at,
quod praeter hunc locum in N. T. non reperitur, idem declarat, quod
-Q-eatpov ^tveodat (cfr. I. Cor. IV. 9. : « O^atpov i7ev75^Y][i£V t(p x6o[i(p
xat iYY^Xotc %at ivdpwTcotc ") : hinc Vulgata vertit : spectaculumfieri ;
dein denotat etiam: ignominia affici, ludibrio publioo exponi. — tooto
8^ xotvoDvol .... YsvTjdevte^, partim vero faoti estis participes sive
consoites; scilicet patientibus condolendo et tam rebus quam verbis
solatium adferendo.

V. 34. Kal Yap tot? 8eo[ttot^ ooveTradiijoate, xal t-Jjv apjraYTjV t&v
OTcapx^SvtcDV 6[JLwv [teta xapac ^po^e86$aode, 7tv(i)oxovtec, My^^iy lao-
toTc xpetttova tJTrapJtv [iv oSpavot^] xal [jLdvoooav. — Probat et illu-
strat s. auctor hoc versu, quae v. praec. dixerat; sed inverso ordlne.
— Becepta legit tot? 860[ioi^ [loo, quae lectio si genuina esset, omnino
spectaret s. Pauli captivitatem romanam; sed lectio: tot^ 8eo[i.tot(; est
praeferenda; nam codices praestantissimi (A. D.*), versiones plurimae,
etiam Vulgata et PeacJutOy Chrysostomus^ Theodoretus^ Oecumemus^
Ambrorius et celebriores critici eam exhibent; hanc lectionem confir-

176 fizpositio X. 35^37.

mat etiam orationis nexos, et locos Xm. 3^ nbi legitor: {uiLvi^cjxeade
tm Sbisiucov. Facile etiam S60{uotc mntari potnit in Sso{iotc« — xpoc
St/[ia^ca denotat h. 1. ferre, tolerare. — Vnlgata omittitverba Iv oopa-
vo{c; sensus etiam iis omissis idem manet. — ^Pro laotoTc (qnam leo-
tionem D. E. K. L., permulti minnsculi, Charysostomus^ Tlieodoretus
et alii defendnnt) in quibnsdam libris legitnr Iv laotoic» qoae lectio
originem suam debetgrammaticis; laDtoicautem est dativns oommodi:
repositam vobis substantiam. — oirap^ic» quod Heaychitu explicat
vocabulo o&o(a, substantia, idem indicat, quod oTudpxovta, bona, facnl-
tates; hinc xpstttcov oicap^tc notat maiora et praestantiora bona, quae
christiani in vita post mortem fhtura exspectanda habent, perpetno du-
ratura, qnorum nulla est dpTraYirjc; propterea haec oTiapCtc edam vocatur
jiivooaa (cfr. Mtth. VI, 20.; Lc. Xn. 33.).

V. 86. M-}] iTcopdXTfjts oov rJ]v ica^^irjatav 6(1j&v, ^ttc 5x®^ [tsYdXTjv
|uo#aico8oo(av. — M*}] diropdXTjts a Vnlgataredditur: nolite amittere.
Habet quidem verbum dTco^dXXetv notionem: iaGturamfacere,amittere;
sed prima et propria eius significado est: abiicere, et dein, qnia qnae
abiidmns, contemnere solemus, contemnere, repudiare. Admissa h. I.
prima ac propria verbi notione gravior sententia et orationis seriei ap-
prime acoomodata procedit. Cohortatur enim apostolus lectores, ne de-
ficiant temere ab agnitaveritate,dequadefectione supra graviter locutns
erat. — ^a^^iQOta h. 1. (ut v. 19.) est fiducia, spes certissima, esse
nimimm nobis in coelo reposita bona meliora atque aeterna. — [uad-a-
TcoSoota est remuneratio, merces, praemium; occnrrit hoc vocabalum
etiam 11. 2^ XI. 26. Qui illam Tra^j^Yjotav alit et fovet, praemiis or-
nabitcr nberrimis.

V. 36. Tirofiovfjc T°^P ^X^*^® XP^^^» ^'^^ '^^ ^^XY)(ia to6 Oeoo irotT]-
oavtsc, xo|JLioTf]o^e fJjv ijcaYYeXtav. — TtcoiiovtJ opponitur tt) iwoPoX jj
tf)c flca^^Tjotac (v. 36.), indicat ergo constantiam. — Formula: to d§-
\f\}fji tOD 6eo5 Tcotetv non explicari potest generatim de vita praeoeptis
divinis consentanea, sed ut contextus aperte docet, explicanda est no-
minatim de constantia, quam Deus postulat, in retinenda fiducia v. 35.
memorata, de constantia in professione religionis Ghristianae, valuntati
divinae consentanea.

V. 37. ^Ett Ydp (itxpov 8oov ooov, 6 &px<i[J^voc ^£et, xal o& XP^"
vtet. — Quo magis excitet lectores ad inconcussam in religione christiana
constantiam, docet apostolus, adducto Prophetae testimonio, Dominnm

texpogitio X. 37. 38. 177

iam brevi yentamm esse. — Verba: [ttxpovSoov Zoov adhibentur etiam
a profanis scriptoribas de re exigua ; h. 1. de perquam exigao tempore.
Geminatio verbi Soov est qaaedam imitatio Hebraismi. Hebraei enimrem,
deqaasermoest,intenderevolentesgeminantvocabalum(JKsfe*M«). — Apo-
stolus hoc et sequenti versu adducit locum Habacuc (II. 3. 4.) ita, ut verba
Prophetae sua faciat. Verba ipsa iuxta versionem LXX. citata sunt, quae a
sensu textus hebraici aliquantum discrepat. In textu hebraico sermo est de
iudicio Dei super Chaldaeos, adversarios populi Israel. Prophetade triumpho
Chaldaeorum super populum Israel dolens ac conquerens, superne illumina-
tus recipit consolationem a Deo, qui ei imminens super Chaldaeos iudicium
annuntiatilludqae in tabula scribereiubet; etqaidemDeushoc iudicium cito
scribiiabet, utoonfestim legatar,qaia tempus ei statutamiam appropin-
quet ; etiamsi morari videatur, certe tamen veniet et non tardabit {^y^ j^^,

T

veniendoveniet).LXX.infinitivum5^3i pro participio accipientes etistud
participinm ad Messiam referentes, verterunt: lpx(SiL£Voc ^Sst xal oh
ypovisi. Apostolus, ut relatio vocis lp^d[t6Voc ad personam Messiae strio-
tius adhuc resultet, articulum 6 praeponit citatumque locum de secundo
Christi adventu explicat. Locus hic propheticus ita comparatus est, nt
relationem ad personam Messiae qua vindicis populi Israel non directe
quidem involvat, ast eam tamen non excludat; imo apud Prophetas
futurus populi Israel super adversarios triumphus passim cum Messiae
adventu ooniungitur, et ex locis Dan. VII. 13.; Zach. IX. 9.; Mal.
111. 1.; ps. XL. 8.; CXVIH. 26. terminus lpx(5[i<svo(; (ille qui venturus
est) qua specifica Messiae compellatio deduotus est. Quodsi locus hic
Prophetae Habacuc ad venturum Messiam referebatur, secundo Christi
adventui magis quam primo applicandus erat, etita messiana istius loci
interpretatio per auctorem nostrum ad perfectum sensum suum provecta
est. Quamvis enim Christus iam in primo suo adventu cum munere
salvatoris illud iudicis ooniunxit, tamennonqua iudex sed quaredemtor
venit; secundo autem qua iudex apparebit.

V. 38. *0 8fe Sixatoc Sx TrbTScoc ^ip&zdv xal liv &7coateLXY)i;at
o&x e68oxst j\ ^^xh jioi) Iv ahzC^. — Hoc in versu, in quo locus pro-
pheticus adhuc continuatur, mutavit auotor ordinem, qui tam in textu
hebraico, quam in versione Alexandrina occurrit; duarum scilicet enun-
tiationum posteriorem facit primam: 6 S(xat6c|X0D Ix TctaTscDc C^^jostat;
anteriorem vero sabsequi facit: lav o^ooTsiXifjTat, oox s68oxet t^ ^^xh
jjLoo Iv a&Tcp. Vulgata haec verba recte vertit: ^Quodsi subtraooerU

r A a a ky Coini&enterins. 12

178 Ezpositio X. 38. 39.

se^ non placebit oninMe meae.* — Medium 67roaTdXX6odai significat:
se subducere, etadhibeturdeiis, qui aliquid metupericulisubterfugiant;
h. L ex intentione auctoris ad relapsunci ad iudaica sacra referendum est. —
In textu hebraico legitur: ^Ecce inflata (nbEDI^)» nonrectaestcmima

eiu8 in eo^\ quae verba ex mente Prophetae de Ghaldaeis dicta sunt;
de Israelitis autem ex eorum potestate redimendis^ addit Propheta:
^Justua autem infide sua vivef^ (i. e. salvuserit). Quomodo factum
est, ut Alexandrini verbum nbS)^ P®r &7tootstXTQtat verterint, incertum
est; verosimiliter permutarunt verbum ^^y (tumuit, inflatus fuit) cum
^bV (^S^^ velare, abscondere) ; lav oTcooteiXiQxat itaque vertendum
est: quodsi (timide recedens) se absconderit — Pro ^i^pj^animaeius)
Alexandrini legisse videntur ••t^j-p^ hinc; i^ ^oyii (too. — Praeterea in

versione Alexandrina legitur: 6 8k StTtato^ Ix Tctorsildc (J^^ot) Ci^osTat;
iustus autem ex fide in me vivet; apostolus autem dicit: 6 88 Stxat<5c
(ioo ix 3Ctot6a>c Ci^ostat ; iustus autem meus ex fide vivet — Ceterum
verba Ix ictotscoc referenda sunt adCijoerat, etnon adSExatoc (utRom.
L 17. ; Gal. III. 1 1.) ; nam h. 1. indicatur, quomodo aliquis vitae aetemae
particeps, non vero quomodo iustus fiat.

V. 39. ^H|istc S^ o&x io[jiv &7cooxoXi2c sU iiccoXetav, iXkoL 7Ctotea>c
etc TceptTCotTjotv ^oxijc* — Nunc apostolus v. praecedenti generatim dicta
ad lectores transfert, eosque laudat, quod a religione non defeoerint, ut
oomminationis, quae praecessit, asperitatem leniat, et vacillantes eo
acrius excitet ad perseverantiam et constantiam in religionis christianae
professione. — Interpretes permulti ad verba oTcootoXfjc et Tctotecoc sub-
intelligunt olot vel tdxva; etiam Vulgata vertit: subtractioms filU;
ast non est necesse, ut ad hancellipsinconfugiamus; etenim verbo elvat
a graecis scriptoribus iunguntur genitivi rei aut personae ita, ut indioetur
vel qualis sit aliquis, vel aliqua res, vel quocum connexus sit aliquis,
oonnexum aliquid.^) — etC) ut saepe alias, eventum indicat; ergo otco-
otoX'?] etc &7C(lbXetav est subtractio, quapemicies contrahitur; ictottc etc
Tcepwcottjotv <I>ox'JJC (cfr. 1- Thess. V. 9. : elc ;cept7cot7)otv ocotTjplac) est
fiduda, qua anima, vita, servatur, aoquiritur. Sed ([^o^ij h. 1. flagitante
contextu denotat felicitatem, salutem, constantibus Ghristi cultoribiis
promissam.

^ Cfr. Bemhardff Syntax p. 165.

Paraphr. X. 92—39.; exjfOB. XL 1. 179

Paraphrasia.

Cap. X. w. 32—39.

Beoordamini pristini temporis, qoando religionis cognitionem oon-
secQti dora et ardoa pro Ghristi nomine oertamina fortiter sostinuistis;
partim quidem opprobria et afflictiones publice passi, partim vero facti
oonsortes eorum, qui talia passi sunt. Etenim captivorum miseriam ad
vos pertinere putastis, omni bono eos adiuvistis, et bonorum vestrorum
rapinam laetabundi pertulistis, quoniam sciebatis, quanto melior ac
oertior possessio sit vobis reposita in coelo. Tanta passi nolite itaque
a religione christiana deficere, nolite abiioere fiduciam vestram, qoae
magnam secum fert felicitatem. Interdum vobis opus est patientia, ut,
abi oonstantibus animis profitentes religionem christianam voluntati
divinae obsecuti fueritis, promissam percipiatis aetern^ gloriae coronam.
Adhuo enim exiguum admodum tempus restat, qui venturus est, veniet,
et non tardabit; et unicuique iuxta merita rependet lustus itaque per
fiduciam suam in Deum promissaque divina salvabitur; quodsi autem
a religione christiana defeoerit, non probabitur Deo. Nos vero non sumus
religionis desertores, quo perdamur, sed fiduciam in Deo et Ghristo re-
ponimus, eiusque religionem oonstanter profitemur, quo felioitatem ac-
quiramus.

Seotio 4.

Fidem Deo gratam esse atque acoeptam historia gentis

Hebraioae probat.

Cap. XI. w. 1 — 40.

Fine oapitis praecedentis apostolus Triatecoc mentionem fecerat, et
propter fidem in Deo et Ghristo repositam Ghristi cultores Deo probari
ab eoqne praemiis omari afQrmaverat. lam admoniturus lectores ad
fidem porro servandam, ut hano admonitionem facilius atque libentius
audirent et admitterent, de fide eiusque indole et ef&cacia oopiosius
hoo in oapite disserit. Ac primo quidem v. 1. fidei indolem describit,
deinde autem usque ad finem capitis ex historia gentis Hebraicae de-
monstrat, hano fidem Deo gratam esse atque acoeptam, ab eoque prae-
miis ornari eximiis.

V. 1, TEaxt S^ Tclaxi^ IX91iCo[jl£v(ov 6x(5axac3i?, icpcfr^^dzm IXsyxoc
oh pXe;co|xiva>v. — In sententia h. v. expressa est niazi^ subiectum;

12*

180 fiipoflitio XL 1. 8.

&ic6oTaatc et IXsyxo^ soQt praedicata, et ▼erbum Saxiv est oopala. —
Per idoziy b. L non significatur fiduda in Ghristi morte posita, nec re-
ligionis christianae professio, sed iatiori significatu hocvocabulam sumi-
tur ita, ut indicet firmam et stabilem persuasionem vera esse, quae Deus
docuerit» monuerit, minatus sit, promiserit, qualis fides tempore Y. T.
locum habuit Inprimis autem, ut exempla in subsequentibus dooent,
spectatur fides respectu rerum futurarum, fides promissis divinis habita,
et laeta eorum, quae Deus nos sperare iubet, exspectatio. — za ^Xtci-
C^fisva sunt ea, quae nondum evenerunt, sed futura sunt; xd oh pXe-
9c6|i8va, quae non in sensus incumint. — Vox bndozcLOi^ triplici sensu
occurrit; designat enim primo aubstantiam (cfir. 1. 8.); dein mbsisten-
tiam (UL 14.), et tandem apud LXX. saepius: Armam fid/uciam^
correspondens hebr. pbniP ®^ mpn (cfr« psalm. XXXIX. 8., Ruth.

I. 12.). Omnes tres vocis oTcoataoic signifioationes hoc in versu simul
retinendae sunt et coUectiye sumtae sensum auctoris manifestant Per
fidem scilicet res speratas prehendimus ; fides enim, quamvis res speratae
nondum existant, tamen earum existentiam quodammodo in nobis efGcit
et gignit, et nobis illas praesentes exhibet, dum adeo certos nos de illis
facitf ac si re ipsa iam praestitae essent (hoc sensu reddit Vvlgaia cum
graeds interpretibus et «. Thoma oTrdaxaGiv per: suhstanUam). In
hac possessione vero rerum speratarum subHstmtia nostra pro aeter-
nitate salvataest, sub ea tamen conditione, utistam possessionem ^rma
fide etfiducia mentibus nostris apprehensam teneamos. — Haec na-
turae fidei descriptio illustrat ea, quae auctor supra YI. 5. de gustatione
boni verbiDei et virtutum saeculi futuri dixerat. — IXeYX^^» abiXiYx^,
argumentis demonstro, convinco, proprie deolarat : demonstrationem, pro-
bationem, argumentum; sed idem vocabulum etiamnotat: certitodinem,
oonvictionem; quae enim firmis argumentis demonstrantur, ea certaha-
bemus, ao de iis firmiter sumus persuasi, oonvicd. Et haeo vocabuli si-
gnificatio nostro loco, ubi s. auctor de certa animi affectione loquitar,
optime convenit. Est ergo sXeYXo^ oh ^X87ro[iiv(i)V persuasio firma,
conviotio, quae argumentis certissimis nititur de veritate rerum, quas
sensibus non percipimus, quasque, licet sensus humanus credere refugit,
propter Dei verbum ac testimonium recipimus.

V. 2. 'Ev -cafcriQ yap IjJLapTopTj^Tjaav ol Tcpeapotepot. — Verba:
Iv ta&Tig Yc^p (scil. ^iatei) verti debent: in hac enim fide constituti, hanc
fidem habentes. — l[iaptopii]dY]aav, testimonio honorifico omati sunt,

Ezpoiitio XI. 3. 181

scil. in 8. SGriptnra» — oi ^peo^otspoi sunt iidem, qui alia£ dicontor
ol icav&pg^j sen ol ipxaioi, qaoram virtates et merita in scriptis Y. T.
landantor.

V. 3. IIiOTet vooo[i6v, xanQpTiodai tooc alo^vac pi^(i.aTt Oeoo 6i<
zb |i.'J| i% 9aivo[i§Vfi>v x6 pXs7C(5|tevov YeYov^vat. — Apostolos proponit
dogma fiindamentale tum metaphysioes, tum religionis, quod dogma
necessariam integrae de salnte christiana doctrinae suppositionem oon-
stituit; scilioet mundum visibilem, in quo vivimus, ortum suum non ex
materia quadam aetema habere, nec potentia quadam ooeca naturali,
sed potius spiriti^ali, imo spiritualissima, sdlicet omnipotenti Dei yerbo
productum esse. Ab hac creatione mundi probat, ^oTtv etiam res prae-
teritas spectare, quae nonin sensusincnrrant, za o& pXe9c6[ieva, eamque
esse certissimam persuasionem de veritate eorum, quae in libris ss. con-
signata et e Dei quasi ore profecta legantur. — Per %obz al&vac om-
nino intelligitur mundus universus. — fifi^ Oeoo, per hebr., voluntas
Dei. — Yerba: |i')) ix fatvo(iivcAv haud pauci interpretes posita esse
putarunt pro: Ix (fi] f atvo|iiv<dv, secuti auctoritatem versionis eyriaecte^
Vulgoitas (quae habet: ex invisibilibus), Chrysostafni^ TheodoreH^
Oecumenii et Theophylaeti. Yerba itaqne reddiderunt: ita ut ex iis,
quae non viderentur (quae non existerent), ea, quae nunc oemuntur,
facta sint; i. e. ut bx nihilo-mundus oreatus sit Contra vero alii hanc
transpositionem arbitrariam esse, et negandi particulam iii^ ad Ye^ovivat
referri debere rectissime iudicamnt, et proinde vertendum esse puta-
runt: ita ut ex materia visibili (iam existente h. fatvoti^vcov) mundus
(to ^Xe9cd[i6Vov) creatus non sit (el^ vb [if] YSYovdvat). Nos nunc vide-
mus arbores ex arboribus gigni, animantia ex animantibus, homines ex
hominibus. Ast primae arbores, prima animantia, primi homines non
habuemnt ortum e talibus, qualia nunc oemuntur; sed fide soimus,
omnia a Deo esse oreata; tota mundi creatio obiectum constituit fidei.

w. 4 — 6. Dogma de creatione mnndi per omnipotentem Dei virtutem
generales quasdam reli^osas veritates, v. 6. indicatas, involvit, qnae
tenorem religionis primaevae constitnunt; quaconfessoreshuiusprimaevae
generis humani religionis et fidei Abel et Henoch (w. 4. et 5.) pro-
ducuntur. Dogmata huius primaevae religionis erant: a) Deum esse^
ideoque eolendum esee; exemplar oultns huius pius Abel exhibet (v. 4.) ;
b) Deum inquirentibua ee remumeratorem eeee^ quod exemplo^jB^-
noehi a Deo traoslati oomprobatur (v. 5.). Haec primaevomm hominuiii

192 Ezporitio H. 4. 5.

ergSL Denm pietaa et religio ab apostolo Jtdes vocator, qaia talibiis in-
nitebatnr persaasionibiifi, qnae iozta v. 1. nataxaiii et essoiCiani fidei
oonfltitaant; et in bac soa pia et sincera fide ambo» AM et Mmoehf
ooram Deo iosti erant.

▼. 4. Iltfitet «Xecova bnduvf ^ApeX irapd Kdlxv spoc^vexxe t^
6e(p, 8i i^<; i^fmprffiji etvai dlxatoc {taptopoovroc hd tqcC 8e»poic
o&coo too Oeoo, xal 8t' afrrijc i«o*avdi>v 5ct XoXst. — Compaatrrns
irXfiCttv non denotat h. 1. maias, sed praestantins, aooeptins (cfr. IIL 3.;
Mtth. VI. 25.; XII. 41. 42. al). — 8t' ^}c referendnm est ad stoisoc;
fides Abeli et qnaenam illa fherit, Gen. (IV. 3. ss.) non memoratnr;
apostolas aatem exinde, qnod Gren. (1. c.) It^or, Abeli sacrifieinm Deo
aooeptum faisse, reote statnit, Abelam, qni fiierit pins Dei cnltor, fidn-
ciam in Deo oollocasse. — 8t)catoc est pins, probns; etiam Ghristns
Dom. vocat Abelam Sixatov (Mtth. XXIIL 35.). — hd totc Sdbpocc»
qaod attinet ad manera, sacrificinm, qnod obtnlit Ex Gren. cap. IV.
apparet, testimoninm Dei fnisse signnm qnoddam yiribile, eqno Abelns
et Gaintis manifesto cognovernnt, Deo Abeli sacrificiam gratom aooep-
tamqae faisse, Gaini vero displicnisse. Qaodnam fherit, cam literae ss.
sileant, cnm certitndiiie definiri neqnit — Pro XaXsttat, qnod textns re-
ceptas habet, iaxta testes plnrimos et gravisfljmos legendnm est XaX^. —
&7to^avd)V Stt XaXet vertendnm est per: Abel, licet mortnns, tamen
loqhitnr. Qaomodo loqaatnr, ex loco infira occnrrente Xn. 24. oogno-
sdtnr, scil. per sangainem snnm, qni Oen. IV. 10. ad coelnm damasse
dicitar. Abel ergo per innocentem snam mortem testis fidei factns est,
et per hoc saum testimoninm adhacdnm ad nos loqaitar, i. e. se nobis
in aedifieationem nostram commendat — Quanti Eoclesia hoc pii Abelis
testimonium fidei faciat, ex canone Missae oognoscitar, in qao Abel cnm
Abrahamo et Melchisedecho qna sacrificatores Deo praeprimis aooepti
et per saas oblationes ooUectim sumtas veri et perfecti sacrificii ideam
adnmbrantes landantur.

V. 5. Iltetet 'Evd)x (tetet^dTj too (!•?] ISeiv '^dtvatov, %al ohx e&-
pioxeto, Stdtt (tetS^ifpcev a&t6v 6 6e6c* 9cp6 ^ap tl^c {letad^oetoc a5too
(Le|JLapt6pir]tat e6apedtif]xdvat t(p Sb^. — Illotet 'Ev&x jtetetSdTj, fidei
merito Henoch translatus est ; t o5 (jl')] ISetv Mvatov, ne videret morCem (cfir.
Gen. V. 21 — 24.). Apostolus verbis his iudicat, quo sensn ,verba se-
quentia eJGen. (V. 24.) iuxta vers. Alex. citata (xal ohx' e&ploxeto,
8i6ti lisrdd^ir^xev a&tbv 6 Oedc) iatelligenda sint»; sdL^depraeselrvatictne

Expositio XI. 6. 7. Ig3

Henochi a sorte mortis temporalis. — AugusUnus (lib. de peoc. orig.
c. 23.) de Elia et Henocho verba faciens dicit : , Quos non duhitamus^
in quibus nati stmt corporibus mvere ". Quaestionem aatem, nbi nnnc
versentur, inter eas nnmerat quaestiones, in quibus salva fide christiana,
quid verum sit, ignoratur, et sententia definitiva suspenditur. — Verbis:

9rp6 Y&p '^'i (JieTad-Soecoc a&Tot) |i6|JLapT6p'y)Tai 6J)apeory]x^vai t(p 6e$
Paulus demonstrat, icioret, propterfidem,Henochocontigisse, utmortem
non expertus ex hominum consortio transferretur; per fidem enim Deo
acceptus, gratus factus est. In Grenesi quidem de fide Henochi nihil
scriptum legitur, omnino autem, eum cum Deo ambulasse; inde iam
apostolus, qui versu sequ. affirmat, neminem sine fide Deo plaoere, ool-
ligere poterat, Henochum fidem habuisse. — Formulam textus hebraid
(Gren. y. 24.): ambulavit (Henoch) cum Deo, LXX. expresserunt per:
657)^^00)06^ T(^ 66(p; sed utriusque forraulae eadem est vis; ambulare
enim cum Deo, vel coram Deo, notat : Deum ducem sectari, vitam agere
ad Dei voluntatem oompositam; e&apeateiv xi^ Oec^ autem denotat:
vitam praeceptis divinis consentaneam, adeoque Deo probatam, ducere.

V. 6. Xa)pU S^ 7rtaT6a)c &86vaTOV e&apeoTl^oat* ictoTeoaat 7&p S^
t6v 7cpo^px^|J.evov Tcp ©ecp, 8Tt SoTt, xal toic IxCiijTODotv a6T6v [tta^a-
7co86t7)<; YtveTai. — Quae hoo in versu leguntur, generatim dicta sunt,
et proinde non tantum ad Henochum referenda. — Ad 66ap6aTl2aat
supplendum est: Tcj) Oe^. — Formula: icpoaipxea^at T(p Oecp, Deum
adire, scil. precibus, (cfir. IV. 16.; VH. 19. 25.) h. I. latiori sensu ac-
cipienda, et orationis variandae causa adhibita, ut contextus docet, idem
valet, quod s^apeaTetv Tcp Oecp, ita se gerere, ut Deo placeas. — ^Tt
loTtv, Deum existere. — ixCy^Tetv denotat h. I. Deum oolere, vitam
praeceptis divinis oonsentaneam ducere.

w. 7 — 16. In versibus nunc sequentibus laudantur antiqui testes
fidei promissionibus divinis exhibitae, per peculiare fidei suae obiectum
a testibus fidei et religiqnis primaevae distinguendi. Qua testes fidei
istius recensentur Noe (v. 7.),-4&raAam(w.8— 12.) una cum reliquis
pie credentibus veteris ordinis e semine Abrahae natis (w. 13—16.).

V. 7. nCoTet xp7)(jiaTtad6l^ Ndte Tcepl t&v {jl7j8Iiccd ^Xeicoiiivcov,
e6Xap7)^6ic xaT6axe6aae xtpa)T6v el^ aa)T7)plav too otxoo a^TOO, hC ifi
xaT^xptve t6v x6a(j.ov, xal xffi xaTa «toTtv 8txatoa6v7]( i^SveTo xX7)-
pov6|Jioc- — HbTet referri debet ad 66Xap7]deU xaTcaxe^aae, non vero
ad -^fjffaxio^ti^. — -^fi^xU^^v^ (ut VHI. 5.) de Deo adhibitum notat :

1g4 EzporitU» XI. 7. 8.

oracnlam edere, divinitQs admonere. — Per %& ^rfihNA pXesdiJLeya b. 1.
intelligitur dilavinm« quo perdendum erat genus humanum. Non aperte
diluvium et interitum generis humani oommemoravit s. anctor, sed bac
circumlocutione usus est respiciens descriptionem fidei y. 1. datam.
Fides Noachi utique in eo posita erat, quod ipsi persnasissimnm erat,
promissionem et oomminationem divinam, quae Gren. (VI. 17.) descripta
le^tur, eventum esse habituram. — e&XapTjO^eCc (^b 6&XaP§o(iAi, caute
et circumspecte ago) Vulgata ad sensum recte vertit: metuens; Noe
enim de futuro diluvio divinitus admonitus, ipsius Dei timore ac reve-
rentia correptus arcam oonstruxit — 8i' il^c referendum ad icCotet; hoc
sensu: per quam fidem mundum, i. e. reliquum genus humannm oon-
demnavit, hoc est, oondemnatione ac interitu dignum ostendit, sni vide-
licet coroparatione, dum, oeteris oraculo divino fidem abnuentibus atqne
illud contemnentibus, ipse solus credidit. Formula scilicet xaraxpiveiv
ZIV& ponitur de eo, qui facto, exemplo suo ostendit, quid alii faoere de-
buissent aut facere debeant, atque inde eos non idem facientes cnlpae
conviBcit, poena dipios ostendil. — Verbis : xal r^t; xata mauv Stxaio-
o6vif)? lYdveto 7Lkrfiov6^o^ apostolus dicere videtur, Patriaroham Noe,
dum ex fide, qua Deo credidit, aptavit arcam, consecutum esse iustitiam,
quae est per fidem, atque ex fide iustificatum fuisse. Forsan alludit ad
hoc, quod No5 primus in A. F. p^^ja , StTtatoc, nominatur.

V. 8. ntoTet [6] xaXo6[JLsvoc 'Appaa|jL oim^xooaev l^eXS-etv ei? tov
tdirov, 8v ijiieXXe Xa[ipdvetv el? xX7]povo|JLiav, xat i^^^Xde, [iTj iTrtota-
(j^voC) 7C0D Sp^erat. — Apostolus in fide Abrahae commendanda prop-
terea amplius immoratur, quod totius generis Hebraeorum est Patriar-
cha, cui et promissiones factae fuerant (Eatius), — Lectio in hoc versn
varians est; nonnulli legunt xaXo6(ievog absque articulo; alii vero rec-
tius (iuxta A. D. Vulg.^ It^ Arm.^ Theodoret^ Hier) cum articulo:
6 xaXo6|ievo^. Interpretes quidam putant, apostolum verbis 6 xaXoo-
(tevog respexisse mutationem nominis Abram (pater exoelsus) in Abra-
ham (pater magnae multitudinis), de qua Gen. XVII. 5. narratur; eam-
que propterea commemorasse, quod faceret ad commendationem fidei
Abrahami, qui hoc nomen obtinuerit. Verum alii rectius tenent, apo-
stolum participio 6 xaXo6[JLevoc divinam Abrahae vocationem sen ad-
monitionem, ut sedes suas relinqueret^ exprimere voluisse; quam
explicationem posteriorem omnis contextus postulat. Aocedit, quod
Abrahami nomen mutatum est> cum iam dadum e Gbaldaea exi-

Expositio XI. 9. 10. 185

isset. — Participium praesentis vero xaXo&tievo^ indicat, Abrabamam
statim Deo vocanti obediisse. ^) — Fides Abrahami in eo posita erat,
quod, quamquam initio ignorabat, quaenam regio ipsi petenda esset
(ooll. Gen. XII. 1.), et quamquam, cum deinceps in Cananaeam profi-
cisoi a Deo iussus esset (coll. Gen. XII. 5.), huius regionis naturam et
indolem non habebat cognitam, tamen Deo paruit Chaldaeamque re-
liquit, cum ei persuasissimum esset, Deum esse optime ipsius rationibus
prospecturum.

V. 9. DtoTet '7cap<pXTf)06v sl? rJiv fijv Tfjc hca^^ttkiciLq &q aXXo-
xptav, kv oxYjvafc xaTOtxiJoa^ {le-ca 'loaax xal 'laxd)^, twv ooyxXtj-
pov(}|Jia>v zri^ ina^Bkia^ tq^ a&T^^. — IlapotTteiv est peregrinari, tan-
quam advena et peregrinus habitare. — Verba: el? tJjv ^ijv r^g iTca^-
•yeXCac &<; aXXoTpiav ad animum Abrahae referenda sunt; nam Abra-
ham ita erat advena in terra promissa, ut etiam animo sese talem re-
putaret, utens illa terra tanquam aliena nec propriam habere desiderans
(EstifM). — (Lexdt h. 1. aequalitatem communionemque tum factorum,
tum anin^i religiosi, unde haec profecta sint, non vero temporis signi-
ficat; et verba: {lexa 'looax xal^Iax(S>p ad omnia, quae praecesserunt:
wCoTet . . . xaTotxi^oa^ referri debent.

V. 10. 'E£e8dxeT0 fap rJjv too^ ^6{jLeXtooc Sx^ooav «dXtv, i^c Te^-
vtnfj^ xal STjfitoopifo^ 6 666<;. — Verbis huius versus significatur urbs,
cuius fundamenta non possunt moveri; opponitur Tatc oxTjvatc (v. 9.),
quae non sunt stabiles, sed huc illuc transferuntur. Designavit autem
apostolus nomine 7c6\i^ Hierosolymcun coelestem^ quam XII. 22.
^IepoooaX'}]|i. iTcoopdvtov, XIII. 14. 7c6Xtv (liXXoooav dicit, et quae ei
imago est summae felicitatis in coelo exspectandae. Judaei enim ad
describendam beatitatem in regno Messiano exspectandam uti sole-
bant imaginibus a reipublicae iudaicae statu florentissimo desumtis,
adeoque putabant, in coelis esse urbem similem Hierosolymae, quam,
ubi regnum Messiae terrenum initium cepisset, in has terras, in melius
mutatas, demissum iri existimabant^) Ad has Judaeorum opiniones
acoomodate apostolus scripsit, ita tamen, ut Christi doctrinam secutus
regnum Messianum in coelum transtulerit — IlCoTtc Abrahae itaque

*) Cfir. LOnemann h c, St. 857.

*) Cft.Sehdttgen de Hieros. coelesti in s. Hor. hebr. p. 1205 ss.; Ew<M
comm. in Apoc p. 11. 307. WBiitein; N. T. H, p. 229 f.

186 Expodtio XI. IWIS.

in eo posita erat, qaod ipse coelestem beatitatem exspeetabat (cfir. etiam
▼V. 13 — 16.); erat itaqae revera: tkef^o^ oh pXexoiiivttv. — Dam
aatem s. aactor Abrahami fidem non tam ad haias, qoam potins ooe-
lestis vitae ao felicitatis ezspectationem retalit, lectores soos, {«oponendo
iis ez maioribas ezemplo tam illastri, exdtare et indtare volnit ad
eandem fidei oonstantiam.

V. 11. Iliarsi xal a&r)j l!dp^a S6va|iiy elg xataPoXtjv (SKepyjJLXo^
IXaPt, xal irapa xaip6v i^XixCac [Stexsv], Iscel incstov -ifffpaixo cov
i^a778tX&|i8vov. — In nonnallis codicibas legitar £d^^a ii oretpa, in
aliis oterpa ohaa; qaas verolectionesagrammatidsessepiofectas, nemo
fadle inficias ibit — xal a&tT) £d^|^a, etiam Sara ipsa, qnae prins
promissioni divinae fidem non habait — 8&va|Jiiv eU xatapoXijv oic^p-
|iato< SXa^s, ad redpiendam et retinendnm semen virtntem a Deo ao-
cepit per fidem Sara, qaae per nataram atpote sterilis et anns inepta
erat ad hanc oonceptionem {Chrysost). — Qaaesierant antem inter-
pretes, qaomodo potnerit Sarae fides laadari, cam (coll. Gren. XVIH.
12. s.) aadita promissione, se anno proxime sequenti filiam habitnram,
risisse, nec promissioni divinae fidem habuisse perhibeatur ? Sed dioen-
dam est, Saram quidem initio non credidisse promissionem tantam, qnae
naturaliter erat impossibilis et inoredibilis; sed posteaqnam oognovit,
angelos promittentes oonceptionem legatos esse Dei, adeoqae Deom
omnipotentein, qui fallere non potest, per angelos hanc oonoeptionem
ipsi promittere, tunc credidit, ut satis colligitur e Gren. XVin. 14. 15.

V. 12. At6 xal iy' Ivo^ lYewTiJdTjoav, xal taota vevexpwpivo!),
xaOd>c ta Scitpa too o&pixvoo t(p 9cXii]^6t xal &c i^ S.\i\i/)q^ ii icapa to
yetXog tf)? ^aXAioTQ?, ji ivapt&jjLTjtoc. — At6, propter tantam Sarae
fidem. — Ytveodat cum significatione nasci occurrit etiam apad classicos
(cfr. JSjmoph. Cyrop. I. 2. 1.). — iy* Iv6(;, ab uno, scil. Abrahamo.
— xal taota, idque, et insuper.^) — vexpA dicuntur omnia, qnibus
vires desunt, quaevim suamnon exserunt; hinc Abrahamus h. I. dicitar
vev6xpd>[ievo^, emortuus, utpote viribus ad gignendum ob senectutem
destitutus. — Verbis: xa^a>c ta Sotpa too o6pavo5 x. t. X. respicit
s. auctor locum Gen. XXII. 17.: yfMuUiplicabo aemen tuum sicut
steUas coeli^ et velut a/renam^ quae est in Uttore maris*.

v. 18. Katairtottvaird^avovoototTrAvte?, [i')] Xa^dvte^; ta? licaY-

«) Gfr. IfSiMr Qnmm. Aafl. 7., St. 153.

Exposltfo XI. 13-16. 187

YsXiaC) iXXa 9cd^|ici>&ev a&r&c I56vre^ xal &ofraod|isvot, xal 6110X071^-
oaVTS^, 8x1 S^voi xal 7rap67ri87)[i.ot etotv ItcI tij^ yIJ^. — Quae ab hoc
versQ Qsque ad v. 16. legantQr, iQteriecta sQnt eo oonsilio, Qt lectores
clarios oognoscerent^ Patriarcharam fidem noii ad terrestrem aliquam,
sed ad coelestem patriam, quam et ipsi exspectarent christiani, perti-
nniss^. — xatdt TCiortv, secQndnm fidem, denotat h. 1. idem ac : in fide,
vel cnm fide; et referri debet non tantnm ad &ir§$avov, sed etiam ad
omnia participia hic oocnrrentia. — ootot ic&vrec sunt ii, qni promis-
siones acceperont : Ahrahan^ Sara^ Isom etJacoh, — IwaYYsXfat, repro-
missiones, h. 1. in sensn obiectivo sant accipiendae et explioandae de coelesti
regno Messiano, cqiqs regni terra Ghanaan nonnisi typns erat ; hoc regnnm
coeleste Patriarchae perfidemprocalaspicientessalQtabant, proQtinavi-
gantes civitates desideratas ex longinqno prospectas salntatione prae-
venire solent — Verbis: djtoXoYnJoavTe^, 8tt £dvot x. t. X. apostolns
respicit Gen. XXIII. 4., nbi Ahraham ad filios Heth dicit: . Advena
8um etperegrinu8 advos*, et XLVII. 9., nbi JacobQs Pharaoni re-
spondet : , Dies peregrmaiicnUvita^meae 130 oflfinorum mnt^ parvi
et maU; et non pervenerunt ueque ad diea patrum meorum^ quihu^
peregrinaU ewfU'^, QnibQS verbis non se solnm, sed et patres sqos
Abraham et Isaac peregrinos fnisse saper terram confitetnr.

V. 14. 01 Ydp tota5ta XSY0Vt6<; l(iyav(CoT>otv, 8tt watpiSa iTct-
Ctjtoootv.

V. 15. Kal el (liv Ixeivif)^ liiVYjiidveoov, 4y* i^? 4$ijXdov, etxov Sv
xatpbv avaxdt[X(|)at. — His in dnobQS versibas PaalQS dicit : Qui aatem
86 peregrinos vocant, eo ipso manifestant, se aliam patriam aspirare.
Ista patria desiderata aatem non potnit esse Chaldaea, e qaa Abraham
egressQs est; in hanc enim iternm redire ipsis licQisset; ergo altiorem
qaandam et perfectiorem, in hac terra non inveniendanr, desiderabant,
quae nuUa alia, nisi civitas in coelis pro piis Dei cnltoribQS parata
est, proQti aperte in v. seq. didtQr.

V. 16. N5v 8^ xpetttovoc ^p^fovtat, toot^ottv licoopavtoo. At6
o5x iicato/ovetat aStoo^; 6 ^ei^;, Oe6(; iTCtxaXeiodat ahi&v i^toi|iaoe
7ap aStoi^ TcdXtv. — ParticQla v5v non tempns significat, sed partim
assnmtivae, partim illativae coninnctionis vim habere videtnr, Qt idem
fere sit, qaod: igitur^ itaque. — VerbQra op^YeoO-at ttvo^, appetere
aliqnid, praeter hunc Idcam in N. T. nonnisi in I. Tim. III. 1. ; VI. 10.
— ParticalaStdreferridebetadfidemPatriarcharum; quia nimirum Dei

188 Ezpoiitio XI. 17-19.

promissis fidem habentes non terrestrem, sed ooelestem patriam osqae
ad mortem exspectamnt, propterea Dominus eosnonrepatavit indignos,
qaoram Deas Tooaretar. Qaod profecto ad maximam eoram dignitatem
et honorem pertinebat. Respicit apostolns adlocam Ebcod. in. 6. 15.:
9 Ego 8wn Deu» Abrdhavn et Deus Isctac et Deus Jctcob *. Ex qaa
etiam appellatione Christas in evangelio demonstravit illoram patram
fotaram resarrectionem, qaia non est mortnoram Deas, sed viyentiam.
Non enim velliet speoialiter se vocari Deam eoramy qai nec snnt, nec
fntari sant, sed in perpetna morte mansari (JSstiue). — i^Tot[taoe ^ap
ahiclQ icdXiv, scil. eam, qiiam fide ezspectabant, L e. ooelestem, cnias
artifex et conditor est Deas ipse. Si igitar Deos Patriarchis paravit
civitatem tanqaam civibus sais, merito sane Tooari volnit eoram Deas.

V. 17. II10T6I irpocsvnJvoxGV 'Appaa|i zbv 'loaax 9C6tpaC6|i6V0Ct
xol tiv [tovoYsviJ 7rpog6yep6v 6 tic SicaYYeXtac iva&SA^JLevoc» — Apo-
stolus redit ad Abrahamum commemorans ipsum fidei causa paratum
fuisse ad filium unicum mactandum. Abrahami hbtoriae diutius in-
haeret, quia ille ob fiduciam suam in Deo repositam erat longe cele-
berrimus. Res ipsa narratur Gen. XXII. — icetpaC^fievo^, oum
Deus ipsius fidem exploraret. — Isaaous vooatur (lAvoYevi^, quia ex
legitimo matrimooio unicus erat Abrahae filius. ■■— 6 tac licafYsXtac
avaSeSdiLevo^, Isaaoo sublato omnis spes promissionis amissa videbatnr,
Gum Deus (coU. v. 18.) huic filio adstrinxisset promissa posteritaUs
numerosae.

V. 18. 7cp6c 8v IXaXiJ^* '^Ort Iv 'loootx xXiQd-i^oexat oot anip^
— IlpbcSv, adquem, scil. Abrahamum. — Verba: ou iv 'looax xXij-
dijoeTat oot o;cdp|i.a citata sunt e Genesi XXI. 12.

V. 19. XoYtoA(i6VO€, Zzi xal i% vexpcav l^eipetv Sovaro? 6 ©eo^* oS-ev
a^TOV xal Iv TcapapoX-g SxofLioaTO. — Verbis : XoYtod{J.6VOC) Srt xal Ix ve-
xp«^v ^Ystpetv Sovato^ 69e6(;auctorrationem reddit, ob quamAbraham
paratus erat adfilium suumunicum maotandum; crediditnempe,Deum,
ut promissa servaret, etiam filium a morte in vitam revocare posse. —
XoYCCsod-at proprie deuotat rationes conferre, oomputare; dein etiam ut
h. 1. censere, persuasum habere. — Sfl-ev denotat h. 1. (ut II. 17.; III.
1. ; Vn. 25. ; VIII. 3. ; IX. 1 8.) quare. — xo(itCcD significat: ouro, foveo,
excipio; xo|j«iCo|i.at, porto, fero aliquid in meum usum; deinde ut h. I.
recipio, quod antea meum fuit, recupero, reditum aocipio. — In expli-
candis verbis: h icapapoX^g permagna est interpretum dissensio. Noq-

Expositio XI. 20. 21. Ig9

nalli ea explicant: simiU modo, hoc sensa: Abrahamus credidit Deam
excitare posse mactatnm filium a mortuis, unde eum etiam simili modo
accepit; olim nempe, cum nasceretur, eum quasi ex mortuis accepit, quo-
niam emortuus Abrahamus et infoecunda Sara omnem prolis spem ab-
iecerant. — Theodoretua^ Theophylactus et OecummiuSj quos plures
recentiorum secuti sunt (Ebrardy Biaping^ Reuss) vocabulum irapa-
^oXi^ h. 1. eodem sensu sumunt, quo exstat IX. 9., ubi notat: typum^
imaginem ; atque statuunt, apostolum dicere, Abrahamum filium suum
ita recepisse, ut esset typus mortis Ghristi eiusque in vitam reditus.
Simplicissima autem et orationis seriei convenientissima verborum ex-
positio videtur esse haec : Abrahamus Isaaoum in exemplum^ memora-
bilis nimirum, qua praeditus erat, fidei, recepit; per fidem Isaacunl of-
ferebat, credens, Deum ipsum a morte vel liberaturum vel suscitaturum
esse, atque huius tantae fidei in exemplnm merito incolumem salvum-
que enm reoepit

V. 20. IltOTsi [xalj TTspl [i^XXdvtfidv e&XdYiQOsv 'loaax tov 'laxcb^
xol T^v 'Hoao. — Hoc et sequentibus versibus referuntur benedictiones
Isnad^ Ja^oU et JoaepM^ quas virtute fidei (fclotei) enunciatas fuisse,
apostolus iteratodidt; istae benedictiones enim non erant merae appre-
cationes, sed praedictiones et promissiones ex fide profectae, imo per
fidem inspiratae et vi fidei valentes. — irepl (tsXXdvtcov copulandum
est Gum verbo e6X6Y7]osv. — Hac in re fides Isaaci summe oommendatur,
quod, Gum in aliena terra oonsedisset, nihil in ea possidens, sola tamen
Dei promissione fretus, filiis suis in tempora longe futura tam magni-
fice benedixerit. — Geterum apostolus Jacobum natu minorem prae*
posuit Esavo, quoniam Jaoob gentis Israeliticae auctor erat, et quia
Genes. XXVIL eodem ordine benedictiones Isaaci se excipiunt.

V. 21. Hiotet 'laxibp a^co^&viQoxcov Sxaoiov td^v olcdv 'Icoo^^ 6&-
Xdfigos, xol Tcpd^sx&viQoev Iwl zb £xpov zffi ^dpSoo aoTOu. — 'A^co-
'd-vnjoxcov, praesens pro proxime futuro positum. — De ipsa s&Xo7ta
ofr. Gen. XLYIIL 1. ss. — xal TcpocexoviQOsv ifiA zh £xpov vffi pdjBdoo
a&too, capite versus cuspidem baculi sui inclinato Deum adoravit. Hoc
Jaoobus fedt, antequam Josephi filiis benediceret. Gen. XliVn. 31. ss.
nimirum Jacobus a Josepho postulasse perhibetur, ut ipsum in terra
Gananaea sepeliendum curaret; prae senectutis imbedllitate lecto incu-
buit; et cum ei Josephus iureiurando promisisset, se velle curare» ut
mortuus ex Aegypto deportaretur, et in maiorum sepulcro sepeliretur,

190 Ikpouliio XI. 22. 23.

Jaoobos in caspidem bacali sui. se inclinavit, ut ea de re, de promta
Josephi sponsione, Deo gratias ageret — NonnuUi locmn honc sim-
plidter reddnnt: inclinavit se in cospidem bacali sai; sed frigida esset
sententia: Jacobus Josephi filiis faasta apprecatos est^ et se inclinavit
in caspidem bacali sui; daplex potias fidei Jacobi exemplam h. L le-
gitar: fide plenas, vota sua eyentam esse habitara, benedixit Josephi
filiis ; fide plenns, Josepham sponsionem esse servataram, Deo gratias
egit. Et verbam Tcpo^xoveTv saepissime de iis dici, qai prostrato hami
corpore, vel provolatis genibas, vel inclinato capite reverentiae et ho-
noris caasa Deam venerentar, satis notam est H. 1., com additam
legatar: ItcI to £xpov tijc^c^^Soo a&TOO, omninonotat: inclinato capite
Deam adorare. — Geteram in nostris textas hebraici codicibas Gren.
XLVII. 31. legitar niDD» lectas; itavocemintellexityulgata,reddens

Gren. 1. c. ^adoravit Deum CMveraua adleciuli capuf^. Sedmutatis
panctis vocabulis eadem vox sonat niOD* ^* ^- bacalas, et ita eam in-

tellexerant Alexandrini, qoi locam citatam transtulerant, prouti hic
legitur ; nam pancta vocalia, qaae significationem variant, olim, ot oon-
stat, adscripta non faenmt Sive lectasintelligatar, sivebacalus, adeo-
qae Jacobom capat saam indinasse statoatar versoti illam vel versos
honc Deum adorandi causa, non maltom interest; nam praecipaam in
hao re est, Jacobum fide plenum Deo honorem exhiboisse.

V. 22. Iliaw ^liA(stfp tsXsot^&v icspl tf}c ii68oQ to^v oid^v 'lapa^ijX
&[iV')f]|i6v6oa6, xal icspl tc&v datlcov a&too ivsteiXato. — TsXsot&v h. 1.
denotat idem quod JLKo^vffDmy (cfr. Gren. L. 25.: «xal itsXeotir^asv
'laxnijf ^). — Verbom (iV')r]|iov66siv in hac orationis serie non simpli-
dter notat: recordari, oommemorare, sed vatidnari, certofatoram piae-
dicere. Patriarcha Josephus enim mandato, at ossa saa asportarentar
(cfir. Gren. L. 23.; £x. XUI. 19.) praedixit, fore, ut filii Israel ex Ae-
gypto egrediantur; nam mandatam hocdare non potaisset, nisi promis-
sioni divinae, Israelitas terram Ganaan possessuros esse, credidisset

V. 23. Iliotsi Mo>5(T^^ *{9yyji^A^ kxpb^fi tpt|i#if)vov xmb to»v icat^'
pcov a&to5, Si&a etSov &at6rov to icatSiov, xal o&x kpo^ii^aav to Sid-
taY|ia too PaaiXicoc. — Maysen, alterum qoad gentb iadaicae ooa«
ditorem, sammumque Dei legatum, ab hoc asqae ad v. 28. plurimis
verbis s.Paalusomat, et ex eioshistoria ea deoerpit, quaead mooendos
et exhortandos lectores fadant. Ao primo qnidem hoo versa apostolus
praedicat fidem parentam Moyds, cuios probandae infans occaftionam

Expoaitio* XI. 24—26. 191

dederat. Parentes eios, spreto Pharaonis iussn, de oonservando puero
co^tarant, eumque, cum ulterius occultare non possent, exposuerant,
certo sperantes, eum singulari providentia divina servatum iri (ooll. Ex. II.).
— TptjjLTjvov, per tres menses. — Tcatdpe? h. 1. sunt parentes (cfr. Par-
ihenius Erot. X. ; Ovid, Metam. IV. 60.). — StoTt stSov ioTeiov zb
TratStov ; formositas pueri parentibus erat favoris divini indicium. Veteres
enim homines diis inprimis caros et nobilioribus animis praeditos formae
praestantia pollere existimabant; et propter hanc pueri formositatem
parentes sperare poterant, eum a Deo servatum iri. — Vocabulum
StataYiia, edictum, decretum, in N. T. libris non occurrit,

V. 24. IltaTCt Mto)6o^« ^a^ Ysv6(xsvoc •JjpVYjoato, "ki-^Ba^ai ol6c
doYatpoc ^apao), — Per fidem persuasum erat Moysi, promissa Dei
Abrahamo eiusque posteris data eventum habitura et Israelitas brevi
in Gananaeam perventuros esse; propterea cum ad aetatem adultam
pervenisset, noluit filiae Pharaonis filius haberi. — [li^ac fsv^iJLSVOCy
cum ad aetatem adultam pervenisset. (Gfr.Hom. Od.II.314.; XVUI.
217. al.).

V. 25. [JLdXXov lXd[Levoc ooYXaxoo^^^tadat xcp Xacp too 6so5, ^
irpdcxatpoy S/etv a|iapx(ac &;cdXaoatv, — Alp^co, capio, sumo ; in media
forma: mihi capio, fero, eligo. — aoYxaxoo^stad-at notat: afiHigi cum
aliquo; h. 1. tantum legitur. Qnod mala ipsa attinet, quibus Moyses
una cum populo Dei afQigi voluisse dicitur, non respiciuntur ea, quibus
populus in Aegypto premebatur (Ex. I. 11. ss.); haec enim mala non
subiit Moyses; sed exilium, longinqua peregrinatio, itineris incom-
moda. — aicoXaoat^ est voluptas, iucunditas; sed etiam utilitas, com-
modum. — ajiapiia (ut X. 26.) defectionem areligione dedarat; com-
modis, quae defectio a religione iudaica et transitus ad Aegyptiorum
cultum attulisset, Moyses uti noluit. — Hoc Moysis exemplo s. Paulus
lectores movere volebat, ut calamitates propter Christi religionem promti
et constantes perferrent, terrestria bona et commoda, quibus, si Ghristi
signa desererent, frui possent, despioerent, iisque anteferrent bona coe-
lestia eademque perpetua.

V. 26. [istCova TcXootov T^YTjaAjisvo? wv AIyotccoo dTjaaopcov tov
ivstSta^jLov Too Xpta-coo* iirdpXsjrs Yap etc tyjv (Lta^aTroSoatav. — Pro
lectione xm Iv AtYOTrtcp optimi codices exhibent twv AtY^Jccoo; prior
leotio glossema sapit — Per t6v ivst§ta(i6v too XptOToo iuxta oon-
textnm nonnisi aerumnae et calamitates, quibus Israelitae in Aegypto

192 Bzpontio XL 27. 28.

premebantuT, intelligi possunt; nam verba haeo parallela snnt cnm:
ooYxaxooxeio^&at t^ Xa^ too Oeoo. Panlusaatemdioit: tov 6v6tSio[i6v
Too Xpiotoo, qnia popnlns Israel Ghristam praesignificabat et qnia ae-
mmnae et calamitates, qnas Moyses cnm populo Israel perferebat, similes
erant aemmnis et calamitatibns Christi (Cfr. tov ov6iSio[jl6v a&TOo ^i-
povteg XIII. 13.; ta 7ra^|i.aTa too Xpiotoo 11. Cor. 1. 5.; vol oaxe-
pf^liata Twv ^Xi({)6a>v too XpioToo Col. I. 24.). — Verbis: iitdpXeTue
7&P el^ r)]v iLiodaicoSoaiav probat s. auctor, illud totum, quod de Moyse
dixit, fidei fuisse effectum. Primum enim credebat, post afflictiones, quas
cum populo Dei tolerabat, secuturam populi libertatem ; deinde ac po-
tissimnm fidei suae oculos attolebat ad bona coelestia, quae Deus cul-
toribus suis pro mercede ac praemio laborum se redditurum promisit

V. 27. Iliatet xat^Xtirev ArYOTurov, jjfj] tpo^fi^d^ tov do|i6v tod
PaatXda)<* — t6v ^ap adpatov &c 6p(&v IxaptipTjaev. — Mnlti verba
huius yersus ad priorem Moysis et privatam Aegypti relictionem post
interfectum Aegyptium (Ex. II. 14. ss.) referunt, inprimis propterea,
quod Paschae celebratio, cuius s. auctor v. seq. meminit, exitum Israe-
litarum antecesserit. Conira vero alii rectissime monuerunt, ipsa verba
h. l. addita: [i')] fo^Yjd^el^; t^v d-o^ov too ^aatXdcoC) satis luculenter
docere, sermonem esse de solemni Israelitarum, ductore Moyse, ex Ae-
gypto migratione ; nam Exod. 11. 14., nbi privata Moyisis fuga narratur,
aperte declarari, Moysen iram regis metuentem ex Aegypto aufugisse.
Neque hoc obstat, quod prioris sententiae defensores opposuerunt, apo-
stolnm prius commemorare debuisse Paschae celebrationem, non migra-
tionem ex Aegypto. S. auctor fidei exempla cumulans parum attendit
ordinem temporis, ut solent, qui animo coramoto scribunt. — xaptepetv
absolute positum, ut h.l., notat: forti animo esse. — Verbis: t6v Yotp
idpaTov Q>c 6p6dV Ixapt^piQaev, Deum haud adspectabilem prae oculis
habens forti animo erat, magnitudo fiduciae Moysis in Deum repositae
significatur; verbis his simul alluditur ad definitionem fidei v. 1. ex-
hibitae.

V. 28. Iliatet iceito(Y)xe to n&aya xal ttjv Tcpdcx^^tv too oiijuxtoCi
?va (i*?) 6 iXo^peocov tol TcpwTdToxa ^i^Xi OLhz&y/, — Cfir. Exod. Xll. —
Latum verbum TceTcoiYjxe usurpavit apostolus, quia utrique rei, festi
agendi et sanguinis spargendi, commune esse voluit. Credidit Moyses
servatum iri primogenita Israelitarum, quomm postes sanguine agni

fizpositio XI. 29—31. 193

aspersi essent, hac spe fretns festnm paschale et aspersionem sanguinis
instituit, — Verbum irdoxa ab hebr. nOD proprie notat transitunu

Qnia vero angelus iUe mortis Aegyptiorum primogenitos percntiens
Israelitamm domos, quarum postes cruore agni hunc in finem mactandi
illiniti erant, pertransiit, tum ipse agnus paschalis in huius rei memoriam
quotannis a Judaeis die 15. mensis Nisan ingruente oomedendns, tum ipsa
haec coena, tum integrum festum pudtt dicebatur, quo nltimo signi-
ficatu haec vox h. I. est usurpata. — bXo^psbm notat perdere; 6 6Xo-.
dpeocov autem in vers. Alex. vocatur angelus mortis (£z. XII. 23.)«
qui h. 1. intelligendus est; in I. Gor. (X. 10.) apostolus eum vocat Tiv
6Xo^p66ry)V. — diYstv denotat proprie tangere, dein etiam percntere,
perdere.

V. 29. II((3tet St^pifjoav ri]V Spo*pAv ^dXaaaav &c 8tA tfipd^ [T(ild
i^C Tcetpav Xap6vtsc ol AlY6irttot xateirdd>7]oav. — Transit apostolus
ab Israelitarum dnce ad Israelitas^ eorumque fidem celebrat. Israelitae
Deo ac verbis Moysis fidem habentes mare rubrum transiemnt &c Stdt
iyip&Qi soil. 71)^9 tanquam per terram aridam, siccam (ofir. Elzod. XIV.
18. ss.) — Ipodpa daXdioaa in hebr. dicitnr rjio-Q^» ™*^® algosum,
ita dictum, quod in eo iuncomm et algae copia sit, plus quam in aliis
(^Hus). — TreCpav Xa^&vitv ttvdc significat periculum facere aliouius
rei, tentare aliquid.

V. 30. niatet ta zslyiyi ^leptX^ iTcsae, xoxXco^dvta licl iTuta iiifA-'
pac — Hoc in versu commendatur meritum fidei eorum, qui terram
promissam ingressi sunt, inprimis Joaue, qui dux populi post Moysen
fiierat constitutus; deinde Levitarum atque ipsins populi. Credidemnt
enim praecipienti atque promittenti Domino, si urbem Jericho, quamvis
munitam et expugnatu dif&cilem (quae terram promissam ingressis
prima erat obiecta, et ultro progredi eos nonsinebat)circumirentseptem
diebus cum arca foederis et tubis sacerdotalibus, futurum, ut moenia
civitatis sponte cormerent. Credidemnt, et ita, ut credidemnt, factum
est {Estius). Cfir. Jos. VI. 1. ss.

V. 31. niatet Taa^, i^ icdpvif), o& aovaiC(S>Xeto tor^ ^Tcetdi^aaat,
Se^aiidvTj toog xataoxdTcooc iwt' etpnjvTjc- — Rahah Israelitamm ex-
ploratores pacifico excepit animo, quia credidit, Hierichuntem ab Israe-
litis expugnatum iri, et Deum iis terram Cananaeam possidendam da-
turum esse. Propterea etiam, cum Israelitae in urbem Hierichuntinam

P Ab «k, ComiiMntAriaa. 'tv

I€f4 fizpositio Xl, d2. dd.

irrnerent, sola cam domestiois suis est servata popnloqae Israelitioo ad-
scripta (cfr. Jos. VI. 17.). - Rahab h. l, nti Jaa (11. 25.) et in liBro
Josne yocatar j^ irdpvY], cnins vocabnli notio ynlgaris, meretrix, retinenda
est — Gives Hieriohuntis dicnntnr iicei^^savte^, qnia non ^edebant,
Denm posse Israelitis terram Gananaeam possidendam dare, Jehovam,
lioet oonspicnis signis de potentia ipsins admoniti (Jos. II. 10.) vemm
nnmen non agnoscebant — Rahab exoepit exploratores (tet' elpnjvTjc,
i. e. animo paoifioo eis hospitinm concessit eosqne oocnltavit, ne a mi-
nistris regis comprehenderentur.

V. 32. Kal t( Itt \t{iA ; iinXei^^ei Y^p |ie 8i7]Yo6ti.evov 6 xp^voc
icepl Fefie&v, Bapdix te xal £a[i(|Mbv xal 'le^Me Aa!>i8, te xal XaiLoo-jjX
xal td^v 7rpo77]tfidv, — Ab hoc versu nsque ad 38. apostolns in landes
eomm excnrrit, qui occnpata tena Gananaea fidei constantia excellnerant.
Sed in tanto exemplomm cumulo, cum de omnium et singnlornm fidei
doonmentis copiosins disserere non posset, homines quosdam celebra-
tiores nominat, et alios fide conspicuos nomine icpo^iQtcdV designat
(v.32.), praemia, quae deportarunt, attingit (v.32 — 35.), et snmmatim
etiain perstringit eomm exempla, qui constanter fiduciam in Deo collo-
oantes calamitates pertulemnt (v. 35 — 38.)* Oratio est afifectus plena,
et oratorio more s. auctor rem pertractavit Quare neminem ofEendat,
qnod (v. 32.) in conunemorandis hominibus fidei laude oonspicuis de
ordine temporis non fuit sollicitus, sed in fervore dicendi nomina posuit,
sicnt ipsi in mentem venemnt; ^) neqne anxie exempla circumspidenda
sunt, in quae v. 33. ss. dicta conveniant; tenendum enim est, non omnes,
qnae his versibus commemorantur, fidei efiectiones ad omnes v. 32. lan-
datos homines, sed ad singulos pertinere, alias ad alios. — Gedeon fide
vicit Madiamtaa (Jud. VI. — VIIL) ; Baa^acus dmanitas (Jnd. IV.
V.); Samson PhiUstaeos (Jud. XlIL — XVI.). JephtJhah Ammonitas
(Jnd. XI. 1.— Xn. 7.) ; de Davide cfr. I. Sam. XVIL ; II. Sam. et
I. Reg.; de Samuele I. Sam. VII.

V. 33. 0? hii. icioteci)^ xatif]Y<Avbavto ^aoiXetaC) elpY^oiavto SixatO'-
o6vif]V, iit^to^ov SicaYYeXUbv, S^pa£av ot6|iata Xedvtcov, — Verba:
Si& TcCateoD^ cum emphasi anteposita cum omnibns membris snbsequen-
tibus (v. 33—37.) sunt nectenda. — Verbnm xataY<«>vtCea*at inN.T.
est SicaS XeY^itevov, neque in vers. Alex., sed apud scriptores profanos

«) Cfr. Biipmg L o^ St. 269.

£xpoidt|o H. 34. 35. 195

exstat — Expressio xaryiYcovioavco ^aaiXeCa^ referri potest tnm ad
iudiees (cfr. v. praea), tam ad JDavidemy qni Moabitas, Aminonitas,
Idamaeos, Philistaeos et Syriae reges debellavit. — etpYdaavto Stxaio-
o6v7]v referridebet vel ad iadioes generatim, velspeciatim adSamuelem
et qnidem propter eias administrationem instissimam severitatemqae
in iare taendo, proati popalas ipse ei tesdmoniam perhibmt verbis
(I. Sam. XII. 4.): aNeque appressisti nos^ neque tulisH de manu
aUcuius quidpiam*^. — hc^oy(pv iicaYT eXic&v ; nonnalli verbahaec ad
bona terrena a Deo promissa et aocepta refemnt; alii vero non ad ob-
iectom promissom, sed ad ipsam factam promissionis refernnt et de
prophetis qaa talibas, qaibas promissiones revelatae snnt, dicta esse
pntant. - Ifpa^av aT6[JLata Xedvtov de JDaniele potissimam diotam
oensendam est (Dan. VI 22.), qaamvis etiam oodsio leonam feTSamsonem
( Jnd. XIY. 6.) et Davidem (I. Sam. XYII. 34. ss.) sabintelli^ possit.

V. 34. Sa^saav d6vaii.iv Tcopoc* S90YOV at6(iata (tax^pac, iveSo-
vaiub^Yjaav &7c6 iadeveiac, l^eviijdTjaav laxopol Iv icoXd|LC|>, icapepi-
^oXotc SxXivav &XXoTp[a)v' — Verba: Sa^eaav 86va|i.iv icopoc referenda
snnt ad tres Davidis amioos in fornacem coniectos: Sadra^ih^ Mesach
et Abednego (Dan. III. 12. ss.) ; cfr. I. Maca (11. 59.) : « 'AvavCaCi
'ACapiaCi Mtaa-^X ictate6aavTec 4ac&^T]aav 4x yXoY^c*- — S^oyov
aTOjiata (jia/atpac, gladios felidter eflfagerant; respiciantnr Davides
(I. Sam. XVm. 11.; XIX. 10. 12.; XXI. 10.); BUas (I.Reg.XIX.
1. ss.) ; EUsaeus (DL Reg. VX 14. ss. 31. ss.). — ive8ova(jL(2>dif]aav
hcb &a^eve(ac; verba haec nonnalli explicant: viribns aacti sant, qai
imbecilles faerant, nt Samson (Jad. XVL 19. 29. 30.); aKi vero: a
morbis gravissimis convalaerant, at Jobus^ Hiskias eta (cfr. II. Beg,
XX. Jes. XXXVUL). — lYsvi^^aav la/opol-Jv icoX§(JLip, facti sant
fortes in bello; hoc pertinet ad iadices et reges^ ad heroes Davidis^
ad Judam Maccabaeum etfratres eius. — 7cape|i^o'Xotc SxXtvav &X-
Xotptoov, hostiles acies in fogam ooniecerant, de Oedeone ( Jad. VII.) et de
Jonathano (I. Sam. XIV.) dicta esse videntnr. — icapeiiPoX')^ non tantam
denotat castra, sed etiam exerdtum, aciem, hancce vim h. I. obtinet

V. 35. SXa^ov YDvatxec i£ &vaa'cdcaea>c to6c vexpooc a6t(ov* £XXot
bk iTO|i«9cavta^7]aav, o& icpocSeSd|i.evot r?]v &?coX6Tpa)atv, 7va xpetttovoc
&vaat&aea>c t^/cDatv — ^'EXaPov pvatxec K ivaataaea)c to6c V6xpo6c
aotfidv, molieres fidem habentes mortaos saos in vitam revooatos reoe-
perant Videtar s. Paalas respicere historiam viduae Sareptanae^

13»

-jOQ £zpo8itio XI. 36. 37.

cQioB filium EUas in vitam revocavit (I. Reg. Xm 17. ss.), et 8u-
namitidis^ cuius filium EUsaeus matri restituit (11. Reg. IV. 17. ss.).
Apostolus nunc propositis fidei praemiis inde a verbis fiXXot 8s
usque ad v. 38. exempla profert eorum, qui propter fidem gravia passi
calamitates oonstanter pertulerunt, quin et ipsam mortem aequissimo
animo oppetiverunt, ut lectores suos ad eandem fidei perseverantiam et
in religione cbristiana profitenda constantiam excitaret. — SXXot Sfe
6TO|i«avta*t]aav, distenti sunt; verbum TO|ticavtCsa*at (deriv. a toii.-
wavog) denotat : cruciatus causa distendi ; T6|JL7cavoc enim non Untum
denotat instrumentum pulsatile, sed etiam supplicii genus ad modum
rotae efformatum, in quo corpora maieficorum fustigandorum aut flagel-
landorum tanquam pelles in tympano distendebantur (cfr. 11. Macc.
VI. 19. 28.), — Verba sequentia: o6 7rpo(;8sSa(i6VOt . . . wxwatv tum
de Eleazaro (cfr. H. Macc. VL 30.) tum de septem fratribus Macca-
baeis martyribus dicU sunt (cfr. H. Macc. VU. 9. 11. 14 20. 23. 29.
36.), qui expressis verbis spem resurrectionis oonfitebantur.

V. 36. STspot Sk liiTuatYiwov xat [laaTtYwv mpav SXaPov, Izi Ss
Ssajiwv xal yoXax-^c* — Quaenam potissimum fidei exempla bic in
mente habuerit s. auctor, constitui nequit. Plures pios Dei cultores e
Maccabaeorum aevo respexisse videtur apostolus. E prioribus gentis
iudaicae aetatibus interpretes nominant ad IjiTuatYiw&v Elisaeum (II.
Reg. II. 23.) et Judaeos templum reataurantee (Neb. IV. 1.); ^
Ssaimv et yoXaxTjc Michaeam (I. Reg. XXII. 27.)» Jeremiam (Jer.
XX. 2.) aliosque.

V. 37. IXtdda*7]aav, iTcpta^iriaav, licstpAa^Tjaav, Sv (p6v(|) [i/x/at-
pa< iici^avov, iceptfjX^ov Iv [jLY]Xtotat(;, Iv alYstotc Sdpiiaatv, oatspoo-
Itsvot, ^Xtpdjisvot, xaxooxoofuvot, — 'EXtddtadTjaav verosimiliter de
propbeta Zacharia^ filio Joiadae^ dictum est, qui (IL Chron. XXTV.
20 ss.; cfr. Mtth. XXUI. 36.; Lc. XI. 61.) inter templum et altare
lapidatus est ; aut fors de Jeremia^ quem in Aegypto a popularibus
Buis lapidatum esse traditio iudaica refert (cfr. TertuU, Soorpiac. 8.;
fliVon. adv. Jovinian. II. 37.). — licpta^iQaav, serra dissecti; erat olina
hoc crudelissimum supplicii genus, ut reorum corpora in duas partes
secarentur, tam apud Hebraeos, quam apud Graeoos et Romanos usi-
tatum. Interpretes plures opinantur, s. Paulum in mente babuisse
Jesaiam^ qui testantibus Talmudicis scriptoribus (cfr. etiam Justinum
M. dial. cum Tryph. 120., TertuU, de patient. 14.; Origen. ep. ad

Ezpositio XI. 38. 197

Afric.) serra dissectns est. Sed cum hoc supplicii genns usitatmn fuerit,
s. auctor facile plures piosDeicultores,*fideicon8tantiainsigne8, respitiere
potuit. — Verbum iTreipdtodifjoav codices plures, versiones: PeseMto^
ardbica^ asthiopica^ et nonnuUi ss. Patrum : Chryeostomus^ EuseHw^
Theophylaciue et alii omittunt, quia eos offendit, apostolum usum esse
voce generaliori, nec aliquam suppliciorum speciem commemorasse, cum
tamen verba praecedentia et subsequentia eorum species retineant. Et
revera admisso illo vooabulo languida et frigida existit oratio; qua-
propter Eraemus putavit, illud e glossa, verbo STcpte^oov male
intellecto adiecta, in textum ingestum fuisse; alii autem censent, voca-
bulum i^tud corruptione vocis alterius cuiusdam, ex. gr. ^TCopdlo^ifioqiv,
ortum fiiisse; quae vox ad combustionem /rafo^m Ma^^cahaeorum re-
ferenda esset, vel ad 11. Macc. VI. 11., ubi narratur, Philippum plures
Judaeos in spelunca quadam ad celebrationem Sabbati congregatos
flammis succendi iussisse. — Verbis : Iv y(5v(j) ^yp.ipa.^ airdO-avov,
gladio interfecti sunt, auctor verosimiliter respexit Eliae querelam
(I. Reg. XIX. 10.) : « Prophetas tuoa occiderunt gladio • ; prophetam
Uriam gladio interfectum esse, apud Jeremiam (XXVI. 23.) narratur.
— Inde a verbis: TreptfjX^ov Iv (tTjXwtaic x. t. X. usque ad vif 7"?Jc
(v. 38.) aliud miserorum genus enumeratur, et quidem a minus difB-
oilibus ad difficiliora ascendendo; pellis enim caprina vestis asperior
est pelle ovina (jiTjXcDtTJ pellisovina); magis adhuc angustiantur neces-
sariis vitae egentes (oatepo6[JLevoi) ; sortis huius miseria augetur in
undique pressis ('&Xtpd[uvoi) ; ftmestissima est autem sors afSiotorum
(xaxoo5(o6(Jievot). Apostolushis verbisrespexeritl^avicfom (fiigientem
Saulum et Absalonem), Eliam^ Judam Maccaha^my Amon pro-
phetam et alios.

V. 38. &v o&x 'ijv £4to< 6 x6G(i0C9 Iv lpif}(iiCai< 9cXava>(ii8V0i xal
Speot xal aTnjXatot^ xal tat? h^ax^ tijc T^?- — -^^ verba: &v o&x "^v
S^tog 6 xda(i.oc verissime adnotat Estiua: „Qm tot malia undique
presei et omnibus eaoai eic va^gabantur, ut inter hominee locum via>
invenirenty videri poierant a Deo deserti et hac communi hice in^
digni. Verum apoatohia idretorquet in contrariumy cumdicit, mun-
dum non fuieee dignum^ qui eos haheret ". — Interpretes respici pu-
tant Eliam a Jezabele ad necem quaesitum, in deserto errantem (I. Beg.
XIX. 4. 88.) ; plura autem, quorum rationem habuit apostolus, exempla

]^g EzpoMo XI. 88. 40.

iQperiuxitQr tenipoie MaeeabiMeorum (cfr. I. Maoa L 56.; IL 28.; 11«
Maoc V. 27.; VI. 11.).

V. 39. Kal oStot wAvte^, |JLapTopifj*§VT8C 8i4 tfi^ «ioT8(oc« o&x
ixoiii^savto rJjv iicaYf^Cav, — Per o&cot icAvtsc sunt omnes inde a v.
4. memorati intelligendi. — iicaYTsXla denotat h. 1. ipsa bona promiasa ;
fldl. felicitatem Messianam.

Y. 40. Too 96o5 icepl i^|i6v xptCttdv tt icpo^X6t|>a(iivoo, tva |i')]
Xtt>pl$ i^(L&v tsXstdidfitotv. — Hoc versa ratio edicitor, ob qoam pii et
iusli A. T* ^ ipsA ^^ promissa non pervenerint, qnia sdlioet nobis
Deos melius aliqnid prospexerit, ut non sine nobis oonsummarentor. —
gcpopXiffsodat, proprie providere, etiam ita usurpatur, ut notet: oonsulere,
prospicere alicui, parare aUcui aliquid. — IUud xpstttov tt est salus
Messiana; iusti et pii veteris ordinis non adepti sunt solatium salutis
.Christi per visibilem apparitionem eius aUatum; uobis vero cbristianis
illud solatium obtigit — Quid verbum tsXstoood^at h. I. significet, dis-
put^ait interpretes; nonnulli dicunt, iatud verbum explicandum esse de
beatitudine animae, quaeconsistit iuDei visione etfruitione; hanc enim
Patres ai^tiqui non sunt adepti statim post mortem, sed exspectare de-
jbaerunt tempus novae legis, ut non sine nobis, qui in tempora novae
legis inddimus, consununarentur, i. e. beati fierent secnndum animas.
Alii vero probabilius diount, illud verbum sumendum esse de beatitu"
^ne eorporie^ quam Patres non adipiscentur ante nos, i. e. ante oom-
munem nostram resurrectionem in die iudidi universalis; haec enim
proprie est consummatio; l e. consummata beatitudo hominis tam in
jQorpore, quam in anima (cfr. AugusUnum in ep. 99. ad Evod. et tract.
4|9. in Joann.). Si enim iu^ti et pjii V. F. ante Ghristum natum ex morte
in vitam resusdtati in ooelestem felicitatem introducti fuissent, nos, ut-
pote nondum nati, illa felicitate fuissemus exclusi. Sed cum Deus illam
beatitudinem in haec posteriora tempora distulit, et per et propter
Ohristum dandam oonstituit, melius aliquid nobis prospexit. — EeUue
sententiam in v. praea et hoooe expressam indicat dicens: «/St ilU
omnesy quamvis adepti md ac promeriti teetimonium iuetitiae per
fidemf poet tcmtum temporis nondum accepere prondesa: vobi» mo~
leetum esee ncn dehet^ si modicum adhuc eojspectetis. . . . Lonffefa-
oUius est vobis habere paiientiamj quam rustis antiquis. Nam iUi
muUo diuims eofspectarunt et adhuc eo9spectant, dum vos sitis parati;
nan autem conira ilU erunt vobis easpe^andiy sed simid aique tem^

PaxaphnMii XI. 1—40. ^99

ptiSf quod iam propinquat (dr. X. 37.), advmerit, una oum iOis a^
cumbetis in regno Dei*.

Paraphrasis.

Cap. XI. w. 1—40.

Est aatem fides eomm, qoae exspectaDtnr, sabstantia, de rebos»
qaae non oemantar, persaasio firma. In hac enim fide constitati testi-
monio honorifico omati sant antiqai. Fide intelligimas, mandam ani-
versam volantate Dei esse conditam, ita ot ex materia iam ezistente
mnndas creatus non sit Fide Abelas pretiosiorem hostiam obtalit Deo,
qaam Gain, per qaam (scil. fidem) iastitiae testimonium memit in Scrip-
taris, Deo ipso testante, qaodgrata sibifaerit illius hostia; et perfidem
post mortem etiam se nobis in aedificationem nostram commendat. Fidei
merito Henoch translatns est, ne videret mortem; et non amplias hac
in terra visas est, qaia ex hominam consortio Deas illam transtalit;
transtalit aatem, quia, Scriptura teste, vitam egit praeoeptis divinis
consentaneam. Atqae sine fide Deo nemo placere potest ; at qais enim
Denm vere colat eiqae placeat, ante omnia credere debet, Denm existere,
eumqae piis suis cultoribus remuneratorem fore. Fidem habens Noachus,
cum divinitus de diluvio, nunquam viso, et ouius nulla tunc erat appa-
rentia, admonitus esset, Dei timore correptus aroam ad familiam suam
servandam exstruxit, per quam fidem totum extra familiam suam genus
humanum exitio dignum ostendit; et ipse vero iustitiae, quae ex fide
est, factus est possessor et heres. Fide Abraham a Deo vocatus obe-
divit, quum ei praeceptum fuisset, ut exiret de terra sua in regionem,
quam Deus se eius posteris possidendam daturum esse promisit et exiit,
quamquam illius regionis naturam et indolem non habebat cognitam.
Fidem habens Abrahamus abiit in terram promissam, eamque non nt
suam, sed ut alienam incoluit et sub tentoriis babitavit, quod et feoemnt
Isaacus et Jacobus, quibus eadem contigerat promissio. Exspectabat
nimirum Abrahamus civitatem stabilem atque perpetuam, Hierosoly-
mam coelestem, cuius opifex et conditorDeus ipseest Fide etiam ipsa
Sara virtutem ad recipiendum et retinendum semen a Deo acoepit, et
quidem praeter aetatem ad concipiendum idoneam, quia Deum, qui pro-
miserat, in suis promissis veracem esse credidit. Propter tantam Abra-
han^ii et Sarae fidem etiam ab uno (Abrabamo) et insuper viribus ad
gigDendom ob seneotutem destituto orti sunt posteri innumerabiles, sicut

200 Pttmpbraiis XI. 1—40.

stellae ooeli et sicut arena, qnae est in littore maris. Gnm ftde defnncti snnt
omnes isti nnnc memorati non acceptis bonis promissis, sed haec sibi pro-
missa ocalo fidei a longe aspioiebant et prae gaudio salutabant, et sese pere-
grinos et hospites his in terris fatebantnr. Qni antem peregrinos se dicunt,
hoc dioentes significant, patriam se desiderare ; ista patria desiderata
autem non erat Ghaldaea, e qua Abraham egressus est; in hanc enim
iterum redire ipsis licuisset Itaque praestantiorem, i. e. coelestem pa-
triam appetierunt; quare, quia nimirnm Dei promissis fidem habentes
non terrestrem, sed coelestem patriam exspectamnt, Dominus eos non
refutavit indignos, quornm Deus vocaretur; eam enim, quam fide ex-
spectabant, i. e. coelestem illis destinavit civitatem. fldem habens
offerre voluit Abrahamus Isaacum, cum Deus ipsius fidem exploraret,
et quidem unigenitum suum et cuius nomine promissa erat posteritas —
siquidem sic erat sermo promittentis: ex Isaaco erit tibi posteritas —
quia persuasum habebat, Deum vel a mortuis eum in vitam revocaie
posse, quare eum in exemplum memorabilis fidei suae recepit Per fidem
Isaacus sic benedixit filiis suis Jacobo et Esavo, ut benedioendo pro-
mitteret et praediceret bona fhtura, quae non videbat Fidem habens
Jacobus moriturusduobus Josephi filiis fausta apprecatus est, persuasus,
vota sua eventum esse habitura, et capite versus cuspidcm baculi in-
clinato, Deum adoravit Fide Josephus credens Dei promissioni patribus
factae, in morte meminit de exitu filiorum Israel de Aegypto, et, deillo
oertns, mandavit de ossibns suis in terram promissam transferendis.
Fide Moyses, com natus esset, occultatus est per tres menses a paren-
tibus suis, quoniam viderunt formosum esse puerum, et ediotum regis
de interfioiendo onmi foetu masculo contempserunt Fide Moyses adultus
noluit filiae Pharaonis filius haberi ; nam potius elegit affligi com po-
pulo Dei, quam temporalem habere peccati utilitatem; ditiorem se exi-
stimavit, ao si omnibus Aegypti opibus afflueret, si calamitates populi
IsraeI,Christumpraesignificaotis,perferret; oculoquippe fidei aspioiebat
in beatitudinis aetemae remunerationem. Eadem fide cum universo po-
pulo discessit ex Aegypto, nec regis fnrorem reformidavit; fortem enim
se gessit, quia persuasissimum eierat depraesentissimaDei ope. Fidem
habens Moyses instituit festum Paschale et aspersionem ^nguinis, ne
angelus mortis, qui Aegyptiomm primogenita perdidit, etiam Israeli-
tamm primogenita percuteret Fide omnes Israelitae ingressi sunt mare,
et illaesi per illud transierunt, quasi per sicoam terram; quod ausi Ae-

ParaphnMriB XI. 1-40. 201

gyptii in aquis sunt absorpti. Fidem babentespromissioni divinae moe-
nia Hiericbuntis oorraerant, cam ea circuissent per septem dies. Quin
et Rabab meretrix, fidei suae merito, qua exploratores bospitio recepit
et abscondit, non periit cam incredulis Hiericbuntis civibus. Et quid
plura congeram priscorum fidelium exempla? tempus me deficeret, si
seorsim narrare vellem de Gredeone, Baraoo, Samsone, Jepbtbe, Davide,
Samuele et ceteris bominibus^fide in Deum consplcnis, qui per fidem
debellkrunt regna, severitatem in iure tuebantur, promissiones consecnti
sunt, leones yicemnt, vim ignis oompresserunt, bostilem evaserunt gla-
dium, ab infirmitate oonvaluerant, magna et beroica in bello faoinora
patranmt, bostiles acies in fugam conieoerunt, mulieres fidem babentes
mortuos suos in vitam revocatos receperunt Mirasunt, quae perfidem
et ob fidem passi sunt; alii in equuleis distenti cruciatu confecti sunt,
quum repudiassent liberationem a tormentis, beatam sperantes im-
mortalitatem; alii vero ludibria et flagella experti sunt, insuper autem
vincula et carcerem; lapidibos obruti iiierunt, serra dissecti, omnigenere
malorum tentati, gladio interfecti; circumierunt multi pellibus ovinis
caprinisque induti, penuria laborantes, vexati, miseriis afflicti (quornm
consortio indigni erant bomines impii), vagantes per loca deserta, per
monte», speluncas et cavemas subterraneas. Hi omnes, quorum fides
celebratur, non faoti sunt participes felicitatis Messianae, Deo per sin-
gularem in nos bonitatem ita providente, ut bi autiquiores sancd non
ante tempora nostra Deo fruerentur in ooelis, etnon sine nobisconsum-
matam in resurrectione mortuornm gloriam consequerentur.

•

Sectio 5.

Exemplum maiorum et ipsius Gbristi, qui gravissima
mala pertulit, est imitandum, in rebusque, quas Deus
immittit, adversis paternae castigationis consilium ac

emolumentum spectandum.

Cap. Xn. w. 1—13.

Postquam s. Paulus fidei indolem eiusque vim atque efficaoiam
permultis exemplis demonstravit et confirmavit (oap. praec), lectores
suos cobortatur, ut illam priomm bominum etiam in malis perferendis
fidem atque constantiam, inprimis autem etiam Jesa Christi, qui gra-
vissima mala pertulerit, exemplum imitando exprimant, eosque admo-

202 FiiMHii xn. L 2.

pety io rebo» adveisisy qoas Deus suk innnittal;,paterpae castigatioius
ooDsilinm et asam inesae.

▼. 1. TotYopodv Xfld il^c> coooocoy Ixomc icsptX8t|i.6yov i^v
Ytpo^ liopTopMV, 87XOV 0ESodi|tJ6voi sdvTa «ai viff 8&iC8pi(3TaTov di(iap-
Ttav, Si &ico|LOvijc tp6x«pfiv tov iqMnt6t|uvov il^v &*|fttva, — Quo
acrios Dimc apostolos kotores ad imitatioiian CSiristi et maiorom oon-
stantiae oompellat,oompaniteo6 oamcurMorihus tn stadio, spectatores
et testes esse didt maiores pie defnnctos cap. XL memoratos, qoi qoasi
e ooelo hanc in temm despiciaat, et certaminis indlcem nominat Chri-
stnm. Hac metaphora a Indis vetonm pnblids desomta saepe s. Panlns
in snis epistolis nsos est (cfr. L Oht.IX 24; PhiLIII. 12. ss.; LTim.
YI. 12.; n. Tim. IV. 7. 8.) — vifoc dniotat sacpe etiam apnd scrip-
tores probnos (Ewrip, Hec 90L ss.; Herodot VUL 109.; Liv.
XXXV. 49.) ingentem et confortam mnltitndinem. — Hrfno^, tnmor,
dioitnr quidqnid tnmoris ant molis corpori aooedit vel a pingnedine aut.
ab alia qnacnnqne rationey qnae coipns ingens et minus a^le reddit;
h. I. denotat rem qnamcunqne, sive extamam, sive intemam, qnae im-
pedit, quotuidas onrsns ^itae daiistianae felidter oonfid possit. Ad
exemplum eomm, qol in palaestia pngnant, homo christianus se ab
omnibns, quae ipsnm in studio porfectionis christianae impedire possent,
expedire debet, praesertim vero ab habitn variomm peocatomm et ab
omnibus sollidtationibns peccandL — &(ijapTta h. L declarat peccatum
qualecunqne, non yero in spede d^eotionm a relig^one christiana. —
6oic8p[oTaToc« adiectiYum nuspiam alibi oooorTens, formatnm est a verbo
med. iceptiaTao^ai, se drca aliqnod obieotum oQllocare, drcumdngere
aliquid ; hinc tropice i^pda sfticspioTaToc est peooatum fadle nos se-
duoens; quod enim nos dngit nndique et drcumdat, faoile nos sedudt
et abripit.

V. 2. 4yop©VTec 6tc Tov ttJc icIcjtsooc oLpifynQy xai T8X8t«r^ 'Itj-
ooov, 8c 4vTi Tfjc icpoxetjjivYjc a^T^ X"P*< oic§|i6tve OTaopov, alox&vtjc
xaTaypov^oac, iv 8eSt4 T6 too ^povoo too Oeoo X8xA^tX8V. — ' Ayopdv
notat: intentis oculis aliquem vel aliquid adspioere; metaphorioe, ut
h. 1., diligenter perpendere, oonsiderare ; m N. T. oconrrit tantnm h. L —
Christus dicitur 4pxTT0<S et TsXetioTiic tffi 1C10T610C, q^ua nobis per fidem
gratiam suam inspirat (est enim fides Dei donnm), et quia fidem, cuius
initia dedit, per eandem gratiam in nobis oonsummat (JBs^iik). — Praep.
4vTi (Vulgata eam ^ittit) haud raro de pretio, pro quo <mseqaendo

Kzpoiitio Xn, 3. 4, 2Q3

atiqds aliqttid agit, osarpatar, ita at idem valeat, qaod Svexoi, propter,
ratione habita. — X^P^ ^* ^* ^^ felicitas samma et pereanis. Sensas
est: habita ratione sammae felidtatis ipsi propositae non detrectavit
Christns cracis sappliciam. Est haec verboram expositio oontextni ora-
tionis apprime conveniens. Gohortatar enim s. aactor christianos ad
fidei oonstantiam in afflictionibas sastinendis, proposita spe praemii feli-
dtatis sommae ac perpetnae. Sermo igitar est de praemio, qaod non-
dam oonsecuti erant, sed qaod petendam et sperandam erat; et ad feli-
citatem illam obtinendam at lectores saos eo acrias incitet apostolus,
proponit iis Christi remoneratoris fidei ipsoram exemplam, qai, qaatenas
homo fiierit, praemiam a Deo Patre propositam spectans, altima mala
perpessas, illad praemiam revera oonsecatas sit; iv §6^4 tod ^p^voo
Too Osoo enim xsxd^txev, hisce verbis s. anctor ipse declarat, qaonam
sensn vocabalam ^apA accipiendam sit — Verbis : alax&wj^ xaca-
fppoYfpa^ didt PauIoA, Christum nec summa supplicii cruds ignominia
permotum fuisse, ut illud declinaret; supplidum cruds enim erat cra-
delissimum teterrimnmque supplidum (CXe. Verr. V. 64.).

V. 3. *AvaXo7baod8 y&P tov totaorifjv 67CO(i6[i8Vif]x<ka bitb tfi^v
i|iapto>X&v elc a6t6v ivxiko^iacv, 7va (jl-J) xdiiifjte, tatc «foxaic &(m&v
ixXo6[jL6voi. — Verbum ivaXoYiCeo*at, in N. T. Sicag XeY^fievov, de-
notat: reputare, compaxatione instituta: oo^tare. — ivttXoYCa est con-
tradictio, repugnantia; petebant nimirum Judaei Jesum convidis, ca-
lunmiis, eum Messiam reiidebant, imo tanquam impostorem in crucem
agebant (tota6t7]v ivttXoifiav). — xd[ivetv ponitur de iis, qui de&tigati,
oorporis viribus destituti sunt; ad auimum si transfertur, notat: animo
defioere. — Verbum ixX66odat, proprie exsolvi, adhibetur de languore
oorporis e laboribus eta orto, sed etiam de languore animi, ita ut syno-
nimum sit praecedentis xd{JiV8tv. — Verba : taic tfoj^alc 6(tfi^v referenda
sunt ad lxXo6|ievot.

V. 4. OBtco) |JLlxpt< aijiatoc Avttxat^otifjte, icpb^ rj)v i(ji^ptiav
&vtaY<ovtCd|JLevot, — Admonitionem suam ad constantiam in calamita-
tibus probandam nunc apostolus ratione adstruit petita a levitate ma'
hrum^ quae lectores hucusque perpessi erant, quae cum fidei heroum
V. T. (XI. 35. ss.) et cum Christi calamitatibus oomparari non possunt ;
quamvis enim multa pro Christi nomiuQ iam sustinuerint adversa, tamen
nondum martyres fiwjti sunt. — Metaphora h. I. non est petita a cur-
soribas» sed a pugilibos. — Nonnulli icpo^ x^v (i|jLaptiav dictum esse

204 ExpoBitio xn. 5—7.

putant pro: irpbc to&c S(iapTo>Xo6<, qnod ▼OGabalom v.pTaec. oocnrrit,
nt intelligantur Jndaei et Gentiles cbristianos ad defectionem a reli-
gione soUidtantes. Sed inest vooabulo d{jLaptta prosopopoeia, idque, at
▼. 1. notat defectionem a religione christiana. Pugnarunteigoepistolae
lectores adversus peccatum (cfr. X. 32. s.) et nondum defeoerant, sed
defatigati (coll. ▼. 12.) et ad defectum propensi erant Metuenda erat
defectio, si mortis periculum et graviora mala ingruerent Propterea
apostolufi in sequentibuslectoressuosmonet, mala, quae Dens immittat,
patemi amoris esse documenta.

▼. 5. xal ixXdXif)ade tljc icapaxXi^ci6a>C) ^tc &(uv &c oloTc Sta-
XeYeTat* YU (i.oo, (t')) iXt7o>p6t icatSelac xopCoo, ^y^ bcX6oo, W a&too

IXeYX^^jievoc. — Verba: xal IxXdXTjo^ StaXdYstat cum LcLch^

wanno per interrogationem intelligenda sunt. — icapdxXiQotc h. 1. non
consolationem, sed cohortationem, admonitionem indicat; ut hanc ▼im
▼ocabulo subiiciamus, postulant ▼erba, quae sequuntur. — ^tc» sdl.
TuapcixXTjatc, StaX^etat, admonitio ipsa tanquam persona loquens in-
dudtur, proSpiritu s.admonente, cuius^erbarecitantur; ^thak^&ci^i
in bac ▼erborum complexione significat alloqui. Laudatnr nunc locus
Proverb. lU. 11. 12. ita, ut verba versioni Alexandrinae respondeant;
solum ad xAi additum est (loo, quod in hac ▼ersione non exstat; et pro
iX^YX^ nostro loco (▼.6.) legiturgcatSe&et. Voluit s.auctorillumlocnm
laudans leotores suos admonere, ut sapientiae regulam ibi propositam
etiam sibi dictam statuerent. — iratSeia, disdplina, denot^t b. 1. mala
et calamitates, quibusDeus homines afficit, ut meliores reddantnr.

▼. 6. ''Ov Y^p iT*^? xoptoc» «atSeoet, (iacxttif oi Si TcAvta olov, 8v
icapaS^xetat. — Locns secondum ▼ersionem Alexandrinam oitatus in
ultimo hemistioho atextuhebraico deviat; intextu hebr.nempelegitur:
^Disciplincm DommifJUi miy noU negUgere^ nequs foiUgeriSy dum
ab eo arguerie^ quem enim diligit DominvSj casHgai^ et ut pater
(scil ca8tiga£)filiwfnj in quo siM camplacet*. Diversitas inde orta est,
quodAlexandrini pro: ^XD (^t pater) legerunt ^^ks (dolore afficit).

T ; •• ••

▼. 7. Elc acatSeiav 67ro(i§vete' o)c oJotc &(itv Trpocy^petat 6 Oe(5c*
ttc Yap ^otlv oJoc, 8v oh iratSeoet icatKjp; — Ex looo V. T. laudato
apostolus nunc conclusionem deducit. Lectio huius versus ▼arians est ;
nonnuUi cum Lachtnanno et Tischendorf (iuxta A. D. K. L. Sin.
plus quam 30 mmvsc, Vulg., It., Syr.^ Copt, Sahid., Aeth., Arm.)
legunt eic icatSelav; ast lectio gennina ▼idetur esse: &, TcotSstay otco-

£zpoiitio XJt 8. d. 205

|iiv8T8, atpote oontextui magis conyeniens, qoam lectionem etiam textus
receptus exhibet. Sententiae enim huio: d TcaiSeEav o7ro[i^vete, si casti-
gationem sastinetis, opponitur sententia v. 8. : el Sk x^P^^ ^^'^^ iratSeia^,
si autem castigationes estis expertes. — Tcpo^^dpea^ai zm sequente
dativo personae denotat : se gerere erga aliquem, tractare aliquem. —
vl^ Y&p oloc X. T. X. scil. Igtiv, quis enim est filios ; h. e., ubi enim est
filios ? etc —

y. 8« El 8k xiiipi^ iov& TcaiSeia^, i^C (licoxoi *{t^6vaoi Tcdvcsc, Spa
vcW-oi, xal o&x oloi io-ce. — Verbis : ri^ ^izoyipi ^Br(6moi icdvce^ re-
spicit apostolus etiam ad eos, de quibus cap. XI. sermo erat. — Spa
transitum facit ad ea, quae natura sua e yerbis proxime praecedentibus
sequuntur, ita ut quoad sensum sit: unde sequitur, inde patet. — vddo^
estproprie: non legitimo concubitu genitus; h. 1. significat eum, qui
non pertinet ad Dei tamiliam sanctam, quem Deus ita tractat, ut ple-
rumque homines filios spurios tractare solent, quem Deus non curat. —
Ceterum in iudicanda et explicanda imagine h. 1. proposita reputandum est,
ardere s. scriptorem studio affiictos erigendi et a defectione non abhor-
rentes excitandi, neque in comparationibus singula esse nimis premenda.

y. 9. Eita zob^ |iiv tq^ oapxo^ t^Ijlwv Tcatdpa^ ei/ojiev icaiSeoTd^,
xal 4veTpe7c6[JLeda' o6 TtoXkip [laXXov OTcotaififjadiie^a xcp ica-cpl -ccbv
Tcveoiidtcov, xal Cijooiiev; — Aflfertur aliaratio, curpatientertolerandae
sint calamitates propter religionis professionem subeundae. Apostolus
nempe institvit comparaiionem castigaUonis parentis humani cum
Dei caeUgatione, Yersus 9. continet argumentationem a minori ad
maius, et yersu 10. e diyersa castigationis ratione ostenditur, Dei casti-
gationem esse longe praestantiorem et salubriorem, quam patrum natu-
ralium. — Particula slTadenotat: porro, deinde, et novum argumentum
proferri indicat. — In verbis: -ccj) Tcatpl twv TcveofxdccDv interpretandis
mirifice dissentiunt interpretes. Si vero attendimus, duo huius versicuU
membra sibi invicem opposita esse, et in altera versteuli parte indicare
voluisse s. auctorem, cur christiani se Deo multo magis quam Tcacpdai
vtfi oapxdc submittere debeant, facile cognosciraus, tov Tcaxdpa twv
icveo[idTCDV esse Deum, quatenus animum nostrum curat, ut emendetur,
Qosque ad consequendam felicitatem perennem perducat. Hanc inter-
pretationem egregie confirmat contextus; sequitur enim in fine v. xal
Ciijooiiev, et v. 10. elc zo (leTaXaPetv zifi &{i6zi\xo^ a&too. — Hic locus
unus est ex iis, quibus refellitur eorum dogma, qui animas humanas ex

206 &p«hio m lo^u.

tradnoeinnopagaridixeniiit Kainpafr«t£arm9appel1atyezqinbiis8olam
eorfi^ifitnminiis; Demnaiitemdicitpalrfmjperdiitifii, qnianon solam
ab eo carnem habemoa, qoam sabministrat per homines g^nitores, verom
edam spirituSf id est aninuu ocMrporibas infnndit. Quod antem tpse
solus &cit et immediate per creaiianem, Hmic intellectnm postalat
antitheris apostoli inter pa^re» eamis ttpatreg spiniuufn (EstiuB).

y. 10. (X |iiv 7dp xpoc 6XiY<xc "ilf^po^ 'Mxdi t6 Soxoov o&toic
iicai&oov 6 ft fad to ao|ij^pov el^ to (letaXapetv rijc ^Yioti^toc a&too.

— Verbis: «poc iikiiau^ i^pipa^ significatnr tempos breve; praeposido
xpdg nominibns temporis inncta notat: <id,per (cfir. v. 11.; L Cor. VIL
5.; n. Cor. VIL 8.; LThess. IL 17.). — xata t68oxoov a^oic^ prout
iis videbator, pro arbitrio sao, erroribns obooxii. — ixi to m>(i^§pov,
in nostram emolomentam, ad veram nostram salotem. — elc t6 p.6ta-
Xo^v ti^C aYi<5t7]toc a&too, ot sanctitatis ipsios partidpes reddamor,
ot sanctitatem Dei imitantes vere £7101 simos et in dies magis fiamos.

— Post 6 Slotiqoeexantecedentibosrepetendom: icpoc&Xifac '^pipac
xatSsoei, Deos etiam ad breve tempos nos severios tractat ; intelligendom
est breve hoios vitae spatiom, qoo nosDeosad veram nostram salntem
castigat ^) Gerte ergo Dei castigatio est longe prae stantior et salnbrior
qoam ea patrom natoraliom.

V. 11. IldtGa Sk xaiSeta xpoc {i^ to xapov o& SoxsT X^P^ ^vai,
iXXA X6ry]C9 ootspov Sk xapxov eipTjvtxov totc 8C ai>trfi '(B^^v^^^^aa^wi^
&xoStSo>ot Stxatoa&vif]c- — Apostolos hoc verso exprimit praeclarom
castigationis froctom. — Verba : icdtoa xatSsia possont qoidem de qoa-
conqoe castigatione intelligi, h. 1. vero aoctor respexit Dei castiga-
tionem, omnia, qoae Deos immittit, mala. — Apostolos dicit Soxet,
non qoia revera castigationes praesentes sint materia moeroris seti tri-
stitiae, sed qoia sic se habet oommune iudiclum (Estitui). — Vox St-
xatoa6v7] h. 1. non est explicanda de iustitia prima, sed de iustitia magis
magisque profioiente atque crescente, et denotat idem quod sanctitas;
8txatoa6vif]c est genitivus appositionis, fruotum pacificum, scilicet iusti-
tiam seu sanctitatem ; fructus hic vero vocatur xapTcoc stpT^vtxdc* quia
parat pacem et tranquillitatem animi, quam mundus dare non potest.

V. 12. Ato tac xapstpivac X^P^^ ^^'^ '^^ ?capaXeXo[iiva ydvata
&vopd(baat8,

1) C€r. LOnmatm L c, St 894.

Expositio Ttl, 13. ; pnraphr. Xll. 1^13. 20?

V. 13. xal -upoyiAc ^p^A^ irotTjoate toic tcooIv o^jl&v, fva ji*}) to
Xtt>X6v IxTpaTTjj, lad-j) Se [idXXov. — Disputationi de calamitatam uti-
litate adnectit apostolus repetitam adfidei constantiam cohortationem,
— Std, quia tam salutarem fructiim malorum toleratio fideique con-
stantia parit. — Verbis : tac 7capec[iivac x^^P*< ^*^ '^* TcapaXsXojiiva
^dvata &vopd(bGa'C8 alludit apostolus ad locum Jee. (XXXY. S.)* ^^^
propheta populares, Israelitas exules, erigit et consolatur Iiis verbis:
^Confortate mantis diaaolutaa etgenua debiUaroboratef'^ quae verba
etiam alias (Sir, XXV. 23.; cfr. Deut, XXXII. 36.) occurrunt, et
solennis erant Judaeisque usitata excitatio. Integrae autem formulae:
manus remissae et genua dissoluta, Hebraeis imago sunt animi fracti,
mentis spe destitutae. - ivop^oov h. 1. notat : attollere in altum; sensus
autem ratione habita: mittere animi languorem, renovare studium re-
missum. — Verbis: xal tpo^^ta^ 6pdac «otiiJoaTS toi^ tcooIv 0|tc5v^) re-
spexit s. auctor locum Prov. (TV. 26.), ubilegitur: ipO-a^ tpoxt&c ^oisi
aoiQ TcoaC. — tpoxti proprie significat rotae vestigium, deinde etiam
semitam, viam, ut h. 1. — to x<^^<^v referendum est ad pefsonam, hoc
sensu: ne sit in vobis quisquam claudus, qui proinde non rectos faciat
gressus pedibus suis, sed aberret a recta semita. Monet nempe apo-
stolus, ut si qui inter lectores sint claudicantes, i. e. ad defectionem proni
propter affiictiones, quas fidei oausa patiebantur, statim adhibita patema
cura per medicamenta dootrinae, consolationis atque exhortationis sa-
nentur et confortentur, ne neglecti longius abducantur et corruant ( JS^/tW).

Para^hrasis.

Cap. XIL w. 1—13.

Cum igitur tantum habeamus agmen illustrium de fidei potentia
et utilitate testium, qui nos undique sepiunt, abiiciamus a nobis onera
omnia, et praesertim peocatum nos undique circumdans et seducens,
totisque viribus curramus cum patientia cursum nobis propositum, dili-
genter perpendentes Jesum, fidei nostrae auctorem et consummatorem,
qni habita ratione summae felicitatis ipsi propositae non detrectavit
crucis supplicium, ignominiam eius contemnens, et propterea quoad na-
turam suam humanam cum Deo imperium occupavit. Gonsiderate enim
eius dignitatem et sanctitatem, qui talem tantamque adversus se repu-

A) Cfr. Wmer Gramm. Ana. 7. St. 595,

208 £zpocitio XlL 14.

gnantiam ab iinpiis ezpertas est, ne defatigemini calamitatibns pressi
et animo deficiatis. Vos leyioribos adbuc malis afiecti nondam asque
ad sangninis eff^asionem restitistis adversus defectionem a religione cbri-
stiana; et nam obliti estis admonitionis, quae vos tanqaam mater filios
alloqaitar dicens: Fili mi, noli spernere castigationem Domini, neqae
deficias animo, quoties ab eo argueris; qaemenim diligitDominas, eam
huias yitae maiis oorripit, et anumquemqae filium, cui bene cupit, ver-
berat. Si castigationem sastinetis, Deus vos ut filios tractat; ubi enim
est filius, quem non castiget pater ? Si autem castigationis estis expertes,
cuius participes sunt omnes, quibus Deus favet, sequitur, vos esse spurios,
non filios. Cum porro parentum nostrorum naturalium castigationem
ezperti eos revereremur, nonne multo magis nos subiiciemus Deo, qui
animum nostrum curat, ut emendetur nosque ad consequendam felicitatem
perennem perducat? Nam illi quidem nos severius tractarunt ad breve
tempus, prout iis videbatur, et saepe ex errore; Deus vero etiam ad
breve huius vitae spatium pro soa sapientia et bonitate nos castigatad
veram utilitatem nostram, scilioet ut nobis suam in hoc mundo sancti-
moniam oonferat, et in futuro suam aetemam felicitatem. Omnia mala,
quae Deus immittit, quaecunque illa sint, in praesentia qaidem, i. e.
quamdiu sustinentur, non laetitiae, sed doloris esse videntur; tandem
vero iis, qui per ea exercitati sunt, praebent fructum paoificum, soilicet
sanctitatem. Quapropter, cum tam salutarem fructum malorum toleratio
fideique oonstantia pariat, exoussa socordia, remissas manus et soluta
genua erigite, et recta via properate ad metam, ne quis huc et illuc de-
flectens aberret; quinimo, si quis aberraverit, vestro exemplo et ex-
hortatione reparetur.

Seotio 6.

Gonservationi pacis ao sanctimoniae est studendam, id-
que eo magis, oum nova Dei institnta maltum praestent

antiqais.
Cap. XIL w. 14—24.

V. 14 ElpiJvTQV Sw&KeTS (iet3t Tcayzm Tcal tov ^Ytaaitov, 65 x^P^<
o&Selc S(|)6tai tov xopiov, — Quae nunc sequitor admonitio optime co-
haeret cum proxime praegressa ad constantiam oohortatione. Multum
enim conferebat ad perseverantiam in religionis professione pacis atque
sanctimoniae studimn. Quare apostolus lectores suos admonet, ut pacem

Exporitio XU. 16. 16. 209

cam omnibas, etiam adversariis, oolant, atque neminem laedant, omnia
omittant, qnae adversarios irritare possint, de iure sao deoedant, oom-
moda soa paois oonservationi postponant, paucis sanctilnoniae vere
christianae stadeant — Ad verba: elpi^vi^v 8i<jbxeT6 (ieTOL %6.yzm c&.
Rom. Xn. 18. — 8t(jl>xetv proprie denotat: perseqai; sed etiam: rei
alicaias stadiosam esse. — Per ^y^^^I^v malti ex antiqaioribas et re-
oentioribas interpretibas intelligant oastitatem, et ad hano sententiam
devenisse videntar, qaia v. 16. oommemoratuncdpvo^; sedlatiori sensa
h. 1. illad vooabalum capiendam est. — Utram per tov x&piov Deas
aut Ghristns intelligendas sit, dissentiant interpretes; sed s. aactoris
menti videtur obversatam esse effatam Oiiristi, qaod Mtth. V. 8. legitar,
nempe:,&ea(»mimdocord«,j[i«omafnfpM2>^mw<2e&un^*;etpropterea
censent optimae notae interpretes, per tov x&ptov Deam esse intelligendnm.
V. 15. iictaxoTCoavxeC) t^n) ttg ooTsp&v k%h xffi fcfjpizo^ .to5 6eo5,
{ti^ ttc ^tCa ittxplac Sv(0 f ooocsa Ivox^^^» ^^ ^^ ta&XT]^ [jLtav^d^at tcoXXoC*
— Yerbis haias versas monentar ohristiani firmiores, at aliis sint
exemplo et incitamento ad oonstantiam, nt diligenter carent, ne vadl*
lantes « religione descisoant — oaTepetv &ic6 vffi 'f&pizo^ denotat:
propria oalpa a gratia divina reoedere; x^P^^ aatem signifioat favo-
rem Dei, qai propter fidem Ghristo habitam christianis tribait aeter-
oam salatem per Ghristam paratam, qao destitaantar ii, qai a religione
deficiant — Verbis: [jnij xi^ ^tCa TctxpCaC Svo) yftooaa IvoxXjj, ne qnis
sit inter vos, qai tanqaam radix, oaias fraotas est amaritado, germinet
ao pnllalet, h. e.fTaotasedatamarosvitiosoramoperumaatperversoram
dogmatam, qaibasanitas vestratarbetar; respioitar looas Deat. XXIX.
18. — piCa ?ctxpta denotat h. 1. hominem, qai falsas dootrinas spargit
vel mala exempla praebet — IvoxXetv notat: pertarbare, vexare. —
{italvstv est infioere, oontaminare.

V. 16. jiT] ttc irdpvoc, 7] P^pTjXoc, &? 'Haao, 8< ivtl ^pdl^aecoc fttdt^
iicdSoto ta icpwTOTdxta aoTOO. — Vocisw6pvo^h.l. valgaris significatio,
fomioator, soortator, retinenda est; et verba: o)^ 'Haao referenda sant
tantam ad ^i^YjXo^, et non etiam ad Tcdpvo^; nam de Eaau nallibi in
s. Scriptura legimas, eam faisse fomicatorem; ^^^irjXoc (profanas, levis,
sacromm oontemtor) aatem Esaa dioitar, qaia vendidit primogenitaram,
caias magna dignitas, magna iora erant, qaaeqae in gente Abrahami
cam promissionibas divinis ooniuncta erat — ivtt ppcbaett)^ (itaC) pro
unioo edalio, anioo feroalo; cfr. Gen. XXV. 33.

Piattk. CkMBma&tarioa. '^ 14

210 SiporiClo XET. 17— Id.

V. 17. 1oT« Y&p, 8ti xal (tSTiiceiTa d6Xo>v xXtipovoitlJOQR r))v «&-
XoY^v, imioTLi^adif (ittavoiac 7^ t6xov o&^ ^P®» xadcsp |i8cdt
Saxp6oiv hliTirfpa^ a&njv. — ""lote non est imperatiYiifl, sdtote, aed
icdioatiTOS, sdtis. — s&XoYCa, ut oontextus dooet, non qaamyis bonorom
appreoationem denotat, sed eam, qnae ipsi primogenito destinata erat;
neqne Esavas (ooU.6en. XXVII. 39. ss.) omni benedictione faosta oaroit,
sed (ooU. Gren. XXYIL 33. ss.) illa, qnae oompetebat primogenito.
Nolnit Isaacns pater in Esavi gratiam ea, quae Jaoobo appreoatns erat,
retractare et vota irrita declarare atque repetere. Egr^e s. Panlus hoc
Esavi exemplo docet, cbristianos, qui propter o(mimoda terrena, caduca
iBt brevia religionem Ghristi spernant ab eaque desdscant, irreparabile
damnum sibi oontrahere, eos non posse oonsequi praemia, quibus Ohristi
cultores fidei oonstantia oonspicui in altera vita omehtur, neque enim
Esavum iura et oommoda primogeniti reoepisse. — (letdvoia valet de
mutatione mentis haaei^ non autem E8cm\ Esau enim apud patrem
suum consilii mutationem effioere non potuit, quod aperte testatur scrip-
tura (Gen. XXYII. 33.) narrans, Isaacnm dixisse de Jacobo: ,£011^-
dioDi eif et erit benedictue'^, i. e. sententiam non muto. — Pronomen
a&tijv referendum est ad (tetdvoiav, hoo sensu : quamvis etiam cum la*
crimis oonsilii patris sui mutationem requisivisset

V. 18. Ob f dp ^poc6Xif]X&^at8 (|»T]Xa^[iiv<)> tlaI X8xao|iiv^ xopl
xal Yv^fcp )cal Co7H> %al do^XXiQ,

V. 19. xal odXmYYOc ff^(^ xal ^(ov^ ^ir]|JLdta>v, i^< ol dxo&oavtsc
xapiQti^oavto 11'}] icpo<t6^f]vat a&toic Xdyov. — Apostolus admonenslec-
tores suos de perseverantia fidei, nunc, v.l8 — 24. argumentum repetita re-
Ugiofds christianae praestantiay quae non, ut Mosaica, severasit, molesta,
ubivis minabunda, sed salutem promittat, gaudium, spem atque fiduciam
instillet , Legie enim (ait s. Augustinua) et Eva/ngelii differentia
eat Hmar et amor *. — Bespiciuntur in his et seqq. verss. lod Exod.
XIX. et XX. ; et Deut. IV. et V. — Poat verbum (|)ir]Xa9(0|iiv(p ponen-
dum est Spei; mons Sinai appellatur (|)if]Xa^fib|JLevoc9 qni manibus tan-
gitur aut tangi potest, quia (ooll. v. 22.) monti Sion coelesti ac spiri-
tuali opponitur. - Verba: xsxao(iiv({> mpl non per se sumenda, sed
Gum praecedentibus arctissime nectendasunt: nonaooessistisad montem
oontrectabilem et igne accensum (cfr. Deut IV. 11.; V. 23.; IX. 15.).
— Y^T^< ^^ nubes densa et calliginosa, nebula. — C(^oc tenebras,
caliginem indioat. — dbsXXa est turbo, prooella. — Per jj^ov oiXmfYO^

h. 1. inteiligenda snnt tonitma vehementiora, longpkis mofOitif^ qo^te
indicabaiit Jebovae idventom et praesentiam. — ipovi) jiv]{j^c«>y est
Tox Dei legem promalgantis. — ^rapaiTetadat (at lat deprecari) adhi^
betnr de iis, qai veniam petant, se excosant, et de iis, qai predbas
aliqaid declinant, at adeo rignificet recnsare. Partioala lii^ in nonnaUis
oodicibas deest. Videlicetlibrarii eam omiserant» qaia in verbo mpeur'
tsro^ot oomprehensa est negatio, sed non repatarant, Oraecos hoias
generis verba seqai iabere pardcalam |i.i!j.^)

▼. 20. (o5% lyepov Yip tb StaorsXXdfievov KSv dopCov #1715 too
Spooc, XtdopoA.7]diija8Tat* — Hoc versa s. aactor rationem dicit, ob qaam
Jadaei recasaverint, ne ipsis a Deo verba fierent; tanta nimiram erat
in legislatione Sinaitica severitas, at ne animalibas qaidem bratis et
inscientibas, qoae cancellos sacros monti ctrcamdactos attingerent, par*
ceret ^ Partidpinm xb Sta<3t8XX6(i6vbv referendam est ad yerba ez
Ezod. XIX. t2. 13. cilata.

V. 21. xal ooto) 9opep5v fy zb yavtaWjisvov Mtt5a12c e&cev* TEx-
yop6c eljJLt xal Ivtpojioc)' — Tb yavtaC6|JLevov (idem ac to 9atv6{i6Vov),
est visam, qaod apparebat, oblata species et imago ; apostolns h. 1. in-
telligit fnlmina, nebulam, tenebras, procellam, tonitnia (coU. w. 18. et
19.). Totnm aatem hoc vocat ^ avtaC6(JLevov, qaia non videbatnr ipse
Dens, sed ad terrorem maiestatis eias ista exhibebantnr {Estiti^). —
Effiito Moysis, qaod legitar Deat. (IX. 19.): hLfo^d^ ^[tt, hic addita
sant verba: xal lvtpo|toc. Ibi qaidem non est sermo de legislatione,
sed de eo tempore, qno Moyses post legem latam, quoniam Israelitae
vitalo aureo sacra fecerant, Dei iram pertimuerit; sed apostolas illa verba
hac, quo non spectabant, transtulit, ut ostenderet, plenam faisse terro-
ribus institutionem Mosaicam. Alii opinati sunt, Moysen haec verba in
monte Sinai, cum terribilia illa videret, protnlisse, eaque epistolae auc-
tori vel e traditione, vel e libro quodam apocrypho comperta fnisse.

V. 22. &XXa TcpoceXifjX&^ate £td>v Spet, )cal icdXet Oeoo C^^vtoc»
^l6poooaX7](JL licoopaviip, xal (jLoptdaiv, &ii7^o>v

V. 23. icavYjif&pet, )tal lx%X7]at(f 7cp(otot6x(ov a9C0YeYpa(i[jiiva>v &v
o6pavotc, xal xptfjj Bsip Tc&vtcov, xal 7cve6[iaat Stxatcov t6teXeta)[iiva>v, —
Sequiturnunc sententiaopposita: sed accessistis ad religionem laetiorem,

t) Gfr. WW Gnmiiu Aofl. 7.; St 561.

213 fizpotitio xn. M.

piaestantiorem, aeterna felicitatebeatiiiain ; praeterea , uli tenrorein ac se-
▼eritatem antiquae legis, ita et praestantiam ac felicitatem christianae reli-
g^onis-variis ac di versis describit propositionibns, quae omnes pendent ab illo
verbo: icpoo6X'y]X6^at8. — Verba: 'l6pooaaX'J){L iicoopavCip, prioribus
per appositionem adiecta, ezplicant, qnid sit intelligendnm per Sionem
montem et per dvitatem Dei. Desoribitnr Hierosolyma ooelestis ima-
ginibns desnmtis ab Hierosolyma terrestri; haec enim vocabatnr mans
Siar^ quia in isto monte nobilissima nrbis pars erat exstmcta; dvitaa
Deiy qnia templo veri Dei instmcta adeoque urbs Deo sacra erat.
Ipsa autem Hierosolyma terrestris typus erat Hierosolymae ooelestis,
i. e. regni Christi, inprimis regni eius coelesds acfelicitatis aetemae. —
xal {iopidoiv, &xT^X(iDV icav7]Y6p6i; angelorum fit mentio, quia in regione
ooelesti versantur. — |toptdc proprie indicat numemm deoem millium;
sed pluralis, ut h. 1., pro quocunquenumeromagno etindefinito ponitur.
— Tcavi^Y^pt^ proprie dicitur conventus solennis et festivus populi; la-
tiori sensu autem ponitur de quovis coetu, de multitudine, ut h. 1. Verba:
&YT^^^^ icavif]Y6p6i appositionem constituunt ad {jLopiiotv, accessistis
ad myriadas, angelomm multitudinem; his verbis ostenditur, etiaman-
gelos pertinere ad eoclesiam Christi, et unam nobiscum Dei dvitatem
constituere. — NonnuUi post i:{^€km interpungunt, et ^caviQT&pei cum
xal ixxXTjoiqp TcpcotoTdxcov oonnectunt; vertunt: acoessistis adinfinitam
oopiam angelomm, ad conventum et ooetum primogenitomm. Sed hac
interpungendi ratione admissa in ^avif]Y6p6t et ixxXiQaCq^ de una eademque
re dictis, pleonasmus inesset vix ferendus. Obstat praeterea seq. par-
ticula xai, qua s. auctor in his versibus quodlibet membmm novum
exorditur. — In verbis : xal IxxXif^aiq^ icpcovordxiov 47C0YeYpa[jL[jL6v«)v ^v o&-
pavotc sermo est de coetu christianomm, qui his in terris degunt, quibus in
fide perseverantibus civitas, felicitas coelestis, tam certa est, ac si eam iam
consecuti sint. — npoDtdTOXoc significat primogenitum, primum, et per
adiunctum : dilectum, camm. Sic Israelitae cum aliis gentibus oompa-
rati dicebantur primogenitiDei, utpote Deo inprimis cari et dilecti, bene-
fioiis ab eo praecipuis omati, alios populos dignitate antecellentes. Chri-
stiani hoc nomine nuncupantur, quia in locum et iura Israelitamm suo-
cessemnt, unde etiam lY. 9. vocantur 6 Xaoc too Oeoo. Usns autem
est h. 1. s. soriptor hoo christianomm cognomento etiam propterea, quia
supra V. 16. et 17. mentionem fecerat Esavi, qui pro unico dbo ius
natalium vendiderat, cui similes forent, si qui exiguis oommodis per-

Ezporitio Xn. 24. 213

moti a Balutari Ghristi disdplina desoisoerent.. — Alii autem per npvi^
TOT^xoo^ intelligant ant Patriarchas et pios quosque ex A. T., qui
prioribuB saeculis Deo per fidem placuerunt; aut sanctos cum Christo
regnantes, quiproptergloriam, quaiamrenati sintjirpcoTdroxoidioantur;
sed praeferenda est sententia prior, iuxta quam h. 1. per xpo)roT6xooc
christiani in fideperseverantesintelliguntur. — Hi icpcoTOtoxot diountur
&;coY6Ypa[JL{i6yoi iv o&pavoi^ eo sensu, quo scriptura dioere consuevit,
aliquorum nomina vel in ooelo, vel in libro vitae scripta esse (JEstiiui).

— xal xpit^J) 6s(p icdvTfiov, adDeum iudicemamnium; nonnulli verbum
n&vxm coniungunt cum voce Os^, atque vertunt: ad iudicem, qui est
Deus omnium; alii autem rectius verba traiecta et posita esse censent
pro: Os^ xptT^ ic^vtwv. — :cdvTo>v explicandum est de viventibus et
defunctis, de hominibus omnibus. Deus autem dicitur iudex hominum
omnium, quia praemia tribuet oonstantis fidei et probitatis laude insi-
gnibus, improbos vero et oontumaces religionis christianae adversarios
et Christi desertores puniet. Inest ergo vooabulo xpitnj^ oonsolatio, verum
edam ratio, quae christianos ad constantem religionis professionem com-
moveat. — icv66|LaTa SixaCcov sunt spiritus seu animae corpore exutae
hominum probitatis et pietatis studiosorum, membra Ecclesiae trium-
phantis, sanoti in coelo versantes. Dicit eos s. Paulus TersXeioDiiivooct
oonsummatos, quatenus iam sunt suo in genere beati, et felicitatem in
regno Christi coelesti adepti. — Locus hic valet ad confirmationem ca-
tholioae doctrinae, quae tradit, animas iustorum plene purgatas, redemp-
tione per Christum parata, post iudidum particulare statim admitti ad
felicitatem coelestem. Haec enim est iustorum secundum animas con-
summatio. Consummatio autem perfecta, felicita« summaj eis per se
non sine nobis reliquisque hominibus ad finem saeculomm viventibus
ante corporum resurrectionem iudiciumque extremum continget.

V.. 24. xal Stadif^XTjc vla^ (isai^og 'Iif]oo5, xal a?ji.aTi |iavTiO[iod,
xpstTTOv XaXoOvTi icapi tov ^ApeX. — Christus dicitur: Sux^%rfi
via^ (LeaCry]^, quia novum testamentum, quod Deus nobiscum statuit,
velut Dei interpres ad nos attulit et ut legisIatorpromuIgavit(^^eW).

— xal aTjtaTt ^avTtattoo, et ad sanguinem aspersionis ; i. e. ad sanguinem,
qui vim habet purgandi, expiandi, qui a Christo (coll. IX. 11 — 14)
Deo patri oblatus, in adyto coelesti conspicitur aspersus. — Pro xpsiT-
Tov XaXoovTt habet Recepta: xpstTTova; sed lectio prior praeferenda est
ob: A. C. D. K. L. M. Sin., plurima minuscula» verss. Syr.^ Arcbb.^

214 TwftiuS^ m 14^24.

09ft, SakUL^ Armm^ Vulg. et maltOB PMares. ApoBtolus oomparaA
saogiiiiiem CSunsti eom sangaine Abel, qaoad atriiieque locoti<mm.
Sangaift enim Abel vmdictam loqnebator, dicente Domino ad Gain:
s Vom mmgninis fr^UrU tui damuU admsde terra. * (Gen.IV. 10.);
aangoia aatem Christi melins loqmtory qnia Teniam loqoitor et ^tiam,
et b«Defi<9a maTima, felidtatem perennem nobia ezpetit — 9capa T6y
""ApeX brachylogioe diotom eet pro: «apok to a[|iA toS ""ApsX.

Paraphrasia.

Oap. Xn. Yv. 14—24.

Stadiofii estote pacia camomnibos et sanctimoniae, qoa destitataa
semo partioepe eritfelidtatispoBt mortem sommae, providentes, ne qois
inCer tos fayoie Dei exddat, ne qnis sit inter vos, qai firactas
edat amaros vitiosoram operam aat perverBoram dogmatam, qoi-
bns onitas yestra torbetar, et per talem malti seducaatnr; ne qms
intersit coetai vestro soortator yel sacroram contemtor, prouti EJsao,
qoi pro unioo edalio ias primogenitarae yendidit; notam est enim
yobis, Esayam, qaamqoam post yenditam primogenitaram vellet ob-
tinere braedictionem primogenito destinatam, a patre repalsam tulisse;
non enim potuit apad patrem saam oonsilii mutationem effioere, qaamvis
eam cam lacrymis qaaereret. Non enim aooessistis ad montem contreo-
tabilem et igne accensam, etnebalam etteaebras etprocellam, ettabae
sonitnm, et vooem, qaa Deas saa praeoepta proclamabat, caias tantas
erat fragor, at eam aadientes expavefacti depreoati sint, ne pergeret eis
loqoi Deas, sed Moyses ipse loqaeretar eis; neqae enim ferre poterant
illad edictam Dei : etiam animal, si tetigerit montem, lapidibas obraatar.
Etenim adeo terribilis erat spedes reram, qaae fiebant in hocmonte, at
Moysesipse dixerit: Ezterritas sam et tremebandas. Sed aocessistis ad
Siooem montem et civitatem Dei veri, Hierosolymam coelestem, ad
coetam Deo caroram, qai dvitati ooelesti adscripti sunt, ad Deum iudi-
cem omnium« ad spiritusiustorum iam beatorum, ad Jesum, qui novum
foedus inter Deum et homines fedt, ad sanguinem, quo sanctificantur
fideles, qui sanguis Ghristi benignius loquitur quam sanguis Abelis.

Ezpoiitio m 26. aa. 315

Seotio 7.

lam Gontemtores legis Mosaioae poenas dare debebant;
hinc christiani legem N. T. violantes adhuc gravius

pnnientnr.

Oap. Xn. w. 25—29.

4

▼. 25. BX^irete, (i')) napaivffrtp^t tov XaXoovra. El f&p ix^voi
o&x Ifif OYOV ItcI 7^2^ 9capatry]ad[i6voi tov xp^lt^^^Covta, tcoXX^ [idtX-
Xov i^(JL6ic, ol Tov iic' o&pav(ov iTcooTpeydii^evot, — *0 XaX&v est Deus
per Ghristum loquens. — In explicandis verbis: t6v ItcI y*?)? X9W^'
TtCovta et: tov Atc' o&pavc^v (scil. 5fpY]{iaTtCovTa) interpretes inter se
discrepant; nonnulli nimirum verbis tov ItcI ^ffi xP^^C^^^^CovTa Maysen
insigniri statuunt, Dei his in terris interpretem et intemuntium, et verbis :
Tov &9c' o&pavddv Christum ad Dei dextram sedentem, de coelo lo-
quentem, per apostolos doctrinam suam propagantem. Cum autem
verbum ^pYjiiaTtCstv, oracula edere, Deo proprie competat, et Israelitae
(v. 19.) non Moysen, sed Deum audire recusaverint, rectius alii per t6v
ItcI '^ffi yj^ri^ziZo^^o. Deum intelligunt, qui de monte Sinai per Moysen,
hominem, locutus est; et perT6v&ic' o&pav&v (sdl. ^pifjiiaTECovTa) eun-
dem Deum, qui de coelo, de spirituali monte Sion, per Filium suum.
Ghristum, oracula dedit — Yerbis huins versus adhortatur apostolus
lectores suos, ne imitentur exemplum Israelitarum, qui a Deo defecerunt
et legem non servamnt Eitenim verba Israelitarum: «iVon loqucttur
noMs Dominus'^ (Exod. XX. 19. coIL. ep. ad Hebr. XII. 19.) typice
quasi significarunt id, quod revera futurum erat; nempe eos non audi-
turos esse vocem Dei loquentis, h. e., non servaturos esse eos legem di-
vinitus acceptam. lamquomodononeffugerintinobedientiae suaepoenas,
satis abundeque docet historia sacra, maxime liber Numeri.

V. 26. 00 i^ ^covJj rJ)V y^jv lo&Xeooe TdTs, vov 81 IxnjYYeXTat, Xdf wv
''ETt fixcafi, hr{^ aetoo) o5 [idvov rJjv y^v, iXXa xal t6v o&pav6v. —
Apostolus alludit ad montis Sinai concussionem, quando lex dabatur ;
in Exod. (XIX. 17. 18.) nimirum legitur: , Oumeducdsset eoe (Israe-
litas) Moyees in occursum Dei de loco castrorum^ eteterunt ad radices
montis. Totus autem mons 8inai fumabat; eo quod descendisset
Dominus super eum in igne^ et ascenderet fumus eo) eo quasi de
fomace\ totusque mons contremvit (Tin''i; Yvi\%,ieratterriUUs). —

216 EzpoiHio Zn. 27. 28.

%6iB denotat tempos legislationis. — vSv cnm oppositom sit t<^ tdcs,
tempora N.T.indicat; verba: vbvSkhcffcjBktai, XdYcov resolvenda snnt
per : nunc vero (commovebit non solum terram, sed etiam ooelnm, sicat)
promisit apud prophetam, dicens eta Promissio ipsa est desumta ex
Hagg. II. 6., quem locum etiam Judaeomm magistri inter vaticinia
Messiana retulerunt Propheta Jehovam ita loquentem addncit: adhuc
semel (hebr. adhuc unum modicum pnx l\v) ^^ ^S^ commovebo ooe-
lum et terram, i. e. ingentem rerum mutationem efficiam. Apostolus
locum hunc citans declarat, Deum per prophetam promisisse, se effeo*
turum esse non tantum terrae, ut olim, cum lex Mosaica promulgaretur,
sed etiam ipsius coeli commotionem, h. e. mutationem rerum longe
maiorem, imo maximant Quaenam autem mutatio h. I. intelligenda
sit, ex ipsius orationis complexu et serie apparet. Gomparatur inde a
versu 18. religio christiana cum iudaica; verba: luaTcaS, adhuc semel,
respidunt tempus, quo lex Judaeis data est, unde sequitur, de nova lege
sermonem esse. Sententia igitur omissaimagineest haec: JesuMessiae
religio praestantior quam iudaica ad omnes homines pertinet, latissime
propagabitur, et omnem terrarum faciem mutabit; religio iudaica oedet
christianae, haec autem nulli cedet

V. 27. T6 8^, ""Eti fi7ca{, StjXoi tc^v oaXeoofiivwv rJjv jtetA^eotv,
&Q ^£icoiY](iiva>v, iva (ietVTQ xd, jjl*}) aaX6o6|Leva. — Commentatur nunc
apostolus in Prophetae locum ex eoque ostendit, religionem Christi fore
stabilem et perpetuam. Premit vocabulum S7ca& atque eo sensu ac-
cipit, ut eiusdem rei in monte Sinaitico faotae repetitionem unicam, po-
stremam indicet. Per ta oaX6o6(j.eva, mobilia, mutationi obnoxia, om-
nino intelligitur religio Mosaica, manca etimperfecta,quaeutpotesemeI,
et quidem semel tanium^ per praestantiorem religionem abroganda,
oerto Dei consilio &^ TceicoiYjii^vy], ita est facta, utpote oaXeooiiiyy], mo-
bilis, mutationi obnoxia. Si enim Deus eam sequi non voluisset reli-
gionem Christi, illam non mancam ac imperfectam, sed potius omnibus
numeris absolutam hominibus tradidisset Beligio christiana, perfecta,
in locum eius substituta et non cum alia oommutanda innuitur verbis:
tA (j.'?) aaXeo6(JLeva.

V. 28. Ai6 paoiXeiav iadlXeotov TcapaXaii^dvovtec, lxtt>|iev x<^P^^'
8i' ifi Xatpe6(0|i.ev e6apiata>^ t(p Oe^ {leta e&XaPelac xal S^oo^. —
Absolvit exhortationem ooeptam verbis v. 25: ^pX^Tcete, (tij Tcapai-
n^aYjo^e t6v XaXoovta;" simulque declarat, quid per ti ^^ aaXeo-

Ezporitio Xn. 29.;psTapbr. XL 25—29. 217

6psva volaerit intelligi. — &aAXet>tov coU. v. praec. idem est, quod
to {!')) oo(X6od(i6Vov, id quod firmani est et stabile, mutationi non ob-
noxinm; et.^aotXsia &0(iX60T0c, regnnm stabile, immntabile, nt oon*
textus docet, utique est regnum Christi, qnod perpetuo floret, his in
terris incoepit et in coelo in aetemum dnrabit — l^coiisv ^dpiv, gratiam
Deo persolvamus. — Verba haec : l^a)[i6V x^P^^ interpretes plures ex-
plicant: gratiam, i. e. favorem Dei, vel ipsam religiouem christianam
divina gratia nobis conoessam, constanter teneamus, ut i^siv habeat
vim verbi %aziy[BDf, retinere. Ast insolentior est formula yi&pw l^^iv
pro xaxlx^iv; contra admodum frequens ^dpiv S^eiv, gratias habere,
(ex. gr. I. Tim, 1. 12.; n.Tim. 1. 3. al.); et perquam conveniens est hic
formulae sensus orationi contextae. Praeterea si per x^piv intellexisset
scriptor favorem Dei, seu religionem christianam retinendam, haud dubie
scripsisset* t^v x^P^v xaT^xo)|jL6V, seu xatiaxo>|i.ev, quo verbo supra
UI. 6* 14. in simili argumento usus est. — s&apdoto)^, ad placitum,
ita ut placeamus. — eoXdpeto, quod alias est pietas, religio eto., hic,
flagitante propositione subsequente, est metus, favor. — Sdoc proprie
est pudor, dein, ut h. 1., reverentia.

V. 29. Kal Yap 6 0e6c i^(ii^v ic6p xatavaXtoxov. — Propositio
h. 1. occurrens desumta est exI)eut.IV. 24.,ubi in vers. Alex, legitur:
9 8tt x&ptoc 6 Oed^ ooo irop xatavaXtoxov lotiv *. S. auctor declarare
voluit: nam etiam Deus noster ignis consumens est, h. e. non minus
graviter christianis peccantibus irascitur, quam olim Israelitis iratus fuit
peccantibus; facillimumque est ei, non minus quam igni flagrantissimo
eos, quos arripuit, pessime perdere.

Paraphrasis.

Cap. Xn. w. 25—29.

Cavete, ne Deum repudietis loquentem; si enim illi non impnne
evaserunt, qui Deum de monte Sinai per Moysen loquentem repudiamnt,
quanto minus nos impune evademus, si Deum per Christum loquentem
spemimus, cuius vox terram conoussit tunc^quando lex datafuit; nunc
vero commovebit non solum terram, sed etiam coelum, sicut promisit
apud prophetam Haggaeum, dicens : adhuc semel, et ego commovebo
non solum terram, sed et coelum. Illa autem in promissione verba:
^€ulhuc eemel*^ declarant abrogationem eorum, qu^ sunt mutationi

218 Eipoiiao xm. 1. 1

obDozia» ita fiGu^tonui^ i e. eo oonsilio matatiom obnoxiomin, at ea»
quae matationi non sunt obooxia, manere posaint Qnare regoom im*
mobile aodpientes gratiam Deo persolvamns ita, ut enm.oolamnseoi,
qno postnleti modo» cnm reverentia et metn; oam etiam Deos nosler
oentemtoribns snis aoerrimas infliget poenas.

Tractatns IL

14ii«iiti«U8 iiieeialitres.

Ckp. xin. rv. 1—21.

Am or fraternns, hospitalitas, oommiseratio, pndioitia,
fidncia in Denm et martyrnm recordatio commenda^tnr.

Cap. Xni. w. 1—7.

V. 1. 'H f iXaSsXf [a |uy6ta>. — Gohortationibns generalibns ad*
necdt epistolaeanotorqnasdamspecialiores; et qnoniam amor &atemas
qnam plnrimnm tadebat ad soeietatem christianam arctins constrin-
gendam et fidei, in qua plnres clandicabant, constantiampromovendam,
hino enm ante omnia commendat — Panlos soribit: i^ ^tXaSsXfta
(isvlxoa, qnia leotores epistolae a sepsa amoris erga fratres non alieni
erant (cflr. VI. 10.; X. 33.). Quoad hanc versum cfr. Rom. XII. 10.;
I. Thess. IV. 9.; I. P. I. 22.; H. P. I. 7.

V. 2. Ti]c f tXo^eviac [i')) iirtXavddveo^s* Sta ta&ry]c T^p IXaddv
Ttvec ^v{oavt6c aYf^Xooc* — Magnam erat apad veteres, etiam apad
Jadaeos, pietatis offidam peregrinos hospitio exdpiendi cnm fere nnlla
essent hospitia pnblica; qaare hospitalitatis stadiam non nno in loco
libiomm N, T. commendatur (cfir.Rom.Xn. 13.; I. P.IV. 9.; LTim.
III. 2. ; Tit I, 8. eto.) ; etiam apostolos noster lectores snos admonet,
nt hospitales sint, sicutomninoin peregrinos, itainprimis in christianos,
at chriatiani patria pnl^i, in terris peregrinis oberrare ooacti, ant iter
facientes habeant, quo se tuto redpiant. Et ut magis lectores permo-
veret ad hospitalitatem ezercendam, dicit, qiuibusdam ooqtigisse, nt in^
sdi ipsos angelos ezoeperint Hoc hospitalitatis prs^miam tuleront
Abraham, Loius (oolL Gones. XVIIL» XIX.) et Manm (colL ^ud.

Bzponlilo Xin. 8^5. 219

Xm.), qui itaqae h. 1. yoo6 Ttveci qmdam, simt natdligendi. — Locatio
SXa^ov Ssviaavre^ bene graeca est, et apad optimos scriptores reperitor.
Vulguta yertit minas reote: ^per hanc enim latuerunt quidam an"
ffelis hospMo rtceptisl^ clarios Eraemue: ^per hane enim qmdmk
VMcU eoiceperunt angdos hospitio. *

y. 3. Mi|jLVii{<3X6ade td^v Sea{iE(ov &^ aovSedetsivot, x&v xaxooxoo-
(i^vcov &c *al afttol Xvtec; Iv adb^iatt. — Mt[iVT5axea*at, memoremtBse,
recordari, in hac orationis seriedenotat : caram babere, adiayare(atin. 6.).
Spectat aatem hoc praeceptam omnia, qaibas ob religionis christianae
professionem in yincala coniectis et afSictis saocarri, eoramqae miseria
leyari possit, qao pertinent preces, beneficia, cara de eorum salate et
liberatione eta — Yerbis: vk aov8e86|idvot indicatar affectas, qai talis
esse debet, ac si ana cam iis yincti simas, et nostra caasa agatar (dV.
I. Cor. Xn. 26.). — Iv a(b[JLatt elvat h. 1. denotat: in oorpore esse
malis obnoxio, gerere oorpas mortale malis obnoxiam. Solet enim oom*
miserationem moyere oommanis infirmitas.

y. 4. Tt[uoc 6 Yajioc Iv icaat, xal -^ xotn) &|JL(avtoc Tc^pvoo^ifAp
xal tiotj^ooc xptvet 6 Oed^;. — Seqaitar cohortatio ad padicitiam. —
Ad Tttito^ cogitando adiiciendam est : latco ; nam praecedentibas et se-
qaentibas praeceptis de moribas et officiis imperativi sant appositi (coll.
V. 1., 2., 3., 7., 9.). — Verba: Iv Tcdat malti explicant: inter omnes;
matrimonio inter omneshonor habeatar. Sed qaae sequantar, flagitant,
ut Iv icdat potias de omnibas, qaae ad matrimoniam pertinent, rebas
intelligamas; hoc sensa: honor coniangii est seryandas, nec fides con-
iangii per adalteria est yiolanda, nec ab ipsis inter se coniagibas qaid-
qaam admittatar, qao thori paritas oommacaletar. — Ad yerba: ndp-
vooc Y^p xal (lotxoo^ xptvei 6 Oed? cfr. I. Cor. VI. 9. s.

V. 5. 'AyiXApYopog 6 tpdwoc. 4pxo6[i8vot toi« mpooatv. A&t6c
Yip apYjxev Ob ^-fi ae iv«, ohS" o& jn^ ae lYXataXfco)' — Dehortatar
ab avaritia, qaod ea sit omniam maloram radix (cfr. L Tim. VI. 10.).
Ac forte idpraecipit, qaodvideretqaosdampraetextaegestatis, adqaam
redacti erant iniaria perseqaentiam, plas satis stadere rei de novo aa-
gendae. — tpdTcoc denotat modam, agendi rationem, sed etiam morem
sea mores. — Avarae cogitationi eoram, qai semper metaant egestatem,
ideoqae plos semper expetant, oocarrit verbis citatis: oh (ii^ oe &v&
X. t. X., qaae e memoria citata saat vel e Deat XXXL 6. aut 8., vel

220 Expodtio XnL 6. 7.; ^tgmpbr. XHL 1—7.

e I. CfhnML XXYIIL 2a (cfr. etiam PMIo de «mfiis.

p. 844 c.y)

T. 6. &att ^a^odvtac 'iffdc \t(mY K6ptoc ifjA Poi|d6c ml o&
f oP7}di^o|iott, ti irotijoei |loi ivfrpttico^ — Verba citafca deprompta
sont e ps. (JXVIUL 6. et ad verbiim oonTeniant com ym. Alez. —
da^^odv est oonfiderey fidadam habere, oonfidenter agere, bono animo
eese. Verbom icoi€Cv h. L in malam partem poeitnm est, at dedaret
noeere. — ivdpcoicoc idem valet qaod bamana imbedilitaB. — Bene
aatem aptat boc apoetolas leotoribas saifi, qai ob reli^onem saepe ab
improbis exaebantar sais facaltatibas.

▼. 7. Mvi]|jiove6eTe c6v 'j^oo(iiviDV &|i^v, oZrtvec iXdX^ipav o|uv
tov Xd^ov co5 0eo5, &v &vad6iopo5vTec rijv ixpaotv t^ ivootpofljc*
|U|ulade d]v icCottv. — Qaia lectores haias epistolae proclives erant
ad defectionem, propterea eos apostolas denao ad fidei oonstantiam ad-
hortatnr, proponens illis exemplom praepositoram saoram, qai iam de-
oesserant. — 'J^o6|uvot iidem sant, qai alias vocantar 9cpQiiotdc(i6Vot,
praeporiti, scil. eoclesiaram ; nam statimseqaantar verba: oTttvec IX&Xt]-
oav 6|ilv t6v Xdrov to5 9eo5. Samma gaadet probabilitate eoolesiae
Hierosolymitanae antistites xat' Mo/i^ l^xs honoris nomine appellatos
esse. Fnerant '^o^fuvot illi a religionis ohristianae adveisariis vehe-
menter vexati sapplidoqae afiecti, proati hoc «x Act Ap. oonstat de
Stephano diaoono, de Jiuoho maiore apostolo ; sed ad finem vitae osqne
se oonstanter gesserant. — &vade(opeCv denotat: attente considerare
(cfr. Act XVII. 23.). — ivaotpofij, at verbam ivaotp^eod^ou (infira
V. 18.), vivendi rationem denotat; Ix^aotc tl]< ivaotpof '^c ^ ^^
vitae (cfr. rJjv l^oaov Lc. IX. 31.; H. P. I. 15. et r}]v ift^tv Act. XX.
29.); h. 1. intelligendam est martyriam. — Alii verba Ix^aotv tifi
' ivaotpo^c interpretantor: qaem habaerit eoram vitae ratio eventam;
perpendite praemia constantiae ac fidadae in Deo positae, qnae post
mortem consecati sant. Haic vero interpretationi non fi&vere videtor
sententiaram nexas.

Paraphrasis.

Cap. Xm. w. 1—7.

Vos invioem amare pergite. Memores estote hospitalitatis; per
hanc enim qnibasdam felidtas oontigit, nt insoii ipsos angelos exoepe-

<) JBdil. McMff. I , pag. 430.

Sipofitlo xm. 8. 9. 221

rint Caram liabete eomiii, qni sunt in ▼incalis, tanqnam et ipsi cnm
iis vincti essetis, eorumqne, qni calamitates perfernnt, tanqnam et ipsi
iisdem calamitatibns obnoxii. Honor coningii in omnibns rebns est ser-
vandns nec matrimonium adulteriis maouletnr; Dens enim fomicatores
et adnlteros severe pnniet Mores vestri ab ayaritia sint alieni, sorte
▼estra, facnltatibus yestris contenti estote et de futnro confidite in Do-
mino; ipse Dens enim didt: non negligam te, neque tedestituant Hoc
itaqne Dei promisso freti confidenter dicamns: Dominus mihi adiutor,
itaqne nihil timeo: hnmana imbecillitas mihi nocere haudpoterit. Me-
mores estote antistitum yestromm, qui Yobis religionis doctrinam tra-
didemnt, qnorum yitae ezitus rationem diligenter perpendentes imita-
mini fidem.

Seotlo d.

Doctrina christiana pura seryetur, et cum disciplina

iudaica non commisceatur.

Cap. XHL ry. 8—16.

▼. 8. 'lY]aooc Xpiotb^ Sx^e^ HLal oi^(i£poy 6 aiycbQ xal eU too^
aUovaC' — Apostolus aliam additums cohortationem, nempe ut puram
et incormptam servarent Ghristi doctrinam, nec iudaicae religionis ritus
oum ea coniungerent, generaliorem praemittit sententiam hanc: Jesus
Ohristus semper est idem onmisque matationis expers. Minus recte
nonnnlli huius versns verba cum iis, quae praecessemnt, connectunt, ut
declaretur, Ghristum fore perpetnnm adiutorem eomm, qui dootrinam
ipsins oonstanter profiteantur. Sed Xpiozd^ opponitur StSaxat^ icoixC-
Xai< xal ibmct quamm ▼. seq. mentio fit, atque adeo Ghristi doctrinam
indicat, et sententia ▼erbis huius ▼ersus inest haec: Ghristi doctrina
perpetno eadem manet, est immntabilis. Hoc significatu ▼ocabulam
Xpioc^ saepe in epistolis Panlinis legitur (ex. gr. Bom. VIIL 10.;
Eph. IV. 20. et alibi).

▼. 9. AiSaxaTc 9coix[Xat< xal (ivaic V''^ Kopwpip&o^ KaX6v Yotp,
X^ptti ^^tododat rijv xapSiav, o& Pp(&|iAOtv, Iv oEc o&x d^^sXi^^oav
ol icepticati^oavtsc- — Qui^ Ghristi doctrina, ▼ult apostolus dioere, ea-
dem semper est et esse debet, ne doctrinis ▼ariis et peregrinis, quae non
snnt partes doctrinae christianae, ▼os abripi patiamini. — Per St8ax&c
iroixtXa^ xal S^va^ sunt statuta legis Mosaicae intelligenda, quorum

222 fizpotitio xnr. lO.

observatio a nonnnllis ad salntem oonBeqaendamneoessaiia tradebator;
statnta haeo vocantnr ScSaxal notxCXoi, qnia mnlta et diversa erant;
S^yai vero, qnia aliena erant a doctrina Christi. — In nonnnllis libris
legitnr icspif^pso^e, in aliis napafpipsad^; sensns est fere idem, fflve
illa, sire haec lectio probetnr; lectio altera antem napafipeode admo-
nitn plnrimomm optimae notae oodicnm (A. C. D. M. Sin., plarinm
minnscnlomm), etiam yersionis Vulffatae^ Syriaeas et Copticae est
praeferenda. — xaXdv h. 1. idem valet qnod ao[i.^§pei, ntile est, con-
dndt, invat. — X<^ptC q^d h. 1. significet, mnltnm dispntatar; Graeei
per x<^P^v fidem^ e. ThomasgraUam iustificaniem^ Estius doctrinam
Christi integram et incorraptam cnm omnibns beneficiis snis intelli^t
Opinio antem verosimilluna est, per x^P^v intelligendam esse ss. Em-
charistiam^ qnae centmm constitait et summam omninm doctnnae
Christi benefidomm. lam expressio: /dpiti ^epaiodadai 7)]v xapSiav,
et antithesis inter yijkpv^ et ^pcbjiata innnit, per x^P^^ dbom aliqaem
intelligendnm esse; praeprimis antem hanc explicationem conunendat
V. seq., in qno ss. Encharistia qaa sacrificiam et dbos sacrificalis de-
scribitor.^) — Per Ppijd[jLata flagitante versa seq. epalae cnm sacrifidis
iadaids conianctae intelligi debent. — Formnla: icepiTcatEtv Iv ^pco^taai
denotat: epnlamm sacrificaliam partidpem esse. Tales epnlae non pro-
fnemnt Jndaeis ad stabilitatem consdentiae veramqae sanctitatem;
nam Jeremias (XL 15.) didt: ^NumqmA ca/mes sanctae au/erent
a te malitias tuasl^ — Iv oU referendam est ad o{ irepticatoovtec
non vero ad d>f eXiiJdifjaav.

V, 10. ''Exo|JLev doataaryjptov, li o5 yaYetv o&x irfpmv^ l£ooatav
ol rj) oxYjvg Xatpe5ovte?. — Versn praecedenti memorarat apostolas
pp(&[iata, dbos Jadaeomm sacros; inde hoc versa occasionem snmit de
cibo christianomm sacro, ss. nempe Eucharistia^ disserendi. — <&o-
ataatn^ptov per metonymiam positam est pro victima, qaae in ara offertor.
— ol t-jj axYjvjj Xatpe6ovte< proprie dicantar sacerdotes iadaioi; h. L
aatem, cum opponantnr christianis, significantnr omnino Jadaei, ritibos
Leviricis adhaerentes iisqne confidentes. — LoGns hic classicas est ad
probandnm dogma Eoclesiae catholicae, ss. Eacharistiam veri nominis
esse sacrifidam. Ooataatnjpiov denotat sdlicet altare iUad« in qno cSr
ferimus sacrifidnm corporis et sangainis Christi, olim incmeeimmolati;

^ Cfir. Bitj^ L c, Sl. 294.

qnod ediint et partidpaiit non Levitae et Jadaei, sed sacerdotes et fideles
chriatiani, dnm snmnnt ss. Eucharistiam, ut oor suum refidant. — Apo-
stolum non loqni de altari crucas, ut putant s. ThcmoB et EsHus^ sed
dealtari Euoliaristiae, patet ex verbo ^aYov, edere; ex altari enim
crucis non edimus, sed ex altari Eucbaristiae; dein tabmiaculo, i. e.
altari tabemaculi veteris, ez quo saoerdotes et ofiferentes Judaei victHnas
oomedebant, tanquam escas sanotas, opponitur altare hoo Bioclesiae novum,
ex qno saoerdotes et fideles non escas camales boum et oyium, sed escam
diyinam et coelestem oomedunt, sciL oorpus Christi. Patet ergo, Eucha-
ristiam essesacrificium: habetenim Eucharistiasuum altare, ubi autem
est altare, ibi necesse est, ut sit sacerdos pariter et saorificium: haec
enim tria sunt oorrelativa {ComsUus a Lap.).

▼. 11. ^Qv Y^p d^^psxca C<biov xb al^ xepl Su^pxia^ d^ tdi &*(ia.
&dtoo&pxi6p^<i^9 to6t<ttv tao&^xaxam^cdBxai HiAvffiicapB^okfi^.

V. 12. Aio xal 'InjoooCf ?va irftduTQ Sia to5 l&oo oujtaTog t&v Xa&v,
i^fA t^c nbXyfi Sica^ev. — Apostolus probat, quod praeoessit (hoc enim
sagnificat part. Ydp) ; sdlicet non licere iis, qui tabemacnlo sendunt,
edere de altari nostro, de victhna oorporis Ghristi in EJucharistia ; probat
hoc caeremonia a Moyse ordinata in expiationis sacrifioio. Locus, quem
Paulus respicit, occurrit in Levit XVI. 27., ubi praecipitur, ut vitulus
et hircns, qnomm sanguis die expiationis illatus est in SanctiBsimnm,
extra castra combnrantur. Non lioebat itaque saoerdotibus neque po-
pnlo de carae sacrificii, quod die expiationis offerebatur, vesd. Ohristus
antem, adeoqueet cibus eucharisticus, similis est talisacrifido, quod die
expiationis solemni offerebatnr; Judaei proinde, qui legem Leviticam
observant, necessario a cibo eucharisdoo abstinere debent. Deinde car-
nem saorificii piacularis non tantum non oomedebant Judaei, sed eam
extia castra in deserto et extra dvitatem concremabant ; propterea etiam
Ghristus, quia hocsacrifidum piaculare typus eius erat eumque reprae-
sentabat, extra portam passus est; neoessario itaque extra castra veteris
taberoaculi et sacerdotii egrediendum est ei, qni Ghristi sacrificii parti-
oepB esse vult. — Per C&oc intelligitur latulus pro peocatis saoerdotis,
et hircus pro peccatis populi oblatus. — Formulae: Sgo) tijc icapepL^o-
Xl)c et l(co t^c ic6Xif)c 8tint idem valentes ; nam etiam castra Hebraeorum
in deserto habebant portas (coll. Exod. XXXII. 26.); et m castrornm
locnm sucoessit urbs, nt templum in tabernacnli locmn.

V. 13. Toivov i$spx<fa|fceda itp6c ot&t6v Sgio ti}c xape|i,poXi^ tbv

224 fiipoftttio xnL 14, ift.

ivitSiofhv oc&Too ^povtsc* — Qood dbdt apofitolfis de CSurislD exte
porCani paaso, qQadam allegoria ooDvertit ad exhortationem de CSiiisto
in eo» qaod extia portam paBBns est, imitando (Mstius). S^isos est:
Mittamos sacra Jndaeoram, Beparemos nos a Jadaeis» etiamsi^ptoea
paiticipes Chrisd passionam imo et mortis eios ignominiosae esse de-
beamos. — S. aactor soripsit: S£o) vffi napB^okijQ, non xdX£«K» qaam-
qnam arbem respexit, at ez seqaendbas (v. 14.) verbis appaiet» non
tantom propterea, qnia arbs Jadaeis erat» qood olim in deserto castra
fberunt, sed etiam propterea, qnia in deserto Lex lata, coltasLeyitiGas
institatas erat, a christianis (oolL v. 9.) religioni Christi haod immis-
cendas, caias tamen neglectione odiam et persecationes Jadaeomm sibi
parabant

y. 14. Ob 7&P Sx^P^ ^^ |iivot>aav ir<iXiv, iXka djv (liXXooGov
iffiCt)too|i8V. — Verbis haias yersas additar caasa, ob qaam ipsa mors
ignominiosa christianis propter religionis professionemperferendafit. —
i^ |iiXXoo(3a )c<SXtc idem exprimit, qaod (XIL 22.) : 'IepooaaXi|{L ^oo-
pdvioc et (XL 10.) : i^ zob^ ds(JL6Xiooc Sxoooa tc^Xic» i^c tsyyivq^ nud
8t)|uoopy6c 6 Oedc* Fataram aatem civitatem hanc vocat, qaia nobis
fatara est. Nam Deo, Ghristo, angelis et sanctis iam praesens est.

y. 15. At' o&TOO ohv iva^^pcoitev ^ooiav alviosoc Siairavtoc tcp
Os^ vooziazi xapic6v xeiX^a>v 6(10X0706^10)^ r$ &v6{iari aotoo. —
Gohortatio, qaam hic yersos continet, non ex proxime praeoedentibas
dedacitur, sed e tota, quae y. 8. coepta est, ar^mentatione. Monet apo-
stolns lectores saos, at Deam ob tanta beneficia per Christom in ipsos
oolkta celebrent hymnis, precibas, at eam oolant, non ritibns iadaids,
sed piis sensibos, sacrificio, quod animi cultu oonstet. — 81 a&too ex-
plicaridebet: per Ghristam, qoireligionesuatot nobis largitas estbene-
ficia, morte cmenta in cruce perpessa peccata nostra expiayit et in
mords huius memoriam ss. Missae sacrificium instituit — §id iravtd^,
semper, sine intermissione. — <&oalav alviaeco^ iyafpipeiv idem est ac
alvetv zbv 0e6v (cfir. Ley. VIL 12.). — ^iioXoYeiv per hebraismum idem
yalet quod alveiv, laudare, celebrare; quoniam qui laudant aliquem et
celebrant, ei fatentur quasi et ostendunt, agnosci a se yirtutes eios ; hinc
^(i.oXoYetv t(p iv6(iati a&^coo exhebr. loquendirationedenotat: celebrare
Deum. Sane ergo, quid sibi yelit formula: '8-oda aivdaeo^c» apostolus
egregie explicat adiecta propositione : hoc est: laudes, quas labia nostra
Deum celebrantia tanquam fructus progignunt.

Piraphnttls Xm. 8—15.; expos. OTI. 16. 225

Paraphrasis.

Cap. Xni. w. 8—16.

Jesus Ghristus semper est idem omnisque mutationis expers ; ergo
et eadem esse debet de Ghristo doctrina et fides; et propterea nolite
pati, ut doctrinis yariis et peregrinis, quae non sunt partes doctrinae
christianae, abripiaminL Optimum enim est, ss. Euoharistia cor saum
recreare, non vero epulis sacrificalibus, quae non profuerunt ad veram
sanctitatem iis, qui earum erant participes. Nos christiani habemus
altare, de quo Judaeis oomedere non licet. Hoc figuratum fuit illa cae-
remonia, qiia nec sacerdos nec populus comedebant de hostia expiatoria
peccatorum; caro enim vituli et hirci, querum sanguinem summus sa-
cerdos pro suorum et populi peccatorum expiatione in Sanctissimum
inferebat, cremabatur extra castra; hinc et Ghristus, quia hostia haec
piacularis typus eius erat, extra portam urbis Hierosolymitanae passns
est, proprio sanguine populum suum sanctificans. Mittamus ergo sacra
Judaeorum, etiamsi propterea participes Ghristi passionum imo et mortis
eius ignominiosae esse debeamus; nec nosterreat hicesynagoga exitus;
nos, inquam, qui fixam civitatem in hoc saeculo non habemus, sed qui
tanquam peregrini bic viventes futuram, Jerus0.1emcoe1estem, inquirimus.
Per Ghristum itaque, summum pontificem nostrumdignam laudis hostiam
et gratiarum actionem Deo semper ofleramus, laudes scilioet divinas,
quas labia nostra Deum celebrantia tanquam fructus progignunt.

Seotio 8.

Pauperes liberalitate, ecclesiae praepositi obedientia

sunt prosequendi.

Cap. Xin. w. 16. et 17.

V. 16. Tf)g 8k e&icoiia^ xal xoivcovia^ [i.'^ liciXavddcvea^* Toia&rai^
IfAp OoaCaic e&apsotettat 6 8sd^. — £&^otia (so Tcotstv Mr. XIV. 7.)
et xotvcovla sunt synonima; sed posterius, quod saepe de beneficiis in
egenos coUatis adhibetur, priori lucem et pondus addit (cfr. Rom. XV.
26.; n. Cor. IX. 13.). Mos erat Judaeorum, ut peractis sacrificiis,
quibus ea offerentibus vesci licebat, ad epulas sacrificales seu sacras
invitarent etiam gentis suae pauperes (cfir.Lev. VH. 14. ss.; DeutXn.
12.; XIV. 29.; XVI. 11. ss.). Hunc morem s. Paulus, qui v. praea

P A n • k| CommenUriiaa. lO

226 FfiMifin XOL 17.; ymtkE. JOSL 16. 17.

sacrifien laodis a doristiaiiis offefeodi meiiiiiMni, lespkiL — Adluliitam
est ▼OGaboliim vouBKeaQ, nt dedaieiin; Qome pietatis acprobitatis exer-
dtiam iotelligeiidam esse. — s^a^^o5{ija£ xtvi deootat: oblector alk|iia
re. — Ad Terba: mamoBL^ 7ap &o(xjlz ^Mfi&mxai dAso^ lectisame
adootat EtiMua: ^Subttihie taeiia anlMems mUr hoe gmm» hogii'
arum et ea§^ quas eeeundum legem oferAaniar^ quae Ser^tmra
tedaiar Deo non plaeuieee^ ui eupra X. 6,ex fodlm. JSXu 8.: \o-
toeauiomaia tibi non plaeuerunt*.

V. 17. Iletdeajk tot^ i^ooiiivoic o|ubv, xol oxslxsce' orocoe ^d^
ixposvodotv oiclp twv ^vfiunv o{ubv, oc Xdxov iso8»aovc8C tvs {isdc
^dcpdc tooto itocttat xol {it] atevo^ovrs^' aXootteX^ Top optv tooto.
— Nooc seqoitar oova oohortatio. — Yerbis: xd^es^ TLoi oxstxets
exprimitor obeeqaiaiii, qood alioram praeoeptiB se doci potitar et eorom
admoDitioDibas cedit et oon repagaat. Demoostiat ig^tor hic locos ec-
clesianira piaeporitos babere potestatem piaedpieodi ac l^es fereodi,
qnibos-obedire teoeDtar eoram sobditi. — V erbom ifpoxvstv permeta-
pb<mm de iis poaitor, qni partessoasbeoe, caote et drGamspecteagaot,
oami stodio et diligeotia negotio alicoi Tacaot — Verba : ootot f dp
diYpoxvodotv X. t. X. continent non modo caosam, cor christiaai aoti-
stitibas snis obtempeiare debeaot, sed bis ipsis qaoqne eoclesiae coia-
toribas repotanda commeodator moneris graiitas, coias ratiooem Deos
reposcat — Verbis: &^ Xdyov ixoSflftdovtecsignificareyolnit apostolns
pericnlom, 1n qno Tersantnr, qai praesnnt animabns reg^is, nt boc
attendentes snbditi prompte ils et libenter obediant , Set enim hoc
(inqnit b. Thomas) mcuoimum pericuiumj hommem de factis aUems
raHonem reddere^ qui pro euis non sufficit ' — tooto referendnm
est ad i^fpwcvsLVj non vero ad Xd^ov awoSiSdvat. — |ieta x^P^ utpote
exhilarati et oonfirmati vestra obedientia, fidei constantia, vita ad nor-
mam doctrinae Ghristi inoormptae oomposita. — iXootteX^c deckiat
noxinm, pemiciosam.

Paraphrasis,

Cap. Xm. w. 16. et 17.

Benefioentiae et liberalitatis studiosi sitis, talia enim sacrificia Deo
placent. Exactam praepositis vestris obedientiam reddite etreverentiam
impendite; ipsi enim saluti vestrae oonsnlnnt, nt qni de vobis rationem
Deo reddituri sunt; eis ergo obedite ex animo, utcnm gaudio hoc grave

Expositio Xm. 18—20. 227

manus impleant, etnoncnm taedio sustineant: quod sanevobis non ex-
pedit, quia gemitus iilorum iram Dei in vos provocat.

Seotio 4.

Auctor lectorum precibus vult iuvari, et ipsemet preces

pro illis fundit

Cap. Xin. w. 18—21.

V. 18. npo^e6xeo*8 icepl i^|i(ov* xetWjte^a ifAp, 8tt TMkij^ oov-
elSifjatv l/o|i8V, Iv icdtat TcaX&^ '^^Xovrec ivaatpd^ead^at. — Apostolus
more suo sub finem epistolae commendat se precibtis eorum, ad quos
scribit. (Cfr. I. Thess. V. 25.; 11. Thess. m. l.j Rom. XV. 30.; Eph.
VI. 19.; Col. rV. 3.). — Verbis: «et^dfiefta ^4?» 5Ttx.i:. X. apostolus
rationem reddit, ob quam mereatnr, ut pro ipso orent. Perquam pro-
babile est, s. Paulum bonam suam conscientiam oommemorantem in-
primis respexisse chiistianos, qui ritus iudaioos cum religione christiana
Goniungendosputassent, eumque, cum docuerit legem Mosaicam esse ab-
rogatam et penitus antiquatam, calumniati essent.

V. 19. IleptaaoT^pw^ 8^ icapaxaXd^, xobzo icotTjaat, tva tAxtov
a7coxataatad& o(ttv. — Auctor aliam addit causam, cur petat, ut pro
ipso orent. — Ileptaaot^pto? nonnulli ooniungunt cum verbis to6to
TTOt^^aat, vertentes: vos exhortor, ut eo studiosius hoc faciatis. Sed
ipse verborum ordo docere videtur, ffeptaaot^pw? iungendum esse cum
verbo ^capaxaXd^. — Comparativi forma : tdtx^v serioris aetatis, ' in-
primis N. T. scriptoribus usitata fuit, cum melioris notae scriptores usi
sint voce taaaov; Attici t&ttov. — Ex verbis: tva iTcbxataatad^
o(irv coniicitur, auctorem epistolae in vincnlis detentum, sed (ob abso-
lutum loquendi modum v. 23. 2f(|)0{JLat D[iac) de liberatione sua iam
oertum fuisse.

V. 20. *0 S^ Oe6^ vfi^ elpijVTj?, 6 avayaY^v Ix vexpwv t6v Tcoe-
piva t(&v icpoP(itt(dv tbv ^t(av Iv af|iatt Sta^&T^XTj^ alcovtoo, t6v x6ptov
T^(ii5v 'l7]aoDV [Xptatdv],

V. 21. xatapttaat &ji6tc Iv Tcavtl lpY«p iYa^cp, et<; to Tcotijaat to
^^Xif](ia a&too, TcotcBv Iv &(itv to eftdtpeatov Iv&Tctov a6t0D, Sta ^ifjaoD
XptatoS, $ i^ 8(5Sa bU tbD? otldiva? t(&v aicbvcav. ' A|jl>5v. — In pfaecedehtibus
rOgaVit apostoliis Idcitored, ut pro ipso orarieint ; ' nuncvicissim ipse eis bene
precatur et pro iis orat' - — Phrai^i : 5 6e6? t-^c ei^iiJVYjc ilenotare potest aut

16 •

228 Expositio xm. 21.

Deum salutis (dr. I. Thess. Y. 23.), aut Deum pads (cfir. Bom. XV. 33. ;
XVI. 20. ; Phil. IV. 9. ; 11. Cor. Xm. 1 1.) ; h. 1. ob verba v. 18. posteriora
significatu altero haec phrasis accipienda est, et quidemhoc sensu: Deus
auctor pacis non faoiat vos a me dissidere; posteriora enim v. 18. verba
prodere videntur, quosdam epistolae huius lectores minus recte erga
apostolum animatos fiiisse, ac si ipse legis esset inimicus et apostata;
hinc optat, ut Deus eos non faciat ab ipso dissidere. — ivafaYsiv notat:
sursum» in loca superiora ducere; h.L significat Christi reditum amorte
in vitam. Gommemoravit autem ^. auctor Christi in vitam reditum
tanqnam testimonium illustre, quo Deus eius doctrinam probavit; eo
ooDsilio saepe in suis orationibus (ex. gr. Act. XIIL 33.; XVIL 31.)
et epistolis (ex. gr. Rom. I. 4.; I. Cor.XV. 17. ss.) ad Christi in vitam
reditam provocavit. — Christum appellat tov 7rot[iiv(x zm icpo^dtiov
vbv jfA^ay, quia supremus et primarius est pastor, qui omnes aucto-
ritate et dignitate superat (cfir. Jo. X. 11. ss.; Mtth. XXVI. 31., LPt.
11. 25.; V. 4: 6 ipxi«coi|tTi{v). — Verba, quae sequuntur: h oajiaTi
diad-i^Yjc atfiovioo declarant, quo iure Christus dicatur et sit 6 Tcoiiiiiv,
6 {liifac, qnia nimirum sanguine suo, morte sua, novum testamentum
sancivit et stabilivit. Christus ipse (Jo. X. 15. 17.) se cum pastore
comparat, qui ovium salutis oausa vitam deponat; et s. Paulus declarat
(Act. XX. 28.), Christum ecclesiam suo sanguine sibi acquisivisse. Sic
atpux xlj? StadiJxiQ^ etiam legitur Matth. XXVI. 27. — SiadTjXT] vo-
catur alcbvioc, quia testamentum a Christo sancitum (coU. XII. 27.;
XIII. 8.) haud amplius abrogabitur, sed in aeternum durabit. — xaTaptiC&iv
h. 1. significat: perficere, perfectum reddere. — ei^ t6 icotijoatto ^iXif](ia
abzobt ut voluntati ipsius satisfaoiatis ; his verbis simul comprehenditar
firma perseveratio in profitenda religione Christi. — to s&dpeoTOV Ivod-
TCiov ahzob idem est ac: zb a&zip eodtpeotov (cfr. II. Cor. V. 9.; Rom*
XIL 1.; XIV. 18.; Eph. V. 10.; Phil. IV. 18.). — Verba 8ta 'Itjaoo
Xptotoo coniungenda sunt cum part. icot«&v. — Verbis: icotcov Iv o|j.Iv
zb e^dtpeotov lv(i)7rtov ahzob s. auctor docet, quodvis opus bonum ex
una parte homini esse adscribendum, ex altera parte vero operatione
divina in nobis effici. Doctrina vere Paulina! (cfr, Phil. L 6.; II. 13.).
In hunc sensum dicit etiam concilium Tridmtinum (sess. VI. a 16.)
verbis Papae CoeUstini : , Tanta est erga om/nfis homines bonitaa Dei^
ut eorttm velit esse merita, quae sunt ipHus dona. * — Adiectam
doxologiam interpretes quidam ad Deum Patrem referunt» et verba:

Parapbrasis XIH. 18—21.; expos. XHI. 22. 229

9coid>v . . . UiQooD Xf iGxoD uocis includenda praecipiunt, quod alias maxime
Deus Pater ita collaudari soleat^ et scriptoribus ss. usitatum sit, quoties-
cunque singularis beneficii divini mentionem fecerint, in laudes eius
erumpere, Bectius vero alii hanc doxologiam Ghristum spectare statuunt,
quam sententiam verborum ordo oommendat, et alii loci (Rom. IX. 5.;
II. Tim. IV. 18.: I. Pt IV. 11.; U. Pt. lU. 18.; Apoc. I. 6.) oonfir-
mant, qui doxolo^am in Ghristum continent

Paraphrasis.

Gap. XIII. vv. 18—21.
Vestris orationibus me commendo, et hanc gratiam eo securius a
vobis spero, quod bona conscientia gaudeo, cum omnibus in rebus recte
versari studeam. E}t instantius vos adhortor, ut preces pro me fadatis,
quo celerius ad vos reducar. Deus autem pacis auctor, qui revocavit a
mortuis Jesum Christum, magnum illum pastorem ovium in san-
guine foederis aetemi, perficiat vos in omni opere bono ad faciendam
voluntatem eius et quae ei grata sunt, efficiat in animis vestris per
Jesum Ghristum, cui sit gloria in aetemum. Amen.

Epilogus.

Epistolae commendationem, visitationis promissionem,
salutationes et gratiae apprecationem complectens.

Cap. XIII. w. 22— 26-
V. 22. IlapaxaXd» S^ o{Ldt^, ideXf oi, &v^x^od6 roo Xo^oo xifi
ffapaxXii](36«i>c xal ^ap Sia Ppax^cov iTc^oteiXa o(uv. — Verbum avi-
Xeodat denotat sufferre, aures pra^bere, in bonam partem axjcipere.
Aculeatis sententiis subinde distincta erat epistola, ideo rogat apostolus
lectores, velint in bonam partem acoipere oohortationes suas interdum
paulo. severiores. — X6yo< tfj^ icapaxkipm^ male Vulgata vertit:
verbum solatii ; haec enim significatio ut h. 1. vocabnlo ^apdxXifjai^
subiiciatur, non permittit appositum verbum iv&xea^B ; nec argumentum
epistolae, cuius finis ultimus erat : fideles ad perseverantiam in fide co-
hortari; XdYo^ tfjQ irapaxXi^aeiiK itaque verti debet: verbum cohor"
tationis seu adfnonitionisy et referendum est ad totam epistolam, pro-
uti ex verbo sequenti: kniomXa ojiiv patet. — Pauius dicit: se Sia
^payjkm soripsisse re^pectu mysteriorum (ut censet s. Thom€ui)j quae
in hac epistola perstringuntur; nam in ea fere onmia mysteria veteris

230 Expotitio Xm. 23—25. Paraphrasis Xm. 23—25.

testamenti oontineDtar. — iTriat^XXetv saepe a scriptoribus ita ponitur,
ut idem sit quod y pdyetv (cfir. Act. XV. 20. ; XXI. 26.).

V. 23. rtvcboxete tov iSekfpb^f i^{i^v Tt|JL6^ov &9CoXeXD(iivov, (led'
00, Idv td^tov Spx^Jtat, S^ofJiat 6|jLd^. — Ftvc&axeTe in hac orationis
serie non est indicativus, sed imperativus; verti debet: scitote. — Ver-
bum d7coXeXo(jivov denotat, Timotheum fuisse alioubi in vinculte, nunc
iam vero dimissum (ut CharyaostimuBi Oecumenius et Theaphylactua
putant), quamvis neque ex Act Ap., neque ex alio documento historioo
aliquid de Timothei captivitate constet.

V. 24. 'Aaicdoao^e n&vza^ zob^ i^oofjivooc b\m^ xal icdvta^
tooc 4ifiooc« 'AaicdCovtat 6{idc ol dic6 tijc 'ItaXtag. — Per ir(ioJK
sunt fideles, christiani, intelligendi. — ol d:c6 Tij^ ^haXta^ sunt chri-
stiani inltaliaversantes; praepositio enim dicd ita ponisolet, ut patriam
aut domicilium indicet Sic Act XVU. 13. ol dTco xffi 9eaaaXovtxif]c
'looSalot sunt Judaei Thessalonicenses; Jo. XI. 1. Lazarus, qui Be-
thaniae aegrotabat, dicitur AdCapo^ inb BiQ^aviac; etiam apud PA£-
lonem (Legat. ad Gaium) ol dico T(b(iif]< sunt Romani, o( dico 'AXe-
^avSpeiog, Alexandrini. Sedcum verbis: ol &nb t1)c 'ItaXCac significari
etiam potuerunt christiani, qui ex Italia venerant, plures interpretes,
inprimis qui hanc epistolam Bomae exaratam fuisse negarunt, imo eam
s. Paulo apostolo abiudicandam esse oontendernnt, hanc explicandi ra-
tionem priori praeferendam duxerunt, et epistolae auctorem nomine
christlanorum ex Italia profugorum lectoribus suis salutem dixisse de-
fenderunt Sed prior explicatio verosimilior est; nam si apostolus in-
tellexisset christianos exltalia profugos, hocomninoaliquosaltemmodo
declarasset; fors scribendo: ol dico tijc 'ItaXia^ ^ap^vte^.

V. 26. 'H x«pt^ I^STd TcdvTcov &(iwv. 'A^jltJv. — Concludit episto-
lam apprecatione gratiae, significans eo nomine beneflcentiam Dei, qua-
tenus ab ea nobis omnia dona salutis proveniunt (Gfr. Tlt. III. 15.).

Paraphrasis.
Cap. Xm. w. 22^26.

Obsecro autem vos, fratres, tit cohortatitlnes meas aeqno f^ratis
animo, etenim in iis vobis scribendis brevior foi, quam nimiruin rei
gravitas postulat Sdtote, quod charitohnus f^ter noi^ter Timoth^^
sit a vinculis soktcls*; cum eo/si cito redi^t ad me, V6s inVisam. Sa-
\ntm omties ^htistites vesti^66 ^'bitiAe^ fi(9eles: !Salutem'H^dbi)s'dihdnt
christidni Itallicil Fd,tx>r divintis yobi&oinnibiES <x)ntii]fgat! ''Anxeb.

Corrigrenda.

P^. 2. lin.

4.

6.

7.

7.
26.
26.

32.
40.
41.

41.
42.

48.
48.

50.
51.
61.

63.
56.

67.

57.

59.

66.
67.

68.

69.

2.

ab initio pro xapaxn^p lege: 5{apaXfJ]p.

5.

» » »

soribu ,

AoripsL

7.

» » »

redinendam j

y retinendam.

18.

» » »

percunetatos j

^ peroontatos.

13.

a iine ,

. yelent ,

^ yalent.

10.

ab initio ^

, fderunt ,

^ ferunt.

3.

a iine ]

— : T

— ; T

5.

ab initio j

y tomulto ]

^ tumultu.

16.

a fine »

niir^' >

> UW.

5.

ab initio ,

T

T

17.

» » »

> {leYoXoooyYjc :

^ ^akiAoiiYri^

7.

a fine i

^ texteram

» dexteram.

8.

» » :

► nimi '

► nirm.

8.

» »

. Tmirn? .

► rmi:^b.

T ; T :

7.

ab initio

» PS.C. :

, ps. (;ri.

2.

» » :

^ tribimtiir j

^ tribuuntur.

13.

a fine

» T? 1

> IV.

3.

» » ]

» nlios

» alios.

3.4.

5. ab initio

» Dbi^ 1

> D^iy.

12.

» » ]

TT

> vr.

TT

14.

a fine

» D^O 1

► DPp,

7.

ab initio

» D^P 1

► Dyp.

7.

a fine

^ fere ^

» ferre.

1.

» » i

^ coepte ,

^ coeptae.

12.

» » 1

T T

> rwv.

T T

16.

» » 1

^ Mo5<T^C 3

y Ma>5aT}c*

Pag. 70. Un. 16.

ab inifcio pro et lege: est.

» 73. ,

18.

» » I

i appellantibus

»

appellentibuj

» 76. ,

8.

a fine ,

» ixe&oiQte

»

ixo&oifjte.

» 93. ,

11.

ab tnitio ,

y Philomen

»

Philonem.

, 106. ,

14.

a fine ,

» dabit

»

dabiint.

» 114. ,

3.

ab initio ]

^ exbiheat

»

exhibeat.

» 115. »

15.

» » ]

► rero

»

rere. '

» 128. ,

8.

» » s

, Misse

»

Missae.

» 134. ,

16.

a fine j

^ aooeptb

»

exceptis.

» 146. ,

7.

ab initio ^

p huio

»

hino.

, 206. ,

4.

» » 9

» eastigationes

»

oastigationis.

Reliqna menda typographica, qoae fonan inTeneris, ipse, qoaeso, beneyole lector,

emendare yeUs.

Opnscnla SS. Patrnm selecta

ad usuin studiosorum Theologiae edidit et commentariis

auxit

Hugo Hurter S. J.
Vol. 1—43. kl. H^. 1868—1881. Preis fl. 22.49 kr. 6. W.

I. De yita et passione S. GTpriaiu per Fontium. S. Cypriani 11. ad
Demetrianum -et de unltate Ecclesiae. — Daemon yei inyituB testis diyinae
originis relisrionis christianae diss. theolog. Editio 8. (80 kr.) — II. TertuUiani,
S. Cypriani et S. Thomae Aq. in orationem dominicam commentaria. Editio 2.
(86 kr.) — III. Libri duo de yocatione omnium gentium; tractatus de humi-
litate. De arca Noe Ecclesiae typo diss. theolog. (88 kr.) — lY. S. Cypriani
U. de mortalitate, de opere et eleemosyna, de patientia. Tertulliani 1. de
patientia et exhortatio ad martyres. Martyrum sansruis yox yeritatis diss.
apolog. (86 kr.) — Y. S. Ambrosii, S. Cypriani et Tertulliani de poenitoitia
opuscula (88 kr.) — YI. S. Augustini 11. de utilitate credendi, de.fide rerum
quae non yidentur, de fide et symbolo. S. Thomae Aq. in symbolum apost.
expositio (42 kr.) — YU. Yita S. Ambrosii a Paulino ejus notario conscripta.
S. Ambrosii, S. Cyrilli Hieros. et Tertulliani opuscula ad Ecclesiae sacramenta
pertinentia (86 kr.) — YIII. Yita S. Augustini a Possidio Calamensi episc
conscripta. S. Augustini 1. de catechizandis rudibus (38 kr.) — IX. Tertnl-
liani liber de praescriptionibus adyersus haereticos. Yincentii LirinensiB com-
monitorium (54 kr.) — X. S. Optati AM Mileyitani episcopi de schismate
Donatistarum libri septem (45 kr.) — XI. S. Eusebii Hieronymi Stridonensis
presbyteri epistolae selectae (45 kr.) — XII. SS. Patrum opuscula selecta
de gloriosa Dei genitrice Maria (60 kr.) — XIII. Sanctorum Martyrum aota
selecta (60 kr.) — XIY. S. LeoniB sermoneB selecti (42 kr.) — XY. M.
Minncii Felicis Octayius. S. Joannis Chrysostomi quod Christus sit Deus 1.
unus (88 kr.) — XYI. S. Augustini Enehiridion ad Laurentium et S. Ful-
gentii de Fide ad Petrum liber (45 kr.) — XYII. Rom. Pontificum epittdae
selectae (48 kr.) — XYIII. B. PontifiGum epistolae selectae (contin.) (48 kr.)

— XIX. Tertulliani Apologeticum (45 kr.) — XX. Sancti Gregorii Papae L
cognomento magni liber Regulae pastoralis (54 kr.) — XXI. S. Cypriani
Ep. et M. epistolae selectae (48 kr.) — XXIL Lactantii I. de mortibus
persecutorum et Yictoris Yitensis historia de persecutione yandalica (51kr.).

— XXin. D. Algeri de sacramentis corporis et sanguinis Dominici 11. tres.
(75 kr.). — XXIY. S. Prosperi Aquitani oarmen de ingratis (cum indice opnscu-
lorum Yol. 1 —24) (45 kr.). — XXY. S. Leonis Magni Bomani pontificis epistolae
selectae (60 kr.). — XXYI. S. Leonis M. epistolae selectae cont. (60 kr.)

— XXYII. S. Augustini de Ecclesia Christi opuscula selec*ta (60 kr.). —
XXYIII. S. Anselmi Monologium (45 kr.) — XXIX. S. Joan. Chrysostomi
hom. quinquede Incomprehensibili, et s. Gregorii Nazianzeni orat. theol. quinque
(72 kr.). — XXX. S. Ambrosii Mediolanensis episcopi de fide. (80 kr.). —
XXXI. S. Basilii Caesareae Cappadociae archiepiscopi liber de spiritu sancto
ad AmphilochJnm Iconii episcopum. (86 kr.j. — XXXII. Cassiani de incar-
natione Christi contra Nestorium 11. septem (54 kr.). — XXXIIL Prudentii Apo-
theosis et Sedulii carmen paschale (40 kr.). — XXXIY. Opuscula ad Maria-
logiam spectantia (72 kr.). — XXXY. S. Augustini et s. Frosperi de gratia
opuscula selecta (45 kr.). — XXXVI. S. Augustini et s. Prosperi de gratia
opu^f^nla contin. (72 kr.). — XXXYIL SS. Patrum selecta de sacramentis

opoieiill^^kr.).'^ imHllV SS. Patrnm de Stieliarifttia^ 'oimflcQia seleeta
oontiii. (60 kr.). — ZL. S. Gngoiii oratio apolog. d« foirft inA et s. Joan.
CkqNwtOBiir IL sez de^iAeerdotio (60 kr.). — XLI. S. 'Joan. Damaeoeni ex-
positio accnrata fidel orthodoxae (90 kr.). — XLII und XLIII. S. Augastini
de Trinitate U. qnindecim (fl. 1.50 kr.). — XLIV wird enthalten S. Athanasii
oratio oontra gentiles.

Theologiae Dogmaticae Compendium

in nsnm stndiosornm Theologiae.

edidit Hugo Hurter S. J.

Editio tertia recognita et aucta.

3 volL gr. 8«. 1880—1881. Preis fl. 8.95 kr. 5. W.

VoL I. Theoloflria generalis. Vnin. 476 S. 1880. Preis fl. 2.65 kr. 0. Yf.

'VoL II. * Theologriaspecialis. Parsprior. 492 S. 1880. Preis fl.2.70 kr. 0. W.

VoL tEL Theologiaspedalis. Pars altera. 624S. 1881. Preis fl.8.60 kr. 0. W.

Die yliterarische Bandschan* in Aachen schreibt flber Harter^s Dog-
inatik n. A. : »Da8 Torliegende Lehrbach nimmt anter den lateinischen
Cbmpendien der Dogbatik 7on gleichem oder aoch grOsserem Umfange sowohl
in BeziiBhhng aaf die CorreCtheit and Gediegenheit der Lehre, als aach Reich-
haltigkeit des Materials, Elarheit nnd Pr&cision des Aasdracks einen herFor-
ragenden Ban; ein and ist ganz besonders geelgrnet, die Stadirenden der
Theologfie in das Verst&ndniss des Sihnes and des Zasammenhanges der
Bogmen einzafflhren, dieselben flber die weiteren theologischen Lehren and
Controyersen 'genflgend za orientiren, ihnen ein sorgf&ltig gesammeltes nnd
nmsichtig aasgrew&hltes Beweis-Material aas der heiL Schrift, der Tradition
und den Entscheidangen der Eirche za bieten nnd sie dabei aach in den
Stand za setzen, einerseits an der Hand der angegebenen Literator ihre
l^enntnisse za erweiteren, andererseits die landl&aflgen Irrthflmer nnd Ein-
'wendnngen ddrch treifende Grflnde znrflckzaweisen.

Hugo tturter S. J.

'Mediilla Theologtae Dogmaticae.

■ Gr; 8^ 769 S. 1880. Preis fl. 4.50 kr. d. W.

Cdrtipfendiutn Stenographiae latinae

secundum systema Gabelsbergeri.
^ Atibtof^Dr', J/Ftagellen Autographo P, H. Biedl 0. S. p.

Annexis 70 tabulis stenographicis.
Kl. 8°. 149 S. 1868. Preis fl. 1. 80 kr. ft. W.

Demnaclist wird in unserem Verlagd erscheinen:

Carmina veteris testamenti metrice.

Notas criticas et dissMiatioiiem de re metrica Hebraeorum

adjecit

FrGher ist in unserem Yerlage erschienen:

Metrices biblicae

exemplis. illustratae scripsit
Dr. G. BiokelL

Hit Supplement. 8®. 92 Seiten. 1879. Preis fl. 1.— <V. W.

I 11" iiii , ■ - ^ - - - - -

Hermeneutica biblica generalis

aactore

Josefo Kohlgrnber.

8^ 421 Seiten. 1850. fl. 2.12. kr. Erintosirter Preis 80 kr. 0. W.

iDtrodnetio iDrlibrosoOovi testamenti

Anctore

Aloisio Messmer.

8». 148 Seiten. 1858. Preis 72 kr. 6. W.

Alois Messmer,

weil. Profiessor der Theologie sa Brixen,

ErklaruDg des Johannes-E^aDgeliums.

Heraasgegeben yon

Dr. Joh. Chrys. Mitterrut^ner.

8. 458 Seiten. 1860. fl. 2.~ 0. W. ErDiaiirter Preiflr 80 kr. 0. W.

'^ " '™ ' ■■■■! ■-■»■^■■■■1^ -■■ ■■■■■■ ■■p. ■■I.l ■_■■■■ !■ a

Praeleetiones in fiwuigoluni S«« Jatthaei

adomatae a
Josepho Sclietii EpuitQ i| Bpliiislav.

8<>. 989 Seiten. 1847. fl. 4.20 kr. 0. W. Ermftssigrter Preis fl. 1.— 0. W.

Hermeneutica biblica catholica

edita a
Casparo UnterkirclLer.

Editio tertia refonnata et aucta cuia

J. Y. Uofjiiaiiii.

8". 262 Seiten. 1846. fl. 1.60 kr. 6. W. Ermltesigter Preis 50 kr. 0. W.

Die Apokalypse

des hl. Apostels Johannes des Theologen.

Ihr Inhalt angeordnet:
1. uach Bau uud Gliederung des hl. Bflchleins
U. in seiner historischen Reihenfolge

▼on Franz Josef Wolf.

8. VIII. u. 116 S. 1870, Preis 80 kr. 5. W.

Nomeuclator Literarius

recentioris Theologiae catholicae

Theologos exhibens qui inde a Concilio Tridentino

floruerunt.

Aetate, natione, disciplinis distinctos,

Edidit et commentariis auxit

Hugo Hurter S. J.

Tomus I. et n.

Ab ajmo 1604: usqtue ad 1763.

8". V u. 1028 u. 1626 S. 1871—1881. Preis fl. 18.- 6. W.

Der »liter. Handweiter* urtheilt Qber das Werk u. A. in folgender
Weise: ȣine genauere Bekanntschaft mit der katholisch - theologischen
Literatur der letzten Jahrhunderte , besonders der grossen mit dem Tri- '
dentinum anhebenden BlQthezeit, war bis vor nicht langer Frist, namentlich
in Deutschland, selbst nnter den Gelehrten eine Seltenbeit. Seit aber die
Theologie wieder in einen lebendigen Yerkehr mit der Wissenschaft der Yorzeit
getreten, ist das Bedflrfniss einer eingehenden und allseitigen Orientirnng Qber
die literarischen Leistungen derselben immer lebhafter geworden. £s fehlte
jedoch an einer geordneten Uebersicht flber alle Zweige der theologischen
Literatur, durch welche man sich auf diesem Gebiete leicht und mOglichst
allseitig orientiren kOnnte. ,Dieser Aufgabe hat sich P. Hurter in dem
Torliegenden Werke unterzogen. Die Arbeit war keine leichte und erforderte
ausser zahlreichen literarischen Hilfsmitteln, woraus die betreffenden Notizen
zusammengestellt werden mnssten, sehr 7iel Zeit und Mtlhe. Im Allgemeinen
hat P. H n r t e r seine schwierige Aufgabe in sehr anerkeonenswerther Weise
gelOst und sich den Dank aller Freunde der katholischen Wissenschaft er-
worben. £r hat manchen klingenden Namen der Yergessenheit entrissen und
auf manche wenig oder gar nicht bekannte Fundgrube theologischen Wissens
hingewiesen, und so der katholischen Wissenschaft der Yergangenheit eine
ihr allzulange ▼ersohnldete Ehrenrettung ?erschafft, der Wissenschafft der
Gegenwart ejnen nngcmein grossen Dienst geleistet.*

TIPIS WAGNERIAJTI^, OENIPONTE.

\i

I

l