This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the pubHc domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge thafs often difficult to discover.
Marks, notations and other marginaha present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
pubHsher to a Hbrary and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize pubHc domain materials and make them widely accessible. PubHc domain books belong to the
pubHc and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at http : //books . google . com/|
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
; --?
N
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
Verlag von CARL GEROLD^s SOHN iii Wien.
COBPVS SCRIPTORVM ECCLESIASTICORVM LATINORVM.
Bereits erschieneu:
VOIi. I. SVLPICIVS SEVERVS. Edidit G. HALM.
= 2 Mark. H
VOIi. II. M. MINVCn FELICIS Octauius, IVLII FIRMICI MATERNI
liber de errore profanarum religionum. Edidit C. HAIiM.
80 kr. = 1 Mark 60 Pf.
VOL. m. TH.CAECILIVS CYPRIANVS. Illpartes. EdiditGuil. H ARTEL.
4 fl. 60 kr. = 9 Mark 20 Pf.
VOIi. nn. ARNOBn aduersus nationes libri VII. Edidit A. REIFPER-
SCHEID. 2 fl. = 4 Mark.
VOL. V. PAVLVS OROSIVS. Edidit C. ZANGEMEISTER.
4 fl. 50 kr. = 9 Mark.
VOL. VL M. F. ENNODIVS. Edidit Guil. HARTEL.
4 li. 60 kr. = 9 Mark 20 Pf.
VOL. Vn. VICTOR VITENSIS. Edidit M. PETSCHENIG.
1 fl. = 2 Mark.
VOL. VIIL SALVIANVS. Edidit Fr. PAVLY. 2 fl. = 4 Mark.
VOL.Vira. EVGIPPIVS. (L pars Excerpta.) Edidit Pius KNOELL.
6 fl. 60 kr. = 13 Mark 20 Pf. j
VOL.Vnn. EVGIPPIVS. (IL pars Vita Seuerini.) Edidit Pius KNOELL.
70 kr. = 1 Mark 40 Pf. \
VOL. X. SEDVLIVS. Edidit L HVEMER. 3 fl. = 6 Mark. \
VOL. XI. CLAVDIANVS MAMERTVS. Edidit A. ENGELBRECHT. \
2 fl. = 4 Mark. '
VOL. Xn. AVGVSTINVS. (Sect. III, pars 1) Speculum. Edidit Fr. WEIH-
RICH. 4 fl. 60 kr. = 9 Mark 20 Pf.
VOL. XIIL CASSIANVS. (IL pars) Collationes. Edidit M. PETSCHENIG.
4 fl. 60 kr. = 9 Mark 20 Pf.
VOL.Xmi. LVCIFERVS CALARITANVS. Edidit Guil. HARTEL.
3 fl. = 6 Mark.
VOL. XV. COMMODIANVS. Edidit B. DOMBART.
2 fl. 50 kr. = 5 Mark.
Ausfiihrliche Prospecte stehen auf Verlangcn gratis zu Diensten. "^IQ
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
8CEIPT0RVM ECCLE8IA8TIC0RVM
LATmORVM
EDITVM CONSILIO ET IMPENSIS
A.CADEMIAE LITTERARVM CAESAREAE
VINDOBONENSIS
VOL. XV.
COMMODIANI CARMINA
EX RECENSIONE BERNHARDI DOMBART.
VINDOBONAE
APVD C. GEROLDI FILIVM BIBLIOPOLAM ACADEMIAE
MDCCCLXXXVII.
Digitized by
Googlc
(fOMMODIANI CARMINA.
RECENSVIT
ET COMMENTABIO CRITICO INSTRVXIT
BERNHARDVS DOMBART.
VINDOBONAE
APVD C. GEBOLDI PILIVM BIBLIOPOLAM ACADEMIAE
MDCCCLXXXVn.
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
PRAEFATIO.
De Commodiano einsqne carminibus.
vommbdianus ubi natus sit uel uitam degerit et qua usus
sit fortuna, parum constat. De aetate eius maior est consensus;
nam quin media fere parte tertii post Christum saeculi car-
mina sua conposuerit, non iam dubium uidetur esse ^). Quae
autem scripsit, ea Christianis illorum temporum, si licet ex
silentio facere coniecturam, haud multum arrisisse apparet.
Neque id mirum; tunc enim illi iam assuerant praeter rerum
ueritatem sermonis quoque elegantiam spectare, quam in Com-
modiano non poterant non desiderare. Accedebat, quod in
libris eius quaedam inueniebant, quae a regula fidei Christianae
abhorrerent. Quinto demum saeculo eoque exeunte bis men-
tionem illius fieri conperimus a Gelasio papa et a Gennadio
scriptore. IUo auctore in *notitia librorum non recipiendorum*,
de quibus capite V relationis de conciliis a Gelasio papa habitis
agitur, Commodiani opuscula apocrypha uocantur atque
inprobantur. (Cf. Migne, patrol. ser. lat. tom. LIX p. 163.)
Gennadius autem capite XV catalogi uirorum inlustrium de
Commodiano haec dicit: 'Commodianus dum inter saeculares
litteras etiam nostras legit, occasionem accepit fidei. Factus
itaque Christianus et uolens aliquid studiorum suorum muneris
^) Cf. Henrici Dodwell dissertatio miscellanea 11 in appendice annal.
Velleian. ed. Oxon. ann. 1698; Guilelmi Cave histor. litter. ann. 1705
p. 88 sqq.; Pitrae prolegom. in spicileg. Solesm. uol. I p. XXI; Adolfi
Ebert commentat. de Commodiani carm. apolog. (Abhandlangen der philol.-
hist. Classe der saechs. Gesellsch. d. Wissensch. V) p. 408; Zeitschr. f-
wissensch. Theol. XXII p. 384 sqq. 388; Guil. Meyer in commentat.
Acad. reg. Monac. XVII p. 288 sq.
XV. a
Digitized by
Googlc
II
offerre Christo, suae salutis auctori, scripsit mediocri ser-
mone quasi uersu aduersus paganos. Et quia parum nostra-
rum adtigerat litterarum, magis illorum destruere potuit
dogmata quam nostra firmare. Vnde et de diuinis repromis-
sionibus aduersus illos agens uili satis et crasso, ut ita
dixerim, sensu disseruit, illis stuporem, nobis desperationem
incutiens. Tertullianum et Lactantium et Papiam
auctores secutus moralem sane doctrinam et maxime uolun-
tariae paupertatis amorem optime prosecutus studentibus in-
culcauit/
Haec aliquanto pauciora sunt, quam quae noscere de Com-
modiano uelimus; et utinam ea ipsa, quae Gennadius memo-
riae prodit, omnia uera uel certa essent! Quae quidem de
auctoribus dicit, quos secutus Commodianus sit, ea haud par-
uam mouent dubitationem.
Et ex Papiae libris tam exiguae supersunt reliquiae, ut,
quae intercesserit inter illius et Commodiani libros necessi-
tudo, non iam possis inuestigare. De Tertulliano utique
uerum uidit Gennadius. At Lactantium aetate non prio-
rem, ut ille putabat, sed posteriorem Commodiano fuisse nunc
quidem tantum non inter omnes constat» Error Gennadii inde
uidetur profectus esse, quod et Commodianus et Lactantius
ex eisdem fontibus hauserunt, quorum fontium princeps atque
praecipuus Cyprianus fuit *)• Huius uestigiis, id quod Gen-
nadium fugiebat, Commodianum pedisequi modo institisse cer-
tissimum est.
Post Gennadii tempora de Commodiano apud scriptores rursus
altum est silentium; nihilo tamen setius medio quod dicitur
aeuo carmina eius identidem describebantur. Et conplures
eorum codices aetatem tulerunt, quorum pars non ita pridem
uidetur perisse. Typographica autem arte inuenta cum ingens
exortum esset certamen ad libros et classicorum et eccle-
siasticorum scriptorum typis inprimendos, Commodianus ob
nimiam, opinor, et sermonis et uersuum asperitatem diu
nemini doctorum dignus uisus est, qui ederetur.
*) Cf. p. IIII.
Digitized by
Googlc
ni
Longo inteniallo primus lacobus Sirmondus, vir claris-
simuS; uetustum instructionum exemplar nactus in e^ carmina
animum intendit et in editione sua Ennodii, quae anno 1611
excusa est, ad duos locos inlustrandos , epist. II 1 et VI 9,
alterius instructionum libri acrostichon XXVII integrum, acro-
stichi XXXII quinque uersus allegauit. Idem siue ipsum quem
inuenerat codicem siue apographa eius cum amicis liberaliter
communicauit , unde, ut ait Bigaltius in praefatione in*
structionum, Commodianus 'benigne excipi ac foueri coepit/ In
eorum amicorum numero fuit Gilbertus Gaulminus, qui
in commentario, quem libello Eustathii de Ismeniae et Ismenes
amoribus anno 1618 Lutetiae Parisiorum ab ipso edito ad-
iunxit, alterius instructionum libri acrostichi XVI sex uersus
affert, quos descripsisse se 'ex codice P. Sirmondi' dicit.
Tum quoque plus triginta anni praeterierunt , priusquam
uniuersa acrosticha Nicolai Kigaltii opera publici iuris
fierent. Cuius editione, quae anno 1649 Tulli Leucorum typis
exscripta est, quamquam cautum erat, ne Commodiani nomen
rursus obliuione obrueretur, tamen etiamtum per duo saecula
solae instructiones eius noscebantur, cum anno 1852 alohanne
Baptista Pitra in primo uolumine spicilegii Solesmensis
carmen editum est, quod nuUo auctoris nomine inscriptum in
codice quodam bibliothecae Mediomontanae siue Middlehillensis
nuenerat, inuentum descripserat. Quod carmen quia homo
doctissimus uidebat et rebus et uerbis et uersuum ratione
mirum quantum cum instructionibus Commodiani congruere ^),
non dubitauit Commodiani nomen ei praeponere. Hoc eum
iusto iure fecisse neque fugere quemquam potest, qui duo illa
carmina inter se comparauerit, et Adolfus Ebert*) nouis
insuper allatis argumentis aperte docuit. Quo factum est, ut
Commodiano tot saeculis interiectis sua tandem restituerentur.
De fontibns Commodiani.
Vt alii scriptores ecclesiastici, ita Commodianus quoque
multas et res et sententias ex sacris litteris mutuatus est.
=) Spicil. Solesm. uol. I proleg. p. XVIII sq.
^ 1. c. p. 414 sqq.
Digitized by
Googlc
VI
Commodiani carmine suppetunt exempla eaque plura, nisi
fallor, et manifestiora quam Horatianae aut Lucretianae.
. Hoc ut ostendam, ab eo loco initium faciam, de quo iam
supra egimus, instr. 116, 4: Inter utrumque .uias mors
inmatura uagatur. Huius uersus posteriorem partemLu-
cretii esse iam cognouimus; sed ne prior quidem pars ipsius
Commodiani ingenio debetur; hic enim Vergilianum illud
imitatus est: Inter utramque uiam leti discrimine paruo
(Aen. III 685).
Alia Vergilianae imitationis exempla haec sunt: Instr.
I 4, 7: uenit inops animi; cf. Verg. Aen. IV 300: saeuit
inops animi. — Instr. I 13, 7: uertebatque boues; Aeri.
VIII 207 sq.: tauros auertit. — lustr. I 18, 6: uentum
«st ad summum; Aen. XII 803: uentum ad supremum
est. — Instr. 118, 11: erumpebat enimuoces; Aen. XI 377:
rumpitque ..uoces. — Instr. I 19, 12: adflatum numine
ligni; Aen. VI 50; adflata est numine quando. — Instr. II
4, 3: dat gemitum terra; Aen. IX 709: dat tellus ge-
mitum. — Instr. II 11, 9: per spelaea ferarum; Verg.
Ecl. 10, 52: inter spelaea ferarum. — Instr. II 23, 17:
neci. . mittas; Aen. XII 513 sq.: neci. . mittit. — Instr.
II 32, 14: mactandum ad aram; carm. apol. 515: macta-
tus ad aras; Aen. II 663: obtruncat ad aras. — Instr.
1135,3: fundere preces; Aen. VI 55: funditque preces.
— Instr. n39, 9: Vertitur inte-rea caelum; Aen. II250:
Vertitur interea caelum. — Carm. apol. 523: at ego non
tota, sed summa fastigia carpo; Aen. I 342: longae am-
bages; sed summa sequar fastigia. — C. a. 587: insa-
numque forum; Aen. Georg. H 502 : insanumque forum.
— C. a. 631: uenturus conmixtus (conmixto M) sanguine
nostro; Aen. VI762: Italo conmixtus sanguine surget. —
C. a. 861: tollit in auras; Aen. IV 176: attollit in au-
ras. — C. a. 931: e caelo .. uox reddita; Aen. VII 95:
ex alto uox reddita luco est. — C. a. 1030: saxa uolant;
Aen. I 150: saxa uolant.
Haec ubi legerit Martinus Hertz, ingenue, opinor, fatebitur
hominem simplicissimum inmerito a se in calliditatis malignae
suspicionem esse adductum.
Digitized by
Googlc
VII
Ceternm CommodiaQi profanarum litterarum studia non eis,
quos memorauimus, scriptoribus se continuerunt. Ciceronem
quoque, Ouidium, TibuUum, alios interdum uidetur secutus
esse ; ego uero cum et temporis angustiis et uirium mediocritate
impediar, afiis rem accuratius tractandam relinquo; qui si in
Commodiani carminibus suum cuique reddere conabuntur, non
multo angustior eis campus patebit quam in Ammiano Mar-
cellino.
De codicibns instrnetionnm.
Baluzio^') si fides habenda est, lacobus SirmondusCod.Ande©»iieii-
' . ' 818 deperditos.
apographum, quo Kigaltius postea usus est, ex uetusto
codice Andecauensi ipse descripserat. Hunc codicem non iam
comparere Ernestus Ludwig, nouissimae editionis auctor,
a Lemarchandio, bibliothecae Andecauensis praefecto, litteris
certior factus est. Eo magis operae pretium est accurate col-
ligere, si quid homines doctos inde exscripsisse aut certum aut
uerisimile est, praesertim cum etiam apographum illud Sir-
mondianum ad hanc aetatem non uideatur peruenisse.
Et primus ipse Sirmondus, ut supra memorauimus, in
editione Ennodii, deinde GilbertusGaulminus in editione
Eustathii particulas quasdam instructionum attulerunt, quae
aut ex ipso illo codice uetusto aut ex apographo a Sirmondo
scrlpto uidentur fluxisse. Eigaltius autem instructionum
uetus exemplar nullum se uidisse, sed apographo tantum Sir-
mondiano in editione curanda usum esse in praefatione ipse
fatetur.
At Baluzius lectiones ex ipso codice Andecauensi haustas
conpluribus operum suorum locis non ita paucas adfert. Ea
de re uberius egi in Biatter f. d. bayer. Gymn. XYI p. 341
sqq. '*).
Patauinus quoque Commodiani codex , quem Montfaucon ^^^^ eSaf^r^
in bibl. bibl. tom. I 487* sic designat: 'ex Musaeo Laurentii
'^) Not. in Lactant. de mort. persecut. c. 11; Cypr. ed. Paris. ann.
1726 p. 453.
^') Cf. Sitzungsberichte CVII p. 733 sqq.
Digitized by
Googlc
VIII
Pignorii Patauini', non iam exstat. Cf. Ernest. Ludw. in prae-
fat. ad instruci p. XI.
cod. Mediomon. In hac tauta fatorum iniquitate est, cur nobis gratulemur,
tenSiirensis^c.quod codex Mediomontauus (Middlehillensis) aetatem tulit, qui
in catalogo Haeneli (p. 861) in libris Meermannianis sic descri-
bitur: 'Commodiani Instructiones per litteras uersuum primas
seu uersibus^ qui dicuntur acrostichides, cum quibusdam aeni-
gmatibus, saec. XI, membranaceus.'
Hunc cum uniuersa bibliotheca Mediomontana Cheltenhamum
translatum Ernestus Ludwig, priusquam carmina Commo-
diani ederet, in usum suum conuertere conatus est ; sed sump-
tibus, qui pro uenia librorum Cheltenhamensium inspicien-
dorum exigi solent, deterritus incepto destitit. Quo factum
est, ut editio eius propter ceteras uirtutes admodum laudabilis
certiore tamen textus conformandi fundamento careat.
Insignitus est codex ille hunc in modum: 'cod. Mediomon-
tanus 1825 (Meermannianus 708)'. Prima uiginti quattuor folia
continent Commodiani instructiones ; a folio 25 sequuntur
tetrasticha enchiridii Prudentiani, quorum primum inscribitur
'Adam et Eua.' Haec excipiuntur aenigmatis sexaginta duobus,
quorum Haenelium in catalogo mentionem facere supra me-
morauimus ^^).
Accedunt deinde in eodem codice alia quaedam, quae com-
memorare longum est.
Hic codex in instructionibus Commodiani ut multas affert
lectiones eis, quae in editiones receptae sunt, praestantiores^®),
ita plurimis et foedissimis scatet mendis. Nam praeterquam
quod librariorum incuria uel inscitia factum est, ut saepis-
sime uerba aut miris modis deformarentur aut omnino omit-
terentur, ne interpolationum quidem desunt exempla, quod
deprauationis genus facillime cognoscitur, ubi uerborum abun-
dantia iustum modum uersus excedit uelut II 14, 4; 21, 2;
32, 10.
Scripturam primam codicis aut eadem manus aut altera
interdum correxit. Alterius autem manus emendationes et ad-
") De eisdem egit Guil. Meyer 1. c. p. 413.
'«) Cf. Sitzungsberichte CVII p. 742 sqq.
Digitized by
Googlc
VIIII
modum rarae et eius modi sunt, ut coniecturam sapiant, non
ex archetypo uel alio aliquo fonte haustae esse uideantur.
Praeter codicem Cheltenhamensem ex instructionum libriscoaa Pwisinus
et Leidensis.
mss. soli restant Parisinus (bibl. nation. mss* lat. n. 8304)
et Leidensis (Vossianus in octauo n. 49), uterque chartaceus,
uterque saeculo septimo decimo exaratus, quorum uarias lec-
tiones J. B. Pitra in spicilegii Solesmensis uolumine IV p.
224 — 230 primus prelo mandauit et multum facere ad emen-
dandas instructiones docuit. Idem cod. Parisinum littera B,
Leidensem littera A insigniuit. Hos denuo atque accuratius
inspexit et exscripsit ErnestusLudwig, qui in editione sua cod. Parisinns
Parisinum inprimis ducem secutus est. Et est ille codex haud ~
parui momenti, qnamquam auctoritate minus ualet quam Chel-
tenhamensis. Hunc eum propinquitate contingere cum ex aliis
rebus tum inde apparet, quod permultae lectiones in utroque
inueniuntur, quae corruptelam prae se ferant. Idem quia cum
editione Rigaltiana crebro conspirat, et Pitra et Ludwig cen-
suerunt esse eum apographum illud Sirmondianum, quo Bigal-
tius in editione sua conformanda se usum esse ipse fatetur.
Ea opinio cum iam prius mihi minus probaretur ^'^) , postea
argumentis satis magnis ostendisse mihi uideor codicem Pari-
sinum n o n esse ipsum apographum Sirinondi ^% Quorum
argumentorum nescio an grauissimum sit, quod acrostichon
I 18 in Parisino codice initio omissum extrema eius parte
Bigaltii ipsius manu additum est. Qui si, ut ipse in
praefatione dicit, uetus instructionum exemplar non uidit,
unde potuit illud acrostichon supplere, nisi ex uero apographo
Sirmondiano?
Itaque, nisi fallor, sic se res habuit: Bigaltius Sirmondia-
num exemplar acceptum nescio cui describendum dedit. Hic
nouus liber ex Sirmondiano descriptus B noster est. Quem
dum perlustrat Rigaltius et cum apographo Sirmondiano com-
parat, cum alios librarii errores correxit tum acrostichon XV III
illius incuria omissum ipse suppleuit.
>T Sitzungsberichte XCVI p. 452 sq.; Blatter f. d. bayer, GymD. XVI
p. 345.
»«) Sitzungsberichte CVU p. 737 sq.
Digitized by
Googlc
Nouas quasdam res addo, unde appareat non utique solum
codicem B Bigaltio ad manus fuisse, cum instructiones eden-
das curaret.
In relationum Academiae Caesar. Vindob. uolumine CVII
p. 738 sq. multos attuli locos, quibus editio princeps cum cod.
Cheltenhamensi conuenit, a cod. Parisino differt. Quae exempla
quamquam sufficiunt, unum tamen, quod illic omisisse me
paenitet, hic addam.
I 23, 14 in editione principe haec leguntur:
In supplicem prodis dei, sub aspectu tyranni.
lUud dei neque in B neque in A inuenitur ideoque ab
Ernesto Ludwig omittitur, quamquam ea re uersus claudicat.
At Cheltenhamensis editioni principi hoc quoque loco suffra-
gatur. Itaque cum ne sagacissimus quidem homo coniectura
supplere uocem dei potuerit, dubium non est, quin Eigaltio
praeter Parisinum alius quoque codex adfuerit, quem con-
suleret.
Acrostichi I 13 uersum 5 Eigaltius sic scripsit:
Cum si deus esset unquam non furto uiuebat.
Idem in commentario adnotat: 'Est qui malit: cumsidem
essety utiq. (sic !) non furto uiuebat, Sed haec particula utique
rursus occurret uersu proxime sequ.' — Quis est ille, qui utique
malle dicitur quam unqu^m? In Parisino quidem sola lectio
unquam inuenitur; non magis in Leidensem codicem cadunt,
quae Eigaltius dicit; ibi enim in textu nunquam^ in margine
unquam scriptum est neque quidquam praeterea additum.
Apparet igitur Eigaltium lectionem utique ex alio fonte peti-
uisse, quem genuinuin fuisse documento est, quod Chelten-
hamensis quoque utig (sic!) praebet.
Insequentem eiusdem carminis uersum editio Eigaltiana
hunc in modum tradidit:
Terrenus utique fuit et monstriuora natura.
Ibidem in commentario additur: ''Placet emendatio: Mon-
struosa! Quae emendatio utrum ipsius sit an alius alicuius
Eigaltius non dicit. At, nisi fallor, haec ne est quidem emen-
datio, ut Eig. falso opinabatur, sed antiqua et uera lec-
Digitized by
Googlc
XI
tio. Eadem certe in codice Cheltenhamensi inuenitur, cum
codd. BA solam lectionem monstriuora habeant.
Ad haec duo exempla inter se similia tertium accedit. In
alterum eiusdem acrostichi uersum Eigaltius adnotat, pro Nunc
ergo retrOj quod ipse in textum recepit, ''aquibusdam' confici
scripturam 'Nunc ergo reticeo^ Atqui hanc lectionem altera
manus codicis Cheltenhamensis praebet, quae primae manus
scripturam retiuo ita correxit ut sit reticeo, cum in codd. BA
una eademque lectio retmo inueniatur, unde satis apparet illud
^a quibusdam' non ad horum codicum alterum utrum, sed
ad alium aliquem fontem pertinere.
Ter igitur in uno eodemque carmine perexiguo uestigia nobis
occurrunt, quibus monemur Rigaltio, cum instructiones ederet,
ad fontem quendam patuisse aditum, qui non fuit B (uel A)
et similis fuit codici Cheltenhamensi.
Hunc autem fontem quem alium fuisse dicamus nisi apo-
graphum Sirmondianum ? Hoc Rigaltius, quamquam plerum-
que Parisino nostro (B) utebatur, interdum tamen, ubi in
locis difficilioribus haerebat, uidetur consuluisse ibique in textu
aut inter lineas aut in margine ^^) lectiones repperisse, quae
in cod. B deerant. Hunc enim codicem fontis antiquioris,
quicumque fuit, non accurate repraesentasse imaginem iam
inde perspicitur, quod in ipso codice B et totum acrostichon
1 18, ut supra (p. VIIII) demonstrauimus, et capitulationis pars ^®)
omissa erant. Quae res si ita se habuit, non iam est quod mire-
mur tam multas lectiones, quae desunt in codd. BA, editioui
principi cum codice Cheltenhamensi communes esse '*). Has
^^ In apographo Sirmondi praeter primam etiam alteram mauum in-
terdum fuisse conspicuam inde apparet, quod Eigaltius in uersum 15
acrostichi 53 (II 12) haec adnotat: 'In apographo scriptum fuerat:
Tu tibi praeterea in delictis parcere ndli. Quae scriptura ferri et ex-
plicari posset, nisi nos admoneret is, qui ,'apographum recen_
suit, ueterem manum fuisse in Belian.^ — Hoc igitur certe
loco prima manu in delictiSy altera in Belian scriptum fuit; at in B
in delian
itemque in A haec inueniuntur: in dictis eaque omnia una eademque
manu exarata.
2») Sitzungsberichte CVII p. 719.
2^) Ibid. p. 738 sq.
Digitized by
Googlc
XII
eDim quoque suspicio est Bigaltium ex ipso apographo Sir-
mondiano petiuisse.
Restat, ut pauca dicamus de uariis lectionibus, quae in cod.
B praeter textum adiunctae sunt. Earum magnam partem
prima manus supra lineas scripsit; quaedam autem altera illa
manu adiecta sunt, quae acrostichon I 18 primo omissum sup-
pleuit. Hanc alteram codicis B manum ipsius Bigaltii esse
cognoui, ubi mihi contigit, ut codicem B cum notis et com-
mentatiunculis compararem, quas Bigaltius Berolinensi editio-
nis principis exemplari sua manu subiunxit; de qua re uide
Sitzungsberichte CVII p. 714 sq.
cod. Leidensis Codici Parlsino Leidensis simillimus est. lidem cum non
~ ' paucis locis inter se differant, Ernestus Ludwig putauit
non alterum ex altero descriptum esse, sed utrumque ex uno
eodemque antiquiore archetypo fluxisse. Ego uero et singulos
accurate excutiendo et ambos inter se comparando dubium non
esse intellexi, quin Leidensis ex Parisino ita sit descriptus,
ut librarius codicis Leidensis, homo doctus aliquis, non pauca
mutauerit et addiderit; qui utrum omnibus locis, quibus ab
exemplo suo abscessit, suo tantum ingenio usus sit an inter-
dum praeter codicem B etiam alium inspexerit librum, equi-
dem non ausim decernere. Cf. Sitzungsberichte CVII p. 720 sqq.
Appgraphum Apographi Sirmondiani saepius iam mentionem fecimus.
Descriptum illud a Sirmondo ex codice Andecauensi fuisse, ut
supra (p. VII) memorauimus, Baluzius testatun Idem anti-
quissimum fuisse fundamentum cognouimus, quo editio Bigal-
tiana nitebatur. Inde codicem B descendisse arbitramur
(cf. p, VIIIl); ipsum autem apographum Sirmondianum non
iam uidetur comparere. Quamquam, id quod paulo post osten-
detur, non paucae eius lectiones editione principe nobis ser-
uatae sunt.
De editionibns instractionani.
Editio princeps Editio princcps a Nicolao Bigaltio curata sic est inscripta:
'Commodiani Instructiones per litteras uersuum primas. Tem-
pore Siluestri P. B. sub Constautino Caes. compositae. Nunc
Digitized by
Googlc
XIII
primum typis mandatae. Tuili Leucorum. Apud Sim. Belgrand
& lo. Laurentium, Typographos Kegios. M.DC.XLIX. Cum
priuilegio Eegis/
Ea editio qua ratione sit instituta, quoniam alias iam ex-
posui ^'), illic quae dixi nolo repetere. Illud tantum monuerim,
in editione principe praeter textum instructionum eam inprimis
appendicis partem alicuius esse momenti, qua uariae lectiones
ex apographo Sirmondi proferuntur.
Anno post publicatam principem altera prodiit editio eodem ^^**i®^^*®"
homine docto curante, cuius haec est inscriptio:
'Commodiani Instructiones aduersus Gentium Deos. Pro
christiana disciplina. Tempore Siluestri P. E. sub Constantino
Caes. compositae. Nunc primum typis mandatae. Tulli Leu-
corum. Apud S. Belgrand et I. Laurentium, Typographos
Eegios. M.DC.L. Cum priuilegio Eegis.'
Textus alterius editionis a principe non paucis locis diuergit
neque tamen ideo melior factus est. Nam Eigaltius in altera
editione, ut aliquot manifesta editionis principis menda cor-
rexit, ita crebro aut ipsam lectionem genuinam aut genuinae
indicia praepostere aboleuit. Cf. Sitzungsberichte XCVI p.
455 sqq.
Editio altera commentarium quoque continet, quo ed. prin-
ceps caret. In eo commentario praeter rerum et uerborum
explicationes haud raro uariae lectiones ex apographo Sirmondi
commemorantur, quae in appendice editionis principis desunt.
De ceteris, quae in ed. altera notabilia uidentur, cf.
Sitzungsberichte XCVI p. 460 sqq.
Harum duarum editionum exemplaria, quae iam saeculo
septimo decimo exeunte admodum rara fuisse Gisbertus Cuper
in Lactantiani libri de mort. persecut. c. 2 adnotat, paucissima
nunc supersunt, quo factum est, ut de editione principe diu
peruersa fuerit hominum doctorum opinio'^).
Ac principis quidem editionis Parisiis duo, Berolini
unum ; alterius editionis singula Parisiis et Berolini in biblio-
thecis publicis exemplaria seruantur. Berolinensia exemplaria.
22) Sitzungsberichte XCVI p. 447 sqq.
*3) Ibid. p. 448.
Digitized by
Googlc
XIIII
quae ipse identidem meis oculis lustraui, uno uolumine con-
tinentur hunc in modum insignito: 'Libr. inpr. c. not. mss.
Quart. 49.' In hoc uolumine, quod olim fuit in numero libro^
rum Ezechielis Spanheim, editionis principis titulus et
praefatio et index, quo capitula instructionum enumerantur,
desunt; cetera ita sunt conposita: Praemittuntur editionis
alterius titulus et praefatio; subsequitur editionis principis
textus cum appendice; claudunt agmen reliquae editionis alte-
rius partes. Accedunt autem ad ea, quae typis sunt inpressa,
commentationes et adnotationes quaedam in conpluribus foliis
albis adglutinatis ipsius Eigaltii manu eleganter conscriptae.
Praemittitur inscriptio: 'Curae ad Commodianum secundae';
deinde haec sequuntur:
'Obseruatio ad Instr. VL
cur annis ducentis
Fuistis infantes?
Huic poematio Commodianus impressit uestigia' etc.
Sunt haec eadem, quae Henricus Leonh. Schurzfleisch
anno 1709 in supplementis suis prelo mandauit. Cf. Sitzungs-
berichte XCVI p. 466 sqq.
In bibliotheca nationali Parisina, ut supra diximus, tria
inueniuntur editionum Eigaltianarum exemplaria, duo prin-
cipis, unum alterius editionis. Et alterum editionis principis
exemplar, quod sic insignitur: 'Inuentaire c 1640 C 597 R6-
serue (in 4Py, praeter textum typis exscriptum commentarium
continet, quem Eigaltius in foliis albis bibliopegi opera inter-
iectis conscripsit, cum editionem alteram parabat. lam Alfre-
dus Schoene, qui de exemplaribus Parisinis, qua est eximia
liberalitate, primus me docuit, ante hos octo annos perspexit
scriptum illum commentarium cum eo, quem typis inpressum
editio altera continet, fere congruere.
Idem confirmauit Antonius Kunz, qui, dum anno 1882
Parisiis uersatur, rogatu meo accuratius rem indagauit. Quae
ille tum litteris mecum benigne communicauit et exemplis
luculentis propositis demonstrauit, ea breuiter referam.
Notae Eigaltianae editioni principi in foliis uacuis inter-
iectis conscriptae commentario editionis alterius typis in-
Digitized by
Googlc
XV
presso qaamqaam simillimae sunt, tamen ab eo interdum
differunt, ut appareat hunc non ex ipsis illis notis fluxisse^
sed aliud aliquod intercessisse scriptum exemplar, quod typo-
thetae sequebantur. Aliis locis commentarius manu scriptus
typis inpresso prolixior est, aliis breuior; nihilo tamen setius
uerbis magis quam rebus inter se differunt.
In textu quoque exemplaris illius Rigaltius quaedam calamo
mutauit. Earum mutationum maiorem partem Antonius Kunz
in alterius editionis textum esse receptam docet; idem non-
nnllas notauit, quae in alfcera editione non leguntur; sunt
autem hae: II 4, 5 euitante '*) pro euitate; ibid. u. 11 mereunt
(sic!); II 16, 1 Sunt pro Si; ibid. u. 24 Et pro Eum; II 21,
10 Vincimus .. qui pro Vicimus .. quo; II 22, 3 illa pro
illo; ibid. u. 5 illud pro illum; u. 7 refuriam (in margine) pro
furorem. — Haec in commentario critico non debui omittere.
Vt in exemplari Berolinensi editioni alteri, ita in Parisino
editioni principi aliquot folia uacua subiuncta sunt, in qui-
bus Bigaltius ampliores quasdam adnotationes in conplures
instructionum locos conscripsit. Ibi crebrae correcticmes ipsius
Bigaltii manu factae testimonio sunt illum, quae secum com-
mentabatur, primum tunc uerbis concepisse. Earum adnota-
tionum initia haec sunt:
'Obser. ad Instr, VL
GVR ANNIS DVCENTIS INFANTES FVISTISJ Huic
poematio Commodianus impressit uestigia' etc. — Finiuntur
autem illae hunc in modum: ' Suprema lex Qazeo nostro fuit,
Nullis carminum legibus oUigari. Ceterum!
Haec prope ad uerbum consentiunt cum /eis, quae in fine
exemplaris Berolinensis, ut supra (p. XIIII) diximus, eleganti
scripturae forma ab eodem Eigaltio exarata sunt.
Extrema exemplaris Parisini parte insuper adiuncta est epi-
stula Eigaltii Francogallico sermone ad Sirmondum scripta,
quem VoUmoeller, uir et humanitate et doctrina insignis,
mihi descripsit. Cf. Sitzungsberichte XCVI p. 471 sqq.
Tertium editae instructiones sunt anno Domini 1666. Tunc Edijio tertia
, (looo}.
enim Parisiis sumptibus loannis Du Puis Cypriani opera post
*^ Idem Rigaltius repetit in supplementis (cf. indic. siglorum).
Digitized by
Googlc
XVI
Nicolai Rigaltii mortem Ph. Priorius denuo ita typis inpri-
menda curauit, ut aliorum quoque scriptorum ecclesiasticorum
libros adderet, quorum ultimum locum Commodiani instruc-
tiones obtinent sic inscriptae:
''Commodiani instructiones aduersus gentium deos. Pro chri-
stiana disciplina. Tempore Siluestri P. E. sub Constantino Caes.
compositae. Nunc primum typis mandatae, Cura et studio
Nicolai Kigaltii cum eiusdem Notis.'
Haec si quis parum caute legerit, non potest non opinari
illic aut ipsam editionem principem Bigaltii aut certe similli-
mum eius exemplar oculis suis oflferri; quorum neutrum uerum
est. Nam Bigaltius tum iam duodecim annis ante uita deces-
serat et Priorii editio non primam, sed alteram Rigaltianam
ita repraesentat, ut, ubi ab illa diuergit, plerumque noui edi-
toris incuria causam sustineat. Cf. Sitzungsberichte XCVI
p. 463.
Et tamen huic tertiae potissimum editioni ludibrio quodam
fortunae contigit, ut subolem satis amplam propagaret. Ac
prima quidem illinc deriuatur editio instructionum, quae in
uolumine XXVII Maximae bibliothecae patrum Lugduni
anno 1672 typis inpressa est; deinde Schurzfleischiana,
Dauisiana, Oallandiana, de quibus disputauimus in
Sitzungsberichte XCVI p. 463 sq. Eandem uiam sequuntur
editiones Pisaurensis (in coUectionis Pisaurensis tom. V
anno 1766 ed.) et Augustana (in P. Dominici Schram ana-
lysis operum s. s. patrum tom. VI anno 1784 ed.). Non magis
editio Migneana (Migne, patrol. ser. lat. tom. V) anno 1844
Parisiis uulgata antiquiorem fontem repraesentat ; nam religiose
Dauisii et Gallandii errores seruat atque repetit, qui ipsius
Rigaltii editionibus inspectis facile potuerunt emendari.
Paulo meliorem est ingressus uiam Franciscus Oehler,
qui Commodiani instructiones in bibliothecae patrum eccle-
siasticorum Oersdorfianae uolumine XIII anno 1847 edendas
curauit. Is in commentario ex priOrum editionum farragine,
quae utilia uidebantur, satis prudenter excerptis nonnuUa ex
sua doctrina addidit. Idem Berolinense editionum Bigaltia-
Digitized by
Googlc
XVII
narum exemplar ipse uidetur inspexisse, quibus cur non saepius
et constantius usus sit, ualde mirandum est.
Geterum ne hoc quidem sufficiebat. Omnium primum ipsi
codices mss. tandem aliquando adeundi erant. Hoc primus
post Baluzium J. B. Pitra fecit, qui in spicilegii Solesm.
uolumine IV p. 224 sqq. uarias lectiones codicum BA ex-
scripsit. Quo in opere cum uideret quanta licentia et negle-
gentia Bigaltius in editione egisset, non iniuria proditionem
potius illam Commodiani quam editionem esse dixit.
Haec Pitra anno 1858 scripserat. Sed uicesimo demum anno
post prodito Commodiano ab Ernesto Ludwig subuentum
est, qui, cum nouam editionem **) pararet, ut supra iam dixi-
mus, codd. BA denuo perlustrauit et Parisinum inprimis
secutus permultis locis ueram lectionem feliciter restituit.
Idem in praefatione apparatum criticum et in fine libelli
indices accurate conpositos addidit. Cui si Gheltenhamensis
quoque codicis copia esset facta, totam uidetur rem absolutu-
rus fuisse.
De codice ms. carminis apolo^etici.
Carmen apologeticum uno codice ms. continetur, qui et ipse cod. Mediomoa.
in celeberrima illa bibliotheca Mediomontana uel Cheltenha- ~
mensi seruatur. Hunc codicem paulo ante, quam typis exscri-
beretur, ex Italia 'quasi e uetere libraria Bobiensi' allatum
esse Pitra in prolegomenis p. XVII testatur. Est ille mem-
branaceus, signatus numero 12261, 'saeculo YIII fere scriptus.
In eo carmen apologeticum a folio 182"" usque ad folium 197^
patet. Extrema pagina situ et tineis tam male habita est, ut
scripturae interdum aut perpauca aut nulla supersint uestigia.
Antecedunt quaedam Augustini et Hieronymi opuscula. Folio
182', Tit ait Pitra, haec est inscriptio: 'Incipit argumentum
Augustini episcopi ad Alypium episcopum'; reliqua pars pagi-
nae uacua est; in altero autem folii latere (182^) nuUo uel
auctoris nomine uel carminis titulo scripto ipsius carminis ini-
tium inuenitur:
Quis poterit unum proprie Deum nosse caelorum etc.
»*) Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri. MDCCCLXXyill.
XV. b
Digitized by
Googlc
XVIII
Litterarum ferme minuscala est forma, nisi quod singali
aersus a singulis uncialibus litteris initium capiunt, ante quas
punctum supra lineam poni solet ad uersus distinguendos,
qui praeterea uno tenore scripti sunt. Karo librarius per totos
uersus unciali scriptura utebatur, uelut u. 138 — 140. Praeter
primam librarii manum altera quoque occurrit, quae siue ex
ipso codicis M archetypo siue ex alio antiquiore libro, quae
aut perperam scripta aut omissa fuerunt, diligenter corrigebat.
De editionibns carminis apologetici et commentatio-
nibns qnibnsdam.
Primus, ut iam diximus, J. B. Pitra carmen apologeticum
ei codice, quem Thomas Phillipps, bibliothecae Medio-
montanae conditor, illi peruestigandum tradiderat, in spicilegii
Solesmensis uolumine I anno 1852 edidit. Textus carminis
illic a pagina 20 usque ad p. 49 pertinet. Praemittitur in
prolegomenis p. XVI — XXV commentatio editoris. Praeterea
nouae eiusdem curae accesserunt in eodem uolumine p. 537—543
et in uolumine IV anno 1858 edito p. 222—224, ubi extrema
pars carminis ex recentiore Thomae Phillipps collatione iterum
recensebatur.
Anno post primum spicilegii Solesmensis uolumen editum
J. L. Jacobi commentationem scripsit, qua quaeritur, quae
fuerit Commodiani de trinitate opinio'*).
Satis longo interiecto temporis spatio noua lux Commodiano
adfulsit, cum anno 1870 ea, quae Adolfus Ebert in Saxo-
nica litterarum societate inprimis de ratioue, origine, aetate
carminis docte et ingeniose disputaverat, typis mandarentur*'^)^
Inde coeperunt et philologi et theologi Commodiano diu ne-
glecto certatim operam nauare.
Adolfi Ebert uestigia pressit Carolus Leimbach, qui in
programmate paschali scholae ciuilis superioris Schmalcal-
densis anno 1871 edito, quae ad id locorum de carmine apo-
^ Commodianus und die altkirchliche Trinitatslehre. Deutsche Zeit-
schrift f. christl. Wissensch. u. christl. Leben. 1853 p. 203—209.
^^ Abhandl. der philol.-histor. Classe der kdnigl. sachs. Gesellsch. d.
Wissensch. V (1870) p. 387—420.
Digitized by
Googlc
xvim
logetico disputata erant, et diligenter congessit et recensuit
prudenter et suis doctis commentationibus auxit.
Deinde nouam carminis editionem Hermannus Roensch
adgressus est in ''Zeitschrift fur die historische Theologie'
ann« 1872 p. 163 sqq. Editionis Boenschianae tres sunt partes,
quarum ud^ praefatio continetur^ alter^ noua carminis recensio
cum commentario critico, tertia commentarius, quo et res et
uerba accurate explicantur. In hac tertia inprimis parte mira uiri
doctrinae ubertas enitet, cum ibi eae agantur res, in quibus
ille iam diu regnat, uulgaris dico latinitatis rationem et anti-
quitates Christianas et bibliorum latinorum lectiones uetustas.
Anno 1877 tertia carminis apologetici editio Ernesto
Ludwig curante in bibliotheca Teubneriana prodiit. Neque
ille ea re actum egit; nam cum ipse quoque uulgarem Roma-
norum sermonem penitus cognitum haberet et uia ac ratione
progrederetur, satis prospere ei res cessit, quoad eius sine
noua Godicis Mediomontani collatioue fieri potuit.
De noua coUatione codicnm Mediomontanoram.
Quas modo memorauimus carminis apologetici editiones et
commentationes, eae omnes sola Pitrae collatione nitebantur,
quamquam hic ipse fatebatur 'raptim se ignotum oarmen' ex
codice descripsisse •*). Itaque uiris amplissimis, qui corpori
scriptorum ecclesiasticorum latinorum iussu et sumptibus Aca-
demiae Caesareae Vindobonensis edendo praesunt, operae pre-
tium esse uisum est, nouam codicis Mediomontani instituere
collationem.
Et primo Henricus Stephanus Sedlmayer anno 1879,
dum aliorum negotiorum causa Cheltenhami uersatur, illorum
uirorum monitu non solum codicem 1825, quo instructiones
continentur, sed etiam codicem 12261, unde Pitra carmen
apologeticum edidit, inspexit et utriusque conferendi pericu-
lum fecit. Extremam autem carminis apologetici paginam
totam accurate depinxit et uestigia scripturae, quae magna ex
parte euanuerat, studiose indagauit. Quas ille ex utroque libro
^ Spicil. Solesm. IV p. 222.
b*
Digitized by
Googlc
XX
nonas et egregias notauit lectiones, eae nemini non potuerunt
cupidinem inicere oetera quoque cognoscendi.
Itaque anno insequenti Pio Knoell, cum in Angliam pro-
ficisceretur, mandatam est, ut inchoatum a Sedlmayero opus
absolueret, qui rem tanta et diligentia et rerum peritia peregit,
ut, si quid in nostra editione laude dignum uidebitur, magna
ex parte illi acceptum referamus.
In coUatione PiiKnoell non inueni capitulationes instruc-
tionum^'). Has postea Henricus Beckh, amicus meus, dum
studiorum causa in Anglia uersatur, rogatu meo ex codice C
benigne descripsit.
De nonissimis commentationibas ad Commodiani
carmina pertinentibns.
Nouis lectionibus Mediomontanis primus usus est Fride-
ricusHanssen, quiin commentatione egregia, quam de arte
metrica Commodiani edidit (Argentorati apud Carolum J. Trueb-
ner. MDCCCLXXXI), pustquam collationis nouae ei ex parte
copia facta est, permultos locos sanauit. Idem illa commen-
tatione ostendens Commodiani uersus, qui et aliis multis et
mihi ipsi prope nuUo certo ordine fluere uidebantur, tamen
legibus quibusdam teneri ceteris quoque probabilem rationis
metricae normam proposuit, ad quam recensendi operam diri-
gerent.
Nuperrime de Commodiano GuilelmusMeyer bene meritus
est. Is in commentatione, quae inscribitur 'Anfang und Ur-
sprung der lateinischen und griechischen rythmischen Dich-
tung' '®), ipse quoque de uersuum Commodiani structura egit,
carminis apologetici potissimum ratione habita, quia illud
minus quam instructiones mendis deformatur.
IUic cum alia multa acute disputauit, tum legem ab ipso
primo perspectam protulit, quam secutus Commodianus toto
fere carmine binis uersibus singulas sententias concludebat.
Hoc Columbi quoddam ouum erat; nam quod unus inuenit,
id, postquam inuentum est, tam facile intellectu uidetur, ut
*^ Cf. editionis nostrae p. 3 sq., 56 sq.
"«) Abhandl. d. k. bayer. Akad. d. Wiss. XVII. (1885) p. 288 — 307.
Digitized by
Googlc
IXI
se quisque idem inuenire potuisse crediderit. Eius legis au-
xilio multis carminis locis uerborum distinctio melius quam
antea institui potuit.
Ceterum uno ioco, u. 565 (561) sqq., ipse Guilelmus Meyer
Commodianum legem illam neglexisse concedit ; sed aliis quo-
que locis idem uidetur euenisse, uelut u. 15 sqq. 143 sqq.
341 sqq. 621 sqq. 657 sqq. 913 sqq. 930 sqq.
Idem uir doctissimus, postquam leotiones Mediomontanas
cum eo communicaui, cumulatam mihi rettulit gratiam, cum
praeter eas, quas in commentatione illa proposuit, emendationes
alias quoque non paucas per litteras mihi suppeditauit.
Pauca de nostra qualicumque opera addenda sunt. Inuitus
rem difficillimam adgressus sum, cunctanter cedens benignae
amicorum adhortationi, qui iusto melius de uiribus meis iudi-
cabant. In ipso autem opere identidem inopinatis interpellatus
impedimentis sum, et cum tandem typis exscribi libellus iam
coeptus esset, nouo atque laborioso repente munere publico
mihi iniuncto negotiis insuetis adeo distinebar, ut in Commo-
dianum non tantum quantum requirebat curae inpendere pos-
sem et postremo differre editionem cogerer. Nunc uero mensibus
aliquot interiectis ipse de nonnullis alia atque antea sentire
coepi et retractanda quaedam censeo.
I 6, 4. Scripsi: Versari maturum (in} infantia non capit
a^uum. Praepositio in quamquam post maturam et ante
infantiu facillime potuit excidere, tamen, quoniam ablatiui
sine praepositione usus apud Commodiajium late patet**), ne
hoc quidem loco fuit interponenda.
I 26, 17. Claudicare sententiam iam diu intellexeram (cf.
Sitzungsberichte CVII p. 756); nunc paenitet me non rece-
pisse, quod olim in mentem uenerat, unda pro uita, Conpa-
ratur enim incerta uitae humanae condicio cum nauigatione
perioulorum plena. De adiectiuo uitrea cum unda coniuncto
cf. Verg. Aen. VII 759.
•*) Cf. indic. uerborum et locutionum.
Digitized by
Googlc
IIU
I 39, 6. Hic uersus in cod. C ita scriptus est : Vnde simu-
latis aliene christo credatis. Ego post mnltam haesitationem
haec recepi: Vnde similantis alieni Christo credatis. Sed et
codids scripturae et sententiae uniuersae magis congruit^ quod
sero intellexi: Vnde simula/tis alia^ ne Christo credatis^ —
i- e, 'Vos, ludaei, quod Eebeccae de caelo nuntiatum est, aliter,
atque oportet, interpretamini, ne uidelicet uera interpreta-
tione Christo credere cogamini/ — - Vnde idem ualet quod ""de
qua re/
II 12, 16. Et sententiae et uersui succurres, si scripseris:
uit reddai(my fama pro morte.
II 14^ 7. Pro antiquissima lectione qud cum ceteris scripsi
nam; sed nescio an quando potius fuerit recipiendum, quae
uox alias quoque apud Commodianum idem ualet quod <Mm
aduuersatiuum ; cf. II 23, 2. 35, 10.
II 15, 12. Bectos, corde bonos^ deuotos legi diuinaej Comma
post corde, non post rectos ponendum erat, cum locutio redm
corde in interpretationibus latinis scripturae sacrae saepe oc-
currat, uelut Psal. 7, 11. 10, 3. 31, 11. 36, 14.
n 18, 18. Pro momeriu, quod in cod. C inuenitur, momen-
tum scripsi. Satius fuit eius loco materiam ponere; cf. II
26, 2: Et da/re materiam ceteris exemplo uiuendiy ubi materia
eadem notione uidetur usurpari, qua norma uel praeceptum.
II 33, 8. Scripsi: Faustum felicemfque] diem in exitu
uultis haibere; sed debui syllabarum abundantiam in potius
quam que deleto coercere.
II 35, 15. fundenda magis quam fienda arridet; cf. u. 3:
quo u£nisti fundere preces,
A. 189. esse, quod ms. habet, pro ex se restituendum est.
Cf. 537 : Hle duos populos praedixerat esse futuros.
A. 543. setis {eyrectisj Conuenientius erat codicis lectionem
rectis retinere; cf. Cypr. p. 253, 18: alta et recta ceruix, ..
tumens animus et superius,
Praeterea haec corrigenda uel addenda sunt;
A) in textu:
I 18, 10 lege retacuit pro reticuit;
I 22, 2 1. sortis pro sortes;
Digitized by
Googlc
xxm
I 30, 18 post sterilis semicolon pro exclamationis signo
ponendnm;
I 36, 8 1. numquam pro nunquam;
II 12, 3 1. quoniam pro quonium;
II 12, 6. 16, 1 1. expectay expedant pro exspeda, ex-
spectant\
II 19, 21 1. Xanda pro Xanta-, cf. I 35, 21;
n 23, 2. 36, 8 1. extinguis pro exstinguis;
n 27, 1 1. eacones pro Zacowes;
II 35, 19 1. subridis pro suirides;
A. 152 1. Diabuli pro didbuli;
A. 303 comma pOst es^ delendum;
A. 659 1. ydrias pro hydrias;
A. 834 1. ebdomadis pro hebdomadis.
B) in commentario critico:
I 26, 31 addendum: jTer^uZZ. odw. lud. 5: 'uox sangui-
nis fratris tui proclamat (ood. Fuld.) ad me de
terra^y
I 34, 11 Gaesares pro Caesar scribendnm;
II 13, 3 add. praeter Genes, 9, 25 etiam: Dan. 13, 56:
'semen Ghana^n' et E^ech. 16, 3: 'radix tua .. de
terra Chanaan^;
n 15, 5 locis Tertullianeis add. : Ludf. Calar. p. 271,
7H.;
II 19, 17 add.: cf. A. 202: Pradermisso Deo luxu/rias
saeculi mauult;
II 24, 8 in Hansenii lectione te pro de scribendum;
II 27, 6 in codicum Cheltenhamensis et Andecauensis lec-
tione ante ministeria excidit sacra;
n 31, 2 add.: in Cypriani testim. p. 109, 15 H., quem
locum Commodianu^ uiddur imitatus esse, codicis A
manus 1. d ipsa 'communid* scripsit^
A. 231 caro nataj add.: cf. incert. auct. adu. Marcion.
V 139: 'Christua caro nasci uenit in orbevn;
A. 703 in lectione codicis M dnm pro nm scribendum ;
A. 780 add.: cf. u. 712: 'modo credere fas est!
Digitized by
Googlc
XXIIII
C) inter textum et commentariam :
I 28, 1 add.: Gal. 5, 22;
II 1, 13 add.: Ad. 9, 5; cf.Ludf. Ccdar. p. 270, 26 H.\
^calcem mittere contra stimulum^;
II 2, 12 add.: ludith 16, 18;
II 3, 14 scrib.: Apoc. 21, 23 pro 20, 23;
n 4, 7 add.: Psal 96, 5; ludith 16, 18;
II 16, 19 add.: Gal 2, 14;
n 22, 12 add.: Esai. 58, 7 (Cypr. p. 108, 20 H.);
II 26, 9 add.: Incert auct. carm. adu. Marcion. III 227 ;
II 31, 2 add.: Tob. 4, 9 {Gypr. p. 109, 15 K);
II 38, 4 add.: MaUh. 21, 22; I loh. 3, 22;
A. 268 add.: Dan. 9, 26 (iXX);
A. 580 add.: Luc. 8, 15;
A. 972 add.:McA. 5, 8;
A. 1000 add.: Malach. 4, 1 (Cypr. p. 94, 22 H.).
lam denuo prodeat Gommodianus non ille quidem tersus
atque limatus, at sui ipsius, spero, paulo similior. Multa
etiam nunc restant melius conformanda, multa explicanda
accuratius, quibus doctiores et acutiores quam nos sumus
prospere operam inpendant.
Superest, ut Guilelmo Hartel et Marco Zucker, qui in
plagulis corrigendis opera et consilio benigne et enixe me
adiuuabant, maximas pro meritis agam gratias.
Scribebam Onoldi mense Martio anni 1887.
Bernhardus Dombart.
Digitized by
Googlc
COMMODIANI mSTRVCTIONES
PER LITTEBAS YERSVVM PBIMAS.
XV.
Digitized by
Googlc
Index siglonim.
S. = Sitzungsberichte der phiL-hist. Classe der kais. Akademie der Wissen-
schaften.
h. Gbh = Blatter ftir das bayer. Gymnasialschulwesen.
C = cod. Cheltenhamensis, membran., n. 1825 (saec. XI).
B = cod. Parisinus, chartac, lat. n. 8304 {saec. XVII).
A = cod. Leidensis, chartac, Vossianus lat. in octauo n. 49 (saec XVII).
O = CBA
t, w, s litterae codicum siglis additae indicant lectiones in textu, in
margine, supra lineam scriptas.
And. == cod. Andecauensis deperditus (cf. b. Gbl. 16 p. 341 sqq.; S. 107
p. 733 sqq.)
2^ = uariae lectiones apographi Sirmondiani in appendice editionis I ex-
scriptae (cf. S. 96 p. 450 sq.; 107 p. 737 sq.).
2^ = eiusdem apographi lectiones in commentario editionis II citatae.
2 = 2^ et S\
r^ = ed. I anni 1649 ) ab ipso Eigaltio curatae et Tulli Leucorum
r« = ed. n anni 1650 ) publicatae (cf. S. 96 p. 448 sqq.).
r = r* et r*.
r' = ed. in, quae anno 1666 post mortem Rigaltii Phil. Priorio curante
sub Rigaltii nomine Parisiis prodiit (cf. S. 96 p. 462 sq.).
E^, E\ E^ = tres indices emendationum editioni I subiuncti (cf. S. 96
p. 449 sq.; 451 sq.).
Itig. suppl. = supplementa typis impressa, quae editioni II Rigaltianae
addita sunt (cf. S. 96 p. 462).
Big. ms. = adnotationes in locos quosdam Instructionum in exemplari
Berolinensi (libr. impr. c. not. mss. quart. 49) editioni I et 11 manu
Rigaltii conscriptae (cf. S. 96 p. 466; 107 p. 714).
Schurzfl. = ed. Schurzfleischiana anni 1705 (S. 96 p. 464 sqq.).
Schurzfl. suppl. = Schurzfleischi supplementa ad Commodianum anno 1709
edita (cf. S. 96 p. 466 sqq.).
Dau. = lohannes Dauisius (Dauies) in editione Instructionum anno 1712
Cantabrigiae publicata (cf. S. 96 p. 468).
Oehl, = Franciscus Oehler in editione Instructionum anno 1847 Lipsiae in
bibliotheca patrum eccles. lat. Gersdorfiana sumptibus Tauchnitzii
publicata.
Ld = Emestus Ludwig in editione Teubneriana anni 1878.
V = Oehl. et Ld.
C. A. = Carmen Apologeticum.
8. u. = sub uoce.
8. l. = supra lineam.
Digitized by
Googlc
COMMODIANI INSTRVCTIONES
PER LITTERAS VERSVVM PRIMAS.
LIBER PRIMVS.
I. Praefatio.
II. Indignatio Dei.
IIL Cultura daemonum.
IIII. Saturnus.
V. luppiter.
VI. De fiilmine ipsius louis <audite).
VII. De septizonio et stellis.
VIII. De sole et luna.
VIIII. Mercurius.
X. Neptunus.
XI. ApoUo sortilegus falsus.
XII. Liber pater Bacchus.
XIII. Inuictus.
XIIII. Siluanus.
XV. Hercules.
In codd. CBA haec capitula primo libro praemissa binis exarata
sunt columnis; in B^ et A desunt numeri, quos in B Bigaltius, ut
uidetur, addidit; et is quidem in numeris scribendis arabica, librarius
codicis C romana utebatur forma. Editiones Bigaltianae octoginta
utriusque libri capitula uno tenore scripta praebent; Oehler capitula
omnino omittit. Inscriptio Liber primus deest in O; in V autem ante
capitula haec leguntur: Incip commodiani instructiones per litteras uer-
snmn primas; cf. p. 5 V lupiter Cr VI audite om. Or^; in r*
hoc uerbum uncino seclusum XII bachus C XIIII Syluanus
BA
1*
Digitized by
Googlc
XVI. De dis deabusque.
XVII. De simulacris eorum.
XVIII. De Ammudate et deo magno.
XVIIII. Nemesiacis uanis.
XX. Titanes.
XXI. Montesianis.
XXII. Hebetudo saeculi.
XXIII. De ubique paratis.
XXIIII. Inter utrumque uiuentibus.
XXV. Qui timent et non credent.
XXVI. Eepugnantibus aduersus legem Christi <Dei uiui>.
XXVII. Stulte non permoreris Deo.
XXVIII. lusti resurgunt.
XXVIIII. Diuiti incredulo malo.
XXX. Diuites humiles estote.
XXXI. ludicibus.
XXXII. Sibi placentibus.
XXXIII. GentiUbus.
XXXIIII. Item gentilibus ignaris.
XXXV. De ligno uitae et mortis.
XXXVI. De crucistultitia.
XXXVII. Qui iudaeidiant fanatici.
XXXVIII. ludaeis.
XXXVIIII. Item ludaeis.
XL. Iterum ipsis.
XLI. De Antechristi tempore.
XVI diis Or; cf. ipsius carminis inscriptimiem XVTII deo]
do C; in A et B^ lacuna wnius uersus estj quam Bigaltius in B recte
expleudt XXII seculi O^ cf. acrostichi initia XXV credent
scripsi (cf. a^crostichi inscriptionem et initium u. 20); credjint BAr\
in C extretnae litterae pa/rum dilucide scriptae XXVI aduersus
legem Christi (Christi om. r*) Cr; aduersus leg. (sic, omisso Christi)
BA dei uiui r^; om. Or^; cf. p. 33 XXX aestote C XXXVI
crucistultitia scripsi; crucis stultitia Or; sed uidCy quae ad acrostichi
inscriptionem notauivms XXXVII Qui iudaeidiant (iudeidiant C) fana-
tici (fantatici C) CB^ (= Big.) r; Qui lud. (ceteris omissis) B^A
XXXVHH iudeis C XLI Antechristi scripsi; cf. acrostichi inscrip-
ti&nem et initium u. 6; Antichristi Or
Digitized by
Googlc
I.
PRAEPATIO.
Praefatio nostra uiam erranti demonstrat
Eespectumque bonum, eum uenerit saeculi meta,
Aeternum fieri, quod discredunt inscia corda.
Ego similiter erraui tempore multo
Fana prosequendo parentibus insciis ipsis;
Abstuli me tandem inde legendo de lege.
Testifico Dominum: doleo pro ciuica turba,
Inscia quod pergit periens deos quaerere uanos;
Ob ea perdoctus ignaros instruo uerum.
1, 2 sq. Tit. 1, 2; 2, 13; 3, 7 7 2 Cor. 1, 23; Matth. 15, 32
In codd. BA ante primum acrostichon legitur inscriptio: Commo-
diani instructiones per litteras (literas A) uersuum primas, quae inscriptio
hic deest in C (cf. p. 3) I, inscript. et 1 I. Praefatio. | Prae-
fatio rOehl. (cf. S. 96 p. 461; Frid. Ha/nssen in dissert. de arte metrica
Commodiani p. 40); Praefatio. | Prima praefatio CB^A; ante Prima 5'
add. 1; L I Praefatio. | Prima praefatio Ld 2 seculi Or 3 quod]
quoniam Pitra Spicil. I p. 543 4 Ego CA^^rv; ergo BA* 5 sq.
prosequendo. Parentibus . . ipsis, | Abstuli La Croze (Schurzfl. sup-
plem.) « Abstuli rv; Abstulit O 7 Testifico C (cf Neue^ II
p. 323); Testificor BArv 8 pergit periens CLd (coniecturd) ; perdit
periens BA^; perdit pergens A^Oehl.; perdit, pergens r; perit pergens
Dauies querere C uanos CB^ (= Big.) Arv; uarios B^ (cf S.
107 p. 731) 6 sqq^. interpunctio in edd. uariat : de Lege. | Testificor
Dominum; doleo. pr6 ciuica turba! | Liscia . . uanos. r; de Lege, | Testi-
ficor Dominum. Doleo pro ciuica turba | Liscia . . uanos! Oehl; legendo
(de lege | Testificor Dominum) : „Doleo pro ciuica turba." Roensch (Zeit-
schr. f d. hist, Theol. ann. 1873 p. 218); de Lege | (Testificor Dominum):
Doleo pro ciuica turba! | Liscia . . uanoe! Ld 9 perdoctus B'A^rv;
perdoctos CB^A"^
Digitized by
Googlc
Commodiaiii
n.
INDIGNATIO DEI.
In lege praecepit dominus caeli, terrae marisque:
Nolite, inquit, adorare deos inanes ,
De manibus uestris factos ex ligno uel auro,
Indignatio mea ne uos disperdat ob ista.
Gens ante, Moysi rudis, sine lege morata 5
Nesciensque Deum, defunctos reges orabant,
Ad quorum effigies faciebant idola uana.
Translatis ludaeis Dominus de terra Aegypti
Inposuit legem postmodum et ista praecepit,
Omnipotenti sibi soli deseruire, non iUis. lo
De resurrectione quoque docetur in ipsa
Et spe fortunata rursum in aeuo uiuendi,
Idola si uana relinquantur neque colantur.
2, 1 Psal. 145, 6; Act. 4, 24 2 sqq. Exod. 20, 3—5; Deuter.
6, 13-15 10 Deuter. 6, 13 12 cf. 1, 2
II inscr. II Indignatio dei C; similiter in C plerumque numeri
acrostichorum inscriptionilms praeponuntur, interdum tamen postponun-
tur uelut I 24: Inter utrumque uiuentibus XXIIII 1 precepit C
Deus Pitra SpicU. I p, 543 terrae OE^r^v; terraeq. (sic!) r'
2 inquid C 3 De m. i in ras, 5 genr C moysi C(rudis Moysi
= ignara mandatorum diuinorum)\ Moysem BALd; Mosen rOehl.;
Gens rudis ante Moysen (iam) Pitra l. c; post ante comma inter-
posui 6 Nestiensque C defuncto' reges C (£ m, 1 superscripsit ;
S, 107 p. 716; h. Gbh 16 p. 350) \ defunctos deos And. v; morientes
(morigtes A) deos BAr 7 fatiebant C 8 egypti C 9 Inposuit
C pmodu C; cf. 11, 3 irta precepit C 10 Omnipotenti OLd;
Omnipotens rOehl, 11 resurectione .. decetur C 12 spe fortunata
Ld ; spg fortunata C; spem fortunatam (fortunatum r^) BAr^\ spe,
fortunatum IPr^Oehi. coll. 12, 15 simile uiuentes; 34, 19 immortale
uiuere euo uiuend C 13 relinquanx neque conlantur C
Digitized by
Googlc
Instructiomiin lib. I. 7
III.
CVLTVRA DAEMONVM.
Cum Deus omnipotens exornasset mundi naturam,
Yisitari uoluit terram ab angelis istam;
Legitima cuius spreuerunt illi dimissi;
Tanta fuit forma feminarum, quae flecteret illos.
Vt coinquinati non possunt caelo redire, 6
Eebelles ex illo contra Deum uerba misere.
Altissimus inde sententiam misit in illis;
De semine quorum Gigantes nati feruntur.
Ab ipsis in terra artis prolatae fuere,
Et tingere lanas docuerunt et quaeque geruntur, lo
Mortales et illi mortuos simulacro ponebant.
Omnipotens autem, quod essent de semine prauo,
Non censuit illos recipi defunctos e morte.
Vnde modo uagi subuertunt corpora multa;
Maxime quos hodie colitis et deos oratis. 15
3, 2 sqq. Gen. 6, 2 sqq.
in, I C/////////df C* (post C quatttwr uel quinque Utterae erasae ; df
qiwque erasum, ita tamen ut legi possit); Com dT C in margine
exornasset C; exornaret BArv; ornaret Pitra SpicU. I p, 543 3 culus
C demissi A i feminar q C 5 quoinquinatio C possunt
CBA^Ld (de ut = eaj quo cf. Georg. HW p. 298S sq.); possent A'r
OeKl, celo C; ita plerumque C habet celum, celestis etc, i sqq. Tanta
. . illos, I Ut . . non possent . . redire. | Rebelles r Oehl. ; melius uerha
distinxit Ld, nisi quod comma post redire in textu omisit 7 senten-
tentia C illis CBA^^Ld; illos A'r Oehl 9 artis C; artes BArv
prolatae BArv {cf. locum Horatianum infra allatum); probata C
fuere C; fuerunt BArv 10 quaeque Ld coll, C A, u. 749; 803;
qcuqt C; quaecunque BArOehl.; Et tingi lanas docuerunt quaeque
geruntur Pitra Spidl. I p. 543 11 illi mortuos (mortuo r'; cf. 8.
107 p. 738) simulacro (simulacra r*) Cr* {cf. Horat, carm, IV 8, 5 sqq,
artium, Quas aut Parrhasius protulit aut Scopas, Hicsaxo, liquidis
ille coloribus Sollers nunc borainem ponere, nunc deum); illis mor-
tuis simulacra BAr^^v 12 Ompf C 13 censu& C recepi B
defuntos C 14 consentire hic cum reliquis codd, et edd, Andeca-
uensem testatur BoLuzius; cf h. Ghl, 16 p. 351 15 et deos C;
deos et BArv
Digitized by
Googlc
8 Commodiani
IIII.
SATVRNVS.
Saturnusque senex si deus, deus quando senescit?
Aut si deus erat, cur natos ille uorabat?
Terroribus actus, sed quia deus non erat ille,
Viscera natorum rabie monstruosa sumebat.
Eex fuit in terris, in monte natus Olympo, 6
Nec erat diuinus; sic deum esse dicebat.
Venit inops animi, lapidem pro filio sorpsit:
Sic deus euasit; dicitur modo luppiter ille.
V.
IVPPITEE.
luppiter hic natus in insula Creta Saturno
Vt fuit adultus, patrem de regno priuauit,
Proinde nobilium uxores sororesque delusit.
Praeterea sceptra fecerat faber illi Pyracmon.
Initio caelum, terram Deus et mare fecit; 5
Terribilis autem iste medio tempore natus
Ex antro processit iuuenis furtimque nutritus.
Eespice querellas! Alter est Deus, non louis ille.
IIII, 2 sqq^. uorabat, | Terroribus actus: Sed . . erat llle, | Viscera r*;
uorabat | Terroribus actus? Sed quia deus non erat iUe, | Viscera r^v;
ego post uorabat posui interrogationis signum; a uerhis Terroribus actus
responsionem orditur poeta i monstruosa CBLd\ monstruosS A;
monstrosa r Oehl diuinus BArv; diuin^ C; diuini (= dei filius): sic
Seb, Behner (et hanc et dlias, quarum infra mentio fiet, eiusdem uiri
docti coniecturas ex litteris eius benigne ad me missis cognoui) fi* C*
(= sic temere; de qua notione cf, quae Heindorf adnotat in Horat.
serm, I 2, 106; similiter in Graeco sermone usurpantur odtcos, aikng;
dese omisso cf, 8. 107 p. 796); se BALd; sed rOehl. esse O Ld
sese rOehl. 7 Venit inops animi] cf Verg. Aen. 4, 300; Ouid. Met.
6, 37 sorpsit -4™r'v; sersit C; al forb | fit O; sorbsit r*; sensit
sorpsit B; sensit A\ 8 dicitur] dic C Y, inscr. et 1 lupiter
r 4 Pr&erea C faber om. A iUe O Pyracmon Brv; Pyrag-
mon A; piragmon C 5 Initiu C (I tn ras. m. 1) 6 Terribilis] T
vn C m. i(?) in ras. ist^ B 7 andro C 8 quegreUas (post que
eft
uidetwr i ercmm) alter 6 (eft m. 2 add.) C (quereUas = controuersias
Bei ueri et louis; cf. Petron. 15 aduocati * ; flagitabant, uti . . iudex
querellam inspiceret); quod rerum autor (auctor rv) est BArv;
Respice, quae (pue)riUa — alter est Seb. Dehmr
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. L 9
VI.
DE FVLMINE IPSIVS lOVIS AVDITE.
Dicitis stulti: louis tonat, fulminat ipse.
Etsi paruulitas sic sensit, cur anni dicentes?
Fuistis infantes: numquid et semper eritis?
Versari maturum <in> infantia non capit aeuum.
Lusus puerilis cessit: sic et corda r^cedant; 6
Moribus utique consilia uestra debentur.
Insipiens ergo louem tonitruare tu credis
Natum hic in terris et lacte caprino nutritum;
Ergo si illum deuorasset « * Saturnus,
In istis temporibus quis pluebat illo defuncto? lo
Praesertim mortali patre deus nasci credatur?
Saturnus in terris senuit et defecit in ipsis.
Illum non aliquis prophetauit ante pronasci.
6, 2 sq. Pron. 1, 22; Ephes. 4, 14
VI, inscr. audite CLd; om. BAE^rOeU, 2 Etsi 8cripsi\ Et si
Orv sic sensit CrOehh; sic (sis A) censit BA; sic censet Ld
cur] cum malit OeM. anni dicentes C (de toto loco cf. S. 107 p. 789
Bqq_)\ annis ducentis BArv 3 numquid OeW./ nuquid C\ nunquid
BArLd 4 Versari maturum scripsi; Versarf maturum C\ Versa
in maturum BArv in addidA, capit OrOeJU.] agit Ld; sapit
Huemer (Zeitschr. f. d. osierr. Gymn. 1879 p. 34) aeuum BArv;
om. C] Versa in maturum infantia nuncupat aeuum Hanssen 5 cessit
C; aetas cessit Arv; (vtad (= aetas) ceffat B; actus cessat 2^
4 sq. aeuum | Lusus; puerilis aetas rt? 6 utique C; uirilibus BArv\
cf. b. GU, 18 p. 302 7 tonitruar&u C 8 natum OXd; natus
rOehl. hic CrOehl; sic BALd et C; om. BArv nutritum
r
ALd; nutritus CB; nutritur rOeU. 9 Ego C; r add. m. 2
deuorasset Saturnus OrOehl.; deuorauisset Saturnus Ld; deuorasset
(metuy Saturnus Hanssen 9 sq. Ergo si illum uorasset Saturnus in
istis I Temporibus, quis (iam tunc) pluebat, illo defuncto Pitra SpicU»
I p. 543 (immemor legis acrostichidis) 11 Praesertim (Presertim C)
OLd; (= disertim, manifesto? cf. 41, 17; C. A. 647); Praesertim si
rOehl. credatur? scripsi; credatur, r'; credatur. r^^OeU.; credatur!
Ld 12 et ibi defecit (ow. in ipsis) Fitra l. c. 13 ante pronasci C ;
idem OeU. in adnot. coniecerat; ante prenasci C^; ante praenasci BA
Ld; praenasci (om. ante) rOeU.; patre renasci Fitra l. c.
Digitized by
Googlc
10 Coknmodiani
Vel, si tonat ipse, lex ab ipso lata fuisset.
Seducunt historiae fat<u>os confictae <inanes>. 16
IUe autem Cretae regnauit et ibi defecit.
Omnipotens uobis factus Semeles amator.
Viuus ipse modo amaret similiter [si uiuere] ille.
Inpuros oratis et dicitis esse caelestes
Semine mortali natos de Gigantibus illis. 20
Auditis et legitis natum in terra fuisse:
Vnde bene meruit corruptor ascendere caelum?
Dicitur et fulmen Cyclopas illi fecisse,
Inmortalis enim habuit a mortalibus arma.
Tot reum criminibus, parricidam quoque suorum, 26
Ex auctoritate uestra contulistis in altum.
14 lota C 15 Seducunt historiae fat(u)os confictae (inanes) scripsi
(cf. 17, 1); Seducunt istoriae fatos cu fuec;^ C; Seducunt historiae per
uates confectae (confictae A^r OeM.) BArv, Seducunt per uates historiae
confictae Pitra l c; Seducunt historiae fat{u)o8 cum fu(tile narrent)
Hanssen; S. h. fat(u)os cum fue(rint finctae)Dc^wcr 16 autem] a. A
Cretae regnauit Hanssen (cf. Minuc. Fel. 21, 8 Cretae ..regnauit
illic obiit); hor^ inregna S C; in Creta regnauit BArv\ Cretam
regnauit Dehner 17 Semeles Dehner (cf 12, 6', de clausula -L SL ^ ii
cf. 8, 5); Ganymedis ^'^r' in lemrmte adnotationis, Schurzfl, supph;
mediB medis medis
ef medis C; ctmeJB; erme ... J."; crme (erme?) -S; Alcmenes r in
textu 18 Viuus scripsi (= si uiueret; cf. Flaut. Menaechm. u. 245
B. Verum aliter uiuos (= si uiuo) numquam desistam exsequi); Viuis
OLd', Viris Ld in praef.] Viuos rOehl. amaret similiter scripsi;
similiter amaret OrOehl.; simularet (scU. amorem) Ld si uiueret
BArv] si uiuere C; ego haec uerba seclusi, quae ad explicandum
uocahulum uiuus primo in margine scripta deinde in uerhorum contextum
uidentur irrepsisse; cf. 34, 19] II 32, 10*-, Viuos (ud Viros) isto modo
(huc pertinere glossam similiter) amaret, si uiueret ille Huemer
19 Inpuros C 22 maeruit B cel C 23 siclopas C fecissent
C 24 Inmortalis C hebuit C 26 autoritate BA
* Haec cum iam scripsissem, ex litteris, quas supra memoraui,
cognoui Seb. Dehnerum de hoc uersu mirum in modum mecum con-
sentire, nisi quod hic pronomen ille aut omittendum au>t inter similiter
et amaret inserendum putat.
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 11
VII.
DE SEPTlZOiaO ET STELLIS.
De circulo zonae fallit uos imperitia uestra,
Ex 60 quod forte louem experitis orandum.
Saturnus fertur ibi, sed stella, non ille; effugit
Expulsus a loue. Aut louis in stella credatur?
Poli quoque sidera tractauit solusque sator, 6
Troianis qui bellum fecit, auem mortalem amauit.
Ipsis sideribus aut Mars qui cum ipsa deprensus
Zelo maritali deus nominetur aduliscens?
nimium stulti, qui putatis moechos ab astris
Nascentes regere aut totam mundi naturam. lo
VII, I zone C ura C 2 qd (= quod) C; quod BA-^ que
rOehXr^ quid Ld, qui post orandum interrogationis signum posuit; Ex
60 quod forte idem uidetur ualere quod Si forte ex eo expetitis Dau.
Oehh 3 sq, stella, non ille: effugit | Expulsus Ld, nisi quod comma
post stella omittit; stella non ille | Effugit (Exfugit C; cf. IT 33, 6)
expulsus O; stella; nam ille | Effugit, expulsus r*; Effugit expulsus 2
quoque hahuisse testatur r^ in comment. ; stella ; nam ille | Expulsus r^ ;
stella; nam ille effugit | Expulsus Oehl.; fortasse: stella, non ille qui
fugit I Expulsus; cf. Verg. Aen. 8, 319 sq. Saturnus .. arma louis
fugiens 5 quoq C; quoque BAr^; qui r^v solusque sator
O r* Ld Hanssenj qui mensuram 8olu'que cunctanter admittit] solique
sator r' Oehl. 6 auem mortalem OZ^r* Ld ; Venerem almam r^^Oehl.
7 Ipsis in sideribus Ld qui scripsi (qui deprensus = 6 aXovg^ cf.
C. A. 345] Boensch. It. et Vulg. p. 443)] q C; om. BAv ipsa Or
Oehl, (= domina-, cf. Georg. HW p. 375] Woelfflini libellum de com-
paratione p. 5); ista Ld (scil. Venere^ ; at Veneris in ardecedentihus
codices non faciunt mentionem) deprensus Oehl. in comment. (cf.
h ?
Ouid. Met. 4, 184)] depreensus C; deprehensus (depraehensus A) BA
rv 8 Zelo CA^rv] et ilo vel elo BA^ mortali r* nominetur O
Ld {ut u. 4 credatur); nominatur r OeU. interrogationis signum post
2idxi\iBcen8 primm posuit Ld; maritali? deus .. aduliscens. Oehl.] mor-
tali. Deus (maritali; Deus r^) .. aduliscens. r; maritali, Deus nominatur
ulciscens Pitra Spicil. I p. 543] maritali, deus nominetur adulter.
Hanssen 9 nimium CB^ (= Rig.) rv] ninium -4.*; Omnium
B^ {expwnctum altera manu) ^™ moechos CLd] marhos BAnd,2^;
natos r^; Maios r'; Magnos Oehl. 10 totam mundi naturam rv; tota
mundi natura O
Digitized by
Googlc
12 Commodiani
In uulnera positi et ipsi sub fata uiuentes,
Obsceni, furiosi, bellatores, impii uitae,
Et filios totidem mortales illi fecere:
Terribilis omnis, stulti, septizonio fortis!
Si stellas colitis, colite et bis sena sigilla! 15
Tam arietem, taurum, geminos toruumque leonem
Et dein quae uadunt in piscis tu quoque probabis.
Lex sine lege, fuga uestra, quod uult esse ualebit.
Lasciua uult esse, sine freno uiuere quaerit.
Ipsi quod uultis erit, et deos et deas oratis. 20
Sic ego colui, dum erraui, quod modo culpo.
viir.
DE SOLE ET LVNA.
De Sole et Luna, licet sint praesentanea nobis,
Erratis; quod ego prius putatis oranda.
II uulnere Pitra SpicU. I p. 540 fata A'rv] facta CBA""; fato
OeM. in comment; cf, 17,3 12 Obsceni Crv\ obscoeni BA {BigaUius
in B per errorem s. l, scripserat nimium ; sed atramentum recens ipse
extinxit) furiosi CDau. (coniecturd) Oehl. ; curiosi BArLd impii
uitae (uite C) O; impiae uitae rv 13 filius C 14 Terribilis omnis
. . fortis O; Terribiles omnes . . fortes rv 16 Tam O (= aeque, haud
secus?)\ Tum rv toruumque scripsi (cf. II 36, 4; Cic. deor. nat-
II 42, 106; 43, 110 ubi toruu' draco, magnu' leo et ipsa de caeli
signisdicuntur); coforuq C (C* : coToruq, quod correadt m. 2); ferum-
que BArv; cancrumque Dehner coll. Auien. Arat. 369 sqq. 17 dein
quae scripsi; deinq C; denique BArv euadunt r^OeU. piscis
scripsi(qui hissena zodiaci sigilla complectuntur uersicuU uulgares, sic
desinunt: Caper, Amphora, Pisces' r* comm.); piscibus Orv
tu quoque OrLd; coque r^Oehl.; tuque Hanssen 15 sqq. wulgo sk
fere interpungebantur: sigilla | Tum, arietem . . leonem; | Et denique . .
in piscibus: tu quoque (piscibus, coque,) probabis?(.) 18 fuga uestra
(ufa O OrOeU. (= indomita fabulandi libido atque licentia? Diez,
etym. Woerterb. ♦ p. 371 censet uocabula romanica foga, fougue origi-
nem ducere ab eo quod est fuga); fugat astra: Ld; idem 'olim" mcduit
fata uestra qd C 19 freno Crv; fraeno J.*; frario Z^BA"^
querit C 20 qd C 21 culpi C\ cului correxU m. 1 quod r Oehl;
quo OLd Vin, 1 uobis ^"» 2 quod Or {=z id quod); (Erratis,)
quod, ut Dau. OeU.; quae Ld
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 13
Sunt quidem in astris, sed non sna sponte currunt:
Omnipotens illos, cum conderet omnia primum,
Locauit ibidem cum stellis quarta dierum. 5
Errorem antiquus quin cum # * »
Et quidem in lege iussit, ne quis illos adoret.
Tot deos oratis, qui nihil de uita promittunt,
Lex quorum in terra non est, nec ipsi praedicti;
Vos autem seducunt sacerdotes pauci (inanes), 10
Numina qui dicunt aliquid morituro prodesse.
Accedite legis <edictis> et dicite uerum.
VIIII.
MERCVRIVS.
Mercurius uester fiat cum saraballo depictus
Et galea et planta pinnatus et cetera nudus.
8, 7 Deuter. 4, 19; 17, 3
3 sponte cumint Orv {de dausida JlS11.1L cf. 17, 9-, 116, 8] 17,
19; 22, 2; 27, 9; 31, 10; C. A, 66); sponte <de>currunt Eanssen
5 locauit r't?; locauitque Or*; c/. 11, 5 cum] eum C stellis
A^^rOeM. (Genes. 1, 16)-, seclis O; saeclis Ld (*^. e. temporibus, quae
Sole et Luna conatituu^r^) antiquus CBA^rv, antiquis A*
quia A post cum in C spatium duodedm fere litterarum uacuum
relinquitur; OeM. lacunam sic explet: Errorem antiquus (sc. Moses) quin
cum (uideret, notauit) 7 legS C 9 predicti C 10 secerdotes
C pauci] praui ^™; pauci praui Ld coll 17, 1 Deludunt uos pauci
scelerati uates inanes; ex eodem loco Hanssen restituit pauci inanes
11 Numina qui ALd; Nomini qui CB; Numinis qui r*l)au,Oehl;
Numinis quid r^ 12 Accedite Arv; Accedit CB legis (edictis)
et dicite uerum scripsi (cf. II 26, 8 cum fe<ce)ritis edicta); legis et
dicite uerum C; legis et dicite uerum BA* (pro legis in
B ueris scriptum fuit, quod m. 1 correxit); discite -4°»; (Accedite,) legite
et discite uerum rOeUr, (Accedite) Legi et (discite et> dicite uerum Ld;
(Accedite) legi, (legite) et dicite uerum Hanssen VIIII, 1 fiat C
BA^^Z^rv; fuit A'; fit Oehl. in comment. saraballo rLd; SarabaUo
B; saraballo A; araballo C; abolla 5"»^»^* OM. 2 et planta scripsi
{cf. Tertuil. Nat. 1, 14 extr.; Apol. 16 extr.; b. Gbl 17 p. 446); et
pallS C; et palam BA2^; aut pileum r; et pileum Oehl.; (galea,) et
ala Ld pinnatus CArLd; primatus B (ante m et & atramenti ex-
tincti maculae); pennatus 2^(?)0e1il.
Digitized by
Googlc
14 Commodiani
Rem uideo miram, deum <cum> saccello uolare:
Currite pauperculi cum gremio quo uolat ille,
Vt sacculum eflFundat, uos extunc estote parati. 5
Respicite pictum, quoniam uobis hic ab alto
lactabit nummos; uos tunc saltate securi.
Vane, non insanis, colere deos pictos in axe?
Si uir esse nescis, cum besteis perge morari.
X.
NEPTVNVS.
Neptunum facitis deum ex Saturno pronatum,
Et tridentem regit, ut pisces suffigere possit.
Patet esse deum: humerale illi parate!
Troianis non ipse cum ApoUine muros eduxit?
Vnde deus factus inops caementarius ille? 6
Non Cyclopem genuit monstrum? non moechus et ipse?
3 cum saccello rOehl.\ sacello [quod cmctanter repudiaui; cf, u. 5)
O; sacceUo Ld (idem in commentario cum haud improbare uidetur)
4 paupculi CrOeM. {S. 107 p. 772); paupercli Hanssen; pauperenti BA^;
proper. (sicl) -4°; properanti Ld 5 Ut] iu B saculum C; cf.
C, A. 611 extunc] tunc Oehl. in comment. parati CA^rv; parato
BA"^ 6 quo (= quoniam) Crv; quo BA hic C; sic BArv
n
7 uor///T///uc C; uos tunc BArLd; uos nunc Oehl. 8 colore C
9 uir esse nescis scripsi] uiui///fenTefcif C; uiuere nescis BArv
besteis C (S. 107 p. 766; Schuch. Vokal. II p. 38; Woelfflin. Arch. f.
lat. Lex, u. Gramm. I p. 250; 588; IIIp.107); bestiis BArv X, 2 regit
Or^Ld; gerit r^^Oehl. sufficere C 3 humerale iUi parate scripsi
(humerale = uestis sacerdotalis; cf. Vulg. Leuit. 8, 7; Eccli. 45, 10;
Exod. 28 i 4; Bucange s.u.); cumerale milli parate C; cumatilem iUi p.
BA; (deum!) cumatile iUi paratel Ld; Cdeum) cumatilem iUo paratu r
Cl
OeKl. 5 inobs C caementarius rv; Coementarius A; cimentarius
CB 6 lenuit C; quod m. 1 correxit ut sit -^enuit (= genuit; cf,
WaUenh. lat. Palaeogr.^ p. 41) moechus CA*And. (&. GU. 16 p.
348); marhus BA*2*; Maius r; Magnus OeM.; Num Magnus et ipse |
Viuere non p. etc. 'olini mdluerat Oehl. ipse?] interrogationis signim
Ld in commentario primus posuit, in textu omisit
Digitized by
Googlc
InstructionQm lib. I. 15
Viuere non poterat de suo, quod structuram gerebat.
Sic genuit generatus, qui fuit iam mortuus olim.
XI.
APOLLO SORTILEGVS FALSVS.
Apollinem facitis citharoedum atque diuinum.
Primum de moechia natus in insula Delo;
Oblata mercede postmodum structuram secutus
Laomedonti regi Troianorum muros eduxit
Locauitque sese, quem deum seducti putatis; 5
Ossibus cuius amor Cassandrae flagrauit,
Subdole quem lusit uirgo, falliturque diuinus,
Officio uerbenis <non) potuit scire bicordem;
Kepudiatus enim discessit inde diuinus.
Torruit hunc uirgo specie, quam ille deberet. lo
IUa prior utique debuerat deum amasse.
7 quod Or-j quid v structuram gerebat Ld) structura gerebat
Or-, structura merebat Oehl] structor agebat Dehner de suo? ..
gerebat? utdgo interpungehatur ] cf. Zeitschr. f, wissensch, Theol. XXII
p. 399 sq. XI, 1 citharoedum rOeJU. {cf. Prud. in Symmach. ^,
523 laurum citharoedi uatis); citharedu C; cjtharae (cytarae B)
deum BA'y citharae deum Ld 2 moechia C; moecha (?) And. {8.
107 p. 772) Ld', marhia BAZ^-, Maia r; Magna Oehl. 3 meicede
C pmodu C^; postmodu O*; cf 2, 9; 8. m p. 775 structuram
secutus Ld', structura secutus CB-4"; structuras secutus -4*; structorG)
obsecutus r Oehl. 4 Laemedonti regif C (f add, m. 2) 6 cassandre
C 7 falliturque rOeU. (cf Ouid. Met. i, 491 suaque illum oracula
fallunt); falliturq C; falliturq, JB(?)^; fallitur qui Oehl. {in comment.)
ai
Ld diuinus] dinus C 8 Offitio C uerbenis CBA^ (Seru. in Verg.
Aen. 12 j 120 Abusiue .. uerbenas iam uocamus omnes frondes sacratas
ut est laurus, oliua uel myrtus); uerberis A^Ld', ueruecis r Oehl.
non interposuit Hanssen ; om. codd. et edd. bicorde O 9 Repudi-
atus] e in C ex u correctum enim] exin Oehl. in comment.
d
in///e C; ante e erasum m 10 Torruit r* (in comment.) v; Terruit
Or spetiem C 11 IUa r^^Oehl.', IUe Or^ Ld prior utique ..
deum scripsi (utique prior Eanssen) ; prior tuq . . dm C; prior tu qui
.. deum BA'y prior, te qui .. deum r*; prior quae .. deum r^^Oehl.
{idem in comment.: *Olim malui: Illa purior, quae respuerat'); prior qui
tum (tum qui in praefat.) .. deam Ld amasse Hanssen {coll. 119,
6'j Boensch. It. et Vulg. p. 431); amauisse rv, amanse C; amause JB.A;
post amasse cum r^ punctum pro commate posui
Digitized by
Googlc
IQ Cominodiani
Lasciuientemqae Dafinem sic coepit amare.
Et tamen insequitur, dum uult uiolare puellam:
Gratis amat stultus, nec potuit consequi cursu.
Vel, si deus erat, occurreret illi per auras: 16
Sub tectis illa prior uenit, remansitque diuinus.
Fallit uos gens hominum, nam ui robusti fuerunt.
A primitia quoque pecora pauisse refertur.
Lusibus in positis dum mitteret discum in altum,
Sublapsum non potuit retinere, prostrauit amicum: 20
Vltimus ille dies fuit Hyacinthi sodalis.
Si diuinus erat, mortem praecessisset araici.
XII.
LIBER PATER BACCHVS.
Liberum patrem certe bis genitum dicitis ipsi.
In India natus ei loue Proserpina primum
Beliigerans contra Titanas profuso cruore
12 Lasciuientemque CLd; Lascioientem qui BAr^; Lasciuiens qui
r^OeJa. dafinem C (cf. Schuch. Vokal II p. 412)] daphnem B;
daphem A; Daphnen rv cepit C amare. scnpst; amare: r; amare,
Oehh; ifaerpimetionem deleuit Ld 13 £t tamen insequitur OrOehl.
{mdetwr poeta incautius imUoitus esse Ouid. Met. 1, 540 Qui tamen
i n s e q u i t u r) ; Et amens insequitur Ld 14 cursu C 16 diuin^ C
17 gens r't?; genus Or^ ui robusti scripei {cf, Gypr. p. 541, 1 H.
uirtute robustus; cogitandum uidetur de gigantihus priscis; cf. Gen. 6,
4 Gigantes autem erant . . isti sunt potentes a saeculo uiri famosi;
10, 9 Et erat (Nemrod) robustus uenator, quibus lods inter ueter-
rimas interpretationis Graecae recensiones de lectiontbus yCyag et plaiogy
yCyavTsget ^Caioi ambigebatur); biroxufli C; bivo (= bigo? cf. Wattenb.
lat. Palaeogr^^ p. 41) tristi B; bi^o tristi A; bizo(?) tristi Z; uictu
tristir; typho tristi Oehl.; biuio triti Ld; idem suspicatur: uitio triti;
uitiosi isti Huemer 18 A primitia C; aprmutia B^; Aprmutia A^;
Admeti aduerti
Aprimutia S^; aprmutia -S»; Admeti AW (cf. Cypr. Quod idola ctc c.
2 p. 20, 1 sqq. H.; b. Gbl. 16 p. 350 sq.); aduerti JB* in marg.
peccora C; om. r\ Schurzfl.; cf. 8. 96 p. 464 fertur Oehl.
19 Lusibus BArv; Libus C in positis scripsi; inpositis C; impositis
BArv 20 postrau C 21 diacynthi C 22 precesisset C; prae-
cessisset -4°; praesciisset B; praescisset A*rv XII, inscr. bachus
precesaUaet
C 2 loue Proserpina Or (= Proserpind natus ex loue); loue et
Proserpina Dau. v 3 titanas CArOeM.; Titanes BLd
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 17
Expirauit enini sicut ex mortalibas unus.
Rursus flato suo redditus in altero uentre. 6
Percepit hoc Semele iterum louis altera moecha,
Absciso cuius utero prope partu defunctae
Tollitur et datur Niso nutriendus aiumnus.
Ex eo bis natus Dionysus ille uocatur,
Eeligio cuius in uacuo falsa curatur, lo
Bacchantur et ilii, qualis nunc ipsi uidentur,
Aut t peticulones mineruionis quesutoris
Conspirant in malo, proludunt fincto furore,
Ceteros ut fallant dicturos numen adesse.
4 Expirauit C enim] exin Oehl. in comment. 5 liato C(l altera (?)
manu expunctum) BA^r^ (flato = spirituit animae, uitae? cf. u. 4
Ezpiiauit; Atigust. de ciu. Bei XIII, 24, uoh I pag. 595^ 8 D^: Hoc
{nvo^) . . est in Graeco etiam illo loco apud Esaiam (57, 16), ubi deus
dicit: Omnem flatum ego feci, omnem animam sine dubitatione
significans; Prudent. Feristeph. 3, 168 sq. Paz datur artubus ez-
animis, |Flatu8 in aethere plaudit ouans; de metaplaamis decU-
nationum cf. indicem)] fato A^rv redditur Oehl. in comment.
in] is ^ 6 Percepit scripsi^ Percipiet CB; Praecipiet A\ Percipit
rv hoc OrOeM. («c. flatum?)\ hunc Oehl. {in comment.) Ld
semel C moecha CA^^And. (b. Ghl. 16 p. 348) Ld\ marha BA';
Maia r Oehl. 7 Absciso C; Abscisso BArv partu O (u littera in
B paene a est) r^ Ld; partum r^Oehl. 9 dionisius C; Dionysius
BA 10 Rel^gio C; j (= i) per e litteram m. 2 duxit uacuo CB
A*rOehl, (cf. Jenaer Literaturzeit. 1879 p. 194); uacho -4"*; Baccho
Ld II Bachantur C qualis C; qualia BArv 12 p&iculones
mineruionis quesutoris C; periculones Miueruionisque (Mimnermonisque
S^r^) sutores 2^r\ periculones Minermonisque sutoris BA] Mimnerm-
omerique sutores ,r' tn comment. {'qui ex Mimnermi et Homeri car-
minibm vn alitm senswn consutis et concinnatis risum captahant in
theatri8*)\ periculosae Mimallonesqae sorores Oehl. {quod haud inpro-
handum fMetwr, si pericyclades pro periculosae acripseris) ; heri calones,
mimi Eronisque tutores Ld 13 ficto C*'; ficto BArv Conspirante
Malo, proludunt ficto furore Hanssen U dicturos] dicendo Ld in
praefat. numen Arv] noril C; nomen B
XV. 2
Digitized by
Googlc
13 Commodiani
Hinc manifeste rudes homines sine le^ge) uiuentes 15
Vino permutati, primo quod expresserat ilie,
Sub ludicro suo honorem ilii dedere.
XIII.
INVICTVS.
Inuictus de petra natus si deus habetur,
Nunc ergo reticeo; uos de istis date priorem!
Vicit petra deum, quaerendus est petrae creator.
Insuper et furem adhuc depingitis esse,
Cum, si deus esset, utique non furto uiuebat.
Terrenus utique fuit et monstruosa natura,
Vertebatque boues alienos semper in antris,
Sicut et Cacus Vulcani filius ille.
15 Hinc manifeste rudes homines sine le(ge) uiuentes Hcmssen (cf,
2, 5 Gens ante, Mojsi rudis, sine lege morata); Huic manifeste rudes
homines simile uiuentes C; Hinc manifeste rudes homines simile uin-
centes BA-, Hinc manifeste uides homines simile uiuentes rOehl.', Hinc
manifeste uides homines sic mille uincentes Ld 16 permutati CB
A*r^Ld', moti -4"; permotati r*Oehl. pr^mo C {litteram } m, 2
scripsit) ; primo r' ; priraus BAr^v qd C 17 dedere r^Oehl. ; debere Or^ ;
debuere Ld XIII, 1 Inuictus] cf. Timoth. Fahri dissert. de Mithrae
dei solis inuicti apud Bomanos cultu (Elberf. 1883) p. 26 sqq, petra
r»; patre O 2 ergo reticeo C*27^(?); ergo reriuo C*; ergo retiuo JB-4*;
rogo -4."; ergo retro rOehl.; malim ego reticeo uos de istis date
priorem OrOehU (= Ego ipse tacebo, iu)s audiam loquentes; exhibete
mihi eMf», qui et Inuicto iJlo et petra^ %mde ortus est, prior sit; iam
ipsi peruenietis ad Dei ueri cognitionem. — Fraepositio de hic, ut alias
ab, pro quam aut ablatiuo comparationis usurpatur; eius rei exemplum
Georges, HW.'' p. 1768, e Gromaticis uett. 11, 19 affert); Nunc ergo
terreno uos dedistis: date prioril Ld 3 qrendus .. petre C
5 utiq non C; 'est qui malit: Cum si Deus esset, utique non furto uiue-
bat. Sed haec particuia utique rursu^ occurret uersu proxime seq! Bigalt.
in comment. ed. II] unquam non BA^; unquam, non v; nunquam non
A* 6 monstruosa COehl.] 'Placet emendatio: Monstruosa' Bigalt. in
comment. ed. II; monstriuora BArLd (Tres primae edd* habent mon-
striuora; falso igitur Ld: 'monstruosa edd.') 8 uulgani C
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 19
XIIII.
SILVANVS.
Siluanus unde deus iterum apparuit esse?
Inde forte placet, eo quod bene fistula cantat?
Largitur quoniam lignum? Nam forte non esset.
Vaenalem emisti dominum, cum tu ipse sis illi.
Aspice, deficit lignum! quid illi debetur? 5
Non te pudet, stulte, tales adorare tabellas?
Vnum quaere Deum, qui post mortem uiuere dicit!
Secede ab istis, qui sunt biothanati facti.
XV.
HERCVLES.
Hercules quod monstrum Auentini montis elisit,
Euandri qui solitus erat armenta furare,
Kustica mens hominum, indocilis quoque, pro laude
Cum gratias agere uellent, absentis Tonantis
XIIII, 1 apparuit O 2 qd C 3 quoniam rv; quo C; quo B;
quoq, A nam Cri?; non BA 4 Vqnalem emisti ^; Vanalem emisti
Bj Vanale memisti C; Venalem emisti rr; cf. Paulin. Nol. poem. adu.
pagan. u. 31; Jahrb. f. class. Philol. 123, p. 431 sq. deum r'
comm. cum tuipsesis C; cum irapseris J5; cum empseris Arv
iUi rv (•= cum tu ipse iUi sis dominus)'^ ille O uulgosic interpunge-
hatur : dominum : cum empseris, illi, | Aspice 5 Adspice A deficiet
Hanssen; fortasse: defecit 6 p///det O 7.quaere A^rv] querere C;
quaerere BA"^ deum] do €, quod m. 1 correxit ut sit doo p morte
oft
C; 43 morte C^; cf S. 107 p. 775 dicit Dauies (coniecturd'^ cf.
21j 8; 35, 21; C A. 763 qui promittit uiuere semper) Hanssen:
docet donat
(iic(5^ (1 = * altera manu scriptum) C; diat J5; diat -4; diat r; docet
Z^Z"^ (^pro emendatione r' comm.) Oehl.\ duat Ldr"^ comment, uhi
haec adnotantur: 'Quid si Commod. scripserit duat? archaice, pro de-
derit' ; sciat VoncJc lect. lat. I p. 74; ego suspicabar duit (= fadat)
scribendum esse; cf. 26, 37] 28, 2 et b. Gbl. 17 p. 447 ; ceterum illie
quae disserui, non iam omnia mihi probantur XV, 1 qd C
montes C 2 solits (= us) C furare C (cf. Georg. HW."^ s. u.) ; furari
BArv 3 mens CrLd; raons BA; gens 2;^; cf S. 96 p. 453
indocilisq -4" 4 uellint C absentis tonantis Or^Ld; absenti
Tonanti E^rWehl-, cf Dion. Halic. 7, 39
2*
Digitized by
Googlc
20 Commodiani
Vouerunt hostias inepto ut deo orando,
Laetandas aras in memoriam sibi fecerunt.
Ex eo perrexit, de uetusto more colatur.
Sed deus hic non est, licet fuit fortis in armis.
XVI.
DE DIS DEABVSQVE.
Dicitis esse deos, qui sunt manifeste cruenti,
Et dicitis fata genesis adscribere nobis?
Dicite nunc ergo, quibus primum sacra ferantur:
Inter utrumque uias mors inmatura uagatur.
Si tribuunt fata genesis, cur deum oratis?
Deciperis, uane, qui Manes quaeris orare,
Et qui fabricantur dominos tibi nuncupas esse.
Aut feminas quoque nescio quas deas oratis,
5 Vouerunt A^rv; Voluerunt C; Voluerunt BA* inepto OLd\
inepti rOehl, dollll C (eras. m) 6 Laetandas OLd; Lactentes
r OeM, ; Litandas Pitra SpicU. IV p. 225 7 perrexit Guil, Hartel ;
prorexit (IB-4™; prorepsit A^; prouenit rOeM. in textu; prouenit ut
Oehl. vn comment.; pro rectis Ld; prouexit (sc. mens) M. Zucker
colantur Ld; idem aris ad rectis, arae ad colantur supjplet et confert
C- A. 1015 quos .. pro magno colebant XVI, inscr. diis O;
nl
c/. quae in u. 4 adnotauimus \ % C (m m. 2 add.) 2 geneseis
mdlit Pitra Spicil. IV p. 225 ascribere Ld nobis O; uobis
rv 4 utruque C; utrumque BA (= utrorumque; cf. Neue^ II p.
256); utrimque rv; fortasse utramque uiam; cf. Verg. Aen. 5, 685'.
Inter utramque uiam leti discrimine paruo inmatura C post
u. 4 in O u/nim uersus spatium relinquitur praemissa una littera 1 ; nc-
qus tamen excidisse hic quidquam uidetur, sed librarius aliquis perperam
haec interposuisse, ut uersuum initia formae diis, qu>am in inscriptione
inueniehatt accommodaret 5 Si tribuunt rv; Si tribuunt (spatio
interiecto) BA; Si & tribuunt C fa////ta C (ante t erasum c)
genesis CBA^^rv; geneses A^; genesis Pitra l. c. 6 qris C*; qris
C 8 At Oehl. quoq C (ue m. 2 add.)
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 21
Bellonam et Nemesim, deas Furinam, Caelestem,
Virgines, et Venerem, cui coniuges uestrae delumbant. lo
Sunt alia praeterea daemonia ^rocul a) fanis,
Quae nec numerantur adhuc et in coUo feruntur,
Vt nec ipsi sibi rationem reddere possint [pestes].
Exportari magis in ultima terra deberent.
XVII.
DE SIMVLACRIS EORVM.
Deludunt uos pauci scelerati uates inanes,
Extricare suam dum quaerunt « « uitam.
Subornant aliis ex se sub mysteria falsum.
Inde simulantes concussi numine quodam
Maiestatemque canunt et se sub figura fatigant. 5
Vidistis saepe Duellonarios, quali fragore
9 Nemesim scripsi] nemissem C; Nemesin BArv Furinam, Cae-
lestem scripsi (de Caelesti uirgine cf. Augustin, de ciu» Dei 2^ 4);
furiama celestem (caelestem) O; Fariam una Coelestom (coelestem r*)
r; *m apographo (= Z) legitur: Furiam' r' comment.] Puriam, una
Caelestem Oehl.] Furiam, iram caelestem Ld 10 Virgines A^rv;
Virginis CBA^ coniuges C\ i m. 2. in rastvra scripsit; primo eius
locum g uidetu/r tenuisse; coniungere A uestre C 11 pterea
demona C post daemonia (doemonia A) in BA spatium duarum uel
rium litterarum relinquitur (procul a) fanis scripsi (= quae templa
non meruerunt)\ (plurima) fanis Hans8en\ uestris in fanis Huem^r\
fanis O {Ld falso: fana AB) rv 13 rationem reddere possint scripsi
{cf, Lucret. <8, 763; 4, 570)-, possint rationem reddere pestes O; possint
rationem reddere. Pestes | (Exportari) rv; Ut nec ipsis possint rationem
reddere pestis Hanssen ; ego pestes, quod uerho possint his scripto ortum
esse opinor, uncis inclusi 14 ultimas terras r^OeU. Xvil, 2
querunt C post quaerunt uel uitam excidisse aliquid apparet] mercede
uitam IHtra Spidl. I p. 543; uitam inanem Ld (comm.); uitam egenam
Hanssen; fraudibus uitara M. Zucker 3 alias A^ ex se Oehl.Ld
(cf. 19, U); esse (ee C) Or misteria O; sub mjsterio Oehl. in com-
ment. ; sed cf. 7, 11 ; 27, 19 falsum] sacnim (Ld falso sanctum) Bau,
4 Inde simulantes rOeU. (S. 107 p. 749)-, Indisimnlantes C; Indissi-
mulantes BALd concussi Or*JDd; concuti r^Oehl. nnmine Arv
(cf. Verg, Aen. 7, 585 simnlato numine) ; nomine CB 5 Maiestateque
Oehi. in comm. 6 sepe C Duellonarios scripsi (cf. 8. 107 p. 748 sq.) ;
dnlcmarios C; didemarios JBJ.-S* ; Dindymarios rOehl.', dites moechos Zrd
Digitized by
Googlc
22 Commodiani
Luxurias ineunt, dum furias fingere quaerunt,
Aut cum dorsa sua allidunt parca bipinne,
Cum doctrina sua cernant, quod cruore sanent.
Eespicite, quoniam non illos numina cogunt, lo
Ipsi qui se primum conponunt integra mente;
Sed stipem ut tollant ingenia talia quaerunt.
Ex eo uidete, quoniam sunt omnia ficta.
Obumbrant populum supplicem, perituri ne credant.
Ees semel in uano de uetustate processit, 15
Vt uaticinanti credantur prodita falsa;
Maiestas autem illorum nuUa locuta est.
7 Luxorias CBr (cf. Schiich. Vokdl, II p. 159); Ixai&B A ineunt
ineunt . ?
rv; ineu C; in eum J5; ineant A qrunt C 8 allidunt] B primo
scripserat alligunt; sed eadem manus allidunt correxit parca OLd
(cf. Cypr. de laps. c. 14 manu parcente contrectat); spurca rOcW.
bipinne C (Schuch. Vokal. I p. 345); idem in B primo scriptum erat;
bipenne B (ex correctione primae manus) A2^{?)rv 9 doctrinam
suam Ld cernant O* (S. 107 p. 750); seruant BAr^^v quod cru-
ore CrOeU. (de clausula — — — — cf, 8, 3); quid corpore Ld
sanent C; sanant. (sanant? Ld) BArv; Cum doctrinae suae seruiunt,
quod cruore sanant? Oehl. in comment, 10 Kespicite C4rt?; Respuite
B quoniam Ld; quo C; quod -4»»; quo BA^rOehl. S illos C;
non illos BArOehl.; nonnullos Ld numina A^ (corr,); nomina
A^ (primo); nomine CBA^OehX.; numine Ld 11 ipsi OLd; ipsis
r Oehl. conponunt C 12 fpem C* querunt C (idem sic consta/nter
aut quero aut qro) 13 qril C facta in C primo scriptum erat;
deinde prius a mutatum tn 1 (= i) 14 supplicem Ld; supplice C
BA^; simplicem A^rOeU. ne credant OLd; (simplicem, perituri) ni
credant rOeU. 16 Vt Or^r''^; Et r» {S. 96 p.46J2sq.); falso igitur
Dau.OeU.Ld uel editiones uel Bigaltium Vt exhibere dicunt uati-
cinanti A^^rv; uaticinianti C; uatici manti BA* credantur prodita
Hanssen; credatur proditi C; credatur prodit BA; credatur prodenti
rOehl.; credatur prodiit Ld 17 locuta est A^^rv; locutus est B;
locutus eat CA^; foriasse legendum locutust; de generis insolito usu cf.
0. A. 467: Tunc sic et ipsa maiestas .. profitetur ipse quis
esset
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 23
XVIII.
DE AMMVDATE ET DEO MAGNO.
Dixiinus iam multa de superstitione nefanda,
Et tamen exsequimur, ne quid praeterisse dicamur.
Ammudatem qui suum cultores more colebant,
Magnus erat illis, quando fuit aurum in aede;
Mittebant capita sub numine quasi praesenti. 6
Ventum est ad summum, ut Caesar tolleret aurum:
Defecit numen uel fugit aut transit in ignem.
Auctor huius sceleris constat, qui formabat eundem.
Tot uiros et magnos seduxit false prophetans,
Et modo reticuit qui solebat esse diuinus. lo
Erumpebat enim uocis quasi mente mutata,
Tamquam illi deus ligni loqueretur in aurem.
XVIII Hoc acrostichon, suo loco positum in C, omissum in B^ et
Ay extrema codicis B parte additum est manu Bigaltii (= B^) ; de qua
re cf. 8. 107 p, 718 sq. — De Ammudate recentiore aetate disputa-
uervmt Hamann in Ludvngi praefatione p. XXXIII, Mordtmann
et Bedsloh in Zeitschr. d, deutsch. morgenl, Gesellsch. XXXI p, 91
sqq,; XXXII p. 733; Ed, Meyer in lex, mythol. Boscheri p. 291;
StudniczTca in archaeol.-epigr. Mittheil. aus Oesterreich-Ungarn VIII
p, 59 sqq, 2 qd {iterisse C 3 Ammadatem qui scripsi; Ammu-
tf
datemque B^rv; Ambuatemq C morecolebant O; more (= stuUe?)
tollebant? 4 aede B^rv; edem C 5 Mittebat C numine
B^rv; nomine C 6 sumum C cesar C auro C 7 Defecit
B^rv (= mortuum est; cf, 6, 12; 16; Ctjpr. p, 254, 26 H.); Deficit
C numen uel scripsi; numen ut CB^; numen, aut r; numen aut
Oehh; numen: aut Ld 8 constat qui B^rv; constatq C eundem
B^rv; eudg C 9 seduxit scripsi; seducunt CB^r*; seducit E^r^v
false CrOeU. {cf. 19, 13; II 32, 12; G, A. 393); falsa B^Ld
prophetant Pitra (Spicil, IV p. 225) perperam sihi uidehatur in codice
legisse 10 modo reticuit qui B^rv; modere tacuitq C; retacuit for-
tasse retinendum 11 Erumpebat CB^Ld; Erumpebant rOehl.
uocis C {Verg. Aen, 11, 377 rumpitque has irao pectore uoces);
uoces rOehl; uenis B^^Ld 12 TSqua C
Digitized by
Googlc
24 Comraodiani
Dicite nunc ipsi, si non sunt numina falsa,
Ex eo prodigio quot perdidit ille propheta.
Oblitus est iste prophetare, qui ante solebat. is
Monstra deo ista fincta sunt per uiniuoraces,
Audacia quorum damnabilis numina fingit.
Gestabatur enim et aluit taie sigilium:
Nunc et ipse siiet, nec uUus de illo prophetat.
nimium sed<ulo> uos ipsos perdere uultis. 20
XVIIII.
NEMESIACIS VANIS.
Non ignominium est uirum seduci prudentem
Et colere tale(a)m aut Dianam dicere lignum?
13 S sunt C (cf. 37, 10); non sint B^^rv nnmina B^rv; nomina
€ 14 pdigio C qnot B^rLd {== si reputaueris quot; epiphonema
camale relatiuum; cf. h. Ghl. 12 p. 176); qd C; quod OeU. 16 Monstra
deo C; Monstra adeo B^^rv; Monstra dei Hanssen fincta C(r?) C {cf.
X0, 13; 19, 4); ficta sunt B^rv u'ni (sic!) uoraces C 17 Auditiacoru
C noma C 18 Gestabatur (sc. curru uel equis) Hanssen; gesta-
bunt C; Gestabant B^rv aluit C; aruit 5'rt? 19 'Nunc C Mordt-
mann (coniecturd; cf. S. 107 p. 751); Nam B^rv 20 nimium sed(u-
lo) uos scripsi (cf. quae adnotantur in 7, 9) ; Omniu sed uos C; Omnino
sed uos B^rv; (prophetat | ) Omnino; sed uos v; Omnia no(uistis);
sed uos Hanssen; foriasse ut 7, 9 legendum: nimium stulti
perdere C (post perdere tres litterae erasae) B^rOehl.; dementes perdere
Pitra Spicil. I p. 543; deperdere Ld uoltis B^ XVIIII Be
argumento huius acrostichi conferenda sunt, quae Oehler in commen-
tario affert 1 uirum CA^rOehl.; uirium BA"^; Virbium Ld haec
addens in commentario: 'hoc l. nomen proprium desiderari ex uerhis
hisce: colere talem aut Dianam dicere lignum adparet; neque uero deae
nemoris numen quodlihet coniungi potest, sed solus deus nemoris ac
uenationis Dianae similis uel eiusdem deae sacerdos, quem esse Vir-
hium antiquissimum Begem Nemorensem ac sacerdotem Dianae in
nemore Ariciensi cultae codicum scriptura prohatur 2 Et colere
CBrv; Aut colere A tale(a)m scripsi (= ramum desectum; cf. Seru.
in Verg. Aen. 6, 136; Arnoh. adu. nat. 6, 11 coluisse .. lignum
Icarios pro Diana indolatura; Boscheri lex. mythol. p. 595; de
uocahulo talea (Ital. taglia) cf. Non. 4, 473 taleas scissiones lig-
norum uel praesegmina Varro dicit (r. r. 140,4); Diez, etym. Woerterh.*
p. 313 sq.); talem Orv aut Dianam Arv; audiana CB; aut diuam
^othofredus in adnot. in cod. Theodos. XIV 7, 2 lignium B
Digitized by
Googlc
Instractionum lib. I. 25
Mane ebrio, crudo, perituro creditis uno,
Ex arte qui fincte loquitur quod illi uidetur;
Seuere <diuinum> dum agit, sibi uiscera pascit. 5
Incopriat ciues unus detestabilis omnes
Adplicuitque sibi similis collegio facto,
Cum quibus historiam fingit, ut deum adornet.
Ipse sibi nescit diuinare, ceteris audet.
Succollat, quando libet, eum, et quando, deponit; 10
Vertitur a se<se> rotans cum ligno bifurci,
Ac si putes illum adflatum numine ligni.
Non deos uos colitis, quos isti false prophetant:
Ipsos sacerdotes colitis in uano timentes.
Sed si corde uiges, fuge iam sacraria mortis. 16
S perituro CBA' And. (&. Ghl 16 p. 346) rOehl. (cf. 17, 14; peri-
turus ideo dicitur sacerdos Dianae Aricinae, quia cogebatur cum eo
certamen singulare inire, qui locum eius petebat; cf. Seru. in Verg,
Z. c.; Maxim. Taurin. serm. 101 more gladiatorum paratus ad pugnam
fermm gestat in manibus); periuro A°^Ld uno C (S. 107 p. 773);
uiro BArv 4 arte CA (Ouid. Her. 16, 142 lusimus arte uirum;
Maosim. Tawr. l. c. hoc autem — ut uino se paret ad plagas deae suae
— non solum de (in>temperantia sed et de arte faciunt, ut minus
uulnera sua doleant); ante B; antro Ld fincte CBr (cf. 18, 16);
ficte Av quid r 5 (diuinum) dum scripsi; d(iuin)um Htmssen;
da C; dum BArOeJU.; deum Ld pascit rv; poscit CA Gothofr. l.
c; poscit B 6 Incopriat Arv; Incopiat C2; incopiat B^ oms
C 7 adplicatque Gothofr. l. c. similis C; simili BArv
collegia facta (facto?) A 8 hystoriam C deam Gothofr. l. c.
o
adornet Cr Oehl. ; adarnat B; adomat -4Zfd • Ipsa OeM. 10 libct
(= libet) B; liber A; cf. S. 107 p. 723 eum CjB* (= Eig.) rv;
cum B^A; deum OehL in comment.; eam Gothofr. l. c. deponet C
11 a se(8e) Guih Hartel; & se OrOehl. (= &(p' savtov, non instinctu
diuino); asse (= axe) Ld; ac se OchL comment,; ante rotans M. Zueker
^nseruit sonans coll Verg. Aen. 6, 49 Et rabie fera corda tument, maior-
que uideri | Nec mortale sonans, adflata est numine quando ; lam
propiore dei 12 afflatum BAr numine JB* in m>arg. rv; nomine CB*A
13 isti C; ipsi BArv 15 si OrOehl. ; in Ld (errore typograph.?)
uiges CA^rv; urges B (correctio utrum primae an alterius manus sit
non liq^uet); urges ^™
Digitized by
Googlc
26 Commodiani
XX.
TITANES.
Titanas uobis tutanos dicitis esse;
Ita Mutas/ Tacitas sub culmine uestro rogatis,
Tot Lares aediculis, simulacra facta Titano!
Adoratis enim stulti malo leto defunctos,
Non legem ipsorum legentes-, non ipsi ioquuntur, 6
Et deos audetis eramine dicere fusos?
Solueretis eos magis in uascula uobis.
XXI.
MONTESIANIS.
Monteses deos dicitis, dominentur in auro,
Obscurati malo aliena mente iurantes.
XX inscr. tita nes C 1 Tutanos JB* (= Big-) OeU.\ titanis C
B^ ('Titania' falso Ld) A; Titanias Ld dicitis CB^A^rv; dictus
B^A^ 2 Ita Mutas, Tacitas scripsi (aut Mutae uel Tacitae deae
nomen ad fUios eius i, e. Lares transfertm aut numerus pluralis no-
minis proprii uniuersum eius modi deorum genus significat; cf. B.
Kuehner. a, Gr. §. 20, 5); Aut mutas tacitas CB^AS^; Immites tacitos
B^ (= Big.) r; Immotos, tacitos Oehl.; Immites, tacitas Ld; Dauies
subtilUer haec adnotat: 'forsan legendumi ITA MUTAE TACITAE
sub culmine uestro rogatis Tot lares; nam Lares Mutae deae filU.
Lactant, Diu. Instit. I 20 : Hanc {Mutam) esse dicunt, ex qua sint nati
Lares. Vide sis Ouid, Fast. 2, 572 ; 583 sqq.^ post uestro in C
erasum £ post rogatis punctum ponehatur 3 Tot] in C primo
scriptum erat Tol, quod m, 1 correxit aediculis ALd {='in aed,);
ediculis C; aediculfcts B (i in a B^ superscripsisse uidetur); aediculas
r; aediculae Dau, Oehl. simul acra C facta O; ficta rOehl.
4 Adoratis enim stulti malo leto (laeto B) defunctos And. (6. GU, 16
p. 350) B^ rv; A. e. s. m. leto (laeto B; l^to A) defuncti CB^A
6 eramine C (cf. II 9, 19); aeramine B* (= Big.) rv; aranurae B^A
TSoluer&is C (= solu^ere debebatis; cf. Kuehner, a. Gr, §, 47, 7);
Solueritis BArv Deos A XXI inscr* monte sia nis C
et
1 Monteses deos CA And, (6. Gbl. 16 p. 344) Sv; Monteses deos B;
Montes et deos r; Montes esse deos OeM, (in comment.) Hanssen
dominentur JE*rv (cf, 27 y 11; Verg, Aen. 2, 327 dominantur in urbe);
nominentur C4 ; nominentur B(d.et&B'^ =Big. superscripsit) ; dominantes
g
Hanssen m auro CS^r^; in *^^^ B (g altera mamts — Big, ? —
superser.); in ^^^ A; in aruo K^r^; post auro uulgo non interpunge-
batur 2 Obscurati malo CB^Ar^v; Obsecratis (sic!) male B^ (= Big.)
r* ittrantes C (altera littera incertum virum u an n sit); iurantes
BAr^; iuuantes r^v; malim curantes (=colentes); cf, 12, 10; C. A, 680
Digitized by
Googlc
Instractionum lib. I. 27
Nam si purus animus et mens serena maneret^
Tu tibi de illis ipsi disputare deberes.
Excordaris homo, si putas, ut isti te saluent 6
Seu regant, seu minuant, nisi quid tu fani decurris.
lustitiam legis quaere magis quam illa; salutis
Auxilium portat et fieri dicit aeternum.
Nam quicquid in uano sequeris, per tempora gaudes,
In breui laetaris et postmodum plangis in imis : lo
Subtrahe te illis, si uis resurgere Christo.
XXII.
HEBETVDO SAECVLI.
Heu doleO; ciues, sic uos hebetari de mundo!
Excurrit alius ad sortes, aues aspicit alter,
3 mens fctena B (= serena; cf, S. 107 p. 723) rv) mens senere A\
menseraena C manerent OeM. 5 isti O {etiam BA^ quod Ld non
notamt) ; ipsi rv salnent Cr' Oeht ; saluant BAr^Ld 6 rogant
A nisi qd O; nisi qnod -4.; nisi quod B (correctio si quid Bigaltii
uidetur esse); siquid rv fani A {Ld falso: fana); C primo faru
8 ^
devnde fani; fani B (s Eigaltius superscripsisse uidetur); sani rv
decurris scripsi (cf, 24, 11 in synagoga decurris); decum O; de|curis
B*; de curis A; requiris B^ (= Big,) rv (cf 24, 13 fana re-
quiris; C. A, 693 sancta requirit) 7 lusticiam B qre C;
e
quare B (e Eig. superscr,); quare A quam Or^; om. E^r^Oehl,; nam
t
Ld portat rv; porta CA; porta B (t Eig. add.) dicit (di6 C)
Orv; cf, 14, 7 9 quicquid CA; quidquid BLd; quod rDau.OeU,
in uano C (cf. indicem); in uanis BrLd; in////uani A (post in uidetu/r
/ uelf scriptum fuisse); inanes Dau, Oehl. temf C; cf, 26, 4
gaudes CBau, (coniectwrd) v; gaudet BAr 10 letaris C; lactaris
in imis
r* pmodum C; cf, 11, 3 in imis Arv; in imid B* (correctio est
Eigaltii); ibidem in margine scriptum: inimis; iminis C 11 Subtrah&e
Obrlsto
C siuis] riuis C Christo CAr^Ld; cumftro B (Christo Eig.
add,) XXII mscr. seculi BA 1 hebetari Arv; habitari B*;
habetare C; habitare B* 2 Excurrit rv; Excurret O sortis C;
sortes B^Arv; fortes J?*
Digitized by
Googlc
28 Oommodiani
Belantum cruore fuso malus inspicit alter
Et cupit audire responsa bona crudelis.
Tot duces et reges ubi sunt consulti de uita, 6
Vel portenta sua scisse quo profuit illis?
Discite quaeso bonum, ciues, simulacra cauete:
Omnipotentis enim in legem quaerite cuncti.
Sic ipsi conplacuit domino dominorum in altis,
Ad probationem nostram daemones in mundo uag<ar>i. lo
Et tamen ex aiia parte maudata praemisit,
Caelestis fieri qui relinquant aras eorum.
Vnde non hoc curo disputare paruo libello:
Lex docet in medio; uos consulete pro uobis!
In duas intrastis uias: condiscite rectam. 15
3 Belantum scrvpsi (S, 107 p, 774) ; Bellantum C; Balantam B^ (=
lantem
Big,) rv; Ballatum JB*; Ballatum A^; (Ball)antem -4" malus inspicit
CB^ (5. 107 p. 773); manus inspicit B* (= Big.) Arv; manes elicit
aftn» erediihiB
Dau. 4 bona crudelis CLd; bona crudelis B^A; uana credulus r
Oehl 6 quo OLd; quid rOehly illis A^^rv; illi OJB^*
Ucite dlolte la«a
7 Discite rv; Dicite C; Dicite B; Discite A %so C simulacra
B^ ^auete C* 8 in legem quaerite (qrii^ C) CBr^Ld; in legem
eonite
quaerite A; in Lege quaerite r^^Oehl. 9 conplacuit C 10 Adproba-
tionem r*; Ad probatjonem nostram Hanssen; nostram fortasse delen-
dum daemones (daemonas r^) in mundo uagari ArOehl.; daemones
(demones C) in mundo uagi CAnd. (fi. Ghl. 16 p. 351) Ld; daemones
aU ?
in mundo uagi B 11 mandata praemisit (proemisit A) Arv;
t»
manda praemisit B; manda pmisit C; mdlim mandato {=pactione) pro-
misit; cf. C. A. 763 12 Celestis C; Coelestis B; Caelestes (is?) A;
Coelestes (Cael. v) rv relinquat C*; relinquunt BArv 13 curo
B^ (= Big.) rv; caro CB'A disputari C paruo JB' (= Big.) rv (ef,
II 39, 25) ; paruu C; paruit B^A 14 medio : uos consulete pro uobis
scri^psi {cf. Neue* II p. 429; Venant. Fort. IX 2, 89; 96); medio oror
I noi
confulete pro ub C; medio e\^ consulite pro uobis B (uos Eig. super-
scr.) ; medio orot (littera paenultvma parum perspicua) consulite p. u.
A; medio eret c. p. u. 2'; medio ciet, (ciet: I?Oehl.) consulite p. u.
rOehl.; medio nos: Consulite p. u. Ld; in medio: ergo consulite p. u.
Ranssen 19 intrastis Crv; intrasti BA condiscite CDau. (con-
iecturd) v; oondicite BAr rectam rv; rectS CB; rectam A
Digitized by
Googlc
InBtractionum lib. I. 29
XXIII.
DE VBIQVE PARATIS.
Dum uentri seruis, innocentem esse te dicis,
Et quasi communis facis te ubique paratum.
Vae tibi; stulte homo, mortem circumspicis ipse,
Barbaro de more sine lege uiuere quaeris:
Ipse tibi figis asciam in crure de uerbo. 5
Qui simplicem fingis, simpliciter uiuo cum isto
Viuere te credis, dum uentrem cupis implere?
Exiguus tyranni in domo resides, praue,
Paratus ad epulas, et refugis Dei praecepta.
Aut quia discredis Deum iudicare defunctos, lo
Kectorem caeli facis te tute pro illo?
Aspicis ad uentrem, quasi tu sis prouidus illi.
Tu modo profanus, modo sanctus esse uideris.
XXin, I dicis A (correctumf ut uidetur, ex dices) rv ; dices CB
2 communis] alterum m in B compluribus lineolis oblitum; 'ambiguum
est in apographo {Sirmondi), communis legi debeat an comis' r' com-
ment. 3 Ve CB montem C 5 Ipse tibi figis asciam in crure
de uerbo scripsi (5. 107 p, 751); Ip8& ibitibificis ascia incruere de uerbo
Ct Ipse tibi hinnificis asciam in cinere de uerbo B; Ipse tibi infligis
(hinnificis A°*) asciam in cinere de uerbo A; ... hynnificis ... Z^;
Ipse tibi hymnificas etiam incinere de uerbo r; Ipse tibi hymnifica etiam
in cinere de Yerbo OehL; Ipse tibi inimicus asciam impingere uerbo!
Ld', Ipse tibi asciam infiigis in crure de uerbo Hanssen 6 uiuo CB
A*r (fingis: Simpliciter uiuo); uiue A^v 7 te ^rv; de CB
nentrem Brv; uentre C; uentrum A 8 Exiguus tua In domo resedes
t
praue C; Eiiguus tv*a (tera -4*; tyranni -4°; tua rv) in domo residere
(resedere BA) praue BArv; Exigis tyranni in domo residere praue
Hanssen 9 refugis Dei praecepta scripsi (cf. 35y iMt Dei praecepta
uitaret; C. A. 331); refugiscere praecepta (pcepta C) Orv; refugiscens
uel refugire Ld in praef. ; refugis sequi praecepta Hanssen 10 quiad
C 11 te tute scripsi; te tupte C {fortasse legendum: te tupte); te
iae^te BArv 13 modo Arv; modus B^ ; modus C
Digitized by
Googlc
30 Commodiani
In supplicem prodis Dei sub aspectu tyranni.
Senties in fatis, cuias modo leges inanis. 15
XXIIII.
INTER VTRVMQVE VIVENTIBVS.
Inter utrumque putans dubie uiuendo cauere,
Nudatus a lege, decrepitus luxu praesepis,
Tot <(uana> uane prospicis; quid? quaeris iniqua!
Et quidquid eigistis, istinc remanere defuncto
Kespicite. Stulte, non eras, et ecce uideris! 5
Vnde processisti nescis nec unde nutriris.
Tu Deum exbelsum fugis tuae uitae benignum
Kectoremque tuum, qui te magis uiuere uellet;
Vertis te in faciem et dorsum Deo remittis,
Mergis te in tenebris, dum putas te in luce morari. 10
U dei CrOehl; om. BALd tyranni A^rv (cf, 6. Gbl 18 p. 299)'^
tyranne BA^\ tiranne C; In supplicem prodis domini sub aspectu, tyranne,
(i. e. suppUcis partes agiSy dum dominus esse uideris^) Hanssen Hartelio
assentiens 15 fatis CBA^^rv^ factis J.* cuias modo leges itianis
A^Hanssen (b. Obl. 18 p. 299 sg;-)» c^i*s (cuius J.*) modo lege inanis
CBA^Ld; cuius modo lege iuuaris rOehl. XXIIII, 1 putans r Oe^?. ;
a
putaui O; putas id uincendo B cauereJ.rv; canere B ab initio,
quod m. 1 mutauit in cauere 2 praesepis (= mensae) scripsi cf. Horat.
epist. 1 15, 28', de confusis Utteris p ei d cf II 35, 14); presedis C; prae-
sedis BJ.™; praecedis r; procedis Dau.Oehl.-, praesenti A^^Ld 3 (uaua)
uane scripsi; uanitat^s Hanssen prospicis, quid quaeris iniquaV rv
to
4 egistis OLd; egisti rOehl. isthinc A defunc C^; defuncto BA
e ta
rOehl.; defunctos Ld 5 Respicite CLd; Respicite B; Respice tu
rOehl.; Respice te A Respice tu stulte: non r; R. tu stulte. Non
Oehl. eris A et ecce Cr Oehl. ; ct (= et, nisi quod extrema Uneola
parum accurate scripta est) ecce B; ecce ALd 6 procesisti C
te le
7 tue uite C 8 Rectoremq; C te Crv; bq B; te A uellis C;
fortasse legendum uelit 9 fatiem C de ore mittis BA 10 tene-
c
bris OLd; tenebras rOehl. iKte C^ {altera Uttera e fuit, quod m.
1 in u mutauit)
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 31
Quid in synagoga decurris saepe bifarius?
Vt tibi misericors fiat quem denegas ultro?
Exis inde foris, iterum tu fana requiris;
Vis inter utrumque uiuere, sed inde peribis.
Insuper et dicis: *Quis est, qui a morte rediuit i5
Vt credamus ei, quoniam ibi poenae aguntur.
Ea non sunt sic, ut tu putas esse, maligne!
Nam illi qui prodest, post funera recte qui uixit?'
Tu tamen mox moreris, duceris in loco maligno;
In Christo credentes autem in loco benigno, 20
Blanditurque quibus haeret amoenitas illa.
Vos autem dabitis uiui sine corpore poenas;
Suscitat in faciem tortoris ordo clamare.
15 Luc. 16, 31
II sinagoga C decurris saepe bifarius t;; d. sepe (saepe BS^)
hifarios CBZ^] d. saepe bifarios A] decurris ad Pharisaeos r 13 £x
6
sis CB fraena -4." 15 quis est qui a morte rv; %£ qui a morte
C; quid est qui a monte B; quia {S, 107 p. 722) est quia a morte
A rediuit scripsi {S. p. 753 sq.; cf. etiam libri Sapientiae c. 2, 1 sqq.) ;
redemit Orv; post redemit edd. interrogationis signum ponebant
16 qm C poenae rv, poenas C; p(vn(v (= paenae) ct (== et) B {Ld
fdlso: paenaes ^); poenoe et A 17 Ea non sunt sic, ut tu scripsi
(cf. 26, 28 Haec autem sic non sunt; S. 107 p. 752)] Ea fi fi/////cuT
TU {ab initio fuerat: fuuTCUT tu) C; Eia non si (sic A") aut BA; Eia,
non sic ut tu r*; tu om. r^^Oehl.; Eia! non, si ait, tu Ld maligne
O (A quoque, cui Ld lectionem maligno a^cribit); (esse,) maligne. (;)
rOeU.; (esse) malignoV Ld 18 Nam illi qui prodest, post funera
recte qui uixit scripsi; Nam illi qui pdg j) funera recte (fecte?) que uixit C;
Nam illi qui prodest per (post X") funera recte uixit BA; Nam illi
prodest post f. r. qui uixit r Oehl. ; Nam ille, qui pro Deo est, post funera
recte uixit Ld; ....post funera reuiuiscet Huemer 19 mox moreris
C {cf. 29, 16); moriens BArv loco maligno Crv; loco (loca A)
maligni BA 21 quebs heret C 22 dabitis A; dubiis CBrOehl.;
dubii Ld uiui scripsi; uiuos C; in uos BArLd; intus OeU,
poenas A {pm. Ld); poena CBrv 23 fatiem C; fratrem BArv
tortorid B (cf. u. 15); tortoria A; tentatoris E^
Digitized by
Googlc
32 Commodiani
XXV.
QVI TIMENT ET NON CREDENT.
Quamdiu, stulte homo, Christum cognoscere non uis?
Yitas agrum pinguem et sterili semina iactas.
In silua manere quaeris^ ubi latro moratur.
Tu dicis: Et ego Dei sum, et foras oberras.
Ingredere iam nunc totiens inuitatus in aula: 6
Matura iam messis, tempus totidemque paratum,
Ecce modo mete; quodsi non, te paenitet inde.
Nunc, si non habes, coUige; uindemia uenit;
Tempus adest uitae credendi tempore mortis.
Est Dei lex prima fundamentum posterae legis, lo
Teque designabat. Crede sis in lege secunda;
Nec minus f ex ipsos et ex ipsas ibi prudentes;
Obstupe iam factus ora tu credere Christo,
Nam testamentum uetus de isto proclamat.
XXV, inscr. credent OrOehl. (cf, u. 20); credunt Ld 1 Quandiu
BA cognoscere O (A quoque, quod om, Ld) r^Ld; agnoscere r*
Oehl. 2 Vitas agrum pinguem A^rv, Vitas acrum pingem C; Vita
sacrum pinguem BA^ sterili semina rt?; stereli semina C; serili
semina B; sterili semine A 3 sylua A 4 Tu dicis CA^rv, ludicis
BA"' 5 totiens C; toties BArv aula OLd (cf. II 10, 6); aulam
r OehL 6 messis Arv; messes O; messus B 7 quod si BALd; quotsi
C; quid rOehl. de interpunctione huius lod c/. 6. Ghl. 17 p. 447 ;
mete. quid? non te paenitet? inde (Inde Oehl.) \ Nunc rOehi.; mete.
Quodsi non te paenitet, inde | Nunc Ld 8 si manus habes Hcmssen
uenit C; uina BArv 9 abest Oehl. uite C credendo C*
mortis] litteras tis primo omissas m. 1 s. l. scripsit 10 prostere C;
postere B 11 Tei^ designabat C (gentilem hominem poeta adloquitur^
quem crediturum uetm testamentum praedixit; cf Cypr. tesU 1, 21);
Te qui designabas BA\ Tequidem signabat rOehl; Te cui designabas?
Ld Crede sis scripsi; Crederis OLd; crediturum rOehl. 12 Nec
minus scripsi (cf. II 1, 31); nec minos C; Nec minae BArv ex
ipsos & ex ipsas ibi prudentes C; ei ipso sed ex ipsa sibi (tibi rv)
pudenter (pudentes A; potentes rv) BArv 13 fatus CB Obstupe
— iam — factus A ora tu OLd; iura te rOehl. 14 isto C;
illo BArv
Digitized by
Googlc
InstructioiiTiin lib. I. 33'
Credere nun<c> opus est, tantum in isto d«ftincto 16
Resurgere posse <et> uiuere tempore toto.
Ergo si quis ea discredit esse futura^
Dummodo uincetur reus in morte seouiiday
Euentwra canam paucis in isto libdllo ;
Nam coguosci potesty ubi sit spes uitae ponenda. 20
Tamen tios adhortor quantocius credere Chti^o.
XXVI.
REPVGNAKTIBVS ADVERSVS LEGEM CHftlSTI DEl VlVl.
Bespuis, infelix, bonum disoiplinae caelestis
Et ruis in mortem, dum uis sine freno nagari.
Perdunt te luxuriae et breuia gaudia mundi,
Vnde sub inferno cruciaberis tempore toto.
Oaudia sunt uana^ quibus oblectaris, inepte. &
Non illa te reddunt hominem fuisse diBfunctum.
Anni te non possunt iam trigiuta reddere doctum?
Nescius si primum errasti, respice canum.
45, 18 Apoc. 2, 11; 20, 14 20 Tit. 1, 2; 3, 7
15 Crechsre nuno seripsi', Credereimn C\ Credere enim BArv iato
C; ipso BArv defanctoj defnnctnm? cf. H7, 2 16 et dtfd. lA
17 discredlt aeripdt; discredis Aro\ discr&is O; discretis B 18 rens
B* {ynceriMim an altera manu) A] res JB*; reos C BeCda C
10 Enentura canam rOehhHansseu] Euenter eni (enim BA) O; Ventura
canam Ld 20 uite ponenda C {cf, C- A. b8)\ ante ponenda BAm
to
21 adortor C quantotius C chrb C» XXVI, inBcr. Deimui
0«. C; c/l p. 4 1 Respici» A discipline C 7t Ir^o A
uacari C 3 Perdunt te luiuriae scrtps» (c/. 17, 7/ II 12, 3; C. A,
208 etc); Perdunte luxorie C; Perdunt te luiuria BArv 4 sub in
{8. l B) infemo crutiaberis CB temp C; cf. 21, 9; II 2, 6; 18, 8
5 Bunt] i C 6 te reddunt] terrebunt r^comment. hominem filisse]
malim omnem fuisse {cf. Horat. cmrm. III 33, 6 non omnis moriar)
i. e, ut non solum corpus, sed etiam animus tuus mort& prima inter-
ierit; cf, u. 27 8 neetius C
XV. 3
Digitized by
Googlc
Q^ Commodiani
Tu put^w nunc uitam iati te perfrui laetum?
Iniuriae, lites ibi sunt et damna diurnum, lo
Bella uel infanda, fraudes, cum sanguine furta,
Viceribus corpus uexatur, gemiturque, ploratur,
Seu luis inuadit, aut longo morbo teneris,
Aut natis orbaris, aut perdita coniuge defles ;
Destruitur totum, ruunt dignitates ab alto; 15
Vreris pauperie dupliciter certe si langues:
Et dicis uitam, ubi uitrea uita moraris?
Bespice iam tandem hoc tempus inritum esse:
Sed in futuro tibi spes est sine dolo uiuendi.
Viuere uolebat utaque <pater> paruoU rapti; 20
Sed uita priuati iuuenis et senesoere forte,
9 nec C* isti CBLd', istic ArOehl.; cf, 32, 12; Cypr. f. 356,
26; 368, 15; 481, 24 te C; om. BArv laetum BA; latam C;
laetam rt? 10 Iniurias lites C (cf. S. 107 p. 755); innivias inter
B; In innias inter A; Iniurias inter? rv et C; om. BArv
diurnum OLd; tuorum rOeM. 11 infanda BLd; infunda C; infandae
Ar OeU. fufta C» 12 uexator gemitque C 13 luis O Ld; lues r* ;
leues r*; leuis {morhus scU.) Dau.OeU. U natis B^ (= Big.) Arv;
noctis CB coniuge B^ (= Big.) rv; dragule C; coniugale B
15 Destruitur -4» {S. 107 p. 755 sq.); Deseruitur C; DQ/ii,uitur B;
desaeuitur A^Ld; Deseritur rOehl. totum rutmt C; totum, heu ruunt
BAr; totum. Heu ruunt t; dignitatis C 16 Vreris C; h^cfnOi»
(= hreues) B; breues ^; Vitiis rOeM.; Breui Ld langues v; languis
Or 17 moraris C; moralis BALd; mortalis rOehl. {idem in comm.
'Malim: Et dicis uitam uti uitrea uit& mortales?') 18 temp^ C
inritum B* (» Big.) rv; inruitum CB^A 19 dolore Dau.; dolid
Oehl. {in comment. ad 29, 18); sed cf. S. 107 p. 786 sqq. 20 uolebat
C; uolebat (= uolehat) B; uolebas A (cf. S p. 723); uolebant rv
utique r; de quo accentu cf. Hainssen p. 27 \ idem tamen in uitia pro
utique recepit pater paruoli «crtpst ;paruoli Or^r^Ld; paruuli r'
2)au.0ehl. 21 Sed uita (primo CiiA, deinde uita C^) Or; Sunt: uita
V iuuenis (= genetiuus pendens a uocabtilo pater) scripsi; iuuenes
Orv et senescere scripsi (sc, fUium; idem u, 20 ad Viuere supplen-;
dum); esse (ee A) nescire CA; f ee' nescire B; senescere rv
Digitized by
Googlc
iQstraxstiQQaii^ lib. I. ^b
Lautitias diues perfrni qaia ipse pmrabat;
Et tameoL ixmitl reli^p^qnimus onuMa mwdo.
Oens et ego foi peruersa nKente mpratas
£t uitam istias saecali neram esae putabam 26
Mortemqae similiter sicut aos iadicabam adesse,
Cam semel exissei, aninram periisse defdnctam.
Haec aatem sic non sont; sed conditor orbis et aiiotor —
Seqaisluit enim fratrem a fratre peremptam — :
Impie, dic, inqait, nbinam frater ? -^ Ule negaait. — 30
Sangais enim fratris ad me proolamauit in altum.
Torqaeris, oideo, nbi nil sentire patabas,
lUe aatem uiait et loca deitera tenet,
Delicias fraitar; qaas tu perdidisti; nefande!
Et cam renonasti^s) saecnlum, et ille pi^aegressus 36
Inmortalis erit; nam tu sub tartara planges.
21, 29 sqq. Genes. 4, 9; 10
22 Laatitias diaes scripai {cf. Petron. 31, ^ laatitiaram appa-
ratas); Lantitiei diaes Cy Laetitios diea (sic/) B; Laetitioi» {r? 8?)
dies (sicl) A; Laetificos dies Oehl,; Laetitias dia Ld perfrai (ss
perfruindas 9 cf C. A. 305) qaia ipse (ipso A) parabat O {suppVmdMm .*
pater fiUis) ; perfraiqae ipsi parabant rv 20 sg^. Yiaere aolebaat in
aitia paraoli rapti ; | Sed aita priaatar iaaenis, senescere forte, | Laatities
diaes perfrai qai ipse parabat. Haimen 23 reUnqaimas 8cripsi\
reliqaimas C; rem primas BA\ reponimas rv omna C\ ola B
mondo BA 24 Gens! et Oehh 25 sech C aeram And, (? cf,
b. Obl, 16 p. 347) rOehl»; coram CA*', coram B; solam A'^; caram
Ld 26 sic C adee C 27 Cam] Car B animam rv; atam
B; anim^ C; animas A perisse C 28 aator BA 29 frdm C
30 dic A^rv; dico CBA^ fr C 31 proclamaait BArv; pclamauit
C; clamaait Pitra Spicil I p. 543 32 aideo] adeo B* (= Big.)
8. i. (a Ld <mi88.); malim: ta ideo 33 uiait rv; aiu& C; uiuet BA
34 deliciis A nefande, | Et t? 35 renouastis saeculum 8erip8i {S. 107
p. 757); renouasti seculum C; reuocasti seculum (saec.) BArv
pgressus C; pregressus B 36 Immortalis BArv; l^ mortalis C; lam
inmortaUs? erit CBA"*rv; est -4.* tartaro Oehhcomment; sed
Cf ^y 19
3»
Digitized by
Googlc
3g. Qotnmodiani
Viuit certe Deue^ qui d^ftilictos uiUere fecit,
Innocuisque bonis ut teddtt praemia digna,
Vesanis aut^m et impiid tftrt&i^ saeua.
Incipe Beniire iudicia Dei, seducte! 40
XXVII.
STVLTE, NOK PBBHOREKIS DEO.
Stulte, non permoreris neo tnortuus (dffugis actus,
Tu licet difiponas nihil te sentite defunctum.
Vinceris, insipiens: ttiWt Ddils bondit^i^ orbis^
Legitima cnitts olamat(uf) ualere deftincto.
Tu autem dtito praecflfls siiie Deo liiuere quaetis, 5
Extinctum in f8l.tis iiidi^ari tu futile credis.
Non ita disposuitr ut tu putas, Deus aeternus,
Obliuitos esse mortuos de gesto priore.
Nunc nobis imperitis fecit receptacula mortis,
Post cineres autem nostros uidebimus illa. 10
Erue te, stulte, qui putas, post ftfnera non sis.
m Vinit fv; Viu& C; uiiiet JBA % C 38 reddat rv; reddas
O pmia C 39 Versam C seua C 40 luditia O
XXVn, inscr. permoueris ul 1 permoueris 4 acts C . 2 sentir&
C defunctum rv; defuncto C; definito B; finito A^^i defunctam
A^ i incipiens C uiuet Huemer o*rbis C 4 clamatur scripsi
(cf. C. A, 451; 473; 673); clamat Or^; clamant r^v . defuncto Or^
Ld; defuucios r^OehL (W faUo: definitos edd,); defunctum Huemer
9 Extinctum C iudicari tu scripsi; iudicas ut OLd; iudicas et r
OeU.JStan^eti filtile Eianssen; futale C; fatale BArv 8 Obliuitos
rv; Obliuiti)T {f? s?) C; obliuitor BA 9 nobis rOeW.; nb'C; no
B; non AiJd iriiperitis scrtpst ; imperitas C; imperitad B (primo
-tuB uel -tas; sed ultima littera perplexum in modum correctd); imperitus
ALd; iniperitans rOekl.; foriasse ii&perita (= incomperid?) scriben-
tM post eia«re»
dum mor C* 10 Post cineres Arv; Prescineres C; reserueris B
(Ld falso: post cineres B); Reserueris 27* illa CBA*rOM.; illum
A^Ld 11 Eru&e C {cf. 34, 6); Eruere BALd; Exuere rOeM,
per post
post funera A {Ld falso: per A); j) funera C {8. 107 p. 775); per
funera Brv non sis OLd {cf. 21, 1); ut non sis rOeU, 10 sc[.
mutauimus interpunctionem uulgatam : illa (illum) | Eruere . . non sis, 1
Eectorem
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 37
Bectore^i doa^mumqxie ttt^m qihU poipae fe^sti.
Mors autem iu uacui^m uon est, si coriie retracles.
Opta^ilui^ UQScas, uam sero seuties illumi.
Kector eras caruis, uou te certe caro regebat; 15
Exemptus ab illa, recouditur illa tuorum.
Becte mortalis homo separatur a carue.
Idcirco nec poteriut oculi mortales aequari —
Sic habet abyssus noster — de Dei secreta.
Da uunc ergo Deo, fragilis dum moreris, bouoj^em, 20
Et crede, qupd Christus uiuum te de mortuo re^dit.
Omuippteuti laudes iu ecolesia reddere delgMS.
XXVIII.
IVSTI RESVRGVNT.
lustitia et bonitas, pax et patieutia uera
Viuere post fata faciuut, et queri de actu:
12 nihil Ci uil f^rt; 14 Optand C nosces ^ iUud ui"
15 rege'c* Itt Exemptus ab illa (ab iWt A) OrOeM. (sc ubi ex-
^mptua illd eris ; de eiusmodi participio dbsoltUo cf* Vicior, Vitena. 3,
71 Nam [patr efactus et ebulliens uermibus, non corpus, sed
partes corporis eius uidentur esse sepultae; alia indidem exempla
JPetschenig in indice editionia suae affert); Eiemptus (es) ab illa Ld
recondit illa tuorum (tuoi^ C) OLd, qui haec addit: 'tua intellege
-animi carnisque coniunctionem, quarum partium iUa (cqro) sola recon-
ditur; sed forte duorum legendum ; reconditur illa, tu horsum r Oe?U.
18 nec poterint OLd-, non poterunt r Oehl. equari C; oaecari Oehl.
19 abjsuB C secreta O {cf G. A. 106, 503; 129, 11 uiuitur in Doi
secreta; aliis quoque loois Commodianus^ aceus. plur. neutr, gen. cum
praepositionibus ahlatiuum regentibus coniungit uelut 1 7, 11 sub f ata;
J7, 3 sub mysteria; 26, 36 sub tartara; H 3, 12 in aurea castri^;
5, 10 sine damna; i5, 5 in . . uolumina; (7. A. 263 In quorom
stadia esse; 708 de sua facta; 813 cum multa milia); secreto rv
18 sq. post aequari et post noster parenthesis signa posui Da] du
B 2a fragilid B; fragilia A {S. 1()7 p. 722) moraris Pihu
SpicU. Ip. 543 21 reddit OLd] reddet rO^. XXVIII, 1 pati-
entia] sapientia Dauies ingeniosius quam uerius; cf. Cypr. p. 398,' 11
^qq. H. si sapientia illic {in philosophis) uera non est, esse non potest
et uera patientia. Vera patientia opponitur fucatae patientiae
Stoicorum et Cynicorum 2 pfacta C (S. 107 p. 77^ et %n C
{= paenitentia propter peccata?); et quare BA; et cura rv (Ld tn
praefat,: et curaej; malim: nec queri deleto commate post faciunt; quod Bi
Merum est, de actu idem ualet quod de iudicio nouissimo; cf. S. 107 p. 784
Digitized by
Googlc
,^ Gomniodi&ni -
l^abdiola gens atitem, noxi^os^a, pe^da, prana
l?ollit s^ in parte et fera mente moratur*
Impie, nnne andi, qni ♦ ^c malefaeta Incrarisr 6
Kespice terrenos iudiceS; in corpore qui nunc
Excmciant poenis diros: aut ferro p^rai^tqr
Supplicia meritis aut longo carcere fiere.
Yltime tn speras Deum inridere caelestem
Eectoremque poli, per quem sunt omnia facta? lo
Girassaris, insanis, detractas nunc et Dei inomen ?
Vnde non efftigies, poenam post fata qui ponet.
Nunc nolo sis cantuSy ne uenias ignis in aestu.
Trade te iam Christo, ut te benefacta sequantur.
xxyiiu.
0lVm INCBBDVLO MALO.
I)iffer(r)is, diues, nimium tna cuncta uldendo,
Insatiabiliter quibus adfauc adgerere quaeris. '■
Viuere post ista, diois, non spero defunctus.
Ingrate summo Deo, qui sic Deum iudicas esse,
28, U Apoc. 14, la
3 gens Ld; mena OrOeU. noxi{o8)a Hansseni noxia Orv
4 re C parte O (ss recedit a Dto ud inb eccleHa; cf. II ll^ ;9);
parted rv fera A mente Or^Ld; morte r^Oehl 5 qni per m«4e
facta r; quid per m. f. Oekh; qai malefacta OLd; fortasie: qni ««I qaae
in malefacta (cf. ^7^ 19; H, -8^ 3) 7 Excruciant r^v; Excrutiant Cr»;
Excruciauit BA au C* parat C 10 omiia C 11 noA C
12 Vnde non Arv\ Vnde notifi C; Vnde nomen B (Ld om.) poenam
poBt fata qui ponet scripsi (8. 107 p. 775) ; poenam p factftq' ponet C%
poenam (Ld om,) per factaque ponet (pones A) BA ; poenas per factaque
ponet rv 13 cautus Arv; autus CB aestu BA^^Ld; estu C; aestus
^*; aestum rOeM. . XXVUU, 1 Differris «cnpat; Differes Orr;
Di^eris Ld in praefai. 2 adgerere quaeris scripsi {cf. C. A. 607 Dum
Ciipiunt multa oculo, dum augere quaerunt; 8en, ad Helu, 10, ^ opes
opibus adgeritiB); adarere qris C; adhaerere quaeris BA {Ld faUo:
adhaerue A) rv 3 post rv; p C; pro BA dicis Cr Oehl.; dices
BALd
Digitized by
Googlc
Instrnctioiiiim lib. I. ^
Te qui nescientem protulit, deinde nutrinit; 6
Ipse prata tua gubernat, uineas ipse,
Ipse greges pecorum et quicquid possides ipse,
Nec istis adtendis. Aut tu regis omnia forte?
Caelum hoc et terram et maria salsa qui fecit,
Beddere decreuit nos ipsos in aureo saeclo^ lo
Et modo si credis^ uiuitur in Dei secreta.
Disce Deum^ stulte, qui uult te inmortalem adesse,
Yt gratias illi referas in agone perennes.
Lex docet ipsius, sed quia uagari tu quaeris,
Omnia discredis, et inde in tartaros ibis: 16
Mox animam reddis, duceris quo te paenitet esse,
Ac luitur ibi poena spiritalis aetema;
Lugia sunt semper, nec permor^i)eris in illa,
Omnipotentem Deum iam tunc ibi sero proclamans.
2§, » Psal. 145, 6; Apoc. 10, 6; 14, 7 etc.
S Descientem Dau.v; neBcieote Cf r ma2tm et deinde totus uerstM
in A deest t prata rOM* {Cypr, de hono pat c. 4 gratias agentibns
et ingratisDei nntn tempora obseqai . . fructns mitescere ninearnm
. . prata florere; Horat. epist. J 16, 3 Pomisne an pratis an amicta
nitibuB nlmo; Auson. £dyU. 3^ 21—23)\ para C; pars BALd
nineas Ovr; uinas B) uias A 7 greges OLd\ gregem rOeiM.
qnicqnid C possidet A 9 sq. ordo uersuum 6 et7inA inueraus
8 attendis rO^M. ^TanMen; adtendistis C; attendistis BA; attendisti
Ld onTa C ante aut uiUgo nulla interpunetiOy post forte punctum
ponehatur 10 nos rv; S C; non BA seclo O 11 si credis rv
(cf. 32, 10); sic credis A^; sic reddis BA^; sicreddis C secreta Or*
Ld; ftecreto B^r^ Oehl. 13 % unlt^ inmortalem C 13 referas rvt
refferas C; referas B; deferas A ago ne B pennis C; perennis
BA; perennes rv 15 tartaros rv; tartaras O {A quoque, quod Ld
om.) 19 penitet C 17 Ac luitur scripsi; adluitur OrOehl;
ablnitar Ld spixal C»; spiritnalis A 18 permoriwis scripsi (27, 1
p^moreriB praesentis temporis ert); permoreris Orv 19 Ompm C
tunc Or^r^Ld; nnnc r»Datt. (8. 96 p. 468 sq.) Oehl. proclamas A
Digitized by
Googlc
40 Commodiaai
XXX.
WVITES HVMILB8 ESTOTE.
Disce, moriture, boBum ostendere cunctis.
In medio populi quid te facis alterum esse?
Vadis ubi nescis, et inscius inde recedis;
Impie tractas cum ipso corpore, sitis
Tu super diuitias, nimium te toUis in altum 5
Et t stifam ducis, nec respicis pauperes ultro
Subditos nunc uobis, nec parentes pascitis ipsos.
Heu miseri! fugiant longius mediocres a uobis.
Vixit et extiniit pauper f ebreica clames.
Mox furiis ageris, cum pereas ipse, Charybdis. 10
Indisciplinati sicut « « diuites estis:
Legem datis istis^ nam uobis parcitis ipsis,
Exue te, diues, tantis malis Deo reuersus,
Subueniat [utijque tibi, quod nunc operasti si forte.
XXX, 1 bonum ostendere OLd {cf. 8. 107 p. 796); bouum te osten-
dere r Oehh 2 te rt; ; de O faris OeM. comm, 5 sup C {cf^
Horat aerm, I i, 66 sqq,); semper Brv] -per A 6 stifa C; ^ifam
B\ fifam JL*; diuam -i"; typhum rOehl; diuum Ld; stipamen? cf. II
d, 19 ultro I Subditos v; ultro. | Sabditos r 7 uob C pascites
C 9 Vixit et exstiniit (extincxit C) pauper Or^Ld; Vixit &, Ex-
tinxi . Pauper r'; Vixit et extinxit pauperes La Croze, Bchwrzfl. suppl.;
Vixit et exiuit pauper OcW. ebreica clames C; ebrcica clamor B;
ebraica clamor A; Ebrea clamor S^; Ebraea clamet r'; EVKHKA claaiat
EW^Oehl.; saeculi amore La Oroze, Schurz. supph; ebriacus clamas Ld
intextu; Abrahae amor Ldinpraefat. 10 carybdis O 11 Indisci-
pulinati Ld siC {= sicut) C; sic BALd; sic uos rOeJd.; sic ut(ique>
Hanssen; fortiXsse sicut bestei; cf. 34, 17 12 ipsis istis A nam
^obis parcitis C; nam uobis paratis BA; non uobis paratis rv 13 Exne
te, diues, tantis r Oeld. Hanssen; Exuete (Exuite -4) diuites tantis O;
Exue te diuitis tantis Ld reuersus LdHanssen; peruersus (puersus
C) CBA^; peruersis -4" 14 Subueniatque tibi Hanssen; Subueniat
utique tibi Orv quod nunc operasti, si forte r (cf. Cypr. de op. et
eleem* c. 2: adsidua et iugis operatio . . Dei rursus indulgentiam
largiatur; h, Gbl. 17 p. 448); % nunc (quod nun A) opericti si forte
O; qood nunc operasti in morte OeM.; quid nunc operisti si forte Ld
Digitized by
Googlc
Instructionmn lib. I. 4I
Estota ooofmanes mimmia, dum tempus habQtis; 15
Sicut ulmua amat uitem, sic ipsi pupilloa*
Terribilem iegem malis bonis atque benigiiam
Obseru^, nunc sterilis! subditus in prosperip epto:
Tollite oor4a fraudis, diuites, et sumite pacis.
Expiate malum uestrum benefactis a Summo. 20
XXXI.
IVDICJBVS.
Intuite dicta Salomonis, iudices omnes,
Yno uerbo suo qualiter uos ille detractat:
Dona quam et xenia corrumpunt iu^ices onines
31, 3 Sirac. 20, 31
15 comunes CAnd. {h. Ghl. 16 p. 349; cf. Instr. II 22, 11) Fitra
Spicil IV p* 226; coes BA; comes rv 17 bonis atque O (^ <$tque
honi^); bonia aeque rv benij^nam rv; benigna O IS Bterelis O;
sterilld (= sterUis) B; sterilia A (8. 107 p. 722) subditas Bcripsi;
subtitis O; sub totis B ALd; subtutus r OeM.; subtristis, subcautuSi
submiflstts (= Bubditusl) Oehl comm- !• paces BA (cf. Horat. epist.
II If 102); quae lectio si retinereturj corde pro corda, fraudes pro
fraudis esset legendum; sed cf. 33, 4 20 Eipiate scripsi (&, Ghl, 17
p. 449; Cypr, p. 377, 12 H. eleemosyna a morte liberat et ipsa
purgat peccata — Toh. 12, 9 — ); Eipectate (ExspectJ OLd; Et
spectate rOeJd. benefactis AJ^Ld; benefacitis CB; bene facitis A*;
(uestrum;) Benefacitis? r Oehl. a Snmmo (==- apud summum?)
Hanssen p. 53 in nota (qvu)d prius iniurid repudiaui) ; absumi idem^
in textu; a sumo C; asurio (a surio A^) BA*; usuram A"^; Adsum r
Oehl.; ac sacris Ld; idem in praefatione p. XVIII et XLIIIlectionem
usuram praefert XXXI, 1 Salomonis] locus, quem Commodianus
u. 3 affert, ex Siradde sumptus est; sed caue de nomine quidquam
mtUaueris, cum et Commodianus ipse II 32, 4 Siraciden uel Eoclesi'
asticum 'Salomoniacum librum' dicat et Cyprianus eundem librum
Salomoni adacnhat; de qua re cf. Cypr. Test. III, 51; 109: Apud
Salomonem in-Ecclesiastico 2 detractat Or^v; detrectat BAr^
(Ld faiso : detractat A edd.) 3 et in O primo omiss. m. 1 s. l. add.
exenia CB oflif (= omnes) C; om. BA; (iudices:) inde rv
Digitized by
Googlc
42 Commodiani
Idem: V(o)s, seqnit^ur), datorem semper am atis;
Cum quaerit(nt), causa uictoriam tollit iniqua.
Innocens hic ego sum, nec uos incuso pusiilus,
Blasphemium t6llat Salomon, qui (clamat) aperte.
Yobis autem Deus est uenter et praemia iura.
Suggerit hoc Paulus apostolus, non ego pulex.
xxxn.
SIBI PLACENTIBVS.
Si locus aut tempus fauet aut persona prouenit,
ludex esto nouus. Quid nunc extoUeris inde?
Blasphema(s), indocilis; de cuius praestantia uiuis,
In fragilitate tanta non respicis umquam.
31, 5 Prouerb. 19, 6; 22, 9 8 Phil. 3, 19 »1 Reg. (Sam.)
24, 15; 26, 20
4 Idem: Yos, seqnitar datorem semper amatis scripsi (sequitar s
pergit dicere; de qua notione cf. August, de ciu, Dei 16, 3 uoh II
p» 126, 7D*i Deinde sequittir Scripttira dicens ; tbid. p. 121, W ; 229,
15 etc. Poeta hic cogitauit, forttisse de Prou. 19, 6; certe u, 5 Prou.
22, 9 nictoriam . . acquiret qni dat munera secutuB est); Ind§
aniM ««qaltar
mnsseqait datorem s. a. O; Inde mussequit dator S s. a. B; Inde
mnnns seqTdtnr torem
mnsse qait. Dator est s. a. ui; Inde ias sequitar. (; Oehl,) datores s.
a. rOeht.*, Inde massitatur: datorem s. a. Ld l Gam quaaitur seripsi',
oam qaaerit BA\ Cam qrit C; Cumque erit rOeU.\ Cam qoa erit
Ld uictoriam toUit iniqua r^; uictoria tollit iniqna' 0\ uictoria
toUit iniquam BAS^r^v 9 hio C; sic J^^rt? pasillus rOeJd.
(cf, u. 9)'r pusillos OLd 7 Blasphemiam r* tollat Or^Ld; tollit
r^JJ^ {? cf, S, 96 p, 457) Oehl. salamon €; Solomon r« qui clamat
aperte scripsi; % apte C; % aperte B; qaod aperte ALd; quia aperte r
OeW.. 8 premia C • Suggeret CB non ego pulex J?r*r*
(8. 96 l c); 9 ego puliz C (pulix forttuse retinendtm); non ergo pnlez
A (in ergo littera r primo omissa eadem manu uidetur inaerta esse);
non ego duplex r^Oehl.; non ergo index Ld XXXII, 1 pnenit C;
prouenit BAv; prouexit rOeM. 2 Qaid Arv; ({(li CB 3 Blas-
phemas r Oehl.; Blaspheroans Oehl. comment.; Blasphema O Ld cuh
(= cmus) prestantia C 4 umqu& C
Digitized by
Googlc
Instructionam lib. I. 43
?er gradum et luera aoidita fortnnae praesumis, 5
Lex tibi doq uUa est^ niec te in prosperitate dignoscis.
Anro licet cenes enm tarba choraulica semper,
Cmciarium Dominum si non adorasti, peristi.
Et locus et tempus et persona tibi donatur,
Nunc si tamen credis; sin autem, pro eo timebis. lo
Tempera te Christo et ceruieem illi depone:
Istic honor remanet et tota fiducia rerum.
Blanditur quando tibi tempus nunc, cautior esto.
Vltima fatorum non prouidens, quae te oportet,
Sine Christo nequis esse {ui)tae conpotis unquam. 15
XXXIII.
GENTILIBVS.
Gens sine pastore ferox iam noli uagare.
Et ego, qui moneo, idem fui nescius errans.
33, I Matth. 9, 36; Marc. 6, 34
5 gradnm Ld; gradii O; gradns rOeU. anidos rv\ auidiX CB
auidiim A (uariaa lectt codd, BA om. Ld) fortanae rv; fartune
C; fnrta ne BA (I tibi non ulla rv; tibfi nuUa C; tibi nonnnlla
BA dignoscis OLd-y dinoacis rOehi, 7 cenes cnm tarba cboraalica
seripsi (8, 107 p, 756)-, cenis ciXtar ba choraalica C; ceniseantor bacchor
aaliea Bii"; censear tarba choraalica A*; censeantar, bacchent aalica
r OeM.; censeant tarbam choraulicam Xd; Aaro licet splendes cam turba
choraalica semper Hanesen 8 dffm O (cf. 8, f07 L c); dSni B A
{<m, Ld)\ Domini rv 9 donatar Cr Oehir^ donatar (& donaetur)
B; donietar ALd 10 Nunc si tamen credis; sin aatem, pro eo time-
bis. serifM» {cf, h, Ohh 17 p, 449) ; Nanc, si tamen credis: sin aatem
(, r) pro eo timebis rv 12 Isti* C; Isti BArv honor remanet
rv; honorS manet C; honorem manet BA fidatia C reram C
r«; ream BA 13 BlandiY C nd C li % O 15 neqais esse
aitae acripsi (aitae =» uttoe uerae,' cf, C, A* 172)] nec aisissete C; uec
niris sere {uel seu) BA\ reaiaiscere rv; nequis sargere Hanssen p, 10,
ut indsionis semiquinariae lex teneatur; cf. ihid, p. 7 sq, conpotis
C (as nominat? cf, Oeorg, HW s, u, compos extr.)-, compotis JB;
compositis A\ non potes ro; conpositas Hanssen tfqnam C
XXXIII, 1 postore^ aagare J.»rt?; aacare CBA^-, cf 26y 2
2 nestius C
Digitized by
Googlc
44 CoBQmodisini
NuDO ideo Domdni fi^tiram sumite uestri,
Tollite eorda fera et exas(|erata seorsum;
Intrate istabulis siluestriar ad p^esepia tauri, s
Latronibus tuti sub regia-te*cta manentes.
In silqa lupi sunt, ideo refngite sub antro.
Bellaris, insanis nec respicis, ubi moraris.
Vno crede Deo, ubi mortuus uiuere possis
Surgas et in regno, cum sit et resurrectio iustis. lo
xxxiin.
ITEM GENTILIBVS IGNARIS.
Indomita ceruix respuit iugum ferre labori,
Tunc iuuat in campis crassis satiari coliclis.
Et tamen inuita domatur utilis equa
Minuiturque ferox esse proinde domata;
33, 3 Rom. 13, 14; Gal. 4, 19 5 Esai. 56, 9
3 summite C 4 exasperata r Oehh ; exasperate O Ld seorsum
O Ld\ sursum r Oehl 5 luftrate C stabulis Big. ms, v\ stabiles
r 2;» (?) ; stabilis 02;«(?); stabuia Bodwell siluestris (== siluestres)
C\ siluestres ud siluestris Dodwell (coniecturd)] siluestri BA2^\
Siluestri (papae!) r; siluestri {= sUmstres) Biff' ms. »; uesljra Sirmmfi
{8. 96 p. 473) ad praesepia (praesaepia BALd) tauri OS' JRigir W-
v; ad praesepe pastoris r; de toio hoc loco cf. S^ 96 p. 467 sq*i 47X
sqq. 6 tuti r«; totl O regia rv] regi O manen^e» O (Ld
falso: ma^entis B OeM.) rv\ manentie OeM. 7 sylufi BA 9 Vno Q
Ld', Vni r Oehl. ubi OLd] uti r OeM. uiuce.c: (= uiuere) ^;
vevire A 10 re^urectio <?; refiurectiB B XXXXIH. i ceruij B
rv, ceruis A\ ceruia C ferre hhoii BALd (cf. C. A. X99 Qqu^
ingrata bo,n.i8 noluitiugum ferre praeceptis); ferre lp,bori$ f
^ tane lna%t
OeM.; terre tabori C 2 Tunc iuuat rv; Tunc iubat C; nuhc iubai.
(== iubat) B'j aunc iubar A (S. 107 p. 723) satiari 2^rv] satiaje
■engola
O cohcHs (=5 cauhculis) OeU. in conrn. Ld\ caliglis O; caligllB
BA\ siliquis r Oehl. in textu 3 utilia A equae C 4 proinde
doraata scripsi (8. 107 p. 758) ; p m (p m B\ p m A) dedomata O
primum dedomata rv
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 45
Gens, homo, tu frater, noli pecus esse ferinum, 5
Erue te tandem et tecum ipse retracta:
Non utique pecus nec besteis, sed homo natus,
Tu te ipse doma sapiens et intra sub antra.
Idola, quae sequeris, nihil nisi uanitas aeui.
Leuia uos corda perducunt poenali barathro. lo
Ibi aurum, uestes, argentum ulnis refertis,
Bellatur ibi, dein canta(n)tur pro psalmis amore(8).
Vitam esse putas, ubi ludi(s) aut prospicis ista:
SortiriSy ignare, extincta, aurea quaeris.
Inde non effugies pestem^ licet ipse diuines. 15
Gratiam, quam misit Dominus in tetra l^ndam,
Non requiris eam, sed sic quasi besteus errans.
Aurea post fata ueniet tibi saeola, si credis,
Bursus ut incipias inmortale uiuere semper.
illud quoque datur scire, quod ante fuisti: 20
Subiectum te praebe Deo, qui cuncta gubemat.
5 ff'C 6 £rnete C retrata C 7 besteis (ad natnd
pertinen$) CB\ bestia ALd] bestia es rOehi, nats C 8 antra
scripsi (cf. 55, 7; C, A. 66)\ antro Daur^ arma (arma' C) Orv; fartasse
aola uel ttnlatlQ ; cf, 25, 5; II 10, 6, ubi BA aula praebent 9 qnke
OeM, tH cmment. Xd; % O; qni BArOekt. tn textu eni C
10 perdnennt 0:Ld\ perdnnt r OM* poenali biratbro Zk2; poettali
beratro €7; poena lib^r atro BA\ t>aene liberatds rOM. . 11 nertea
BA «Inift refertis C\ nlnis refortnr r«; cl nidi relertnr B; ef ^ies
refertuT A\. ef. Anihoi. M* ed. Rieu II p. LXX: ine (Seriam) Caesar
uinis offerant et reges 12 ;cantaDihlr pro psalmis atnidref Sahseen
(ceU. U t9j 18); cimtatar pro psalmis amor (amore C) Orv 13 Indis
r OefU. ; Indi OLd pspiois C ista: Ld\ ista? r OeM. 14 extincta
C 15 diuines scripsi {S. W7 p, 755); diuinis O; diuinus rv
16 legeoda' C 17 bestens errans O; ledtevd (i>tandL JB; lestens &
errans A (t$ecabuhrum lestbns et eirans lUtera uitima s in rasUra
scripta; de qua re cf. 8. 107 p. 72Sf); bestius errans r; bestius erras
Daii.v 18 post fata scripsi {S. p. 774 sq.)-, p fata C; p fata B;
per fata A Ld] praefata r OeW. ueni& C (cf. 35,17)] uenient r 0«W.;
uchidL (= uenis) B Ld ; uehis A secla O 19 Kursus] Recte credis
rursus C (recte credis uerho credis explicandi causa db homine docto
dtiquo additum; cf. 6,18); Nec te credis rursus BA; in B altera manm
(Big. ?) uerha Nec te credis uncis indusit ut incipias OLd;et incipies
Bemper i 1
rOehl. uiuere BA 21 Sabiectum Crv; Sublectum B; Subiectum
A (Ld om.) prebe C ga^aat C
Digitized by
Googlc
46 Gommodiani
XXXY.
DE LIGNO VITAE ET MOBTIS.
Adam protoplastus ut Dei praecepta uitaret,
Belias seruator fuit de inuidia plasmae.
Contulisset nobis seu boni seu mali quod egit
Dux natiuitatis; morimur itemque per illum,
Ex diuino ipse ut [recedens] exsul factus a uerbo. 5
Fjnitis sex milibus annis inmortales erimus.
Gustato pomi Ggno mors intrauit in orbem:
Hoc ligno mortis quaeramus uitae ftiturae.
In ligno pendit uita ferens poma, praecepta:
Eapite nuno (inde) uitalia poma credentes: lo
35, 7 Sap. 2, 24; Rom. 5, 12
XXXV, inscr. uite C 1 protoplastus scripsi-^ protoplaustas C
{8. 107 p. 759)] protolapsus BArv 2 Belias r*v; Belliaa O; Belial
r* seniator scripsi^ seruatur O; teiitator rOe^. ^anssen; seraatus
Ld plasme C {cf. C. A. 315)-, psalmae BA; palmae rv 3 Con-
tuliteet OLd; Contulit et rOehl,; Contulitque Hdnssen boni seu
mali rv; bonis sen malis O 4 natiuitatisO Dau.t;; nati natiuitatis
r itemque «crtpw (c/l C A. 31^4)) idemc^ C; idemque (Idto que Bj
BLd\ idem quod ^ natiuiUtis, (ilaotimur . . iUum,) | Ex diuino
Ld I» ipse ut recedens ezsul (ezul B^) factus b uerbo O (rMeden^^
eafpiicandi cau$a uidetur ezsul uoci adiunctum esser^- 34j 29); ipee'
ut recedens ezul a uerbo rOehl.-, idem in comment.i ■Olim pr^ iit molu» *
at uel etiam erat' ; ipse, at Tepedens e. f. a. u. Ld; ipsest recedens e. f^^
a. u. Manesen^f^) % miUibus rOcM. inmortales C ^ quaeramuB
Mxi^e fjkiitiTW BA(9uppilendum: Hgnum); queramus uite fattlre O; gene-
ramur nitae f iitara& rOeUi; quaeramus uitam futuram 2j(f H pend!t>
OLd {cf. il ;20, P); pendet rOeU. precepia C; praeceptaJB (a>^
paene u estj\ praecepta A 10 &ipiteXd; Capite I>au. Oe^.; Eauete
Ct ; Clauete B (tnt^fo Gauete, ^d dUera manus ^ (BigaiiU F) Uneola ^
addita correxit^)\ Cauete j1 inde uitalia Manseen; uitalia Ortr/
nobi$ in meniem tienerat .• uobis (u1^> uitali» ^ \ \ , o ^
*) Versuum 3^5 hdec eS^e ^ententtct kidetwr : Itd fuit ^ initio
cdmparatim, wt, 0nd^d primus homo egisset stwe 6ont siUe mali, id
in nos quoqucy prolem eius, iransferretur ; inors ^udqi^ db illo nobis
profecta estf ut ipse Dei uerbo ex itita dtutna extd factus est; qf.\)ptat, '
BorMt. 1\12) iteritatis 6ZulieS (== /jaereto) a domo tieiritatis ftatis
ezto^rrefi.; " • '^ ' ' ' '' ''■ ' " '' ^ '"^ '
Digitized by
Googlc
InstTttctionam lib. L 4Z
Lex a ligao data est homim primitiuo timeo^ay
Mors unde proaenit neglecta l^e primordi:
Nunc extende maoum et sume de ligno uitali.
Optima lex Domini sequens de ligno processit;
Fecdita loz prima; gustat, unde Ueet iUi, i6
Qui deos adorat uetitos, mala gaudia uitae.
Bespuite gustum; sufficiet scire quod esset.
Si uiuere uultis, reddite uos legi secundae,
Templorum culturam, daemonum fana uitate.
Vertite uos Ghristo, et eritis Deo sodales. 20
Xancta Dei lex est, quae mortuos uiuere dicit.
Tmnum sibi soli Dominus proferre praecepit,
Zabolicam legem omnes omnino uitate.
XXXVI.
DE CRVCI8TVLTITIA.
De duplici ligno dixi, mors unde processit,
Et iterum inde procedere uitam frequenter.
Crux autem stultitiam facit adulteri genj;i.
35, .21 loh. 10, 28; 11, 25 22 Deater. 6, 13; Eph. 5, 19
36, 3 I Cor. 1, 18; 23
U tif!Lda C 1 13 same C 15 illi Or; ille v, nvXLa post gnstat
interpuncHone posita 16 netitos B; netiloe A (8. 107 p. 724)
17 essetj mdUm essent sc. mdla gaudia; sed cf. 34y 1S\ Boenad^, It, €t
Vv^, p, 435; S. 107 p. 764; 775 18 niutee r©; nere BA-, uere C
legis secnnde C if cnlturam Xd; cultara O; cultoras r OeM,
demonnm C fana Dau. (cf. 1, 5; 16, 11; 21, 6; 24, 13; 37, 22);
fata Ori? 21 Xancta CB (cf. II 19, 21); Sancta A; Xanta ri)
^ dei "DWM doMt dlel*
Dei ri?; df C; deue B;J>eiA %C dicit C; dicit jB; docet A\
docet r OMr, duat Ld; cf. 14, 7 22 soli C (S, p. 759 sq.); solus
B; golva A {8. p. 722) 23 oAf C; oes J?; oies J. oio B totum
ueraum, wt ed/HM8 est, And. habebat (b. Qbl. 16 p. 345) XXXVI,
inscr. cruciatultitia CLd; cruciB stultitia BAr; sed Big. in commen'
tario : 'Aut compoeito uocabulo legendMm: i^oistultitia,. . aut^ deeri4 acro-
stiehidi uersui i dublici C 2 uitam rv; uita O 3 stultitiam
izxM Ld; stultitia fad O; stultitda iacta est rOeU. adulteri O
(= dia^boli; cf. II 16, 7; 32, 12; C. A. 179; 206; 985) ; adulterae rv
Digitized by
Googlc
48 Cottiitiodiaiii
Bex ii<etethitfttis pcir ci^adem diros adumbrat,
Yt sibi non er^datlt. stulti, itiorte uiaentes! 5
Cain itiiiii^rem ocdsit Heqaam repertns:
Inde Emch snbolis Oiananaei nati fi^i^untnn
Sic genus iniqnuih increuit mundo^ qui nunqtiam
Transmutat animos in Domini credere crueem*
Venit in errorem^ et dicunt se uiuere reete. lo
3«, 4 Mattb. 13, 14 sqq.; Kom. 11, 8; 10 • Gen. 4, 8
7 Gen. 4, 17 sqq.
4 etemitatis C crncein rv^ gregem C; ^egem B; crucem A',
cf. 35y 21 \ S. 107 p» 729 diros I)au.v\ diru8 Or 5 non credant
Dames {coniecturd)'^ ficredant C; nunc credaivt (= credant) B\ nnnc
credam A (cf. u. 13; S. p. f23;T60); nnnc credant rv o stnlti C
Brv (cf. 7, 9)'y non stnlti J.; pro stnlti Boenseh 6 iuniorem
CrOehl.; innocuum ALd; iunioiem (inmoiem?) i; cf. S, p. 731;
738 occisit OIr(2; occidit rOeM. 1 ^noch stMis GUananaei
scripsi*); nohel subolis (suboles -S?) Chananaei (bhananfeiC; Cananaei
r* 2;*) O r* S^ (cf. II 13y 3) ; Enoch suboles Cainaea r' t? 8 genns'
iniqnum CLd {coniect^ura); (&h.as (G<has A) iliiquum BA {8. p. 727;
de confusis litteris netlncf. 34, 18) ; gens iniqua rOM. increS C
qui numquam Hamsen; % nSqug (numquam B; nunquam A) O; quae
nunquam rOehl. ; quod nunquam Xd 9 Transmutat C (8. p. 760 sq.) ;
Transmittat BALd; Transmittit rOehl. aios B in dfii C; in
denm BA; in Deum. r'; in Deum: r^v crucem B, sed apidbus scUis
perplexis scriptum; cruam A, quod alt^ra maHus in cTUCBHii mutauit
(S. p. 724) interpunctio posi crucem uulgo omiitlebatur 10 errorem
scripsi {S, p. 761); herrorem C; horrorein BAtv uiuere rv; uidere
O
*) Chananaei, quam Uocem fdka originJatione a Cainn^mine poeta
uidetur deduaisset per synecdochen pro hominibus uniuersis a Deo
aUenis ponuaUur; a Cain nati dicu/ntur non uera nimirufh, sed spiri-
tali quad6>m generatione^ nisi forte Sethoitarum errore imbutum fuisse
Commodianum arbUrabimur^ de qm incertus quidKm scri^tor in libeUi
'aduersus omnes haereses* inscripti capUe 2 agit; cf. OtMeri ed. min^
TertuU. p. 1169. — lidem, qui hic a Cain nati perhibeniuTf aiias (u.
3 et II 16, 7) diaboli quoque uocantur filii^ Similiter bonos atque
fideles u. 16 poeta'Abel genus\ 1116, 7 'Altissimi ptolem* nominat.
Digitized by
Googlc
Instractionum lib. I. 49
Lex in ligno fuit prima, et inde secunda
Terribilem legem primam cum pace (p>raeuenit.
In peruersitate saeua scelerati ruerunt:
Traiectum clauis Dominum cognoscere nolunt,
In cuius iudicium cum ue<ne)ri(n)t, ibi dignoscunt. 15
Abel genus autem credit modo Christo benigno.
XXXVII.
QVI IVDAEIDIANT FANATICI.
Quid? medius ludaeus, medius uis esse profanus?
Vnde non effugies iudicium Christi defunctus.
Ipse caecus eras et ad caecos intras, inepte;
Idcirco caecus caecum in fossa reducit.
Vadis ubi nescis, et inscius inde recedis. 5
Discentes ad doctos eunt, ut docti recedant,
At tu (t)alis adis, unde nihil discere possis:
37, 2 Rom. 2, 16 3 Rom. 2, 19 4 Matth. 15, 14
11 secunda Ld {cf. 38 1 5); secundo O; secunda. rOehl. 12 primam
Ld; prima O; primo rOehl. praeuenit {=8uperauit) Ld] reuenit
OrOehh; reuincit Dauiea {Ld falso: reuinxit Dau.) 13 peruersitate
saeua sceleratis scripsi] peruersitates uanas scelerati Hanssen-, parua
dictatione seua scelati O; parua dictatione renascelati J9^ ; praeuaricati-
ones uanas elati rOehl.] praua luctatione uana scelerati Ld] ... recalciati
(= rebelles) Pitra Spicil IV p. 227; uix impedior metri difficuUate,
quominus ed. primam ex parte secutus scriham: praeuaricatione saeua;
cf. ep, Pauli ad Bom. ^, 23y uhi ludaeo dicitur: per praeuaricati-
onem legis Deum inhonoras rutJtunrt, JB; &rQerum A; cf u. 5 15 In
cuius iudicium (iuditium C) O Ld'^ ludicium cuius rOehi. cum uenerint
Ld', cum (cu BA) uerit O (Schuch. Vokal. II p. 439)-, uenerit rOeM.
dignoscunt O {in B u. litterae a simUe)-, dignoscent rv XXXVII,
inscr. iudeidiant C; iudaei diant BA I ludaeus rOehl. {cf. ep. ad
Rom. 2j 17) ; nudus O Ld (h. e. sine deo, profanus, cf. I ^4, 5')
profurai
prophanus B^ 2 iuditium C 3 eras Or; erras Dau.v 3 sq^. cecus
etc. C 4 caecum caecus r Oehi. fossam deducit r Oehl.
6 Discentes r Oehl. (cf. Boensch. It. et Vulg. p. 107 sq.; Zeitschr. /".
loissensch. Theol. XXIV p. 480 sq.)] Discendentes C; Discedentes
BA eunt OLd] eant rOehl. ut docti OLd; doctique rOehl.
7 At r'v; Aut Or^ tu talis (= tdles) adis scripsi (cf. u. 6); tu aliis
uadis (suadis BA) O; tu ad eos uadis rOehl.; tu alias uadis Ld
XV. 4
Digitized by
Googlc
50 Commodiani
Exis pro foribus, inde et ad idola uadis.
Interroga primum, quid sit in lege praeceptum,
Dicant illi tibi, si iussum est deos adorare. lo
Ignoratur enim propter quod maxime sumus:
At illi quoniam rei sunt ex ipso delicto,
Nil de praeceptis Dei nisi mirabilia narrant.
Tunc tamen in fossam secum uos caeci deducunt.
Funera sunt; nimium de illis tota deferre, 15
Aut quia concludor agere co<a>ngustus aratri.
Noluit Omnipotens illos intellegere Eegem;
A scelere tanto refugit ipse cruentis.
Tradidit se nobis (noua> superaddita lege,
Inde modo latrant nobiscum re(ge> deserti. 20
Ceterum in illis (uobis> si spem esse putatis,
In totum erratis, si Deum et fana colatis.
8 et] ec C 9 qd C 11 Ignoratur scripsi; Ignorantur Orv
propter] pp O sum^ C; possunt B ; possunt Arv j maUm quid . . simus
12 qfii C uulgo post sunt, non post delicto interpungehatur; ipso =
eodem 13 Nil scripsi (cf. 41, 4); Nihil Orv pceptis C deis C
ni Hanssen mirabilia OLd; mirabile r Oehh 14 fossanx C; fossaiw
B; fossam (m altera manus in ras, scripsit) A ceci C 15 ante
nimium (= longum est) semicolon pro commate posui tota deferre
O Ld in lemmate praefat.] nota referre rOehl.] tota referre Ld in
textu 16 concludor OLd] concludit rOehl. agere (= aggere?)
Ld; agerS O; agerem BA] agrum rOehl. co(a)ngustus scripsi (cf.
Paudcer, Addend. lex. lat. suhrel. p. 24* \ Cypr. p. 411, 20 H. angusto
fine concluditur; Verg. Aen, I, 425; 5, 755 et Seru. ad hunc locum)\
congurtus C; congustus BA'^ congestus rv aratri rv; aratrix C;
aratrij JB; aratri^ A; r' in commenU 'acrostichidos modus non capit
plura^ 17 omuipotes A illos rv; illo O intellegere CLd;
intelligere BAr Oehh 18 A scelere tanto rv; A scelera tanto C;
a scelera tanta BA cruentis scripsi (8. 107 p. 775); cruentes O
(Ld falso: cruentis BA); cruentos Dauies; cruentus rv 19 se O;
sese rv ; se regem Hanssen noua scripsi (cf II 1, 6; C. A. 287) ;
om. Orv legem O 20 latrant O Ld; latitant rv nobiscum
rege deserti rOehl. (= expostulant wo&iscwm, a rege deserti; cf. August.
de ciu. Dei uol. I p. 557, 21; 558, 15 D* anima Deo deserta) ; nobis
cu (cum A) re deserti (deser ti C) O; nobis curae deserti Ld; nobis
commiseratum deserti Hanssen 21 Gaeterum BA in] m C
uobis si spem esse scripsi; si spem esse Orv; si spem superesse Hanssen
Digitized by
Googlc
InstTUctionnm lib. I. 51
XXXVIII.
IVDAEIS.
Inprobi semper et dura ceruice recalces,
Vinci uos non uultis: sic exheredes eritis.
Dixit Esaias incrassato corde uos esse.
Aspicis legem, quam Moyses allisit iratus;
Et idem Dominus dedit illi legem secundam. 5
In illa spem posuit, quam uos subsannatis erecti.
Sic ideo digni non eritis regno caelesti.
XXXVIIII.
ITEM IVDAEIS.
Inspice Liam typum Synagogae fuisse,
Tam infirmis oculis, quam lacob in signo recepit;
Et tamen seruiuit rursum pro minore dilecta,
Mysterium uerum et typum ecclesiae nostrae.
38, I Exod. 32, 9; 33, 3; 5; 34, 9; Act. 7, 51 3 Esai. 6, 9;
Matth. 13, 15; Act. 28, 27 39, 1 sqq. Gen. 29, 17 sqq. (Cypr. test.
1, 20 med.)
XXXVIII, 1 Inprobi C; Improbi BArv., fort inpronidi; cf. C. A.
229'^ II 16, 24 recalces Crv, recalcd {=srecales) B-, recalca A {cf,
S. 107 p. 722 sci.) 2 Vinci BArv^ Vincir (= Vinciri?) C\ quae si
uera lectio est, nos pronomen uidetur abundare^ cf, S. p. 761 exere
des eritis (deseritis BA) O 4 Aspicis O Ld; Aspicitis rOehl.
Moyses OXd; Moses r Oehl. $ legem secundam rv; lege secunda
O 6 quam ODau. {coniecturd) Ld\ quod r; quid Oehl. subsan-
natis erecti scripsi (S. p. 761) ; subsanati {cf, 40, 11) sericti C; sub-
sannati reiciti BA', subsannati reicitis rOehl.', subsannatis reiecti Ld
7 Sic ideo C; Sed ideo Jbbb BA (S. p. 727)', Sed ideo rv digni ru;
indigni O, quod ferendum est, si post caelesti interrogationis signum
posueris XXXVlIII, 1 Liam Crv; iam BAZ^ tn O in^cr Inspice
et Liam du>ae litterae (he?) erasae sinagoge C 2 Tam Crv;
iam BA infirmis rv {cf. Cypr. p. 53, 1 H.)-, infimis OB; infimis
A 3 semiuit Crv, seruiuTw B\ seruium A; cf. 36, 5; IS dilecta
r^v; delicto OZ^r^ 4 Misterium C ecclesie C
4*
Digitized by
Googlc
52 Commodiani
Intuite plenae dictum Eebeccae de caelo, 5
Ynde similantis alieni Christo credatis.
Deinde Thamar partum geminorum adite;
Ad Kain intendite, primum terraeque cultorem,
Et Abel pastorem, priscus inmaculatus offertor
In sacrificio qui fuit mactatus a fratre. lo
Sic ergo percipite iuniores Christo probatos.
XL.
ITERVM IPSIS.
Incredulus populus non est nisi uester, iniqui,
Tot locis et totiens reprobatus lege clamantum.
Et sabbata uestra spernit et tricensimas Altus
39, 5 Gen. 25, 23 7 Gen. 38, 27 sqq. 8 Gen. 4, 2 sqq.
40, 3 Esai.'l, 13 sq.
5 plenae scripsi (= praegnanti)-^ plene OrLd-, plane Oehh
rebecce C 6 similantes rOe^2.; simulatis O; simulans ^J.; simnlantes
Ld alieni {sc. ah ludaeorum gente) scripsi ; aliene O ; alienae rv
7 par tS C post Th&m&i fortasse quoque uel etiam excidit] ceterum
Hanssen p, 71 hic nihil desiderat 8 Kain C; Cain BArv terrae-
que cultorem Ld; terreq cultorem C; terraeque cultore BA\ terrae
cultorem rOehl.; Ad Cain terrae cultorem intendite primum Hanssen
sq. pastorem, priscus immaculatus offertor | In sacrificio qui fuit mac-
tatus a fratre scripsi (cf. Gypr, de dom, orat. c. 2^) ; pastorem priscusq
fuit I Inm aculatu ofFertoi I fratris euixo q fait actatus a fre C {apparet
q fuit per errorem his scriptum esse) ; pastore (-re B) priscg qui (q B) fuit
cuto
immaculatus (-tQ B) offertor | In fratris euito (euito A) qui fuit mactatus
a fratre BA^^ pastorem qui fuit immaculatus | In fratris exitio offertor
mactatus a fratre rOehl.] pastorem, priusquam fuit mactatus a fratre |
In fratris saeuitu offertor immaculatus Ld; in fratris crisi (= iudicio)
Pitra Spicil, IV p. 227 ; pastorem offertorem inmaculatum | In agrum
secuto qui fuit mactatus a fratre Hanssen 11 praecipite A (om,
Ld) XL, 1 nisi uf C; nisi vi .B; nisi vi A {Ld falso: u J.j v(
B) 2 Tot Crv\ te BA tociens C 3 sabbatas O; sabbatha
BA uestra rv\ uras C; *u*ai BA spemit et ry; spernite O
3 tricensimas Or'^ tricesimas t; altas C
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. I. 53
Bescidit omDiDO uniuersas uestras de lege,
Vt nec sacrificia faceret(is) illi praecepta, 5
Mittere qui dixit lapidem in scandalo uestro.
Iniqua si quis uestrum non crediderit morte perisse,
Pars alia legis clama<t>: Tidebitis inde
Suspensam in ligno uitam; nec illi credetis*.
Ipse Deus uita est, pependit ipse pro nobis, lo
Sed uos indurato corde subsannatis eundem.
XLI.
DE ANTECHRISTI TEMPORE.
Dixit Esaias: Hic homo, qui commouet orbem
Et reges totidem, sub quo fiet terra deserta.
Audite, quoniam propheta de illo praedixit;
Nil ego conposite dixi, sed <de) lege legendo.
40, 6 Rom. 9, 33; Esai. 8, U 8 Deuter. 28, 66 (Cypr. test.
2, 20) 41, 1 sq. Esai. 14, 16 sq. (Cjpr. test. 3, 118)
4 Rescidit scripsi] Resciuit C; Rescuut (= Reseuut) JB; Reseuu^;
A', Respuit rvHanssen] fart. resecuit oio BA uniuersas uestras
(uras O) Orv\ uniuersa uestra Hanssen 5 nec C; ne BArv
faceretis r«; faceret O precepta C 6 dii O; dif JB; dix' A
uro C 7 Inique A (in B iniqua ita scriptum est, ut a littera paene
e sit) quis O; qui rv crediderit scripsi] crediderint Orv
perise C; periisse r* 8 Pars alia legis (Hanssen) clamat: Videbitis
inde scripsi (S. 107 p. 7^^); Pars alias leges clamaui debetis (deletis
BA) inde O; Perque alias leges saluari dilectos: inde rOehl.-, Perque
alias leges clamauit dilectis: inde Ld-, Pars alia legis clamauit de lege
secunda Hanssen 9 credetis scripsi-^ credistis Oid; creditis rOeJd.
f
11 nos A subsanatis O; cf. 38, 6 XLI, inscr. antechristi B
Ld (cf. u. sexti initium; Schuch. Vokal. II p. 5); antichristi CAr
Oehl.\ cf. p. 4 1 Esaias Arv; Isaias CB; Esdras La Croze,
Schurzfl. supph colL apocr. Esdr. IV 12, 23 commouit C 2 q
A 3 qm O 4 Nil Gwil. Hartel (cf 37, 13); Nihil Orv
conposite C dixi, sed de lege legendo scripsi (cf 1, 6', C. A, 579]
S. 107 p. 763); dixi sed lege legendo C; dixisset nege (nerge A) legendo
BA; dixi, sed neglegendo rv; dixi sed inde legendo (sc. apud Esdram)
La Croze, Schurzfl. supph; diii sed legi legenda Hanssen Hartelium
seciUiM; fort. legem legendo; c/. 20, 5; Sedul, carm. pasch. 2, 84
legemque legendo
Digitized by
Googlc
54 Gommodiani
Tum scilicet mundus finitur, cum ille parebit 6
Et tres imperantes ipse deuicerit orbe.
Cum fuerit autem Nero de inferno leuatus,
Helias ueniet prius signare dilectos,
Res qu<i)a sub fine regit f ®t artatio tota*
In septem annis tremebit undique terra: lo
Sed medium tempus Helias, medium Nero tenebit.
Tunc Babylon meretrix (erit) incinefacta fauilla;
Inde ad Hierusalem perget, uictorque Latinus
Tunc dicet: Ego sum Christus, quem semper oratis,
Et quidem conlaudant illum primitiui decepti, 16
Multa ^igna facit quoniam eius pseudopropheta.
Praesertim, ut credant illi, loquetur imago;
41, 12 Apoc. 18, 2; 10; 21 17 Apoc. 13, 15
5 mondns B ^ M OLd; In r Oehl.JEhert (Abhandh d. saechs,
Ges. d. W. V p. 419) denicerit BADau. (coniecturd) Ld (cf. 0.
A. 911 sg.; uidetur poeta Sihyll. 5, 51 perperam intellexissc^ cf. Ale-
xandre, excurs. ad Sihyll. p. 501) ; diuicerit C ; ditiiserit r Oehl. Ebert
orbe (= in orhe) scripsi\ orbem Or Oehl.Ehert; orbi Ld', Ehert l. c,
haec quoque proponit: (In tres imperantes) sese diuiserit orbis
7 Nero de inferno r't?; nero d////infeTno C (post d erasum e') ; Herode (-des r^)
H«Um
inferno BAS^r^ 8 Helias rv; Hesaias O; Hesaias BA signare] ante
8 in A d littera extincta dilectos] c in B litterae r simile; disertos
A 9 Res quia sub fine scripsi; cf. Sulp. Seu. Chron. 2^ 29 extr.
snb saeculi fine; S. p. 763); Resqua suf fine C; Res quas affine BA;
Res qnas Africae rOehl.; Res quassat fine Ld regit C; regis BALd;
regio rOehl. et artatio tota OLd (idem ante tota comma ponit et
hanc uocem cum insequentihus coniungit) ; Arctoa natio tota r Oehl,
10 anf C 11 belyas O Nero Crv; uero BA 12 erit incinefacta
scripsi; incinefacta rOehl.; incme facta C; incmc facta B; incuig facta
A; in igne facta Ld 13 Hierusalem BA; hyerusal^ C; lerusalem
rv 14 Tun di6 C; Tunc dic BA 15 Slaudant C; qonclaudant A
propbet»
16 eius rv; cuius O speudopropheta O; speudo BA(Schuch. Vokdl.
II p. 364) 17 Presertim C credant rv; credat O loqttur Cr OeU.
(cf. S. p. 776); loquitur BALd post Praesertim et illi interpunxi;
praesertim enim (= disertim) cum loquetur conitmgendum uidetur; cf.
C. A. 647; Instr. I 6, 11
Digitized by
Googlc
Instructioiium lib. I. 55
Omnipotens tribuit, ut <spiri>tali8 eradai
Becapitulantes scripturas ex eo ludaei
Exclamant pariter ad Excelsnm sese deceptos. 20
18 nt <spiri>tale8 Boemch (Berl phUol. Wochemchr. V p. 400) ut
t&lis Orv; formam ut talis (euadat) Hanssen-, idempostea (Philoh An-
zeiger 1685 p» 510) haec proponit: ut totos fideles eradat eradat O
(Ld falso: 'euadat B] eradat uel euadat A*); euadat rt? 19 Becapitu-
lantes Crv; neca pitulantes B; nec opitulantes A post uersum 20
in codice C haec inumiunturi
Expt lilb .L Incp lity 11.
Deinde sequitur capituJatio libri secundi
Digitized by
Googlc
LIBER SECVNDVS.
I. De populo absconso sancto omnipotentis <Cliristi>
Dei uiui.
II. De saeculi istius fine.
III. De resurrectione prima,
IIII. De die iudicii.
V. Catecuminis.
VI. Fidelibus.
VII. Fideles cauete malum.
VIII. Paenitentibus.
VIIII. Qui apostatauerunt Deo.
X. De infantibus.
XI. Desertores.
XII. Militibus Christi.
XIII. De refugis.
XIIII. De lolii semine.
TituU I—XXI (XX) inueniuntur in CBA ; ceteros omiserunt B^
Aj in B dltera manus {Bigaltii, ut uidetur) suppleuit, Numeri tituiorum
hic quoque sicut in capitulatione prioris libri eadem manu altera in
margine sunt additi, desunt in AB^ I Omnipotentia JBJ.; iidem
inde nouum uersum ordiuntur Christi om. BAr sancto — uiuo
om, C; cf. p. 58 11 secuU BA I— III tres primi tituli in B sic
scripti sunt:
1 1 De populo absconso sancto
2 Omnipotentia dei uiui
2 3 De seculi istius fine
3 4 De resurrectione prima
Numeri alterius manus sunt', eadem lineolam inter uocabula De et
Omnipotentia duxit. Apparet inde Bigaltium{?) initio arbitratum esse
ab Omnipotentia alterum tUulum initium capere ; dein intellecto errore
u^ocem Omnipotentia lineola cum antecedentibus copulauit, numeros
primo scriptos expunxit uerioresque eorum loco posuit VIII peniten-
tibus C Xn xpi C Xni refugiis O
Digitized by
Googlc
57
XV. Dissimulatori.
XVI. Saecularia in totum fugienda.
XVn. Christianum talem esse.
XVin. Matronis ecclesiae Dei uiui.
XVIIII. Item ipsis.
XX. In ecclesia omni populo Dei.
XXI. Martyrium uolenti.
XXn. Bellum cottidianum.
XXin. De zelo concupiscenciae.
XXIIII. Qui de malo donant.
XXV. De pace subdola. ,
XXVI. Lectoribus.
XXVII. Ministris.
XXVIII. Pastoribus Dei.
XXVini. Maioribus natis dico.
XXX. Infirmum sic uisita.
XXXI. Pauperibus sanis.
XXXn. Filios non lugendos.
XXXIII. De pompa funeris.
XXXIIII. Clericis.
XXXV. De fabulosis et silentio.
XXXVI. Ebriosis.
XXXVn. Pastori.
XXXVin. Oranti.
XXXVnn. Nomen Gasei.
XV Dissimulatori (Dessimulatori C) secularia in totum (toto C)
fugienda O. Antiquo igitur erroret ut ipsa acrosticha XV et XVI {cf.
p. 78), ita etiom tituli eorum coaluerunt Quo factum est^ ut acro-
stichis insequentibus XVII, XVIII, XVIIII etc in CB falso numeri
XVI, XVII, XVIII {16, 17, 18) etc. adtribuerentur ; qui error in
editionis primae tttuXis correctus est-, ibi enim legitur: 56. Dissimulatori.
57. Secularia in totum fugienda etc. (cf, 8. 107 p. 741 sq.) XVII tale
C XVrai Item CBr (c/. titul. I, 39 et p. 85)-, Iterum ALd
XXI Marturium Xd; ef. p. 89 XXIII concupiscentie <7; concupi-
acentiae r» XXVI Eectoribus r XXVIIII Maloribus C dico
om. C; cf. p. 99 XXXV fabulis B{?) XXXVIIII GASEI O;
gasei B (cf. p. 110)-, Gazei r*; Gazaei r^v
Digitized by
Googlc
I.
DE POPVLO ABSCONSO SAKCTO OMNIPOTBNTIS CHRISTI
DEI VIVI.
Desidet (populus) absconsus ultimus sanctus,
Et quidem ignotus a nobis ubi moretur.
Per nouem tribuum <cum> agant et dimidiam ipsi,
Omissae duae tribum haec sunt et dimidia nobis.
Praecepitque Christus yer legem uiuere priscos. 6
Yiuamus nunc omnes, nouellae traditio legis,
Lex ut ipsa docet! Apertius indico uobis.
Obrelictae duae tribuum et dimidia: quare
Ab istis dimidia tribuum? Vt martyres essent,
Bellum cum infer<r)et electis suis in orbem, lo
1, 8 sqq. Nnmer. 34, 13; 15; Esdr. IV, 13, 40 sqq.
I Hoc primtm sectmdi Uhri acrostichon Oehler numero XLII
inscriptum priori libro ctdiungit et librum secundum ab altero acro-
sticho orditur^ de qua re agebamus 8, 107 p. 741 sq. inscr. sancto
— niui om. C; cf, p. 56 Christi om, r* 1 Desidet populus
scripsi (8. p. 743 sq.); Desideret O; Desideretur hic r*; Desideretur
r^LdHanssen-y Desideratur Oehl. 3 tribuum Dau.Ld; tribum (tribt[
C) OrOehl. (cf, Schuch. Vokdl. II p. 506 sq.) cum scripsi; om. O
rv agant O; agens rv ipsi C; nobis BArv 4 Omissae duae tribum
haec sunt et dimidia nobis scripsi ; Ommisse d§ tribS haec sunt & dimidia
nobis O; om. BA ; in edd. deesse hic uersum sic indicatur :
5 Precepit^i C Christus O Ld ; om. r Oehl. priscos C (= sanctos,
integros ? cf. I 39, 9); prisca'- B\ priscam Arv 6 nouellae traditio
legis scripsi (cf. I 37, 19; C. A, 287); nouell&raditio legis C; nouella
tr. 1. BArv 7 apertius indico CDau, {coniecturd) v; aptius iudico
BAr ante apertius maiorem pro minore posui interpunctionem
8 Obrelicte due C; Ob relictae duae A tribuum rv; tribii O
dimidia, quare? r* 9 Ab istis BArOehl. in textu; Abistis Oehl. in
comment. Ld (Abisti quoque Oehi. suspicabatur) ; Abhistis C tribuum ?
u
ut r OeM.; tribuunt C; tribuum A; tribum B; tribuum? Ld martires
C; martyrea A 10 ci! inferret r Oehl. ; iuferet C; infert B A
Ld Ecclesias electis A orbg C
Digitized by
Googlc
Commodiani instrnctionnm lib. II. 59
Seu certe sanctorum chorus prophetarum ad illam
Consurgeret plebem, qui frenum inponeret illis,
Obsceni quos equi trucidarunt calce remissa;
Nec ruent ad manus pacem aliquando tenere.
Semotae sunt istae tribuum, ut mysteria Christi 15
Omnia per istas conpleatur saeculo toto.
Sunt autem de scelere duorum fratrum enatae,
Auspicio quorum facinus secutae fuere.
Non merito tales dispersi sunt ipsi cruenti?
Conueniunt iterum propter mysteria castris. 20
Tunc autem properant conpleri legis narrata.
Omnipotens Christus descendit ad suos electos,
Obscurati nobis qui fuerunt tempore tanto,
Milia tot facti; illa est gens uera caelestis.
II certes anctorum C II sg. ad illam | Consnrgeret plebem
Han88en\ prophetarnm | Consurgere (Consurgeret Ld) ad illam plebem
OLd'^ prophetarum (profetarnm r*) | Consnrgeret ad plebem rOehl,
12 qni r't?; qnae r*; % O inponeret C 13 Obscaeni B\ Obscoeni
A eqn&mcidanernnt C calci C 14 Nec rnent ad manns pacem
aliqnando tenere scripsi (s ut pacem aliquando teneant; de infinit,
findli cf' indicem; de locutione rnere ad manns c/". Ctc. ad Att. II i,
7 si mnlli barbati in piscinis snnt, qni ad mannm accedant. Varr,
r. r. JJ 7y 13)', Nec merit ad manns pacem aliquando temere C; Nec
// //
merit ad pacem manus (stgno II inuersio indicatur) aliquando (Ld faiso:
aliqnando) temerd BA\ Nec rneret temere ad pacem manns aliqnando
r OeM. Sanssen; Nec rneret manus pacem temere aliqnando Ld
15 Semote C istae rt;; isti O nt C; et BArv misteria C
16 Oia CB conpleatnr fcompleatur BA) O; complentnr rv; conple-
antur? (8, p. 763) secnlo O 17 Scclute B', fec^ae A (Ld falso:
sectae A); cf. S. p. 723 (duohus locis) enate C 18 Auspitio C
secnte C 19 merito C; immerito BArv post cmenti uuigo senU'
cdon ponebatur 20 Conueniunt CB^A\ conuenient B^ (Big.l) -S*(?)
erftftt cAitria
rv castrss C (cf. 11, 8); castus B-, Christi -4; castns Z^Z"^', Christi
rv 21 ail C conpleri C leges O narrata B; narratn
A 22 Christns descendit O Ld ; descendit Christus r OeU. 23 fnef
C 24 Milia O tor CB(?) facti Crv, iacti BA
Digitized by
Googlc
50 Commodiani
Non natus ante patrem moritur ibi, neque dolores 26
In suis corporibus sentiunt uel ulcera nata.
Pausantes in lecto suo mature recedunt
Omnia conplentes legis, ideoque tutantur.
Transire iubentur ad Dominum partibus istis,
Exsiccat fluuium quibus sicut ante traiectis, 30
Nec minus et Dominus ipse producit cum illis.
Transiit ad nostra, ueniunt cum rege caeleste.
In quorum itinere quid dicam quod Deus educet?
Subsidunt montes ante illos et fontes erumpunt:
Caelestem populum gaudet creatura uidere. 35
Hic tamen festinat matrem defendere captam.
Eex autem iniquus, qui obtinet, illum ut audit,
In partem boreae refugit et colligit omnes.
Sed cum se inlidet exercitu Dei tyrannus,
Terrore caelesti prosternuntur milites eius, 40
Ipse cum infando conprehenditur pseudopropheta;
1, 37 II Thess. 2, 7 sq. 41 sq. Apoc» 19, 20
25 patre mont C neq^ (neque B) doleris {o in B e liUerae simile
est) CB', neque deleris A 26 uel seripsi; ut O; aut rv ulcera
nata Cid (ingeniosd coniecturd; coll. I 26y 12-^ C- A. 801)-, ubera
nato BAS^] tubera naso rOehl. 27 pausontes BA 28 conplentes
C 29 partibus istis scripsi (S. p. 777) \ patribus istis O; partibus
dextris rOehl.\ patribus iustis lid 30 Exsicat fluuiu (^bus C
traiectis rt;; traiectus C; traiectas BA 31 Dominis BA producit
OLd\ procedit rOehl. 32 nra O celeste C {cf. 5, 1 sq.; 15, 2;
C. A. 722 \ Neue^ II p. 31); caelesti (coelesti) BArv 33 quid dicam
quod r'v; quod dicam r*; qd dicam qd C; quod dicam qd BA\ maiim:
quid dicam qui (= qua ratione) df C 36 Hic tamen festinat
scripsi] Hic tamen festinant Or ; Hi tameu festinant v matre de-
fendere capta' C; matre deffendere (deffendere A) capta BA 37 au
C iniquis C; uugoiA B obtinet, illum scripsi (cf. 8. p. 778)\
obtinet illum O; obtinet illam(,) rv ut audit rv\ ut audet CB; et
audet A 38 fefugit C; sed m. 1 litteram f mutauit vn r collegit
C 39 S& C exer citu C tirannus C 40 milites els C
(cf. S. p. 764)] milites EW BA2^r^\ milite coelir»; milites illi Dau.v]
milites; Eli | Ipse Pitra Spicil. IV p. 228 41 conprebenditur C
speudoprophga C; cf. I 41, 16
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. II. 61
Decreto Domini traduntur uiui gehennae.
Ex eo primores et duces seruire iubentur.
Intrabunt tunc sancti ad antiquae ubera matris,
Vt tandem et illi refrigerent, quos malus ille [suasit] 45
In uariis poenis cruciabat sibi credendos.
Ventum est ad finem: quo tollantur scandala raundo,
Incipiet Dominus iudicium dare per ignem.
II.
DE SAECVLI ISTIVS FINE.
Dat tuba caelo signum sublato leone
Et fiunt desubito tenebrae cum caeli fragore.
Summittit oculos Dominus, ut terra tremescat,
Adclamat et<iam>, ut audiant omnes, in orbem:
Ecce diu tacui sufferens tanto tempore uestra! &
Conclamant pariter plangentes sero gementes,
1, 48 Esai. 66, 16; II Thess. 1, 8 2, l sq. Apoc. 8, 12 (?)
5 Esai. 42, 14
42 gehenne C 43 sutuire (= seruire) B ; saeuire A (S, p. 723)
44 antiquae rv; antiqua O 45 tandem scripsi'^ autem Orv
malus ille {deleto suasit) Hanssen p. 11 sq.; idem haec adnotat: *ut
pendet a uersu qui praecedit; autem fortasse corrigendum esf] mal-^
(= im? us?) ille suasit C; male ille suasit BArv 44 sqq. uulgo
sic interpungehatur: matris. | Vt . . refrigerent, quos .. suasit, | In
uariis 46 penis C cruciabat (crutiabat C) O; cruciabit rv
credendos OLd (= ut sihi crederent; cf. I 41y 17 sg.; Koffmane, Oesch.
d. Kirchenlat. p. 127) \ credentes rOehl. 47 quo rv \cf. C. A. 44); quod
toUantur C; toliuntur BArv mondo B 48 Incipiet Or (S.
p. 778)] Incipit v iuditiura C cum uHtimis uersihus cf. apocr. Esdr.
IVl2y 34 II, inacr. seculi BA istius //////// C {erasum: tius)
1 caelo] malim: de caelo leone] fortasse: Nerone; cf C. A. 891
2 desubito C(cf C A. 249); subito BArv tenebre C 3 dfis CB
ut] et BA tremescat Oid; tremiscat rOehl. 4 Adclamat C
et(iam) ut scripsi; et ut C; ut et BArv, uti et Kaelherlah {Curarum in
Commodiani Instructiones specimen; JSalis Sax, 1877) ] dicens ut
Hanssen oms C; oes BA 5 temp O; cf. I 26y 4 ura O
6 gemntes C
Digitized by
Googlc
Q2 Commodiani
Vlulatur, ploratur, nec spatium datur iniquis.
Lactanti quid faciet mater, cum ipsa crematur?
In flamma ignis Dominus iudicabit iniquos:
lustos autem non tanget ignis, sed immo delinget. lo
Sub uno morantur, sed pars in sententia flebit.
Tantus erit ardor, ut lapides ipsi liquescant,
In fulmine cogunt uenti, furet ira caelestis,
Vt, quacumque fugit, impius occupetur ab igne;
Subpetium nuUum ^tunc) erit, nec nauticae puppis. 15
Flamma tamen gentis media partitaque seruans,
In annis mille ut ferant corpora sanctis.
2, 9 Esai. 66, 16; II Thess. 1, 8
7 oiulatur B^; sed o alterd manu — Bigaltii? — in u mutatum',
Vlulant, plorant Hanssen; cf. I 26, 12 8 Lactanti B' (= Big.) rv\
Laetanti B^ A-, L&anti C quid rv; quod O 10 au S C; autem om,
Hanssen-j fort. autem ignis non tanget delinget CrOehl. (= tactu
innoxius lamhet; cf. Verg. Aen. 2, 683)] delingit BA\ delinquet Kaelb.
Ld', relinquet idem Kaelb. 11 morantur C flebit t?; fleuit r; fleu C;
fleui- (= fleuit', S. 107 p. 722) B\ fleui A 12 erit rv; erat O
liquescant rv (cf. 4, 7) ; laquencant C; lag^uen eant BA (<^in B q signi-
ficat) 13 fulmine CBLd; flumine A; fulmina rOeJd. {Ld falso:
flumina edd.) cogunt O (cf. Lucret. 6, 211 sq.; 274; 464); coeunt
rv furet C; fvLrit BArv 14 Vt quacumque CB^ (= Big.?) rv;
et quacunque B^A occupetur ODaw. (coniecturd) v; occupatur r
ab] cob O 15 Subpetium C tunc inseruit Pitra Spicil. I p. 543
coU, C. A. 1013 nec nauticae puppis (= genet. pendens ex uocabulo
subpetium; cf Verg. Aen. ecl. 4, 38 nec nautica pinus) scripsi; nec nauticae
puppes (nautice pupes C) OKaelb.Ld; nec nautica puppis rOeJU.
16 Flamma tamen gentis media partitaque seruans scripsi (cf. C. A. 834
Tempore partito, medio hebdomadis axe; d^^^partita locorum; 1019
Pars incredulorum seruatur moUiter usta); Flama tamen gentes
media pgartitq seruans C; flamma tamen gentenA (= ens) media par
titq (= titque) /fltuans B^ ; flammat Amen gentes, Medi Parthique feruent
B^ (= Big.); Flamma tamen gent eris media par' tir* q seruans A
17 mile BA ferant C (cf. 39, 16); ferunt B (en Big. superscripsit) ;
ferunt Ar OeU. ; feruunt Kaelb. Ld corpora sanctis OZ^Ld (cf. C. A.
988); operta loannis r OeM.; coperta Sancti r' comment. 16 sq. Flamma
tameu gentes partitur media, seruans | In annis mille, ut ferunt corpora
sancti Hanssen
Digitized by
Googlc
Instractionam lib. II. 63
Nam inde post annos mille gehennae traduntur,
Et fabrica cuius erant cum ipsa cremantur.
III.
DE RESVRRECTIONE PRIMA.
De caelo descendit ciuitas in anastase prima.
Et quid referamus de fabrica tanta caeleste?
Eesurgimus illi, qui fuimus illi deuoti,
Et incorrupti erint iam tunc sine morte uiuentes,
Sed nec dolor uUus nec gemitus erit in illa. 5
Venturi sunt illi quoque, sub Antechristo qui uincunt
Eobusta mar<tyr)ia, et ipsi toto tempore uiuunt
Eecipiuntque bona, quoniam mala passi fuere,
Et generant ipsi per annos mille nubentes.
Conparantur ibi tota uectigalia terrae, lo
Terra quia nimium fundit sine fine nouata.
Inibi non pluuia^ non frigus in aurea castra,
Obsidiae nuUae, sicut nunc, neque rapinae.
3, I Apoc. 21, 2} 10; 20, 5 5 Apoc. 21, 4
18 post] p C gehenn&raduntur C 19 cum ipso OeU.
cremantur CB"^ (= Big,) rv\ armantur B^A III, inscr. resurectione
B 1 descendit OLd\ descendet rOehl. anastase Cr^ anastasi £^
r^v 2 Et quid Ld; Et qd C; Et quod BA] Est quod rOehl. celeste
C {cf. ly 32; 15, 2)\ coeleste BA (om. Ld)-^ coelesti (caelesti) rv
3 Resurgimus Or^Ld-, Resurgemus r^Oehl. 4 erint CjB; erunt Ar;
iBor» nel morta
erimus Vau, Oehl. morte uiuentes CrOeM.; more uiuentes BA; more
uiuentes 2^*; mora uiuentes Kaelb.Ld 6 antechristo C {cf. I 4i);
ttlneum
Antichristo BArv qui Brv; % CA uincunt A (cf w. 7)
7 martyria rOehl.Ranssen; maria O; mala Kaelh.Ld uiuunt r*t?;
o
uiuuTW B\ uinum A (S. 107 p. 722 .sg.); uiunt Cr^ 8 qm C
10 conparant C uegtigalia terre C 12 inibi (= inihi?) B; intus
A pluuia O; pluuiam BA friguA (= frigtLs) B; friget A
castra' C 13 Obsidie nulle sid . . rapine C
Digitized by
Googlc
54 Gommodiani
Nec lacernae lamen desiderat ciaitas illa:
Ex auctore suo lucet, nec nox ibi paret. 16
Per duodecim milia stadia lata, longa, sic alta;
Eadicem in terra, sed caput cum caelo peraequat;
In urbem pro foribus aut sol aut luna lucebit.
Malus in angore saeptus propter iustos alendos.
Ab annis autem mille Deus omnia portat. 20
IIII.
DE DIE IVDICII.
De die iudicii propter incredulos addo:
Emissus iterum Dei do(mi)nabitur ignis;
Dat gemitum terra rerum tuuc in ultima fine,
3, U sq. Apoc. 20, 23; 25; Esai. 60, 19 sq. 16 Apoc. 21, 16
4, 2 Apoc. 20, 9
U lucerne lum C 15 auctore rLd {cf, Schuch, VokaL II, 100 sqq.-,
srfttore
Illf 197 sq.)] augure C; augure BA (aratore ex creatore eodem errore
ortum estf quo 2, 19 lectio armantur ex cremantur); creatore 2^1?
Oehl. nox ibi paret C (S- p. 739] 764}] non ibi parat BA2J^; non
ibi paret r; non ibi patet Oehl.] non ibi parata Ld 16 duodic6
C milia CLd; millia BArOehl. 17 in] cum Ld satis commode]
cf, Verg. Aen. 5, 782 Imperium terris, animos aequabit Olympo
aput . . pequat C non sibi parat | (Per . . alta) | Radicem Kaelh.
18 urbem O; urbe rv aut sol aut luna scnpsi; au (= autem) sola
ut luna C; autem sol efc luna BArv 10 angore B^ (= Eig.) rv,
augure CB^A septns B^ (= Big.) rOehl] saeptus Ld-, septies CB^
AE^ propter] pp O 20 oma C; oia BA portat C (cf. Hehr.
1, 3 portansque omnia uerbo uirtutis suae); pertat (sic!) B; perstat
A; perdet r Oe^2. ; iprd,est&t Kaelh. Ld IIII, 1 iuditii C propter]
PP ^' PP ^-^ 2 dominabitur Bau.Oehl.\ donabitur (= dahitwr) O
rLd 3 gemitum rOehil. (cf. Verg. Aen. P, 709 Dat tellus gemi-
tum; h. Ghl. 17 p. 450); gSmitum C; genitum BALdHanssen
rerum scripsi] ueru C; nerum BAr Oehl.] dirum Oehl.comment.; uirum
Kaelh.LdHanssen ultimo A
Digitized by
Googlc
Instrnctionnm lib. II. 65
In ter^r)a gentes ut tunc incrednlae cunctae;
Et tamen euitat sanctorum castra suorum. &
In una flamma conuertit(ur) tota natura,
Yritur ab imis terra monteaque liquescunt,
De mare nil remanet, uincetur ab igne potente,
Interit hoc caelum et ista terra mutatur.
Conponitur alia nouitas caeli, terrae perennis. lo
Inde qui mereunt mittuntur in morte secunda,
Interius autem habitaculis iusti locantur.
4, 4 Matth. 24, 3 5 Apoc. 20, 8 10 Apoc. 21, 1
4 In tdr(T)a gentes nt scripsi; Inter agentes nt O; In terra agen*
tes (et) r' comment, ex supplemeniis Bigcdtii edUionis IL additis (S,
96 p. 462 «g.); Iter agentes et rOeU.^ In terra gentes et Kaelb.
Ld i sq, incrednlae cnnctae; | £t tamen enitat (cf. C, A. 996)
scripsi; incrednle cunctenitat | Et tamen C; incredule cuncte (cnncti
A) nitat | Si tamen BA', increduli cuncti | Euitate tamen rV; in-
creduli cuncti. (,) | Euitante taraen r^ (ex supplem, Big, etc) OehL;
increduli cuncti | Euitant tamen Kaelb, Ld ; (ut cogantur) incredulae
cnnctae. | Euitat ignis tamen HcMSsen 2 sqq. interpunctio in edd,
mirum quanttm uaricU: ignis: | Dat gemitum terra, uerum tunc ; . fine. |
Iter agentes, et . . cuncti | Euitate r^r^; ignis: Dat . . terra uerum,
tunc . . fine | Iter agentes (,) et . . cuncti. (,) | Euitante r' (ex suppHem.
Big.) OeM,\ ignis, i Dat . . iine. | In terra . . cuncti | Euitant Ld
6 conuertitur rOeM,; conuertit O Ld 8 mare CBrOeM. {cf, Neue^
I p. 229 sq,); mari ALd (Ld falso: mari AB) nihil O (om. Ld)
tur
remanit C uincet BA\ uincet C; uincitur rv 9 celtt C
MtM
et ista Kaelb, Hanssen (S, 107 p, 778 sq.) ; et ista et ista C; et ista et
ista B\ et astra et ista A\ et astra et ista rLd\ et astra uel ipsa Dau,
OeM. terra mutatur OLd; mutantur rI>au,OeM. (om. terra)
10 Conponitur C alia del. Kaelb. celi terre pennis O; coeli terra
perennis BA; caeli terraeque perennis rv 11 mereunt CBrOeM.
(cf, Schuch. Vokal. II p, 504; Neue^ II p. 433); meuemnt A (S. p.
723 exir.); merunt Ld; meruerunt Huemer, Hanssen mittuntur rv;
mittunt O 12 Interius scripsi; Interribus C; in terribus BA; In
tribus r*; Interioribus r^v; In terrae Hanssen; In aetemis? cf, eu.
Luc. 16y 9
XV. 5
Digitized by
Googlc
66 Commodiani
CATECVMIiaS,
Gredentes in Christo derelictis idolis omnes
Admoneo pattdis propter dalutaria uestra.
Temporibns primis per errorem si qua gerebas,
ErogatuB enim Ghristo tu cuneta relinque,
Gumque Deum ttosti, esto bonus tiro, probatus, 6
Yirgineusque pudor tecum umetur in agno.
Mens bonis inuigilet: cauo ut aon delinquas in ante;
In baptismo tibi genitali(a) sola donantur.
Nam si quis peccans catecuminus, poena notatur;
Insignis illa uiuas, sed non sine danma moraris. lo
Summa tibi: grauia peccata deuita tu semper.
y, iascr. cate cnminis C; de MOcabuli fwrma cf- Schuch' VohaL I
p. 395 ; h, G\l. 16 p. 347 Z pcopter] pp C ur a C 3 si qna €rv ;
signa BA $ Cvi% C; Cnm^i B tiro X<2; tyro CrOM.; l/o B;
[yro -4 7 bonis rt;; bonus CB\ bong (ac us) A nt non delinquas
inante rLA {cf. 11, 5; Woefflin. Arch. f. lat. Lexicogr. I p. 437)-, ut
In ante
non delinquas BA {etiam in B inaate prima maam 8uperscriptum!)\
ut non delinquas unante C; non delinquas, ut inante Daiaes; ut non
delinquas ut ante OM. 8 genitalia sola donantur scripsi {cf. G. ^A»
746; Cypr. p> 450, 21 H.: Si haereticiB in baptismo suo peccata
donaatur; ihid. 821, 28 sqq.; append. 103y 23)'^ genitali sok (sola'^
B) tenant (tenantur BA2^ 02*', genitalia sola lauantur (leuantur OeM,)
r^OeM.^ genitale soloz lauatur r'; genitali scelera leuantur Dauies;
genitali stola lauatur {Ld falso: leuatur) Pitra SpicU. IV p. 228;
g^tale ^« e. peccatum insitum) solum leuatur Kaelb.Ld 9 cati-
cuminus O poena notatur rv; peno notant C; peno notant JB; pene
notant A catecuminus poena notatur, | In signis v\ cf. 16, 1 sq.
10 Insignis (In signis C?) illa (= poend notatus) CJBr»; Insignia illa
A {Ldfdlso: insignis uel insignia AB; cf. S, 107 p. 722); In signis
(= in castris Christianis) ille r^v uiuas scripsi {= effugias for-
tasse mortem secumdam); uiuat Orv non sine damna {cf I 27, 19)
moraris scripsi (= uiuis; cf. 1 9, 9; 24, 10; 26, 17; 27, 20); S sine dana
memoraris C; non sine damna {in A alterum a litterae o simUe) me-
moraris (memoraria A) BA; sed non sine damno. {ceteris omissis) r
Oehl.', sed non sine damno. Memoreris, Ld; IUe uiuat (omisso In signis)
sed non sine damna. Memorare ( | Summa tibi:) Kaelb.; Insignis ille
uiuat, sed non sine damno moratur Hanssen
Digitized by
Googlc
InstrxLctionam lib. II. 67
VL
FII|EI4pyS,
Fideles admopeo, fratres ne odia toUant:
Impia martyribus odia repnt^ntar in ignem;
Destruitur martjr, cui^s est confessio ialis,
Expiari in^lum nec sa^giiine fuso docetur.
Lex iniquo datur, ut possit sese frenafe; 5
Inde lotus debes cauere similiter et tu.
Bis Deo pacc%s, qui Utes fratri protendis.
Ynde non affugies peccatum prisce sectans.
Semel es lotus, numquid poteris denuo inergi?
9, 4 ^ebf. 10, 4 «I Tiffi. 1, 9
VJ, 1 admoBeOi frfttr^s ne o4i^ toll^nt scrip» {cf. 29, 5 qaod neri^s
odia tollat; 39, 4; aMudere pofita ^i^etur ^d t^rbfiB in ecde^
CartfHiginienai motitSy de q^ilms Cypriani^ agit ppist. X Vaqq.) ; ^n^oneo (,)
fratre» {ifs C) de pdip toUant Orv (h. e. ut frqfre^ o4iQ eximant »eu
odio perseq^^fur*)] a^woneo fratres ne odip tpUant r^eomment,; ad-
moneo fratres, de odio tollant Dauies (in Minuc. Fel. iterata recens.
p, 4Ji) Kaelb, 3 Destrnitur Dau.v, pistraitur Or; Despuitur Oehi.
comn^fU. martir C 5 iniqua Q possis C fraenare BA
n
6 lotus debes cauere similiter et tu scripsi', lotus (lotus B; u fortasse
I
altera manus superscripsit; Ld falso: uotus B) debet {CB; delet A;
cf S. 107 p. 724) carere debis similiter (similit C) ut tu (tu' C) O;
Inde debet carere dolis; (; om. r*) similiter et tu rOefd.*^ lotus debet
cauere, debes similiter ut tu Ld in textu] lotus cauere, debes similiter
ut ti; Ld in lemmate praefationis; lotus cauere debet, similiter et tu
Kaelb.; lotus debet cauere, similiter ut tu Hanssen 1 % C
peccat, quisquis . . protendit JPitra Spicil. I 543 8 peccatum prisce
sectans O 2^ Ld {de clausula l.^ L}L cf. 18, 3); peccatum prisca
sectans r; peccatum pristina sectans La CrozCy Schurzfl. suppl.^ Pitra
SpicU. I p. 543; peccatum pristinum sectans Hanssen; peccatum prae-
scie sectans Oehl.; priscum persectans Kaelb. lotus Crv; notus
BA nuquid C lotus aqua: num poteris Pitra l. c; lotus/ aqua
num poteris id. I praef. p. XXI
5*
Digitized by
Googlc
6g Commodiani
VII.
FIDELES CAVETE MALVM.
Falluntur uolucres et siluarum bestei uiscis:
locis incantantur, quibus est ratio mentis,
Decipiunturque stropha ut esca sequentes,
Et uitare malum nesciunt nec lege tenentur.
Lex homini data est et doctrina uitae legenda, 5
Ex qua recordatur, ut possit uiuere caute,
Sui quoque locum, mortis et deroget ea quae sunt.
Condemnat se ipsum grauiter qui regi delinquet:
Aut ferro ligatus aut de suo gradu deiectus
Vel uita priuatus perdit, quod frui deberet. lo
VII, 1 Faluntur C Biluarum bestei uiscis scripst; c/". ^5, 19;
Verg. Georg, 1, 139 Tum laqueis captare feras et fallere uisco;
Ern. Appel de genere neutro intereunte in h L p. 102 \ siluarum bestei
escis Hanasen (cf, Cic. Cat. mai, 13, 44: Plato escam malorum ap-
pellat uoluptatem, quod ea uidelicet homines capiantur ut pisces);
siluarum bestei siluis C/ j^ylarim (bylarim A) Zestei (Cestei A) filuis
BA\] siluarum bestiae siluis r Oehh] siluarum bestiae cibis Ld; eidem
in mentem uenit silphiis uel sil(i)qui8; ego prius conieceram: siluarum
bestei uuis; cf, S. 107 p, 765 sq. 2 locis incantantur, quibus est ratio
mentis scripsi {cf, Lucret. 2, 677); Iscis incaata nictura ^bus es
tradita liitis C\ iciA (= icis? B; Icta A] cf S. p. 722) incanta
inctura quibus es tradita mentis BA; Ipsis incanta (, r^) iactura quibus
est tradita (, r') mentis (. r') r; Ipsis incautae natura quibus est tra-
dita mentis Oehl.] Ita incantant, uestrae quibus sunt traditae mentes
^ anrte
Ld 3 Decipiunt^ strofa ut esca sequentes C; Decipiuntq /C7qA ut
esca sequentes BA', Decipiuntque (quae 2^) aurea etc. SE^ Oehl,; Decipi-
untque quaestuosa, ut esca, sequentes r; Decipiuntque antra etc. r^comment.
{antra = ^ossae obtectae uirgultis*) ; Decipiuntque stropha uestras (sc.
mentes) ut escam sequentes Ld 5 uite C 7 Sui quoque O Ld\
Suique rOehl. 6 sq. recordatur, ut . . caute | Sui v; ego cum r* post
caute interpunxi 8 regi C delinquet Or' Ld; delinquit r* Oehl.
ligatus aut de suo gradu deiectus rv; ligatur aut decus gradu dilectus
8 r ■ d« Buo dale
O; ligatur (liquatur A) aut decus gradu dilectus BA 10 Vt C
prfoatni probatni
priuatus rv (cf. I 26, 21); pbatur C; probatus B; priuatus A {cf. S.
p. 729) pdet C; perdet BA; perdit rv
Digitized by
Googlc
Instractionam lib. II. 69
Exemplo moniti grauiter peccare nolite,
Translati lauacro magis caritatem habete,
Et escam muscipuli, ubi mors est, longe uitate.
Multa sunt martyria, quae sunt sine sauguine fuso.
Alienum non cupire, f uelli martyrii habere, 15
Linguam refrenare, humilem te reddere debes,
Vim ultro non facere nec factam reddere contra,
Mens patiens fueris: intellege martyrem esse.
vin.
PAENITENTIBVS.
Paenitens es factus: noctibus diebusque precare,
Attamen a matre noli discedere longe,
Et tibi misericors poterit Altissimus esse,
Non fiet in uacuum confusio culpae proinde,
laoBitl monltl b
11 moniti rv ; S iste C; moniti non isto (sic /) B ; non isto A 12 Tran-
lati C* caritatg C; charitatem BA 13 Et esca C; Et escam
BAH^r^v; Escam r' mos A est, longe uitater^v; et longe uitate
r*; et longe uite (uitae BAH^) OZ^ 14 quae rv] % CB-, qui A
sunt Or^Ld\ fiunt r^^Oehl 15 fi C cupire OLd (Schmh. Vokai.
I p, 408)', cupere rOehl, uelli (uelle BA) martyrii habere O^*;
uelle martyrium habere rv 16 refraenare BAr^OeU. reddere
debes Crv\ redde deles BA 17 factS C; factum BA 6tra C
■
18 Mens l)au,v; Mons Or fueris Crv; fuerit BA\ fuerit, sic
Hanssen intellege CXd; intellige BArOehl, m&rtjTem C Kaelb ^
(coniecturd)', martyrem BA] te martyrem rv esse] ec (= esse) B] et
A; cf, S. p. 724 VIII, inscr. penitenti bus C 1 Penitens C;
Paenitens B; Poenitens A 2 Attam C; at tamen B; Et tamen A
(otn. Ld) mare C* disce////dere C (re eras.) 4 confusio C2^E^
confaasio
' Kaelb.Ld {cf. Boensch, Ital. et Vulg. p. 309 \ 354 sq.); confusio BA',
confessio rOehl.; quod cunctanter repudiaui; cf, Cypr. 258^ 18] 260,
4; 14 H. culpae proinde. scripsi (proinde = deinde', ut 15, 5; 34, 4);
culpae; proinde Oehl', culpe pinde C; culpck (= culpae) perinde JB;
culpa perinde A (5. 107 p, 724); culpae; perinde rLd
Digitized by
Googlc
70 Commodiani
In reatu ttio sorde matiifesta deflere, 5
Tu si nulnus iiabes altutn, iEiedi6tim(|tie requit^e,
Et tamen in poenis poteris tua d^Mna lenire.
Namque fatebor enim unum me ex uobis adesse
Terroremque item quondam sensisse ruinae.
Idcirco commoneo uulneratos cautius ire, 10
Barbam (atque) comam foedare in puluere terrae
Yolutarique saccis et petere summo de Bege,
Subuenire tibi, ne pereas forte de plebe.
5 reatu rv; ////reatu C (c eras.); Ireatu B; li&eutu A sorde mani-
festft deflere scripsi (deflere subiecti locum obtinet; cf. Cypr. p. 262^ 25 sq.
H.: stratos solo adhaerere cineri, in cilicio et sordibus uolutari;
cmtecedimb ihi haec: quam magna deliquimtis, tam grahditet defle-
amus; 259, 21: ingemesceres et fleres, facie inculta, ueste mutata,
neclecto capillo .. indicia maeroris ostenderes; 641, 20 i dolorem
delictorum ..manifesta lamentationis suae professione testantes) ;
dlicede
sedde manifesta deflere C; sedde {B; in uocabuU discede extremis duabus
litteris — de — recens atramentum de industria^ ut uidetur^ extinctum;
sedde
discede A) manifesta deflere BA; disce manifeste (manifesto Ld inpraefat.)
dQ^exBrOehLLd; debes m. d. Kaelb. 6 habes altum medicumq. require
Z^Hanssen {S, p. 779); habes altu medicuq require C; habes altum
medicumque r. BA; habes herbam medicumque r. r; hab^, Altum
medicumque r. Oehl. ; habes Alti medicamen r. Kaelb, Ld 7 Et
tamen (tam C) Or; Et tum v paenis B 9 Terroremque item
quondam sensisse ruinae scripsi (de ruina fidei cf. 8.p. 769); Terrorem-
que linquend^ sensisseruma C; Terroremq, linquenda sensisse minam
BA (Ld falso: ruinam A; minam B); Terroremque linquendum sensi
ipse (sensisse Z^) ruinam 2*r; Terroremque linquentem sensisse ruinam
Oehl,; Terrorem qui ingentem sensi ipse ruinae Ld; Terrorem qui ipse
et ingentem sensi ruinam Hanssen; sed omnes huius acrostichi tsersus
finiuntur littera e 10 uulneratus IHtra Spicil, Ipraefat.p. XVIII
caucius C 11 Barbam (atque) comam scripsi; Barba coma C; Barbam
comam BA; Barbara comamque rv terre C 12 Volutarique saccis
rv (&. Ghl 18 p. 302); Volutareq (fortasse recte) satis CB; Volutare
qui satis A; Volutarique satis 2:^ (?) Hanssen ^^mo C 13 Sub-
uenire tibi Hartel, Hanssen {S. p. 766); Subuenir&ibi C; Subuenies
tibi BALd; Subueniet tibi r Oehl.
Digitized by
Googlc
InstructioBnm lib. IL 71
vnn.
QVI AP08TATAVBBVNT DEO.
Quando bellum antem geritar aut inrigat hostisy
Vincere qni poterit aut latere, magna tropaea,
Infelix autem erit, qui fuerit captus ab illis.
Amittit et patriam et regem, cui digne prouenit,
Pugnare pro patria qui noluit neque pro uita. 5
Obisse debuerat quam ire sub barbaro rege,
Seruitium quem pateat hostibus sine lege deferre.
Tu si proeliando moreris pro terra^ uicisti,
At si manus dederis, incolumis lege peristi.
Transfluuiat hostis, tu sub latebra (te> conde, lo
Aut si intrare potest, f si nec ne cessa.
ymi, insor. apostaaeniiit Ar* l aut inrigat hostis C {8. 107
Immiiitt IngTuit
j3. 780\ inrigat = inundatr, cf, lOy 1); inrigat hostis BA; ant ingrnit
hostis rOehl.] inrigat hostis Ld 2 tropea C 3 Infelix CArv;
infelix infrelit B a3 C erit qni in C primo omissum m, 1. super-
• iuii
scripsit ab BA 4 cui digne prouenit scripsi (= conuenientert
apte contigit, ut pugnet pro patria et uita; cf. ^l, 4; I 32, 1; C, A-
797); cni digne puerit (p uerit B; p uerit A) O; qui digne pro ueritate
rOeU.', qui digne pro ueris Kaelb.Ld 5 qui = si; neque tamen quid-
quam mutandum; de duobus entmtiatis relatitUs iunciis, quorum dlterius
loco sententiam condicioncdem expectaueriSy egi in editione mea Minucii
Felicis p, 137 6 debuerat quam (qua C) Or^Ld; deberat quam r'
r^ Schurzfleiseh', deberet quam Dauies; deberet qui Oehl, 7 Seruitium
quem pateat hostibus scripsi-, Seruitium^ pateat q hostibus C; Seruitumq,
{Ld falso: seruitiumque) pateat % (qui A) hostibus BA-, Seruitiumque
petat qui hostibus rOehl,; Seruitium poterat qui Kaelb.Ld] Seruitium
qui parat hostibus (i, e. qui se seruum offert) Hanssen siue A
, proelluido CprMl. B)
8 proeliando rv; praedicando Z^\ predicando C; praedicando BA
reg«
p C terra CS^v, terra BA\ rege r 9 At si CBr^v\ Ac si J.;
Aut si r* dederis, incolumis rOehl,; dederis incolumS C; dederis in-
colnmen (sic!) BA-^ dederis incolnmes, Kaelb.Ld 10 tu sub latebra
<te) conde Kaelb. {de accentu uocis latebra cf, C, A, 863; 1014); tu sub
laterebra (litteras re m, 1. deh) 2de C; tu sub latebra conde BArOM,
tu (te) s. 1. c. Hanssen; te s. 1. c. Ld 11 si nec necessa (ne^essa C
in B a Utterae e simile) CB; si nec necesse A; si necne, ne: cessa r*
si necne, ne cessa E^ r' Oehl, ; si nec, ne cessa Ld ; sedulo certare ne
cessa Hanssen
Digitized by
Googlc
72 Cominodiaiii
Vndique te redde tutum, tuos quoque: uieisti;
Et uigilanter age, ne quis incurrat in illa.
Rex infamis erit, si quis se propalat hosti.
Vincere qui nescit et occurrit tradere sese, 15
Nec sibi nec patriae laudem remisit ineptus;
Tunc uiuere uoluit, cum ipsa uita periuit.
De<inde> si refugiat inops aut profanus ab hoste,
Eramen ut sonans, facti uel ut aspides surdi,
Orare satis debet uel se condere tali(s). 20
X.
DE INF5^NTIBVS.
Duellum hostis subito <ubi) uenit inundans,
Et prius quam fugerent, [et] paruulos occupauit inertes,
9, 19 I Cor. 13, 1; Ps. 57, 5
12 reddetutu C 14 Rex O {Jenaer LiteraturzeiL 1879 p. 195);
Res rv %[ C 14 sq, hosti. | Vincere r; hosti, | Vincere v
16 patrie C • 17 uoluit scripsi (c/. ew. £wc. 9, 24); noluit Orv
periuit BoenschLd; peribit OrOehl, 18 De(inde) si refugiat scripsi;
De si refugiat O; De si u figuet BA (Ld falso : De si n — uel vl —
si qu et B A) ; Domini siquis r Oehl. ; Deum si non sequitur Ld
18 sg. ab hoste, | Eramen Ld 19 Eramen {cf, itah rame = cuprum;
Schuch, Vokal. I p. 226 erugo) ut (uti Hanssen) sonans, facti scripsi ;
Era ut sonans facti C; Eram <CouauA (B; Bouans A) facti BA; Eramen
Bonans facti(,) rv uel ut BAv (= ut aspides, quae aures sibi oh-
turando ipsae su/rdas se fecerunt; quod quomodo fieri ueteres putauerint,
ex Augustini enarratione in psalm. LVII cognoscas; ceterum poeta ut
Prudentius in praefat. in Symmach, u, 37 uod aspis praeter consuetu-
dinem masculinum genus adtribuit; de uel particula postposita cf, I
26 j 11); uelut Cr 20 satis Crv; fatis BA {om. Ld); malim saccis;
cf, 8, 12 debet uel scripsi; debet ut O (c/. 7, 10); debent aut rv
condere talis scripsi; conder&ali C; condere tali BAr^; condere tales
r^v\ fort, tabi = sordihus? cf, 5, 11; Georg, EW s, u. X, 1 Duel-
lum rv; Debellum C; De bellum BA; Duellum est ortum Hanssen
desubito Kaelb, ubi scripsi; om, Orv mundans ^(JB?)
2 fugerent, paruulos E^r^v; fugeret (fugeret & C) paruulos 02^{?);
sugeret paruulus r' occupau C post inertes comma pro puncto posui
,^ DigitizedbyVoiOOQLC. -
Instructionxim lib. II. 73
Inproperandum eis non est, licet capti uidentur.
Nec quidem excuso: ob delicta forte parentum
Fuere promeriti, ideo Deus tradidit illos. 5
Attamen adultos hortor, in aula recurrant
Nascanturque quasi denuo suae matri de uentre.
Terribilem gentem fugiant semperque cruentam,
Impiam, indocilem, ferina uita uiuentem;
Bellum enim alium cum fuerit forte gerendum, 10
Vincere qui poterit, aut certe iam scire cauere,
S
XI.
DESERTORES.
Desertores enim genere non uno dicunt(ur):
Est alius nequam, alius in parte secedit,
Sed tamen utroque iudicia uera decernunt.
10, 7 lo. 3, 8
3 InproperandS C non] oA 4 excuso E^r^v\ excusso Or^
6 Attaia C aula C2^ (cf. 125, 5); aula BA] arma rOehl.] aluum
Kaelh.'i, aluo Ld\ idem in praefat alma proponit 7 Nascanturque
rv, Nascunturque C; nascunturqui JB; nascuntur J. 8 gentem scripsi
(cf C A. 171 Tunc genus indocile uitam feritatis agebat); legem
Orv fugiant Wr^Oehl,\ fugiens Or^2'^\ fugient Ld semperque
BArv (Ld fdlso: semper qui B); sempqt C ferina uita uiuentem
(uiuent^ C) Or^ ferina uita uiuentes Kaelb.; ferinam uitam iubentem
OeW.; ferinam uitam uiuentem Ld in textw, f. u. uiuentes idetn in
lemmate praefationis 10 alium Or^Ld; aliud r^Oehl. 10 sg. ge-
rendum — scire om. A (non notatum a Ld) 12 hic uersus deest in
codd, et edd. praeter primam litteram S, qu^am C edd. exhihent^ BA
om.', Oehl. lacunam inuita Minerua sic explet: Si non fuerunt quid sit
bellum experti XI, I dicuntur rv, dicunt O 2 in parte secedit
scripsi (cf, I 28, 4; secessio haereticorum a doctrina Christiana hic
uidetur agi, cum illud nequam ad morum deprauMionem pertineat);
in partesecedat C; in parte recedat BAr^-, in partes (parte r') recedit
K^r^Schurzfl. suppl. 3 temen A utroque Or^Ld-, utrique r*
OeM. iudicia B (sed u ad formam Utterae n accedit) rv, indicia
A; iuditia C (Ld falso: iudicia A-, indicia B) decernunt CKaelh.
(coniecturd) JEanssen', deccrnuntur BArv
Digiti
zedbyGoOgle
74 Commodiani
Ecoe militatur; Cbristo sioQt Gaesari pares :
Befagiam Begis petO; si deiictor fuisti; 5
Ta illam inplora, prostratus illi fatere:
Omnia concedet, caius sunt e^ omnia nostra.
Bepositus castris ulterias caue delinquas.
Errare noli diu miles per spelaea ferarum.
Sit tibi post peccare desistere gestam inmensum. 10
XIL
MILITIBVS CHRISTI,
Militiae nomen cum dederis, freno teneris.
Incipe tunc ergo: dimitte pristina gesta,
Laxarias uita, qaoniam labor inminet armis;
Imperio Begis omni uirtate parendam^ *
12 n Tim. 2, 3
4 Ecc C; E ee B J. C^o A sicnti OeM. militator Christby
sicut V cesari C pares scripsi] paret O; paretur rOehl.; parent
Kaelb.Ld 5 delictor fuisti OE^r^v, dilector fuistir*; fuisti delictor
Han88en\ fortasse: delicta fecisti 6 inplora C 7 Oma C; ota
BA Bunt rOeM. {S. 107 p. 780):, iC;^ BA omS C nra C;
nra B (a parum accurate scriptum)] nro A 8 Eepositus Oehl.
comment. {cf. Cypr. p, 297, 16 H, positus in caelestibus castris;
p. 605y 3 cum .. militibus gloriosis et bonis congruat intra domestica
castra consistere et intus positos agere; 0. A, 959 Hic ergo
populus, qui nunc est extra repostus; ceterum iam Bigaltius in com-
mentario explicandi loci causa scripserat: 'Castris scilicet aduersus
Ecclesiam rursus positis tu ipsepost acceptampaenitentiamrepositus
Ecclesiae castris noli amplius esse desertor'); Repositis Orv; Oehl.
in commentario etiam Repotitus proposuit delinquas rv\ delinques
O 9 Errari C spelaea rv {Verg. Aen. Ecl. 10, 52)', spelunca
■pelM» ■peloia
CKaelb.', speiunca B; speiunca A 10 Sit tibi post peccare scripsi
(cf. Verg. Aen. 9, 140 peccare fuisset | Ante satis; de p = post
cf. 8. p. 775); Si tibi propeccare (pro peccare B A) O; porro pec-
care Ld in praefat. inmensum C Si ultra peccare desistere gestis
_ ti
inmiensum Hanssen XII, inscr. milibus cristi C; litteras ti m. 2,
superscr. 1 Milicie norii C fraeno B A ergo : dimitte Ld ; ergo
dimitte O; ergo dimittere rOehl 3 Luxorias C qfii C
inminet C
Digitized by
Googlc
Instractioniim lib. II. 75
Tempora poBtrema si uis pertingere laeta. 5
IUa bonus miles semper exspecta firuenda,
Blandire noli tibi, desidias onmis omitte;
Yt tuo praeposito cottidie praesto sis ante,
Sollicitus esto, matutinus signa reuise.
Cum uideris bellum, agonia sume propinquus; 10
Haec gloria Eegis, militem uidere paratum.
Bex adest optato; propter spem dimicat uestram;
Ille parat dona, ille pro uictoria laetus
Suscipit et proprium satellem dedicat esse.
5 ptingere leta C 6 IUa v; IUe Or milis C expecta CB\
ezperta A f^uenda £; finenda A 7 tibi noli tibi JB omnis
.... ^
omitte Hans8en\ omnes omitte Kaelh**^ oAo mite C; omnino mitte
BArv 8 praeposito r« (c/*. C. A, 987-, Cypr. p, 240, 23; 473, 17
praepositis et plebi; 475, 15 praepositos et diaconos); proposito
02*r^v cottidie rv (cf, II, 22)', cotidie C; quotidie BA presto
C ante (= coram, &vTrjv) ut r* cum antecedentibus coniunxi', praesto
sis, ante | Sollicitns esto r^v 9 signa reuise rv, signare nisa O; in
B autem m. 2. (= Big. ?) lineolis additis re a signa separatum et cum
nisa coniumctum 10 agonia sume propinquus scripsi (cf, 0. A. 209):
agonia sume ppinquus O; agonia (agonis A) summe propinquas BA;
agonias sume propinquas £d; agonia (agoni Oehl.) sume propinqua r
OeM. 11 Hec O 12 Rex BArv {cf. 9, 14); Res C adest optato:
{cf. Ter. Andr. 533 optato aduenis) Oehl.; adest, optato rLd; adest ad
latus Kaelb. propter spem dimicat uestram scripsi (= in hefh, quod
Christus cum diaholo gerit, de spe potissimum uestra agitur) ; pp spS
dimicaturSL C; pp spem dimicaturam BA Big.ms. Ld (i. e. dimicafionem' ;
Eig. ihid. dimicatum proponit)] propter spem dimicatnrum r (domini-
caturum r' in lemmate commentarii, qui error quam mira hahmrit fata,
exposui S. 96 p. 466; repetitus est ille etiam in Dauisii cofttmentario !) ;
praeter spem dimicaturum r*coww.; propter spem dimicaturo | IUe
Oehl,. 13 Ille rv; IUa O dona in A s. l. script. p C; fortasse;
post uictoriam letus C 14 Suscipit et rv; Suscipi& O^; suscipiet
et BA satellitem Oehl. comment. dedicat esse rOehl. (cf. Lucret.
1, 422 corpus enim per se communis dedicat esse| Sensus; Verg.
Aen. If 73 propriamque dicabo); dedecat e^ C; dedicat (deduat
JB™-4"») esse BA; deduat esse 2^ (lectio 'superlita) Ld (coll. 1 14, 7);
deduat sese Kaelh.
Digitized by
Googlc
76 Commodian i
Tu tibi praeterea in d(el)ictis parcere noli, u
Impiger esto magis, ut reddat famam pro morte.
XIII.
DE EEFVGIS.
Damnatorum animae merito se ipsae secernunt;
Ex hoc protegenti iterum ad sua recurrunt.
Eadix Chananaea, maledictum semen, erumpit
Et in seruili gente sub barbaro rege refugit,
Flamma quos aeterna torquebit die decreto.
Vult uagus errare sine disciplina profanus,
Grassari per fauces ferarum lege solutus.
Isti ergo tales, quos nuUa poena coegit,
Si <ce)dere nolunt ab idolis, respui debent.
13, 3 Gen. 9, 25
15 preterea C delictis r^Z^ {Eig. in comment.: 'Quae scriptura
ferri . . posset, nisi nos admoneret is qui apogr, recensuit, ueterem
In dellAn
manum fuisse in Belian'); in dictis C; in dictis JBJ.; in Belian E^
r*v 16 p C XIII, inscr. De refugis r; De refugiis 02^
l serenunt A 2 Ex hoc (sc. Christo rege, de quo antecedente car-
mine agebatur) protegenti O; Ex hoc protegente Ld\ Ex hoc progeniti
rOeU. recurf C 3 Chananaea scripsi (cf. quae in I 36, 7 nota-
uimus] ea quoque, quae sequuntur, maledictum semen 6^ in seruili
gente, argum^nto swnt, Chananaea ueram esse lectionem, si comparaueris
Genes. 9, 25\ Maledictus Chanaan, seruus seruorum erit
fratrihus suis); cananea C; Cananaea 5 J.2;V» ; Cainaea r*t?; cainina
r* in lemmxite comment. 5 eterna torq^bit C 6 j)fans (= profanus)
C (S. 107 p. 766); profugus BArv 7 ferarum scripsi (cf. 11, 9);
uiarum rv; uariarum O 8 talcix B\ talcX) J. in mss. post
u. 8 unius uersus spatium relictum praemissa littera I (C; i BA)
9 Si cedere nolunt scripsi (cf. 1 14, 8)-, Si dere uolunt C; Sydere uolunt
B^AS^', Si Fi6 B^ (== Big.) in margine; Si uiuere nolunt r; Si uidere
nolunt Oehh; *Si fidere nolunt Ld Respui CB^Av; respici B"" (= Big.)
in marg, r uulgo sic interpungebatur : nolunt, ah idolis respui
,.^rS&^^ttt<5!E,^N5£3ftpe-*^
t^^-»j^> .- * ^ -^^ - •*-*- - -u_ «- - -^ ' ■ cy^ifeed.b>fe
Instructionum lib. II. 77
xiin.
DE LOLII SEMINE.
De semine lolii qui stant in ecclesia mixti^
Expletis temporibus messis separantur a fructu.
Lolium est natum, quod non miserat dominus <agri>;
Omne [lolium] agricola collectum separat illud.
Lex ager nobis est: qui fecerit bonum in illa, 5
Ipsam uti<que) nobis praestat requiem ueram
Ipse Dominator; nam lolium igne crematur.
Si ergo putastis^ quoniam sub uno morantur,
Erratis: sterilis Christianos uos esse designo.
Maledicta fuit arbor sine fructu fioulna 10
In uerbo Domini, et statim exaruit illa.
Non operas facitis, non donum gazo paratis:
Et sic promereri Dominum putatis inanes?
14, 1 sqq. Matth. 13, 24 sqq. 10 sq. Matth. 21, 19
Xnn, inscr. lilii C*; primum i m. ^. mutauit in 1 qui rt?;
q C; quae BA 1 sq, lolii qui . . mixti, | Expletis rHanssen; lolii,
neiiU
qui . . mixti. | Expletis v 2 messis rv; mensis C; mensis BA
separantur a fructu. Hanssen; separatur (separat C) a fructu Orv
3 Lolium est natum, quod non miserat dominus agri Hanssen ; eandem
lectionem omisso agri praebent BA ; Lolium 3 nati! qd S miserat domi-
nus C; Lolium enatum, quod non miserat (emiserat Kaelb.) Dominus
(Domnus r*; DeUs Ld) rv; miserat dominator Huemer 4 Omne lolium
Orv; lolium del, Hanssen coUectum separat illud rvHanssen;
^ «t (k A) sep»nt
cdlect^ ee parat illud C; coUectum ee parat illud BA 5 not^ C
qui rv; que C; quae BA 6 Ipsam scripsi; Ipsa rv utique rv;
ntiqae
uti C; uti BA prestat C ucvam B; nouamJ.; c/. 8, IO7 p, 723
nun qn&
extr. 7 namrv; qua C; qua B; nam A 8 putastis C; putatis BA
rv quo O 9 Erratis Arv; Eratia CB sterilis BA; sterelis
C; steriles rv ee C 12 gazo paratis rOeM, {cf, 31, 14); gazo-
paratis paratis
philatio paratis C; gafopbylacio B; gajophylacio A; gazophylacio Ld
13 putatis rOehl.; portatis O; paratis Ld
Digitized by
Googlc
78 Gommodiani
XV.
PISai]|fVLATOitI.
Dissimula? legem tanto praeconio latam,
In tuba praese^tem c^eleste uoce cls^m^nteiQ,
Si propheta tantnm ^unas) declamasset in orbem,
Sufficeret utique Ppmi^i uoi Qiis^s^ per illiup^
In tot profotprum uolu^wa w% Domni proclftmftt} 6
XV, inser, Piasi^^aUtpri n^; Di^sipiaUton (Dji8imTi)2^tQri C) saecnlaria
(secnlaria C) in tot^m fugien^a Q. Sunt igitur inscriptiones carminum
XV et XVI in mss. coniunctae (cf. p. 57) ; in iisdem post uenum 13
€a/rminis XV (Inmites — demersit) nullo spatio interposito sequitur
uersus 1. carminis XVI (Si qnidam — nestra); ea cum re conueniunt
in cod. C acrostiehorum insequentium numeri ita scripti^ ut carmini
XVII numeru» XV I^ carmini XVIII numerua XVII praemittatur etc.
In codd. BAy ut s^pira (p. 00) ^ia^muSi aib imiiQ omf^ino deerant
numeri acrosticT^orumi q^08 in P alpera pianus ita supple^it, ut nulla
diuisionis in duos libros ratione habita acrosticha a primo ad octogesi-
mum numerentur; eadem manus lineolis interpositis et in inseriptione
carminis XV uerba Saecnlaria fagienda a primo uocabvio Dissi-
raulatori, et uersum 13. carminis XV a primo uersu carminis XVI
separauit et suos utrique aerosticho numeros (56 et 57) adscripsit.
Ordinem altera manu in codice B institutum editio I retinuit. Hanc
Oehler et Ludwig secuti sunt, nisi quod ille XIV et XV, hic XV et
XVI pro 56 et 57 posuit; cf. quae notauimus ad primum huius libri
acrostiohon et S. ^ p. 741 ^q. 1 Desimnlas C latam rv; lata
O i tnba praesentem (psentem C) OJB*4* -?*!'*) 5 tot prpphetarupi
B*A'r celeste C (cf. ^, 31; 5, ^); coeleste BA] coelesti (caelesti)
Z^{?)rv cjamantem r (cf 22, t5\ C. A. 313); clai^ante Qv
3 nnus add. manssen declamasset rOehl.; declamasse O; declamauisset
KaeXb.Ld in orbem Dau.Oehl.Hanssen (cf. 2, 4); ifiubem C; in
nubem r; iuubem BA 5 pfatorum nolamina uox $^i C (^ronuwtiandum
uolumna Domni, de quo syncopae genere cf. Hanssen p. 67; Schuch.
Vokal. II, 411 sq.); profatorum uel munia nox dni BA; prophetarum
uolumina lex Domni (Domini OeU.) rOehl. (TertuU. adu. lud. 8; 13);
profatoram nel m^iis uox Dei Ld
*) Pitra {Spicil. IV p. 229) in cod. B non praesentem, sed
praesertim legere sibi uidebatur. Nisi faUor casu quodam per errorem
uerum inuenit, cum praesertim (= disertim) cum uerbo clamandi con-
iunctum in ha/nc sententiam apte quadret, si comparaueris^ quae in I
41f 17 adnotauimus.
Digitized by
Googlc
Instractioniim lib. 11. 79
Malitiam nulliifi dimitiit [ita] aeque de corde.
Yis bona uidere et firandibas ninere qnaeris.
Lex ipea onr ergo proeeisit tanto labore?
Abuteris Domini mandata et te filinm inqnis;
Tn si talis eris, sine cansa fideris, inqnam. lo
Omnipotens mites qnaerit sibi filios esse^
Bectos, corde bonos, deuotos legi dininae,
Inmites autem iam scitis ubi demersit.
XVI.
SAECVLARIA IN TOTVM FVGIENDA.
Si quidam doctores, dum ezspectant munera uestra
Aut timent personas, lazantes singnla nobis,
Et ego non doceo, sed cogor dicere nemm.
Cum caterua Mali pergis ad E^ctacula uana,
Vbi (a) Satana fragoribus pompa (pa)ratur. 6
Licere persuades tibi, quodcumque placebit.
15, 6 I Petr. 2, 1 7 1 Petr. 3, 10
6 Malitiam Ld; Militia O; Malitias rOM. eque O 8 ego
C 9 metri cauaa mdlim et filium ommo te; cf. 8. p. 796 iniqais
O iOcausa] cSa A sine causa fideris O (= frustra confisiM eris?]
C' A. 76; Boensch. It et Vulg, p. 306; Zeitschr. f d, oesterr, Gymn,
1885 p, 9; Neue^ II p. 334); sine causa, uideris rOehl,; sine cansa
uid^s Ld; sine causa finderis Hanssen 11 Onfapotens C quit . .
ee C 12 bonos OLd; bono rOehl, diuine C 13 Inmites €
ati C sutis C XVI, 1 expectant O uS C 2 lazantes B^
(= Big.; cf. 5, 9) r^Hansaen; luzante (luz ante B^A) CB*A; laxant
r*t7 singula] iwaKm uincula; cf. Lucret. 6, 356 doceo OLd {edll.
22y IS); doleo rOehi.; taceo ^olim Ld 4 ////cateruft C (a ante c eras.);
cateruam BA 'Mali E^v; mali r spectacula rv; expectacula C
r 8p«ot
(c/*. Schuch. VoTcal. II p. 341 sqg.); ex rectacula B; ex rectacula A
5 Ybi (a) Satana fragoribus pom(pa) paratur Hanssen (cf. 18^ 4; 19, 16;
C A. 206; de uocabulo fragoribus cf. 1 17, 6); Ybi Satanas fragoribus
conparatus (comparatus BAS^; comparatur Ld) OLd; Ybi Satanas
fragoribus circo operatur rOehl.; Ld ^olirri maluit: compar paratur
6 persuadis O quodcumque rv; quocuq C; quocunque BA
Digitized by
Googlc
30 Commodiani
Altissimi prolis cum filiis Zabuli mixta
Eespicere nunc uis, cui renuntiasti, priora?
In ipsis uersaris iterum: qui proderit Vnus?
Aut si pro languore datum quod stulte profanas
I . • .
Nolite diligere mundum neque ambitum eius:
Tanta Dei uox est, et tibi pro le(ui> uidetur.
Obseruas mandatum hominis, et Dei deuitas;
Tu fidis muneri, quo doctores ora procludunt, 15
Vt taceant neque dicant tibi iussa diuina.
Me uera dicente[m] sicut teneris, prospice Summum:
Filius cuius eras, illi te adsigna clientem.
Viuere si quaeris gentiliter homo fidelis,
Gaudia te mundi remouent a gratia Christi; 20
Indisciplinate quod libe(t) licere praesumis,
Et choros historicos et cantica musica quaeris,
16, 12 I loh. 2, 15 17 I Cor. 3, 1
prol«B
7 prolis (plis C) CLd (cf. I 36, 7); prolis BA; proles rOehh
8 nunc scripsi (nunc et priora inter se oppommtur)] S {=non) C; non
qucA (= ques)
BA\ num rv uia ^ cui C {cf, Cypr. p. 122^ 7 H,); cui B ;
cui A; queis rv renuntiasti CLd; iQnxmcieiati BAr OeM. priora
BA'y cf u, 19 9 qui O (de BALd nihU notauit; cf. 1 24, 18; Liu.
XXVI 3y 3); quid rv Vnus Or (cf. C, A. lU; 771\ 803); Vnctus
Dau. (coU. 31, 15) v 10 profanas C; profanus BArv 11 in mss. et
edd. I littera praemissa ceterum spatium uacuum relictum 12 dilegere
C 13 pro leui uidetur Ld egregie (cf. 35, 1); ple uidetur C; prole
{in A 1 paene b) uidetur BA; proba uidetur rOehl. 15 fidis muneri,
quo doctores rv; fidis (fides BA) muneris quod doctoris O; fidis mune-
ribus, quod doctores Hamsen 17 dicente Dau.Oehl.; dicentem Or
Ld sicut (siC C) teneris OrOehl. (I Oor. 3, 1 ?); si uteris Ld
18 ille C 19 Viuire C; Viuere BA; cf. u. 8 queris C ho'©
B 21 libet scripsi (h. Ghl. 17 p. 450); leue Orv 22 choros
, , earoa blstriones
historicos CZ^Hanssen; choros historicos BA; caros histriones r; choros^
histriones OeM.; choros histronicos Ld; cf. quae adnotauimus in 0. A.
877 qtris C
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. II. 81
Nee tali subolem insanire licentia curas.
Dum uita frunisci putas, inprouidus erras.
Altissiraus iubet, et iusta praecepta deuitas. 25
XVII.
CHRISTIANVM TALEM ESSE.
Cum Dominus dicat, in gemitum edere panem,
Hic ut quid nunc^agis, qui cupis uiuere laetus?
Bescindere quaeris sententiam Summi demissam;
In protoplasto uide frenum procedere legis.
Si Deus omnipotens cum sudore uiuere iussit, 5,
Tu qui iocundaris, ergo iam exter es illi.
Indignatum ait Dominum scriptura ludaeis:
Ab esca refecti surrexerunt ludere fili.
17, 1 Gen. 3, 17 8 Exod. 32, 6; I Cor. 10, 7
23 Nec tall subolem insanire licentia curas scripsi (subolem = filios
ud filium cf. C. A. 725); Nec tali subolem & (C; ^ B) uani recurentia
(uamre curentia B) curas CB; Nec tali subolem uanni curentia curas
A; Nec tali subolem garrire amentia curas rOehl.; Nec talis abolere
uani reuerentiam curas Ld; Nec talem Zabuli uauitatem iacere curas
Huemer; Nec talja abuti uani reuerentia curas Hanssen 24 Dum]
iabet
Eum r inprouidus C 25 iubet rv; uiu& C; uiuet BA iusta
inita
Crv; iuxta BA XVII (XVI Cj, mscr. tale C 1 in] 1 C
gemitum CLd; gemitu rOehl. (cf, Cypr. p, 405^ 4; 10 sq. H. in tristi-
tia et gemitu edes); gemitum BA 2 Hic rv; His C; ^is B; ia
A ut quid] et nunc quid B; ec quid Oehl. 3 Resindere C
dei misaani
summi demissa CLd; sumi demissa ^ J. ; summi Dei missam rOekL
nm
4 protoplasto: Ld; ptoplausto C (cf, I 55, 1); protoplasto BA; proto-
plastum: rOeld. uide C; uis BArv; uides (poenam) Ld sagaciter con-
iecerat, neque tamen in textum recepit fraenum BA procedere
proders
CLd (coll. 19i 7) ; procedere BA ; prodere r Oehl, 5 Omp s C
«ria
6 ergo C; ergo BA; eris rv exter es scripsi {Neue^ II p. 5 sq.)\
as
exteris C; exteris BA; exterus rv 7 iudeis C 8 surexef C
XV. 6
Digitized by
Googlc
82 Commodiani
Nunc ergo cur illos persequimur sponte profectos?
Vnde perierunt illi, nos cauere debemus. lo
Maxima pars uestra luxuriis dedita paret.
Transgrederis legem, cum te faeis musicis inter.
Apostolus clamat, <clamat) immo Deus per illum:
Licentia uestra uos, inquit in ipsa, deperdit.
Esto ergo talis, qualem uult esse te Christus: 15
Mitis et in illo hilaris, nam saeculo tristis.
Excurre, labora, suda, cum tristitia pugna;
Spes cum labore uenit, et uictoriae palma donatus,
Si refrigerare cupis animam, ad martyres i!
Expecta requiem futurorum transitu mortis. 20
17, 14 Rom. 1, 24(?),- I Cor. 8, 9(?)
car Uloi
9 cur illos r«; cur rillios C; currilios BA persequimus (pseq.
C) Or^', prosequimur r^^Oehl.] sequimur Ld {errore typogr.?) pro-
fectos C; prosectos BArv II uestra CLd\ ufa BA'^ uestrum r
OeKL. luxoriis C dedit apparet C 12 facis musicis inter
C (cf. 16, 22', S. 107 p. 767] Cypr. p. 533, 15 H. inter martyribus
cod. T'y ibid. praefat. p. XLVIII); facis musicis in te J5-4; facis musi-
cis; in te Ld; fucis mficis, in te rOehl. 13 clamat, (clamat) immo
Ld in praefat. Hanssen 14 ura C inquit in ipsa {sc. lege) scripsi;
inquit, in ipsa rv deperdit scripsi] depdunt Orv^ forta^se licentiae
uestrae . deperdunt; cf. I 26^ 3 15 quale C te Christus rv;
te christni re Ohrlitam
re (£ef) xpm C; re Christum B; te Chribtus A {cf. 7, 10) 16 hylaris
C saculo B) seculo C 17 labora, suda, cum rv) laboras ludacu
sada
O; laboras luda cum BA 18 uictorie palpa C donats {^ us) C\
donatur BArv\ uulgo post donatur punctum ponehatur 19 anima
C {S. p. 767 sq.); om. BArv ad martyres i Ld {de clausula -L ^
— ^ cf. I 8, 5); ad martyres ibis Hanssen] ad martyris i C; ad mar-
tyrisi BA ; admartyriza r Oehl. ; Refrigerare {omisso Si) cupis, admartyri-
zare Pitra Spicil. I p. 543 20 Expectare quiem C futurorum
am in
transitu CZ^E^Ld; futurorum transitu B A; futuram in transitu
rOeM.
Digitized by
Googlc
Instractionum lib. II. 83
xvin.
MATRONIS ECCLESIAE DEI VIVI.
Matrona uis esse Christiana ut saecali discens:
Auro te circumdas aut serica ueste, pudica,
Terrorem legis ex auribus uento remittis,
Bes uanas adfectas cuncta de Zabuli pompa,
Ornas et ad speclum cincinnos fronte reflexos, 5
Nec non et inducis malis medicamina falsa,
In oculis puris stibium peruerso decore,
Seu erines tingis, ut sint toto tempore nigri.
Bst Deus inspector, penetrat qui singula corda.
Oeterum pudicis ista necessaria non sunt. 10
Casto ac pudico sensu pertundite pectus;
Lex Dei testatur tales abscedere lege.
Ex corde qui credit femina marito probata
18, 9 Hierem. 17, 10; Psal. 7, 10; Act. 1, 24
XVIII (XVII C), l Matrona A (non notauit Ld) Schurzfl, suppl
a
Fitra SpiciL I p. 543 \ Matronis C; Matronas ^rv esse Christiana]
«Sxpiana C seculi O discens scripsi (= diacipula ; cf, I 37, 6);
df ces C; 6T ccs J5; D'gces ^; domnas rOehLPitra l. c; domna Schurzfl.-,
duces Ld', diues Hanssen 2 circundas A au* C sirica O, quae
forma fortasse recipienda fuit; cf. Oeorg. HW s. uoce Ser 3 aur^-
bus C* 4 hunc uersum sic, ut editur, And. hahuit (6. Ghl. 16 p. 341 ;
345) popa C 5 Ornas (Dauies) et ad speclum cincinnos scripsi
(S. p. 768 \ de forma speclum cf. Schuch. Vokal. II p. 404); Ornans
oioclnnoi
& ad speluncinnos C; Ornaris (ornaris ^ £) ad speculum hiciuuos BA;
Ornaris ad speculum cincinnos rv; Ornaris et ad spelu (speclum emend.
Oilh. Gaulmin) cincinnos And. {h. Ghl. 16 p. 341); idem cod. uersum
6, exhihehat ut editur 6 Nec S et C; cf. 19, 13; 24, 14; Knehner
stlblam
§ 149 not. 7 7 stibium rv; stiuium C; stiuium BA 8 temp C;
cf. I 26, 4; II 2, 5 9 cord* B; corde A 10 2 C H Casto
ac pudico Hanssen; Casto atque pudico rv; Claros atq pudicos C;
ckatoi daroi
claros {B ; castos A) atque pudicos B A perfundite GuU. Hartel
12 lege Oehi.Ld; legis C, quod mutatum est in leges; leges BAr
e
13 qui] malim quae femina (famina B; foemina A) marito probata
Or^Ld; feminae marito probatae r^Oehl.
6*
Digitized by
Googlc
34 Commodiani
Sufficiat esse non cultibus sed bona mente.
Induite uestes quas oportet, frigus ut ostent i&
Aut nimium solis, tantum ut pudico proberis;
Et in plebe Dei facultatis dona demonstres.
Dat tibi momentum <Tabitha) clarissima quondam
Exauimata iace^ns) precibus uiduarum erecta.
In dando promeruit, non comtibus, inde leuari. 20>
Vos matronae bonae uanitatis fugite decorem:
In<cestas in> feminas congruit cultura lupana.
Vincite malignum, pudicae feminae Christi,
In dando diuitias uestras ostendite totas.
18, 18 Act. 9, 36 sqq.
15 Induite CAnd. (qui totum uersum eodem modo quo C exhibehat;
cf. h. Ohl. 16 p. 348 sq.', de numerorum inconstantia cf. 32^ 13 \ 35y
Indnera
iO; I 24, 4 8qq.)\ induite BA\ Induere rv oportet frigus ut ostent
(obstent Ld) OAnd.Ld (= arceanty defendant cf Hor. serm. 13, /4^
Schtich. Vokal. II p 131); oportet frigus ut possent Ld in praefat.;
optat frigus et aestus rOehl 16 pudico pberis C (sc marito; cf. u,
13)', pudico proberis B-, pudico praeberis J. 17 demonstres Ld {cf. I
32, 7; 34, 15) \ demonstris CJ5; demonstras A\ demonstra rOehi,
18 Dat C; Das BArv momentum scripsi (= incitamentum-, cf Liu,
XXI 4y 2 ut pater in se minimum momentum ad fauorem concili-
andum esset); momeriu Crv; moinerium BA Tabitha scripsi {cf.
Cypr. de opere et eleem. c. 6, quem locum hic seciUum esse Commodi'
anum apparet); om. Orv clarissima quondam rv; clarissimo quodam
O 19 Exanimata Crv; Examinata B{?)A iacens rv; iace C;
iMeni ram
iace BA pcibus C uiduaf C; uiduar BA post erecta uidgo non
interpungehatur 20 pmeruit CB non comtibus rv; S comitibt Cy
coltlbns
non comitibus BA2 21 matrone bone C 'uanit^tis fugite
decorem, nisi forte scrihendum est: fugit^ uanitatis dec6rem' Hanssen
22 congruit rv; congruet O lupana CALd; lupanu B; lupans 27*;
lupanas r; lupanaris Oehl.; post lupana interrogationis signum posuit
Ld, quod retinuit Hanssen post feminas inserto uocahulo castas; ego
punctum post lupana restitui et In(cestas in)feminas scripsi; cf. Cypr^
p. 195, 25 H. Ornamentorum ac uestium insignia . . non nisi prosti-
tutis et inpudicis feminis congruunt 23 femine O; faeminae
B; foeminae A
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. II. 85
XVIIII.
ITEM IPSIS.
Audi tu uocem, quae uis Christiana manere,
Beatus Paulus qualiter rogare praecepit.
Caeliloquax autem Esaias doctor et auctor
Detestatur enim caritatem mundi sequentes:
Exaltatae, inquit, ceciderunt filiae Sion. 5
Fas in Deo non est Christianam coli fidelem.
Oentili more quaeris procedere Dei sancta?
Has Dei praecones damnant in lege clamantes
Iniustas esse feminas, quae se taliter ornant.
19, 1 sq. I Tim. 2, 8 sq. 5 Esai. 3, 16 (Cypr. de habitu
wg. 13)
XVIUI (XVIII O, l Audi tu scripsi {cf. 5, 11 deuita tu; apocr.
JEsdr. IV lly 16; 38 Audi tu, quae; prim conieceram: Audi Dei; cf,
8. 107 p. 780); Audiui C; Audisti Hanssen; Audi BArv mc^primo
omissam C* s. h scrips. quae Arv; % C; qui B uir C christi
ne
ana C mare C* 2 rogare C (S. l. c. ; locis ibi aUegatis addo LeuiL
6y 6 orabitque pro ea sacerdos; 5, 10 rogabitque pro eo sacerdos);
ie ornkri
rogare BA\ te ornari rv praecepit. r; praecepit, v 3 Caeliloquai
(Cel. O CLd; caeliloquax BA; Coeliloquus (Cael.) rOeU. autem (B?)
A; au C; item rv interpunctionem^ quae in edd. post auctor pone-
baturf deleui, cum enim, quod sequitur^ non causalem, sed affirmatiuam
uim habeat; cf. 8, 6; I 26, 28 sq.; C. A. 820 4 Detestat C
«nim caritate C {cf. Cypr. p. 192, 22 H. — 1. loh. 2, 15 — ); enim
praultatetn
«nim caritate BA; enim prauitatem rv; item prauitatem Hanssen
ea
sequentes rv; sequentur C; sequentur BA 5 Exaltate CA
inquid C ceciderunt Ld {coll. Cypr. p. 197, 5: exaltatae ceci-
derunt corruptae turpitudinem foeditatemque meruerunt; cf. Zeitschr.
iaeebont
f. wissensch. Theol. XXII p. 386); cecidef C; ceciderunt JBJ. ; iacebunt
rOehl. filie C 6 2 6 C 7 mori C; sed m. l.i mutauit in e
pcedere C Dei Orv; fort. Domini 9 feminas (faem. B; foem.
A) % O g&aliter C; se totaliter A {Ld fdlso: B)
Digitized by
Googlc
86 Gommodiani
Kapillos inficitis, oculos nigrore linitis, lo
Lunatis comulas gradulatim fronte depinctas,
Malam medicatis quodam superducto rubore,
Nec non et inaures grauissimo pondere pendent,
Obruitis coUum margaritis, gemmis et auro,
Palmas Deo dignas praesagio malo ligatis. 15
Quid memorem uestes aut totam Zabuli pompam?
Bespuitis legem, mauultis mundo placere,
Saltatis in domibus^ pro psalmis cantatis amores.
Tu licet sis casta, non te purgat sinistra sequendo:
Vos ideo tales Christus cum gentibus aequat. 20
10 Kapillos CLd, Capillos And,? {cf. h. Gbl 16 p. 342, 349) BA
rOehh infigitis C nigro relinitis And»(?); linigrore linitis C
{librariits uetus cum linigrore scriheret, ad insequentis uocahuli primas
litteras uidetur aherrasse) ; Ituigro relinitis B ; Iwtgro relinitis A {S. p,
727) ; fuligine relinitis r Oehh ; de nigrore linitis Ld (eoll. Cypr. p. 197
«g. jH. oculos circumducto nigrore fucare; p. 384, 19: oculi superfuso
nigrore) 11 Lunatis Ld (colh Cypr, p, 196 , 23); Lonatis C;
^Xonatis (sic!) B; zonatis A; Leuatis rOehl,; Lauatis And.? (h, Ghl.
16 p, 342); Louatis uel Lobatis Pitra Spicil, IV p, 229 gradulatim
scripsi (cf, Suet. Ner. 51; Quintil. I 6y 44; XII 10 , 47); gratulatim
OAnd.(?); granulatim rv ; hanc lectionem Eig. tuetur complurihus locis
allatiSf quibus grani capUlorum commemorantur depinctas C; de-
pictas BALd; reflexas J.nd.(.?); depicta rOehl, 12 Malam Ld; Mala
OAnd.(?); Malas rOehl, quadam C robore C 13 Nec 2 C
14 coUum margaritis scripsi (cf. Cypr. p, 259, 16 H. auro te licet et
monlllbQS
margaritis gemmisque condecores); coluniituralis C; colum naturalis
BA; coUum monilibus rv (cf, Cypr, p. 197, 7auro et margaritis et
monilibus) gemmis Arv; gemis C; geuus B 15 praesagio
malo sc. futurorum; cf. Cypr. p. 199, 9 uestes r OeM. ; uester C; ueste
BA; uestem Ld 16 totam Zabuli pompam rv; tota zabuli pompa
OAnd. (h. Ghl. p» 345) 17 mauultis scripsi; Suultis C; cum uultis
BArv 19 purgat O (Ld falsoi 'purgas A edd.* ; suhiectum est hoc,
sc. quod casta es; quamquam in gerundio aliud suhiectum, tu, latet;
nam sinistra sequendo idem ualet quod *ubi tu sinistra sequerH; de qu^
re cf. C, A. 178 Quo nuUa uenia liberat (homines flagitiosos) se
dicendo seductos (= ubi dicunt seductos se esse); 186 Vt faceret
populum ad se transeundo dilectum) ; purgas r v sinista C
sequendo rv; sequenda O
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. II. 87
Xanta Dei mulier diuitias corde demonstrat.
Tmnificato choro placitoque Christo seruite;
Zelantes fauore Christo oflFerte odorem.
XX.
^ IN ECCLESIA OMNI POPVLO DEI.
lustus ego non sum, fratres, de cloaca leuatus,
Nec me supertoUo, sed doleo uestri, qui eerno
Ex tanto populo nuUum in agone coronari.
Certe si non ipse pugnat, uel suggerat illis.
Cladem obiurgate, ouantes officite luxu! 6
Laborat frater aduersante mundo sub armis,
Et fretus opibus nec pugnas nec pugnanti resistis?
Stulte, non intendis unum bellare pro multis?
19, 21 I Petr. 3, 3 sqq. 20, I Psal. 112, 7 (Tertull. Marc. 4,
28 extr.)
21 Xancta di mulier diuitias corde demonstat (sic!) C (8. p. 745);
om. BA r OeM. ; neque est in ceteris codd. et edd. uacuum relictum
spatium ut i, 4/ ^3, 10; Ld autem Lucianum Muellerum secutus (cf^
Jahrh, f. cl. Philol. 97 p. 435) lacunam soliio modo indicauerat
22 placitoq OJ5; placito qui A seruire C; placere BA; placete rv
23 Zelantes Crv] ^Xelantes B\ Telantes A fauore BA] fauorg' C;
feruore rOehl. odorS C; odorem BArv; adorem Luc. Mueller-, sed
cf, Cypr. JS91, 29 sq. E. (ep. ad Phil. 4, 18) recipiens ab Epaphrodito
ea quae a uobis missa sunt, odores (odorem Gv; odore W) suauitatis,
sacrificium acceptum et placitum Deo (Genes, 8, 21) XX (XVIIII
O), inscr. eccle sia C 1 iustu B ffs C lauatus A (om. Ld)
2 ufi O 3 populu C in agone coronari] cf. Cypr* p. 492, 18 sq.;
493, 2 sqq. H, 4 uel] IC 5 obiurgate OLd; obiurgatis rOehl.
ouantes Ar Ld (= si uiceritis; opponitur hoc uocahtdo cladem);
ouanter CB (Ld falso: ouantes AB) 2^; o uenter rOehl. officite
luxu scripsi (= luxuriae obstate); efficite luxu O (in A primo officite
tUdetur scriptum fuisse; sed o in e mutatum) 2^; effercite luxu rOehl;
efficite lucta! Ld 6 Laborat rv; Labora O ff C 7 fr&us Cr^;
T
fa^tus B; factus J.; fartus r*v opibus ri?; opid>us C; opidus J5-4
resistis OLd; te sistis rOehl. 8 Sftulte C
Digitized by
Googlc
88 Commodiani
In talem pendit ecclesia tota, si uincat.
Abstinere uides fratrem et pugnare cum hoste. lo
Optas tu in castris pacem, foras ille repugnat.
Misericors esto, ut sis ante omnia saluus.
Nec intuis Dominum praeconio tanto clamantem,
Inimicis etiam qui iubet alimenta praebere?
Prandia ob ea prospice diurna, quae semper 15
Omaibus omnino diebus cum pauperis sumpsit.
Pascere tu quaeris, stulte, qui te denuo pascat.
f Vis ille mihi paret, qui conponi proponit.
Laute cibatum distenso uentre declamas,
20, 14 Prouerb. 25, 21 ; Rom. 12, 20
9 pendit OLd {cf. I 35, 9); pendet rOehl. ecclesia CB
10 Abstinere OLd; Abstineri rOehl. ffem O oste C 11 Optas
rOeJdr, Obtas C; Obstas BALd pac g B; pac^e A (Ld falso in-
uertit ordinem) 12 sis ante omnia saluus rOehl.; sciant ea omnia
salaos (salandL B; salua A; cf. S. 107 p. 722) O; tiant ea omnia salua
Ld; fort. ut sic taam animam salues; cf. Prou. 11, 17 benefacit
animae suae uir misericors 13 Nec intuis Dominum CLd {cf. I
neo metais
31, 1) ; haec intuis dum BA ; Nec raetuis Dominum r OeM. (cf. 32, 9)
praeconio rv {cf. 15, 1); praeconia O clamantem rOehl. {cf. 17, 13]
30, 11; C. A. 352); clamante O 14 iubet Crv; lubet J5^ aliiata
C 15 ob ea scrijpsi {cf. I 1, 9; S. p. 739); ab ea Cr^; ab eo BA
Zr^v diurna Ld (cf. Macroh. Sat. 2, 4 cena satis parca et quasi
lobbe lobba
quotidiana); iurna C; lurna BA; lurna 2*; Lurna 2*; lobe r';
Tobia r^; Tobo r* in comment. ex supplem. Eig.; lurco Oehl. quae
qa«e
r^; % C; % BA {om. Ld); qui 2^{?)f^v 16 pauperis OLd; paupere
rOehh; pauperibus Hanssen sumpsit Brv; susit C; sumsit A
pascat
17 q C sumsit A 18 conponi C; componi BArv; sibi componi
Hanssen ; praeponit Oehl. in comment. haec addens : * Verba sunt diuitis
moniti respondentis : Tu dicis me quaerere pascere solum, qui me denuo
pascat ; sane, putasne tu me hoc expectare posse de his pauperculis,
qui sepulturam omnihus conuiuiis praeponunt V ; quae copo mihi Gu^d.
Hartel 19 Laute Crv; ^aute B (1 paene C est) ; Caute A {om. Ld)
distenso C; dissento B; dissexto A; distento rv declamas O; declamas.
Ld; declamat rOehl.
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. II. g9
Oppressus inopia <cu)m frater s(it) iuxta tabescens. 20
Die Dominica quid? Alius si non ante uocauit,
Ex suo [te] deturba pauperem, quem ad prandium ducas.
In tali spes est uestra de uestro refecto.
XXI.
MARTYEIVM VOLENTI.
Martyrium, fili, quoniam desideras, audi.
Abel qualis erat, esto, aut qualis [Isaac] ipse magister.
Eectamque delegit Stephanus sibi uiam in iter.
Tu quidem quod optas, res est felicibus apta.
20, 22 Esai. 58, 7; Luc. 14, 13 23 Matth. 25, 35 sqq.
20 Oppressus inopia (cu)m frater s(it) iuxta tabescens scripsi (cf, 22,
5; 24:y 11) \ Oppressus inopift (inopiam B A) Irs iusta (iuxta B A\
cf. 16, 25; 26, 5) tabescens O; OppressuB inopia frater iuxta tabe-
scens. rOehl.; Oppressus inopiam fratris iuxta tabesces! Ld {idetn in
lemmate praefationis 'tabescetl'); Oppressus inopia {du)m frater iuxta
tabescens. Hanssen 21 Die dominica quidV scripsi (cf 31, i); De
die dominica quid (qued C; quod BA) Orv {ntUla in fine interpuncti-
one posita) alius scripsi', dicis O; dicis? rv sifi C; si u BA; si
se non OeJd. uocauit O ; locauit r Oehl. 22 Ex suo te deturba
Bxcnte
C; Ex suo se de turba BA; Excute de turba Z^ Hanssen (cf. C. A.
878); Excita de turba rOeM. 23 In tali spes est uestra de uestro
refecto scripsi {S. p. 781 sq.) ; In tabulis spes est uestra (ufa BA) de uro
Chriito
(C; ufo BA) refecto O; In tabulis spes est uestra de Ohristo refecto
rv XXI (XX Cj, inscr. martyrium CrOehl; marturium BALd;
cf. u. 1; 5; 14; 15; Schuch. Vokal. II, 262 sq. ^olenti {^^udlenti)
B; Dolenti A; cf. S. 107 p. 725 1 Martyrium CrOeM.; Marturium
BALd qm C 2 qualis ipse magister. scripsi {S. p. 783); qualis
Isaac ipse magis (C; m&gis B; magls A) O; qualis Isaac ipse, aut
(Isaac, ipse aut Oehl.) r Oehl. ; aut qualis Isaac ipse. (;) Ld 3 Rectaq
C (8. p. 784) ; rectum qui BA ; Rectam qui r OeU. ; Rectumque Ld
delegit Dau. v ; diligit O {in C tamen medium i m. 1. mutauit in e) r
uiam Dau.OeU. {cf Herm. Past. mand. VI 1, 2 rectam uiam in-
gredere .. uia . . mala . nocibilis illis, qui per eam iter faciunt);
uitam OrLd 4 felicibus apta(.) OrOehl. {cf C. A, 882); felicibus;
opta (I Vincere) Ld
Digitized by
Googlc
90 Commodiani
Vince[re] prius malum benefactis recte uiuendo. 5
Eex illa tuus cum uiderit, esto securus.
Ipsius est tempus et nos in utrumque gerentes;
Vt si bellum adest, in pace martyres ibunt?
Multi quidem errant dicentes: Sanguine nostro
Vincimus Iniquum; quem manentem uincere nolunt. lo
Obsidiando perit et ideo sentit Iniquus,
Legitimus autem non sentit poenas ad actus;
Eiula f euoque zelando pectus pugnis pertunde.
Nunc si benefactis uinc<es), eris martyr in illo;
Tu ergo qui quaeris martyrium toUere uerbo, 15
In pace te uesti bonis et esto securus.
21, 5 Rom. 12, 21
5 Vince prius Malum rOeU, (cf. S, p, 784); Vincere (Ld fdlso: Vince
A edd.) prius malum (Malum Ld) OLdHanssen (priua A primo
scripserat; sed eadem manm s pro a restituU; cf S. p. 722)
benefactis C 6 illa scripsi; illo C: ille BArv; ille te Hansssn
7 et nos Crv; fct itoa B; per ttos A; cf S. p, 725 8 adg (=
adest) C; abest BArv martyrea A post ibunt interrogationis
signum pro puncto posui 9 quidam A erant A no^ CB ; nro
A 10 Vincimus CLd; Vinciraimus {sic!) B; Vincimimus ^; Vicimus
rOehh quem manentem scripsi (prius conieceram quem manentes
uel qui manentes; S. p. 784); q manente (menente A) O; quo manente
rv, quod Oehl. ita explicat: 'manente hoste non perstant in fide*
11 perit] cf 22y 13 sq. ideo Or; adeo v iniquus r^ 12 penas
C; paenas B ad actus scripsi {S. p. 784) ; adactus O {in B xl paene
a est); ad actas r^; adactas r^v 13 Eiuia euoque (euoq C; euoq, A)
zelando O; Eiula, tuq. zelando r^; Eiulatuque zelando (celando OeihL)
r^Oehh; Eiula euaqne zelando Ld; Eiula euaque, pectus pugnis pertunde
zelando Hamsen 14 uinces, eris scripsi {cf u. 5); uinceris OLd
(Ld falso: uiceris A edd.); uiceris rOehl. 15 Verbo v 16 pacete
C
Digitized by
Googlc
InstructioDnm lib. II. 9t
XXIL
BELLYM COTTIDIANVM.
Belligerare cupis, stulte, quasi bella qniescant!
Ex protoplasto die pugnatur in fine nobis.
Libido praecipitat: bellnm est^ tu pugna cum illo.
Luxnria suadet: abutere, bellum uicisti.
Vino copioso parce, ne per illum aberres; 5
Maledicti retine[te] linguam, unde Deum adoras;
Conpesce[re] furiam, pacificum redde te cunctis;
Oppressos miseriis deprimere caue minores;
Terrorem adcommoda tantum et noli nocere;
Tramite uos recto ducite sinceri per saeclum; la
22, 6 lac. 3, 9 7 Rom. 12, 18
XXII (XXI C), inscr. cottidiaDum Crv] cotidianum BA 1 cupis
CAnd. (S, 107 p. 784 sq,) ; quaeris Brv, quaerit A quiescunt BA Ld ;
qescunt C (de quasi cum indicaU cf. Augmt de ciu. Dei uol. I p. 133,
31 sqq.; 151, 21 sq.; II p. 35, 8 sq.; 109, 10 sqq. 2>»; C- I. L. VIII,
2728)] quiescant rOeU. 2 Expertoplausto C; cf. I 35, 1 dic A
{8, p. 723) pugnaf C in fine OrLd (de clausula J.^ J-^ cf^
I 8f 3); infinite Oehl. in textu\ sine fine idem in comment.; in fine de
Hanssen iib C; ub BA; uobis rv 3 tu pugna scripsi (cf. 19, 1);
clipugna C; cum pugna BA; pugna rOehh; compugna Ld illo Or
OeU. (quod ferendum uidetur, cum bellum interdum idem significet
quod exercitus hostilis; cf. u. 4; 10, 1); illa Ld 4 Luxoria C
co
5 Viuo BA (om. Ld) copioso rv; cupioso C; cupioso BA illum
BArLd; illU C; illud Dau.Oehl. 6 Maledicto HanssenrOeM.
retine rOehl.; retinete OLd (retine te in lemmate praefationis)
linguam (lingua C) unde Doranum (dfim C; Dominum r Oehl. ; dUm BA)
adoras OrOehL.; lingua; munde Deum adora Ld 7 Compesce rOehL
faroTsnt
Hanssen; Conpescere C; Compescere 5-4 2^* furiam C2^Ld; furiam
BA; furorem r; (Compesce) refuriam E^Big.ms.; nefarium (sc. te) uel
nefariam (se. linguam) Oehl. reddete C 8 Oppressos rOehl.
(cf 20, 20); Oppressus OLd depraere C 9 Terrorem C (cf 28,
4); Tortorem BALd; Tutorem rOehl. adcomoda C; adcommoda B
Av; ad commoda r; (Terrorera) admodera Hanssen 10 recto
rOehl; rectum OLd, qui additi *(rectum) tenet locum aduerbii*
sinceri per saeclum scripsi (cf. epist. lac. 1, 27 immaculatum se
custodire ab hoc saeculo; Phil, 1, 10 ut sitis sinceri et sine offensa) ;
sincero per seclo O^'; sincero prae zelo rv
Digitized by
Googlc
92 Commodiani
In tuis diuitiis communem te redde pusillis;^
De labore tuo dona, nudum uesti: sic uinces.
Insidias nullo facias qui Deo deseruis:
Aspice principium, unde perit inuidus hostis.
Non sum ego doctor, sed lei docet ipsa clamando. 15
Verba geris tanta uana, qui sub uno momento
Martyrium quaeris otiosus tollere Christo.
XXIII.
DE ZELO CONCVPISCENCIAE.
Dum cupis, inde peris, dum ardes proximi zelo;
Exstinguis te ipsum, quando te incendis abactus.
Zelaris alium, inuide, de malo lucrantem^
Et te parem concupis fieri pecuniae tantae.
Lex sic non aspicit(ur) ; dum illum incumbere quaeris, 6
Omnia suspensus uiuis in ardore lucrorum;
Cumque reus tibi sis ipsum te iudice damnans,
Oculorum acies nunquam satiatur auara.
Nunc ergo sic redeas et cogites: uana cupido est
11 comunem CAnd. (cf. I 30, 15) \ coe B A) comem rv pufillis
C \t laboretuo C ueste A uincis C; ^pro sic uincet uix audeo
proponere si uincas' Hanssen 13 nullo OLd] nuUi rOeM.
fatias C 14 perit OLd; periit rOehl.\ pereat Oehl. comment
16 uana OLd; uane rOehl. qui rv] % C; quae BA XXIII (XXII
€), inscr. CONCVPISCEKTIF^ C; concupiscentiae BA] cf. u. 18
1 ardis C proximi rv\ proxime O 2 Extinguis O abactus OLd;
abintus r ; ab intus Oehl. 3 lucrantem scripsi (cf. 6; 13 i I 28, 5) ;
latrantem OLd {idem temptat in praefat: latrando); laborantem r
Oehl. 4 tsB . . pecunie tante C concupis Hanssen 5 aspicitur:
dum Hanssen (cf. 155,4); aspicit dum O; aspicit: dum rt? incubere
queris C 6 Oma C; omnia BArOehl (cf Woelfflin. Arch. f. lat.
Lex, u. Gramm. II p. 95 sqq.)', Omnino Ld 7 damnans (,) OLd;
damnas, r; damnas. Oehl. 8 Oculotum aties nflqulk satiat C
• sic redeas C (8. p. 745 sq.); si redeas BArv; fortasse sic credas
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. II. 93^
Congere<re) nimium sub fragili uita moranti. la
Vnde Deus clamat: Stulte, hac nocte uocaris!
Postea mora ruit: cuius erint ista talenta?
In suprema ardes iniusta lucra conando,
Suggeret cum Dominus unicuique uicta diurna.
Congestet alius: tu bono uiuere quaere, 15
Et Dei t cor censens agis super omnia uictor;
Neque enim dico uel intimo neci te mittas,
Cum pro die tuo uigilas sine fraude uiuendo.
23, 11 Luc. 12, 20
10 Congerere niniium sub fragili uita moranti scripsi-, Congere nimiu
sufFragili uita moranti C; BA totum uersutn omittunt; edd. ut 16y II
nihil nisi initialem litteram C exhibent II hanc C 12 Postea
mora ruit scripsi (mora = temporis interuallum?); Postea roma ruit
inort neait
C; P. noma ruit BA; P. noma ruit 2*; Post te mors ruit r; Postquam
hora ruit Oehl.', Postea momar ruit Ld (i. e. stultus^ cf. momerium
II 18^ lff)\ Postrema hora ruit Hanssen erint C {cf. 127, 18)'y ,
erunt BArv 13 ardes scripsi {cf. u. i; ^; 6); acdis O; aedisrv
conando C (cf. C. A. 603) \ conanda BALd\ condenda r*; condendo
r^Oehl, (Ld falsoi condenda edd,) 14 cum Dominus CDauies (con-
iecturd) v; eum DSo BA; com Domino r uicta (uicla A) diurna O
(c/*. 54, 2) ; uita diurua r ; uitam diurnam Dau. Oehl, ; uictum diurnum
Ld 15 bono C; bene BArv quere C 16 cor rOehl.; cur O
Ld; idem post uictor interrogationis signum posuit censens C; con-
fcas BA {S. p. 727)\ conscius rv agi' C*; agis BAr^Ld; ages r*
Oehl. 17 Neque enim dico uel intimo neci te mittas scripsi (cf. Verg.
Aen, 2,85 Demisere neci ; de uerbo intimandi cf. C. A. 519); Nec enim
dico ut te intimo n&imittas C; Nec enim dico ut te intimo t iuitas B
A\ Nec enira dico ut te in triuio tinnites rOehl.Dau. (nisi quod hic te
tvo
om.); Neque enim dico aut te intimo uictum Ld 18 die uigilas
(uigilias B) BA ; pro die tuo = pro die postremo ? — Ne de pronun-
tiatione litterarum % et c ante i cum uocali coniuncto quidquam con-
cludatur, praesertim cum codd, in inscriptione concupiscentiae prae-
beantf Hanssen scribendum esse putat : T u pro die tuo uigila sine fraude
uiuendo; ego uero tam antiquum sibilationis indicium caute notandum
potius quam per uim auferendum censeo ; cf, Schuch. Vokal. I p, 15^
sq.\ 154; 162 \ 164; Philol Anzeiger 1885 p. 510
Digitized by
Googlc
<)4 Commodiani
In esca perit auis aut inhaeret inprouida uisco.
Arbitrare tibi simpliciter ualde cauendum. 20
Excedant alii, finem tu prospice semper.
XXIIII.
QVI DE MALO DONANT.
Quid te bonum fingis alieno uulnere, nequus?
Vnde tu largiris, alter cottidie plorat.
Ista tu discredis Dominum uidere de caelis?
Dona iniquorum non probat Altissiraus, inquit.
Erumpis miseris, dum fueris locum adeptus. 5
Munera dat alter, ut alterum reddat inanem,
Aut si fenerasti duplicem centesima nummum,
Largiri uis inde, ut te quasi malum depurges:
Omnipotens tales operas omnino recusat.
Donas tu de lacrimis candidatus; ille nigratus 10
Oppressus usuris deplorat factus egenus.
24, 4 Sirac. 34, 23
19 aues C inhaeret scripsi (b. Ghl, 17 p. 460); Ineret C; meret
BA; haeret rOehl; maeret Ld inprouida C; ibid.inter uersus 19 et
20 recentior manviS in margine scripsit R XXIIII (XXIII C), inscr.
de male (de mal^ A) BA 1 uulnera O nequus scripsi (cf. Ducange
s. u.\ J. N. Ott in Jahrb. f. cl. Fhil. 109 p. 791); nequor O; uecors
rOehl.; nequam Ld 2 Vnd&u C cottidie Ld (cf. acrost. 22 inscr.
€t uers. 9 sq.); cotidie OrOehl. 3 descredis r* diim BA {qm.
Ld) uidere de coelis (cael.)? rOehl. {cf. 39, 2 uidente cuncta de
xjaelo); uidere doceris O; uidereV Doceris Ld 4 fi O 5 Erumpis
f
(ErSpis C) OLd; Erumpes rOehl. fueris B; fueris A locum rv;
ocus O 6 ut alter C 7 fenerasti Crv; faenerasti 5 Zd; foenerasti
A centisima C numii C 8 Largiri uis inde, ut te quasi malum
depurges C {cf. u. 2; S. 107 p. 768); Largiri uis, ut te quasi malum
malum (malo r Oehl) depurges BArLd; Largiri uis, ut de quasi malum
inde depurges Hanssen 10 Donas (Dona C) t\i OLd; Donasti r
Oehl, lacrymis A nigrats (= tus) C; ingratus BA; ingratis
rv; interpunctionem uulgatam lacrimis: candidatus ille mutaui; cf,
. Gbl. 18 p. 300
Digitized by
Googlc
InBtructionum lib. II. 95
Nanctus praeterea tempus captatoribus hostis
Ad praesens populas pretio tu sanctos iniquus,
Nec non et de lucro mercis su<m)is te piare;
Te ipsum inlidis, non alium » », inique. 15
XXV.
DE PACE SVBDOLA.
Dispositum tempus uehit nostris pacem in orbe
Et ruinam simul blandiente saeculo primis.
Praecipitis populo, quem <ipsi) in schisma misistis:
Aut facite legem ciuitatis aut exite de illa.
Conspicitis stipulam cohaerentem in oculis nostris, 5
Et uestris in oculis non uultis cernere trabem.
Subdola pax uobis uenit, persecutio flagrat.
Yulnera non parent, et sic sine caede ruistiS;
25, 5 sq. Matth. 7, 3; Luc. 6, 41
12 Nanctus Cr^r^Ld; narctus BA; Nactus r^Oehl. pter ea C
captatoribus]' malim captatorius = captator 13 populas pretio tu
sanctos scripsi (= nimium frumenti pretium exigens tamquam hostis
homines probos exspolias); populus (popnlus: v) pretio (pcio C; precio
BA) tu sanctus Orv U NecS C mercis sumis scripsi; mercis
suis C; mercis (merces mercis B) uis BArv; mercis eius uis Hanssen
15 inlidis OLd; inludis r OeU. non alium inique OrOehL; non
alienum Ld XXV (XXIIII C), 1 Depositum A uehit nostris
pacem scripsi {S. 107 p, 769); uenit nnsiCB; nria A; cf. S.p. 722)
pacem O; uenit nostris: pacem Ld; uenit nostris. (:) pax est rOehl.
2 ruiiiam scripsi; ruina Orv seculo Cr primis C; praemis BA;
premit rv; post premit Ld primus interpunctionem posuit 3 Pre
cipitis C populo OLd; populi rOehl.; 'forte praecipitem populum'
Pitra Spicil. I praefat. p. XXI ipsi interposuit Hanssen schisma
rv; cisma C; scisma BA post misistis Ld duplex punctum pro sim-
plici posuit 4 de pronuntiatione ciuitatis cf. Hanssenii dissert. p.
15 5 cohaerentem rv; coerentem CB; coercentem A nfis C
in oculo nostro Hanssen 6 ufis CB; uria A; cf. u. 1 7 Subdolo
C uobis O {in B Ti paene n est; cf. u. 12) r; nobis v (Ld fdlso:
nobis B edd.) 8 cede C ruistis (;) O Ld ; ruitis. (;) r Oehl.
Digitized by
Googlc
96 Commodiani
Bellum in absconsum geritur sub pace quod ipsud.
De <omnibus) uobis uix unus caute se gessit. lo
malo nutriri in occisione praedicti!
Laudatis pacem subdolam et uobis iniquam.
Alterius facti milites, non Christi, peristis.
XXVI.
LECTORIBVS.
Lectores moneo quosdam cognoscere tantum,
Et dare materiam ceteris exemplo uiuendi,
Certamen fugire lites totidemque uitare,
Tumorem premere, nec unquam esse superbos.
Obsequia iusta maiorum cuique deferte; 6
Reddite uos Christo similes, filioli, magistro;
Inter agrestiua benefactis lilia sitis.
Beati facti estis, cum fe<ce>ritis edicta.
25, U Hierem. 12, 3; II Petr. 2, 9; 12 26, 5 I Petr. 5, 5;
Herm. Past. mand. VIII 10 7; 9 III (I) Reg. 7, 49; Sirac. 39, 19;
50, 8
9 in absconsum (absconsS C) OLd; in absconso rOehl, geritur
(gerit C) sub pace qd ipsud OLd; geritur, sub pace quod ipsa rOeM.y
quae lectio nescio an retinenda fuerit ; de quod coniunctione postposita
cf. I 4:1, 16 10 omnibus inseruit Hanssen ub C se Or OehH. ;
sese Ld 11 malo nutriri scripsi (S. p. 785); malo nutriui C; malo
nutrivi et BA; male muniti et r Oehl,; malo nutriti et Ld 12 ul^ C
XXVI (XXV C)y 1 cognuscere C tantum] tandemOeW. comment
3 Certaiii C fugire C {cf. 18, 21); fugere BArv 4 Tumorem premere
scripsi {cf. Cypr. p. 412, 2 H. tumoris uiolentiam conprimit;
p. 240, 23 praepositos superbotumore contemnere); Terrorem premere
(pmere C) Orv umqui C 5 iusta {cf. 16, 25; 20, 20) maiorum
(= TtQsapvTSQaiv; cf. acrost. 29) cuique scripsi; iuxta (iusta rOehl.)
malorum quoque Orv (etiam in titulo acrost. 11, 29 p. 57 Cpraehet Malo-
ribus pro Maioribus) ; iusta malis quoque Dauies ; dubitdbam an quoque
(= cuique)retinerem wc^uoique scriberem; cf. C. L L. 1 206, 27; 76
6 similes CrOehl.; bumiles BALd de pronuntiatione filioli egit
Hanssen p. 25 7 agrestiua C; agrestina BArv; agrestia Oehl.
comment. benefactis rv; benefacitis C; benefactus BA (in B u haud
accurate scriptum) §fitif {primo iftif) C* 8 fe(ce)ritis scripsi {S.
p. 770); fe ritis C; feritis BAr^v; feretis r* et lemma adnotationis in
r* {Ld falsoi *in adnot Big. feretur')
Digitized by
Googlc
iDstrnctionam lib. II. 97
Vos flores in plebe, uos estis Christi lucernae,
Seruate quod estis et memorare potestis. lo
XXVII.
MINISTRIS.
Mysterium Ghristi; Zacones, exercite caste,
Idcirco ministri facite praecepta magistri.
Nolite fugere personam iudicis aequi,
Integrate locum uestrum per omnia docti.
Susum intendentes, semper Deo summo deuoti 5
Tota Deo reddite inlaesa mysteria sacra.
Bebus in diuersis exemplum date parati;
Inclinate caput uestrum pastoribus ipsi:
Sic fiet, ut Christi populo sitis probati.
26, « Psal. 131, 17
1
• flore O estes C* lucernae Arv; Incernas C {cf, S. p. 755);
lucer B (Ld faUo: lucernas AB) 10 niomorare A potestatis
Jjd errore typogr, XXVII (XXVI C), 1 Mysterium OSirmondrv;
Ministerium And.(?); cf. S. 107 p. 734 sq. exercite Orv; exercete
And,{?) 3 fugere And.(?); lugere C; lugere BA] ludere rv
equi C 4 Itegrate C oia O 5 Susum {Sustl C) CAnd.rv;
sursum JB« (= Big.) 8, l; et usum J5*; Et usum A 6 Tota Deo
reddite inlaesa mysteria sacra scripsi (cf. u. 1; I Tim. 5, 9 (ministri)
habentes mysterium — uar. lect. ministerium — fidei in con-
scientia pura; Isidor. offic. 2^ 10 de quibus (suhdiaconibus) placuit
pastoribus, ut, quia sacra mysteria contrectant casti et con-
tinentes ab uzoribus sint); Tota deo reddite -inlaesa (inlesa C) mini-
steria arae (are C) CAnd. (arae interpolatione huc uidetur inrepsisse);
Tota Deo reddite illaesa (illwsa B) sacra ministeria arae BA ; Tota Deo
reddite illae sacra ministeria arae Ld; Tota inlaesa Deo reddite ministeria
sacra Hanssen 7 Rebus in diuersis OAnd.r; Rebus in aduersis Dau.
OeMr, Rebus inde uersis Ld date OAnd.Ld; dare rOeM. 9 Sic
fiet, ut Christi populo sitis probati And. (?) ; de clausula ± ^ ^ ^ cf. I
S, 3; Sic fiet ut xpi possitis probati C; Sic fiet ut Christi (Cbristo rv.
Ld falso: •Christo A edd^) possitis esse probati (parati Oehl.) BArv;
fcyrt. Christi populo possitis probari; cf. Philol. Anzeiger 1865 p. 509
XV. 7
Digitized by
Googlc
9g Commodiani
xxvm.
PASTOBIBVS DEI.
Pastor si confessas fderit, geminaait agonem.
Apostolas aatem tales iubet esse magistros:
Sit patiens rector, sciat, nbi firena remittat;
Terreat in primis, et postea melle perungat,
Obseraetqae prios, at faciat ipse qui dicit; 5
Bedditur in culpa pastor saecularia seruans,
In fiudem cuius sis ausus dicere quicquam.
Bullit in inferno rumoribus ipsa gehenna:
Yae miserae plebi, dubia quae forte uacillatl
Si talis aderit pastor, paene perdita nutat; lo
Deuotus autem <eam) continet recte gubernans ;
Exhilaratur enim ex anima regibus aptis.
In talibus spes est et uiuit ecclesia tota.
28, S Tit 1, 7 sqq.; I Tim. 3, 2 sqq.
XXVm (XXVU C), I geminaS C agoiie C 2 aii C S fr^na
BA 4 postea n?; pea O 5 priua J.; cf. 8. 107 p. 722 faciat
rOeM,', fatiant C; faciant BALd qui O; quae rv di5 C
6 reddit C secularia O 7 fatiem C S gehsenna O
9 Vae miserae rv; Vemisseri C; ue miseri B\ Vae miseri A %0
forte OLd] fronte rOehl, uaciUat rv*, becillat C {cf. Georg. HW s. w.
uacillo); uecillat BA (cf, Schuch. Vohdl. I p. 194) 10 pene O
perdita nutat acripsi {cf. Cypr, p. 741, 12 H, lubrica fides nutat aut
Dei timor inreligiosus uacillat; p, 808, 13 si in aliquo nutauerit
et uacillauerit ueritas); pdita stat O; perdita stat BAr^v; perdita*
stat r^; perdita totast Hanssen sagaciter 11 au O eam continet
scripsi', se continet Boensch; continebit Hanssen; continet Orv
12 Exhilaratur {sc, ea plebs) enim ex anima scripsi-, Exalaratur H (=3=
enim; cf Wattenh, Pdlaeogr,^ p. 62) exanima O; Exalaratur examina
BA', Exhilarantur examina rv 13 spes est et CrOehl,\ spes et est
et BALd
Digitized by
Googlc
Instractionam lib. II. 99
xxvnn.
MAIOBIByS NATIS DICO.
Me solum exposcit temptis uobis dicere uerum.
Ab uno semper mouetur, quod multi detractaut.
In me solo uolo odia conuertere uestra,
Omnium ut pausent praecordia tauto tumore.
Bespicite dictum, quod ueritas odia toUat. 5
lam praedixi quidem de pace subdola quanta!
Blandieudo uobis subrepsit Euae seductor.
Yos quia nescitis, laqueo in isto ruistis,
Sorbitis omnino auram dum saeculi ipsam.
Non gratis aget, pro quo interceditis, uUus; lo
Ab igne qui refugit, agit in uoragine uestra.
29, 7 II Cor. 11, 3 8 1 Tim. 3, 7; 6, 9
XXVim (XXVm Oj, Inscr. dico om. C 1 Mae C temp\ C
ii in ras,) uXi O 2 semper OZd; saepe rOeJU. mouetur scripsi;
monitnr C; monitur BA\ monetar rOeMr, monitnm Ld qd C
^etractant OLd (cdU. I 28, 11; 31, 2)\ detrectant rv S solo OLd\
solnm r OeU. nra O 4 pausent OLd ; paueant r OeU. praecordia
rv\ pcordias O (Ld fcdso: praecordias AB) tanto tumore scripsi {cf.
26, 4)] tantoT^ lorS O; tanto«^ (tanto*, A) torem BA; tentatorem
rOehh; tanta oratorum Ld; tanta rhetorum Huemer Hanssen 5 quid
f
C ueritas B] ueritus A 6 praedixi quidem rv; pdii qd 3 C;
praediz %dLem BA 7 Blandiendo Ld] Blandiendi! C; Blandiendum
BA', Blandiens dum rOeU, uolb C Euae seductor scripsi (S. 107
p. 770)\ eue seductor C; euehe ductor BA\ eheu, seductor rOeU.; aeui
seductor Ld 8 nescitis O {B quoque, quod fugiehat Ld); nescistis
rv laqueo in isto scripsi (cf. I Tim. 6, 9 incidunt in temptationem
et laqueum diaboli); laqo inste O; laqueo iustaef ; langueo iust^ A;
laqueos instare rOeU.Hanssen; *forte: nescistis laqueum stare (= csse),
r.' Ld in praefat. 9 auram dum saeculi ipsam scripsi (cf. Cypr. p.
419, 11 sq. H, dum (aduersarius) remissis et incautis leniore aura ..
blanditur); auarand secl secli ipsu C; auarand Sed (sed A) seculi ipsum
AB'y amara, sed est seculi (saec.) ipsum r OeU. ; aaarum animum saeculi
ipsum Ld; amarum saeculi ipsum Hanssen Non] numquam Hanssen
10 aget C; agit BArv 11 uoragine uestra scripsi-, uoragine uestro
O; uoragine, uestro rv
7*
Digitized by
Googlc
100 Commodiani
Tunc [re]petit suppetium miser denudatus a uobis:
Ipsi iam horrescunt iudices peculantia uestra.
S
De breuiori titulo f nam in uobis inararem. 15
Inspicitis dicentes, quibus uos ostenditis ultro;
Cum ipsis et epulas capitis et pascitis ipsos.
Ob ea iam terrae paene fundamenta paratis.
XXX.
INFIRMVM SIC VISITA.
Infirmus si fuerit frater — de paupere dico — ,
Nolite uacui talem uisitare iacentem.
Fac sub Deo bonum, obsequia redde per imum,
Inde si ualescit, uel si considerat, ille.
Kefoueatur homo pauper, qui non habet unde 5
30 Sirac. 7, 39 30, 5 Luc. 14, 13 sq.
12 petit suppetium rOeM. Haimen; repetit suppetium (suppetitium
biB
JBA) OLd uo B 13 orrescunt C; horescunt A peculantia OS*
r»; petulantia? ufa O lA totus uersus deest in O praeter primam
litteram S; BA in margine praebent: des. (= desunt) 15 na" C;
non BArv in uobis Ld] in ul^ C; mub B; mut A; tot rOehh
enarrarem OeM. comment, 16 dicentes (= ius dicentes?) O Ld}
docentes rOefd.] dites Hanssen; fort, nocentes; c/. Cypr, p. 665y 8 H,
nocentes et persecutores nostros; 745, i^ nocentium contactibus
polluuntur ostenditis OLd; tenditis rOehl. 18 terre pene
fundanlta C; fund. terrae = gehennam; cf. 36, 8\ alludit hic Commo-
dianus ad Esai. 14, 19, uhi Hieronymus in comm^nt. Symmachum
secutus interpretaturi descenderunt ad fundamenta laci (terrae Sa&a-
tier) paratis OLd; intratis rOehl XXX (XXVIIII C), 1 ff
C 2 Noli////te C {initio Noluite) 3 redde per imum scripsi (cf. 36y
7; eu. Matth. 25, 40); redde primum (primu C) O {Ld fdlso: per primum
A)]; redde per nummum (numum r') rv; reddito primum Hanssen
4 si ualescit C; reualescit BArv uel] l C considerat CB (= con-
sederat, collapsus erat); con siderat A; conciderit rOehl; conciderat
Zd
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. 11. 101
Mercedem <det) [tibi], pro illo sed conditor orbis et auctor.
Vel si piget ire ad pauperem semper abosum,
Mitte numos ei, unde se resumere possit.
Similiterque soror si paupera lecto decumbet,
Incipiant uestrae matronae uictualia ferre. lo
Clamat ipse Deus: frange tuum panem egeno!
Verbis opus non est uisitare sed benefactis.
Iniquum est, frater (si> inopia uictus aegrotat.
Satagit non uerbis, sed esum potumque [ille] requirit:
Inspicite tales, sed certe debilitatos, 15
Transigere sese qui non possunt; date subinde!
A Domino uobis spondeo <ego) dari quadruplum.
30, 7 Prouerb. 14, 20 12 Esai. 58, 7 11 sqq. I loh. 3, 18;
lac. 2, 15 sq. 17 Matth. 6, 4
6 Mercedem det, pro illo sed conditor orbis et auctor Hanssenj niai
quod po8t illo, non post det interpungit ; Mercedem tibi pro illo sed
conditor orbis (orb C) et auctor (autor BA) OrOeU.', Mercem (= mer"
cedem) det tibi pro illo, sed conditor o. e. a. Ld 7 piget Ranasen
{Ld allegat Siradd. 7, 39-. non te pigeat uisitare infirmum);
pergeret O; pigeret rt; abosum rv, abusum O 8 numos Or^
uummos r*v ei Oirf; et rOehl. resume A 9 SimilSq C
soror CrOehl {S. 107 p. 786); foret BA; foret, Ld krto (= lecto)
B; laeto A decumbet CB; decumbet: Ld; decambat A; decumbit,
rOeM. 10 ufe matrone C uitualia BA 11 frang&uum C
12 of S 6 O 13 frater (si) scripsi; frater BArv; ff C egrotat
C 14 Satagit non (& C) uerbis (= non satagit drca uerha; nihU
moratur uerha) O (Ld falso: uerbus -4); Satagite non uerbis rOehH.;
Satagit non uerbus Ld sed esum OLd; esum r Oehl. potumque
requirit r OeM. Hanssen; pottiq reqri& ille C; potuilaque requirit BA;
potumque ille requirit Ld 15 sed] et Ld in praefatione satis com-
mode 16 poss C 17 ub O spondeo (ego) scripsi; (ego> spondeo
Hanssen; ego om. Orv quadrublu C
Digitized by
Googlc
102 Gommodiani
XXXI.
PAVPBRIBVS SANIS.
Panperi^s sana qnid? Nisi dinitiae adsnnt,
Ars certe si fnerit, iam et tn commnni<c>a fratri.
Ynnm praesta tibi, ne snperbns esse dicaris;
PoUiceor, qnoniam securior diniti ninis.
Excipe doctrinam magis Salomonis in anres. 5
Besponsorem in alto non dedit Dens panperem esse:
Idcirco te snbde et honorem redde potenti.
Blandns enim sermo .. prouerbinm nosti nt inquit;
Vincitnr officio etsi fuerit ira uetusta.
Si lingna taceat, nihil melins inuenisse. lo
Sane si non fnerit ars, nnde nita regatnr,
Ant operam praebe aut cnrsnm inssn potentis;
Non pudeat neque pigeat procurre<re) sanum.
In gazo praeterea de labore mittere debes,
Sicnt singnlaris illa, quam protnlit Vnctns. 15
31, 6 sq. Sirac. 4, 32 8 sq. Prouerb. 15, 1; 25, 15?
14 sq. Marc. 12, 41 sqq.; Lnc. 21, 1 sqq.
XXXI (XXX O, 1 diuitias O; cf. 8. 107 p. 755 adsunt OLd;
adsint rOehi. quid? Nisi .. adsunt, scripsi (cf. h. Gbl. 17 p. 451);
quid, nisi .. adsunt (adsint)? v Pauperies saoa quid nisi diuitiaa
adfert? Hanssen 2 t^ B\ sAb A communica rOehl.; comunia O;
communia BALd 3 presta C i qm C diuiti OLd; diuite
r Oehh 5 magis OLd-, magni rOehl, Salomonis BAr^v (cf. I
31, 1) 7; C.A. 271\ 481\ 497; 502; 510); Solomonis Cr^ (cf. 32, 4)
non dedit OLd; odit rOehl. 7 redde tibi potenti C* 8 pro-
uerbium nosti, ut inquit Eiartel Hanssen Cpoeta prouerhium tantum
incohasse uidetuf^); puerbium nostudlquit C; nostu dignit BA; nosti,
deriget rv ('h. e. rigorem lenit^ Oehh) 9 Vincit C offitio C
et si r 10 nibil melius inuenisse O (= nihil est quod melius inuenias?
de dausula l-iLl.^ cf.18, 3); nil melius inuenisti r Oehl.; nihil
melius inuenissem Ld; nihil melius inuenis isto Hanssen; fortasse nihil
meliust inuenisse 11 fi O degatur Oeht. comment. 12 prebo
C 13 procurrere rv; pcure C*; procurre BA saNum C 14 gaz&
A 15 j)tulit C; protulit BA; praetulit rv
Digitized by
Googlc
IiiBtrnctioxiam lib. 11. 108
xxxn.
FILIOS NON LVGENDOS.
Filiorum casus licet et dolum cordis relinqnat,
In nigris exire tamen nec plangere fas est.
Lex pmdenter ait animo, non pompa dolere,
In Salomoniaco libro, septimana finita.
Oblita Domini de resurrectione promissa? 5
Si martyres feceris, filios sic uoce deflebis.
Non pudet infrenem gentiliter plangere natos?
Os laceras, tundis pectus, uestimenta diducis,
Nec metuis Dominum, cuius optas regnum uidere.
Lugere [quod fas est] nolite^ tamen orate pro illis! lo
Yos ideo tales, quod minus quam gentes eritis?
92, S Sirac 22, 11; 38, 16 sqq.? 4 Sirac. 22, 13
TCYXU (XXXI O, 1 dolum (doia C) O (cf. 8. 107 p. 786 ««.);
dolinin rv relinqnant A 2 ta& C S non pompa r^Ld; & pdpa
C; S pompa BA; nec pompa r^Oeht. dolere Ld\ dolore O; dolore
B (Ld falso: dolore); dolores A; dolete rOehl. 4 Salomoniaco BA
r't?; Solomoniaco Cr* {cf, 31, 5) 5 Domini scripsi (cf. Cypr. p, 310,
18 H, si in Christo credimns, fidem ... promissis eiue habeamns);
denm OLd; Dominnm rOehhHanssen resurectione C promissa,
r't?; promisaa. r* 6 mar tyres C feceris, filios scripsi (i, e, si
martyres deftes, fUios quogue deflebis; cf. Georg, HW^ 8, u, facio caput
14); feceris filios O; feceris filios, rOM,; feceris, Ld (omisso filios»
quod ne BA quidem hahere falso pv/tauit) ; filios feceris, Hanssen
deflebis? rv; deflebas O 7 infreng C; infraeng BAnd.? (6. Qbh 16
p. 343); infrene A gentilit C 8 lacera O nestiAta C
didncis Or^Ld; dedncis And.(?) r^ OeKl, dominum CAnd.rv (cf.
20, 13); dum BA (om. Ld) 10 Lugere OLd; Luge rOehl.
quod fas est seclu^; explicatio enim uidetur ad orate u^rbum pertinens,
quae in margine primo adscripta postea in textum migrauit; cf, I 6,
18 nolite OLd; noli rOeM. tam C orate C; errare BArv;
Lugere quod fas est nolitis? orate pro iUis Hanssen 11 quod rv;
qd O; quid Dauies qua gentes BA eritis O (t. e, num ws
propterea mortem adeo horretis, quod post eam deteriore condidone
utemini quam gentes?); eritis (sine interpunct.) Ld; estis: r; estis?
OeM,
Digitized by
Googlc
104 Gommodiani
Germine zabolico facitis ut turbae pronatae,
Extinctos clamatis: qua gratia, false, petisti?
Nec dolore duxit pater filium mactandum ad aram,
Dolore nec uates filium luxit defunctum; i6
Omnipotentis enim nec flens deducebat alumnum,
Sed Deo deuotus festinanter funus agebat.
XXXIII.
DE POMPA FVNERIS.
De funeris pompa sollicitus esse qui quaeris,
Erras Dei seruus, adhuc et in morte placere,
Pro! exanim<at>um corpus ornari funestum.
uanitas uera, cupere defunctis honorem!
Mens mundo detenta nec in morte Christo deuota, 6
32, U Gen. 22, 1 sqq. 15 II Beg. (Sam.) 12, 19 sqq.
12 Germine zabolico facitis ut turbae pronatae rOehl. {cf, 16, 7 sq.
Altissimi prolis cum filiis Zabnli mizta e^c); Germine zabolico nt
faciatis turbe pronate And. (6. Obl. 16 p. 345] S. p. 740); Germine
zabolico qua gratie (C; grati^ B] gratis A) false petisti O; Germine
zabolico: qua gratia false petistis? Ld 13 Extinctos clamatis: qua
gratia, false, petisti? scripsi (de qua gratia cf. Woelfflin. Arch. Ip. 173;
sententia haec uidetur esse: qua alia de causa liberos optasti, improbe^
nisi ut te duce ad uitam caelestem peruenirent ; quo cum iam peruenerint,
quid tu clamas? — De numerorum inconstantia cf. II 18, 15; ceterum
de totius loci et compositione et explicatione uix quidquam certi dici
potest); Eztinctos clamatis. qua gratia? false, peristi? r; Extinctos
clamatis, qua gratia, false, peristi. Dau. Oehl, ; Extinctos clamatis ut
faciatis (fatiatis C) torbae pronatae (tbe pnate C) O; Extinctos clamatis,
ut taciatis turbam pronatam Ld ; Quam gratiam false petisti. Extinctos
clamatis, ut faciunt turbae (gentiliim) pro natis Pitra Spicil. IV
p. 230 14 Nec dolore duxit And. ? (b. Gbl 16 p. 343) rv; Nec dolorS
dux C; Nec dolorem duxit BA pat C filium fortasse delendum,
cum ex insequenti uersu cogitatione suppleri possit 15 defunctum
filium luxit Hanssen; cf 31, 10 16 alQnu C 17 deuotus rv;
deuotos O festinant C XXXm (XXXII C), 1 solicitus CA
2 Error Oehl.comment et Or^Ld; om. r^Oehl. 3 exanim<at>um
JSanssen {cf. 18, 19; C. A. 646); exanimum (exanimu C) Orv
corp C; corp C* 5 deuota! Ld; deuota. rOehh
Digitized by
Googlc
Instructionnm lib. 11. 105
Prouerbinm nosti, quae per forum efferri uolebat!
Addo illi similes effera<ta> mente uiuentes.
Faustum felicem[que] diem in exitu uultis habere,
Vt coeat populus, laudem cum luctu uidere.
Non prouides, quonam merearis ire defunctus? lo
Ecce prosequuntur illi, tu iam forte cremaris
Bedactus in poenam: quid proderit pompa defuncto?
Incusatus eris qui ob ista coUegia quaeris.
Sub nigrore cupis uiuere: te decipis ipsum.
XXXIIII.
CLERICIS.
Congruit in Pascha, die felicissimo nostro,
Laetentur et illi, qui postulant sumpta diurna:
6 Prouerbinm nosti scripsi (cf, 31j 8) ; pronerbia nosti(:) O {Ld falso:
pronerbio nosti AB) rOehh] pronerbio nosti, Ld; idem inpraefat, addit:
yorte e scriptura Prouerbia nomen feminae cuiusdam eruendum esf
qnae Ld; ({O; om. r Oehl. exferri C; id. cod. 17, 3 exfugit 7 Addo
OLd; Adeo rOefd. efferata Hanssen; efferar C; effera BALd; et
fera r Oehl. post uiuentes r comma posuit, Oehl. omnino non inter-
punxit 8 Faustum felicem Hanssen; Faustum felicemque (faelicemqne
B) Orv 10 Non prouides rOehl.; Non Inpuidis O; Non improuidis
BA ; Num prouides Ld quonam rv ; qm C; quoniam BA merearis
ire Crv; merearis ne B; mercaris ne A defunctus rv; defunctos O
II Ecc C; Ecc B; Eee A forte rv; forte O (de BA nihU notauit
Ld) 12 paenam B qd CJ5 pompart;; popa O; paenaJB; poena
A 14 nigrore Quil. Hartel; uegore C; nigore BA2^Ld; nitore
OeM.; Veioue r uiuerete C XXXTTTT (XXXIII O), 1 congruit
r' OeW.; congruet Or^; Congruent r' in lemmate adnotationiSj Schurzfl.;
cf. S. 96 p. 464 sq. di^ A faelicissimo B 2 Letentur C
et OrOehl (de coniunctiuOf omisso nt, cf. 115, 7; 27, 11); ut Ld
q C sumpta Cr^Ld (= sumptus; de quo metaplasmi genere cf. u. 5;
23, 14; 39, 20; 112, 5; J. N. Ott in Jahrh. f cl. Fhil. 109 p. 790
•absU MbbaU
extr.); sumpta B2(^)\ sumpta A; snb acta E^rOehh; idtm in comment.
addit: *suh ea tempora, quiiyus diuina Christi acta a^nniuersarie cele-
hramitwr dinrna scripsi (cf. 23, 14 nicta dinrna; 35, 4 pro delicto
diurno; ihi quoque mss. hahent diuino); diuina 02rv
Digitized by
Googlc
lOg Gommodiani
Erogetur eis quod suf&cit, uinum et esca.
Bespicite, [forte] quoniam memorentur ista pro uobis!
In modico sumpto defidtis Christo donare. 6
Cum ipsi non facitis, quo modo suadere potestis
lustitiam legis talibus, uel semel in anno?
Sic merito surgunt blasphemia saepe de uobis.
XXXV.
DE FABVLOSIS ET SILENTIO.
Dum leue uidetur cuicumque neque uitatur,
Et quasi facile reris dum ab utero illud,
Fabulae subueniunt, quo uenisti fundere preces
Aut pulsare domum stomachi pro delicto diurno.
Bucina praeconum clamat lectore legente, 6
Vt pateant aures, et tu magis obstruis illas;
Luxaris labia, quibus ingemiscere debes.
3 qd C 4 Bespicite quoniam memorentur ista pro aobis r^ {cf, I
17 y :20/Ee8picit6 quoniam non illos numina cogunt; etiam xllo looo
B: Eespnite quo praebet\ forte aduerUum fieri potuit ut ab iwtet'
polatore dliquo adderetur ad coniunctiuum potentiaiem memorentor
iUustraiMtum)', Eespues de forte quo memorenteista (quo memorentur ista
2J) pro uobis (p ulb O) OS; Respicite fonte quo memorentur i, p. u.
^r*; Respuis? ne forte qua memorentur i. p. u. v, Respuis? ne forte
quis memoret i. p. u. Hanssen', malim: Eespicite, forte quoniam orent
ista pro uobis; ista sc, henefacta; cf. 38, 5; 5 benefactis ores, ad-
ores; 32, 10 orate pro illis; 35,17 Exorat .. pro plebe deuota
5 In modico sumpto OLd', Immodico sumpto r^; In modico sumptu
JS»f*OeW. christo OrLd\ Deo 2^ OeM, 7 talibus? uel semel in
anno. rv; uerba uel .. anno coniungenda cum tllo ipsi non facitis
8 meritosurgunt C, quae recte distinodt Hanssen p.42; e multos urgUTw
5; e multos urgum A(S. 107 p. 723); multos urget rOeM.; essemultos
urgunt Ld blasfemia C; cf. I 31, 7 sepe C ul^ O
XXXV (XXXIIII C), inscr. fabulis BA 1 cuicumque rv; cuctfq C;
cumcumque BA 2 reris scripsi {S. 107 p. 771); ruis O (B quoque,
quod om, Ld) ; ruit rv abutero C; abutere BA {Ld non accurate
'abutere A'); abuteris rv 3 Fabule C; fabulcv (= fdbulae) B {sed
Uneola a litterae addita uix comparet); fabula A fces C 4 diurno
rv; diuino O-S" S Bucina C; Buccina BArv Jconum C % illaa
rv; illos O
Digitized by
Googlc
Instractionam lib. 11. 107
Obde malis pectas uel <illa> in pectore solue.
Sed quia diuitiae faciunt aut pecuniae frontem,
Inde perit omnis, quando sibi maxime fidunt. la
Sic feminae quoque coeunt, quasi initent balneo.
Et de domo Dei ceu nundinae facitis astent.
Terruit hinc Dominus: Domus orationis adesto!
Sacerdos Domini cum „Susum corda'' praecepit,
In prece fienda ut fiant silentia uestra, i&
Limpide respondis nec tempora quoque promittis.
35, 12 sq. Matth. 21, 13; Marc 11, 17; Luc. 19, 46
u
8 Obde Hanssen-f Obse C; ob se BA^ Obsera rv malis] male
C* nel illa scripsi; nel mala Hanssen; i C; uel BArv pectoctore
A 9 diuitiae faciunt aut pecuniae frontem scripsi {S, p. 755; aut
= et; cf, I 19, 2; C A. 520); diuitias fatiunt (fatiunt BA) aut
pecunias frontS (frontem BA) O; diuitibus faciunt pecuniae frontem
r Oehl. Banssen; diuitias faciunt aui pecunias fronte Ld ('fadunt fronte
a
h. e. ostentanf) 10 quado C* H femine C initent balnea
Oehl.; initent balneum r"^ comment.; inicient balneo (balno C) O; initient
balneo rLd; balneum intrent Hanssen 12 ceu {cf. Verg. Aen. 2y 438)
nundinae (cf. u. 9) facitis astent scripsi {duae uidentur sententiarum
constructiones confusae); seu nundinas facitis astent (C; arteiw B'r
artem A) O; facitis ceu (r'; seu r*) nundinas artentjK^r; (Et, de domo
Dei) faciant ceu nundinas, artant Dauies; facitis ceu nundinas, ardent
Oehl. (in comment. feruent) ; ceu nundinas facitis artas Ld 13 Terruit
binc Dominus: Domus orationis adestol scripsi {i. e. de hac re — hine
— terrihili uoce dixit Dominus etc; cf eu. Luc. 19, 46 Et erit domus
mea domus orationis Colbert. ; adesse = esse; cf. 37, 7; 1 29, 12 etc) ;
n
Terruit bic (C) dfis dom^ orationis adesto C; Terruit siue dSs {B;
Dominus A) domum orationis adesto BA ; Terruit sane Dominus domum
orationis, (.) r Oehl. {om. adesto) ; Terruit ibi Deus domum orationis.
Adesto, Ld {idem m lemmate praefationis sibi pro ibi recipit; praeterea
sic jpropont^; T^rruit binc Dominus domum oratjonis. Ad^stal Hanssen
14 susum CBAnd. ? (6. Gbl 16 p. 349) rLd; sursum Ar^OeM.
praecepit rv; praecipit And.{?); pcedit O; de confusis litteris d et p cf.
I 24, 2 15 fienda Or^v; facienda r* 16 Lympide O respondis
OLd {cf. Neue^ U p. 427); respondes rOehl. tempora {=^ caput)
de gua notione uide lexica; cf. 118^ 5) quoque promittis scripsi; nec
temperas quoq pmittit C; nec temperas quoq, promittat BA; nec tem-
peras quoque promissis rOehl; nec temperas quae promittas Ld; nec te
temperat quodque (= qu^dctmque) promittit Hanssen
Digitized by
Googlc
108 Gommodiani
Exorat ille Altum pro plebe deuota,
Ne pereat aliquis; at tu te in fabulis uertis,
Tu subrides ibi aut detrahis proximi fama;
Indisciplinata loqueris, quasi sit Deus absens, 20
Omnia qui fecit, nec <audiat) neque <te> cernat.
XXXVI.
EBRIOSIS.
Ebrioso modum non pono: sed belua maior
Bibendo superius inferior a mente recedis.
Kegentis imperium tenens apud, stulte, Cyclopas
17 Exorat ille Altum {cf. B7, 6; 39 , 15 etcr^ Altissimum Orv) pro
plebe deuota, smpst; Exorat ille Altissimum, plebis deuotae ( | Ne pereat
aliquis) Hanssen 18 at Ld\ ut O; et rOehl. tu te in fabulis
uertis Ld; tute (tu te A) in fabulis uerbis O; tu te (tute r*) in fabulas
uertis rOehh; fortasse: tute (cf I 23^ 11) in fabulis feruis 19 sub-
ridis CB detrahis rt?; detrahes O proximi fama scrvpsi {cf Oic.
epist III 8 f 5 Ego si . . de tua fama detrahere .. cogitassem;
Tertull. adnat. 1 18 tned. detrahere laudeparentum); pxime forma
C (cf 23 i i); proxime ((m. Ld) formo BA; proximi famae rv
20 Indisciplinata OLd; Indisciplinate rOeM. nec audiat rv; audiat
om. O; nec te audiat Hanssen neque te cernat Hanssen; neque
cernat CB (cctnat) rv; neque ornat A XXXVI (XXXV C), 1 pono
rOehl. (cf quae Forhiger adnotauit in Verg. Aen. 7, 129; Tertull,
Marc. I 29 med.); pno C; puo BAZ"^; probo Ld sed] est Ld in
praefat. belua maior Ld (cf C. A. 34; de sententia cf quod infra
ex Cicerone attulimus exemplum); bellua maior Cr^comment; bellua
maior, Oehl.; bellua malor BA2^; belluam malo. r 2 superius C;
supernis BA; supernis uel superius 2^; superbis rv inferior Pitra
Spidh I 543, Ld (ior per synizesin legendum; cf Hanssen §. 32^ 4);
interior Or^OehL; interim r* (satis commode; sed comparatiuos superius
et inferior contrarie inter se referri apparet) a mente BArOeht.
(cf interpret, uet. Irenaei contr. haeret. i, 13 (8)1 sensum non habent
et a mente excesserunt); amte O; amente Ld; mente Pitra Spicil.
l. c. 3 Regentis OrOeM. (= regis conuiuii uel men^ae); Regentes
Ld (*sc. ehriosC) tenens rOehl.; tenent O (in A parum accurate
scriptum) Ld aput C Cjclopas Crv (homines ebriosos Cjclopas
uocat poeta ad Polyphemi crapulam alludens); helopas BA; Ld in
praefat. *olim malui apud stultiloquaces'
Digitized by
Googlc
Instructionum lib. 11. 109
Inde in his toruis: Dnm mortunSy non bibo, dicis;
Optima mihi (sunt) bibere et oorda sopire. 5
Subministra magis, quod amplius quaeris abuti,
Infimo pauperclo, et eritis ambo refecti.
Si facias ista, exstinguis tibi gehennam.
XXXVII.
P ASTORI.
Pascere qui quaeris et quod potuisti parasti
Adsiduo (pari) pascendo, recte fecistif
Sed tamen* inmisce pauperem, qui non te repascat,
Tuno erit mensa tua per unum Deum probata.
Omnipotens tales uel maxime pasci praecepit. &
37, 2 sq. Luc. 14, 13 sq.
4 hisfcoruis CB {de torua Cyclopum facie cf, Verg. Aen. 3, 636;
677); his torruis A\ historiis. r OeM,) his scoriis Pitra Spicil h c;
histronicis. Ld Dnm .. non Or^v; Sum .. ni r*; cf 0. A, 757;
similis sentetUia in sepulcro Sardanapali Bcripta fuisse ferebatur : Haec
habeo, quae edi quaeque exsaturata libido | Hausit. Cicero (Tusc, V
35, 101) addit: Quid aliud in bouis (cf u. 1 belua maior), non in
regis sepulcro inscriberes? cf. C. I. L. IX 3114 Dum uixi, uixi quo-
modo condecet ingenuom. quod comedietebibi, tantum meu(m) est
5 Obtimamihi O; Optimum mihi Oehl. comment, sunt scripsi; om,
Orv corda sopire scripsi (cf. C. A. 16; de numero plurali cf, Verg.
Aen, 6, 49; 80); corda sapere Or^OeM.; corde sapere r*; corda sapire
Ld; Optimum nunc bibere et (mortuo) corda sapire {uel sapere corda)
Hanssen ^qiCA; quid B pauperclo CrOehl. (cf. S. 107 p. 772);
paupdo BA; paupero Ld fatias C extinguis O XXXVII (XXXVI
C), 1 qui] % A qd O; qd BA 2 Adsiduo (= locupleti; opp. pro-
letarius; cf. OeU. 16, 10) pari scripsi (de sententia cf, 20, 17); Ad-
sidue Orv; Adsidue (pastor) Ld in praefat; Adsidue (socios) Hanssen;
uulgo post parasti, non post pascendo interpungebatur 3 taiii C;
tn. A inmisce CB; immisce ALd; inuise rOehl. qui non te
repescat Hanssen; qui te non repescant C"; qui (%A) te non repascant
BA; qui te non repascat rv 5 Ompi C uel] l C maxe A
pce pit C
Digitized by
Googlc
110 Gommodiani
Bespice, cum pascis, infinnos, et feneras Alto.
In illos uos Dominus uoluit probatos adesse.
XXXVIII.
ORAN^I.
Orantem si cupias te exaudiri de caelo,
Bumpe de latibuli nequitia uincula tota,
Aut si benefactis ores miseratus egenis,
Ne dubites: quicquid petieris, datur oranti.
Tu sane si nudus benefactis Deum adores, 5
In totum ile facias sic orationem, inepte.
xxxvini.
KOMEN GASEI.
Incolae caelorum futuri cum Deo Christo
Tenente principium, uidente cuncta de caelo^
Simplicitas, bonitas habitet in corpore uestro;
Irasci nolite sine causa fratri deuoto;
37, 6 Prouerb. 19, 17 38, 4 loh. 16, 23
% et om, A mo8 OLd {Ld faiao: illo A edd.)\ iUo rOeU,
feneras CrOehL\ ffteneras BALd 7 ueUnt uoluit B XXXVm
(XXXVII CO, 1 te exaudiri Banssen; & exaudire O {deBAnihil notat
Ld)', exaudiri rv 2 Rfipe C latibuli nequitia O; latibulis nequi-
tiae rv uincula tota C\ uincula BA\ uincla rv 3 bene factis
r^ 4 Ne dubites : quidquid petieris, datur oranti J9ans5^ ; Ne dubites
qui (q A) quid petieris datur (dat C) oranti O {Ld falso: detur A
edd,); Ne dubites quin quod petieris detur oranti rv 5 bel henefactis
B 6 fatias C orationem Ld; oratione O {Ld falso: orationem B
A); orationes rOeJd. XXXVini (XXXVIII C), inscr. gasei O (quia
et hoc loco et in capitulationis titulo XXXVIIII p. 57 omnes mss. Gasei,
non Gazaei praebent, cum in iisdem alias littera z, uhicumque apud
Commodianum inuenitm, ut in zelus, zabulus, zabolicus, zacones, gazum,
solitam formam hdbeat — nisi quod II 14, 12 in solo B ga/ophylacio
scriptum est — , de antiquitus tradita huius ambigui uocdbiUi forma
mutare quidquam dubitaut) ; Gazaei rv 1 incole C 2 Tenente prin-
cipium rv CVel principium pro dominatione nou^e posuit CommodianuSt
uel legendum principatum' Dauies); Temente principum C; te mente
principium BA cunta C* i c2a A
Digitized by
Googlc
Instrnctioiiain lib. II. IU
Bedpietis enim qaicqoid feceritis ab illo. 5
Hoc placoit Ghristo resorgere mortuod imo
Gom sms corporibnSy et quod ignis nssit in aeuo,
Sex milibns annis conpletifi mnndo finito.
Vertitur interea caelum tenore mntato;
Gonbnruntur enim impii tunc igne diuino, 10
Ira Dei summi ardet creatura gemendo.
Dignitosi tamen et gener(e n)ati praeclaro
Nobilesque uiri sub Antichristo deuicto
Ex praecepto Dei rursum uiuentes in aeuo,
Mille quidem annis ut seruiant sanctis et Alto 15
Sub iugo seruili, ut portent uictualia collo,
Yt iterum autem iudicentur regno finito.
Nullificantes Deum conpleto millesimo anno
Ab igne peribunt cum montibus ipsi liquendo.
In bustis et tumulis omnis caro redditur acto: 20
Demergunt inferno, tradunt(ur) poenae in aeuo.
S qnicqnid CrOehl.\ qmdqmd B; quidquid ALd 6 cbo O
7 qnod BA-, qcE C; qnos rv ussit rv; lassit C; iossit BA
8 millibus B conpletis C; completis rv; completo BA 9 Yertit
intea C 10 Comburuntur enim rv; Conburrunt eni C; Conbuurunt
enim B; Comburunt n. A 12 gener{e n)ati Hanssen', generati O
rv preclaro C 13 anticristo C 14 rursum uiuentes in aeuo
rv; in aeuo (euo C) rursum (rursu C) uiuentes O 17 iudicent C
18 NuUificantes Crv; Nulli freantes BA (non erat cur Ld de codicis
B scriptura duhitaret) do O; Deo BA; yortasse: Nullificante Deo
ud Nulli parcente Deo' Hanssen conpleto C milesimo C
19 cum montibus ipsi liquendo scripsi (cf. 2, 12; 4, 7); loquefc C\
loqu^ BA; loquendo rv; OeM. add. 'Euang. Luc. 23, 30; Oseas 10,
5* 20 in bustis et tumulis rv; Imbustis et tumulus O oAs C;
ois BA reddit C 21 Demergunt infemo Hanssen; Demergunt in
infemo OLd (idem fdtsoi Demergunt infemo BA); Demerguntur infemo
rOM. traduntur poenae scripsi (cf. 2, 18; C. A. 887 sq.); trahunt
poene C; trahunt poena (paena 5) BA; trahunt poenas rOeU.; trahunt
poenam Ld; trahuntque poenam Hanssen
Digitized by
Googlc
]^]^2 Commodiani instructionum lib. II.
Ostenduntur illis et legunt<ur> gesta de caelo:
Memoria prisca debito et merita digno,
Merces in perpetuo secundum facta tyranno.
Omnia non possum conprehendere paruo libello. 25
Curiositas docti inueniet nomen in isto.
39, 22 Apoc. 20, 12
22 Ostendunt C leguntur scripsi (cf. Augtist. de ciu. Bei XX^
14 sq. uol II p. 440, 8 sqq.; 442, 27 sqq. D*); legunt Orv
24 merces rv; mercis O 25 possunt A con|)hendere C
Digitized by
Googlc
GOMMODIANI
CARMEN APOLOGETICYM.
rv.
Digitized by
Googlc
Index siglornm.
M = cod. MediomontanuSi nonc CheltenhamenBis, membran., n. 12261
(saec Vni).
P' = Pitra in textu carminis, quem in Spicilegii Solesmensis uol. I
p. 21—49 anno 1852 publicauit.
P' = Pitra in notis huic textui imo margine additis, quibus etiam uariae
lectiones codicis exscribuntur.
P' = Pitrae excursus in Commodianum (uol. I p. 537 — 543).
JP* = carminis apologetici caput ultimum ex iterata collatione Thomae
Phillipps nouis curis a Pitra restitutum (Spicil. Solesm. uol. lY
p. 222—224).
P" = notae huic textui imo margine subiunctae.
Lh = Leimbach in programmate paschali Schmalcaldensi anno 1871 edito.
R = Hermannus Boensch in editione sua (Zeitschr. f. d. histor. Theo-
logie, Jahrg. 1872 p. 163—302).
Ld = Ernestus Ludwig in ed. Teubneriana anni 1877.
t? = iS et Ld,
WUh. Meyery Ahh. = commentatio Guilelmi Mejer, quae inscribitur :
*Anfang und Ursprung der lat. u. griech. rjthmischen Dichtung*
(Abhandl. der k. bayer. Akademie d. W., I. Cl., XVII, 1885).
Eiusdem uiri doctissimi ubicumque nomen tantum lectionibus ad-
iunxi, ea affero, quae per litteras mecum liberaliter communicault.
9, u. L = sine uaria lectione.
Digitized by
Googlc
COMMODIANI
CARMEN APOLOGETICVM.
Uuis poterit unnm proprie Deum nosse caelorom,
Nisi quem is tulerit # « ab errore nefando?
Errabam ignarus spatians^ spe captus inani,
Dum furor aetatis primae me portabat in auras.
b Plus eram quam palea levior; quasi centum inessent
In umeris capita, sic praeceps quocumque ferebar.
Non satis; his rebus criminosus denique Marsus
5 Psal. 1, 4?
COMMODIAiryS | EPISCOPYS AJPSICAKYS. I CARMEX APOLOGETICYM AD-
TBRSVS rvDAEOS BT esNTES. Pitra; Coinmodiani Carmen apologeti-
cum I adaersas ladaeos et Paganos. Boensch'^ commodiani spiscopi
AimiCASn I CARMEir APOLOGETICYM | ADVERSTS lYDAEOS ET GEITTES. LudlDig\
in cod. MediomorUano nidla inuenitur inscriptio 1 propri^ 31
celorum M 2 Nisi MP^E] (Qais) nisi Ld is talerit P*; add.
longe uel procul P*; his tulerit Jlf ; is (abB)tulerit ffiZ^^ew/eZd (Zeitschr.
f, wissensch. Theol, XX p. 565); is (ipse abs)tulerit B (coll. Imtr. I
i, 6); is (ipse) tulerit Hanssen] is tulerit (prius) u£l (primo) Lh\
(sus)tulerit Ld ; (qu)is (ex)tulerit Huemer (Zeitschr. f. d. oesterr. Crymn.
1878 p. 31) 3 sqq. inani. | Dum . . auras, | Pius v; ego ex lege
Meyeriana de paribus uersuum iungendis (Abh. p. 304 sqq.) Pitrae
v^rhorum distinctionem reuocaui i portat Mart. Hertz {indic, lect.
Vratisl. anni 1880 p. 7) 5 lebior M inessent scripsi] adessent
P*f>; idessent M 6 in umeris scrtpsi; in numeris J!f; in humeris
P't? preceps M quocumque f*t?; quecumque M 7 criminoA
{= sus) M] criminose P* (sine uaria lectione) v marsus M (cf.
Porph. in Horat. epod. 5, 75: Marsi autem periti incantationum
sunt; August. enarr. in psalm. LVII 5: Aspis cum coeperit pati iu-
cantatorem suum Marsum .. audite quid faciat; 8. 107 p. 796)y
mersus P* (s. u. l.) v
8*
Digitized by
Googlc
116 Commodiani
Paene fni factus herbas incantando malignas.
Sed gratias Domino — nec sufficit uox mea tantum
10 Beddere — qui misero uacillanti tandem adluxit!
Adgressusque fui tradito in codice legis,
Quid ibi rescirem; sta^im mifai lampada falsit.
Tunc uero agnoui Deum (unum) summum in altis^
Et ideo tales hortor ab errore recedant.
16 Quis melior medicus nisi passus uulneris aestus?
Multi quidem bruti et ignoti, corde sopiti,
Nil sibi proponunt cognoscere; more ferino
Quaerunt, quod rapiant aut quorum sanguine uiuant,
Dummodo laetentur saginati uiuere porci,
13 Esai. 57, 15 (LXX)
8 p^ne fui | Pactus erbas M 7 sg. mersus, | Paene . . malignus B
9 domino J!f; Deo P'/ idem (P*) conicit Domino, quod in ipso codice
reperire potuit suffic M 10 reddere | Qui M uaccillanti M
11 tradito . . legis scripsi {locum ohiecti ex uerbo adgressus fni pendenti»
tenet enuntiatum interrogatiuum quid ibi rescirem; cf, u.89)\ traditor
.. legis JlfP'P*; traditorum .. legis Duebner] traditorem .» legia
Lb ; traditores . . legis E ; tradito . . leges HHgenfeld {ZeHschr, /. w,
Th. XV p. 604); tradita .. ]egis (uel traditas .. leges) Ld; traditos
.. legis Huemer; fort. traditiis (= trad^ionea) .. legifl; cf «.15
13 nero agnoui deum M (cf, u. 636); uero Dominum agnoui WHh^
Meyer; uere cognoni P* (s. u, l.) Ld; uere Dominum cognoui JB; P*
perplexe indicat nesdo quem (Duebnerum ?) legere agnoui, quod est in
codice; idem ibi caelis ante Deum inserendim censet; unom, quod
recepimus add, Ld 15 melior j9f'P*t7; melius Jlf^ nulneris aestns
scrtp«t (cf. 8il. Ital. 6, 98 uulneris aestus | Expertis medicare
modis; b. Gbl. 17 p. 451; in cod. M syllabas or et us haud ratro eon-
fundi Pitra (P^) in ttersum 164 (163) recte adnoiamt) ; uulneris anctor
MP^; uulneris ictus Duebner, Pitra vn praefat. p. XVLIJ^ B; uuiLnera
uictor Ld 17 Nil sibi proponunt P» (s. u. l.) v; Nibil sibi fponnnb
M 18 Querunt M sanguine uiuant P» (coniectwrd) WUh. Meyer,
Abh. p. 291 (cf. u. 176 Viuere rapinis in gaudio sanguine fuso);
sanguine bibant M; sanguinem bibant P^v (^f. Ctc. Pkilipp. XI 5, 10
culus sanguinemnon bibere censetis? JSaiuiaai. ^y^ern. 7^ 39 ^ 164^
22 Paul.) 19 letentur M; im m. 2. ian raa.(?) Mt^^ma^i muere
P'v (cf. Proptrt. IV l^ 23 Parua saginati lustrabant <M)«ipito p-orci);
sanguinati bibere (sic!) M
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. HJ
20 Ingerunt ut tumulum ferculum, dum diuitiis plaudent.
t Mutabuntur paupera ueste fastidiis.
Sufficeret illis utique, quod promptius edunt.
Si pinguis est opibus, sibi sit; si Caesari dignus,
Quid sua praeponit fragilis nec respicit ullum?
25 Communicet immo talis bonitatem in omnes,
Cui Summus diuitias, honores addidit altos.
Nec enim uitupero diuitias datas a Summo,
Sed culpandus erit, qui superextollitur iilis.
Suadeo nunc ergo altos sic et humiles omnes,
30 Yt legant assidue uel ista uel cetera legis.
20 Ingerunt ut tumulum ferculum, dum diuitiis plaudent scripsi
(plaudent = gloriantur? cf, u. 480; de rebus cf. Flaut. Menaechm^
101 sqq. ; Petron. 35 sq. ; ceterum totus loeus desperatissimus est); Ingerunt
nt tumulum sepulchrum dii plaudent diuitir M (P^ falso : dumjplaudens di-
uiti) ; Ingerunt ut tumulum se pulchros: dum diuiti plaudent, P' ; Inferuntur
tumulo sepulchri, dum gaudent diuitiis: B; Ingerunt ad tumulum sepulchri,
ium diuiti plaudent Ld 21 Mutabunt paupera uoste fastidiis M (P*
falso: paupere ueste et fastidiis); Mutabuntur fastidiis et paupere
ueste P'; Mutabuntur et fastidiis et paupere ueste E; Mutabuntque
pauperes uestes et fastidientur Ld haec addens : * Commodianus inuehitur
tn parasitoSf qui exsequias funeris alicuius prosecuti post ad uestitum
suum redeunf 23 Si pinguis est opibus, sibi sit (= sibi habeat
diuitias); si Caesari dignus M (post opibus et sit ego interpunxi; de
4idiectiuo dignus cvm datiuo coniuncto cf. Georg. HWp. 2019 s. u.
dignus Il^ y; Woelfflin. in Bhein. Mus. XXXVII p. 115; quamquam
locvitio Caesare dignus inuenitur in anthol. Lat. 780, 29 R.) ; Si pinguis
est opibus, cibus sit si Caesari dignus. P* ; idem tamen postea (P®) u^am
codicis lectionem Caesari *typorum sphalma*{!) et Caesare scribendum
esse putat; Si pinguis est opibus, siue sit is Caesare dignus, Lb; Si
pinguis est opibus, cibus si Caesare dignus, B; Siquis est opibus sibi
uisus Caesare dignus Ld; idem in Instructionum editionis praefatione
p. IX Suemerum secutus haec proponit: Si pinguis opibus sibi sit, si
Caesare dignus 24 praeponit P^v; preponunt M fragili (= inopi)
F^Lh nec in M primo omiss. m. 1. s. l. scripsit uUum MP^Ld;
illum Lb {idem sic quoque legi posse arbitrabatur : praeponunt, fragilis
nec respicit ullum); urnam E 26 Summus P^v; summa M; summam
Lb diuitias MP^v; dedit iam Lb Altus Lb 29 ergo altos sic
JH; ego altos sic P* {s. u. l.) v; ego sic altos Lb
Digitized by
Googlc
118 Commodiaiii
Aspic(ii)ey quoniam breuis est nobis credita uita;
Discite, quapropter moriaiDur nati, prudentes!
Quid bebetes morimur, quid profuit lucem uidisse?
Si nihil inquiras, hoc est beluarum adesse.
36 Gerte Deus summus hominem praeposuit aruis,
Non feram nec pecudem. Cur nos similemus ad illas?
Omnipotens uoluit hominem sibi praebere laudes;
Idcirco futura docuit nos ipse diuinos.
Quae ut crederemus, non tantum uerbo sonauit,
40 Sed et demonstrauit fortia Pharaone decepto.
Non solum hoc fecit: et Noe sub tempora quoque
Ostendit, quae poterat, quoniam Deum nemo quaerebat.
Mitior exinde paulatim coepit adesse
Diluuio facto, quo posset terra repleri.
45 lam paene medietas annorum sex milibus ibat,
Et nemo scibat Dominum, passimque uiuentes.
Sed Deus, ut uidit hominum nimis [ut] pectora clausa,
33 lob. 3, 16 40 Exod. 9, 16; Rom. 9, 17 42 Gen. 6, l^
sqq.; Psal. 18, 2; 52, 3 43 Gen. 8, 21 sq. 44 Gen. 9, 1
31 ^spicite P^v; Aspice M qm {sic!) M 32 sq. uulgatam
uerborum distinctionem moriamur. Nati prndentes, Qui mutaui; cf. lenaer
Literaturzeit. 1877 p. 797 33 Quid hebetes scripsi; Qui debetes M;
Qui hebetes P* (s. u. h) v 34 beluarum (belluarum F^v) adesse M
P^v; belluarum instar adesse P^ 35 preposuit M aruis scripsi
(S, 107 p. 797); arbis M\ orbi P' (s. u. l) v 36 nos M; ow. P»
(8. u. l.)', add. coniecturq, P^ illas Lhv] illos MP^ 37 prebere
M 38 diuinos Mv\ diuinus P* 39 Quae 8cripsi\ Quem MP^ v
nerbo sonauit 8crip8i {cf. u, 449 personans ait); uerbo sanauit MP^i
nerba sonauit B ; uerba tonauit Ld (coll. u. 598 tonant ore) 40 mon-
strauit P^ faraone M-, Pharaoni B 41 fecit et noe in cod. primo
omi88um altera manu8 add. ei] sed P^ 42 que M (^pi M
buerebat M 43 cepit M 44 replere M 45 poene M, bene
Lb annum P^Lh 46 scibat M {cf. Wilh. Meyer, Ahh. p. 292);
sciebat P' {s. u. l.) v uiuentes MP^ {cf. u. 676); uiuebant Lb v
47 ut uidit hominum nimis ut pectora M {non: Vt pectora uidit homi-
num, quod P' adnotat); ut uidit hominum nimis pectora P*JB; ut pectora
iiidit hominum nimis Ld
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticnm. 119
Adloquitur Abraham, quem Moyses enuntiat ipsum.
Ipse dedit legem populo Fharaone necato,
50 Et quis essety Dominus ipse se praedixit ab illo.
Nec una contentus prophetica uoce se promit,
Sed multos adhibuit testes, qui de illo clamant.
Hunc ergo, cum legitis multorum praeconia {uatum)^
Inuenietis eum carnem inuenisse pro nobis.
56 Ynde nunc erratur, ordinasse talia Summum,
Et quasi subsannant, nec sciunt, quod ab ipso ridentur!
Interdum subioio, qualiter praelegi prophetas,
Et rudes edoceo, ubi sit spes uitae ponenda.
Quid Deus in primis uel qualiter singula fecit,
60 lam Moyses edocuit; nos autem de Christo docemus.
Non sum ego uates nec doctor inssus ut essem,
Sed pando praedicta uatum oberrantibus austris.
Ergo mei similes, quos raptim aura deportat,
48 Eiod. 3, 14 5« Psal. 2, 4
48 sq. Abraham. Qnem . . ipsum, Ipse v Moses P^Lb
49 faraone M necato P'v; negato MP^IA(?) 50 se om. JS
predixit M 51 se promit F*B; se promittit M; promittit L
52 de illo clamant MP^ cf. u. 66; de illo clam(ab)ant Hansaen; de
illo <pro}clamant B; illnd declamant Ld 53 Hnnc ergo cum legitis
mnltoram (mnlttm P^B) praeconia (aatnm) P^v; Hnnc ergo cnm legitis
maltomm praeconia M; Haec e. qnnm legeritis praeconia mnlta P^
54 camem innenisse MP^P^ (innenire eodem sensu quo sibi parare,
adipisci Plauto et Terentio usitdUum; de annominatione Innenietis ..
innenisse ef, indieis eocempla et HHgenfeldi notam XV p, 604 sq.); c&mem
adsnmpsisse P'; carnem induisse B; in carnem nenisse Ld 55 erratnr]
probatnr B 56 Et quasi M {S. 107 p, 797); Et qnare P>; Id quare
B; Quare Ld {eo deceptus, quod P* faJso adnotat: 'Quare subsannant
nemnt' mendosus cod.) nec sciunt M}corr.; nesciunt M^ db initio;
meminerint P"; nec emnt P^; nomnt P'; norint B; merent Lb; merunt
Ld. 57 prelegi M 60 moyses MP^v; Moses (Mose) P'; Mose
Lb edocuit MP*Lb; docuit v docemnr P^Lb 62 pando P^B
{cf. Oeorg. HW p. 1294); quando M; canto Ld predicta M
oberrantibus nautis uel oblatrantibus (obloquentibus, obstrepentibus,
obturbantibus) austris B in comment. *Hic deesse nonnuUa uide-
bantwr P»
Digitized by
Googlc
l^ Commodiani
Quaerite iam portum, ubi sunt perioula nulla.
65 Agricola doctus tempestiya longe dinoseit
Et, priusquam uenianty recolUgit se sub antra.
Estote prudenteSy quod imminet ante uidete
Et^ priusquam ueniant clades^ prouidete saluti.
Ignauia pueris opus est, non certe robustis:
70 Si decet hoc rudibus, non conuenit aeuo maturis*
Quae quidem.pars hominum non sit moderata^ uetusta
Sic erit ut perna minime salfacta: putrescat.
Nemo petram subicit, nisi solus ignis ad escam:
Saxei sic homines moUescunt sero gehenna.
76 Clamamus in uacuum surdis referenda procellis
Et lumen offerimus caecis sine causa praebentes.
Stat miles ad missam: unus audit, et excutit alter
73 Matth. 7, 9? 74 Ezech. 11, 19?
64 querite M sunt] ft M 65 ante doctus duae litterae (inV)
erasote tempestates B 66 se MP' (de clausula ^^1-^ cf. u.
52; 193; 423; 567 \ 890; Instr, I 8, 3)\ sese P»v antra M\ antro
Wm. Meyer (cf. In^tr. I 33, T); aiitrum P^ (s. u. l) v 68 clades]
p08t a una littera (n?) erasa 99 Ignauia] Ignosci Lb pueri ..
robusti B; ef. lenaer Literaturzeit. 1877 p. 796 extr. 70 decet M
(post t ramra wnius litterae — f? — ) P^ (cf. Boensch. It. et Vtilg.
p. 439 sq.); licet v em M 71 Quae (Quum P*X&) quidem pars
hominum non sit moderata, uetusta P^LbLd-, Qua quidem pars homi-
num non sit moderata uetustas M; Quam quidem partem h. n. s. mode-
rata (moderat B, errore typogr., ut uidetur) uetustas P^ (Buebner?) B;
Quam quidem partem hominum non si moderat uetustas, Hilgenfeld
72 Sic erit ut perna minim^ salfacta putrescat M (non puerascit, ut
P^ falso adnotat) ; Sic . erit ut perna minime salfacta (sal facta P*) :
putrescet (putrescit Lb) P^P^LbB; Sic erit ut perna nimis salfacta;
petrasdt Ld 73 Nemo petram subicit nisi solus ignis ad escam
(adescat Ld) MP^Ld; N. p. s^ nisi solius ignis, ad escam LbB; N.
pernam s. n. solidus ignis ad escam Hilgenf. 74 saxeis Jlf
gehenuQ M 75 processis Hilgenf 76 prebentes M 77 miss^m
v; missa ilfP'; iussa P^Lb (iussa) unus, audit Lb
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. ],2l
Nec accipit corde monita^ sed perditus errat
Qnis modo delinquit (iudices estote de istis!),
so Qui monet aut ille, qui non uult dicto parere?
Spero, reus non est, qui Gaesaris dictus obaudit,
Gontrarius autem perdit suam uitam superbus.
Interdum quod meum est, qui prius erraui, demonstro
Bectum iter uobis, qui adhuc erratis inanes.
^5 Vos tamen eligite^ arbitrio uestro placentes,
Quis uelit uenenum aut suauia pocula uitae!
Bonum et malum est in ista natura creatum,
Vt homo post fata probetur quis Deo dignus.
Adgredere iam nunc, quisquis es, perennia nosse:
90 Disce, Deus qui sit uel cuius nomine adsitl
Est Deus omnipotens, unus, a semetipso creatus,
Quem infra reperies magnum et humilem ipsum.
Is erat in uerbo positus, sibi solo notatus,
78 accipit MB (coniecturd)', accepit P^F* (cod.!) LhLd corde
monita scripsi {cf. u. 16 corde sopiti; Instr. 1 19, 15 si corde niges;
27f 13 8i corde retractes; Ouid. Met 5, 689 Excnte . . corde metnm);
eosde {tres priores litteras etiam cor legi posse testatur Knoell; cf.
u. 564) mnnita M] eosdem monitns i2; easdem monitas Ld] eos moni-
tus P*; eadem monita P^Hanssen; eadem minus Lb 79 modnm
P^ delinquit B; relinquid M; relinquet P^ (s. u. l.); delinquet Lh
Ld; deliquit P* 80 monet MP^ ; monetnr Ld; paret Lb; monet B
dictus P^B {cf. u. 15); dictos MLd; dicto subaudit Lb; dictis ob. Guil.
Hartel 82 contrarius MP^B (^ contumax; cf. u. 721); contrarios
P^Ld suam nitam LbB {cf. u. 784; Matth. 10, 39; interpr. palat.
past. Herm. sim. IX 26, 3 sibi soli uiuentes nitam suam perdnnt) j sua
nita MP^Ld superbos P^Ld 83 erraui M (P' falso'. es sciui;
cf. 8. 107 p. 798); et scini P^B; resciui LbLd 8« qui B 88 post
fata scripsi {cf. 8. l. c); post facta Jlf {P^falso: facit); pront facit P' ;
post factum P*v probetnr M (post factia probetur iam Lb et Huemer
suspicati erant); approbetur P^ {s. u. l.) v 89 post es littera t
erasa 90 qui JMT (c/. u. 117; 381; Kuehner ausf. Gramm. p. 481 sg.);
quis P^v nomine Mv; nominis P* 92 repperies M 93 his
M s^lo Mv; soli P*
Digitized by
Googlc
122 Commodiani
Qni pater et filius dicitur et spiritus sauctus,
95 Sed ex quo decreuit mundum conponere signis,
Ignem interposuit metuendum angelis ipsis.
Quos tamen distribuit minoris potentiae factos,
Yt regerent caelos et terram et subdita terrae«
Hunc ergo nec ipsi nuntii dinoscere possunt,
100 Qualis sit aut quantus, nisi quod praecepta sequuntur.
Est honor absconsus nobis et angelis ipsis,
Quod Dei maiestas, quid sit, sibi conscia sola est.
Belucet inmensa super caelos et sine fine;
Aureum est totum, quod est quasi fiammea uirtus.
105 Illic Dei uas est, tantum sine cognita forma,
IUa sunt secreta solo Deo nota caelorum.
Haec gloria Dei est unica super angelos omnes,
Hoc Deus est lucis aeternae, hoc spiritus aeui.
In primitiua sua qualis sit, a nullo uidetur,
94 fptTi M 95 conponere M 95 sq. componere signis, | Ignem
P*; componere, signis | Ignem BLdr, componere, dignis | Ignem^tZp^n-
feld (P*: 'JExcidisse uidetur unus uersiculus ex Apostolo, ni faUor,
excipiendus, I Timoth, VI, 6: Qni solns habet immortalitatem et Incem
inhabitat inaccesBibilem, ignem nempe interpositum, metuendum angelis
ipsis^) 96 interposnit JP^v; interpositnm MP^ 97 minoris poten-
tiae factos Hanssen', minori potenti^ factus M {P^ fdlsoi minoris
potentiae, omisso factns ; itemque P") ; minoribns {esse) potentes P*
{Buebner?)', minoris potentiae deos i6; minoris potentiae (minorea
potentias in commentario) a se E; minoris potentiae ipso Ld
98 celos M 100 precepta M J02 qnid] d primo omissum m. t
8. Z. scripsit conscia sola (solo R) Duehnerv; sola conscia MP^
103 inmensa M celos M 104 AnreS 6 (P* fdlso: anrene) totnm M;
Ant aeao. Totnm P'; AutTeqxxietotvLmDuehnerLhB] Anreaqne totum
Ld {qmnes interpunctionem post fine omittum,t) quod est qnnsi M
P* Ld ; torqnet quasi Duehner Lh B 105 Illis Lh nas scripsi
(cf Sirac. 43, 2 Sol .. nas admirabile opus Excelsi; 50, 7; 10 qnasi
sol refulgens . . qnasi uasanri solidnm); uDy {sic !) M; uita P* v ;
nia Lh; *uia forsan in codtce caractere euanido^ P* 106 Illa sed
Duehner B solo Lhv (cf u. 93) ; sola M; soli P* 107 Hec M
nnici? WUh, Meyer, Ahh. p. 299 108 Hoc .. hoc MP'; Hinc ..
hinc B; Hic . . \\\q. Ld eterne M
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 123
110 DetraDsfiguratur, sicnt nult ostendere sese.
Fraebet se uisibilem augelis iuzta formam eorum
Et homini fit homo, ceterum Deus uerbo probatur.
Idcirco nec poterit tanti Dei forma dinosci;
Quidquid est, unum est, inmenso lumine solus;
115 Ybi facies, oculi aut os aut membra notantur^
Inde pugillo suo concludere circulum orbis.
At tamen cum uoluit sciri de se ipso qui esset,
Numine de tanto fecit se uideri capacem.
Sunt quibus in ignem apparuit uoce locutus;
120 Sumptus est in camem, quem regio nuUa capebat«
Hic Deus omnipotensy Dominus suae conditionis,
Gum sit inuisibiliSy facit se uideri quibusdam.
Qui formatur modo, (modo) se diffundit in auras,
Guius nec initium nec finem quaerere fas est.
125 Hic sine initio semper est Deus et sine fine.
116 Esai. 40, 12 119 Exod. 3, 2 sqq.
110 Detransfignratur M (P* falso: detransfiguratus) ; Sed transfign-
ratnr P'; Sed transfiguratus P^B; Dens transfignratns Lh nnltns-
tendere M 111 prebet M angelis MDtiehnerv; angelns P*
112 probatnr P^v; probat M 114 nnnm MP^Lb; nnns v inmenso
lumine solns MP^; in immenso Inmine (numine?) solus P'; in immenso
Inmine solus B; in imm. 1. potens Lb; in immenso Inmine; solet (Inde
pugillo etc.) Ld {ceterae editiones ante solus nvUam, post solns maiorem
interpunctionem hdbent) 115 Vbi MP^B; om. Ld; P* ab Vbi, cuius
loco Cni substitiMre conatur, interrogationem orditur oculi P'jL6 22
ant ocnli MLd 117 ad tamen M qui M (cf. u. 90); qnid P*
(8. u. l) V 118 Nnmine P»w; Nomine MP' uersus 115 sqq.
Ludwig ita scrxbit, ut 115 post 118 {uel 120; cf. praefat. eiusp. XV)
inseratur, quam inuersionem improbat WUh. Meyer, Abh. p. 305
120 capjebat Huemer 121 Hic MP'B (cf u. 289); Sic Ld
122 facit scripsi; fecit Lbv; faciet JMTP» 123 formatnr M; formatns
P* {s. u. l.) LbLd; formara indnerat B modo <modo> LbHanssen;
modoMv se MP^B; sese P^LbLd diffunditJir; diffudit P* («..
u. l.) V 124 finem quaerere P*v; qnirere finem M 124 sq. est.
Hic P*; est, Hic Lbv
Digitized by
Googlc
124 Commodiani
Qui, prius quam faceret caelum, ferebatur in aeuum;
Quicquid tenet caelum, prospioit ubique de caelo
Et penetrat totum ocutis et auribus audit.
Huic ergo placuit carnalem mundi tenorem,
130 Yt exaltaretur sola sempiterna maiestas.
Nam, quod erat ante, referre nunc ardua res est;
Sit licet deseriptum, non sit nobis cura de illis.
Gum haec, quae uidemus, non possumus tangere tota,
Quis poterit scire, quid sit trans Oceani finem?
135 Et caelum uidemus, sed illic quid intus agatur,
NuUo datur soire, donec fiat exitus aeui.
Sufficiat tantum de futuro nosse promissa;
Ad illa tendamus cupidi, tota mente deuoti.
Sicut auis Fhoenix meditatur a morte renasci;
140 Dat nobis exemplum, post funera surgere posse;
Hoc Deus omnipotens uel maxime credere suadet,
Quod ueniet tempus defunctorum uiuere rursum;
Sit licet nunc puluis, iaceant licet ossa nudata,
Integratur homo, [ut] fuerat qui mortuus, olim,
146 Et gratia maior tunc erit (quam) istius aeui,
127 Psal. 13, 2; 52, 3 al. 145 I Cor. 15, 43; Phil. 3, 21
126 celam M 127 Qaicquid P' ; Qaitquid M] Quique v celam
M 129 mundi teaorg M (= ca/rndLem esae mundi tenorem% de
omissa copuia eaae uideu. 792 et indicem^ quem Fetschenig editioni
Victoris Vit adiunxUy p. 156; cf. deinde Instr. II 39, 9 tenore
mutato; Verg: Georg, 2, 336 s^.); mundo teneri F^v 131 Nam M
F^B; lam Ld sine nota 132 describtum jyr 132 sg. de illis. Cum
Ld; de iUis, Cum F^B 133 que M 133 aq. tota, Quis Ld; tota.
Quis F^B 134 fine M 135 celum M 136 nullo M {cf. w. 93;
106; Instr. II 22, 13); nulU P' {€. u. l) v uersus 138—140 in Munci-
alihus litteris scripti 139 APIS F£NIX M 142 defunctorum Jlf
F'Ld; defunct^m X&; defuncto (defunctos) F^; defuncto B 143 Sit
licet MLb (coniecturd) B; Scilinet P* (a. u. l); Sint licet Ld
143 sq. nudata. Integratur Ld 144 ut fuerat MF^B; ut del Ld;
,ut erat Lb 145 tunc M; hinc P* (s. u. l) B; dehinc P^; huic Ld
orit MF^; gratia erit B; aderit Ld quam addidi; om. Meditt
if £)3 M; cf Wattenb. lat. Falaeogr. p. 50 sq. 145 sq. aeui. Noh v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 125
Non dolor nec lacriniiae tnnc emnt in corpore nosko,
Non caro recipiiet fermfli, non piistula surget
Hoc Deus instituety ut sit iUi gloria maior.
Hic fecerat primum hominem, ut esset aeternas,
150 Sed ruit in mjortem negleotis ille praeceptis.
Propter quae storias tantas Deus esse paranit,
Vt inuentiones diabuli detergeret omnes.
Bectorem in terra dederat Deus angelum istuin:
Qui, dum inuidetur homini, perit ipse priorque.
155 Interea iustos per ipsos cernit ad actus,
Et facinerosum Gain in gehenna raseryat.
In scelere coepit uersari gens omnis humana,
Nec respicientes, quis esset creator eorum.
Quod Deus excelsus indigne pertulit illad,
146 Apoc. 21, 4 152 Epk 6, 11; 16; I loh. 3, 6 154 Sap.
2, 24 (Cypr. de zel. et liu. C. 4)
146 nec M] aut P* (s. u. l.) v lacrime M 147 postula M
148 instituet MLhLd', instituit P* B 150 necglectis M
151 propter quae storias scripsi {cf* Woelfflin, Arch. III p. 146); propter
questorias M; pr. quaestorias P*; pr. quae scorias Duebner (colh Verg,
Cir» 249); propterea scrupeas M; propter quae curas (pos^mo({o pr. gras-
sationes) Lh (ut Ld adnotat); pr. quae quaestorias Ld (ex recentiore
Boenschii coniectura) esse] sibi (postea ipse) Lh 152 inuentiones^
diabuli M; inu. diaboll P' (s. u. l.); adinuentiones zaboli B
detegeret U oMM 153 Actorem 22 IH inmdietnr MLd (idem
haec affert exempla: 'huic inuisae (sunt) Parcae solemnem celebrare diem'
C. Inscr. Bh. Bramh. 1052 et Becker. Inscr, Mogunt. 247); inuidet X6;
insidiatur 2?; sed cf. u. 361 155 ipsos M (P falso: ipsas; cernit
per ipsos = secernit; cf. Instr. 126, 33 sqq.; S. 107 p. 757; Alexandre^
excurs. ad Sibylh p. 522 sqq.); ipsum P*« ad actus scripsi (= ad
iudicium extremum; cf Instr, I 27, 1; II 21, 12; S. p. 784); adactos
MP*; abactos P^v 155 sq. abactos. Et B 156 facinerosum P^Vy
facinerosa M; facinora P* in m. 1. s. l. scripsU 157 cepit M
X X
gans omnis Lhv; omnis gens M (signis s. l. additis iustUfS uerhorum
ordo restitudtur); omnis gens P* (s. u, l) 159 pertulit illud. M',
pertulit illud; P*; pertulit; illam v
Digitized by
Googlc
126 Gommodiani
160 Delere proposuit uninersa paene creata.
Dicitur et legitur Noe liberatus ab aqua,
Ceteri diluuio perierunt ira caelesti.
HinCy sicut initio, paulatim terra repletur.
Gessit prius facinus, sed alter{a) clades adhaesit.
166 Adgressi sunt stulti turrem fabricare sub astris,
Yt quasi per illam possent ascendere caelos.
Quod Deus ut uidit fieri sub una loquella,
Descendit et fecit, loquerentur lingua diuersa.
Quos inde disparsit per insulas terrae semotos,
170 Yt fierent gentes uario sermone loquentes.
Tunc genus indocile uitam feritatis agebat;
Nemo Deum sciebat, disputabat nemo de uita.
Inrepserat quoniam rudibus temerarius ille
Per latices animae, deprauauit mentes acerbas
175 Fersuasitque dolo coitus infandos amare^
Yiuere rapinis in gaudio sanguine fuso.
Hanc gloriam stulti prosequuntur tempore parvo;
Quo nulla uenia liberat, se dicendo seductos.
Si suadet adulter, culpa est tua prosequi talem;
180 Non ille te damnat, sed tu tua spcwte te damnas.
163 Gen. 9, 1 165 sqq. Gen. 11, 4 sqq.
•y 160 Delere P* ; Dicere M] Demere B ; Icere (= tollere^ perdere ?)
Ld'i perdere Huemer nniuersa pene creata JMTP*; uniuersam paene
cr«atam v 163 sic M 164 prius P^v (cf, qtiae adnotauimus m
u. 15)] prior MP' altera P'Ld', alter M (P» fcdso: aliter); aliter
Lh B adhaesit P^ B ; adhesit M; accessit Ld 165 turrem M;
turrim P* (s. w. l,) v astris P*t7; austris M 166 possent aacendere
caelos (coelos) P^v; c. a. p, Lb\ asc. celos poss. M 167 loquella
M 169 disparsit JMT; dispersit PV (s. u. l) v semotas B
171 Dnc (= Tunc) M-, Tum P^ (s. u. l) v agebat M; agebant P*
(s. «*, l.) V 172 scibat Hanssen^ Wilh. Meyer, Ahh. p. 292 coll.
u. 46 173 Inrepserat M qjSi M 174 deprauabit M
175 dolo coitus scripsi {cf. h. Ghl. 17 p. 431 sqq.); dolo citius JMT; dolos
citius P^B; dolos illis Ld 176 gaudia P' 177 psequuntur M\
quod {prima manu?) correctum, ut sit psequuntur 178 Quo JMTP^
(= itaque?); Quos P^t;; Quod Lh
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 127
Errabant indocti ueteris faliacia hostiSy
Obliti Dominum, opera maligna seqnentes.
Quod din ne fieret grassatio tanta latronis,
Tempore partito miseratus est tandem ablato.
185 Gonplacuit illi conloqui cum uno de multis,
Yt faceret populum ad se transeundo dilectum.
Ex 60 Goeperunt unum Deum nosse profani
Et fieri populus secundum Dei decreta.
Duos enim populos distinxerat ex se Bebecca:
190 Hic prior est factus, alter ut succederet illi«
In Aegypto primum Israhel concreTit alunmus;
Inde Deus illos eiecit duce Moyse,
Fer quem dedit illis legem in monte Sina,
Yt nostra posteritas Dominum cognosceret UDum.
195 Deinde prophetas ex ipsis dicere* iussit»
Quod Deus in hominem depretiatur ab illis.
Induxerat eos Dominus in terra promissa,
Vt ibi sub lege uiuerent, donec ipse ueniret.
Oens ingrata bonis noluit iugum ferre praeceptis,
200 Sed magis in scelere prisco reuoluta florebat;
181 indocti JlfP* (cf. u. 458)] inducti v*, ducti P* ueteris
P^ (s. u. 2.) v; ueteres My quod ambigaa an retinendum et cum indocti
sit conitmgendum-j sed cf. u. 207 seductor antiquus; 317 ueteri
latroni; Cyj^, ad Donat. 4 uetus .. hostis obrepat; ad Fortun.
c. 2 aduersarius uetus est et hostis antiquus 183 Quod, diu
ne Z(i; sed cf. Kiihner ausf, Cfr. p. 872 sq. 185 conplacuit M
187 ceperunt JMT Deum nosse profani P* (coniecturd-, cf. u. 13-^ 194;
636) B; Deum esse profani M (non in Deum e. p., ut Pitra in ad-
notatione affirmat); in Deum esse profani F^ Lh Ld\ ndbis in mentem
uenit : (unum) Deum esse profari 188 populus MLb (coniecturd) Ld ;
populum P' (8. u. l.); in populum B 189 distincxerat M ex se
v; esse JlfP^ (esse) Rebeccae (uel in Rebecca) Lb 191 egypto
M primum Israel P'v; primum in ifhl M alumnus JITt? ; alumnis
P' 192 Moyse Lbv; Moysi MP^ 193 Sina scripsi (haec enim
uetustiot apud Latinos huivs nominis forma; cf. Cypr. test. II, J25, p.
92 1 10 H.; Tertull. Marc. V 4 med.; de clausula uerstts cf. u, 66);
syna M; Sinai P»t7 196 depretiatur MLd; depreciatur P*; depreci-
aretur Lb B 199 preceptis M 280 f urebat P\ quod postea ipsi
iP^) displicuit
Digitized by
Googlc
J28 Gommodiani
Nec umquam desinuit: hodie quoque talis habetur;
Fraetermisso Deo luxurias saeculi mauult.
Quod maxime Dominus cogit euitare dileotos;
Abscisos in totum a saeculo praemonet esse.
205 Si filios dixity in illius sancta moremur;
Quid foris egredimur adulteri pompa<m> sequentes?
Seductor antiquus per talia decipit omnes:
Inmittit luxurias, per quas perdat filios Alti;
Agonia inmittit, spe(cta)culis ire cruentis
210 Aut nimis obscenis, inpudica nosse pudicis.
Si fuerat castus, incestus proficit inde
Et placent adrident, quae tunc mala gaudia tetnptant.
In istis luxuriis populus primitiuus agebat
Et a lege Dei semper recedebat inormis.
215 Ad quos emundandos saepe Deus misit alumnos,
Vt illos corrigerent deprauatos denuo Summo.
201 Nec umqnam (unqnam v) Mv; Nunquam P' 202 luxuriaa
P^v; luxuria M seculi M 203 dilectos M^P^v, delectos M^
204 seculo premonet M 205 Si filios dit M{idem Roemch suapicalMS
erat) v; Si filii, dixit, P^ (s. u, l.) 206 Quidni foras egredimur P*
colh Genes, 4y 8 Egred|amur foias; sed cf. Instr, I 24y 13 Exis inde
foris pompam P^v\ pompa M Wilhi Meyer, Ahh. p. 293
208 Immittit E {vngenioae, cum ueram libri mg. leeiionem ignorard) Ld\
Inmutit M; Immutat P^ {s. u, L) quas .. filios P^v; quos .. filius
M deperdat P^ 209 Agonia immittit Ld (■= certamina ? cf. Instr.
II 12, 10); idem Agoniam praefert in adnotatione in Instr. II 12^ 10'^
Agonia mit tis M; Agoniam mittit Hanssen, Wilh. Meyer, Abh. p*
292; Agoniae immittit P'; Agonia mittit B spectaculis P* (s. u. l.)
v; speculis M cruentes M 210 mimis B inpudica M
211 incestus M(P^falso: incertus) P'i; 212 placent adrident «crtjm
(cf. L N. Ott in Jahrb. f. cl. Philol. 109 p. 840 extr.); placens ad-
ridens M; placens arridet P* (s. u. l.) v quae P^v; qu^ M
tunc M; hinc P' {s. u. l.) v temptant M 213 istis MP*v; his
P' primitibus M 214 inormis scripsi (= enomUSf erectus;
cf. u. 221; WoelffUn. Arch. III p. 148); inermis MP^B; aetesni
Ld 215 emendandos B 216 corrigerent P* {s. u. l.) v; corrigent
M Summo M; Summi P^v 216 sq. deprauatos denuo Summo.
Excipere Wilh. Meyer, Abh. p. 305; deprauatos. Denuo Summi £x<»perd
P^v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticam. 129
Excipere nnmqnam nolnernnt dicta dinina,
Sed nolnntate sna saeniernnt semper inepti.
Mactabant instos redargnentes illos iniqne,
220 Dnm noUent accipere frennm disciplinae caelestis.
Esaiam serrant, lapidant Hieremiam erecti,
lohannem decollant, ingnlant Zachariam ad aras.
Et nenit et ipse, faerat qni praedictns ab illis,
Et patitnr, qnomodo nolnit, snb imagine nostra.
225 Cnins in exitio omnis prophetia repleta est^
Dixerat hnnc Daniel nonissimum esse prophetis.
Is erat, quem propter nates de tnba canebant,
In sna uentnrnm propria, quem sni negarent.
Inpronidi semper et dnra cernice recalces,
230 Dum respunnt formam, sacramenta legis amittunt.
Non iilos institia humilis caro nata refregit,
Nec bonitas tanta aut aegrornm cura de nerbo.
pia religio, o tam ueneranda maiestas,
219 sqq. Matth. 23, M sq.; Lnc. 11, 49 sqq.; Matth. 14, 10;
Marc. 6, 27 (cf. Tertall. Scorp. 8) 22« Dan. 9, 24? cf. 242
228 loh. 1, 11 J29 cf. Instr. I 38, 1 230 PhiL 2, 7?
231 Phil. 2, 8; Matth. 11, 29; loh. I, 14
217 namqnam aolnerunt MP^\ nanquam noluerant P' («. u. l.) v
218 aolantate saa MP^Ld; aolantati saae B saeaierant scripai
{cf. t*. 838)\ seraierr Jlf; seraierant P*v inepti MP^E; ineptis
Ld 219 iniqaQ M 220 discipline M coelestis disciplinae
accipere frenum P\ quod tamen idem in excursu retractat 221 Hie-
remiam P'; hieremia M', Jeremiam v 223 Et uenit et P*; Et aenit
P»; & ueniet et M', Aduenit en JB; Atque uenit Ld 224 quomodo]
quoniam Hanssen 220 prophetes Lb 227 Es M canebat Jf*;
n eadem manus s. h add. 228 qu^m M 229 Improuidi P» (cf.
Instr. II 16, 24)\ Inprouidis M] Improbi P' {coU. Instr. I 38, 1)
230 formam P*t>; forma JfP»; formas Lh 231 iustitia, humilis
caro nata B {cf. u. 367 humilis in carne; interpunctionem ante hnmilis
sustuliy quia iustitia ablatiuus mihi uidetur) ; iustitia humiles non oaio
nata 3f ; iustitia humiles, non caro nota P* {idem in excursu caro nata
praefert)\ iustitia humiles, caro nata LbLd 233 relligio P'B
o tara] yrimo omissum m. 1. s. l. add.
IV. 9
Digitized by
Googlc
130 Commodiani
Gaios mediciDa taliter in terra profecit!
886 Non allnm de ferro secuit, non enplastro curauit,
Sed sine tormento statim sno dicto sananit.
Talia nidentes turbabantur mente ludaei;
Qui magis inuidia ducti sunt in zelo liuoris,
Non respicientes prophetarum dicta sepulti,
240 Quod ueniret homo talis, qui dispergeret illos.
Quousque ueniret Dominus, prophetae canebant:
Ex eOf quo uenit^ tacuit prophetia ludaeis.
Fost quem in exilium deuenerunt corde durato
Nec modo dinosGunt^ quapropter sint talia passi.
246 Fraedictum fuerat illis ab Esaia propheta
Et (a) Danihelo similiter perdere terram;
Quae non ante tamen, nisi dux ciuitatis in ipsa
Fenderet in ligno^ fieret deserta deinde.
Desubito qualis obfulsit gloria genti,
260 Yt fieret populus, populus qui non erat ante!
240 sqq. Hierem. 15, 7? Matth. 3, 11 sq.; Luc. 3, 16 sq. (lustin.
Tryph. p. 268, C; 272, B) 245 Esai. 1, 7 sq. (Matth. 23, 38); Daiu
9, 26 250 Hos. 2, 24 ^
234 profecit P*v; proficit M 235 Non uUum scripsi {cf, Instr.
I 32, 6); Non illS M (P' falso: Non illius); Non ille P^v enplastro
M 236 sanau M 237 turbahantur P*v; turbabuntur M
238 magis inuidia LhB-, magis inuidiae MP* ] malis inuidiae Ld
ducti sunt MP^Ld; sunt ducti LhB liboris M 238 sq. ducti
sunt (sunt ducti), in zelo liuoris Non Lbv 239 sepulti MP (=
soptU; cf Verg. Aen. 6, 424 custode sepulto); sepulta LbB; seducti
Ld {cf. Instr. 1 11, 3) 240 disperderet B in commentario coll. Instr.
I 2, 4 241 canebat M 242 iudeis Jlf 245 Predictum M
ab Esaia propheta P'; ab Esaiam (esaia M) prophetam MLhLd; sed
uide quod sequitur, Daniel6 246 a scripsi; om. MP^v Danihelo
M (cf. Cypr. uit. c. 11 p. CUy 12 H.: ut Heliae uel ut Danielo;
Pseudocypr. depascha comput. p. 262, 1 H.; Lucif Calar. 164, 24 H.;
Sulp. Seuer. p. 58, 2; 63, 10; 21 Haim.; Prudent. Cathem. 4, 70 Dani-
elus); Daniele P*; Danieli B; Danielem Ld similiter, perdere P*
(cf. u. 393); similiter pendere JfcT ; similiter, illos perdereJB; simul iter,
quo perderent Ld 247 quae v; quam JMTP* ligno; fieret P*
249 gla M
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 131
Non ftiit adtonitus Esau, dilectus a patre,
lunior quod frater primitiua toUeret ille?
Sic nec synagoga potuit cognoscere tempus,
Quando et quo duce caderet de suo priuato;
265 Sicut erat scriptum; quod auis sua tempora norunt,
Nam populus iste non me intelleiit adesse.
Yentum est, ut ipse dominator caeii ueniret:
Secundum scripturas non est conputatus ab ipsis.
Praescius hoc fuerat DominuSy quasi concta qui nouit;
260 Idcirco per ora prophetarum ista praedixit.
Gens ceruicosa nimis semperque rebellans
Dum sibi primatum uindicaret, causa resecta est.
In quorum stadia gentiles esse praefecit;
Dixerat hoc ante: Gentes sperabunt in ipsum.
265 Nam lapis inmissus ipse est in fundamina Sion,
251 Gen; 27, 34 255 sq. Hierem. 8, 7 258 fisai. 58, 3
261 cf. 229 264 Esai. 11, 10 (Cjpr. p. 56, 6 H.) 265 Esai. 28, 16
251 adtonitus M 252 Ir M tollet M ille? scripsi', ille.
P^Ld', illi. R 253 sinagoga M 254 priuato M; primatu P^B;
priuata Ld {coU. Instr. I 5, 2 patrem de regno priuauit) 255 Steute-
lHlrtJ//ft (ante t erasum n) M scribtum M auis M; aues P^v
256 me non B 257 Ventum MP'B {Imtr. 1 18, 6); Inuentum Ld
{idem tamen in Instr. praefoit. p. IX uentum est praefert) 257 sq.
ueniret, Secundum scripturas; non P* 258 Secund M scribturas
M conputatus M 259 quasi MP^B) quippe Ld {'cum codieis
lectio . . Dei summam potentiam impugnef; sed cf. Peischenigi et
Mommsenii indices edUionibus Victoris Vitensis et lordanis siibiunctos
s. u, quasi; Tertull adu. Hermog. c. 19 utimur uocabulo principii quasi
originis, non quasi ordinis nomine; Ennod, p. 39, 18 H. Abraham ..
filium morti quasi pius pater .. laetus exbibuit; Ltuiif. Calar. 76^
^3 H. quasi quis, inquam, tibi usurpasti banc auctoritatem ?) ; ipse
Huemer 260 hora .. predixit M 260 sg. praedixit: Gens .. re-
bellans; Dum JP*; praedixit. Gens .. rebellans, Dum B\ praedixit. Gens
. . rebellans ! Dum Ld 262 e casa reiecta est B 263 stadio P* ;
sed cf. Instr. I 27, 19 prefecit M 264 ante: Gentes P'v;
anlegentes M sperabunt gentes Hanssen 265 inmissus M
fundamina P*v; fundamenta MP^ {Cypr. p. 82, 6 H: inmitto in
fundamenta Sion) Sionis P*
9*
Digitized by
Googlc
132 Oommodiaiii
Grederet in quo qni, is haberet nitam aeternam.
HuDC sanctum sanctorum Daniel perungui designat
Et exterminari post illum chrisma regale*
Dauid illum dixit clauis configi silentem:
270 Effoderunty inquit, manus meas et pedes ipsi.
Salomon quoque tam aperte de illo prophetat,
Occidamus iustum! dicturos esse ludaeos*
Hieremias totidem crucem figurate demonstrat:
Venite, mittamus lignum in pane! dicentes.
275 Dux autem ipsorum Moyses praeconiat illis:
(876)Ante tuos oculos pendebit uita necata.
Hic pater in filio uenit, Deus unus ubique:
Kec pater est dictus, nisi factus filius esset.
Nec enim relinquit caelum, ut in terra pareret,
280 Sed, sicut disposuit, uisa est in terra maiestas;
26« loh. 3, 15 267 Dan. 9, 24 269 Psal. 118, 120 (Cypr.
p. 88, 7) 270 Psal. 21, 17 271 sq. Sap. 2, 12; 20 273 sq.
Hierem, 11, 19 275 sq. Deater. 28, 66 (Cjpr. p. 87, 19 H.)
266 Crederet in qno qui, is Ld (Cypr. jp. 88, 18 H.x et qui credi-
derit in eum); Crederet in quo quis JlfP'; In quo quisquis crederet
jR 267 sauctorum P*t?; sanctoTV- M; del, P*; sanctum Lh
pungui M', perungui v; perungi P* 269 illum Wilh, Meyer; illud
MP^v 270 inquid M 271 te Ld (errore typogr,) iudeos
M 273 Hieremias P*; hyeremias M] leremias v demonstrat M;
demonstrans P* (s. u. h) v post uersum 273 in medio uerborum
contextu positum est signum W ; eadem manu suh signo 'Bp imo mar^
gine scriptus inuenitur uersus 274 (Venite etc.) 275 Dux autg ipsoi^
moyses preconiat illis- M, quae inde ab editione principe omitteba/ntur ;
cf, S, 107 p, 794 276 necata F^v; negata MP' 278 est dictu^
MP^ {cf. Wilh. Meyer, Abh. p. 292); esset dictus tj; d. e. Lh
279 relinquit] n initio omissum in M m. 1. add. 280 post maiestas
M haec habet, quorum Pitra nullam fecit mentionem: De uirtute sua
carnasse licet facere fimbriam unam. Inter nouissimam horum uerhorum
partem et locum quendam commentarii eu^ngelici, qui Theophili nomiive
circumfertur (Theod. Zahn, Forschungen zur Oesch. d. neutest. Kanons,
1883f tom. H p. 5i, 5 sqq.) necessitudinem quandam intercedere alia
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 133
De uirtute sua carna(liter na)sci (se fecit)
* * * * * :h^
^ ^ licet facere fimbriam unam.
(880) lam caro Deus erat, in qua Dei uirtus agebat.
286 Quid, quod prophetae canunt, inuisibilem esse uidendum,
Yt claritas tanta fieret homo quoque pro nobis.
285 Esai. 25, 9; 40, 9; 52, 10; 53, 1 8qq.(V; 280 Esai. 40, 5
<Cypr. p. 69, 4 H.); cf. loh. 1, 14
loco iam monui {S. 107 p. 794); ad prioris autem partis caliginem
aliqua ex parte illustrandam Jiaud inutilis mihi uidetur locus Tertulli-
aneus (de praescr. haeret. c. 13) : postremo delatum (uerhum = fUium
Dei) ex spiritu patris Dei et uirtute in uirginem Mariam {Euang.
Luc. Ij 35)y caruem factum in utero eius et ex ea natum exisse
lesum Christum. Primo igitury nisi faUor, Commodianus de Christo ex
uirtute Dei nato uel potiuSj ut erat iUe Monarchianus, de Deo sua
ipsius uirtute in Christo nasci ae faciente egit, deinde ex miraculis a
Christo editis unum atttUit {Matth. 11, 36), ut, quantum in iUo uaiu-
isset uirtus diuina, exemplo comprobaretur. Prioris sententiae nouissima,
posterioris prima pars cum periisse uideatur, maioris lacunae interposui
signa. Ceterum primum uersum utcumque poteram composui; reliquis
manum admouere non ausus sum» — De locutione carnaliter nasci c/.
u. 403 Praedictus est Deus carnaliter nasci; de facere se cum in-
finitiuo cf. u. 122. — Eoensch {Berliner Wochenschrift V (1885) p. 401)
ita locum scribendum censet: De uirtute curasse sua legis fimbriam
uuam, eamque opinionem litteris ad me datis ita rationibus firmat:
^ln diese wenigen Worte ist, wie ich glaube, die ganze Erzdhlung
Luc. 8, 43-48 hurz zusammengedrdngt, vgl, namentlich daselbst V. 44:
tetigit fimbriam, 46: noui uirtutem de me exiisse, 47: quemad-
niodum confestim sanatasit.' Qu>ae argumentatio uiri doctissimi quam"
quam haud mediocriter me mouet, dubitaui tamen quae proposuit
recipere, praesertim cum uersus: De uirtute curasse sua legis fimbriam
unam legitima apud Commodianum caesura semiquinaria careat;
ef. Hanssen, de arte metrica Commod. § 2 p. 7; Wilh. Meyer, Abh^
p. 289 284 Deus erat P* {cf. u. 342)\ deserat M-, deseratur ('nun-
mehr wird das Fleisch erschlossen . ., d. h. der Leib der Maria ^ber-
schattet ..') uel sed erat Lb-, uerbus erat (in quo) uel desierat {idem
P^) uel desuerat (= desueuerat) B; descenderat Ld age bat {sic!)
M 284 sqq. agebat, (Quid . . uidendum ?) Y t v 286 claritas tantn
B; charitas (caritas Ld) tanta P^P^Ld-, alacritas tanto MP^
Digitized by
Googlc
134 Gommodiani
Nec populus noster prosilisset in noua lege,
Si non Oninipotens ordinasset ante de nobis.
(285) Hic erat Omnipotens, cuius ^in) nomine gentes
290 Crederent omnino, quod propheta dixit Esaias :
Exurget in Israel bomo de radice lesse,
In illum sperabunt gentes, cuius signo tuentur.
Et alter dixit testem illum esse per orbem,
(290)Manifestari eum principem nationibas ipsum.
295 In psalmis canitur: Dominus regnauit a ligno;
Exultet terra, iocundentur insulae multae.
Sic et patriarchae lacob benedictio uera
Paruit in gentes: Hic erit spes gentium, inquit.
(295) Sub caelo non aliud nomen est nisi Christi praelatum^
300 In cuius nomine crediderunt gentes ubique.
291 sq. Esai. 11, 10 293 Esai. 55, 4 (Cjpr. p. 56, 2 H.)
295 sqq. Pial. 96, 1; 95, 10 sq. (cf. Cypr. p. 98, 7 H.; TertuU. Marc
3 c. 21; Instin. Tryph. c. 73; Boenscli. comment. ad hnnc locum)
297 sq. Gen. 49, 10 299 sq. Act 4, 12
287 noster] nr M psi]i8////set {erasae liUerae es) M nonam
l^m P' 289 in P'v {cf. u. 300); om. M gentes initio omissum
in Mm. 1. add, 290 Crederent P* in nota ad u. ^95 (300) per-
tinente; CJredere M (P* falso: credidere); Credidere v; Credidernnt
P* omnino JWP^E; omnes Ld Credidere; omnino 2J; credidere
omnes. Ld quod Mn>B\ Quid Ld; om. P* Esaias? Ld
291 Exurget M\ Exsurget F^v ifJ M 292 signo M {cf Cypr.
test. II 22 inscript.: Quod in boc signo cracis salus sit omnibus^
qui in frontibus notentur. Be passiuo tuentur cf. Georg. HW^ s. u.
taeo); signa P* (s. u. l.) v 293 alter ^ (= dixit) M (alter retinuiy
quamquam Boensch in commentario p. 244 recte monuit insequentem
quoque locim eiusdem Esaiae prophetae esse; Commodianus ipse uidetur
errasse)'^ alter (cecinit) P*; aliter (uel alibi) cecinit U; ait terrarum
Ld 299 Exultet terra M; Exultent terrae P» (s. u. l) v; cf S. 107
p. 799 297 et patriarcbae v; et patriarcha M; patriarcha P*
297 sq. lacob : «Benedictio nera . . gentes, bic . . gentium», inquit P^
inquid M 299 celo M praelatum HilgenfeldLd; prelator M;
praelator P' Cquasi praeferatur aut proferatur) Lb (omisso est); prae-
statum B 300 crederent P*
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 135
Non ita suademur credere pro tempore clauso,
Sed propter foturnm tempus, in aeterno uiuentes.
Haec speranda nobis spes est, sempiterno frunisei,
ooo)Non ista, quae fragilis cito mutat gaudia nostra.
306 Sint licet diuitiae prae oculis laute fruendae,
Excluderis illis substituta morte caduca;
Aut si perseuera[ue]riSf horrescis ipse uiuendo,
Aut si ualetudo fuerit mala, quo tibi uitaP
<906)Tormentum est totum^ quo(d) uiuimus isto sub aeno;
310 Hinc adeo nobis est spes in futuro quaerenda :
Hoc Deus hortatur, hoo lex, hoo passio Ghristi^
Yt resurrecturos nos credamus in nouo saeclo.
Sic Dei lex clamat: fieret cum humilis Altus,
(8io)Cederet infernus, ut Adam leuaretur a morte,
316 Descendit in tumulum Dominus suae plasmae misertus
Et sic per occulta inaniuit fortia mortis.
Obrepsit Dominus ueteri latroni celatus
Et pati se uoluit, quo magis prosterneret ipsum.
316 Hebr. 2, U
301 clanso scripsi (cf, u. 411 bistoria clausa; Horat. carm. II 4^
^ claudere lustrum); quasso MP^; casso v; fortasse scribendum -pMso,
ut u, 62 pando cum P^B posuimus pro quando; cf Lucret. 6, 359
tempora se ueris .. pandunt; adde quod Diez^ Etymoh Woerterh.*
I>, 238, passare a pandere originem ducere putat 303 Hec M
speranda MP^Ld; quaerenda LhB sempiterno frunisci jM'(P' falso:
franisci) Ld; sempiterna frunisci E; (sempiterno) fruenda P*; idem
tamen in excursu (P') frunisci ueram lectionem esse putat 304 fra-
gilis P'v; fragili M nostra P«; na M; uita P» 305 laute M;
lautae Ldy nescio an recte 306 caduca M {cf. Horat. carm, II 13,
11; III 4, 44); caduco JR; caducus Ld 307 Nx si (= Aut si) MB;
Vt si P*; Si Ld perseueraueris M; perseueraris BHanssen; per-
senueris Wilh. Meyer, Ahh. p. 292 torpescis B 308 quo MPLd;
quid B 308 sg. uita | Tormentum P* 300 quod v; quo M; qua
P* 310 nobist Hanssen querenda M 312 resur recturos M
III o
ho€ M'; nou M^ sclo M 314 C^deret M 315 Descendit P^v;
Discendit M plasme M misertus P^v; miserius M 317 celatos
M
Digitized by
Googlc
136 Commodiani
(si5)Ille qnidem audax et semper saeuus ut bostis,
B20 Dum sperat in hominem saeuire, uictus a Summo est*
Per quod prius bominem prostrauerat morti malignuSf
£x ipso deuictus; unde nobis uita prouenit*
Adam degustato pomo mori iussus obi(u)it;
(820)Cuius de peccato morimur sic et omnis itemque.
325 Sed iterum dixit Dominus: De ligno uitali
Si sumpserit ille, in aetemum uiuat bonestus.
Mors in ligno fuit et ligno uita latebat,
Quo Deus pependit Dominus, uitae nostrae repertor.
(325) Hoc lignum uitae Dominus praedixerat esse,
830 Yt, qui credit ei, sic sit quasi sumat abinde.
323 sq. Bom. 5, 12 325 sq. Gen. 3, 22 330 loh. 3, 15
319 seaus M 320 seaire M 320 sg. est. Per quod P'; est,
Per quod v 321 morti M (cf. Verg. Aen, 12^ 464 sternere morti);
morte P* {s. u. l.) 323 pomo P't?; homo M obi(u)it P^JRj obiit
P*; abiit M'* abiuit Ld (coll t*. 1055 in umbra mortis abibunt)
extremo huius uersus uocdbulo in M additum est signum t^, quo per-
tinet imo margine ^'Bp:, sub guo signo uersum 324 initio omissum m.
1. {?) add. 324 morimur sic et omnis itemque scripsi (cf. Instr. I
35, 4; de item et idem inter se confusis cf. u. 583; de aduerbio cum
adiectiuo particula copulatiua coniuncto cf Verg, Aen. 11, 673 prae-
cipites pariterque ruunt; de et .. que compositis cf. u. 623 \ ceterum
amhigo, an et = auch, que = und zwar sit; cf. u. 154 perit ipse
priorque); morimur sic & omnis Idemquo M; morimur; sic uiuus et
omnis. | Idem P^; 'Sic eiu8(!) omnis ib.* (= in cod.) P^; moritur filins
eius omnis. | Idem B ; morimur : sic est iussus omnis ; | Idem Lh ; morimur
stirpis eius omnes. | Idem Ld-, morimur similiter omnes Eanssen
325 Sed iterum Jf (= dixit) dfis M; (Idem) sed iterum Dominus P';
(Idem) sed iterum Domini v; (Idem) sed iterum donum Lb; idem in
adnotatione haec temptat: sic est iussus omnis (sc mori); sed idem
iterum, si sumpserit ille donum (cf. Bom. 5, 15) de ligno uitali, (iussus
estt t*Q in aeternum uiuat honestus (i. e. iustificatus; cf. Bom. 5, 21)
ante de ligno interpunctio uulgo omittitur 320 ille MLd; illum
P*; inde B (uulgo ante ille uel inde interpungitur) uiuat JlfP';
uiuet P't? 327 et ligno MF^; et in ligno v 328 uite . . reppertor
M 329 predixerat M esse M (cf u. 335; F* falso: iste); ipse
P^v 330 credet ei Wilh. Meyer (cf. u. 669); credet (ipsi) Hanssen;
cred& et M; credit et P* (s. u. l.) Ld; creditet Ebert (Abh. d. k. saechs.
Gesellsch d. Wissensch. phQ.-hist. Cl. V p. 391); crediderit P^B {cf
u. 664) sic sit MP^B EanssenMert; sitit P^; scit, is Ld
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 137
Et sumit et gastat suautter Dei summi praecepta
Et discedit, quoniam potior resurgit, a morte.
Qui credit in Christo, de ligno uitae degustat,
<8so)Quo fuit suspensus Dominus, (a) Moyse praedicto.
335 Hunc ipsum Esaias humilem denuntiat esse
Et nimis deiectum, fuerit quasi serui figura:
Et uidimus ilium, nec erat praeclarae figurae,
In plaga depositus homo, sciens omnia ferre.
<s85)Hic dolet pro nobis et peccata nostra reportat,
340 Et pro facinore nostro Deus tradidit illum.
Qui, cum uexaretur, tacuit sicut agnus ad aras.
Hic homo iam non erat, sed erat Deus caro pro nobis;
Quo palam apparet hoc [erat] Dei nomen oriri,
(84o)Qaod modo praeclarum nomen apud gentes habetur.
345 Hoc Malachiel canit propheta, qui et angelus ipse,
Cum et ludaeorum reprobet sacrifioia dicens:
331 Hebr. 6, 5 334 Deuter. 28, 66; cf. u. 518 sq. 335 sqq.
Esai. 53, 2 sqq. 344 sqq. Mal. 1, 10 sq.
331 suauiter MP^; suauia v 332 resurgit, a morte v; resurgit a
morte P* 334 suspensus] *fortas8€ appensus' JR Ld (praefat)
(a) Moyse (Mose Lb) praedicto Lb Ld Hanssen ; Moyse predicto Jlf; a
Mojse praedictus R; Mojse praedictus P^ 337 illum 31; eum P* (s.
u. l.) V praeclarae figurae P^v; praeclare fulgurae M 338 In plaga
P^v\ impleta M depositus MP^Ld\ positus P*; sed positus 2J
339 nobis MR (coniecturd); nostris P^ (8 u, l.) Ld 340 propter
facinora nostra R^ quod lA recte auersatur cdU» Cypr. test. Ily 13 p,
78, 1 H.: Et Deus tradidit illum pro peccatis nostris 341 aras
M; aram P' (s. u. l.) v 342 non del. R sed Deus erat R
caro P^RHan88en Wilh. Meyer, Abh. p. 293 (cf. u. 284); cura M;
curans Ld 343 Quo MLd (coniecturd); Quod P* (s. u. l.),- Quae
R apparet boc erat Dei nomen M (erat ex antecedente uersu per-
peram huc irrepsisse recte monuit Ld) ; apparet, hoc erat, Dei nomen
P* ; (nobis, | Quae palam) apparebat, factus. Dei numen JR 344 pre-
clarum M 344 sq. habetur. | Hoc Ld\ habetur, | Hoc P^R
315 Malachia Hanssen p. 62 et del P* angelos M 346 iude-
orum M
Digitized by
Googlc
X38 Commodiaiii
NoQ erit acceptum mibi sacrificium uestrum,
Sed iu omni loco offerunt meo nomini gentes,
<M5)Apud quos eximium nomen meum magnificatur,
350 Qui sine cruore offerunt meo nomini munde.
Nam fuit is ipse bumilis, latens nomine magno,
Qui de semet ipso per ora propbetica clamat:
Coutumax non sum, ait, neque contradico nocenti,
(S50)Dorsum quoque meum posui ad flagella caedendum
355 Maxillasque meas palmis feriendas iniquis
Praebui nec faciem auerti sputis eorum.
Stultitia subiit multis, Deum talia passum,
Vt enuntietur crucifixus conditor orbis.
(856) Sic illi conplacuit consilium neminis uso —
360 Nec alius poterat — taliter uenire pro nobis.
Mortem adinuenit, cum esset inuidus, bostis,
Quam ebibit Dominus passus^ ex inferno resurgens.
Idcirco nec uoluit se manifestare, quid esset,
(360) Sed filium dixit se missum fuisse a patre.
365 Sic ipse tradiderat semet ipsum (]ici prophetis^
Vt Deus in terris Altissimi filius esset.
353 sqq. Esai. 50, 5 sq. (Cypr. p. 78, 3 H.) 359 Rom. 11, 34
361 Sap. 2, 24 362 I Cor. 15, 54; Hos. 13, 14; Esai. 25, B
366 Luc. I, 32
348 et 350 nomini P'v {idem Cypr. test. 1 16 p. 50, 11 H.; Tertull
adu, lud. 5; Marc. 3, 22) \ nomine Jtf, sed priore loco altera manus
e tn i mutauit 349 quas B, quod refutat Ld coll. u. 686 aH*
350 Qaae B mand^ M 351 his M 352 p hora pphetica M
356 prebui Jf ; deinde una littera erasa sputamentis B 359 sqq.
conplacuit (M) consilium . . uso | — Nec . . poterat — taliter nenire
pro nobis. I Mortem Wilh. Meyer {qui alins genetiuum esse existimat;
pro nobis cum uenire esse coniungendum apparet, si comparaueris u.
286) ; complacuit : Consilium . . usus {M), \ — Nec . . uenire — pro
nobis I Mortem v\ Sic . . complacuit^ consilium . . usus, | Nec . . pofcetat
taliter uenire pro nobis. | Mortem P^ 36 1 esset] postremas duas litteras
in M m. 1. in rasura scripsit post inuidus comma posui ; cf. u. 152 ;
154 364 patr^ M 366 post altissimi littera £ in M erasa
Digitized by
Googlc
Garmen apologeticum. 139
Hoc et ipse fremit, hnmilis in carne cnm esset,
Testatnrqne patrem, nt ora prophetica firmet.
(865) Ex Israel legimns hominem resnrgere talem;
370 Et homo esty inqnit, et qnis enm nonit in ipsis ?
Hieremias ait. Hic Dens est noster aeqnalis^
Post haec et in terris nisns est connersatns hnmanis.
Esaias antem: Tn es Dens^ et nesciebamns:
(370) Et Dens in te est, et praeter te non alter habetur.
375 Et quis in occasnm prophetamm lege neniret?
Gantate Domino, nomen est Deus illi, qni nenitl
Et psalmns de ipso qniurtns qnadragesimns inqnit:
Exaltabor ego in gentibns nomine magno.
(375) Et alibi legimns: Hodie te genni, fili;
380 Pete^ et dabo tibi, et habebis gentes heredes.
Certe iam apparet, qni sit Dens et qnis in ipso,
Et cnins in nomine crederemns gentes nbiqne:
Dictnm est Ghristo meo, teneo cnins dexteram; illnd:
(38o)ExandiaDt gentes^ et imperet gentibns ipse,
385 Quid plnrimis opus est, cum res tam aperte probaturf
m cf. 291; Numer. 24, 17 370 Hierem. 17, 9 (Cypr. p. 74,
17 H.) 371 sq. Bar. 3, 36; 38 373 Esai. 45, 14 sq. 375 sq.
Psal. 67, 5 377 sq. Psal. 45, 11 37« sq. Psal. 2, 7 sq.
383 sq. Esai. 45, 1 384 Psa). 21, 29
367 fremit MF^B {in textu); premit B (in camment) Ld
368 profetica M 369 ill M 371 Hyeremias M 374 preter
M 375 quis MP^Ld', qai B occansnm M {cf. Schuch. Vokdl. I
p. 112) legi M ueniret? Ld\ ueniret: P*; neniret, iJ, ut qui
(«*. 375) ad Domino (u. 376) pertineat; idem in commentario profitetur
magis sihi placere uehiret secundum Graecum t^ htt§B§ij}i6ti\ sed cf.
u. 241 376 ille M 377 quartus quadragesimus Mv, qui numerus
quamquam discrepat a uulgari psalmorum diuisione^ nihit tamen mu-
tandum; cf. quae disserui in Zeitschrift f. unssenschaftl. Theol. XXII
p. 380 sqq. inquid M 378 Ezaltabar M gentibs M
379 hod M 381 apparet M qui sit M (cf, u. 90) ; quis sit P* (s.
u. h) V 382 ubiquQ M 384 imperet P^v; iroperent M
385 plurimis MP*B; pluribus Ld; cf. lenaer Literatwrzeit. ann. 1877
p. 797; Wdlffiin.t lai.u. rom. Comparat. p. 59 sq.; p. 70; ceterum Ld
ipse genuinam lectionem restituit in praefat. Instr, p. VIII
Digitized by
Googlc
140 Commodiani
Cum is, qui taxatur, populus iam in illo laetatur?
Illi autem miseri, qui fabulas uanas adornant
Et magum infamant, canentibus rostra clusissent.
<385)Quales eos dicam? antequam dispersi fuissent^
390 Quos nec, exulatus fregit nec seruitus ipsa.
Si magus adfuerat, our ergo prophetae canebant
Venturum e caelo, ut esset spes gentium ipse?
Si false de ipsis pronuntiant perdere terram,
Quod prouenit de eis, sic erint et falsa de illo.
896 Sed quia sunt semper spreti, quod cruenti fuerunt,
^'^^Contra suum Dominum rebellant dicere magum.
Nec uolunt audire, quae dixerunt uates in illos,
Quod non iutellegerent in totum fine sub ipsa.
Ipse Deus ilios descripsit: Pectore clauso
400 Nec uideant oculis nec intellegant corde durato;
(895)Incrassauit enim cor populi huius iniqui,
392 Gen. 49, 10 393 cf. 245 sq. 399 sqq. Esai. 6, 9 sq.
3.86 his M letatur Jlf*; probatur M^ 388 magum F^v^
magnum M 389 diepersi] postremae duae Utterae in M* sic scriptae
Vi q\iod altera marms correxit ut sit fi post fuissent inuenitur in
cod. signum "bd, cui respondet imo margine "5(5, quo signo praemisso
altera manu u. 390. subiungitur 390 nec exsulatus P'v; nec exolatas
M {P^ falso: exolatos); nec exsulatos F^ fregit nec seruitus ipsa
Wilh, Meyer; fregit In senectas ipsas M (P^ falso: ipsos); fregit nec
ipsa senectus Ld] fregit, ense (ensis B) necat ipsos P^B] fregit, sed
incitat ipsos P' 391 adfuerant JMT*; n del. M^ prophete M
canebant? P^v post canebant M haec praebet a Pitra omissa:
Ventur^ ecelo ut esset fpes gentium ips^; cf. u, 744; 8. 107 p, 795
394 erint et falsa scripsi {cf. Instr. II 3, 4; 23, 12 \ I 27, 18) \ erit et
falsa M\ erunt et falsa P' Wilh. Meyer, Abh. p. 293 \ erit et falsum
V 395 senop spreti JMT; spreti semper P* («. u. l.) v 396 dicere
magum P^B\ dicere magnum Jlf (P'; 'Magnus m cod.') ; magum dicen-
tes id; P^: 'Aliis placuit retinere magnum i. e.i Hi prae sua in
Beum proteruia iUi magni nomen detrectanf 398 in Mm. 1. s. l.
ipso P* 399 describsit M descripsit: Pectore clauso scripsi;
descripsit, pectore clauso P^; descripsit pectore clauso (cluso B), v
400 Nec M-y Ne P^ (s. u. l.) v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticura. 141
Vt nihil agnoscant, donec meo uerbo sanescant.
Praedictns est Deus carnaliter nasci pro nobis,
Vt fieret illis merito cruciatio maior:
405 Ecce dabit Deus ipse uobis signum ab alto:
^^^Concipiet uirgo et pariet terra caelestem;
Emmanuel autem uocetur, iusserat illos;
Quod lingua Latina *Deus nobiscum* euoluit.
Audite, quod ipse nutriretur melle, butyro,
410 Et Samariam caperet, uerbum priusquam loqueretur.
*^^Sed haec est historia clausa, de qua docti reuoluunt,
Vt paruulus lactans sine pugna praedas iniret;
Passio cuius praedicta est taliter ante,
Vt Deus passibilis fieret profuso cruore.
416 Esaias ait: Tamquam ouis ductus ad aram,
**®^Nec uoce clamauit, patienter omnia gessit.
405 sqq. Esai. 7, 14 sq. 408 Matth. 1, 23 410 Esai. 8, 4
415 sq. Esai. 53, 7
402 meo aerbo sanescant P*v; mea nerba senescant MP^; P^ dicU
noluisse se coniecturam suam in textum recipere, quod ironice Com-
modianua dicere potuerit : 'Nae, tantum audient, quum Dei deficientibus
annis ipsius uerba senio tabuerint^ 403 predictus M Dominua
Hanssen WUh, Meyer, Abh. p. J390 404 cfaciatio M; r f». J2, ad-
didit 405 Dominns Hanssen 406 celestem M 407 illis R
409 buturo M 410 Et (om. R) Samariara caperet, uerbum P* (g. u^
l.) V {ad quam lectionem probandam R affert Esai. 8, 4 dLorc itqlv §
yv&vai t6 naidiov KocXelv natSQa ^ injxsQa, XijipstaL . . ra axvXa
ZafiaQsCag); Et uerbum Samaria caperet et M {apparet igitury quae
codicis lectio uidebatury eam ingeniosam Pitrae esse coniecturam)
T
priusqua M (P' falso: priusque) 410 loqeretur M 411 hec Jlf
hystoriaJlf clusa 22 qa Jlf 4l2preda8jlf imret P^RWHh.
Meyer^ Abh. p, 293-^ inxre M{extremo margine scriptum, ut una littera
potuerit glutinatoris opera intercidere) ; teneret Ld (quia 'dictio praedas
inire latina est nulla neque cum uerbis Graecis (les. 6, 4) conuenit*);
haberet Hanssen 413 predicta Jlf i\Q post gessit P^v exhibentt
Tu Deus et Dominus uere meus ! contra quem ille, quae uerba in M
non hoc loco, sed post uersum 567 inueniuntur; cf. S. 107 p. 793 s^.
Digitized by
Googlc
142 Gommodiani
Suffigitur clauis, quod Dauid praedixerat olim;
Quem et potauerunt secundum scripturas acetum.
(415) Et in uestimentis meis, dixit, sortem[que] miserunt,
420 Quod factum, et legimus in illo omnia gesta.
Fuerunt et tenebrae factae tribus horis a sexta
Festinauitque dies inducere sidera noctis.
Praedictum hoc fuerat fieri per prophetam Amos,
(420) Yt tegeret subito sese per soUemnia sancta.
426 mala progenies, * * subdola fronte !
Generaui suboles, dixit Deus, qui me negarent.
417 Psal. 118, 120 (Cypr. p. 88, 7 H.) 418 Psal. 68, 22
419 Psal. 21, 19 421 Matth. 27, 45 423 sq. Amos 8, 9
425 Esai. 1, 4 426 Esai. 1, 2
417 predixerat 418 scribturas M acetum MP^v ut psdlm.
cod, Sangerman. {Sabat II p. 137) et cod. Fuld. deperd. in libro
Tertull adu, lud. c. 13-, aceto Lb 419 Et M(?) R {coniecturd) Ld]
Vt P* (8. u, l.) sortem Lbv, sortemque JMTP* WUh, Meyer, Abh.
p, 293 (*que steht bei Commodian ofter, wo es kaum zu erkldren ist^)
420 sq, factum, et legimus in . . gesta. | Fuerunt scripsi*, factum et
legimus in .. gesta fuerunt. | PM factum et legimus. In .. gesta fu-
erunt. | B ; factum et legimus. In . . gesta | Fuerunt Ld 421 fuert
M tenebrae factae tribus horis a sexta Hanssen Wilh, Meyery Abh,
p, 293] tenebre facte tribs horis a*sextam M (d m. 1. s. l, scripsit);
tenebrae factae ad sextam (in P^) tribus horis P*; t. f. tr. (sunt) h.
ad sextam Lb; t. f. tr. in h. a sextam B; t. f. tr. h. ad sextam Ld
422 inducere M] obducere P^ (s. u, l.) v 423 Amos MP^ (cf. u. 66;
193); Araosum P^v post Amos in M additur (3, qmd est signum
uersu^s exeuntis 422 sqq. noctis. | Praedictum .. Amos, | Vt scripsi;
noctis. I Praedictum . . Amos | Vt P* ; noctis, | — Praedictum . . Amosum
— \\t V 424 Vt tegeret subito sese {sc. dies) Ld; Vt legeret subitos
esse M; Vt legeret sublatos esse P*; Vt lugeret subito terra2/6; idem
suspicatur hic uersum exddisse et locum sic esse scribendum: *Vt lugeret
subito terra per (solem occasum, | Mutaretque Deus in luctum) solemnia
sancta' ; ut lugeretur sublato die B coll. Cypr, test, II, 23 p. 91, 3 sqq,
H,: occidet sol meridie et obtenebrabitur dies lucis; et conuertam
di es f e s 1 s uestros in 1 u c t u m sollenmia M 425 mala progenies
subdola fronte M; mala progenies, (inquit,) o subdola frontel P*;
mala progenies, (audi,) o subdola fronte l B; m. progenies ! s.
fronte | (Generaui) Ld; m. pr., (ingrata,) s. fronte! Hanssen; fort,
addendvm: ceruicosa; cf, 261 426 suboles M; soboles P* {s. u. l.) v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 143
£t dixit: Audite uocem tubae. — Nolumus, aiunt.
Hoc dicit Esechiel: Audient ergo gentes a longe.
<4S5)Vno uolo titulo tsuigere librum Deuteronomium:
430 In eaput eritis, gentes ; nam increduli retro.
Si respuunt certe omnia supra dicta rebelles^
S(c)ite quid opponunt, oum res tam aperte dicatur?
Videte iam ergo, dubii qui nunc usque natatis,
<480)Quod gentes in Domini fuerint scriptura priores.
435 Nunc ergo fas est credere^ quem libri designant,
Non idolis uanis, qui frustra pro uita coluntur,
Nec istis adiungi uoluptuosis et sine freno,
Qui magis luxurias diligunt quam Summi praecepta.
<4S5)Non est culpa satis una, qui credere nolunt,
427 Hierem. 6, 17 sqq. 429 sq. Deuter. 28, 44
427 dii M 428 Ezechiel] quamquam locus dtatus apud Hiere-
miam inuenitur, nihil tamen mutandum esty cum Oyprianus eodem
modo errauerit'^ de qua re qf. Boensch. comment. et Zeitschr. f. wissen-
sch. Theol XXII p. 378 42« Hoc uolo P« titulo P'v; tituia
M deutheronomiii Jf; Deuteronomii P* (s. u. l.) Ld) Deuteronomi
JB; Deuteronomum(?) Wilh. Meyer, Ahh. p. 299-, 305 430 In caput
eritis, gentes; nam increduli retro. Wilh, Meyer*, In (Id Lh) caput:
Eritis gentes; nam increduli retro (Respiciunt,) | P*Z5; In caput eritis,
gentes, nam increduli retro | (Respiciunt.) v; B in comment. totum locum
illustrauit coll. Cypr. test. I, J21 p. 55, 10 H.: Eritis gentes in oaput,
incredulus autem populus in caudam 431 Si respuunt M (P* falso:
Sic respiciunt); Respiciunt, P^; Respiciunt. v certe] contra P^Lb;
malim corde; cf. Instr. I ^7, 13 si corde retractes reuelles M;
rebelles, WUh. Meyer, Ahh. p. 305 \ rebelles. P^v 432 Scite quid
P*t7; Scite, quid Wilh. Meyer-, Site quid M (P* falsoi quia)
dicatur. P*; dicatur? v 433 natatis M (cf. quae Heindorf adnotat
in Horat. serm. II 7^ 7); nutatis P^v 434 Domini v\ dfio Jlf; Domino
P* scribtura M 435 Nunc ergo fas est MP' (cf. u. 439)] N. e.
f. est ei B; N. e. f. ei Ld (idem in praefat. Instr. p. VIII praefert
est); Huic ergo fas est Wilh. Meyer 436 qui Jlf P* (cf. u. 348 sqq.
gentes, Apud quos .. Qui; 467 sqq. ipsa maiestas .. profitetur,
ipse quis esset); quae v 438 precepta M 439 satis una qui
MP {cf. u. 435); satis una quia B', satis (iis) una qui Ld; eidempostea
(praefat. Instr. p. VIII) magis placehat codicis lectio
Digitized by
Googlc
144 Commodian i
440 Sed magis infamant: In putenm misimns illum.
Quapropter et Dominus indignatus iurigat illos:
Propter uos nomen meum blasphematur in gentibus, inquit.
Si missus in puteum, sed resurgere quare clamatur?
(440) Ab inferis, Domine, animam meam inposuisti:
445 Ego dormiui, ait, et somnum cepi securus ;
Auxilio Domini surrexi, nihil mali passus.
Et iterum dicit: In infernum non derelinques
Nec dabis sanctum tuum interitum quoque uidere.
(445) Hic personans ait: Fili prophetae, ascendo^
450 Vt Dominum dicam passnm per miseriam summum.
Et [in] libro psalmorum de Domini morte clamatur,
442 Esai. 52, 5 443 Psal. 40, 9 444 Psal. 29, 4
445 sq. Psal. 3, 6 447 sq. Psal. 15, 10
441 inrigat Schmitz (Beitr. z. lat. Spr. p. 167 «^.)> <>^ cuius senten-
tentiam accedwnt Ld {praef. Instr. p. IX) et B {Berl. philol. Wochenr-
schr. ann. 1885 p. 400); iorgiat MP^v 442 in initio omissum in
M m. 1. s. h scripsitj om. P^ («. u. i.); add. B coll. les. 52y 5 pXaa-
fpiffisZTaL h tolg idvsai inquid M 443 Si missus in pnteum scripsi ;
Si missum (Simissum M) in puteum MP^i Sic missum in puteum P*
LhB; Dimissum in puteum Ld sed resurgere scripsi (de litteris u
et d commutatis cf. u. 492 j ubi JMT* uiuentes, M^ uidentes Jhabet);
seuresurgere M; se resurgere P^ (s. u. l.); posse burgere Lb; non re-
surgere B] uere surgere Ld 444 Ab inferis M (cf. Psal. 29, 3;.
Cypr. test. II^ 24 p. 91, 15 H. Domine, eduxisti ab inferis animam
meam); Inferis P* (s. u. l) v inposuisti M (= divijyaysg.')
446 Auxiliu M nihil M; nil P^ [s. u. l) v 447 dic M
448 uideri M 449 personatus Hanssen propheti M ascendo,
scripsi; ascendo: P*; ascendo. v; ascende B cunctanter proponit in
comment. alleg. Psal 5, 8 (7); Apoc. 4, 1 450 Dominum] in M
litteras mi primo omissas m. 1. s. l. scripsit dicam Mv ; dicat P*
per miseriam scripsi; p (P* falso: pro) miseria M; pro miseris P^v;
pro miseria Hanssen iSummum. P'; Summum, v 451 Et libro
Hanssen Wilh. Meyer, Abh. p, 292 psalmum LbB de Domini
morte P^v; Domini de morte P^; de dfio morte M 451 sqq. clamatur, |
Non .. referre. | Aut scripsi; clamatur; | Non .. referre: | Aut P^;.
clamatur. | Non . . referre, | Aut v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 145
Non ut iJli putant Dauid de ipso referre.
Aut si putant illud, congruunt uniuersa, quae dixit?
(450) Non est flagellatus Dauid nec cruce leuatus.
466 Quid? Vaticinantur ludaei more Saturni?
In fabulas coeunt, cum iam declinetur in illos?
Non quasi maleflcum alapantur cruce leuatum.
Insciis^ indoctiS; ignorantibus talia fingunt.
(455)Quis Deus est ille, quem nos cruce fiximus? aiunt
460 Nolentes respicere scripturas^ corde caecati.
Ecce canit alius repetens iterumque propheta,
Guius uoce tamen titulatur talis edictus:
Nunc exurgam, ait Dominus, nunc clarificabor,
(460)Nunc exaltabor, humilem quem ante uidistis; ^
466 Nunc intellegitis^ nunc erit confusio uestra :
Vana cogitatis, ideo uos ignis habebit.
m Psal. 34, 15; 72, 14; 21, 17; 118, 120 (Cypr. p. 88, 7 H.)
456 Psal. 20, 12? 40, 7 sq.? 463 sqq. Esai. 33, 10 sq. (Cjpr. p. 92,
23 H.)
452 ut MP^ (ut putant cum infinitiuo anacoluthum est Graecis
usittftum ; ex Ciceronis rep. I 37, 58 exemplum affert Kuehner, ausf.
CHr. § 243, 3 a); id Lhv ipso MP^\ se ipso P^v 453 congruunt
nniuersa Ld', cum graui uniuersa MP^', cum qua ui uniuersa P';
migrant (= neglegunt, suhuertunt) uniuersa P^ {Duehner^)', tum praue
conuersant Lh ; tum grauant uniuersa B^ post dixit Ld primus inter-
rogationis signum posuit 455 iudei M 456 illos MP^ ; illo (i, e.
Dauid) Ld] illum P^LhB 455 sqq» Quid uaticinantur ludaei, rriore
Saturni? | In fabulas coeunt, cum iam declinetur in illos, | Non P*;
Quid . . ludaei ? More Satumi | In . . coeunt, cum . . illum. Lh ; Qaod
uaticinatur (ludaei more Saturni | In fabulas coeunt) quum iam declinetur
in illum, | Non B\ nos Ludwigi vrvterpunctionem retinuimusy ceterum
guae sit hoc loco poetae sententia fatemu/r nos ignorare 457 male-
ficum P^v; maleficium M cruci M (cf. 454) ^o«<, leuatum B
primus interrogationis signum posuit 459 cruce MP^ {cf. u. 1046)\
cruci V (cf, u. 358) 460 scribturas M cecati M 461 repe tens M
462 talis edictus M(?)P^v; tali se dictus P^ 463 exurgam M
465 intellegitis M (ut Cypr. test. II, 26 p. 93, 1 H., codd. optimi
AL)', intellegetis Ld-, intelligetis P*i^ confusio t; (Cypr.ihid.: con-
fundemini); confessio MP^-, cf. Instr. U 8, 4
XV. 10
Digitized by
Googlc
146 Commodiani
Haec Esaias ait. Tunc sic et ipsa maiestas,
Cum esset in carne, profitetur ipse quis esset:
(465)Nemo meam animam poterit auferre conatus,
470 Sed ego sponte a me pono eam meo decreto.
Ipse potestatem habeo de illa ponendi
Et sumendi iterum habeo potestatem in illam.
Apertius autem de iusti morte clamatur,
(470 Vt pareat magis induratos esse ludaeos:
476 Ecce perit iustus, nec quidem intellegit uUus ;
Sed erit in pacem huius sepultura dilecti.
Quid illi infamant in puteum esse demissum,
Cum legimus illum sepulturae traditum esse?
(475)Ignominiosi, crudeles^ caeci, superbi,
^o Qui magis de facto deberent lugere, plaitdent!
Inspiratus enim Salomon de ipso prophetat
Et magis insequitur plenius ostendere iustum:
4M sqq. loh. 10, 18 475 sq. Esai. 57, 1 sq. 481 sqq. S^p.
2, 12 sqq.
467 Hec M Esaias Mv; Isaias P' {s. u. l) 469 poterit B
{coU, Cypr. test Uy J24 p, 92, i, ubi codd, WMB : auferet, ceteri aufert
exhibent^ eodem eibangelii loco cod, B^hdig.i toUet) Ld; potnit M
P* 470 a me pono eam Cypr. l, c. p. 92^ 2\ eam pono ea i!f ; eam
pono, eam P*; eam pono ex P^v; mea pono eam Wilh. Meyer
471 illam deponendi B 474 pareat M (cf, u, 279; 298 et indic.
uerborum); pateat P' (s. u, i.) v magis P*t?; maius M (cf. u. 527)',
clarius Hanssen iudeos M 475 qidem intelleg ulU M pace
Mv] pace P* 477 demissum P^; dimissum MP^v 479 superui
M 4S0 luger^ M {de paenultima correpta cf. u. 949 -, Instr. H S2,
10); gemere P* (s. u. h) v plaudent M (cf. u. 20; Lucif. Caiar.
42, M; 49, 6 H.); JPiaudunt P* (s. u. l.) v 482 insequit JKT
ostendere iustum: B {^ wt plenius quam anteeedentibm loeis — ueiut
u. 475 ^ ostendatwr, iustum esse, quiperUwrussit*); similiter Cyprir
anus test. II, 14 hos aUesque quos ccXUgit locos ita inseripsiti Qued
ipse fiit iustns, quem ludaei occisuri esient); ostendere iustum. P^;
ostendere: laetwoi Ld
^) .MsfC ipsum auitem odtervdi nequirety niai in eo quoque qui
seqtUtur loco (Circumneniamuft etc.) illml iustnm retineretur*
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. \47
Circamueniamus iustum, si qui [nobisj grauis esse uidetur,
(480) Qui Dostris operibus contrarius ualde resistit;
485 Exprobrat in totum nihil nostra lege teneri^
Adhuc et adfirmat filium Altissimi esse.
Omnimodo reprobat et nugaces aestimat esse,
Abstinet et sese a nobis et in altera uadit;
(485) Nos inmundos ait et innouat altera iusta,
490 Et sibi laetatur Dominum patrem esse caelorum.
'Ergo, si sermones illius sunt ueri, probemus;
Temptemus hunc Deum uidentes, quid tit in illum;
Interrogemus eum omni cum tormento quietum,
(490) Condemnemus eum turpissima morte' dicentes,
491 sqq. Sap. 2, 17 sqq.
483 Circumneniamus iustum P^R', Circumueniamus iusto JBflP;
(lustum I) Circumueniamus Ld Wilh. Meyer, Abh. p. 293 si qui
(si qua P*) nobis grauis esse uidetur MP^; si quidem nobis grauis
uidetur B ; si qui nobis grauis {in praefat p. XXV esse addidU) uidetur
Ld; nobis (omisso si qui) grauis esse uidetur Wilk Meyer; ego uobis
unds seclusi; Leimhach coU. Sap. 2y Ik {Cypr. test. II, 14 p. 79, 11
sqq. H.) totum locum sic scripsit: Circumueniamus iusto si qui inutilis
nobis, I Dissimilis et iam nobis grauis est ad uidendum 489 noitrae
legis Lb teneri P* (s. u. l.) v (cf. Verg. Aen. 2, 1$0 teneor patriae
nec legibus ullis; 12^ 819 nulla . . lege tenetur); tenere M 486 ©t]
se R; sed cf. u. 618 esse] sese Sanssen 487 uugaces ae&timat
Lb (coll. Sap. 2, 16) \ nutacesa^stimat M\ muta caesa aest. P^; muta,
caeca aest. P'; ruta caesa aest. Duebner; nugaces nos aest. v esaQ
M 489 inmundos M innouat altera iusta MP^ {prmgnant&r
dictum pro altera inducendo iusta res innouat ; cf. Cypr. p. 79, 18 prae-
fert nottissima iustorum); inouat ultima iusti R (satis mgeniosej
cum Graeca uerba sint'. ^a^aqiisi ^a%ctxcc dLxocCmv; sed constat kac in
parte carminis Cypriani potisaimum uestigia poetam premere) ; nouissima
altari iusti Ld 490 laetatnr (letatur M) dominum MP^ Ld ; gloriatur
Deum B 492 Temptemus M hunc deum MP^Ld; hunc Dominu»
LbHar%S9en Wilh. Meyer, Abh, p. 290; hinc Dominum R uidentes
M^P^v; uiuentes M^ quid fit in iUum scripsi (ef. Cypr. p. 79, 20
temptemus quae euentura sunt illi); quid (quis R) »it in illnm M
P^LhBLd; quid sit in illo P^ 494 Condempnemus M morte
dicentes M; morte, dicentes. P^; morte dicentem P^; morte. — Dicebant,
R; morte. Mouebant, LbLd; sed cf. Wilh. Meyer, Abh. p. 305
10*
Digitized by
Googlc
148 Commodiani
495 Haec cum fecissent, capita suspensa mouebant:
Saluum ilium faciat pater, aut descendat abindet
Vt eos caecos Salomon ostendat aperte,
Sic, quasi nuuc referat, et fecisse talia culpat:
(495) Dum ista cogitant, ducti sunt in errore nefando ;
500 Excaecauit illos malitia sua saeuire.
Ecce quia caeci ipsi sunt et alteros aiunt,
Dixit illis Salomon: Nescierunt Dei secreta.
Quaecumque dixerunt testes uniuersi priores,
(500) In Christo fuerunt facta. Aut in altero dicant?
505 Quod ipsum si cupiunt facere frustrantes in ore,
Ipsi se subsannent, uideant cum <im)pletum in illo.
Quis fuit is iustus, de quo prophetae canebant,
Cum nemo sit iustus in terris, nisi [e] caelo uenisset?
(505)Dauid enim princeps peccauit amando puellam,
510 Peccauit et Salomon ; et tamen paenituit illos.
495 sq. Matth. 27, 39 sq.; Psal. 21, 8 sq.; 108, 25 499 sq.
Sap. 2, 21 502 Sap. 2, 22 509 II Reg. (Sam.) 11; III Reg. 11
495 Hec M mouebant MF^y mouentes B', dicentes LhLd
499 illum faciat pater M(?)Lb (coniecturd) Ld; f. j. p. P'; p. f. i.
B descendat P*»; discendat jMT 498 referat P*^;; repperat Jf
et del, B feciss etalia M 499 cogitant ista Hanssen cogitant^
ducti sunt in errore MP^Ld (in om, P*); cogitant, sunt ducti errore
2/&; recogitant, sunt inducti errore B 500 excecauit M saeuire
P^P^B {de infinit cf. u. 396); seuir^ M; seu irae uel seuiraP^; seu
irae Ld; idem in praefat Instr. p. VIII praefert saeuire 501 ceci
M 502 aiunt] agunt malit B 503 Quecumque M 504 facta.
Aut in altero (esse facta) dicant? scripsi; facta, aut in altero dicant!
P^; facta? aut in altero? Dicant. v 505 cupiant P* frustrantem
B 506 subsannent, uideant cum (qui Lh) impletum in illo P^LhB
(cf Tertull. adu. lud. 7 retro omnes prophetae de eo praedicauerunt . . .
quod ipsum adimpletum uidemus); subsannent (,) uideant cum
plebem in illo MP^; subsannent: uideant completum in iWo Ld (cf.
u. 532) 508 caelo Hanssen; q celo JMT/ e caelo P^v 510 Peccauit
et M; Peccauit P* (s. u. l.) v et tamen MP^ (= ceterum ; cf. quae
in editione mea Minucii Felicis^ append, p. 127, adnotaui) ; et tandem
t; penituit M
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 149
Cum isti tam clari et iasigni reges eorum
NoQ fuerunt iusti, sed ipsi de iusto canebant,
Nec quidem Esaias uates de se talia dixit,
<5io)Qui fuit ab rege Manasse de serra secatus.
615 Alter;lapidatus, alter est mactatus ad aras,
Alterum Herodes iussit decollari reclusum.
Omnes isti uates alia sunt morte perempti,
Quod Dominus ligno pependit, uoce Moysi:
<5i5)'Non quasi homo Deus suspenditur', intimat ante;
^20 'Aut non ceu filius hominis minas patitur', inquit.
Sic Dominus ipse cum uenisset, ista secutus:
Oportet me, inquit, reprobari uoce Moysi.
At ego non tota, sed summa fastigia carpo,
(520) Qno possint facilius ignorantes discere uera.
625 Hi autem iniqui, <qui) subdole uiuere quaerunt,
lam semel cruenti perseuerant fingere uana.
Infatuant stultos magis euanescere dictis,
Quod crucifixus <sit), cum sic oporteret eundem.
513 cf. 475 519 sq. Numer. 23, 19 (Cypr. p. 88, 15 H.)
522 loh. 3, 14
511 isti . . eorum MP^; isti . . peccarunt (peccarint) LhB', iustum ..
bearunt Ld insigni Jfcft?; insignes P^ 512 sed ipsi JlfP*; ipsi,
sed V 512 sq. canebant. | Nec P^v 513 esaias Mv, Isaias P* («.
w. l.) 514 ab scripsi; ad Jfcf; a P* (». u. h) v 517 isti scripsi
(qmniam u, 508 docetuTy neminem iuMum esse in terris, nisi qui e
caelo uenerit); iusti MP*V] missi uel prisci B in commentario
518 uoce Moysi scripsi\ uoce moyse Jlf; ubce Moysis P* (s. t*. Z.); uoce
Moyses id; hac uoce Moyses B 521 secutus M\ sequutus P^v
522 me P^v; ne Jlf inquid M moysi JM"; Moysis P^v 523 At
Lhv\ Ast P*; Ad Jfcf, ut P^ affirmat-, KnoeU illud At, quod est in
exetnplari typis impresso, quo in collatione utehatury non mutauit
524 possint] n in M m. 1. ». l scripsit 525 qmLd; quiaP^JK; om.
MP^ 526 finiere Jlf 527 Infatuan Jlf stultos magis P»v;
stultos maius (cf. u, 474) M (P« fako: magus); stultis magis P>;
stultos magum Lh; stultos malis Wilh. Meyer dictis] post c tn Jfcf
tittera i erasa 528 Quod Jlf; Quum P^ {s, w. h) v sit scrip8i\
erat Wilh. Meyer, Ahh. p. 305 \ om. MP'v cum Jlf; enim P» («.
u, l.) V 526 sqq. uana; | Infatuant . . dictis. | Quum (Cum) . . oporteret (,>
— eundem | Sic .. ruinam — (,) I Nou P^v
Digitized by
Googlc
160 Commodiani
(526) Sic enim disposuit propter primitiui ruinam;
530 Non ^olum pro illo, et pro nobis uenit e caelo.
Constituit populum nouam suo nomine firmum,
luxta prophetias conpleuit omnia Ghristus.
Ecce noua facio, Esaias clamat in ipso,
(580) Et nemo priora reputet nec antiqua sequatur.
535 Haec noua sunt hodie sub nostra lege profecta,
Quod gentes in Christo credi<di)mus dicto Moysi.
Ille duos populos praediierat esse futuros,
Et quidem minorem populum praecellere dixit.
(535) Sed isti nequitiae pleni iam desperato furore:
540 Lex nobis est data, dicunt, uos unde uenistis?
Si nobis obsistunt, putant et resistere Summo,
533 sq. Esai. 43, 18 sq. (Apoc. 21, 5; II Cor. 5, 17) 536 Gen.
49, 10? 537 sq. Gen. 2.5, 23
52» ppt M 530 illo et M (cf. u, 41); illo sed P>; illis sed v;
ceterum Ld praefat. Instr, p. VIII restituit genuinam lectionem
uenire E celo M 531 popnlam .. firmum P^v; populus .. firmus
M (non firmum ut P* s. u. l. scribit) nomine] litteras ne in M m.
1. 8, l. scripsit 532 luxta P* (s. u. h) v; laxtaque JB; lusta M; cf.
Instr. II 26, 5 prophetias MP*v; idem Knoellio M habere uide-
batur-j P*: 'propbeticas *&.' (= in cod,) conpleuit M 533 noua facio
omnia P' (s. u. l.); omnia, quod deesse apud Cyprianum, test. /, 12
p. 47, 10 H. (excepto uno cod. JB) iam Boensch monuerat, Ld deleuit;
idem ne in M quidem Knoell repperisse uidetur 535 hec M
profecta P^v; propheta M 536 credidimus scripst (cf. u.300); credi-
mus MP^v dicto MP^ (cf. u. 518; 522); ex dicto v Moysi M;
Moysis P* (s. u. l.) v 537 predixerat M 538 precellere M
539 nequitie M 540 Lex scripsi; (h)ex M (prima littera h in ra^
sura); Haec P^v data MP^; data lex P*Lbv; Haec lex nobis data
est Hanssen nobis M^^P^v; nouis JfcT* 541 putant et resistere
summo M (post summo inuenitur eignum ^, quo indicatur uersum
finiri; cf. u. 423) P*; reputent se resistere Summo B; putant et resistere
posse Lb ; patet et resistere istos Ld ; sed cf. lenaer Litera^ureeit. ann,
1877 p. 797. lidem (Lb et Ld) a Summo r^uum uersum ordvuntur
Digitized by
Googlc
Carmen apologetieam. 1^1
Qui uoluit nobis bonus esse « » ?
Nec illud respioiunt ceruicosif setis {e)rectis,
(540)Quod semper innocuos cruciarunt lege uitata.
545 Sic Deo fecerunt, quod erant consueti, crudeles,
Et filios sese audent adhuc dicere Summi.
lam qualiter (iterum) resurrexit, supra notaui,
Non de uoce mea, sed diota prophetica dixi.
(5i5)Praedixerat antem discipulis cuncta de sese,
550 Qualiter a populo pateretur Petro negante ;
Et quia de tumulis resurgeret tertio die,
Dixerat et ipsud, et conpleuit omnia dicta.
At ubi surrexit, uenit ad apostolos ipse
(550) Et stetit illis in medio: Pax uobis» inquit
555 Inter quos disoipulos non adfuit unus orantes ;
Cui cum referrent, discredere coepit et addit:
Si prius non digitum misero, ubi claui fuerunt
Aut ubi percussus de lancea^ non ego credo.
542 Matth. 20» 15 543 cf. 229; 261 553 loh. 20, 19 B%q.
542 Qui uoluit nohis hoDus (omnihus) essel Nec illud B; (Summo,)
qui uoluit nohis bonus esse. Nec illud LdLb; Wilh, Meyer {Ahh. p. 305)
post esse posuit lacunae signa et nec illud, quo utUgo u. 542 {536)
finitur, ad insequentem uersum transfertj neque hiat in My ut Knoell
testatur, inier illud et respiciunt litterarum aeries 543 Nec illud
respiciunt ceruicosi setis erectis scripsi', Nec illud respiciunt ceruicosi-
setis rectis M; Eespiciunt (ipsi) (i&; om. reliqui) ceruicosi, caeci et
erecti. (erecti; B) P^LhB; Respiciunt (serui) ceruicosi setis erectis Ld
544 Quod Wilh, Meyer; Quid M\ Qui P*t? innocuos P*v; innouos
M lege uitata MLh (cf. Instr. 135, 1 ut Dei praecepta uitaret);
lege uetati P*i?; P« in u. 543 sq. ohscurius haec adnotat: Tu, 8%
lubet, aliter haec codicis legito: Ceruicosis et is rectis qnid semper in
nouos cruciarunt lege uitata 547 qualiter (iterum) Ld coih u. 559
rorsus remeauit; 829 redit iterum, dliis similibus; iterum om. M;
qualiter Dominus LhB; qualiter ille P* resurrexerit Lh 549 Pre-
dixcrat M 551 sq. die, Dixerat et scripsi; die. Dixerat, et P*«
552 ipsud & M (cf. Instr. II 25, 9; P'.- 'Haud immerito taeduii
in8ulsi{I) codids: ipeu det'); ipse dein P^JB; ipseDeus Ld conpleuit
M 553 Ad M surrei M 554 inquid M 555 quos M; om.
P* (». u. l.) V 556 cepit M 558 ego M^ om.-, add. M*
Digitized by
Googlc
152 Commodiani
<555)Tunc die Dominica rursus remeauit ad illos
560 Et stetit illis in medio : Pax uobis, inquit.
Et statim adgreditur Thomam incredulum illum:
Accede propius et contange corpus ut ante.
Non ego sum umbra, mortuorum qualis habetur:
(ssoVestigium umbra non facit; considera uulnus.
565 Extendit palmas ; at ille tangere coepit
Et manum in latere, fuerat quo lancea fixa,
Misit et exinde prostrauit se precando:
Tu Deus et Dominus uere meus! Contra quem ille:
Haec quia uidisti, credidis(ti), sed illi felices
570 Posteri, qui credunt audito nomine tantum.
^^*^^Quadraginta dies cum illis ex ordine fecit,
Edocuit illis multa, quae saeclo uenirent.
Post cuius ascensum miracula multa fecerunt,
De uerbo curabant infirmos in nomine Ghristi.
676 Qui si talis erat, qualem isti perfidi dicunt,
^"^^Fortia non fierent testium de uerbo per illum.
Ascendit in caelos, sicut et scriptura canebat:
Excipite regem, principes, caelorum in altis!
570 loh. 20, 29; 31 578 Psal. 23, 7 sqq.
560 inqnid M 562 proprius M 565 Extendit palmas ad Jlf;
Extendit palmas. Ast P'; (nulnus,) | Extende palmasl At B', Extendit
pahnas et Ld; sed cf, lenaer Literaturzeit ann. 1877 p. 797
566 quo scripsi; quod MP^v fixa M (cf. Instr. I 23, 5; 8, 107
p. 751 eoar.); fixum P^v 567 se MP^ {cf u. 66); sese P*v
568 Tu df & dfif uere meus contra quem ille M; om. P^v; cf quae
admtaui in u. 416 560 credidisti P't;; credidis M 572 Edocnit
M'j Et docuit P^ {8. u. l.) V saeclo P* v; s^culo MP^ 573 fecerunt
M'y fuemnt P* (s. u. l.) v 574 noin M 575 qual6//// (f erasum)
M 577 celos M sic M scribtura M 578 principes, caelorum
in P^ (cf Cypr. test. II, 29 p. 97, 11; 13 H.); principes caelorura, in
P^v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticnm. 153
Qaid amplius opus est recitare cuncta de lege?
580 Sufficiunt ista rudibus, bono corde tuenda*
^^^^^Quod si nec ipsi uolunt scire Deum ista legendo,
Ipsi sibi reputent, quo uenerint, illo quo nolunt.
Vergilius legitur, Cicero aut Terentius item;
Nil nisi cor faciunt, ceterum de uita siletur.
686 Quid iuuat in uano saecularia prosequi terris,
^^^^Et scire de uitiis regum, de bellis eorum?
Insanumque forum cognoscere iure peritum,
Quod iura uacillant, praemio ni forte regantur?
Sit licet defensor, sit licet diuinus orator,
690 Nil morte proficiet, si uiuus in Christo negauit.
^^^^lmmo prius quaerat, ubi sit sua uita redacta!
Sic fuerit sapiens, si ceterum uituperatur.
IUi legunt iura et discunt proloquia mira,
Sed superant miseros, pro quibus loquuntur, agendo.
582 quo JfcT ; quod P* (». u. l) v uenerint, illo quo nolunt 8mp«t;
uenerint illo (illo, Ld) quo nolunt P*Xd; uenient illo quo nolunt JK;
idem postea uenerint praeferehat 583 Vergilius JfcT v; Virgilius P* (s. w.
.) Terrentius M item P^v (cf. u, 324)-, idem M 584 cor (=
mevhtemj ingenium ?) Jfcf; eos P* (s. u, l.) B; os P' (haud Hlepide mihi
suggestum est — a Duebnero ? — esse legendum : Nil nisi os faciunt, id
€st flngtmt tantum eloquiumy sed de uita recte instituenda silenf)] hoc Lb;
hos Ld 585 iubat M in uano P*B (cf, u, 693y 781 etc.)] inbano
M'^ insanos Ld secularia M terrae B 586 Et scire de uitiis
Wilh. Meyer {idem ego iam scripseram; cf. Horat. epist. 1 2y 6 »gg.;
13 sqqi); sed scire diuitiis M; Et scire de diuitiis P* (». u. l.); Scire
de diuitii« Lbv; Mart. Hertz in indice lectionum Vratislau. ann. 1880
p, 6 allegat Horat. epist I 12, 6; serm. II 2, 101 587 peritum,
P*; periti P'; peritum? v 588 Quod MP^Ld (causa affertm, cur
insanum dicatur forum); Quo (= In quo) Wilh. Meyer; QuotJB
iura uacillant, scripsi; iure uacillant, P* ; iure uacellant M; iura uacil-
lant! B; iura uacillant? Ld ni P'; ne MP*v rogantur P*; eidem
in commentario (P') codicis lectio prohatur 589 Sit licet defensor,
sit licet Ld; Sic licet defensor sit licet M; Sic, licet defensor sit, licet
P^B uersus 590—593 in M litteris unciulihus scripti 592 Sic
Wilh. Meyer (cf u. 614); SI MP'v VITVPERATVR M; uitu-
peratus P* (». m. l.) v 594 locuntur M
Digitized by
Googlc
154 Commodiani
596 Infelix est ille, qui uenerit illis in ore;
(590)j|jj fgjunt laudes et ille uiGtoria(ra) damnis.
Stat miser in medio mutus, cui plus dolet intus;
Illi tonant Ore et ille silentio nummis.
Obstrepit iuterea uox adornata diurnum,
600 Et saepe fit causa melior mala pluscula dando.
(596)gjjj^ pretium quaerit sapiens, hinc uincere gaudet,
Etsi praue gerat, dum sit modo uictor, aegrotat.
Nil sua de causa tractat, cum lucra conatur;
Spem subit alterius et sua(m) posterga remittit.
605 Multi de successu rapiuntur saeculi silua;
(«oo)jj^j^ gaudent in breuia, remauent a gratia Christi;
Dum cupiunt multa oculo, dum augere quaerunt,
Nec Deus est illis aliquid nisi saeculi uita.
Pro uentre satagitur, agon est pro ipso diurnum,
610 Et uerum agonem spernunt pro aeterna salute.
(605)
m Illi M^P'v', Ille M' ille MR {coniecturd) Wilh. Meyer,
Alih. p, 294 {cf, u. 598)':, iHi ^* («• ^. l.) LbLd uictoriam Lbv,
uictoria MP^ WUh. Meyer („durch den Sieg'^) damnis MP^v,
damna Wilh. Meyer 597 cui MP^\ qui t?; cf. lenaer Literaturzeit.
1877 p. 797 598 et ille et ille (sic!) M 600 sepe M pluscula
P^ (Duebner) Lbv] pluscol? M (ultima littera margine interiore gluti-
natoris opera euanuit); plus alii P' (ex plus cali, qtwd in codice in-
ueniri falso affirmat) 601 pretium quaerit (quaesit) sapiens P*
(Duebner) Lbv (uidetur hic B&^ieuB per ironiam usurpari de aduUerina
huius saeculi sapientia, cui u. 614 uera sapientia opponitur); pretium
quQsapiens M-y pretiumque sapiens P^; pretium quaerit cupiens Wilh.
Meyer 602 egrotat M 602 sq, uulgatam uerborum distinctionem
uictor; aegrotat, j Nil mutaui\ aegrotare ut yidiiveLv c. inf. (Hom. @
448 sq.) uidetur signifkare 'sichs sauer werden lassen 604 suam
LbB; sua MP'Ld posterga MLd-, poat terga P'E remittet JT
(P'* falso: remittiet) 605 seculi ilf; saeculi P^ Ld-, in saeculi JR
606 breuia P^Ld; brebia M', breui £Jbert (p. 418) E (idem postea
breuia praeferebat) 607 augere] tangere Wilh. Meyer 609 Pro
Tientre satagitur scripsi (Paui. ad PhUipp. 5, 19; Instr. I ^3, 1; 7;
12 etc.)\ Prouenire satagitur ilf P* (P'^: 'ac si gallice diceres paruenir");
Prouenire satagit X6; Prouenire satagunt Hanssen\ Prouenire satagit
nir V 610 spernunL Hanssen\ spernit MP^v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 155
Quisque quasi uigilat sacculo, laudatur acutus;
Nam qui Deum sequitur, copria iudioatur ab ipsis.
nimium felix, saecularia si quis euitet!
Sit stultus aliis, sapieus dum sit Deo summo.
615 Ipsa spes tota, Deo credere, qui liguo pependit ;
^^^^^Foeda licet res est, sed utiiis uitae futurae.
Nam populus ille primitiuus illo deceptus,
Quod filium dixit, cum sit Deus pristinus ipse.
Hic praeibat eos in columna nubis et ignis,
620 Quando de Aegypto liberauit illos ad unum.
(615) Hic crudele nefas inperat de unico nato,
Vt probaret Abraham, oui dixit: Parce! (d)e caelo
Angelus. Et Deus est, hominem totidemque se fecit,
Et quidquid uoluerit, faciet: ut muta loquantur.
619 Exod. 13, 21 622 Gen. 22, 11
611 quaisi JfcfP'; casso R ] si Ld sacculo M {cf. Instr. 19, 5)'y
saeculo P*v 612 qui Deum P*t;; quid cum M 613 secularia
M 614 summo] o glutinatoris opera ahlatum 615 Ipsa spes MdL
(cow.); Ipsa spes est P' (s. u. 2.); P': Ipse spes est uel Spes est {sine
ipse), quod receperunt Lh B deo MP^ Ld ; Domino LhB 616 Foeda]
in M initio omissum m. 1. add. uite future M 617 totus uersus
a Pitra omissus erat; cf, S. 107 p, 795 illo scripsi-, ille M
618 filium dif cum JfcT (P' falso: dixit eum, cuius loco P' suspicatur:
*dixit quum'); filium se dixit P^B] filius dicitur Ld sit Deus] erat
Deus Ebert {p, 392) Lh; Deus sit B 619 preibat M eos MP"
ludaeos B-, Deus Ld 620 egypto M 621 inperat M 622 do
caelo scripsi (cf Cypr. p. 67, 8 H.); ^ celo M\ e caelo (coelo) PH
62«1 totidgque se fecit JfcT; totidem qui refecit P* (s, u, h) t?; totidem
qui se fecit X6 622 sc[. uulgatam uerhorum distinctionem *e caelo
Angelus. Et' mutauit WUh. Meyer, Ahh. p. 306; sed cf. Cypr. h c:
Et uocauit eum angelus Domini de caelo et dixit illi etc.
623 post fecit in M additum signum : B5 :, quo pertinet signum : lop :
imo margine scriptum, quo praemisso uersus 624 et 625 primo omissi
aUera manu supplentur 624 quidquid P't?; quitquit M uoluerit
P* (s, u. l.) V'y ualuerit M muta Jlf (ut Knoellio uidehatur) P*t?;
at P* dicit: 'diserte halet codex: multa'; ihidem proponuntur lectionesi
muti, muli
Digitized by
Googlc
156 Gommodiani
625 Balaam sedenti asinam suam conloqai feeit
(680) Et canem, nt Simoni diceret: Clamaris a Petro!
Paulo praedicanti dicerent ut multi de illo,
Leonem populo fecit loqui uoce diuina.
Deinde, quod ipsa non patitur nostra natura,
630 Infantem fecit quinto mense proloqui uulgo.
(625) Hic erat uenturus conmixtus sanguine nostro,
Vt uideretur homo, sed Deus in carne latebat.
Non senior ueniet nec angelus, dixit Esaias,
Sed Dominus ipse ueniet se ostendere nobis.
«35 Hunc mare pertimuit, hunc uenti, hunc tartarus ipse;
(680)Agnouit Dominum omnis creatura latentem.
Solus nequam populus centriam erexit ad illum:
'Absit, ut sic Dominus uenerit in tali figura!*
Hic, sicut in terra, super fluctus maris inibat
640 Et uentis inperat, placidum ut redderet aequor.
625 Numer. 22, 27 sq. 633 sq. Esai. 63, 9 (Cypr. 72, 1 H.)
625 huiiis uersus extremo margine positi priora uocabuHa a htblio-
pego ita desecta s%mt^ ut de lectionibus Balaara et asiD& nuUa moueatur
duhitatio; inter Balaam et asinft, Pitrae si fides habenda est^ caedenti
scriptum erat-^ at Knoell qua est diligentia ex uestigiis relictis
colligit sedenti potius scriptum fuisse^ quod uerum esse apparet ex
SeduL carm» pasch, I 161: affatar asella sessorem per uerba suum.
Praeterea Knoelli collatione confirmatur, quod iam Ludujig suspicatus
^rat, ante Balaam Pitram falso posuisse £t, cuius loco Boensch scrip-
serat: Sic conloqui M 626 clamaris a Petro Jlf; idem iam
Boensch coniecturd inueneraty Zeitschr. f d, hist. Theoh ann. 1873,
II p. S03 sq., nisi qmd ibi sub finem uitiose clamatis pro clamaris
typis expressum est (ibidem haec temptantur: clamatur a Petro ; clamat
tibi uei ibi Petrus); clamauit a Petro P^ (s. u. 2.); damnauit te Petrus
lacobi B (in textu) ; clamatus a Petro Hilgenf. ; clamaui de Petro Ld
627 predicanti M multi MP^B\ muti Pitra (tn praefat. p. XXII)
JSUgenf, Ld 628 populi JfcT, quod m. 1. correxity ut sit populo
631 commixtus jB (coll. Verg. Aen. 6, 76J2)] conmixto M; commixto
P^Ld 637 nequa M centriam MP^v (=s spiculum scorpionis]
aUudere uidetur poeta ad Apoc. 9, 10; cf Ludungi et Boenschi com-
mentarios), 'forsan legendum graece x^vxqov P^; mcdim centrium uel
centria a Graeco xsvtqIov propagatum 640 inperat M
Digitized by
Googlc
Carmeu apologeticum. 157
(685) Hic legem tartaream derupit uerbo praesenti
Et leuat d^ tamulis Lazarum die quarta fetentem.
Nam qui ferebatur, cum fuisset obuius illi:
Surge, inquit, iuuenis! Et [rejsurrexit ille de ferclo.
645 Archisynagogi filiam deprecatus a patre
(6^)Iam exanimatam plangentibus suscitat illam.
Mutum loqui fecit et surdum audire praesertim
Et caecum ex utero natum, ut uideret in auras.
Post XXXVIII annis paralyticum surgere iussit,
660 Quem admirarentur grabatum in coUo ferentem.
(645) Cuius uestimento tacto profluuio sanata est.
Quinque panes fregit hominum in milia quinque
Et quattuor miiia iterum de septem refecit.
655 Plenius ut sese Dominus demonstraret adesse,
642 loh. 11, 39 644 Luc. 7, 14 sq. 645 sq. Marc. 5, 22 sqq.
647 Marc. 7, 32 sqq.; 37 648 loh. 9, 1 649 sq. loh. 5, 5 sqq.
652 Marc. 5, 25 sqq. 653 Matth. 14, 15 sqq.; 15, 32 sqq.; Marc. 8,.
1 sqq.
641 legem tartaream P*v; lege tartarea ilf; uectem tartareum B
sttspicatur in commentario coll Psal, 106 (107)^ 16; les. 45, 2-y Thren,
2, 9; Amos 1, 5 disrupit B, quod recte refutat Ld 642 Et
leuat de MP'v\ Eleuat e P^ fetentem Jlf ; foetentem P* (». u. l)
V 644 inquid M et resurrexit MP^; Et surrexit Ld; Eesurrexit
B; (iuuenis;) surrexit P^Lb; fort, resedit ille de ferclo scripsi; ille
de ferculo M; ille de feretro P* (s. u. l.) B; ille feretro Ld 645 Archi-
synagogi v; archisinagoge M; Archisynagogae P^ 646 exanimatam
P* (s. u. l.) v; examinata M 647 presertim M uulgatam inter-
punctionem ante praesertim deleui; praesertim cum uerbis audiendi
et loquendi coniungendum uidetur esse atque idem ualere, quod alias
disertim; cf. Instr. I 41, 17 648 cecum M 649 triginta octo
P'v; XXXVIII M; ut sylldbarum abundantia coerceatur, trinta pro
triginta legendum esse exemplis allatis probat Hanssen, de arte metr.
Commod. p. 40 650 admirarentur M grauatum M post fereutem
unum uersum excidisse et Wilh. Meyer docuit {Abh. p. 304) et ipse
suspicatus sum 652 tacto M; tacta P* (s. u. l.) v 653 Quinque]
V. M freg M quinque] V. M 054 septem] VII. M
655 — 660 u^rsuum ordo nescio an turbatus sit
Digitized by
Googlc
158 Commodiani
Commutauit aquas; fierent ut optima uina.
<650)In nuptias fuerat inuitatus matre cum ipsa;
Quod fuit rogatus, subueniret uino defecto,
Tunc iussit implere hydrias uelocius aqua,
660 Quod prius gustauit et sic ministrari praecepit. .
, Nec sic potuerunt Dominum cognoscere factis,
<655)Sed insanierunt, quasi nequam perdere morti.
Quod ipsum concedit, quoniam sic pati decreuit;
Si tamen crediderint^ ueniam tunc demum habebunt
«65 Hic est primogenitus per prophetas ante praedictus,
Vt uocitaretur in terris Altissimi proles.
<660)Felices, homiuum spem suam in isto qui ponunt,
Nam insipientes tamquam maledictum euitant.
Aeternitas illi praeparatur, Christo qui credit,
«70 Vt socius Dei sit homo post funera uiuens.
Lex et prophetae docent, qui sunt Dei digni caelorum
<665)Et quibus absconsa reuelantur aurea saecla.
Per tot uates numero de filio Dei clamatur,
Et cluserunt oculos fili Dei primi uocati;
«75 Qui scelere facto non sunt recordati legendo,
Sed perseueranter : Nos sumus electi! dicentes.
656 loh. 2, 1 sqq.
656 commutail M 658 Quod ML(l\ Quando PM Quum P^JB
<Juod — uino in M litteris uncialihus scripta 659 Tunc M; Tum
P' (8. u. h) V ydrias (sic!) in M w. 1. in rasura scripsit
660 cum neque Quod hdbeat quo referatur, neque gustauit conueniat
^um narratione euangelica (cf, quae Boensch in commentario p. 279
in hunc locum adnotat), hic exddisse quaedam uidentur precepit
M 662 insanierunt M] insani erant P* (s. u, h); insanierant P^v
perdere MP'Ld', pendere P^B morti MP'B (cf. u. 321\ fort.
prodere morti / cf. Verg, Aen. 12, 41 sq.) ; morte Ld 663 qfii M
decreU M 671 prophete M docent M] dicent P^ (s. u. l.) v
malim Deo; cf. u. 88', Instr. II 19, 15 celorum M 672 sc?a M
674 fili M {cf. u. 732', 735)-, filii P» (s. u. h) v 676 perseueranter
WUh. Meyer, ut ipse iam scripseram; perseuerantes MP ; perseuerant
LhB; perseuerant: En Ld dicentes] de participio praes. pro uerho
finito usurpato cf. u. 46 et locum simillimum Instr. 134, l^i^^on requiris
«am, sed sic quasi besteus errans
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 159
(670) Adhuc infatuant profanos balneis ire,
Quos faciunt mundos ipsi Deo summo placere.
Aqua lauat sordes, non intima cordis iniqua,
680 Nec sacra sacrilega potuerunt lauare curata.
Non ita praecepit Dominus, sacra ferre malignis;
(675) Et locu(tu)s iterum, ab idolis mundos haberi:
Nemo sibi faciat simulacrum daemonis, inquit;
Nam dixit et illis: Idolis seruire nolite.
685 Si Deus praecepit ab idolis ualde caueri,
Quid illi decipiunt gentes puros esse lauacris?
(680) Immo cum recipiunt tales, docere deberent
Seruire non aliis, nisi tantum Summo placere.
Dum facinus quaerunt obumbrare Christi de morte,
679 Matth. 15, 18 sq. 681 Ezod. 22, 20 68S sq. Exod. 20,
3 sq. 684 Denter. 6, 13 sqq.
677 ire M {ut KnoeUio uidebattvr) P^v, ira in cod! P' 678 Qos
M faciunt (= fingunt, simulant] cf. w. 666 decipiunt gentes
puros esee lauacris) M (P* falso: facient); faciant P^v 679 Aqa
M labat M iniqa M 680 sagra M poteB M
cnrata] peccata B 680 sq. widgatam uerharum distmctionem curata,
Nec ita mutaui 681 S (= Non) M\ "Nec P* (». u. h) v pcef
M 982 Et locu<tu>8 iterum Wilh, Meyer {cf u. 325 8ed iterum dixit
Dominus*); Et loc$ iter^ M\ Et locus iterumP*; (malignis.) Est locus
leremiae Zd; Et lex sanctorum P' {Buebner?)\ Sed lex ipsonim M
munds M 983 demonis inqid M 684 Na g (= dixit) M (nam
= autem, m copulatiua magis quam aduersatiua ut u. 643; 898);
Nam P' («. u. l.) B; Nunquam Ld illis idolis MP^Ld; illis idolis
umquam P'; illis idolis numquam B 685 Si Mv; Sic P' 686 ^^d
M puros esse lauacris P' {Duehner) ; puro sese lauacris M; puros
(puro P') sese lauari P* 687 recipiunt M; recipient P* (s. m. l.) Ld;
receperint B 689 qu^rt M
*) Be et iterum nihU esse mutandum ]apparet etiam Cypriani
locis quibmdam comparatiSy quoe Commodianus uidetur sectUus esse:
de lapsis c 7 {p. 242, 3 H.): £t iterum Deus loquitur dicens:
sacrifioans diis eradicabitur nisi Domino soli et ttst III, 59 {p. 161,
7)1 ubi Dei praecepto: non facies tibi idolnm nec cuiusquam simili-
tudinem haec praemittuntur: Et rursum (Et iterum cod. M).
Digitized by
Googlc
160 Commodiani
690 Aperiunt ualuas passim, ut intretur ad illos.
Hinc ergo depereunt, qui se putant puros ab aqua
(686)Posse Dei fieri, conscientes ante latroni.
Nunc colit in uano quodlibet, nunc sancta requirit,
Nescit ubi primum occurrat inscius ille,
695 Ac idolis seruit, iterum tricesima quaerit ;
Nunc azyma sequitur, qui castum sederat ante.
(690) Hoc Deo non placuit participes daemonum esse,
Qui legem instituit, fieret quo transitus inde.
Sunt tibi propositae duae uiae: elige, quam uis,
700 Nec enim te findes, ut possis ire per ambas;
Sed tamen ex ipsis opportunam quaerere debes;
(695) Ne cadas in fauces latronum, cautior esto.
Vnum quaere Deum, qui quaerit hostia nulla,
Vt possis abolitus <re)8urgere saeclo nouato.
705 Quid malos attendis et iudicas sanctos iniquos,
T
690 balbas passim M] passira ualuas P^ 601 qi M 692 dsci-
T
entes M latrone Jlf*; latroni M^ 693 colit in fano 22; sed cf.
Instr. 1 12^ 10: Beligio cuius in uacuo falsa curatur 695 serait,
iterum P^v; seruit iterum; P* tricesima (sahbata?) quaerit MP*^
Wilh, Meyer, Abh, p, 294\ tricesimam quaerit Ld ; tricesimas quaerit
B 696 azjmase quitur M castum (castu M) sederat MP^ ; castus
sed erat uel castum caederat J"; caseos ederat Ebert {p. 393)-, Castori
caederat B] castus aderat ttel castus ederat Ld'^ porcum caederat Huemer;
ego coniecturarum numerum nolo augerc'^ satis habeo locum Arnobi-
anum attulisse^ quem ad rem expediendam aliqua ex parte ualere
censeo: adu, nat. 5, 16: quid temperatus ab alimonio panis, cui
rei dedistis nomen castus? nonne illius temporis imitatio est, quo se
numen (Mater Magna) ab Cereris fruge uiolentia inaeroris abstinuit?
Vt azyma et castus ita sequi et sedere contrarie inter se referuntur
699 propositae duae uiae P^v; ppositas (P* falso: propositus) duas uias
M {cf S. 107 p. 755) qam M 701 querere M 702 Nec M
T T
703 quaere Deum, qui quaerit hostiam nullam v ; q^re Sm qui qerit ostia
nulla M{cf. Lucif. p. 288, 12, E.); quaere Deum. Qui quaeris hostiara
ullara P'jL6; Si quaeris ostia nulla P* 703 sq. P* sic uerba distin-
guit: Deum. Qui .. uUam, Vt .. nouato? 704 abolitus resurgere Lb
v; abolitus surgere JlfP*; coelitus assurgere P* seclo M 705 Quid
malos M{ut Knoellio uidebatur) P^V] *Quod malos t&.' (= in codice) P*
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticnm. IgX
Qui tibi nnlluin uerbum de lege demonstrant ?
(700) De uirtute Dei refertur, quam fecit in illOs;
Nam de sua facta scelerata dicere nolunt,
Semper homicidae semper manibusque cruentis,
710 Quos Dominus numquam potuit domare monendo.
Suffecerat illis per ignauiam tanta fecisse
<705)Et dicere: Scriptum sic erat, modo credere fas est
Sed Dominus ipse obscurauit sensus eorum,
Indurauit eos sicut Pharaonem in ipsis;
715 Nec preces eorum dixit exaudire se uelle
Et de terra sua proiecit illos iratus.
(710) Cum filios illos utique iam dixerat ante,
Necesse uoluerat bono corde uiuere natos;
Quando pater gaudet, cum sit bonus filius illi;
720 Quod si malus fuerit, execretur odio natum.
Contrarium nuUus patitur sibi filium esse,
(715) Excluditur omnis caritas crudele de nato,
Nec facit heredem illum ex asse suorum,
Quae si prius poterit consumere, gaudet in illum.
714 Exod. 7, 3; 13 al. 715 Mich. 3, 4; Prouerb. 1, 28
717 II Reg. (Sam.) 7, 14 (II Cor. 6, 18)
706 demonstrat M 707 refert M 70S de sua MB, (c/. InOiT.
1 27, 19) ; de se sna P* ; de suo P» Ld noTt M 709 homicide M
semper (sgp) manibusque MP^ Hanssen {similis inuersio uerhorum u.
729 \ Instr. I 35y 4; II 26, 3); manibusque semper v cruentis P^v;
ruentis M 711 Sufficerat Jfcf; sed prius f erasum tanta M
712 scribtum M credere JfcT* om*; M* s. l add. 713 obscurau
M 714 Indurail M 8i6 M 715 g (= dixit) M\ om. P'
(s. u. h); ait P* Cuenit(?) addenda uocula: eorum [ait] exaudire) v
716 proied M iratus] in M primas duas litteras ir m, 2. in rcnsura
scripsit, pro quihus m. 1. scripserat fc 719 bon-^ M 720 mal-f.
M execretur M 722 Excludit omnis M; Excluditur omnis B
{coniecturd) Hamsen; Excludit omnis P* (s. u. l) Ld; *an legendum
omne?' P*; Excludit omnia 2i6 caritasilfP; ch ari tas P^i6; se cari-
tas Ld 723 fac M 724 Quae P«JR; Qu6 M^\ Qu? M^; Quem
F^Ld illum MLhLd; illam P» (5. u. l); illis B
XV. 11
Digitized by
Googlc
162 Commodiani
725 Impium et saeuum sobolem, rei suae tyrannum,
Nec obuium patitur genitor commotus ab illo.
<720)Quid isti praesumunt, cum sint adoptati, dicentes:
Ei onmi populo nos sumus carissimi Summo?
Parricida patris semper et superbus in illo
730 Carus esse potest ant heres iure uocari?
Si patres carnales tales detestantur alumnos,
(725)Quanto magis Dominus, superant cui fili legendi!
Mansuetis, humilibus, obsequie plenis alumnis
725 sevLVimM Impiam et saeuam P^ subolem M; sobolem
P^v rei suae tyramiam J* (= daminium rei famUiaris usurpanUm ?);
reisuo tjraunum M db initiOy sed o tn suo m. 1. correxiit ut sit sue;
reisue tyrannum P^Ld (Wenn er sein Vermogen unrd frOher auf-
hrauchen konnen, so ist es ihm dem Sohne gegeniiher, der selhst hart
und gegen Schuldner ein Tyrann ist, eine Genugthu/wng Ld praef. p.
XXXI)] rei suae tyrannus LbBoesser (Jahrb. f. class. PhUol. 115 p.
92: 'so lange er noch Eerr seines Vermogens ist') 72i obuiam
P* patit M ab illa P* 721 sqq. ab dliis dliter inter-
punguntur: Contrarium .. esse: | Excludit .. nato, | Nec .. suorum. |
Quem (suorum, Quae P') . . consumerei gaudet in illam | Impiam . .
sobolem, rei suae tyrannum, | Nec .. genitor, commotus ab illa? P^;
Contrarium . . esse | (Ezcluditur . . nato) | Nec . . suorum, | Quae . . eon-
sumere, gaudet in illis. | Impium . . sobolem, rei suae tyrannum | Nec
.. genitor, commotus ab illo? B; Contrarium .. esse. | Excludit ..
nato I Noc . . suorum. | Quem . . consumere, gaudet in illum | Impium
.. sobolem reisue tyrannum; | Nee .. genitor commotus ab illo. Ld;
egq WUh. Meyerum potissimum {Ahh. p. 306) setutuA sum 727 ad-
optati scripsi {cf. u. 735); adortati M; adhortati P' {s. u. l) Ld, qui
adn^at: *adhortati formae notio paesiua inest, cf ezhortanit Petron.
76 ete.\ u. Neue II, p. 290 sq.-, It. {Boensch) p. .297') ; indurati B
729 Parricida] d in M m. 2. add. et M {ef u. 709) y est P» {s.'U.
l) V superuus M in illo: Carus P»v 732 et 735 fili MB
{coniecturd) JSanssen {qui §. 33 p. 66 docte de eius medi formis dis-
putat; ef u. 674 ; 907)-, filii P> («. u. l.) Ld 732 legendi MP^ {cf.
u. 676; AfMon. Tetrast. {Caesar.) XIII, 3 sq. Imitatur adoptio prolem,
Quam legisse iuuet, quam genuisse uolit; XlVy 3 sq. Hic quoque prole
carens sociat sibi sorte legendi , Quem fateare bonum); legandi Lbv
733 obseqo M
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticnm. ' jgg
Diuidunturqne bona, non impiis neque tmnnis
736 Adoptati fterant manifeste fili I„daei.
Sed in testamento consecuti snnt impii nomen
(»o)Ip8i sibi reputent: Soelere commisso cruenti ' ' »
Qm poterant ntique participes esse bonorumP
Qmd- nobi» strident, quid nos aemulantur heredes?-'
740Peci88entque bonum, et erant in parte legati
Nec hodie tacent et Christo credere nolant
PM)Qui fnerat illis salutaris lege praedictus; '
De quo iam audistis qualiter prophetae canebant-
746 iT^r^Z ^ ^"^ ^''"'""'°' ^"«"^ ^«°*«« adora[bu]nt.
746Hunc certe nos ipsum admonent cognoscere Summum
Qm renouat hominem, peccata pristina donat
(7«)Nam et comminatur deorum cultoribus ipse- ^'
Sacriflcans idolis periet in morte secunda.
734 DiuidunturtBe i)ona MPUde que particula tamlonge-ab inHio
sententrae pos^ta cf. u. 884 ; Ouid. Trist. it i, 74; foS t ^
Morg. 4, 23); diuiduntir bona B; dixiiduntnr, qnae bona, £<j (c/l Imaer
l^«er<««««f. ann. 1877 p. 797) 736 sunf] ft Jf 73» nA noi if-
Qni notas 1» (,. «. l) « ^j nos Jlf; qui nos P' («. i^ i^ ° '
aemulant Jf 737 sqq. cruenti, | Qni .. bonoruii, 1 Qui . . gtrident
n;' ^''f''^'> . l*» Fo^ssont si Ld; sed of. Kuehner, aisf- Gr!
§. 47, 7; Schoem. m dc. nat. deor. I, 32 (89); «fe q„e . . et particulis
cf. stmUem locu,m Instr. I/S, e sq. medicumque reqnire, Et tamen in
poems poteris tua damna lenire 741 ^Nec M{ut KnoeHiouidebatur)
v; Nunc P' («. u. l); sed P': 'Neque suspicio deest esse legendum:
nec hodjo hod M 742 pdictf M 743 prophetae M'P'v
propheta M' 744 dSm MP^; Deum v adorant seripH (c/. u. 836;
«6» quoque adorant = adora^bunt); adorabunt MP'v; orabunt WUh
Meyer, AVh. p. 291 745 certe M (certe cum cognoscere u^detur
eomungendum; cf u. 381 sq. Certe iam apparet etc); ante P' («, u.
l.) V 746 peccata .. donat JlfP»; peccataque .. donat B; peccata
. . donans Ld 747 comminator M 748 idolis periet P» (*. u. l.)
v; periet idolis M
11»
Digitized by
Googlc
164 * Gommodiani
Qaisque deos ergo sequitur fabricatos in auro,
750 Argento uel lapide^ ligno uel aeramine fnsos,
Gum ipsis infelix mittetur in igne refectus,
(745) Nec ibi permoritur, sed dat cruciatus iniquus.
Sunt homines pecorum similes in ista natura,
Qui nolunt accipere frenum Dei summi uagantes;
755 Gum ipsi non durant seruorum talia ferre,
In quorum saepe descendunt sanguine diri.
(750)Dicentes adiciunt: 'Nihil est post funera nostra;
Dum uiuimus, hoc est^ et incumbunt morct suillo ;
'Nulla sit luxuria, quae nos pertranseat aeuo;
760 Dum tempus est uitae, perfruamur omnia saecli/
Indisciplinati clementiam Dei refutant
(Tft5)Strenia<m) sectantes, quasi sola uita sit ipsa.
740 sqq. Apoc. 9, 20; 14, 9 sqq. 757 sq. Sap. 2, 2 sqq.
749 £ . . fabricatus M 750 Qramine M 751 refects M (=
sMculo renouatOy post resurrectionem; cf. Instr. I 26, 35 sq,); 'Prae-
fectns ib* (= in cod.) P*; reiectns P*; proiectus P'v 752 iniquus
BHanssen; iniqos MP^; ignitos Ld 753 pecoi^ MP^BHanasen
{cf, Instr. I 34, 5 pecus .. ferinum; Boesser, Jahrb. f, dass. Phildl.
115 p. 792)] equorum Ld 754 noTt M 754 sqq. uagantes. Gum
. . diri, Dicentes v, quam uerborum distinctionem cum WUh. Meyero
{Abh, p. 306) mutaui 755 ducant HHgenf, 750 sepQ M
discendunt (descendunt Lb) sanguine MP^Lbv; descendunt sanguinem
P*; Deum inceiidunt sanguine P^ 757 p^{=post)M 758 uiuinL^
M; maiim: bibimus; cf. Instr^ II 36, 4: *Dum mortuus, non bibo'
dicis et quos illic aliunde attuli locos et incum£t M; incumbunt
P^ {s. u. l.) V 700 perfruam M secli M 757 sqq. walgatam
interpunctionem: nostra. | Dum uiuimus, <- hoc est, incumbunt . . sn-
illo — I Nulla mutaui; cf. Wilh, Meyer, Abh, p. 306 701 refutant
B WUh, Meyerp, 291; refugant MP^Ld; refusant Lb 702 Streniam
scripsi (= corporis salutem atque felicitatem?); Strenia MP^; Strenuam
jR; Strenam Lb; Strenui Ld; Terrena (uel Terrenia) Huemer WUh.
Meyer, Abh, p, 291 ipsa MP^ ; ista B; (sit,) istam Ld
Digitized by
Googlc
Oarmen apologeticnm. 165
Sic redeunt a Deo^ qui promittit uiuere semper:
Contra bonum pugnant, cum sit repugnandum iniquo.
765 Errauimus omnes manifesto^ saeculo suasi,
Sed gratia Domini prouocamur credere legi.
(760)Propterea ueuit et fecit trophaea latenter
Et fuit homo Deus, ut nos in futuro haberet.
Sed plurimi pereunt, qui putant utrisque placere,
770 Idolis atque Deo^ placeat cum nemo duobus.
Ynus est in caelo Deus caeli, terrae marisque,
(76S)Quem Moyses docuit ligno pependisse pro nobis.
Ynde quidam errant ignaui talia passum,
Non satis intenti mysterio Dei secreto.
775 Inuidia Diaboli mors introiuit in orbem,
Quam Deus occulte destruxit uirgine uatus.
(770) Qua natiuitate excordantur caeci ludaei,
Stulto^s) infatuant scelere commisso cruenti.
Nemo potest uUum excusamen dicere postquam,
780 Gum modo sit nobis facultas data credendi.
Non uenit in uano Dominus in terris e caelo,
763 cf. 788 765 Esai. 53, 6 771 Psal. 145, 6; Act. 4,
24 772 Deuter. 28, 66. cf. u. 518 774 Sap. 2, 22 775 Sap.
2, 24
763 Sic redeant a Deo Ld; Sicredunt adeo M] Si credunt Deo P^;
Sic credant Domino Lb; Discredant Domino 22; Sic recedunt a Deo
Wilh. Meyer promittit uinere I^v (cf. u, 788); promiT.fr. (sicl)
uiuere M 764 pagnant M sit P^v; sint M 765 scJo M
omnes manifesto, saeculo v; omnes, manifesto saeculo P^ 766 pro-
uocam M 767 ueS . . ieH M trophea M'j t m. 2, add.
771 celo . . celi terre M 772 pependisse scripsi (cf. u. 518 ; 615 ;
Instr. I 40t 10 pependit ipse pro nobis); gpendiare M; ante p
duae litterae (pe?) erasae; pendere P*v jp nob M 773 quidam
P* («. u. l) v; quidem M ignaui M; ignari P* (s. u. l) v
774 secreto P* (s. u. l.) v; secretum M 775 Zaboli B introiS
M orbem P» («. u. l.) v; urbS M 776 destrux M 777 iudei
M 778 Stultos P* (8. u. l) v; Stulto M 779 p?quam M
780 Cumodo M; Commoda LbB; Commodo P* (s. u. l.) Ld 781 Do-
minus P^ (s. u. l.) v; dS M (cf. u. 744) q celo M
Digitized by
Googlc
^6^ Commodiani
(775) Sed upnit, ut faceret populum suo nomine dictum.
Quem si quis confessus non erit in ista natura,
Perdit et quod uixit, et in poena sero declamat;
786 Aut certe, dum sperat <ex>8pectans credere cMius,
Excluditur diu(t>ius ab aeterna uita defunctus.
(780)Ergo iam ad illum citius recordari debemus,
Qui nobis post obitum poUicetur reddere uitam.
Insuper hoc addit, inmortales esse futuros
790 Et frui, quod oculus non uiderat ante, uidendo.
Sex milibus annis prouenient ista repletis,
(785) Quo tempore nos ipsos spero iam in litore portus.
Tunc homo resurget solis in agone reductus
Et gaudet in Deo reminiscens, quid fuit ante;
796 Qui, sicut audiuit fragilis in pristina came,
Cum sit incorruptus, recognoscit ante promissa.
(790)Quam gloriam mirans homini prouenisse sic inquit:
783 Matth. 10, 32; Lnc. 12, 8 788 loh. 10, 28; 11, 25
790 I Cor. 2, 9 793 Matth. 24, 29 sqq.? 796 I Cor. 15, 52
782 uefi M pjacwet M nom M 784 Perdit ^ qnod uiiit
et in poena sero declamat Lh {cf. t*. 82 \ perdit et = etperdit; declamat
= plangit; cf. Instr. II 32, 13 extinctos clamatis); pdit et qd uii &
n penas ero declamat M; Perdit et quod u. e. i. poenas Herodis se
idamnat P*; Perdit et quo u. e. i. poena sero reclamat E; Perit et, quod
Ulxit, in poena sero «e damnat Ld ('er geht unter und zu spat, wenn
«r schon die Strafe Iddet, rerwirft er sein — frtlheres — Leben ); idem
ih gehenna jpro in poena mspicatur scribendum esse 785 expectans
P*v; spectans MP^ credere ilfP*; crescere P^v canus scripsi
(ef. Instr, I 29, 3: Viuere post ista dicis non spero defunctus);
<janos MP'v 789 diutius P* (s. u. l.) Ldi diuius M; diu B; dirus?
(ef. Instr. 13^, 4) eterna M 787 recursare WUh. Meyer
789 inmortales M 790 oculos M 791 puenient M (cf. u. 39i;
797); peruenient P^ (s. u. l.) v 791 sqq. in distinguendis uerhis
Ludmgium secuti sumv^; repletis; | Quo tempore (nos . . portus) | Tunc
P^B 792 Quod M nos om. Hanssen portus P*t? {cf. u. 64;
Verg, Aen. 7, 598 omnisque in limineportussc. sum); portans M
793 agone redBctus P^v; augonere ductus M (P* falso: in augonere
eductus) 794 Domino Hanssen 795 siS audiS M 797 gloria
M inquidJlf
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. Ig7
Qaaliter audiui prius, sic singula cerno.
Haec pariter omnes clamant ab inferno leuati:
800 Quemadmodum ante audiuimus, ecce uidemus !
Cedet dolor omnis a corpore, cedet et ulcus,
(795) Nec erit anxietas ulla niai gaudia semper.
Quisque tribus oredit et sentit unum adesse,
Hic erit perpetuus in aeterna saecla renatus.
805 Sed quidam hoc aiunt: Quando haec uentura putamus?
Accipite pauciS; quibus actis illa sequantur.
(8oo)Multa quidem signa fient tantae termini pesti,
Sed erit initium septima persecutio nostra.
Ecce <iam) ianua^m) pulsat et cingitur ense,
801 Apoc. 21, 4; Esai. 25, 8
799 et 805 Hec M om M 800 Qogadmodo M uidemns
P*v'y uidimus MP' 801 ulcus P'B Hanssen WUh. Meyer, Ahh, p-
294 (cf, Instr, II 1, 25 sq. neque dolores .. sentiunt aut uicera
nata); uulgus Jlf ; uulnus Ld 803 credidit B sentit M; sensit P^
(5. u. I.) V 805 hoc M; haec P^ (s. u. l.) v quidam : Haee, aiunt,
qnando v 806 sequantur M; sequentur P^ (s. u. h) v 807 fient M
(ut Knodlio uidebatur) P*v] *fieri t5.' (= in codiee) P* tantae termini
pesti F* (9. u. L) Sbert (p. 395) B] tante termini peste M; teterrimae
pestis Bunsen (Hippolyt. Ilextr.); tantae termini pestis Ld 808 8ed
(8 unciede!) MP^B (signa antecedentia et ipeum pereeeutionis inUium
inter ee oppowuntur); Et Ld 809 Ecceiam ianiu^m pulsat Ebert (cf.
Lb p. 19 eq.) Ld ; Ecce ianua pulsat M; Eece ianua pulsatur P^Lb;^n
ianuampulsat P^B; Eeeeianuam pulsat Buneen lApsitu (Lit Centralbl.
ann. 1869 p. 82) et cingitur ense scripsi (ef. Verg. Aen. 7, ^40 fidoque
accingitur ense; Psai. 44, 4 apud TertuU. adu. lud, c. 14 et Cypr. p.
98, 1 H incodd. WLM accingere ensem); et cogitur esse MP^; et
cogitatur ades«e P^Xipanis; et iam oognosdtvr cMe Bunsen; et cogitur
ipsa (ianua) Lb; ecce cogitatur adesse B; idim poetea (ZeUschr. f. d.
hiet. Theol. ann. 1873 p. 302) praefert: En iannam pulsat et (ecce) re-
cognoscitur esse; et cognoscitur esse HUgenf.; et cogitur ense Ld*)
*) 'Exjfiicat poeta haeci persecutio^ uel Gothi irrumpentes
puhant fanuam, ipei autem aliia gentibue a tergo instantibus pr/smuntur
et uexantur, ut amnem — Danuhium — traiciani' JJd praef. p. XXXIV.
— At persecutio septima non Gothorum est, sed Decii, q\ii Gothorum
inruptione opprimitUiT. lidem infra dicuntur Christianos pa$cerc
et ut fratres requirere!
Digitized by
Googlc
168 Commodiani
10 Qui cito traiciet Gothis inrumpentibus amne*
Bex Apollyon erit cum ipsis, nomine dirus,
(805) Qui persecutionem dissipet sanctorum in armis.
Pergit ad Bomam cum multa milia gentis
Decretoque Dei captiuat ex parte subactos.
815 Multi senatorum tunc enim captiui deflebunt
Et Deum caelorum blasphemant a barbaro uicti.
(810) Hi tamen gentiles pascunt Christianos ubique,
Quos magis ut fratres requirunt gaudio pleni.
Nam luxuriosos et idola uana colentes
820 Persecuntur enim et senatum sub iugo mittunt.
Haec mala percipiunt, qui sunt persecuti dilectos:
(8i5)Mensibus in quinque trucidantur isto sub hoste.
Exurgit interea sub ipso tempore Cyrus,
Qui terreat hostes et liberet inde senatum.
811 Apoc. 9, 11
810 Qui Bunsen Lipsim Milgenf. (Qui refertur ad eum, qud deinde
Apollyon appellatur); Que Jlf; Quae P* (s. u. l) v traiciet MP* (quae
ibi coniectura uidetur esse, ea codicis est lectio!) v) traieci. Et P* (s.
u. l.) ; (Quae cito) traicitur Lh gotis M Sne M (cf. Liu. XXII
31, 7 freto in Italiam traiecit); amnem P* (s. u, l.) v 811 Apo-
lion MF^v 813 cum] tum (= tum, forma Merounngica scriptum?
cf. Wattenh. Palaeogr.^ p. 51) de locutione cum multa milia cf. u,
895; Instr. I ^7, 19 gentis P*; gentes MP^v a uersu 812 ex-
tremo dextro margine folii recti haec inuenium,tur manu prima{?) scripta,
sed a hihliopego ex parte resecta:
fe
Tic (Suspicor haec ad argumentum indicandum ascripta et
fe sic fere supplenda esse: TT&edicitur persecutio senatui;
n cf u. 820)
T
1
816 celorum M uicti M^P^v; dicti M^ 817 Hii M 818 ffs
M 819 Nam (= autem) MP^B; Quam id, qui totum hunc locum
sic distinguit: pleni, | Quam .. colentes. | Fersequuntur luxoriosos
M uana M (ut Knoellio uidehatur) P^v; 'uaria cod' P* 820 per-
secuntur M enim] illi Lh 821 Haec P' (s. u. l.) v; Hac M
822 isto scripsi; ista M; isti P*w 823 Exurgit M
Digitized by
Googlc
Carmen fkpologeticum. 169
825 Ex infero redit, qui fuerat regao praeceptus
Et diu seruatus cum pristino corpore notus.
(820) Dicimus hunc autem Neronem esse uetustum,
Qui Petrum et Faulum prius puniuit in urbe.
Ipse redit iterum sub ipso saeculi fine
830 Ex locis apocryphiSy qui fuit reseruatus in ista.
Hunc ipse (se)natus inuisum esse mirantur;
(825) Qui cum apparuerit, quasi deum esse putabunt.
Sed priusquam ille ueniat, prophetabit Helias
Tempore partito, medio hebdomadis axe.
835 Conpleto spatio succedit ille nefandus,
Quem et ludaei simul tunc cum Bomanis adorant.
(830)Quamquam erit alius, quem expectant ab oriente,
In nostra caede tamen saeuient cum rege Nerone.
Ergo cum Helias in ludaea terra prophetat,
840 Et <signo) signat populum in nomine Christi ;
De quibus quam multi quoniam illi credere nolunt,
(885) Supplicat iratus Altissimum, ne pluat inde:
833 Malach. 4, 5 834 Apocal. 11, 3; 11 842 sq. Apoc. 11,16
825 preceptus (= praematura morte abreptus?) M\ praereptus P*
It\ praefectus Ld 827 Dicimus ilfP*; Discimus P^ {aut diximus)
Lhv 828 urbem M 829 scti M finem M 830 apocrjfis
M ipse senatus Lh Ld (cf. u. 851 sq, ; hunc . . inuisum esse idem
uidetur ualere quod: 'qmmquam non conspiciehatur, tamen uiuere*); ipsis
notis P*; ipsis natis P' (cunctanter) ; ipsi senatui B adesse Lh
832 apparuerit M quisi M 833 pphetai! M 834 ebdomadis
axem M 835 Conpleto M 835 iudei M simul tunc M] tunc
simul P' («. u. l.) V 837 quem exspectant P' (s. u. l.) v; quS (e m.
2. in rasura scripsit) expectent M; malim: quam expectant uel expec-
tent 836 sqq. adorant, | Quamquam . . oriente ; | In nostra i;
838 caede P*v; crede M; clade Ehert p. 396 seuient M cum
rege Norone Ebert; cum nece Nerone JlfJ*; cum nece Neronis P' (sensw
actiuo); nece cum Nerone P' 840 (signo) signat populum scripsi
(cf. Cypr. p. 366f 24 H. qui .. signo Christi signati fuerint); signat
(signo) populum B; signat (proprium) populum Ld (idem in praefat:
*forte dilectum*); signat populum MP' ; signat populum (uenturum) P*
841 De quibus] ha^c uerha P' antecedenti uersui adiungit, quod ipse in
excursu (P^ improhat qfb. M 842 ne pluat inde. Wilh. Meyer,
Ahh. p, 306 (= exinde; cf u, 892); ne pluat; inde P^v
Digitized by
Googlc
170 Commodiiini
Glausum erit eaelum ex eo nec rore madesoet,
(Et) flumina quoque iratus in sanguine uertit.
846 Fit sterilis terra nec sud»t fontibus aquaC;
Yt famis inuadat ; erit tuno et laes in orbe.
(84o)Ista quia faciat, cruckiti nempe ludaei
Multa aduersus eum conflant in crimina falsa,
Incenduntque prius senatum oonsurgere in ira
850 Et dicunt Heliam inimicum esse Bomanis.
Tunc inde oonfertim motus senatus ab illis
<8i5)Exorant Neronem precibus et donis iniquis:
ToUe inimicos populi de rebus humanis,
Per quos ^ di nostri conculcantur neque coluntur.
856 At ille suppletus furia preoibusque senatus
Yehiculo publico rapit ab oriente prophetas.
<85o)Qui satis ut faciat illis uel eerte ludaeis,
Immolat hos primum et sic ad ecclesias exit.
Sub quorum martyrio decima pars oonruit urbis
860 Et pereunt ibi homines septem milia plena.
lUos autem Dominus quarto die tollit in auras,
<s55) Quos illi uetuerant sepultura condi iacentes ;
85« sq. Apoc 11, 13 851 Apoc. 11, 11 862 Apoc. 11, 8 sq.
813 Clasvm B rorg madescet M-, m primo amissum m. 1, add.
£t fluxnina quoque Xcf; Flumina quoque MP^; Flumina quo^ne ille
P^B 845 sterilis terra P* (s. u. L) v; steriilis terra sterelis M
sndat M (cf. Enn. Sect. lutr, XII, L. Muell. terra sudat sanguine;
Verg. Aen» 2^ 682 sudarit sanguine litus); sudant P* {s.U' h) v
846 famis MP'v 847 faciat M; faciet P' ($. u. l.) v 849 in om.
Sanssm 850 Heliam JUv; Helyam P^ (s. u. l.) 851 confertim
MP^; confestim Lhv 852 precibus Neronem P^Lb 854 di B
Manssen; dii MP'Ld 865 At ille scripsi; Ad aio M; Est ille P»
(s. u. l.) JR; Et ille P^Ld; Ad illa (=s jc^g tavrcc) WUh. Meyer
oppletus B pcibusque M 857 iiiiJLeis M 858 ecclesiam &ert
p. 3$e 859 quarum B cruit M 8A0 (in)ibi Hanssen
Vll. M 862 aetuerant JH; uetuerunt P* (s. w. l.) v sepultura
Ld; sepulture M; stpulturae P^B
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 171
SuscitaQturque solo inmortales facti de morte,
Quos inimici sui suspiciunt ire per aurae.
866 Territi nec sic sunt, sed magis intra crudescunt
Ad populum Christi execrantes odio toto.
<860)Indurauit enim Altissimus corda nefanda,
Sicut Pharaoni prius indurauerat aures.
Hic ergo rex durus et iniquus, Nero fugatus,
870 Pelli iubet populum Christianum ipsa de urbe,
Participes autem duo sibi Caesares addit,
(865) Cum quibus hunc populum persequatur diro furore.
Mittunt et edicta per iudices omnes ubique,
Vt genus hoc faominum faciant sine nomine Ghristi.
875 Praecipiunt quoque simulacris tura ponenda
Et, ne quis lateat, omnes coronati procedant.
m) In ^ta bisitoria si fidelk are negauit,
Feliciter ex^: sin uero, de turba fit unus.
868 sq. Apoc. 11, 12 858 cf. 714 8W cf. Sibyll. 4, 135
868 Suscitantnrque scripsi; Ss (= iS^us)citatqe M; Suscitatque i*
(8. t*. h) V ininortal«8 M facti MP^', factos Lbv 864 inimici
uix P^ 865 ft Jlf 866 execi^antes M totos B 867 InduraS
M corda nefanda scripsi; corde nefanda M; corde nefandos P* (s.
u. l) i) 868 Sic faraoni pris M 866 rex in M initio omissum
m. L(?) s. l.add. 870 poput christiafiJlf 871 aut Jtf" Cftesares
addit J^t;; cesaris andit M 872 papul persequat M $73 oms
M 874 nom M 875 Precipiunt .. simulachris M tura M\
thura P*v 876 oms M 877 In ista hystoria (historia P^ MP^
(cf. WoelffUn. Arch. lU p. 23B); in ista hi8tori<c>a Hamsen §. 21, p.
44, qui suspicatur Commodianium dixisse historicus pro histrionious uel
histricus, coll. Instr. II 16, ^2; In loca histrica Lb-^ In itta scoria P»
(Duehner?); In ista histricosa jB {idem postea scribendnim putabat: In
ista histronica coll. stronicis = histrionicia in Gl. Maii VI p. 546 et
Gl. Paris. ed. Hildehr. p. 276, adn. 283); In histrionica {sc eorona)
Ldf qui in praefat. Instructionum p. LXII Eoenschi eoniectiwam
in ista hiatronica praefert 878 Felicit M vlh^ M
Digitized by
Googlc
172 Commodiani
Nulla dies pacis tunc erit nec oblatio Cbristo,
880 Sed cruor ubique manat, quem describere uincor;
Yincunt enim lacrimae, deficit manus, corda tremescunt,
(875) Quamquam sit martyribus aptum tot funera ferre;
Per mare, per terras, per insulas atque latebras
Scrutanturque diu, exsecratos uictima(m) ducunt.
885 Haec Nero tunc faciet, triennii tempore toto
Et anno dimidio statuta tempora conplet.
(880) Pro cuius facinore ueniet uindicta letalis,
Vt urbs et populus ille cum ipso tradatur^
Tollatur imperium, quod fuit inique repletum,
890 Quod per tributa mala diu macerabat omnes.
Exurget iterum in istius clade Neronis
879 Dan. 9, 27 (de pascha compnt. Cypr. append. p. 261, 17 sq.
262, 7 H.) 885 Apoc. 11, 11 (Cjpr. append. p. 262, 5 H)
879 tnnc erit in M initio omissa m. 1, s. l. scripsit'^ in uocabulo
tnnc litteras nn m, 2. add. 881 defic M treniescunt M; tremiscnnt
P* (s. u. l.) V 881 sq. tremiscunt, Quamquam Ebert p. 397] tremis-
cunt. — Quamquam P*; tremiscunt: Quamquam v 883 per insolas
ante atque M^ s» h add,; atque p sin go las latebras M^; uocabula
p singolas, si Knoelli notam recte intellegOi erasa sunt 884 Scrutat-
que M] de qne postposito cf. u. 900; 977 et quae adnotauimtAS in u.
734 exsecratos uictimam scripsi (= Christianos, qui immolationem*)
exsecrantur, ad mortem ducunt); exsecratos uictima M Wilh. Meyer,
Abh. p. 294; execratas uictimas P^ (s. u. l.) v 885 Hec M tunc
4f; tum P* (s. u. l.) Ld; cum Ebert (p. 397) Lb; dum E post faciet
cum Eberto comma posui v. oniissum 886 statutaque Wtlh. Meyer,
Abh. p. 298 conplet M • 885 sq. dimidio — statuta . . complet —
Pro Ld 887 lethalis F'It 888 Vrhs P» (s. u. l.) v; urhis M
poplf M 889 iniquo B 890 Qd M macerahat MF' {cf. quae
adnotauimus in t*. 66); macerauerat P*v 891 Exurget M in ifti<
(= istius) M (P' falso: *in histis cod.^); hostis in P>; istis in B;
ista in Ld clagde M (u post a erasum)
*) Victimam interdum immolationem significare docet
Boensch It. et Vulg. p. 327 (cf. Fetschenigi indic. ad Vict. Vit. p. 173),
qua cum re conuenit, quod apud Cypr. p. 133, 11 et 560, 18 H, in
codd. LH oues uictimae scriptum est pro oues occisionis.
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 173
(s85)Bex ad oriente(m) cum quattaor gentibus inde,
Inuitatque sibi quam multas gentes ad urbem,
Qui ferant auxilium, licet sit fortissimus ipse,
895 Inplebitque mare nauibus cum milia multa,
Et si quis occurrerit illi, mactabitur ense;
(890)Captiuatque prius Tyrum et Sidona subactas,
Nam inde finitimae gentes terrore fatiscunt.
Hinc lues, hinc bella, hinc fames, hinc nuntia dura
900 Miscenturque simul, quo fiat turbatio mentis.
Interea fremitum dat tuba de caelo repente,
(895)Cuius omni loco sonitus praecordia turbat.
Videbitur et tunc ignea quadriga per astra
Et facula cnrrens, nuntiet ut gentibus ignem.
905 Siccatur fluuius Euphrates denique totus,
Vt uia paretur regi cum gentibus illis.
(9oo)Persae, Medi, simul Chaldaei, Babyloni uenibunt,
Inmites et agiles, qui nesciant uUi dolere.
8»2 cf. 907 8»5 cf. flippolyt. de Christo et Antichr. c 15
«97 Esdr. IV 1, 11 905 Apoc. 16, 12
892 ad oriente M; ad Orientem P' (s, u, l.); ab oriente Huemer',
ab orientem v 894 qi M\ Qui I* (c/". u. 319 «g.; 686)-, Quae ELd
(uiterque sine nota) ferant] n in M m. 3, add, fortissim^ M
895 Implebitque Ebert (p. 398) v; Inpleuqe M; Impleuitque P^
naues Lh 896 qf M occurret Hamsen Inse M 897 Tyrum
«t Sidona Ebert (p. 398) v, cyrum et sydona M; Cyrum et Sidona
P* subactas MLb (coniecturd) B', subactos P* (s. u. l.) Ld
898 finitimas M; cf. u. 699 902 praecordia] in M db initio ut
uidetur pcordia, quod m. 1. correxit ut sit pcordia 903 ignea Lbv;
igne M; igneus P*; ignis P^ 904 nuntiet ut Wilh. Meyer\ nuntiet
M) nuntiet P* (s. u, l.); quae nuntiet Ebert (p. 398) M; nuntiabit
Lb Ld 905 eufrates M 906 paref Jtf" 907 Persae v ; pfi Jff P*
906 sg. regi cum . . illis. | Persae Ebert v ; regi. Cum ,. . illis | Persi
P' caldei M \id,\ij\Qm MHanssen (cf. u. 732; 735); Babylonii
F^v uenibt M 908 Inmites M ulli dolere scripsi (uUi awt
■dat est; cf. ind. Hartelii ad Lucif.Caral. p. 360; aut genet.; cf.
Instr. II 20, 5 doleo uestri ; Neue II p^ 253 sq.); ulli dolore M; uelli
dolore WUh. Meyer, Abh. p, 294; ulli dolorem R; uUum dolorem. Ld
Digitized by
Googlc
174 Commodiani
Hic ergo exoriens oum coeperit inde uenire,
910 Turbatur^ue Nero et senatus proxime uisum.
Et ibunt illi tres Caesares resistere contra;
(905)Quos ille mactatos uolucribus donat in escam.
Exercitus quorum necesse est uictorem adorent,
Cum quo redeuntes in urbe mente mutata
915 Spoliant templa et, quidquid est intus in urbe,
Diripiunt mactantque uiros iugenti cruore;
(910) Nouissim^ nudam adigunt incendio factO;
Yt neque uestigium eius appareat ultra.
Cuius in exitio tabescunt corda potentium
920 Nec se adinueniunt, in quo sint tempore, bruti.
Haec quidem gaudebat, sed tota terra gemebat;
(916) Vix tamen aduenit iUi retributio digna.
911 Dioi. 7, 24 912 Apoo. 19, 17 sq. 921 sqq. Apoc.
18, 7 sqq.
900 coeperlt P^t) ; ceperint M 910 pxime uisu Jlf P' (=x kKnXijttsrai,
hyyvzaxa 6Q(S)fisvov'^); proxime aiso B; proximo uisa Ld 911 & ibl
illi (ss= et ibunt illi) M; Exibit ille P* (s. u. l); Exibunt illi Ebert
ip, S98) V tres] IIJ, M cesares M ctra Jlf M poH adorent
cmmat pro puncto posui 914 Cum qao Wilh» Meyer^ Abh, p, 298 ;
Cunaqe M\ Quumque (Cumque) P*» urbem P* WHh. Meytr, Abh.
p. 298 915 Spoliaa M ^dq4 M 916 mactant queoiros M; de
caemra cf. Hanssen §, 3 p* 18 917 Nouissime nudam adigunt Duehner
Ld\ Nouissima enud^ adigunt M\ Nouissima inundant, adigunt P'-
Nouissima nudae abigunt B incendio facto B (cf. u. 984 proelip
facto; Liu. XXVI 27, 5; 7); incendio facta M; incendio fracta P^'
incendio factam P^ (JDuebnsr ?) Ld appareat M 919 poteotium
M (cf Verg, Aen, 7, 237 et quae Forbiger huc adnotat}; potentura
P* {8,u. l,) V 920 se adinueniunt] sed intereunt Lb in quo sint
tempore id; in quos in tempore M; iniquos in tempore P*; iniquo in
tempore P^B; iniquorum tempore Lb 920 bruti MP^B (*und sie
li5nnen sich nicht darein finden in die unheilToUe Zeit des Thieres*;
m^ bruti nomiHat, pturdl, uidetur es9e); ruti ii; eidempostea codicis
Uctio probabatur; cf Imtr. pra^. p, VIII 921 H^c .. gaudel^at
ilf (ante at littera erasa) ; Hi . . gaudebant Lb 922 aduenit scripsi^,
adoenlat WUh. Meyer, Abk. p. 292; adinuenit ilf; adinuenitur P^ (s.
u, h) B\ inuenitur Ld
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 17&
Luget in aeternum, quae se iactabat aeterna,
Guius et tyranni iam tunc iudicantur a Summo.
925 Stat tempus in finem fumante Boma maturum,
Et merces adueniet meritis partita locorum.
(9S0) Inde tamen pergit uictor in terra ludaea,
Quem ipsi ludaei specta{ra)nt uineere Bomam.
Multa signa facit, ut illi credere possint,
930 Ad seducendos eos quoniam est missus iniquus;
Quem tamen e caelo increpat uox reddita Summi.
i9i5) De Persida homo inmortalem esse se didt.
Nobis Nero factus Antichristus, ille ludaeis;
Isti duo semper proph^tae sunt in ultima fine*
936 Vrbis perditio Nero est, hic terrae totius;
De quo pauca tamen suggero, quae legi seoreta.
(980) Displicet interea iam sero ludaeis et ipais,
Susurrantque simul^ quoniam sint fraude decepti.
Exclamant pariter ad caelum uoce deflentes,
940 Yt Deus illis subueniat uerus ab alto.
929 sq. Apoc. 13, 13 sq. 931 Apoc. 14, 9 sqq.?
923 eternum M ^terna MP^B (cf, Verg. Aen, 2, 388; 9, 696)-^
aeternam Ld 924 tnnc] c in M m. 2. in ras. scripsit 925 Eoma
maturum JRLd] rom^///matur^ M (ante mat littera a erasa)\ Boma
maturus P» (s. u, l) 926 Sed Ld adueniet P^B Wilh. Meyer,
Alh. p, 292 (cf. Lactant, Inst. V 23, 4 Veniet, ueniet rabiosis et
uoracibus lupis merces sua); aduenient MLd; idem dicit (praef. p.
XXX VII) : 'merces pluralis n. forma est* eamque rem exemplis probare
conatur 928 Quum P^ iudei M spectarant Ld] spectant M
i*; spectabant Lblt roma M 930 qfli M Wl ^ celo M
uox reddita scripsi (cf. Verg. Aen. 3, 40 uox reddita f ettur ad aurisi
7, 95 ex alto uoi reddita luco est); uox credita 3f P* v 932 inmor-
talem M dic M ordo uersuum 931 et 932 fortasse inuertendus
est 933 factus Antichristus, ille Ebert (p. 399) v; factus, Antichristu&
ille P* iudeis M 934 prophete M ultima M (cf Instr. II
4, 3)\ ultimo P* (s. u. l) v 935 terre M 935 que M
e
legiTcreTa M^; legircrexa M^ 937 Cerno M^\ fero//// M^ iudeis
M 9dS q& Jlf sint M', Eunt P' (s. u. l.) v 939 £xclamant
M\ Et clamant P« (s. u. l) v celum M 940 df Jtf; Deui P'Ld'r
Deus taadem P^; Dominus LbB
Digitized by
Googlc
176 Commodiani
Tunc Deus omnipotens, terminet ut cuncta, quae dixi,
<935) Producet populum celatum tempore multo.
Sunt autem ludaei^ trans Persida flumine clausi,
Quos usque in finem uoluit Deus ibi morari.
945 Gaptiuitas illos ibidem redegit ut essent;
Ex duodena tribu noue<m) semis ibi morantur.
<940) Mendacium ibi non est, [sed] neque odium ullum;
Idcirco nec moritur filius suus ante parentes;
Nec mortuos plangunt nec lugunt more de nostro^
-960 Expectant quoniam resurrectionem[que] futuram.
Non animam uUam uescuntur additis escis,
<945) Sed olera tantum, quod sit sine sanguine fuso.
lustitia pleni inlibato corpore uiuunt,
In illis nec genesis exercet impia uires.
955 Non febres accedunt in illis, non frigora saeua,
»41 sqq. Esdr. IV 13, 40 sqq.
941 Tunc M; Tum P* («. u. l,) v omnipotens] opf M terminet
ut M; ut terminet P^ (s. u. l) v que M dixit B, quod cunc-
tanter reieci 943 aut iudei M 945 illos] Utterae s in M dimidia
pars euanuit ibidem om. M^; ibidg in marg. add. M^ redigit
M 946 nouem semis Ebert (p. 400) Lb B ; nouef emif M; noue
semis Ld {cf. praef. eius p. XXXXIII: *noue Boenschio suasore re-
Mui cf Bossi Inscr. Christ. V. B. I, 108 et 53(f); nouissimi P»
945 sq. redegit ut essent, | Ex duodena tribu nouem semis ibi morantur.
JSbertv; redegit, ut essent | Ex duodena tribu nouissimi: ibi morantur
F^ 947 sed uncis inclusi; et Huemer neque Ld; nec P^B; neme
M; nemesis (neue) P* ; nemini P^ (Duehner ?) Lh Huemer 948 suus
MP' (cf u. 864); suos Ebert {p. 400) v 949 lugent P» 950 Ex-
spectant quoniam B Hanssen ; Expectanf qin M; Exspectant uitam P' ;
Exspectantque uitam LhLd resurroctionem futuram BHanssen;
resurrectionemque futura MLd Wilh. Meyer; resurrectionem quae futura
prius temptauif lenaer Literaturzeit. 1877 p. 797 951 animam uUam
B {coll. Deuter. 12, 23 non debes animam comedere; uide etiam
Gen. 9, 4 ; Leuit. 17, 10 ; 11) ; anima uUS M; animal ullum P^ Ld
additis (additifg M) escis MP^ (= uhi cihi apponuntur?); additam
escis V 952 sit JlfP*; sintv; fort. fit 953 inliuato M
954 exercit M 955 Non M; Nec P* {s.u.l.) v 953 sqq. uulgatam
uerhorum distinctionem uiuunt : | In illis . . uires | Nec mutaui
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 177
Obtemperant quoniam uniaersa candide legis;
(950)Quae nos et ipsi sequemur pure uiuentes;
Mors tantum aderat et labor, nam cetera surda.
Eic ergo populus, qui nunc est extra repostus,
960 Siccato fluuio repetet in terra ludaea;
Gum ipsis et Deus ueniet implere promissa,
(9S5) Qui per totum iter exultant Deo praesente.
Omnia uirescunt ante illos, omnia gaudent,
Excipere sanctos ipsa creatura laetatur:
965 Omni loco fontes exurgunt esse parati,
Qua graditur populus Summi cum terrore caelesti.
(seo) Vmbraculum [illis] faciunt nubes, ne uexentur a sole,
Et ne fatigentur, substernunt se montes et ipsi;
Praemittetur enim ante illos angelus Alti,
970 Qui ducatum eis pacificum praestet eundo.
Hi sine labore leuiter gradiuntur euntes
(965) Et quasi leones, qua transeunt, omnia uastant.
Neque gens ulla quidem poterit resistere contra,
Si bellum intulerit, cum sit Deus ipse cum illis.
956 Obtemperant qnoniam Ld\ Obsernant quoniam B (coniecturd);
Obtemperant q± M; Obtemperantque P^ (8, u. Z.); Obtemperantque
<Dei) Lb candidse M 957 ipsisequemnr M 958 aderit P^
sorda] =s ignota? 959 ergo scripsi; erat M; erit P*v; aderit Wilh.
Meyer popJf M est extra repostus; P*Ld; est extra repositus
M; (qui, nunc) repositus extra, LhB 960 iudea M 961 df Jlf ;
Deus P» (P5^; 97i); Dominus BLd {sine nota) Wilh. Meyer, Ahh. p.
290; </. Instr. IJ i, 31 962 Qvii P^v; % M exsultant v; eiultat
M; exsultat P^ 964 letatur M 965 exurgunt esse parati M (cf.
Instr. II 17, 8 surrexerunt ludere fili); exsurgunt, escae parati
P» (s. u. l); (exsurgunt,) escae paratae P^B; exsurgunt eseparati Ld;
et escae parantur Huemer 966 poplf M celesti M 967 Vmbra-
culum iUis MP^B; Vmbram illis Ld; illis uncinis inclusi
969 ^mittetur M; Praemittitur P* (s. u. l.) v ante illos in Minitio
omisstm m. 2. s. l. add. al////ti M{uidetur i erasum) 970 prestet
M 971 Hii M 972 qua 3f {qf. u. 966; Uu. XXVI 26, 10
uastatos agros.., qua .. isset Hannibal; XXXIII 29, 9); qui P*
{8. u. l.) V 973 Neque gens Ld; Nec gens P^B; Nec legis M (e in
ras.); Nec legio?
XV. 12
Digitized by
Googlc
178 Commodian
975 Expugnant gentes, ciuitates quoque deponunt,
Perniissione Dei uiduant colonias omnes,
(970) Auro uel argento locupletanturque praedando
Et sic honestati hymnos pariterque decantant.
Mox autem properant sanctae ciuitati paternae,
980 Expauescet enim terribilis ille tyrannus,
Et fugit ad reges Boreae cum concitu magno,
(975)Vnde rapit populum, ut stet quasi contra (re>pugnaiis.
Cum properant autem exercitu Dei rebelles,
Sternunturque solo ab angelis proelio facto
V V
975 ciuitates qoqe M\ ciuitatesqne P* (s. u, l.) v 975 colonias
colonias M (ciUero loco uocdbulum m. 1. expunxit) 976 sqq. uiduant
(M) colonias omnes ; | Auro uel argento locupletanturque (quQ M) prae-
dando. | Et sic P'; uiduant (uiduantque Lh) colonias omnes, | Auro uel
argento locupletantur (Lb) praedando | Et sic jB; uiduant col. omnes |
Auro uel argento, locupletanturque praedando. | Et sic Ld; ego inter-
pimctionem hinc inde mutuatus sum hoc maxime spectanSf ut ea legi
Meyerianae de parihus uersuum coniungendis conueniat 978 Et in
M m. 2. in ras. pariterque decantant MP^ B (qui in commentario
lectionem codicis argumentis tuetur^ cf. u. 154; 324); per iter Deo
cantant LhLd, quod defendi uidetur uersu962i per totum iter exul-
tant Deo praesente; sed cf. u. 799; 939; Instr. I 41, 20; II 2, 6;
yorte parodiasque decantant* Ld in praefat. 979 aut M properant
MF^; malim hoc loco et u. 983: propiant; adproperant v sancte ..
paterne M 980 Expauescet P'; Expauescegt M (n ante t eras.);
Expauescit P'v 981 Et fug ad reges bore^ cu ccituagno M (cf. Instr*
II 1, 37 sq. Rex .. iniquus .. in partem boreae refugit); Et fug^iet
in rub)ore, ac u(eniet cum exer)citu magno P* ; Et fugit in Bore, ac
uenit cum exercitu magno P'; Et fug(it in B)orea(m), u(ictus ab exer)-
citu magno E; Et fug(it in B)oreae (partem ab exer)citu magno Ld
982 rap M poptm M quasi contra (re)pugnans Wilh. Meyer (cf.
Instr. II 20, 11) ; quasi ctra pugnas (inter contra et pugnas du>arum
fere litterarum spatium est) M; quasi (uir unus) pugnans P*; quasi
(fortiter) pugnans B; quasi (pro suis) pugnans Ld 983 aut M
exercitu M (est datiuus; cf Instr. II i, 39 sq, Sed cum se inlidet
exercitu Dei tyrannus, | Terrore caelesti prosternuntur milites
eius; de properarit cf, u. 979); exerc(itus) P*i? rebelles P*v; rebellos
M 984 Stemu.,.qe M (post Sternu tres fere litteras — nt? —
euanuisse monet Knoell) ; Sternunt(ur)que P* ; Sternuntur B (eidem
in mentem uenit prosternuntur) ; Sternunt (ubi)que Ld
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 179
985 (Et prensus ad>ulter, ipsius et pseudopropheta
Mittunt<ur in stagnum sub i)gnea p(o)ena uiuentes.
(980) Quorum qui pri(m)ores, praepositi siue legati,
In loco seruorum rediguntur sancti(s) iniqui.
Interea sancti intrant in colonia sancta,
985 sq. Apoc. 19, 20
983 sq. interpunctio huius loci uaria est : Qunm . . antem exercitus
Dei, rebelles | Sternuntur(que) P^B; Cum .. autem, exercitus Dei rebel-
les I Stemunt ubique Ld 985 (Et prensus ad)ulter, ipsius et pseudo-
propheta sci'ipsi (cf. Instr. II 1, 41 Ipse cum infandoconprehenditur
pseudopropheta; de adulter uocdbulo diaholum significante cf, m.
179'^ 206)'^ » * * uiter ipsius & pseudoprophete M {ante ulter duo-
decim fere litterae euanuerunt); (Vnus et) alter ipsius et (ambo) pro-
phetae mittQnt(ur) P*; *Eo usque uetustate extinctae sunt apicum
frustula, ut alius forte legat : Pseudopropbetae' P^ ; (Rex ille (autem Lh
Ld) iniqu)us et (pseudo)propheta mittunt(ur) Lhv\ de singulari pseudo-
propheta agit Ebert p, 402 986 Mittunt(ur in stagnum sub i)gnea
p(o)ena uiuentes scripsi {cf. Apocal. 19, 20 Viui missi sunt hi duo
in stagnum ignis ardentis in sulphure; Instr. II 33, 14 Subnigrore(?)
cupis uiuere) ; Mittunt , . gae apena uiuentes M (uerho)
Mittunt, unde codicis M lihrarium nouum uersum ordiri Knoell
testatur, duae uel tres litterae suhiunctae fu^runt, quae cum insequen^
tibus uetustate extinctae sunt; lineola tertio loco ante gae posita ah
initio f uel f fuisse uidetur) ; (Qui mercede bonos moneant, male) poena
uiuentes P*; (Comprehensi simul in gehennae) poena uiuentes Lhv
087 Quorum qui scripsi {cf. u. 345 ; Verg. Aen. 1, 157) ; Quor^ qe M;
Quorumque P^ ; Quorum v primores Ebert {p. 402) v {cf. II i, 43
Ex eo primores et duces seruire iubentur); priores MP^; cf. uers.
Palat Herm. past. uis. II 2, 6; 4, 2; III 10, 7 priores ecclesiae =
ol TCQSG^vtsQOL', Ennod. uit. Epiph. p. 333, 17 Eart. prioribus ob-
secundans praeposi(ti) P*v; praeposit M {euanuit post t una
littera) 988 In loco] I primo omissum M^ add. ; ante loco una
littera (a) erasa rediguntur fci iniqui M; sancti rediguntur iniqui
P* [s. u, l.) 22; sanctfim r. i. Lh-, statim r. i. Ld 989 sancti Lhv
(cf. Instr. II ly 44 Intrabunt tunc sancti); Xan& M; (sed et hi)
P^ (s. u. l.)
12*
Digitized by
Googlc
180 Gommodiani
990 Qai Dei promissa capiant sine fine laetantes.
Exorant Deum pro mortuis uti resurgant,
(965) Quod ipse promisit olim de anastasi prima.
Incipiet Deus iam tunc inimicis irasci,
Status (us)que dies quoniam aduenit iniquis.
995 Cum coeperit autem mundum iudicare per ignem,
Deuitatque pios et cadet super impios ignis.
(990) Vix remanent pauci, qui referant talia facta,
Et qui reservantur, ut seruiant iustis, euadunt.
Post persecutionem sanctorum et funera tanta
1000 Imminet ut ueniat dies detestabilis, ardens.
Ecce canit caelo rauca, sed ubique resultans,
(995)Quae pauidat totum orbem in ruina cadentem.
Sol fugit incaute, subito fit noctis imago,
992 Apoc. 20, 5
990 Qai Dei promissa scripsi; Qao Dei pr. WUh^ Meyer\ Qaid ei pro-
misia JKf'; Qaod et promissa JKf*; Qaod ex promisso P' {8. u. h); Qaod
ea promissa P'; Qaam ex promisso B; Qaam ex promissa Ld (% e. ex
promissione praefat p. XXXXIII) capiant JlfP'; capiunt P^v;
Ld in praefat. p. XXXIX praefert lectionem: Vt eam promissam
capiant letantes M 990 sq. capiant. Sine fine laetantes, B
991 deam MP^I^; Dominum LbB Hanssen WUh. Meyer^ Abh.
p. 290 ati MLb (coni.) B; ut P* (8. u. l.) Ld 992 ipse
n>v; ipsi MP' 993 dl MP^Ld; dominus B 994 Status <as>qae
(=r semper) dies qaoniam 8crip8i; Statusqae dies qA Jlf ; Statatusque
dies quoniam P' {8. u. l.); Statutus quoniam dies B; Statntnsqne dies
qnondam Ld 995 ceperit Jlf 999 psecntione JKf 1001 canit cqIo
ranca sed Jlf (canit ita dictwn uidetur, ut tuba 8uppleaJtu/r; cf. Liu.
XXVI 44, 4 nisi receptui cecinisset; III 22^ 6; Senec. controu. 7
praef. 1 declamante illo ter bncinaiiit; rauca accu8atiuu8 neuJtri
generi8 estj de qua re cf. Ennod. p. 272, 15 H. iam raucum bucina
(bucinae 8vm.) concinebant; pronom. rdat. Quae in^equ. ueTsu8 ad
omisBum uocdbulum tuba dwriu8 referri haudquaquam me fugit);
canit caelo rauca tuba (omi880 sed) P^v {cf. u. 901; Instr. II 2^ 1;
Liu. XXVIJ 15, 14 canere inde tubae; Verg. Aen. 5, 113 tuba ..
canit; 11, 474datsignum rauca cruentumbucina); canit caelo rauca
et Hanssen §. 4 p. 19 1002 panidat I. N. Ott {Jdhrb. f. cl(m. PhOdt.
109 p. 836) Ld (inpraefat. p. XXXXIIl); pauida Jlf ; pauitat P^B
1003 fujl Jlf
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticam. 181
Et Deus exclamat: Quamdia me ferre putasti?
1006 Cuius signo dato pestis ruet aethere toto,
Cum strepitu tonitrui descendit impetus ignis.
(1000) Tunc aliud atque aliud fulmen iactatur ab astris,
Ignea tempestas furit reseruata tot annis;
Bugit pestifera clades, tremit excita tellus,
1010 Nec, quo se auertat, prouidet gens omnis humana.
Stellae cadunt caeli, iudicantur astra nobiscum:
(1005) Turbantur caelicolae, agitur dum saecli ruina.
Suppetium nullum tunc erit et clamor inauis;
Non nauis aocipiet hominem, non uUa latebra;
1016 Nec illi subueniunt, quos ante pro magno colebant:
Quisque sibi satagit, sed nil profic^i)et illi;
(1010) His tantum proficiet, qui fuerint Christo notati;
Bos ad illos erit, nam ceteris poena letalis.
Pars incredulorum seruatur moUiter usta.
1004 putastis E coU. Instr. 11 U, 4 sq. 100« tonitrui P* (cf. u.
1026)9 ton&rui M\ tonitrus Lhv descendit P^ {s. u.l.) v\ discendit
M 1007 abque M 1008 tempeste M furit P^v; fug Jf
1000 Bug M tremit] nouissimae duae lUterae in M liturd ex-
tinctae 1010 quo scripsi (cf, u. 1021 quocumque se uertunt);
qua P't;; in M hoc %u>cahutum tinearum morsu ut uidetur ita exesumy
ut primae tantwn litterae (q) uestigia satis parua compareant
anertat Mv, uertat P*; Ld in praefat.: 'forte q. se auferat'
1011 SteUe .. celi M iudicantur M (dilucide scriptumt quamquam
primarum litterarum pars superior a tineis erosa est); (iudi)cantur
JP^v; *mutantur Roenschio in mentem uenit coU. Instr. 114,9 et astra
uel ipsa mutantur Ld praefat. p. XXX X 1012 celicol^ M
dti secU M 1013 nullum tunc M (cf. Instr. II 2, 15)] tunc nuUum
P* (s. u. l.) V 1014 homi//////nem M; litterae mi m. 1. lU uidetur
bis scripserat 2 (= non) JMT; nec P* («. u. l) v ilU . . quos M;
ilUs . . quos P* («. u. l) Jid; iUi .. quem B 1016 Quisque] i Jf*
s. l. add. nil M; nihil P* («. u. h) v proficiet P* (s. u. l) v;
proficet M 1017 fuerint qui B 1018 Kos ad illos erit M (cf.
Zachar. 8, 12 et caeU dabunt rorem suum et possidere faciam reUquias
popuU huius uniuersa haec); Quos ad Ulos P^; idem in commentario
(F^ adnotat: 'Sic (Quos) cod.; forsan Pai'; Quorum salus P^v
1020 gen^ M
Digitized by
Googlc
182 Commodiaui
1020 Vt genus ipsorum iterum se in ultimo plangat.
Quocumque se uertunt homines, uis ignea feruet;
(1015) Aer ipse mundi, qui placebat ante, crematur.
Quot strepitus caeli ingruentis fulmine dicam,
Cum ira tot annis coUecta funditur omnis?
1025 Hinc ignis, hinc tonitrua, hinc turbines, tot mala, feruunt,
Kapieturque polus subi<ta) ui mortis in umbram.
(1020) Partim terra tremens laxat fu<ndamina tota),
(Par>tim tonitrua disrumpunt moenia firma;
1022 Aer ipse mundi qui placebat MP^ {idem in SpicU. IV
p. 222 Aes ipse mundi, cui placebat in textum (P*) recepit; in
commentario (P^) ibi haec addidit: 'Vix non{?) reluctante codicey sed
urgente grammatica, primum Aer edideram; iam ex meo apograpko Aes
emicat sensuque planiori{?) fluif] in eiusdem Spicilegii eodem uolumine
p. 142 sic uersum allegat: Aer ipse mundi qui placebat (praeerat?) ante
crematur ; Aes ipse mundi, qui (cui B) placebat LhR] E se ipse mundus,
qui placebat Ld 1023 Quot strepitus Ld {in textu); Quot crepitus
idem in praefat. coU. u. 1033; Quod str^pitus M; Quos strepitus P^
R ingruentis scripsi {cf. Liu. XL 5S, 6 caelumque in se ruere
aiebant; Verg. Aen. 1, 129 caeli .. ruina); incruentes iMT; ingruente
P*v ; ingruentes P^ fulmine] litterae e suprema tantum particula in
M comparet 1024 annis] primae tres litterae in M parum con-
spicuae 1025 hinc tonitrua MP^P^R; tonitrua {om. binc) Lb; hinc
tonitrus Ld turbines MP^; turbiuis P^v tot mala ilfP* {errore
typogr. mal) v; tota mala P'; tot mala interpunctione seclusi
feruent P^ 1026 Kapieturque v; Rapiturque P'; Rapiaturque P*;
Eapiatqe M subita ui scripsi ; sul/llhl/l . . I xui M {ut Knoell indicat) ;
Pitrae {Phillippsio?) idem codex subtus praebere uidehatur; subitae P^
P* ; subitaneae P^ (Duehner ?) Ld ; subeuntis P* ; subiturae R
umbr^/// M; umbra P^P^v 1027 terr M fu{ndamina tota)
scripsi ; fu {decem fere litterae euanuerunt) M; fu(nebria
claustra) P^; (funebria claustra) P^v 1028 (Par)tim P*v; (Partim)
P* ; - tim {litterae antecedentes cum marginis laeui parte interciderunt)
o
thonitrua disrupunt menia ii]ma M{primarum ultimi uocabuli litterarum
pars superior dextro margine laeso abscissa ; Knoell legendum putahat
firma ; Pitra et Phillipps . . . yma in codice legere sibi uidebantur) ;
tonitrua disrumpunt moenia (mundi) P^; t. d. m. prima (ima Ld)
P*v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 133
<Atque disturbantur m)uri sicut puluis in auras;
1030 Saxa uolant, uen(tis nudantur) tecta domorum.
Vastantur patriae, prosternitur ciuitas omnis
(1025) ♦ t * * osculum uestigio tradat.
Tot crepitus, tantos fragores t<antasque) ruinas
Quis po(te)rit ferre aut na<u)f<ra>gia tanta <uitare) ?
10S5 Quid misera mater faciet tunc paruolo dulci?
Aut si pater natum piet, quid profic<i)et illi?
1029 Psal. 1, 4?
1029 (Atque disturbantur m)uri sicut puluis in auras scripsi;
uri sicut puluis in auras* M {ut Sedlmayer et Knoell testantur\ pro
uri Fitra ituri, Phillipps ri legehant; de ceteris consensus est; priora
huius uersus uocdbula partim in dextro, partim in sinistr^o margine
ahscissa)] (Et fundamenta mundi) ituri sicut pulnis in auras P*v', (Et
rmnpunt montes ru)turi s. p. i. a. i6 1030 Saxa uolant uei /'///'//// ;|
t. .ta domoi^ M (post uolant litteras ue et lineolam insequentem primus
indagauit KnoeU] idem illic uentis scriptum fiiisse ingeniose suspicatus
est] nos addidimus nudantur); Saxa uolant (scissis rupibus et) tecta
domorum P^v 1031 Vastanf ilf j)(f)Terni^' M) contremet P^;
prosternitur P^v; prosternit Phillipps (P^) omnis] s in M prope
euanuit 1030 sq. domorum, | Vastantur patriae, prosternitur scripsi
(patriae = ciuitates uel terrae ; cf. Mommsenii indicem editioni lordanis
suhiunctum et PhiL Thielmanni commentat. * Ueher Sprache und Kritik
des lat, ApoUoniusromans p. 32); domorum: | Vastantur patriae, prost.
P*; domorum | Vastantur, patriae prost. v 1032 /7////t// '/////// j osculu
uestigio tradat- M; (Vt uix, ubi sit puluis)culum uestigio tradat P*;
(Vt uix, nbi fuerat frust)ulum uestigio tradat R', (Vt uix, ubi fuerit,
pl)usculum u. tr. Ld 1033 Tot crepitus tantos fragores (tantas-
que) ruinas v] Tot crepits tantus fragor est ll/lllllll/l'll\ ruinas M; Tot
crepitus, tantum fragorem (totque) ruinas P* 1034 poterit P^v;
po, .rit M; potuit P' naufragia P*v; na////f/////gia M tanta
//////////////////1 M; post tanta P* suppleuit: deflere; Lh: telluris; R: durare;
Ld: tueri; ego malim: uitare 1036 A7t si pat natu | pi& quid pfic&
illi M {extremam partem uocahuti natum , quam Pitra coniecturd
suppleuerat, Knoell ex ipso codice eruit; idemy ,nisi notas eius per-
peram intellego, perspexit inter natum et piet nihil excidisse; de piandi
uerho cf. Instr. JI ^4, i4 Nec non et de lucro mercis su(m)is te piare);
Aut si pater nat(um ra)piet, qui (quid v) proficiet illi? P*v; Aut si
pater na .iet, quid proficiet illi P^ (cod.); Etsi pater ...piet quid
proficet illi Phillipps (P*)
Digitized by
Googlc
184 Commodiani
(1080) Vae refugis Domini, uae et sine Christo n<e>fa<n>dis,
Qaorum et laeta(n)tes iudicantur (et> pie flentes!
Pla<nget prae)terea mugitibus tota natura,
1040 Donec cesset furia <tandem conp>leta caelestis.
Tunc mensibus septem remundabitur terra per ignem
1037 Y» refuges dfii ua€& sine xpo n.(f)a. | dis* M {Sedimayer noto^
uerat aate//// et nH/lliltk \ dis; ueriora perspexit KnoeU; idem nefandis
ultimo loco scriptum fuisse i/ngeniose coniecit)^ refngis Domini
sine Christo . . . P* {cod.) ; Quid (Vae IbLd) refuges (refugis Ld\
Domini (Domino Lh), uates sine Christo, (discordes?) P*LbLd] 'Idem
(= PhiUipps): uae refuges' P'; Vae refugis Domini! Vates sine Christo
(docentes) B 1038 Quor^ & leta.ser iudicantur pie flentes' M {tertio
loco letantes genuinam codicis lectionem esse primus uidit Knoell; de
ligatwra » (= te) cf. Wattenb.y lat. Pdlaeogr.^ p. 51 \ SecUmayer nota-
uerat leTa////orf ; ante pie, quamquam eius rei in cod. nMvm est in-
diciumy excidisse dliquid suspicor; interposui et); Quorum et laeta sors
iudicantur pie flentes P^ {cod.) PhUUpps (P^); Quorum et laeta sors
iudica(ba)tur (iudicabitur LbLd) (nunc) pro se flentes P^LbLd^ Quorum
iudica(ba)tur et laeta sors (nunc) pro se fleutes B 1030 Pla(nget
t
prae)terea mugitibus tota natura scrtpsi^ Fl&iHIHIfllllll/l\ter ea mugi-
tib...ta..T.ra M (ter legi in codice KnoeU affirmat; Sedlmayer tes
scripserat; de a in ea dubitauit KnoeU; idem ex uestigiis sub finem
cognoscere sibi v/idebatur scripturam: mugitib; tota natura);
mugitibus P' {cod.)'^ *apographum meum: pla ... ter ...
mugitibus, mediomontanu,s editor (= PhiU.) prdlixius: pla[ngen?]te8 ex
mugitibus' P* ; Plang(unt) ex mugitibus, (prostratique ter)ra P* ; Plan-
g(unt) ex mugitibus (seseque prostemunt in ter)ra v 1040 Donec
cesset furia (tandem conp)leta caelestis scripsi {cf. Ezech* 7, 8 com-
t
plebo furorem meum; ApocoA. 15^ 1); Donec cesset furia . ap/;//. . . |
leta celestis ' M {uerba Donec cesset furia testantur Sedlmayer et KnoeU ;
post furia sex fere litterae euoMueruwty quarum altera KnoeUio a fudsse,
tertia ad simUitudinem n litterae accessisse uidebatur); laeta
coelestia P* {cod^; Donet c. . .et f. . .ri. . . laeta coelestis Phil-
lipps (P»); Dum (illuces)cet (frat)ri(bus aula) laeta coelestis P*v
1041 Tunc mensibus septem remundabitur terra per ignem scripsi {de
T
remundare cf Georg. HW; Itai. rimondare); (Tu)nc men(f)bi VII (fe)
mundabi^' ter .dJlJI.. | n6 M{cum pleraque iam Sedlmayer rectius cogno-
uissety KnoeU fe (re?) ante mundabit(ur) et sub finem p ig ante nS
partim oculorum partim ingenii acumine indagauit); Tum
mundabit P' {cod.) ; Tunc (lux uitae) uirum mundabit aet(er)na
(super)nae P*f?; "Alia coniectabat cl censor{?): Tunc (mentes) uirum
mundabit aet(er)na . . . .ne' I*
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 185
(1085) Et qui f(uit) hnmilis ueniens de caelo uidetur.
Cum illo descendent angeli claritatis aeternae,
Rumpen<tur> et tumuli, exurgent corpora iusta;
1045 Quae rapiunt nubes et portant <obui)a(m Ch)risto
In a(e)ra; Dominum <ex)cipiunt sancti uiuentes.
(1040) Suscitat e(t) illo<s), ut uideant gloriam eius,
1042 sqq. I Thess. 4, 15 sq.; Matth. 25, 31 1047 sq. loh. 19,
37; Zach. 12, 10
1042 & qai f.. humilis ueni.ns de celo uidetur M (post f lUterae
uit excidere potitenMU, ut Knoellio uidehatur\ idem primus post humilis
litteras ue fudsse uidit; guae sequumiwr ni.ns a Sedlmayero primo eruAia) ;
de coelo uidetur P» (cod.)\ Et qui (fuit) humilis, (Deus)
nunc de coelo uidetur P*!?; 'apographum nostrum dumtaxat haec: humi-
liter . . . de coelo uidetur; idem {Phmipps) supplebati £t quiB(quis) humi-
lis ... de c. u.' P" 1043 Gu illo .escend.n. angeli claritatis Qterne
M] Quum illo descendunt angeli P^ (cod.); Cum illo descen-
deut angeli (cl)aritatis aetemae P^v; 'idem (Phill) forte mvnus bene:
Descend(an)t angeli (c)aritatis aet(er)nae' P^ 1044 RSp. . . | & tumuli
exurgent corpora iQ(r)Ta M (post Et[p KnoeUio & uel en et deinde
unam litteram codex db initio habuisse uidebatur; uUimum uocabtUum
iusta fuisae et Sedhnayer et Knoell testantur); Kumpuntur et tumuli
ezsurgent corpora P^ (cod.); Bumpentur et tumuli exsurgent corpora
lu(te)a; (lu(to), t;) P^v; Rumpe(n)t et tumuli exsurge(n)t corp(or)a
lu..a PhUlipps (P*) 1045 Quae rapiunt nubes et portant obuiam
Christo scripsi (cf 8. 107 p, 800) ; q^ue rapiunt (ni). | bes & porrauT
. ..a.fio M (priore uersus parte Sedlmayer, sub finem KnoeU genuinae
lectionis reliquias eruerunt) ; et portant P^ (cod.) ;
Quae (maculant (maculat v) ta)bes, et portant (iu tartara saeui) P*v;
Quos . . . .bes et portant PhUlipps (P") 1046 In aera; Dominum exci-
piunt (cf. u, 578; 964) sancti uiuentes scripsi (cf, S, L.c); In a.ra dSIm
e.cipiunt scl | uiuentes M (media uersusparte ueram lectionem Sedlmayer
primus uidit, nisi quod lineolam (c) a/nte cipiunt ex codice addidit Knoell) ;
Viuentes P* (cod); In(ferni custodes. Hic erunt ludaei) uiuentes:
P*v; •Fmc capitis et caudae frustula supera/nt in codice(!) et in
editiSy unde magntts ariolandi campu>s; nec enim nisi dubitando uoculam
legit Philippus: In' P* 1047 Suscitate illo// ut uideaiit gtam eius )
M; suscitati | uidebunt gloriam eius P* (cod.); Suscitab(it)
illos, ut uideant gloriam eius P*v
Digitized by
Googlc
186 Commodiani
Quem cruce fixerunt; sed denuo reddet in imis.
Vae miser<is> illis! Testis est necatus ab illis.
1050 Quod poenis ipsorum prouidi dolo t * *
* * nius sistic * * i
(1045) Haec non de inuidia canimus, sed fixa uidemus.
Cum iusti laetantur, <illi> in inferno cremantur;
Dau<id) illis dixit: Domine, redde ill<is> iniqua!
1054 P^al. 27, 4
re?; ,
1048 cfug crucefixerr seddenuo r.dd& ^nimif M (extremo uersu de
uera lectione Sedlmayer et KnoeU consentiunt) ; Quem crucifixerunt, sed
denuo mundus P* {cod.) ; Quem cruce (cruci v) fixerunt. Sed denuo (sur-
git ab) imis P*v; *Sed denuo .... humis mediom. eddt\ Denuo mundus
apogr. Medium ego inter haec tenui P^ 1049 Vae emi8eTllllll\ illis
testis e negars ab illis M (Vae Sedlmayer restituit] cf. u, 1037 -^ Instr. 1
23, 3; II 28, 9)] .... miser | IUis testis est .... negatus ab illis
P* [cod.]', Vt e(x8)tet miseris illis testis, necatus ab illis. P*v; *Negatus.
Id ex fide codicis et meae et mediomontanae editionis subsistit. Sed
nihil haesitans lege mecum : necatus, perinde ac monui in t. I appen-
didhu^ p. 538 omnino scribendum esse in Carm. Apolog. u. 49 ... Pha-
o
raone necato, ubi primum negato.' P^ 1050 sq. qd penis (Knoell;
penis Sedlmayer) ipfor^ (Knoell; IIIIt^IIIIoIIIHHI. Sedlm.) puidi dolo t/////I
^j///p nius {Knoell; mus Sedlm.) fiXtic llllllllllllll/l\ (ante i septem fere
litteras euanuisse indicat Knoell) M (haec unius uersus mensu/ram
utique excedunt); (negatus ab illis) | Primus sisti
P* (cod.); unius ergo uersus reliquias Pitra primo omisit ; Quot pen(detis
nummos, qui stulto (impio B)) prouidi dolo, | Promisisti(s) c(ustodibus>
lucra silentibus? De te P*t? 1052 \>^c 'n (has ineuntis uersus reliquias
2)rimm Knoell accuratius enotauit; Sedlmayer ita locum dederat: llllln)
de inuidia canimus sed fixa uide////lmus M (Sedlmayer inter sed et a
lituram modo indicauerat, cuius loco Knoell fix interposuit, quarum
litterarum primam alteramque dubias, tertiam certam esse 7nonet);
inuidia canimus P^ (cod.); (De te,) | Inuidia, canimus;
m?
(de te, ludaea, ui)ncimus ((u)incemus v) P^v 1053 Cu iusti letantur
. . . . in inferno cremantur • M (post letantur uel letamur quattuor fere
Utteras extinctas esse Knoell monet; supplendum censeo illi);
cum lust I In inferno cremantur P' (cod,); Quum iusti laetantur,
(et) in infemo cremantur P*t? 1054 da///// illis (Sedlma/yer; post
da primam litteram u fuisse Knoell uidit) '^ d//e redde ill/// iniqua* M
(quae quomodo su/pplenda essent Knoell recte diuinauit; cf. S, 107 p. 801) ;
P^ hoc loco de codicis lectione nihil notauit', Da(mnati): illis D(eus)
di(cet); (R)eced(ite) ill<uc)! P*v
Digitized by
Googlc
Carmen apologeticum. 187
1055 Et si non crediderint, in umbra mortis abibunt. —
(H)ic ntique poterat plebi suae laeta precari;
(1050) Cur <magis op>tauit: Descendant uiu(i> deorsum?
Ceteri qui fuer<int) in aduentum Christi de sanctis,
1055 Psal. 81, 5; loh. 8, 24 (Psal. 22, 4; 106, 10; Mattb. 4, 16
al.) 1057 Psal. 54, 16 1058 I Thess. 2, 19
1055 Et si non credidelrint in nmbra mortis habibu^r M\
. . . . in nmbra mortis abibit F^ (cod.) ; Et qui non crediderint, in umbra
mortis abibunt. P*v*) 1056 sq. IH/HHII/hHllllt/llllllllllllHl ////ICUTiqUG
pOTGRaT pC////////S UG CaeTa preca// //////////////// |/////tauit d////fcendant
l/l/liullMeoxa\lflllil ita fere Sedlmayer lectiones et lituras codicis in-
dicauit ; Knoell inter pL et SUG litteras 6Ul eruit, post preca primas
litteras fuisse ri cur opinabatur; idem discendant uiu//// legehat; eorum,
quae ante (H)ic utique perierunt (erant autem, si spatium computaueris,
sedecim fere litterae), nec uola nec uestigium exstati Hic utique poterat
I ducenda J" (cod.) ; Sicuti qui poterant
pl(us) uell(e) et mort(alia) tant(ura) | (Elegerunt, proni) descendent illi
deorsum P*Vy *Hic utique poterat apogr, (Pitrae); Sicutique poterat pl.
uela Mediom. ed' P'^; descendant PliiUipps (P*) 1058 Ceteri qui
fuer////l In SidneYl/llllll/ll/lltHIII xfi de fcif ilf, ut Sedlmayer testatur; Knoellio
uidehatur post fuer littera a periisse ; idem ante xpi ita notat lectionem
aduentum, ut eius uocdbuli litteras i et m ex parte euxinuisse appareat-^
Caeteri qui in aduersis . . . P^ (cod.); Caeteri qui fueri(nt) in
aduersis Christi. De sanctis, P*v; *Pewc totum dedit primus Phillippus^ P^
*) Versu 1054 psalmi XXVII uersum quartum (Redde eis retri-
butionem eorum) pauds mutatis exprimi neminem fugiet. Minus dilu-
cidum primo aspectu est, unde uersu^s 1055 sumtus sit; uerum autem
inueniemuSj uhi Cypriani uestigia sequemur. Eius in testimoniis, l. I
c. 3 (p, 41 y 19 sq. H.) et l. II c. 6 (p, 70, 5 sq.) psalmi XXVII uersum
quartum protinus excipit psalmi LXXXI uersus quintus, quem locum
testimoniorum codex A sic praehet : Non cognouerunt neque intellexerunt,
in tenebris ambulant. His eandemfere sententiam repraesentari atque
Commodiani uersu 1055 : Et si non crediderint, in umbra mortis abibunt,
quicumque hos locos inter se compa/auerity cognoscet] accedet autem
uerhorum quoque similitudo, uhi cum testimoniorum codicihus LMB(W)
locum Cypriani sic conformaueris : Non cognouerunt neque intellexerunt,
in umbra deambulabunt. Videmu^ ergo hoc quoque exemplo confir-
mari, id quod olim demonstrare conatus sum (cf. Zeitschr, f. wissensch.
Theol. XXn p. 374 sqq,; inprimis p, 383; 389) y cum inter Commodia-
num et Cyprianum tum inter Commodiani uerha et codicum Cypriani
LMBW lectiones manifestam intercedere necessitudinem.
Digitized by
Googlc
188 Commodiani carmen apologeticum.
De duobus populis • fugit <ad ues^tigia S<ummi>
1060 * haec maius f • • mutentur ei amem.
1059 Esai. 60, 14?
1059 sq. de duobns populis . . . fug . . . | . igias hec maius
f m mutentur ei(am) | em ita fere hoc loco Sedlmayeri apographum
a KnoeUio nonmmquam correctum reliquuM codicis repraesentat^ quas
doctioribua relvnquo aupplendas', *. . . . de duobus populis |
I et maius est P* (cod.) ; De duobus populis
(erit una plebs) agia (semper). | Heic maior (finis; ne) mutetur enim,
(ipse iurauit). | (Amen.) P*; itemque BLdy nisi quod B si pro ne scribit
et iUud Amen ab utroque omittitur; ^Tantum olim ego: De duobus populis
..gias.... Et PhiUippus: De duobus populis .... igias. Porro agius
quasi latine non semel occwrrit in hymnis Ambrosianis^ P^
exPLic iBdCTdii sci epgc
b€ 'A/////mi//co
Hanc esse subscriptionem in codice Sedlmayer testatur neque KnoeUius
ab eo dissentit] P* subscriptionem ita repraesentcU:
EXPLICIT TRACTATVS SANCTI EPISC. . . . ;
P»; ...PLICTRACTATSCIEPISC. | C.O....
Digitized by
Googlc
I. INDEX SCRIPTORVM.
GeneBis 3, 17 II 17, 1
3, 22 A. 325 sq.
4, 2 Bqq I 39, 8 sqq.
4, 8 1 36, 6
4, 9 sq I 26, 29 sqq.
4, 17 sqq I 36, 7
6, 2 sqq I 3, 2 sqq.
6, 12 sqq A. 42
8, 21 sq A. 43
9, 1 A. 44. 163
9, 25 II 13, 3
11, 4 sqq A. 165 sqq.
22, 1 sqq II 32, 14
22, 11 A. 622
25, 23... I 39, 5. A. 189.
537 sq.
27, 34 A. 251
29, 17 8qq....I 39, 1 sqq.
38, 27 sqq I 39, 7
49, 10..A.297 8q.392.536
Exodns 3, 2 sqq A. 119
3, 14 A. 48
7, 3. 13 A. 714. 868
9, 16 A. 40
13, 21 A. 619
20, 3 sq I 2, 2 sqq.
A. 682 sq.
32, 6 II 17, 8
Nnmeri 22, 27 sq A. 625
23, 19 A. 519
34, 13. 15 II 1, 8
Denteron. 6, 13 sqq I 2, 2 sqq.
35, 22. A. 681
28, 44 A. 429 sq.
28, 66..I40,8. A. 275 80.
334. 772
35, 22 A. 684
Begam I 24, 15 131, 9
(Sam.) 26, 20 1 31, 9
Re^mncll A. 509
(Sam.) 12, 19 8qq..II 32, 15 sq.
Regnm m (I) 7, 49 n 26, 7. 9
c. 11 A. 510
Tobias 4, 9 (Cypr. p. 109, 15 H.)
n 31, 2
ladith 16, 18 .n 2, 12
lob 3, 16 A. 33
21, 18 A. 5
Psalmi 2, 4 A. 56
2, 7 A. 379 sq.
3, 6 A. 445 sq.
13, 2 A. 42. 127
15, 10 A. 447 sq.
21, 8 sq A. 495 sq.
21, 17 A. 270. 464
21, 19 A. 419
21, 28 A. 744
21, 29 A. 384
23, 7 sqq A. 578
27,4 A. 1054
29, 4 A. 444
33, 10 A. 463 sqq.
34, 15 A.454
40, 9 A. 443
46, 11 sq A. 877 sq.
52, 3 A. 42. 127
54, 16 A. 1057
57, 5 II 9, 19
67, 5 A. 375 sq.
68, 22 A. 418
72, 14 A. 454
81, 5 A. 1055
95, 10 A. 295 8qq.
96, 1 A. 295 sqq.
96, 5 n4, 7
112, 7 n 20, 1
118, 120...A.269.417. 454
Digitized by
Googlc
190
Indei
Psalmi 131, 17 II 26, 9
145, 6..I2, 1. 29, 9. A. 771
Prouerbia 1, 28 A. 715
14, 20 n 30, 7
15, 1 II 31, 8 sq.
19, 6 1 31, 5
19, 17 II 37, 6
22, 9 1 31, 5
25, 15 II 31, 8sq.
25, 21 II 20, 14
Sapientia 2, 2 sqq A. 757 sq.
Salomonis 2,. 12 A. 271 sq.
2,. 12 sqq.... A. 481 sqq.
2, 17 sqq A. 491 sqq.
2,. 20 A. 271 sq.
2, 22 A. 502. 774
2, 24.... I 37, 7. A. 154.
361. 775
Siracides 4, 32 II 31, 6 sq.
7, 39 II 30
20, 31 1 31, 3
.22, 13 II 32, 4
34, 23 II 24, 4
38, 16 sqq II 32, 3
Hoseas 2, 24 A. 250
Amos 8, 9 ■ A. 423
Michaeas 3, 4 A. 715
Sophonias 2, 11 : . A. 744
Malachias 1, 10 sq A. 344 sqq.
4,1 A. 1000
4, 5 A. 833
Esaias 1, 2.. 4 A. 425 sq.
1, 7 sq A. 245
. 1, 13 I 40, 3 sq.
3, 16 11 19, 5
6, 9 sq A. 399 sqq.
7, 14. A. 405 sqq.
8, 4 A. 410
8, 14 1 40, 6
11, 10.. A. 264. 291 sq. 369
14, 16 sq 141, Isq.
28,16 A. 265
33,. 10 sq A. 463 sqq.
40, 5. A. 286
40,12.... A. 116
42, 14 II 1, 5
43, .18 sq A. 533 sq.
745 sq.
Esaias 45, 1 A. 383 sq.
45, 14 sq A. 373
50, 5 sq A. 353 sqq.
52, 5 A. 442
53, 2 sqq A. 335 sqq.
53, 3 A. 258
53, 6 A. 765
53, 7 A. 415 sq.
55, 4 A. 293
56, 9 1 33, 5
57, 1 sq A. 475 sq.
57, 3 136, 3
57, 15 A. 13
58, .7... n 20, 22. 22, 12.
30, 11
60, 19 II 3, 14 sq.
63, 9 A. 633 sq.
66, 16 II 1, 48. 2, 9
Hieremias 6, 17 A. 427
8, 7 A. 255 sq.
11, 19 A. 273 sq.
12, 3.... II 25, 11
.15, 7... A. 240
17, 9 A. 370
17, 10 II 18, 9
31, 9 A. 717
Baruch 3, 36. 38 A. 371 sq.
Ezechiel 16, 2 II 13, 3
Daniel 7, 24 A. 911
9, 24 A. 267
9, 26 A. 246. 268
9, 27... A. 879
13, 56 n 13, 3
Matthaeus 1, 23. . .......... A. 408
6, 4 ...,II 30, 17
7,3 II 25, 5 sq.
9, 36 I 33, 1
10, 32 A. 783
. 11, 29 A. 231
13, 15.. ...I 38, 3
.13, 24 aqq...U 14, 1 sqq.
14, 12 A. 2^
14,. 15 sqq .A. 653
15, 14 .1 37, 4
15, 18 aq..... .....A. 679
.15, 32... I 1. 7
15, 32 sqq A. 653
20. 15....*..,.... A. 542
21, 13 n 35, 12 sq.
21, .19 -.m4, x^m
23,.34.5q.....;A. 219;ea«-'
Digitized by
Googlc
scriptorum.
191
Hatth. 25, 39 sq A. 495 sq.
27, 45 A. 421
Marcus . 5, 22 sqq A. 645 sq.
5, 25 sqq A. 652
6, 27 A. 222
6, 34 1 33, 1
7, 32 sqq.. A. 647
8, 1 sqq A. 653
.12, 41 8qq...II 31, 14 sq.
Lucas 1, 32 A. 366
6, 41 II 25, 5 sq.
7, 14 sq A. 644
8, 15 A. 580
11, 49 A. 219 sqq.
12, 8 A. 783
12, 20 II 23, 11
14, 13 8q...II20, 22. 30, 5.
37, 2 sq.
16, 31 1 24, 15
21, 1 sqq....II 31, 14 sq.
21, 25 II>4, 4
lohannes 3, 14 A. 330
3, 15 A. 266
5, 5 sqq A. 1055
9, 1 A. 648
10, 18 A. 469 sqq.
10, 28...I 35, 21. A. 763.
788
11, 25...I 35, 21. A. 788
11, 39 A. 642
16, 23 II 38, 4
19, 37 A. 1047 sq.
20, 19 sqq.... A. 553 sqq.
20, 29. 31 A. 570
Acta apo- 1, 24 II 18, 9
stolorum 4, 12 A. 299 sq.
9, 5 II 1, 13
9, 36 sqq...II18, 18 sqq.
ad Eoma- 1, 14. » II 17, 14
nos 2, 19 I 37, 3
5, 12..I35, 7. A. 323 sq.
9, 17 A. 40
9, 33 1 40, 6
11, 8 1 36, 4
11, 34 A. 359
12, 18 II 22, 7
12, 20 II 20, 14
12, 21 II 21, 5
13, 14 1 33, 3
ad Corin- 1, la 23 I 36, 3
thios I 2, 9 A. 790
3, 1 n 16, 17
10, 7 n 17, 8
13, 1.. II 9, 19
15, 43 A. 145
15, 52 A. 796
15, 54 A. 362
ad Corin- 1, 23 I 1, 7
thios II 11, 3 II 29, 7
ad Galatas 4, 19 I 33, 3
5, 22 1 28, 1
ad Ephe- 5, 19 1 35, 22
sios 6, 11. 16 A. 152
ad Philip-2, 8 A. 231
3, 1 A. 794
3, 19 ..I 31, 8
3, 21 A. 145
ad Thessa- 2, 19 A. 1058
lonicense8l4, 15 sq A. 1042 sqq.
adThessa- 1, 8 H 1, 48. 2, 9
lonicenses II 2, 7 sq II 1, 37
ad Timo- 1, 9 II 6, 5
theum I 2, 8 sq II 19, 1 sq.
3, 2 sqq....II 28, 3 sqq.
3, 7 II 29, 8
6, 9 U 29, 8
adTim.II 2, 3 \..II, 12
ad Titum 1, 2 I 1, 2 sq. 2, 12.
25, 20
1, 7 sqq II 28, 3
2, 13 1 1, 2. 2, 12
3, 7....I 1, 2 sq. 25, 20
ad Hebr. 2, 14 A. 316
6, 5 A. 331
10, 4 II 6, 4
ep.Petril 2, 1 II 15, 6
3, 3sqq.... II 19, 21
3, 10 n 15, 7
5, 5.... II 26, 5
ep.PetriII2, 9. 12(?) II 25, 11
ep. loh. I 2, 15 II 16, 12
3, 8 A. 152
3, 18 II 30, 12 sqq.
Digitized by
Googlc
192
Index scriptorum.
ep. lacobi 2, 15 II 30, 12 sqq.
3, 9 II 22, 6
Apocalyps.2, 11 1 25, 18
8, 12 II 2, 1 sq.
9, 11 A. 811
9, 20 A. 749 sqq.
11, 3 A. 833
11, 6 A. 842
11, 8 sq A. 862
11, 11... A. 833. 861. 885
11, 12 A. 863 sq.
11, 13 A. 859 sq.
13, 13 sq A. 929 sq.
13, 15 I 41, 17 sq.
14, 9 A. 749 sqq.
14, 13 1 28, 14
16, 12 A. 905
18, 2. 10. 21 141, 12
18, 7 iqq A. 921 sqq.
19, 17 sq A. 912
Apocal. 19, 20 II 1, 41 sq.
A. 985 sq.
20, 5 II 3, 1. A. 992
20, 8 n 4, 5
20, 9 114, 2
20, 12 U 39, 22
20, 14 1 25, 18
21, 1 n 4, 10
21, 2. 10 113, 1
21, 4.. II 3, 5. A. 146. 801
21, 16 II 3, 16
21. 23. 25.... II 3, 14 sq.
EsdrasIV 1, 11 A. 897
13, 40 8qq....II 1, 2 sqq.
A. 941 sqq.
(De ceteris Zocts, quo8 Commodianus
hinc iUinc mutuaius est, uide praA-
fationem et indicem uerborum,)
Digitized by
Googlc
11. INDEX NOMINVM.
Abel I 36, 16. 39, 9. II 21, 2
Abrahara A. 48. 622
Adam I 35, 1. A. 314. 323
Aegyptus I 2, 8. A. 191. 620
Ammudates I 18 inscr. et u, 3
Amos A. 423
Antichristus (Antechri8tu8)I41 inscr,
II 3, 6. 39, 13. A. 933
Apollo I 10, 4. I 11 inscr. et u. 1
Apollyon (Apolion cod.) A. 811
Auentinus I 15, 1
Babylon I 41, 12
Babyloni A. 907
Bacchus I 12 inscr.
Balaam A. 625
Belias I 35, 2
Bellona I 16, 9
Boreas II 1, 38. A. 981
Cacus I 13, 8
Caelestis (uirgo) I 16, 9
Caesar I 18, 6. II 11, 4. A. 23. 81
Caesares A. 911
Cain (Kain) I 36, 6. 39, 8
Cassandra I 11, 6
Chaldaei A. 907
Chananaea suboles I 36, 7. Ch. radix
II 13, 3
Charybdis I 30, 10
Christianus, Christiani II 14, 9. 18,
1. 19, 1. 6. A. 817. 870
Christus saepissime
Cicero A. 583
Commodianus II 39 acrost.
Creta I 5, 1. 6, 16
Cyclops I 10, 6
Cyclopes I 6, 23. II 36, 3
Cyrus A. 823
Dafine (Daphne) I 11, 12
Daniel (Danihel) A. 226. 246. 267
Dauid A. 269. 417. 452. 454. 1054
XV.
Delos I 11, 2
Diana I 19, 2
Dionysus I 12, 9
Duellonarii I 17, 6
Emmanuel A. 407
Enoch (V) I 36, 7
Esaias I 38, 3. 41, 1. II 19, 3. A.
221. 245. 290. 335. 373. 415. 467.
513. 533. 633
Esau A. 251
Euander I 15, 2
Euphrates (Eufrates cod.) A. 905
Eua II 29, 7
Ezechiel A. 428
Furina (?) I 16, 9
Ganymedes I 6, 17
Gaseus II 39 inscr.
Gigantes I 3, 8. 6, 20
Gothi (Goti cod.) A. 810
Helias I 41, 8. 11. A. 833. 839. 850
Hercules I 15 inscr, et u. 1
Herodes A. 516
Hieremias A. 221. 273. 371
Hierusalem I 41, 13
Hyacinthus I 11, 21
lacob I 39, 2
lesse A. 291
India I 12, 2
Inuictus (Mithras) I 13 inscr. et u. 1
lohannes (baptista) A. 222
Israel A. 191. 291. 369
ludaea (terra) A. 839. 927. 960
ludaei I 2, 8. 38 inscr. 39 inscr. 4L
19. A. 237. 242. 272. 346. 455.
474. 735. 777. 836. 847. 857. 928.
933. 937
luppiter I 4, 8. 5 imcr. et u. 1. 6
13
Digitized by
Googlc
194
Indei nominura.
inscr, 7, 2. 12, 2. 6. louis nomi-
nat, 1 5, 8. 6, 1. 7, 4
Laomedon I 11, 4
Latinus (= Nero) I 41, 13
Latina lingua A. 408
Lazarus A. 641
Lia I 39, 1
Liber pater I 12 inscr, et u. 1
Luna I 8 inscr. et u. 1
Malachiel (Malachias) A. 345
Manasse A. 514
Mars I 7, 7
Medi A. 907
Mercurius I 9 inscr. et u. 1
(Mithras cf. Inuictus)
Monteses dei I 21, 1
Montesiani I 21 inscr.
Moyses I 2, 5. 38, 4. A. 48. 60. 192.
275. 334. 518. 522. 536. 772
Nemesiaci I 19 inscr,
Nemesis I 16, 9
Neptunus I 10 inscr. et u. 1
Nero I 41, 7. 11. A. 827. 838. 852.
868. 885. 891. 910. 933. 935
Nisus I 12, 8
Noe A. 41. 161
Nohel (cod.) I 36, 7
Oceanus A. 134
Olympus I 4, 5
Pascha II 34 1
Paulus (apostolns) I 31, 9. II 19, 2.
A. 627. 828.
Persae A. 907
Persida, ae A. 932
Persis, idis A. .943
Petrus A. 550. 626. 828
Pharao A. 40. 49. 714. 868
Phoenix A. 139
Proserpina I 12, 2
Pyracmon I 5, 4
Rebecca I 39, 5. A. 189
Roma A. 813. 925. 928
Romani A. 836. 850
Salomon I 31, 1. 7. II 31, 5. A. 271.
481. 497. 502. 510
Salomoniacus II 32, 4
Samaria A. 410
Satanas II 16, 5
Saturnus I 4 inscr. e* w. 1. 5, 1. 6,
9. 12. 7, 3. 10, 1. A. 455
Semele I 12, 6
Sidon A. 897
Siluanus I 14 inscr. et u, 1
Simon (magus) A. 626
Sina A. 193
Sion II 19, 5
Sol I 8 inscr. et u. 1
Stephanus II 21, 3
Tabitha (?) II 18, 18
Terentius A. 583
Thamar I 39, 7
Thomas A. 561
Titanes I 12, 3. 20 inscr. etu.l,-
Titano (dat.) I 20, 3
Tonans I 15, 4
Troiani I 7, 6. 10, 4. 11, 4
Tyrus A. 897
Venus I 16, 10
Vergilius A. 583
Vulcanus I 13, 8
Zacharias A. 222
Digitized by
Googlc
m. INDEX VERBORVM ET LOCVTIONVM.
A, ab = per uel abl. instrum. : exul
factus a uerbo (Dei) I 35, 5. uin-
cetur ab igne potente II 4, 8. im-
pius occupetur ab igne II 2, 14.
ab igne peribant if 39, 19. ab
esca refecti II 17, 8. puros ab aqua
A. 691. — = apud: Expiate malum
uestrum benefactis a Summo I 30,
20. — a se = dqp' iavrov, su>a
sponte: uertitur a se rotans I 19,
11 (cf, Lucif. Calar. p. 172, 1 H,).
— = ea;: al» illo A. 50. quare ab
istis dimidia tribuum ? II 1, 8 sq.
abactus = cupiditate abreptus II 23, 2
aberrare = peccare II 22, 5
abinde A. 330. 496
dblatiuu^ = a uel ex cum abl. : cin-
cinnos fronte reflexos II 18, 5. dat
tuba caelo signum II 2, 1. nisi
caelo(?) uenisset A. 508. ecce canit
caelo rauca A. 1001. suscitantur-
que solo A. 863. resurgere mortuos
imo II 39, 6. quo toUantur scan-
dalamundo II 1,47. apostatauerunt
Deo II 9 inscr. latronibus tuti
I 33, 6. — ablat. dbsol. pro partic.
relat. : ipsum te iudice damnans
II 23, 7. — abl. loci et temporis:
ipsis sideribus I 7, 7. septizonio
fortes I 7, 14. galea et planta(?)
pinnatus I 9, 2. ossibus . . ambr
, . flagrauit I 11, 6. tot lares aedi-
culis I 20, 3. sterili (agro) semina
• iactas I 25, 2. uitrea uita (unda?)
moraris 1 26, 17. relinquimus omnia
mundo I 26, 23. intrate stabulis
(dat?) 1 33, 5. aurum ulnis re-
fertis I 34, 11. orbe(?) I 41, 6.
conueniunt . . castris (dat?) II 1,
20. uolutari saccis II 8, 12. re-
positus castris II 11, 8. lecto de-
cumbere II 30, 9. inmenso lumine
Rolus A. 114. ligno uita latebat
A. 327. ligno pendere A. 328. 518.
615. 772. traiciet . . amne A. 810.
turbabantur mente ludaei A. 273.
uersari . . infantia (cod.) 1 6, 4.
saeculo tristis {cf, Eu. loh, 16,
33) II 17, 16. quae saeclo uenirent
A. 572. nil morte proficiet A. 590.
aeuo A. 759. — = acc. temp. mille
quidem annis ut seruiant sanctis
II 39, 15. tenebrae factae tribus
horis a seita A. 421. tempestas
. . reseruata tot annis A. 1008. ira
tot annis collecta A. 1024. — abl.
modi uel comitatiuus: fraudibus
(= per fraudes) uiuere II 15, 7.
ubi fragoribus (= inter fragores)
pompa (?) paratur II 16, 5. nec
dolore (= cumdolore) duxit pater
filium mactandum ad aras II 32,
14. — abl, modi appositionis loco
positus : in oculis . . (inducis) stibi-
um peruerso decore II 18, 7. palmas
Deo dignas praesagio malo ligatis
II 19, 15 {cf. Tac, ann. 1 62:
primum . . caespitem . . posuit gra-
tissimo munere)
abolitus = mortuus A. 704
abosus = inuisus II 30, 7
abscidere uterum = partum exsecare
I 12, 7. — abscisos in totum a
saeculo praemonet esse A. 204
absconsus II 1 inscr. et u. 1. A. 101.
672. bellum in absconsum geritur
II 25, 9
absit, ut . . uenerit A. 637
abstinere sese = separare se A. 488
abuti =neglegere: abuteris Dei man-
data II 15, 9. luxuria suadet : ab-
utere {sc. monita eius?); bellum
uicisti II 22, 4. — = profundere :
subministra magis, quod amplius
quaeris abuti, infimo pauperclo II
86, 6 {cf Plaut Trin. 682)
13*
Digitized by
Googlc
196
Index
abyssus = humilitas I 27, 19
accedere: non febres accedunt illi,
non frigora saeua A. 955
accipere frenum A. 220. 754. — ac-
cipere corde monita A. 78
acctis. dbiecti pendens ab adiect:
praescius hoc fuerat A. 259. —
= in c acciis.: nisi quid tu fani
decurris I 21, 6. — accus. ohiecti
pronominalis omissus : simplicem
(te) fingis 1 23, 6. respice (te) canum
I 26, 8. disce . . bonum (te) osten-
dere cunctis I 30, 1 . si filios (nos)
dixit A. 205. filium (se) dixit A.
618. omnimodo reprobat (nos) et
nugaces aestimat esse A. 487. —
acc. subiecti pronominalis in acc.
c. inf. omissus: sic deum (se) esse
dicebat 1 4, 6. putans dubie uiuendo
(te) cauere I 24, 1. credere nunc
opus est tantum in isto defuncto
resurgere (te) posse I 25, 15 sq.
ubi nil (te) sentire putabas I 26,
32. ultime tu speras Deum (te)
inridere I 28, 9. mittere (se) qui
dixit lapidem I 40, 6. intellege (te)
martyrem esse II 7, 18. praedictum
fuerat illis . . (eos) perdere terram
A. 246. si false de ipsis pronun-
tiant (eos) perdere terram A. 393.
adhuc et adfirmat (se) filium Altis-
simi esse A. 486. promittit (nos)
uiuere semper A. 763
acerbus = rudis? deprauauit raentes
acerbas A. 174
actum = actu^y iudicium : omnis caro
redditur acto II 39, 20
actus (plur.) = iudicium nouissimum :
nec raortuus effugis actus 1 27, 1.
legitimus . . non sentit poenas ad
actus II 21, 12. iustos . . cernit
ad actus A. 155. — (sing,) queri
de actu I 28, 2(?); cf. II 39, 20
ad = apud: exclamant pariter ad
Excelsum sese deceptos I 41, 20.
ros ad illos erit A. 1018. — = in
c abl. : ad illam . . plebem II 1, 11.
ad orientem A. 892. — = aduersus :
centriam erexit ad illum A. 637.
crudescunt ad populum Christi A.
865 sq. ad ecclesias exit A. 858. —
= secundum: ad quorum effigies
faciebant idola I 2, 7. — = dat. :
cur nos similemus ad illas? A. 36
adclamare = smpo&v II 2, 4
adcommodare = adhibereC^.)', terro-
rem adcommoda II 22, 9
addere = tribuere : cui Summus diui-
tias, honores addidit altos A. 26. —
= apponere: non animam ullam
uescuntur additis escis = ubi cibi
apponuntur (?) A. 951 (cf. com-
ment et Minuc. Fel. 30, 6: ut nec
edulium pecorum sanguinem in
cibis nouerirous)
adeo = quoque : hinc adeo nobis est
spes in futuro quaerenda A. 310
adesse = esse: tempus adest uitae
credendi tempore mortis I 25, 9.
mortemque similiter sic(ut) uos
iudicabant adesse I 26, 26. uult
te inmortalem adesse I 29, 12.
fatebor . . unum me ex uobis adesse
II 8, 8. si talis aderit pastor II
28, 10. domus orationis adesto II
35, 13. uos Dominus uoluit pro-
batos adesse II 37, 7. hoc est belu-
arum adesse (= ovoCa, condicio)
A. 34. mitior coepit adesse A. 43.
populus iste non me intelleiit ad-
esse A. 256. si magus adfuerat A.
391. quisque tribus credit et sentit
unum adesse A. 803
adfectare = hnL%HQslv : res uanas ad-
fectas II 18, 4
adflatus numine ligni I 19, 12 (Verg,)
adgerere(?) = addere I 29, 2
adgreditur Thomam = accedit ad
Th, A. 561. — adgredi cum inter-
rogatione obliqua A. 11. — cum
infi A. 89. 165
adhaerere = accidere, superuenire:
sed altera clades adbaesit A. 164
adhuc = hij TtQog tovtocg: insuper
et furem adhuc depingitis esse I
13, 4. nec uumerantur adhuc I 16,
12. adhuc et in morte placere II
33, 2. adhuc et adfirmat A. 486.
adhuc infatuant A. 677
adiectiuum pro aduerbio: matutinus
signa reuise II 12, 9. agonia sume
propinquus II 12, 10. — neutrum
adiectiuipro adu. : inmortale uiuere
1 34, 19. — neutra adiectiuorum
pro substantiuis usurpata a) num.
plur. a) accedente genetiuo: legi-
tima cuius spreuerunt I 3, 3. 27,
4. illorum nulla locuta est I 17,
17. ultima fatorum I 32, 14. legis
narrata(?) II 1, 21. omnia con-
plentes legis II 1, 28. omnia saecli
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
197
A. 760. uniuersa . . legis A. 956.
subdita terrae A. 98. in illius sancta
raoremur A. 205. fortia mortis A.
816. intima cordis iniqua A. 679.
non durant seruorum talia ferre
A. 755. partita iocorum A. 926. —
§) sine genetiuo : extincta, aurea I
34, 14. genitalia (peccata) II 5, 8.
expecta requiem futurorum (= uUae
futurae) II 17, 20. uis bona (—
felicitatem) uidere II 15, 7. saecu-
laria II 16 inscr. 28, 6. A. 585.
613. perennia A. 89. tota I 37, 15.
A. 133. 523. tempestiua A. 65.
primitiua A. 252. uana A. 466. 526.
iusta = sacra A. 489. tua I 27,
16. sufferens tanto tempore uestra
II 2, 5. facit hevedem suorura A.
723. in sua uenturum propria A.
228. ad sua recurrunt II 13, 2.
transiit ad nostra II 1, 82. post
ista = post hanc tiitam I 29, 3.
propter salutaria uestra II 5, 2.
in suprema ardes II 23, 13. per
occulta A. 316. gaudent in breuia
A. 606. in prosperis I 30, 18. in
nigris exire II 32, 2. in altis I
22, 9. A. 13. 578. plangis in imis
I 21, 10. A. 1048. uritur ab irais
terra II 4, 7. terreat in primis
(= primo) et postea raelle per-
ungat II 28, 4. quidDeus in primis
. . fecit, iam Moyses edocuit A. 59.
— h) num. sing. cc) accedente gene-
tiuo: bonura disciplinae I 26, 1.
nimium solis II 18, 16. in medio
populi I 30, 2. — I?) sine genetiuo :
resurgere mortuos imo 11 39, 6.
totum = omnia I 26, 15. A. 104.
128. 309. in totum = omnino 1
37, 22. II 16 inscr. 38, 6. A. 204.
398. 485. in absconsum = occulto
II 25, 9. in uacuum = frustra
I 27, 13. II 8, 4. A. 75. in aeter-
num uiuere A. 326. in altura I
11, 19. 26, 31. 30, 5. uentuni est
ad suramum, ut 1 18, 6. ad praesens
II 24, 13. ab alto I 9, 6. 26, 15. A.
405. 940. in alto II 31, 6. in medio
A. 597. in aeterno uiuentes A. 302.
in perpetuo II 39, 24. in futuro
(= in uita futura) I 26, 19. A.
768. in breui laetaris I 21, 10. in
uano = frustra I 17, 15. 19, 14.
21, 9. A. 585. 693. 781. in uacuo
I 12, 10. in ultimo (= postremo)
A, 1020. pro magno colere A. 1015.
sub uno = unci II 2, 11. 14, 8
adigere = adfligere (?): (urbem)
nudam adigunt incendio facto
A. 917
adinuenire : adinuenit mortem (diabo-
lus) A. 361. nec se adinveniunt, in
quo sint terapore, bruti A. 920
adire aliquid = animum adtendere
ad: deindeThamar partura . . adite
I 39, 7
adlucere = adfulgere A. 10
adornare = fingere, conformare: ut
deum adornet I 19, 8. fabulas
uanas adornant A. 387. — uox
adornata A. 599
adplicare sibi similes I 19, 7
adscribere = adtribuere : fata genesis
adscribere I 16, 2; cf u. 5
adsiduus (?) = locnples II 37, 2
adsignare = addicere: filius cuius
eras, illi te adsigna clientera II
16, 18
adtendere alicui {sc. animum): nec
istis adtendis I 29, 8. — adt. ali-
quem = magni facere : quid rnalos
adtendis A. 705
aduliscens I 7, 8
adulter = diabolus I 36, 3. A. 179.
206. 985
adurabrare = ohcafcare I 36, 4
aduenire = accidere, superuenire:
aduenit illi retributio digna A.
922. et merces adueniet meritis
A. 926
aduerhium pendens a praepositione ;
in ante (?) II 5, 7. a longe A. 428.
Cf. abinde, inibi. — adu. cum
uerho esse coniunctum: Ea non
sunt sic I 24, 17. haec autera sic
non sunt I 26, 28. qui sic Deum
iudicas esse I 29, 4
aediculae (larum) I 20, 3
aegrotare = lahorare (?): dum sit
modo uictor, aegrotat A. 602; cf.
comment.
aemulari aliquem = inuidere alicui :
quid nobis strident, quid nos
aemulantur heredes? A. 739
aequalis: hic Deus est noster aequalis
A. 371
aequare: idcirco nec poterint oculi
mortales aequari . . de Dei secreta
= satis instrui (,?) I 27, 18 sq.
aeque = ut par est: raalitiara nullus
dimittit aequo de corde II 15, 6
Digitized by
Googlc
198
Index
aer muinji A. 1022
aeramen: aeramine fusos A. 750; cf.
eramen
aestimare = putare: omni modo
reprobat et nugaces aestimat esse
A. 487; cf. Cypr. p. 79, 17 H.
aestus: uulneris aestus (?) A. 15;
cf. comment,
aeternus: aeternum fieri I 1, 13.
flarama . . aeterna II 13, 5. lux
. aet. A. 108. aet. salus A. 610. aet.
uita A. 786. in aet. saecla renatus
A. 805
aeuum =» aetas: aeuo maturis A. 70.
maturum . . aeuum 16, 4. — =
uita: isto sub aeuo = in hac uita
A. 309. donec fiat exitus aeui
A. 136. et gratia maior tunc erit
{quam) istius aeui A. 145. quos
ignis ussit in aeuo II 39, 7. nuUa
sit luxuria, quae nos pertrauseat
aeuo A. 759. — = mundus uniuer-
sm: hoc Deus est lucis aeterni,
hoc spiritus aeui A. 108. — =
saeculum: uanitas aeui I 34, 9. —
= aeternitaSi alaiv: in aeuo uiuere
I 2, 12. II 39, 14. traduntur poenae
in aeuo II 39, 21. (Deus) ferebatur
in aeuum A. 126
agere = efficere: agitur dum saecli
ruina A. 1012. = uiuere: per
nouem tribuum cum agant II 1, 3.
uigilanter age II 9, 13. agit in
uoragine II 29, 11. agis super
omnia uictor II 23, 16. in istis
luxuriis populus . . agebat A. 213
agnus = Christus: uirgineusque pu-
dor tecum uersetur in agno II
5, 6
agon = certamen II 20, 3. 28, 1.
A. 609 sq. 793. — = conuentus
sollemnis: ut gratias illi referas
in agone perenni I 29, 13
agonia (plur.) = certamen: agonia
sume propinquus II 12, 10. — =
ludi publici: agonia inmittit (=
instituit) A. 209
agrestiua lilia II 26, 7
agricola = seruus agri cultor II
14, 4
alapari (deponens) A. 457
alienus : aliena mente I 21, 2. alieno
uulnere = aliorum incommodo II
24, 1
aliquis in enuntiatis negatiuis: nou
aliquis prophetauit I 6, 13. nec
Deus est illis aliquid A. 608
alius contrarie refertur ad tu: con-
gestet alius: tu bono uiuere quaere
II 23, 15. excedant alii: finem tu
prospice semper II 23, 21. alius
atque alius = alius super dlium
A. 1007
allidere dorsa bipinne I 17," 8. aspi-
cis legem, quam Moyses allisit
iratus I 38, 4
alter = alius I 12, 6. 30, 2. A. 488 sq.
501. 504. 515 sq. 604
altus = praestans, nobiliSj potens:
altos honores A. 26. suadeo . . altos
sic et humiles A. 29. C/". cogno-
mina Dei
alumnus Omnipotentis II 32, 16. in
Aegypto .. Israel concreuit alum-
nus A. 191. ad quos emundandos
saepe Deus misit alumnos (= pro-
phetas) A. 215
ambitus: nolite diligere mundum
neque ambitum eius (= ea, quae
in mundo sunt) II 16, 12
amor: cantantur pro psalmis amores
I 34, 12. II 19, 18
amplius = nsQiaGov (?) : quod amplius
quaeris abuti II 36, 6
anacoluthum: exemptus ab illa, re-
conditur illa tuorum I 27, 16. uiuit
. . Deus, qui defunctos uiuere fecit
innocuisque bonis utreddat prae-
mia digna I 26, 37 sq. nec pater
e s t dictus, nisi factus filius e s s e t
A. 278
anaphorae exempla : II 3, 12. 12, 13.
14, 12. A. 108. 233. 235. 311. 463
sqq. {bibl) 589. 601. 635. 899. 963.
1025. — anaphora cum epiphora
iuncta 1 29, 6 sq.
anastasis II 3, 1. A. 992
angelus I 3, 2. A. 96. 101. 107. 111.
153. 623. 633. 969. 1043
angor = custodia, carcer{?): in an-
gore saeptus II 3, 19
anima : ex anima (exhilaratur) II 28,
12. = sanguis A. 951; cf, com-
ment.
ante = &vtrjv{?): ut tuo praeposito
cottidie praesto sis ante II 12, 8
anticipatio subiecti: hunc ergo nec
ipsi nuntii dinoscere possunt, qualis
sit A. 99 sq. idcirco nec uoluit se
manifestare, quid esset A. 363. fecit
canem, ut diceret A. 626. fecit
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionunu
199
caecum, ut uideret in auras A.
648. nec se adinueniunt, in quo sint
tempore, bruti A. 920. iguotus
(populus) ubi moretur II 1, 2
antithesis: tempus adest uitae cre-
dendi tempore mortis I 25, 9.
expiate malum . . benefactis I
30, 20. bibendo superius in-
ferior a mente recedis II 36, 2.
nil morte proficiet, si uiuus in
Christo negauit A. 590
anxietas A. 802
apocrypha loca A. 830
apostatare II 9 inscr.
apostolus II 17, 13
apparere cum nom. c. inf. : Siluanus
unde deus . . apparuit esse? I 14, 1
aptus : res . . felicibus apta II 21, 4.
quamquam sit martyribus aptum
tot funera ferre A. 882
ara: duxit . . mactandum ad aram
II 32, 14. mactatus ad aras A. 515
{Verg. Aen. II 663)
archisynagogus A. 645
ardere: ardes proximi zelo II 23, 1.
ardes iniusta lucra conando (?) II
23, 13
ardor lucrorum II 23, 6
ardua res (= difficile) est A. 131
aries sigillum zodiad I 7, 16
arma: intra sub arma {cod.) I 34, 8
ars =a6dvav(jos tsxvt^ II 31, 2. 11. —
= /raus: ex arte (= per fraudem)
qui fincte loquitur I 19, 4
artatio(?) I 41, 9
arua = terra continens A. 35
as: nec facit heredem illum ex asse
suorum A. 723
ascendere caelum I 6, 22
asciam sibi figere in crure I 23, 5;
cf comment.
aspicere aues I 22, 2. — aspicere ad
= adtendere animum ad: aspicis
ad uentrem I 23, 12. — = respi-
cere: aspicis legem I 38, 4. aspi-
c<it)e quoniam A. 31
aspis generis masc.{?) II 9, 19
astra: ab astris I 7, 9. A. 1007. —
per astra A. 903. — sub astris A.
165
asyndeton uerborum: alia nouitas
caeli, terrae perennis II 4, 10. sim-
plicitas, bonitas II 39, 3. cui Sum-
mus diuitias, honores addidit altos
A. 26. nutriretur melle, butyro A.
409. et scire de uitiis(?) regum,
de beliis eorum A. 586. dies de-
testabilis, ardens A. 1000. — ter-
ribilis omnis, stulti, septizonio fortis
I 7, 14. mane ebrio, crudo, peri-
turo I 19, 3. bella uel infanda,
fraudes, cum sanguine furta I 26,
11. inibi non pluuia, non frigus
in aurea castra, obsidiae nuUae II
3, 12 sq. per duodecim milia stadia
lata, longa, sic aita II 3, 16. impiam,
indocilem, ferina uita uiuentem 11
10, 9. rectos corde, bonos, deuotos
legi diuinae II 15, 12. est Deus
omnipotens, unus, a semet ipso cre-
atus A. 91. insciis, indoctis, igno-
rantibus talia fingunt A. 458. man-
suetis, humilibus, obsequio plenis
alumnis A. 733. per mare, per ter-
ras, per insulas A. 883. — obsceni,
furiosi, bellatores, impii uitae I 7,
12. subdola gens autem, noxi{os)a,
perfida, praua I 28, 3. ignominiosi,
crudeles, caeci, superbi A. 479. —
asyndeton sententiarum : 8uhla.^avim
non potuit retinere, prostrauit ami-
cum 1 11, 20. ipse sibi nescit diui-
nare, ceteris audet I 19, 9. corpus
uexatur gemiturque, ploratur I 26,
12. grassaris, insanis, detractas nuuc
et Dei nomen I 28, 11. bellaris,
insanis I 33, 8. ululatur, ploratur
II 2, 7. 7, 15 sqq. 12, 6 sq. ex-
curre, labora, suda, cum tristitia
pugna II 17, 17. respuistis legem,
mauultis mundo placere, saltatis in
domibus , pro psalmis cantatis
amores II 19, 17 sq. os laceras,
tundis pectus, uestimenta diducis
II 32, 8. tenente principium, ui-
deiite cuncta de caelo II 39, 2. A.
172. 212. 416. 746. 881. 1009. —
asyndeton pro iam, tum antece-
dente imperatiuo : undique te redde
tutum, tuos quoque: uicisti II 9,
12; cf II 7, 18
attamen II 8, 2. 10, 6
attractio : duceris quo (= eo uhi) te
paenitet esse I 29, 16
auctor = scriptor: Esaias doctor et
auctor II 19, 3
auferre = amouere: abstuli me I 1,
6. — auferri = praeterire: tem-
pore partito miseratus est tandem
ablato A. 184
auggre A. 607
Digitized by
Googlc
200
Index
aula = ecclesia (contrar. silua) : in-
gredere iam nunc totiens inuita-
tus in aula I 25, 5. attamen adul-
tos hortor, in aula recurrant II
10, 6
aura: occurreret illi per auras I 11,
15. portabat in auras A. 4. raptim
aura deportat A. 63. se diflundit
in auras A. 123. ut uideret in
auras A. 648. tollit in auras A.
861 (cf, Verg. Aen, IV 176). ire
per auras A. 864. sicut puluis in
auras A. 1029. (Dc clausulis in
auras, ad auras c/". Forbiger in
Verg. ecl. 1, 56.)
auris: loqui in aurem I 18, 12. Cf.
Suet. Cal. 22. Vulg. Luc. 12, 3
auster: oberrantibus austris A. 62
aut = aw I 7, 4. 7. 23, 10. 29, 8.
A. 504. — = e* I 16, 8. 19, 2.
37, 16. II 35, 9. 38, 3. - aut non
= neque A. 520
axis = tholus templi (?): colere deos
pictos in axe I 9, 8. — = spatium :
medio ebdomadis axe A. 834
azyma A. 696
Bacchari I 12, 11
balneum : quasi initent (?) balneo II
35, 11. — balnea = baptisma
ludaeorum: adhuc infatuant pro-
fanos balneis ire A. 677
baptismus II 5, 8
barathrum : perducunt poenali bara-
thro I 34, 10
barbarus = hostilis, gentilis: ire sub
barbaro rege II 9, 6. sub barbaro
rege refugit II 13, 4. barbaro de
more sine lege uiuere quaeris I
23, 4
beatus Paulus II 19, 2
belantes (balantes) = oues I 22, 3
bellari passiuum I 34, 12. — depo-
nens I 33, 8; cf. Forbig. in Verg.
Aen. XI 660
bellatores I 7, 12
belligerare I 12, 3. II 22, 1
bellom: bellum cottidianum II 22
inscr, — = hostis: bellum uicisti
II 22, 4
benedictio A. 297
benefacta = ^opera misericordiae I
28, 14. 30, 20. II 21, 5. 14. 26, 7.
30, 12. 38, 3. 5
benignus: Christo benigno I 36, 16.
benignam (legem) bonis I 30, 17.
in loco benigno I 24, 20. tu Deum
. . fugis tuae uitae benignum (=
uitam tibi benigne praebentem)
I 24, 7
besteus I 9, 9. 34, 7 (?). 17. II 7, 1
bicors = dupleXy callidus I 11, 8
bifarius = ambiguus I 24, 11
biothanatus I 14, 8; cf I 36, 5:
morte uiuentes
bipinnis I 17, 8
blandiri: blanditur . . tibi tempus I
32, 13. blandiente saeculo primis
II 25, 2. — blandire noli tibi. 11
12, 7
blasphemare : blasphema(s), indocilis,
de cuius praestantia uiuis I 32, 3.
nomen meum blasphematur in gen-
tibus A. 442 (bibl.). Deum . . blas-
phemant A. 816
blasphemium = conuitium, uitupe-
ratio I 31, 7. — plur. II 34, 8
bonitas = munificentia : communicet
. . talis bonitatem in omnes A. 25 ;
c/. I 28, 1. II 39, 3
bonus = benignus, munificus: quid
te bonum fingis alieno uulnere II
24, 1. disce . . bonura (te) osten-
dere cunctis 1 30, 1. resistere Sum-
mo, qui uoluit nobis bonus esse
A. 541 sq. — bonum = opus mi-
sericordiae: fac sub Deo bonum
II 30, 3
Boreas = septentrio: et fugit ad
reges Boreae A. 981. II 1, 38
breuiloquentia in comparatione: et
te parem concupis fieri pecuniae
tantae II 23, 4
brutus A. 16. 920
bucina praeconura = magna uox
prophetarum II 35, 5
bullire: buUit in inferno rumoribus
ipsa gehenna II 28, 8
butyrum A. 409
Cadere = pelli: cadere de suo pri-
uato A. 254
caducus = inminens: morte caduca
A. 306
caecare = obcaecare: corde caecati
A. 460
caelestis = regni caelestis ciuis : cae-
lestis fieri, qui relinquant aras
eorum I 22, 12
caelicolae A. 1012
caeliloquax II 19, 3
Digitized by
Googlc
uerborum ot locutiouum.
201
caeli, orum II 39, 1. A. 1. 98. 103.
166. 671. 816
caeraentarius = structor I 10, 5 .
candide= re%iosc: obtemperant quo-
niam uniuersa candide legis A. 956
calcem remittere II 1, 13 (bibl.)
canere = uaticinar% praedicare 1
17, 5. A. 227. 241. 285. 345. 391.
461. 507. — canit omisso uocabulo
tuba A. 1001. — canentes = pro-
phetae A. 388 (c/. incert. auct.
carm. adu. Marcion. III 199)
cantica musica II 16, 22
capax = aptuSy addito infinitiuo:
fecit se uideri capacem = uisibile^n
A. 118
capere = accipere : qui Dei promissa
capiant A. 990. — capit c. inf. =
kYXonQsly hvdsxsrai : uersari maturum
infantia non capit aeuum 1 6, 4
captator Tcaptatorius V) = frumen-
' tarius jraudulentus II 24, 12
captiuare A. 814. — = expugnarei
casptiuatque prius Tyrum et fcJidona
A. 897
captiuitas A. 945
caritatem mundi sequentes II 19, 4
camalis == humanus: si patres car-
nales tales detestantur alumnos A.
731. — = corporalis: huic ergo
placuit carnalem (esse) mundi te-
norem A. 129
carnaliter nasci A'. 403
caro = corpus humanum : rector eras
carnis, non te certe caro rec^ebat
I 27, 15 (c/. Sall. Cat. J, 2). iu
bustis . . omnis caro redditur acto
II 39, 20. non caro recipiet ferrum
A. 147 (c/. Min. Fel. 5^, i corpus
fata uulnerum capiat). — inueni-
etis enim carnem (Dominum) in-
uenisse pro nobis A. 54. sumptus
est in carnem A. 120. humilis caro
nata (de Christo) A. 231. sed erat
Deus caro pro nobis A. 342. 367.
468. 632. 795
carpere: summa fastigia carpo A.
523 (cf. Verg. Aen. I 342)
castra = urbs, ciuitas II 3, 12. 4, 5
castum sedere A. 696 (cf. Arnob.
adu, nat. 5, 16)
casus = mors : filiorum casus II 32, 1
catecuminus II 5 inscr. et u. 9
causa : sine causa = frustra A. 76. —
causa resecta est = lis perdita
est{?) A. 262
caue ut non delinquas in ante II 5,
7. ulterius caue delinquas II 11,
8. deprimere caue minores II 22, 8
cedere = desinere : lusus puerilis
cessit I 6, 5. cessit prius facinus
A. 164
celatus = occultus A 317
cenare auro = uasis aureis in cena
uti I 32, 7
censere (= decernere) cum acc. c.
inf.: non censuit illos recipi I 3,
13
centesima = mura grauior : si fene-
rasti duplicem centesima nummum
II 24, 7
centria(?j = aculeus: centriam ere-
xit ad illum A. 637
cemere = secernere(7) A. 155
certe = utique: inspicite tales, sed
certe debilitatos II 30, 15. ignauia
pueris opus est, non certe robustis
A. 69. — infirmata significatione
post particulas disiunctiuas (=
oder aber, oder auch) : ut martyres
essent . . seu certe sanctorum chorus
prophetarum . . consurgeret II 1,
9 sqq. aut certe A. 785. uel certe
A. 857
ceruicosus = dura ceruice praeditus
A. 261. 543
ceruix: indoraita ceruix spernit iugum
ferre I 34, 1. dura ceruice recalces
I 38, 1. A. 229. ceruicem illi (Chri-
sto) depone I 32, 11
cetera = ceteroquin I 9, 2 (c/. Woelff-
lin. in Arch. II p. 92)
ceu = qiiasi II 35, 12. A. 520
choraulicus: turba choraulica I 32, 7
chorus prophetarum II 1, 11. (Cf.
canentes et Lucif. Calar. p. 167,
6. H. chorum episcoporuin.) choros
historicos II 16, 22. ymnificato
choro II 19, 22
chrisma regale A. 268
cibare: laute cibatum (= cenatum
esse) distenso uentie declamas II
20, 19
cineres = mors : post cineres nostros
I 27, 10 (cf. Min. Fel 11, 3)
circulus orbis A. 115. circulus zonae
17, 1
circumspicere = sibi parare : mortem
circumspicis ipse I 23, 3
citharoedus I 11, 1
ciuicus: ciuica turba I 1, 7
Digitized by
Googlc
202
Index
ciuitas = urbs II 3, 1. 14. A. 975.
979. 1031
clades = malum A. 164. = pro-
cella (?): rugit pestifera clades
A. 1009
clamare — praeconiare, edicere: I
27, 4. 40, 8. II 15, 2. 17, 13. 19, 8.
20, 13. 22, 15. 23, 11. 30, 11. 35, 5.
A. 52. 75. 313. 352. 443. 451. 533.
673. — clamantes = prophetae
1 40, 2 (cf. canentes). — = eiulare,
plangere: 1 24, 23. II 32, 13. —
= citare : clamaris a Petro A. 626
clarificare A. 463 (bibl.)
claritas = maiestas A. 286. 1043
claudere : canentibus rostra clusissent
= debuerunt facere ut prophetae
obmutescerent A. 388. — = obcae-
care: pectore clauso A. 47. 399. —
clausus = peractus: pro tempore
clauso (?) A. 301. haec est historia
clausa 411
clericus II 34 inscr.
cloaca = locus ignobilis: de cloaca
leuatus II 20, 1
co<a>ogustus I 37, 16 (c/. comment.)
codex legis = sriptura sacra A. 11
coepisse: discredere coepit = ovk
hiiiat£V6s A. 556 (cf K. E. Georges
in Berliner philolog. Wochenschr.
VII p. 250 sqq.)
cogere = iubere: quod maxime Do-
minus cogit euitare dilectos A.
203. = contunderCf subigere : quos
nulla poena coegit II 13, 8
cohaerere = haerere : conspicitis sti-
pulam cohaerentem in oculis nostris
n 25, 5
coinquinare I 3, 5
coitus (?) infandi = c. naturae repug-
nantes A. 175 {cf. incert. auct.
carmen adu. Marcionem 1 20 sqq.)
colere = magnifice uestire: fas in
Deo non est Ghristianam colifidelem
II 19, 6
colicli (?) = cauliculi I 34, 2
collegium = societas: adplicuitque
sibi similis collegio facto I 19, 7.
collegia quaeris II 33, 13
collocatio uerborum insolita: ipsis
sideribus aut Mars qui cum ipsa
deprensus zelo maritali deus nomi-
netur aduliscens? = aut Mars
aduliscens, qui cum ipsa (= do-
mina) zelo maritali deprensus {est),
ipsis {in) sideribus dem nomine-
tur? I 7, 7 sq. nimium tua cuncta
uidendo insatiabiliter I 29, 1
. sq. et fabrica cuius erant cum ipsa
= et cum ipsa fabrica etc. II 2, 19.
apud, stuite, Cyclopas II 36,
3. sacrificans periet idolis
{cod.) A. 748. turbaturque Nero
et senatus = turbatur et Nero
et senatus A. 910. more de nostro
A. 949. et de domo Dei ceu
nundinae f acitis astent II 35, 12.
permiue zabolico facitis ut tur-
bae p r n a t a ell 32, 12. — coniu>nc-
tiones et pronomina relatiua post-
posita: morimur itemque (idemque
cod.) per illum = itemque mori-
mur p. i. I 35, 4. certamen fugire
lites totidemque uitare = totidem-
que l. u. II 26, 3. semper homi-
cidae semper manibusque cruentis
A. 709. (De que longe ab initio
sententiae remoto cf. quae sub
ipsa uoce que notauimus,) parri-
cida patris semper e t super vus in
illo A. 729. (Flura afferuntur
exempla sub uoce et.) terribilem
legem malis bonis atque benig-
nam I 30, 17. — dolore nec uates
fiiium luxit defunctum: Omnipo-
tentis enim nec flens deducebat
alumnum II 32, 15. — beila uel
infanda I 26, 11. facti uel ut
aspides surdi II 9, 19. — De aut
cf. 17y 7. — multa signa facit
quoniam eius pseudopropheta I
41, 16. suggeret cum Dominus II
23, 14. quasi facile reris dum II
36, 2. fuerit quasi serui figura
A. 336. placeat cum A. 770. ter-
minet ut A. 941. agitur dum A.
1012. — partibus istis, exsiccat
fluuium quibus II 1, 29 sq. pene-
trat qui II 18, 9. fuerat quo
A. 566
collum = umerus: (daemonia) in
collo feruntur I 16, 12. ut portent
uictualia collo II 39, 16. grabatum
in collo ferentem A. 650
colonia = urbs (?) A. 976. 989
columna nubis et ignis A. 619 (bibl)
commouere = ird incendere A. 726
communicare {de munificentia) : com-
muni(c)a fratri II 31, 2. communi-
cet . . bonitatem in omnes A. 25 '
communis = affabilis, comis I 23, 2.
30, 15. II 22, 11
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
203
comparatiuus pro positiuo uel ela-
tiuo: citius A. 787. uelocius A.
659 (cf, Woelfflin. de comparat.
p. 64)
comtus (plur.) = ornaius II 18, 20
eoraulae II 19, 11
conari lucra II 23, 13. A. 603
concedere = condonare(?) II 11, 7
concitus (suhst. decl. IV) = ueloci-
tas(?) A. 981
conculcare = spernerej inludere A.
854
concupere (concupire ?) II 23, 4
concupiscencia II 23 inscr.
concuti numine I 17, 4
condiscere (= cognoscere) rectam
(uiam) I 22, 15
conditio = creatio^ creatura: hic
Deus omnipotens, dominus suae
conditionis A. 121 (cf. Au^ust. ciu.
Bei uol. I p. 469, 9 7)*)
conditor orbis I 26, 28. 27, 3. II 30,
6. A. 358 (c/. incert. auct. carm.
adu. Marcion. II 59)
conferre in altum = transferre in
caelum I 6, 26
confertim A. 851
confessio =ctUpa : destruitur martyr,
cuius est confessio talis II 6, 3
confiteri = peccasse (?) : pastor si con-
fessus fuerit, geminauit agonem
II 28, 1. —■ confiteri Christum A.
783
confusio = pudor, paenitentia : nunc
erit confusio (corJessio cod.) uestra
A. 465. non fiet in uacuum con-
fusio culpae II 8, 4
confusio auarum constructionum :
non ut illi putant Dauid de se ipso
referre A. 452 (cf. comment,). —
et de domo Dei ceu nundinae faci-
tis astent II 35, 12
congeries: rectos corde, bonos, deuotos
iegi diuinae II 15, 12. insciis, in-
doctis, ignorantibus A. 458 etc.
congestare II 23, 15
conaruentia legitima subiecti et prae-
aicati neglecta : quod Dei maiestas,
quid sit, sibi conscia sola est A.
102. quidquid est (Deus), unum
est A. 114. noc Deus est, hoc spi-
ritus aeui A. 108. idcirco (Deus)
nec uoluit se manifestare, quid
esset A. 363. tunc homo resurget
.. reminiscens, quid fuit ante A.
793 sq.
congruere : in(cestas in) feminas con-
gruit cultura lupana II 18, 22.
congruit in Pascha II 34, 1
coniunctiuus omissa ut coniunctione :
hortor, in aula recurrant II 10, 6.
hortor, ab errore recedant A. 14.
neque enim dico uel intimo, neci te
mittas II 23, 17. ei eo perreiit (?),
de uetusto more colatur I 15, 7.
congruit in Pascha, . . laetentur et
illi II 34, 1 sq. fecit, loquerentur
lingua diuersa A 168. Emmanuel
autem uocetur, iusserat illos A. 407.
quod fuit rogatus, subueniret uino
defecto A. 658. — coniunct. pro
acc. c. inf. : Monteses deos dicitis,
dominentur in auro I 21, 1. qui
putas, post funera non si^ I 27,
11. — coniunct. praes. pro futuro:
sic erit ut perna minime salfacta:
putrescat A. 72. de ligno uitali
si sumpserit ille, in aeternum uiuat
A. 326. — coniunct. imperf. uel
plusq. pro oportebat c. accus. c.
inf: lei ab ipso lata fuisset =
oportehat ah ipso legem ferri I 6,
14. occurreret illi per auras I 11,
15. solueretis eos magis in uascula
uobis I 20, 7. sufficeret illis utique
A. 22. canentibus rostra clusissent
A. 388. fecissentque bonum, et
erant in parte legati A. 740. —
coniuMct. perf. (?) pro futuro uel
potentiali: tu si talis eris, sine
causa fideris II 15, 10. — coniunct.
perf. pro imperatiuo : mens patiens
fueris: intellege, martyrem esse II
7, 18
conplacere insequente inf. uel acc.
c. inf I 22, 9. A. 185. 359
conplere = consummare : sei milibus
annis conpletis II 39, 8. conpleto
millesimo anno II 39, 18. conpleto
spatio A. 835. — iuita prophetias
conpleuit omnia Christus A. 532.
diierat et ipsud et conpleuit omnia
dicta A. 552. ut mysteria Christi
omnia . . conpleatur II 1, 15 sq.
tunc autem properant conpleri legis
narrata II 1, 21. omnia conplentes
legis II 1, 28. cf. replere
conponere se = per fraudem se suih-
ornare 1 17, 11
conposite = ficte I 41, 4
conputare = aestimare: secundum
Digitized by
Googlc
204
Index
scriptnras non est conputatns ab
ipsis A. 258
consciens = socim : conscientes ante
latroni A. 692
consecutio temporum neglecta : iussit,
nequis illos adoret 1 8, 7. Emmanuel
autem uocetur, iusserat illos A.
407. — sufficiet scire quod esset
I 35, 17. apparet, qui sit Deus
. . , et cuius in nomine crederemus
A. 381 sq. audite, quod . . nutri-
retur melle A. 409
considere = morbo collabi II 30, 4
consilia = cogitationes : raoribus uti-
que consilia uestra debentur I 6, 6
conspirant in malo I 12, 13
consonantia uocum et syllabarumi
legando de lege I 1, 6. 41, 4. iegem
.. legentes I 20, 6. inmortalis
enim habuit a mortalibus arma
I 6, 24. genuit generatus I 10, 8.
domino dorainorum I 22, 9. sanc-
tura sanctorum A. 267. qui sim-
piicem fingis, simpliciter uiuo
cum isto uiuere te credis? I 23, 6.
omnes omnino I 35, 23. II 20, 16.
{Cf. Gust. Landgraf in act. semin,
Erlang. II p. 59.) caecus caecum
in fossa reducit I 37, 4 {bibl).
lucernae lumen II 3, 14. luna lu-
cebit 11 3, 18. uestra de uestro
II 20, 23. lectore legente II 35,
5. in prece fieiida(?) ut fiant silentia
II 35, 15. ipsam . . praestat . . ipse
dominator II 14, 6 sq. inuenietis
enim camem inuenisse A. 54. {Cf.
Gust. Landgraf l. l. p, 56.) in-
pudica nosse pudicis A. 210. si
fuerat castus, incestus proficit inde
A. 211. inuisibilem esse uidendum
A. 285. auribus audit A. 128. haec
speranda nobis spes est A. 303.
dicta prophetica dixi A. 548. sacra
sacrilega A. 680. unum quaere
Deum, qui quaerit hostia nuUa
A. 703. parricida patris A. 729.
oculus non uiderat ante uidendo
A. 790. — pergit perieus I 1, 8.
pax et patientia I 28, 1. intra sub
antra (?) 1 34, 8. quod libe(t^ licere
praesumis II 16, 21. — laudem
cum luctu II 33, 9. de serra seca-
tus A. 514. saeculi silua A. 605.
pectus pugnis pertunde II 21, 13.
non pudeat neque pigeat procur-
rere II 31, 13. titulutur talis edictus
A. 462. — zelantes fauore Christo
offerte odorem II 19, 23. dum
c u p i s , inde p e r i s II 23, 1. reddite
uos Christo similes, filioli, ma-
gistro II 26, 6. seruate quod
estis et memorare potestis 11
26, 10. idcirco ministri facite
praecepta magistri II 27, 2.
dum leue uidetur cuicumque ne-
que uitatur II 35, 1. quidquid
tenet caelum, prospicit ubique
de caelo A. 127. luget in aeter-
nura quae se iactabat aeterna
A. 923.
Ceterum in illis (uobis) si spem esse
putatis,
In totum erratis, si Deum et fana
colatis I 37, 21 sq.
Quid plurimis opus est, cum res tam
aperte probatur,
Cum is, qui taxatur, populus iam
in illo laetatur?
IUi autem miseri, qui fabulas uanas
adornant
Et magum infamant, canentibus
ora clusissent.
Quales eos dicam, antequam dispersi
fuissent etc. A. 385 sqq.
Excurrit alius ad sortes, aues aspi-
cit alter;
Belantum cruore fuso malus inspi-
cit alter I 22, 2 sq.
Tu tamen, mox moreris, duceris in
loco raaligno
In Christo credentes autem in loco
benigno I 24, 19 sq.
Vertis te in faciem et dorsum
Deo remittis;
Mergis te in tenebris I 24, 9 sq.
Ipseprata tuagubernat, uineasipse,
Ipse greges pecorura et quidquid
possides ipse, I 29, 6 sq.
Nec dolore duxit pater filium
mactandum ad aram;
Dolore nec uates filium luxit
defunctum 11 32, 14 sq.
Inniittit luxurias, per quas perdat
filios Alti
Agonia inmittit, spec(tac)ulis ire
cruentis A. 208 sq.
Interdum quod meum est, q u i p r i u s
erraui, demonstro
Rectum iter uobis, qui adhuc
erratis inanes A. 83 sq.
Acceditj quod in acrostichis II 8
et 39 uersus ad unum omnes
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
205
eisdem Utteris e et o clauduntur.
Etiam acrostichi II 27 plerique
uersus eadem littera i desinunt,
quo in carmine cum uers. 1 ulti-
mum uocahvHum caste faxiUe mute-
tur in casti et uers, 6 lectio incerta
sit, suspicio est Commodianum
huius quoque acrostichi omnes uer-
sus eadem littera clau^isse.
consuetum esse — consueuisse-. fece-
runt quod erant consueti A. 545
consulere I 22, 14; cf, comment.
consuli deponens = XQT^atrjQLa^s-
ad^ai (?) : ubi sunt consulti de uita
I 22, 5
consurgere in ira A. 849
contange corpus A. 562
contra resistere A. 911. 973. contra
(re)pugnare A. 982. uim . . reddere
contra II 7, 17
contrarius = qui contraria agit A.
82. — = aduersans: contrarium
nullus patitur sibi filium esse A. 721
conuersari c. d<it.: conuersatus hu-
manis = cum hominibus A. .372
conuertere = mutari (?): in una
flamma conuertit {cod.) tota natura
II 4, 6
copiosus: uino copioso parce II 22, f)
copria = homo putidus A. 612
cor = mens, animus: corde uiges
I 19, 15. corde sopiti A. 16. corde
caecati A. 460. cor facere (= me7i-
tem conformare'^) A. 584. inscia
corda I 1, 3. leuia corda I 34, 10.
sic et corda recedant I 6, 5. corda
sopire (?) II 36, 5. susum corda
II 35, 14. incrassato corde I 38,
3. indurato corde I 40, 11. corde
durato A. 243. 400. bono corde
tueri A. 580. bono corde uiuere
A. 718. ex corde qui credit II 18,
13. dolus (= dolor) cordis II 32, 1.
accipit corde monita A 78. si corde
retractes I 27, 13. malitiam nullus
dimittit . . de corde II 15, 6. —
toUite corda fraudis (= fraudu-
lenta) 1 30, 19. tollite corda fera
I 33, 4. tabescunt corda A. 919.
corda {mea) tremescunt A. 881
coronari = martyrii laudem adi-
pisci II 20, 3
corruptor (morum) I 6, 22
creatura = rerum natura: caelestem
populum gaudet creatura uidere
II 1, 35. ardet creatura gemendo
II 39, 11. agnouit Dominum om-
nis creatura latentem A. 636. ex-
cipere sanctos ipsa creatura laetatur
A. 964
credere in c. acc. : in Domini credere
crucem I 36, 9. — cr. in c. abl.:
in Christo I 24, 20. II 5, 1. A.
333. 536. in lege secunda I 25, 11.
in cuius nomine crediderunt gentes
A. 300. 382. — cr. c. dat. (Ghristo,
Deo) I 25, 13. 22. 33, 9. A. 615.
669. 741. 841. quisque tribus credit
et sentit unum adesse A. 803. cre-
dere legi A. 766. — ahsolute de
fide Christiana: I 32, 10. 34, 18.
35, 10. II 18, 13. A. 664. — credi-
disse = credere coepisse, niatev6aL
A. 536. 569. 664. — = tradere:
breuis est nobis credita uita A. 31.
— credent = credunt I 25 inscr.
et acrost.
criminosus = nefarius A. 7
cruciari, quia = dolere, indignarij
quod A. 847
cruciarius = crucifixus 1 32, 8
cruciatio = cruciatus A. 404
cruciatus dare {ut poenas dare) A.
752
crucifixus A. 358. 528
crucistultitia I 36 inscr.
crudescere = crudelem fieri: sed
magis intra crudescunt ad populum
Christi A. 865 sq.
cruentus = qui manm sanguine in-
quinauit: I 16, 1. 37, 18. II 1, 19.
10, 8. A. 395. 526. 737. 778
cruor : cruore profuso I 12, 3. A. 414.
cruore fuso I 22, 3. — = caedes:
mactantque uiros ingenti cruore
A. 916
crux . . stultitiam facit adulteri genti
I 36, 3 {hibl.). rex aeternitatis per
crucem diros adumbrat I 36, 4.
in Domini credere crucem I 36, 9.
cruce leuare A. 454. 457. cruce figere
A. 459. 1048; cf. crucifixus
cuius, a, um I 23, 15
culpa: redditus in culpa pastor sae-
cularia seruans II 28, 6
culpare = inprobare^ uituperare I
7, 21. A. 28
cultor terrae I 39, 8
cultura : cultura daemonum I 3 inscr.
c. templorum I 35, 19. — = uesti-
tus, ornatus II 18, 22
Digitized by
Googlc
^06
Index
cultus iplur.) = ornatus : non culti-
bus (probata) sed bona mente II
18, 14
cum causale c. indicat : cumque Deum
nosti, esto bonus tiro II 5, 5, quid
plurimis opus est, cum res tam
aperte probatur A. 385. — cum
aduersatiuum c. indicat.: qui no-
lunt accipere frenum Dei . . , cum
ipsi non durant seruorum talia ferre
A. 754 sq.
cumoralem (cod.) illi parate I 10, 3
cura (= curatio) aegrorum A. 232
curare sacra A. 680. c. religionem,
deos I 12, 10. 21, 2(?>. non en-
plastro curauit A. 235. de uerbo
curabant infirmos A. 574. — c. inf. :
non hoc curo disputare I 22, 13
Daemones I 3 inscr. 22, 10. 35, 19.
A. 683. 697
daemonia I 16, 11
damna = pecuniae iactura I 26,
10. A. 596. — = amissio bonorum
Christianorum II 5, 10 {cf. I Cor.
5, 15). 8, 7
dare = concedere c. inf. : illud quo-
que datur scire I 34, 20. nec dabis
sanctum tuum interitum . . uidere
A. 448 (bihl.y responsorem . . non
dedit Deus pauperem esse II 31,
6. — = facere: dare iudicium II
1, 48. rectorem in terra dederat
Deus angelum istum A. 153. ■—
= exhibere, edere : da . . Deo . .
honorem I 27, 20. gemitum, fre-
mitum dare U 4, 3. A. 901. de
istis date priorem I 13, 2
datiuus pro genetiuo: dixerat hunc
Daniel nouissimum esse prophetis
A. 226. et stetit illis in medio A.
554 [cf. in medio populi I 30, 2).
nascanturque quasi denuo suae ma-
tri de uentre II 10, 7. — pro in
uel ad c. accus.: caelo redire I 3,
5. intrate stabulis I 33, 5. per-
ducunt poenali barathro I 34, 10.
initent(?) balneo II 35, 11. balneis
ire A. 677. deraergunt inferno II
39, 21. spec{tac)uli8 ire cruentis
A. 209. — Deo reuersus (peruersus
cod.) 1 30, 13. uertite uos Christo
I 35, 20. — datiuus commodi uel
incommodi: bis Deo peccas, qui
lites fratri protendis II 6, 7. con-
demnat se ipsum graruiter qui regi
delinquet II 7, 8. martyrium . .
tollere Christo II 22, 17
de = a: petere summo de Rege II
8, 12. — = ex: translatis ludaeis
. . de terra Aegypti I 2, 8. malitiam
nuUus dimittit de corde II 15, 6.
quod essent de semine prauo I 3,
12. lex de ligno processit I 35, 14.
de scelere duorum fratrum enatae
n 1, 17. de infemo leuatus I 41,
7. de cloaca leuatus II 20, 1. uiuum
te de mortuo reddit I 27, 21. de
domo Dei ceu nundinae facitis astent
II 35, 12. numine de tanto fecit
se uideri capacem A. 118. donas
tu de lacrimis (= ex opibus.cum
aliorum lacrimis collectis) II 24,
10. de labore (= ex mercede la-
boris) mittere debes II 31, 14. —
= secundum: de uerbo I 23, 5.
de lege (= secundum scripturam
sacram) I 40, 4. de uetusto more
colatur I 15, 7. barbaro de more
I 23, 4. more de nostro A. 949. —
= abl. instrum.i de manibus uestris
factos I 2, 3. uiuere non poterat
de suo I 10, 7. de cuius praestantia
uiuis I 32, 3. de malo lucrantem (?)
II 23, 3. de lucro mercis su(m)i8
te piare II 24, 14. de tuba canebant
A. 227. non . . de ferro secuit, non
enplastro curauit A. 235. de serra
secatus A. 514. percussus de lancea
A. 558. de uerbo curabant A. 574.
non de uoce mea (= non meis
uerbis) * . dixi A. 548. quattuor
milia . . de septera (panibus) refecit
A. 654. — = abl. causae: cuius
de peccato morimur A. 324. multi
de successu rapiuntur saeculi silua
A. 605. de inuidia plasraae I 35,
2. — = abl. inopiae: patrem de
regno priuauit I 5, 2. — = genet.
obliuitos esse mortuos de gesto
priore I 27, 8. — = quam in
comparatione : de istis date priorem
I 13, 2
debere: moribus . . consilia uestra
debentur I 6, 6
debilitati = debUes II 30, 15
debitus = meritus II 39, 23
decet c. dat: si decet hoc rudibus
A. 70
decipere c. acc. c in/. = mentiri (cf,
errare): quid illi decipiunt gentes
puros esse lauacris? A. 686. —
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionuni.
207
= af fliger e, perdere: demonsirmit
(Deus) fortia Pharaone decepto A.
40; cf. K. E, Georges, philol.
Bundscfuiu II p. 885
declamare = pronuMiare: si pro-
pheta tantum {unus) declamasset
in orbem II 15, 3 (II 2, 4). laute
cibatum . . declamas II 20, 19. —
= plamere: in poena sero declamat
A. 784
decUnatio nominum suhstantiu>orum :
lucernas, diuitias, pecunias, propo-
sitas duas uias nominatiui plur.
in codd. II 26, 9. 31, 1. 35, 9. A.
699. — fili nom. plur. II 17, 8.
A. 674. 732. 735. — luis, subolis,
prolis, famis nom. sing. I 26, 13.
36, 7. II 16, 7. A. 846. — satellem
II 12, 14. — calci, bipinne, ana-
stase, mare ahl. sing. II 1, 13. I
17, 8. II 3, 1. 4, 8. — artis, piscis (V),
genesis, uocis, sortis, gratis, auis;
uirginis (cod.), doctoris (cod,), mar-
tyris (cod.) nom. uel acc. plur. 1 3,
9. 7, 17. 16, 2. 18, 11. 22, 2. II
29, 10. A. 255. - I 16, 10. II 16,
15. 17, 19. — exercitu, luxu dat.
II 1, 39. A. 983. II 20, 5. — tribum
gen. plur. II 1, 4. — decl. nom.
propr.: Babyloni nom. plur. A. 907
(c/". fili). — louis nom. I 5, 8. 6,
1. 7, 4. — Moysi gen. I 2, 5. A.
518. 522. 536. — Dafinem I U, 12.
— Cyclopas I 6, 23. Titanas I 12,
3. 20, 1. — decl. nominum adiec-
tiuorum et participiorum: paupera
nom. sing, gen. fem. II 30, 9. pau-
peris ahl. plur. II 20, 16. — con-
potis = conpos(?) I 32, 15. — cum
rege caeieste II 1, 32. 3, 2. de
fabrica . . caeleste II 3, 2. caeleste
uoce II 15, 2. crudele de nato A.
722. protegenti, breuiori, diuiti
ahlatiui II 13, 2. 29, 15. 31, 4. —
terribilis omnis . . fortis, similis,
caelestis, siluestris nom, uel acc.
plur. I 7, 14. 19, 7. 22, 12. 33, 5.
— belantum I 22, 3. clamantum I
40, 2. — decl. pronominum et
numeraliwn: haec nom. sing. gen.
fem. II 1, 4. alium nom. sing, gen.
neutr, II 10, 10. — illum ac(?. sing,
gen. neutr. II 22, 5. — ulli gen,
sing. (?) A. 908. — uno, nullo, solo,
utroque datiui I 19, 3. 33, 9. II
22, 13. A. 136. 93. 106. II 11, 3.
— ipsud II 25, 9. A. 552. — utrum-
que gen. plur. (?) 1 16, 4. — neminis
A. 359. •— duo acc. A. 871. — in-
declitiahilia: Abel gen, 1 36, 16.
acc. 1 39, 9. Abraham acc A. 48.
622. Amos acc, A. 423. Balaam
dat. A. 625. Cain acc. I 39, 8. A.
156. Dauid acc. A. 452. lacob gen.
A. 297. lesse gen. A. 291. Israel
abl, A. 291. 369. Manasse ahl. A.
514. Nohel (cod.) gen. I 36, 7. Sion
gen. II 19, 5. A. 265. Thamar gen.
1 39, 7 ; cf, metaplasmi declinationis
decollare A. 222. 516
decrepitus luxu praesepis(?) I 24, 2
decumbere lecto = hettldgerig werden
U 30, 9
decurrere: nisi quid tu fani decurris
I 21, 6. in syiiagoga decurris I 24,
dedicare = indicare(?): proprium
satellem dedicat esse II 12, 14
deducere: in fossam . . deducunt I
37, 14. — = sepelire : flens deduce-
bat alunmum II 32, 16
defectus = defkiens A. 658
defensor = patronus, causidicus A.
589
deferre = offerre: obsequia iusta
maiorum cuique(?) deferte II 26,
5. = pararCf iniu>ngere : seruitium
. . hostibus sine lege deferre II 9,
7. = referrCf narrare: nimium
(est) de illo tota deferre I 37, 15
deficere = mori 1 6, 12. 16. 18, 7. —
= infirmari : deficit manus A. 881.
— = omitterCy praetermittere c.
inf.: in modico sumpto deficitis
Christo donare II 34, 5
deflere sine obiecto: perdita coniuge
defies 1 26, 14. in reatu tuo sorde (?)
manifesta deflere II 8, 5. uoce de-
flentes A. 939
defunctus = mortuus I 2, 6. 20, 4.
23, 10. 24, 4. 25, 15. 26, 6. 27. 37.
27, 2. 4. 29, 3. 37, 2. n 32, 15.
33, 4. 10. 12
defungi = ahsoluere: defungi partu
I 12, 7
degustato pomo A. 323. de ligno uitae
deguatat A. 333
Dei uel Christi cognomina: Aitus I
40, 3. II 35, 17(?). 37, 6. 39, 15.
A. 208. 313. 969. Altissimus I 3,
7. II 8, 3. 16, 25. 24, 4. A. 366.
486. 666. 842. 867. Dominus sae-
Digitized by
Googlc
208
Index
pissime. — Eicelsus I 41, 20. —
maiestas I 17, 5. 17. A. 280. 467
(102. 130. 233). — Omnipotens I
2, 10. 3, 1. 12. 6, 17. 8, 4. 22, 8.
27,-22. 29, 19. 37, 17. 41, 18. H 1,
22. 17, 5. 24, 9. 32, 16. 37, 5. A.
288 sq. 941. — Summus I 30, 20.
II 16, 17. 17, 3. A. 26 sq. 55. 216.
320. 438. 546. 688. 728. 745. 924.
931. 966. — Rex I 37, 17. II 8,
12. 9, 14. 11, 5. 12, 4. 11. 21, 6.
— Vnus II 16, 9. — Vnctus II
31, 15
deiectus = humilis A. 336. — de
suo gradu deiectus II 7, 9 {Tertull.
resurr. c. 2)
delicias fruitur {de aeterna heatitu-
dine) I 26, 34
delictor (?) = peccator II 11, 5
delingere = lambere II 2, 10
delinquere c. dat.: grauiter qui regi
delinquet II 7, 8
deludere = uitiare: nobilium uxores
. . delusit I 5, 3
delumbare = delumhem fieri I 16, 10
demergere = demergi: demergunt
in ferro II 39, 21. {Min. Fel.
34, 11.)
demittere = deicere: in puteum
esse demissum (dimissum cod.)
A. 477
demonstrare = monstrare, ostendere,
exhihere : uiam erranti demonstrat
I 1, 1. facultatia dona demonstres
II 18, 17. diuitias corde demon-
strat II 19, 21. nuUum uerbum
de lege demonstrant A. 706
denudare = spoliare II 29, 12
denuntiare =praedicere : bunc ipsum
Esaias bumilem denuntiat esse
A. 335
denuo = inuicemy mutuo (?) : pas-
cere tu quaeris, stulte, qui te denuo
pascat II 20, 17
deperire = perire A. 691
depingere = pingere: I 9, 1 =
descrihere (?) : furem depingitis esse
(Inuictum deum) I 13, 4
deplorare = plorare : oppressus usuris
deplorat factus egenus II 24, 11;
cf. deflere
deponere = ponere : in plaga depo-
situs homo A. 338 (bibl.). — =
diruere: ciuitates quoque depo-
nunt A. 976. — demittere: tem-
pera te Christo et ceruicem illi
depone I 32, 11
deportare = portare A. 63
deprauare: deprauauit mentes acer-
oas A. 174. ut illos corrigerent
deprauatos denao Summo A. 216
deprecatus (pass.) = rogatus A. 645
depretiare: Deus in bominem depre-
tiatur ab illis A. 196
deprimere caue minores II, 22, 8
depurgare: tu te quasi malum (malo?)
depurges II 24, 8
derogare (?): mortis et deroget ea
quae sunt II 7, 7
derumpere = rumpere: legera tar-
taream derupit A. 641
descendere : in quorum . . descendunt
(discendunt cod.) sanguine diri A.
756
deseruire: praecepit Omnipotenti sibi
soli deseruire I 2, 9 sq.; cf. II
22, 13
desidere = morari II 1, 1
desidias omnis omitte II 12, 7
designare = ostendere, demomtrare :
teque (lex) designabat I 25, 11.
credere (ei), quem libri designant
A. 435. — c. inf.i sterilis Cbri-
stianos uos esse designo II 14, 9.
hunc sanctum sanctorum Daniel
perungui designat A. 267
desperato furore A. 539
destruere = infirmare , perdere :
destruitur totum = omnia pereunt
I 26, 15. quam (inuidiam) Deus
. . destruxit A. 776. — = digni-
tate priuare: destruitur martyi",
cuius est confessio talis II 6, 3
desubito II 2, 2. A. 249
detergere = depellere, defendere:
ut inuentiones diabuli detergeret
omnes A. 152
detestabilis dies A. 1000
detinere: mens mundo detenta II
35, 5
detractas nunc et Dei nomen (=
aspernaris?) II 28, 11. — =
xad^dntsad^uLy reprehendere (?) : uno
uerbo suo qualiter uos ille detractat
I 31, 2
detrahis proximi fama(?) II 35, 19
detransfigurare A 110
deuenire = uenire A. 243
deuitare = uitare, transgredi: ob-
seruas mandatum hominis et Dei
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
209
deuitas II 16, 14. iusta praecepta
deuitas n 16, 25
deuotus: Deo d. II 27, 5. 32, 17.
Christo d. II 33, 5. d. lcgi diuinae
II 15, 12. — sine datiuo =p%tu,
religiosus II 28, 11. 35, 17. 39, 4
dexter: loca dextera = loca beato-
runt I 26, 33
diabolus A. 775. diabulus A. 152
(c/*. zabulus). — diabolicognomina:
adulter I 36, 3. A. 179. 206. 985 (?).
uetus . . hostis A. 181. (inyidus)
hostis A. 361. (uetus) latro A. 183.
317. 692. iuiquus II 21, 10 sq.
malus II 1, 45. 16, 4. (21, 5.)
malignus II 18, 23(?). seductor
antiquus A. 207. temerarius ille
A. 173. (Cf. carmen incerti auct.
adu. Marcionem u. 5.)
dicere: anni dicentes I 6, 2. — dici-
tur c. acc. c inf. : dicitur et fulmen
Cjclopas iUi fecisse I 6, 23. — =
iubere: cum Dominus dicat in
gemitum edere panem II 17, 1
dictum = edictum: non uult dicto
parere A. 80. excipere numquam
uoluerunt dicta diuina A. 217. {Cf.
Tac. ann. I 77.) — = uaticinia :
prophetarum dicta A. 239. dicta
prophetica A. 548. 552
dictus = edictim: qui Caesaris dictus
(dictos cod.) obaudit A. 81
diducere uestimenta II 32, 8
dies gen, masc: ultimus . . dies I
11, 21. die decreto II 13, 5. ex
protoplasto die II 22, 2. status . .
dies A. 994. dies tuus 11 23, 18.
faustum . . diem II 33, 8. tertio
die, quarto die A. 551. 861. —
gen. fem.: die dominica II 20, 21.
A. 559. die qaarta A. 642. qaarta
dierum I 8, 5. — omnibus . . die-
bus = cottidie II 20, 16b noctibus
diebusque precare II 8, 1. dies de-
testabilis, ardens = dies nouissimi
iudicii A. 1000 (bibl.)
differri(?) = distineri, occupari 1
29, 1
digne = pro dignitate: cui digne
prouenit II 9, 4
dignitates- = summi magistratus 1
26, 15
dignitosi II 39, 12
dignoscere 1 32, 6. 36, 15. dinoscere
A. 65. 99. 113. 244
XV.
dignus : Deo dignus II 19, 15. A. 88.
Caesari dignus A. 23. Dei(?) dignus
A. 671 ' ^
dilectus = homo Dei: Helias ueniet
prius signare dilectos I 41, 8. quod
. . Dominus cogit euitare dilectos
A. 203. qui sunt persecuti dilectos
A. 821. huius sepultura dilecti A.
476. cf. electus. — = amatus:
seruiuit (lacob) pro minore dilecta
(Rahel) I 39, 3
diluuium A. 44. 162
dimittere = omittere: dimitte pristina
gesta II 12, 2. malitiam nullus di-
mittit II 15, 6
dirus = noxius, scelestus: respice
terrenos iudices, in corpore qui nunc
excruciant poenis diros I 28, 6 sq.
36, 4. A. 756
discere = coanoscere : discite, quaesOy
bonum I 22, 7. disce Deum, stulte
I 29, 12
discens = discipulus 1 37, 6. II 18^
1(?)
disciplina caelestis I 26, 1. A. 220
discredere I 1, 3. 23, 10. 25, 17. 29,
15. II 24, 3. A. 556
discum mittere I 11, 19
disperdere I 2, 4
disponere = decemere, institu^re:
non ita disposuit, ut tu putas, Deus
aeternus 1 27, 7. A. 280. 529. dis-
positum tempus = tempus statutum
II 25, 1. — = putare: tu licet
disponas nihil te sentire defunctum
I 27, 2
disputare = docere: tu tibi de illis
ipsi disputare deberes I 21, 4. dis-
putabat nemo de uita A. 172
disrumpere moenia A. 1028
dissimulare = neglegere: dissilnulas
legem II 15, 1
dissipare = tollere, conficere: qui
persecutionem dissipat sanctorum
A. 812
distendere: distenso uentre II 20, 19^
{cf. Saluian. 178, 10 P. cruditate
distentos)
distinguere c. inf. duos . . populos
distinxerat esse (cod.)RebeccaA.l89
diurnus = cottidianu>s : prandia . »
diurna II 20, 15. uicta diurna II
23, 14. sumpta diuma(?) II 34,2. de-
lictum diurnum 11 35,4. — diurnum
= coUidie 1 26, 10. A. 599. 609
diuersus = uariu>s II 27, 7
14
Digitized by
Googlc
210
Index
diuinas = futurorum praescius,
uates I 11, 1. 7. 9. 16. 22. 18, 10.
A. 38. — diainum = uita diuina,
paradi8U8(^) I 36, 5
doctor = ecclesiae antistes II 16,
1. 16. 22, 16. A. 61
doctrina aitae II 7, 6
doctus = prudens: anni te non
possunt iam triginta reddere doc-
tum I 26, 7. curiositas docti in-
ueniet nomen in isto II 39, 26;
cf. indoctus
dolere = mdle esse: cui plus dolet
intus A. 597. — - = misereri : doleo
uestri II 20, 2. qui nesciant uUi
(= uKtt*s?) dolere A. 908
dolore = cum dolore II 32, 14 sq.
dolus = dolor: in futuro tibi spes
est sine dolo uiuendi I 26, 19.
filiorum casus licet et dolum cor-
dis relinquat 1132, 1. (Cf Sitzungs-
berichte CVIL p. 786.)
dominator II 14, 7. A. 257
dominicus 11 20, 21. A. 659
domus orationis II 36, 13 (bibh)
domum stomachi (= «ec^ws) pulsare
II 35, 4
donare = dare, tradere: uolucribus
donat in escam A. 912. — = con-
donare: genitalia (peccata) sola
donantur(?) II 6, 8. peccata pri-
stina donat A. 746
donum: facultatis dona (= diuitias)
demonstres II 18, 17
dorsum = tergum: dorsa sua alli-
dunt parca bipinne I 17, 8. dor-
sum Deo remittis I 24, 9. dorsum
quoque meum posui ad fiagella
A. 354 (bibh)
ducatus: angelus Alti, qui ducatum
eis .. praestet eundo A. 969 sq.
ducere = vTCaysLv, ad supplicium
dueere A. 884. — ducere se = in-
cedere: tramite uos recto (?) ducite
II 22, 10
dueUum (?) II 10, 1
dum c. coniunct. : da nunc ergo Deo,
fragiUs dum moreris, honorem 1 27,
20. — dum mitteret discum in
altum, sublapsum non potuit reti-
nere I 11, 19. mactabant iustos
. . , dum nollent accipere frenum
A. 219 sq. dum sibi primatum
uindicaret, causa resecta est A.
262. — Multo saepius cum indicat.
dummodo = donec(?) 1 25, 18
durare : corde durato A. 243. 400, —
intrans. c. inf : com ipsi non durant
seruorum taUa ferre A. 755
dums: hic ergo rex durus et iniquus
A. 869. nuntia dura A. 899
Ebibere = uincere, opprimere : quam
(mortem) ebibit Dominus A. 362
(bibl.)
ecce : stulte, non eras et ecce nideris
I 24, 5. ecce uidemus A. 800. ecce
modo mete I 25, 7. ecce diu tacui
n 2, 5. ecce miUtatur II 11, 4.
ecce prosequuntur II 33, 11. ecce
quia caeci ipsi sunt A. 601
ecclesia I 27, 22. 39, 4. II 14, 1. 18
inscr. 20 inscr. 20, 9. 28, 13. A.
858
edictum I 8, 12(?). 11 26, 8
edictus = edictum: titnlatur taUs
edictus A. 462; cf. dictus
edocere(?) c. dat. A. 672; cf. 58. 60
educere = aedificare I 10, 4. 11, 4.
— = edere, efficerei^) : in quorum
itinerequid dicam quod Deus edncet
II 1, 33
effigies: ad quorum (regum) effigies
faciebant idola uana 1 2, 7
efioderunt manus meas =perfoderuf^
A. 270 (Ubl.)
eicere = educere : inde (= ex Aegyp-
to) Deus iUos eiecit duce Moyse A.
192 (cf. Boensch, It. u. Vulg. p.
362)
eiulare II 21, 13
electi = homines Dei: beUum cum
inferret electis suis in orbem 11
1, 10. Christus descendit ad suos
electos II 1, 22; cf. dilecti. (Post
consonas litteras electus, post uo-
cdles dilectus a Commodiano usur-
patur.)
eUdere = interimere 1 16, 1
ellipsis pronom. demonstr. ante relat. :
unde non efi^ugies (eum)^ poenam
S)ost fata qui ponet I 28, 12. uadis
eo) ubi nescis I 30, 3. nunc . .
as est credere (et), quem Ubri de-
signant A. 435. non est culpa satis
una (eis), qui credere nolunt A.
439. si prius non digitum misero
(eo\ ubi claui fuerunt A. 657. —
ell. pron. indefiniti: nunc si non
habes (quidquam\ coUige I 25, 8
(cf. Eu. Matth. 25, 29 Vulg.). certe
si (quis) non ipse pugnat, uel sug-
Digitized by
Googlc
uerbornm et locutionum.
211
gerat illis II 20^ 4. dat uobis ezem-
plum, post funera surgere (cUiquem)
poBse A. 110. si fuerat castus (aU-
gu%8)f incestus proficit inde A. 211.
— ell. uerbi ex antecedentibus
supplendi: succollat, quando libet,
eum et, quando ijibet)^ deponit I
19, 10. sicut ulmus amat uitem,
sic ipsi pusillos (amate) 1 30, 16.
nunc si tamen credis; sin autem
{=: sin autem non credis)^ pro eo
timebis I 32, 10. non prouidens
quae te (prouidere) oportet I 32,
14. .quod crucifizus sit cum sic
(= cru^fiai) oporteret eundem A.
528. — elt uerbi esse: dum mor-
tuus (8um)j non bibo, dicis 11 36,
4. Saturnusc[ue senex si deus (est)
I 4, 1. nimium (est) de illis tota
deferre I 37, 15. summa tibi (est)
II 5, 11. nibil melius (est) inuenisse
II 31, 10. quis melior medicus
(est) . . ? A. 15. quo tibi uita (est)?
A. 308. uincere qui poterit aut
latere, magna tropaea (sunt) II 9,
2. dic, ubinam frater (sit) I 26,
30. pax uobis (esto) A. 554. 560.
buic ergo placuit carDalem (esse)
mundi tenorem A. 129. quo tem-
pore nos ipsos spero (fore) iam in
littore portus A. 792. — elL ali-
orum uerborum: gratias Domino
(ago) A. 9. die dominica quid
(fades)? II 20, 21. pauperies sana
quid (jfaciet)? II 31, 1
enussus . . Dei . . ignis II 4, 2
emundare = emendare : ad quos emun-
dandos saepe Deus misit alumnos
A. 215
enasci : sunt autem de scelere duorum
fratrum enatae II 1, 17
enim = profecto, sane, certe II 5,
4. 8, 8. 19, 4. A. 820. 980
enplastrum A. 235
enuntiare = palam dicere, praedi-
care : quem Mojses enuntiat ipsum
A. 48. ut enuntietur cracifixus con-
ditor orbis A. 358
enuntiatum relatiuum pro condici'
ondli: uincere qui poterit aut
latere, magna tropaea II 9, 2. amit-
tit et patriam et regem, cui digne
prouenit, pugnare pro patria qui
noluit II 9, 4 sq.; cf, comment.
enuMtiata transitiua, in quibus con-
iunctiones causales pro acc. c. inf.
usurpantttr : 1 . q u i a c. coniunct, :
praedixerat . . quia de tumulis
resurgeret A. 449 sqq. — 2. quod
a) c. ind.: crede, quod Cbristus
. . reddit I 27, 21. credere . . ,
quod ueniet terapus A. 142. ne-
sciunt, quod . . ridentur A. 56.
deinde propbetas . . dicere iussit,
quod Deus in bominem depretiatur
A. 195 sq. erat scriptum, quod
auis sua tempora norunt A. 255.
nec illud respiciunt, quod . .
cruciarunt A. 543 sq. — b) c. coni. :
respicite dictum, quod ueritas
odia tollat II 29, 5. non respici-
entes propbetarum dicta . . , quod
ueniret A. 239 sq. nec uolunt au-
dire, quae dixerunt uates . . ,
quod non intellegerent A. 397 sq.
audite, quod ipse nutriretur A.
409. uidete, quod gentes . . fu-
erint A. 434. — 3. quoniam a) c
ind.: aspicite, quoniam breuis
est nobis credita uita A. 31. re-
s p i c i t e , quoniam non ilios numina
cogunt I 17, 10. ex eo uidete,
quoniam sunt omnia ficta 1 17, 13.
ut credamus ei, quoniam ibi poe-
nae aguntur I 24, 16. audite
quoniam . . praedixit 1 41, 3. put a-
tis, quoniam . . morantur II 14,
8. polliceor, quoniam . . uiuis
11 31, 4. b) c. coni.: respicite,
quoniam memorentur(?) ista pro
uobis n 34, 4. susurrantque si-
mul, quoniam sint fraude decepti
A. 938
eo abundans: inde forte placet, eo
quod bene fistula cantat I 14, 2.
ex eo quo uenit A. 242
epulas capere II 29, 17
equa (utiUor equo; cf. Horat. carm.
II 16, 35): et tamen inuita domatur
utilis equa I 34, 3. — equi obsceni
II 1, 18
eradere = interimere I 41, 18
eramen I 20, 6. II 9, 19 ; cf, aeramen
erectus = ferox, contumax: in illa
(lege) spem posuit, quam uos sub-
sannatis erecti I 38, 6. lapidant
Hieremiam erecti A. 221
erigere centriam(?) ad aliquem A. 637
erogare = uindicare^ deuouere(?):
erogatus enim iCbristo tu cuncta
relinque II 5, 4. — = distribuere :
14*
Digitized by
Googlc
212
Index
erogetnr eis quod snfficit, ninom
et esca II 34, 3
errare c. acc, c. inf. {cf. decipere) =
nescire: nnde nunc erratur ordi-
nasse talia Suromum? A. 55. —
= errando ptitare : unde quidam
errant ienan talia passum A. 773.
— c. inf, = erranao cupere: erras
Dei seruus adhuc et in morte pla-
cere II 33, 2
error: uenit in errorem = errat 1
36, 10
eruere = liberare peruersa opinione :
erue te, stulte, qui putas, post fu-
nera non sis I 27, 11. 34, 6
emmpere trans.i erumpebat uoces I
18, 11; cf. comment. erumpis mise-
rid = profimdis opes in plehem (?)
II 24, 5. — intrans. : fontes erum-
punt n 1, 34. radix Chananaea . .
erumplt 11 13, 3
esca: umum et esca II 34, 3. nemo
petram subicit nisi solus ignis ad
escam A. 73. mactatos uolucribus
donat in escam A. 912. decipiuntur-
que 8troph& ut escft II 7, 3. escam
muscipuli . . uitate II 7, 13. in
esca perit auis II 23, 19
esse abimdans: insuper et furem
adhuc de^ingitis esse I 13, 4. do-
minoB tibi nuncupas esse I 16, 7
{simUiter slvai uerho dvofuxieLv
praeter necessitatem additur\ cf.
Kuehner, ausf Chramm. d. griech.
Spr. §. 355 extr.). propter quae
storias tantas Deus esse parauit
A. 151. duos enim populos distin-
xerat esse {ita cod., quod retinen-
dum fuit) Rebecca A. 189
esum potumque requirit II 30, 14
et = etiam, quoque : I 26, 24. U 6,
6. 34, 2. A. 223. 367. 394. -> 1 13,
4. 32, 5. II 32. 1. 33, 2. A. 41.
297. 346. 486. 498. 510. — = /t«v(?) :
et ille praegressus inmortalis erit;
nam tu (= ^u autem) sub tartara
planges I 26, 35 sq. et ego non
doceo, sed cogor dicere uerum II
16, 3. {Cf. que = [isv. Simtliter
in Graeco sermone ts — Ss inter-
dum inter se respondent; cf.
Kuehnery a. Gr. §. 520 not. 3). —
et . . que A. 324. 623. — et . .
quoque: non solum hoc fecit: et
Noe sub tempore quoque ostendit,
quae poterat A. 41 sq. — =
fam, tum, antecedente imperatiuoz
uertite uos Christo, et eritis Dei
sodales I 35, 20. II 8, 2 sq. 36,
6 sq. 37, 6. (A. 740.) ^ == et
tamen: stulte, non eras, et ecce
uiderig I 24, 5. 36, 10. II 16, 13.
25. A. 501. 546. — etpostpositumi
1 3, 11. 33, 10. 37, 8. II 7, 7. 18,
5. A. 488. 552. 784
euanescere =s uanum, stolidum fUri
A. 527
euitare = auersari: quod (saeculum)
. . Dominus cogit euitare dilectos
A. 203. nimium feliz, saecularia
si quis euitet! A. 613. nam insi-
pientes tamquam maledictum (Chri-
stum) euitant A. 668
euoluere = explicare, interpretari:
(Emmanuel) quod lingua latina 'Deus
nobiscum' euoluit A. 408
ex = abl. instrum.: ex eo prodigio
quot perdidit ille propheta I 18,
14. — *= propter: ex illo = prop-
terea I 3, 6. ex eo I 12, 9. rei
sunt ex ipso (= eodem) delicto I
37, 12. — = per: ex arte = per
fraudem I 19, 4. — ^ post: ex
eo = deinde I 41, 19. U 1, 43.
ex eo quo uenit = postquam uenit
A. 242
exaltare II 19, 5 {hihl.) A. 130. 378.
{hihl) 464. {hihl.)
exanim(at)um corpus II 33, 3
exasperata seorsam (corda) I 33, 4
exaudire = ohoedire(?): exaudiant
gentes et imperet gentibus ipse
A. 384
excedere = aherrare, peccare: exce-
dant alii, finem tu prospice semper
n 23, 21
excelsus: Deus excelsus I 24, 7. A.
159. Excelsus {omisso Deus) I 41,
20
excipere: excipite regem, principes,
caelorum in altis A. 578. excipere
sanctos ipsa creatura laetatur A.
964. Dominum (ex)cipiant sancti
uiucntes A. 1046
exclamant pariter ad caelum uoce
defientes A. 939. exclamant pariter
ad Excelsum sese deceptos I 41, 20
excludere= aw/crrc: excluditur omnis
caritas crudele de nato A. 722
excordare = mente priu^re A. 777.
— excordari = insanire I 21, 5
excruciare poenis diros I 28, 7
Digitized by
Googlc
uerborum et locationum.
213
ezcurrere = festinare: excurrit alius
ad sortes I 22, 2. excurre, labora,
suda II 17, 17
excusamen dicere A. 779
excutere = neglegere A. 77
execrari odio aliquem A. 720. 866
exemplum date parati 11 27, 7. dat
nobis exemplum, post funera surgere
posse A. 140. et dare materiam
ceteris exemplo uiuendi II 26, 2
exheres: sic exheredes eritis I 38, 2
exhilai*atur(?) enim (plebs) ex anima
regibus aptis II 28, 12
exiguus = homo ignobtlis: exiguus
tjranni in domo resides, praue I
23, 8 (cf, Sap, 6, 6. Cypr. p. 119,
17 JET., ubi exiguus et potens con-
trarie inter se referuntur)
eximere = separare: exemptus ab
illa (carne), reconditur illa tuorum
I 27, 16
exinde = deinde A. 567
exire = in publicum prodire: exis
pro foribus 1 37, 8. in nigris ex-
ire . . nec plangere fas est II 32,
2. — s= discedere : cum semel ex-
isset (animtis ex corpore\ animum
perisse defunctum I 26, 27. —
= obire, mori: in ista historia si
fidelis ire negauit, exit feliciter
A. 877 sa. — = atQaxsvsa&ai (?) :
immolat hos primum et sic ad ec-
clesias exit A. 858
exornare: cum Deus . . exornasset
mundi naturam 1 3, 1
exorare = orare: exorat ille Altissi-
mum II 35, 17. exorant Deum A.
991
experire = eoisperiendo cognoscere:
ex eo quod forte louem experitis
orandum I 7, 2
expiare malum I 30, 20(?). II 6, 4
expletis temporibus messis U 14, 2
exportare = deportarey ablegare : ex-
portari magis in ultima terra de-
berent I 16, 14 (c/. Cic, Verr. II
1 §. 40: portentum in ultimas
terras exportandum. Liu.
XXI 10, 12)
exposcere: me solam exposcit tempus
uobis dicere uerum II 29, 1
exprimere (uinum) I 12, 16
exprobrare : exprobrat in totum nihil
nostra lege teneri A. 485
expugnare gentes A. 975
exsiccat fiuuium II 1, 30
exter(?) = ca;*ra«et«: iam exter es illi
II 17, 6 (cf Thielmann in Woelff-
lin. Arch. I p, 76)
exterminare = ^oXod-QSvsLv: et ex-
terminari post illum chrisma regale
A. 268 (fiibl.)
extinguere = perdere II 23, 2. —
intrans. = morii^) I 30, 9. —
extingui = mori: I 27, 6. II 32,
13. — extincta = cini8(?): sortiris,
ignare, extincta. aurea quaeris I
34, 14
extoUi = superbire I 32, 2
extra: populus qui nunc est extra
repostus A. 959
extricare uitam = prospicere uitae
I 17, 2
extunc I 9, 5
exue te tantis malis I 30, 13 (cf.
eruere et Matth. 6. 13 apud Ter-
tiUl. fug. c. 2: sed erue nos a ma-
ligno)
Fabrica cuius erant cum ipsa cre-
mantur II 2, 19. fabrica caelestis
n 3, 2
fabricare I 16, 7. A. 165. 749
fabulae = sermones II 35, 3. 18. A.
456
fabulosus = loquax II 35 inscr.
facere filios I 7, 13. crux autem stulti-
tiam facit adulteri genti I 36, 3. •
Troianis qui bellum fecit I 7, 6.
fecit trophaea (= uictoriam repor-
tauit) A. 767. ut genus hoc homi-
num faciant sine numine Christi
(= priuent nomine) A. 874. orati-
onem facere = orare II 38, 6.
legem, edicta, praecepta facere n
25, 4. 26, 8. 27, 2. — = fingere:
hominem . . se fccit A. 623. recto-
rem caeli facis te I 23, 11. — c.
inf. : in medio populo quid te facis
alterum esse I 30, 2. rectorem do-
minumqae tuum nihil posse fecisti
I 27, 12. quos faciunt mundos
ipsi Deo . . placere A. 678. facere
se = conferre se: cum te facis
musicis inter II 17, 12. — = aaere,
uiuere : quadraginta dies cum illis ex
ordine fecit A. 571 {cf. Roenschf
It. u. Vulg.p. 366; Rossi, inscr.
christ. Rom. 107: cum qua fecit
annis VIII; ibid. 98: quae uixit
meeum annos XVIII). — facere
alterius uerbi uicem obtinens: si
Digitized by
Googlc
214
Index
martyres feceris (= deflehis)^ filios
sic uoce deflebis II 32, 6. — = ef-
ficerej addito %nf\ : defunctos uiuere
fecit I 26, 37. iustitia et bonitas
. . uiuere . . faciunt I 28, 2. facit
se uideri quibuBdam A. 122. Balaam
sedenti asinam suam conloqui fecit
A. 625. 628. 630. mutum loqui fecit
. . et caecum . . , ut uideret in
auras A. 647 sq. — c. coniunct.i
fecit loquerentur lingua diuersa A.
168
facies: uertis te in faciem I 24, 9.
suscitat in faciem tortoris ordo
clamare I 23, 23. in faciem cuius
sis ausus dicere quidquam (= quem
coram obiurgare audeas) II 28, 7
facinerosus A. 156
facinus sequi = sceleste uiuere II
1, 18
facula currens = stella uolans A.
904. {Cf. Verg. Aen. II 694 stella
facem ducens multa cum luce
cucurrit.)
facultas = diuitiae II 18, 17 ; cf u.
24. 19, 21
false prophetare I 18, 9. 19, 13. false
.. pronuntiant A. 393
falsus = faUaXj fallens: nec non et
inducis malis medicamina falsa
II 18, 6. (corrumpens Cypr. p. 198,
9 sq. H.)
fama = gloria: impiger esto magis,
ut reddat famam (reddatur fama?)
pro morte II 12, 16
fanatici = gentiles I 37 inscr.
fastigium cf, carpere
fata = mors: in fatis I 23, 15. 27,
6. post fata I 28, 2. 12. 34, 18.
A. 88. — ultima fatorum I 32, 14
fateri = delicta confUeri II 11, 6
fatiscere: terrore fatiscunt (gentes)
A. 898
fatu<u)s I 6, 15
fauces latronum A. 702. fauces fera-
rum (?) II 13, 7
felix = heatuSy (laKdQiog A. 569.
(eu. Joh. 20, 29). 667. {Cypriani
cod. L omnibus testimoniorum locis,
quibus euangelii Matthaei c. 5
u. 3 sqq. allegantur pro beatus
habet felix, quo uocabulo Tertulli-
anus quoque iisdem locis interdum
utitur.)
fenerare : feneras Alto II 37, 6. {Cypr.
p. 292, 2 H.), — s= comparare
fenerando: aut si fenerasti dupli-
cem centesima nummum II 24, 7
ferculum cenae{?) A. 20. ferclum
fu/neris A. 644
ferinus : pecus ferinun^ I 34, 5. ferina
uita uiuentem II lO^ 9. more ferino
A. 17
ferre = auferre: nisi quem is tule-
rit ab errore nefando A. 2. ferunt
laudes . . uictoriam A. 596. — =
offerre : quibus sacra f erantur I 16,
3. — = proferre : ferens poina
I 35, 9
festinanter 11 32, 17
festinare c. inf II 1, 36. A. 422
fetere : Lazarum die quarta fetentem
A. 642 {bibl.)
ficulnus: arbor ficulna II 14, 10
fidelis = fidei Christianae deditusi
II 6 inscr, et u. 1. 7 inscr. uiuere
si quaeris gentiliter homo fide-
lis II 16, 19
fiducia rerum = spes sdlutis I 32, 12
fiendus(?) II 35, 15
fieri cum genetiuo qualitatis: mino-
ri(s) potentiae factos A. 97. —
cum gen. possess. : Dei fieri A. 692
figere: asciam sibi figere in crure I
23, 5. in latere fuerat quo lancea
fixa A. 566
figura: sub figura ^figurate 1 17, 5
figurate = per similitudinem A. 273
filii = liberi 1 32 inscr. et u. 1. II
16 7
filiSli II 26, 6
fimbria A. 283
fincte loqui I 19, 4
findere : nec enim te findes, ut possis
ire per ambas (uias) A. 700
fingere = simula/re: quid te bonum
fingis alieno uulnere II 24, 1
finire: mundus finitur I 41, 5. mun-
do finito II 39, 8. regno finito II
39, 17
finis: uentum est ad finem II 1, 47.
sine fine II 3, 11. A. 103. 125. -
gen. fem. : rerum . . in ultima fine
II 4, 3. A. 934. fine sub ipsa A.
398; cf. A. 829: sub ipso saeculi
fine
firmare = confirmarex ut ora pro-
pbetica firmet A. 368
fistula cantare I 14, 2
fiagrare : ossibus cuius amor Cassan-
drae fiagrauit I 11, 6. flagi*at per-
secutio II 25, 7
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
215
ilammea uirtus A. 104 ; cf. uis ignea
A. 10?1
flatus (flatum?) = uifa: 'flato suo
redditur I 12, 5
flectere = peUicere I 3, 4
florere = luxuriari : in scelere prisco
. . florebat A. 200
foedare barbam ^tque) comam In
puluere terrae ll 8, 11 {cf. Verg.
Aen. II 273. 277. 286)
fores: exis pro foribus I 37, 8. pro
foribus aut sol aut luna lucebit II
3, 18
foras = foris : foras oberras I 25, 4.
foras ille repugnat II 20, 11 \cf.
Lucif Calar. p. 223, 15 H.;
Eoenschy It. u. Vulg. p. 340)
foris = foras: exis inde foris I 24,
13. quid foris egredimur A. 206
(cf. Boensch l. l.)
forma = pulchritudo I 3, 4
formari = speciem accipere A. 123
forte = fortusse I 7, 2. 14, 2. 3.
26, 21. 29, 8. II 8, 13. 10, 4. 10.
28, 9. 33, 11. 34, 4 (?). — si forte
= f t xvioL I 30, 14 ut saepe apud
Tertullianum
fortia = uis: demonstrauit (Deus)
fortia Pharaone decepto A. 40. for-
tia mortis A. 316. — = miracula :
fortia non fierent testium de uerbo
per illum A. 576
fortuna = opes : per gradum et lucra
auidus fortunao praesumis I 32, 5
fortunatus: spe fortunata rursum in
aeuo uiuendi I 2, 12
fossa: caecus caecum in fossa redu-
cit I 37, 4. 14 {bihl.)
fragilis = caducus: fragilis dam
moreris I 27, 20. sub fragili uita
morauti II 23, 10. fragilis nec
respicis uUum A. 24 {cf. I 32, 4).
quae (spes) fragilis cito mutat
^audia nostra A. 304. sicut audiuit
tragilis in pristina carne A. 795
fragilitas: in fragilitate tanta non
respicis umquam I 32, 4
fragor: quali fragore puellonarii)
luxurias ineunt I 17, 6 sq. tene-
brae cum caeli fragore IL 2, 2.
ubi (= in spectaculis) (a) Satana
fragoribus (= cum plaudentium
strepitu) pompa paratur II 16, 6
frange panem egeno II 30, 11 (bibl.)
frater = sodalis fidei Christianae:
II 6, 1. 20, 1. 6. 10. 20. 30, 1 ;
cf. soror
firaus: fraudibus uiuere II 15, 7.
sine fraude (= innocenter) uiuere
II 23, 18
fremere = pronuntiare A. 367
frenare sese = sibi moderari II 6, 5
frenum = lexy discipUna : sine freno
uagari I 26, 2. qui frenum inpone-
ret illis II 1, 12. militiae nomen
cum dederis, freno teneris II 12,
1. in protoplasto uide frenum pro-
cedere legis II 17, 4. sit patiens
rector, sciat, ubi frena remittat
II 28, 3. dum nollent accipere
frenum disciplinae caelestis A. 220.
qui nolunt accipere frenum Dei
summi uagantes A. 754
frons: subdola fronte A. 425. —
= confidentia: sed quia diuitiae fa-
ciunt aut pecuniae frontem II 35, 9
fructus = frumentum II 14, 2
frui c. acc: delicias fruitur I 26,
34. fruenda II 12, 6. diuitiae
fruendae A. 305; cf. perfrui
frunisci 11 16, 24. A. 303
frustrantes in ore (= in os ?) A. 505
fuga = indomita licentia I 7, 18;
cf. comment.
fuisse = non iam esse^ perisse (?)
I 26, 6. — cum partic. perf. pass.
uel depon. = esse : qui f uit iam
mortuus olim I 10, 8. secutae
fuere II 1, 18. passi fuere II 3,
8. maledicta fuit n 14, 10. fui
factus A. 8. aggressns fui A. 11.
missum fuisse A. 364. fuerunt
factae A. 421. 504
fumante Boma = conflagrante A.
fundamenta terrae = gehenna II 29,
18 (bibl )
fnndaniina(?) A. 265
fundere cruorem, sanguinem I 22, 3.
II 6, 4. 7, 14. A. 176. 952 (cf pro-
fundere). fundere preces II 35, 3.
ira tot annis collecta funditur A.
1024. terra quia nimium fundit sine
flne nouata II 3, 11 {cf. Cic. deor.
nat. II 62y 156). — = aere fuso
fingere: deos • • aeramine fusos A.
750
funestus: pro! exanim(at)um covpus
ornari funestum = in funere II
33, 3
Digitized by
Googlc
216
Indez
funaB: post funera I 24, 18. 27, 11.
A. 140. 670. 757. funus agere II
32, 17. foneris pompa II 33 imcr.
et u. 1. — funera « ccdamitates
A. 882. 999. — = sepulcra: funera
sunt (ludaei) I 37, 15 {Matth. 23,
27?)
furare I 15, 2
f uria = ardor animi : luzurias ineunt,
dum furias fingere quaerunt I 17,
7. mox furiis agerie I 30, 10. —
= ira: compesce furiam, pacificum
redde te cunctis 11 22, 7. suppletus
furia jprecibusque senatus A. 855
(cf. X N. Ott, Jahrb. f. class.
Philol 109 p. 847)' — furia . .
caelestis A. 1040; cf 112, 13: furet
ira caelestis
futtilis = uanus: extinctum in fatis
iudicari tu futtile (futale cod.) cre-
dis I 27, 6
fui. I pro coniunctiuo potentidli:
nec enim te findes, ut possis ire
per ambas (uias) A. 700
fut. II = fut. I: tu si talis eris,
sine causa fideris, inquam II 15^ 10
Gaudet in illum = Ulius incom-
modo(?) A. 724. gaudet in Deo
A. ldi(hihl.). — cinf.: caelestem
fopulum gaudet creatura uidere
I 1, 35. uincere gaudet A. 601
gaudium : perdunt te . . breuia gaudia
mundi I 26, 3. gaudia uana I 26,
5. mala g. uitae I 35, 16. A. 212.
gt^udia te mundi remouent a gratia
Christi II 16, 20
gazum = aerarium ecclesiae II 14,
12. 31, 14
ffehenna II 1, 42. 2, 18. 28, 8. 36, 8.
A. 74. 156
gemini sigillum zodiad I 7, 16
gemitus: in eemitum edere panem
II 17, 1 (bwl). dat gemitum terra
II 4, 3 (Verg.)
generare = genus propagare: et
generant ipsi per annos mille nu-
bentes II 3, 9
genesis impia = generatio inpudica
A. 954. — plur. = sidera nata-
licia I 16, 2. 5
^enetiuus suhstahtiui pro adiectiuo:
terra Aegypti I "2; 8. tollite corda
fraudis et sumite pacis I 30, 19.
rex aeternitatis I 36, 4. uanitatis
fugite decorem II 18, 21. uitam
feritatis agebat A. 171 (cf II 10,
9 ferina uita uiuentem). angeli
claritatis aeternae A. 1043. —
aenet. partit. numeralihus cardina-
libus adiunctus: per noae(m) tri-
bum II 1, 3. duae tribuum II 1,
4. 8. — idem praeter consuetudi-
nem pronomini demonstratiuo ad-
ditus: reconditur illa tuorum J^-
27, 16. quare ab istis dimidia tri-
buum? u 1, 9. semotae sunt istae
tribuum 11 1, 15. (Cf Liu. XXV
12, 10: is dium = is deus.) —
genet. limit. impii uitae I 7, 12
genitalis : in baptismo tibi genitali(a)
sola donantur {peccata) II 5, 8
gens = homo gentUis: gens et ego
fui I 26, 24. gens, homo, tu frater
I 34, 5. — = genus: gens homi-
num 1 11, 17. gens omnis humana
A. 1010. — = homines: gens ante
Moysi rudis I 2, 5. — ffentes =
homines gentiles II 19, 20. 32, 11.
A. 686
gentilis mos II 19, 7. gentiles I 33
inscr. 34 inscr. A. 263. 817
gentiliter II 16, 19. 32, 7
genus: desertores enim genere non
uno dicuntur II 11, 1
generis insolitus usus: maiestas
illorum nulla locutus est (cod.)
I 17, 17. sic et ipsa maiestas ..
profitetur, ipse quis esset A. 467 sq.
generaui suooles . . , qui me nega-
rent A. 426. impium et saeaum
subolem A. 725. gentes puros esse
lauacris A. 686. inuitatque . .
multas gentes . . , qui ferant auxi-
lium A. 893 sq. idolis uanis, qui
frustra pro uita coluntur A. 436.
Tjrum et Sidona subactos A. 897
gerere = (poQslv : quaecumque gerun-
tur = uestimenta (?) I 3, 10. —
= agere: per errorem si qua
gerebas II 5, 3. nos in utrumque
gerentes = siue hene siue mMe
agentes II 21, 7. etsi praue gerat
A. 602. patienter omnia gessit A.
416. structuram gerere I 10, 7. —
= uti: uerba geris tanta uana
II 22, 16. — = ad effectum addu-
cere: legimus in illo omnia gesta
A. 420. — gestum = actio: de
gesto priore I 27, 8. gestum in-
men8um(?) II 11, 10. — gesta =
acta n 12, 2. 39, 22
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
217
germine zabolico pronatus II 32, 12
gerundii cibkUiuus comitatiuus uel
moddlis pro participio praesentis
ad suhiectum pertinente: tu si
proeliando morehs 11 9, 8. zelando
pectas pugnis pertunde II 21, 13.
lex docet ipsa clamando II 22. 15.
blandiendo (V) uobis subrepsit Euae
seductor II 29, 7. ira Dei summi
ardet creatura gemendo II 39, 11.
ab igne peribunt cum montibuB
ipsi liquendo(?) II 39, 19. pro-
strauit se precando A. 567. — idem
abl, gerund. ita posituSt ut sub-
iectum eius differat a subiecto uerbi
principalis: tu licet Bis casta, non
te purgat {hoc F) sinistra sequendo
(ubi sinistra aequeris) II 19, 19.
quo nuUa uenia liberat se dicendo
seductos A. 178. ut faceret popu-
lum ad se tranieundo dilectum A.
186. saepe fit causa melior mala
pluscula dando A. 600. qui duca-
tum eis pacificum praestat eundo
A. 970
gerundiuum pro participio futuri
actiui: in uariis poenis cruciabat
sibi credendos n 1, 46; cf, com-
ment.
gerundiuum cum uerbo esse infinitiui
futuri passiui uicem obtinet : pro-
phetae canunt inuisibilem esse ui-
dendum A. 285 (cf, Boensch, It.
u. Vulg. p. 433 sq,)
gestare = cu^-ru uehere{?): ^esta-
batur enim et aluit tale sigillum
I 18, 18
gloria = doia, clarit<iSy maiestaSy
mcK/nificentia: haec gloria Dei est
unica super augelos omnes A. 107.
hoc Deus instituet, ut sit illi (carni)
gloria maior A. 148. desubito qualis
obfulsit gloria genti A. 249. 797.
suscitat e(t) illos, ut uideant glo-
riam eius (Christi) A. 1047
grabatum A. 650
gradi: leuiter gradiuntur euntes A.
971
graduhitim(?) de capillis per gradus
ordinatis II 19, 11
gradus = ordo, dignitas: de suo
gradu deiectus II 7, 9. per gradum
et lucra auidus fortunae praesumis
I 32, 5
gnrassari = deliraret errare I 28, 11.
n 13, 7
grassatio tanta latronis A. 183
gratia: qua gratia = qitam ob rem
II 32, 13. — = benefidum diui-
num : gratiam, quam misit Dominus
in terra legendam 1 34, 16. gaudia
te mundi remouent a gratia Christi
II 16, 20. dum ^audent in breuia,
remanent a gratia Christi A. 606.
— = decor: et gratia {hominis)
maior tunc erit (quam) istius aeui
A. 145
gratis (= grates, graticis) agere II
29, 10
gratis = frustra: gratis amat stul-
tu8, nec potuit consequi cursu I
11, 14
grauia peccata II 5, 11
grauiter delinquere, peccare II 7, 8.
11
gustare: gustato pomi ligno (ligni
pomo?) I 35, 7. gustat . . mala
gaudia uitae I 35, 15 sq. gustat
suauiter Dei summi praecepta A.
331. quod (ainum) prius gustauit
A. 660
gustus = gustandi uoluptas : respu-
ite gustum I 35, 17
Habere = tenere^ possidere: ideo
nos ignis habebit A. 466. ut nos
in futuro haberet A. 768. — cum
adi*erbio: sic habet {oihcag ixsi)
abjssus noster I 27, 19. — haberi
= esse: nec umquam desinuit;
hodie quoque talis habetur (gens
ludaeorum) A. 201. quod modo
graeclarum nomen apud gentes
abetur A. 344. et Deus in te est
et praeter te non alter habetur A.
374t non ego sum umbra mortu-
orum qualis habetur A. 563. est
locu(tu)s iterum, ab idolis mundos
haberi A. 682
habitacula II 4, 12
habitare: simplicitas. bonitas habitet
in corpore uestro II 39, 3
haerere = inhaerere: blanditurque
quibus haeret amoenitas illa I 24,
21. inhaeret (auis) inprouida uisco
II 23, 19
(h)ebdomadiB axe A. 834
hebes = stuUus A. 33
hebetari de mundo = errare, falsa
opinari{?) I 22, 1
hebetudo saeculi I 22 inscr.
Digitized by
Googlc
218
ludez
heredes = heres A. 380 (cf. J, N.
Ott, Jahrb. f. class, Phtlol 109
p. 79] Roenschy It. u. Vulg. p.
263)
hilaris in illo (Deo) II 17, 16 {cf.
gandere in Deo et Herm. Past.
mand. X 3)
historia claasa A. 411. — = fabtUa,
myt?M8: 1 6, 15. 19, 8. — = pompa
, histriontUis A. 877 (cf. Woelfflini
Arch. III p. 233)
historicas = seaenicusi choros hi-
storicos II 16, 21
honestare = henefieiis augere A. 978
honestiis sss honoratus A. 326
honorem dare deo I 12, 17. 27, 20
(cf. loh. 9, 24 al). — honorem
redde potenti II 31, 7
horrescere c. abl. : horrescnnt iudices
peculantia (?) nestra 11 29, 13.
horrescis ipse niuendo A. 307
hortari: hoc Deus hortatur A. 311
hostia, omm (?): nnum quaere Deum,
qni quaerit hostia nulla A. 703.
{cf. Lucif. Calar. p. 288, 12 H.)
hnmanus = homo A. 372
humerale (?) = uestimentum sacer-
dotale I 10, 3
humilis dicitur Christus homo factui^
A. 231. 313. 335. 351. 367. 464
(h)ydria A. 659
(h)ymnus I 35, 22. hyranus . . decan-
tant A. 978
(h)ymnificato choro II 19, 22
Iac5re = cubare, aegrotare II 30, 2
iactare semina sterili (agro) I 25, 2
idola I 2, 7. 13. 34, 9. 37, 8. II 5,
1. 13, 9. A. 436. 684 sq. 695. 748.
770. 819
ignarus = uerae religionis expers
I 1, 9. 34 inscr. et u. 14
ignauia = socordia, ingenii hebetudo
A. 69. 711
ignauus = socors A. 773
igiieus: ignea poena A. 986. ignea
tempestas A. 1008. uis ignea A.
1021; cf. flammea uirtus A. 104
ignoniiniosus = contumeliosv^, sensu
actiuo A. 479
iguomiiiius = turpis 1 19, 1
ignoraus absolute = stultus A. 458.
524
ignotus ubi raoretur = no7i cogni-
tus II 1, 2. — = ignarus A. 16
imago: sol fugit incaute, snbito fit
noctis imago A. 1003. et patitnr
(Christus) . . sub imagine nostra
A. 224
immo = potius: iust^s antem non
tanget ignis, sed immo delinget
II 2, 10. — ess ttel potius: apo-
stolus clamat, (clamat) immo Deus
per illum II 17, 13
immolare = tructdare A. 858
imperantes = imperatores I 41, 6
imperf coniunct. = coniunct.coniug.
periphrast.: praedixerat . . qualiter
. . pateretur A. 549 sq. et quia de
tumulis resurgeret . . , dizerat et
ipsud A. 551 sq. Cf. convu/nctiuus
imperf. indicat. = conitmct. a) in
apodosi condicionali: quis plue-
batillo defuncto? I 6, 10. si deus
esset, uti(}ue non furto uiuebat I
13, 5. fecissentque bonura et erant
in parte legati A. 740. (Cf. Lucif.
Calar. p. 83, 12. 17. 159, 3 sq.
10. 12. H.) — 6) in protasi con-
dicionali: uel si dens erat, occur-
reret illi I 11, 15
imperitus = nescius I 27, 9
impie tractare cum aliqno (?) I 30, 4
impius: sed in testamento consecuti
sunt impii (filii) nomen A. 736.
(Cf. Digest. XXVIII 5, 48 §. 1:
filius mens impiissimus male
de me meritns heres esto.)
implere promissa A. 961; cf. 506
imus, infimns = ignobilis, egenus:
obsequia (Deo) redde per imum
II 30, 3. subministra magis . . in-
fimo pauperclo II 36, 7. — ima
= infernus I 21, 10. II 4, 7. A.
1048
in c. abl. = in c accus.: a) sensu
locali : uertobatque boues . . in
antris I 13, 7. exportari in ultima
terra I 16, 14. ipse tibi figis as-
ciam in crure 1 23, 5. raergis te in
tenebris I 24, 10. in synagoga de-
curris I 24, 11. duceris in loco
maligno I 24, 19 sq. ingredere . .
in aula I 25, 5. tollit se in parte
I 28, 4. ne uenias ignis in aestn
I 28, 13. reddere . . in aureo saeclo
I 29, 10. caecus caecum in fossa
reducit I 37, 4. (in fossam . . de-
ducunt I 37, 14.) in fulmine co-
gunt nenti II 2, 13. in una flamma
conuertit(ur) tota natura II 4, 6.
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
219
mittuntur in morte secnnda II 4,
11. in parte secedit II 11, 2. in
seruili gente . . refugit II 13, 4.
inducere . . in oculis . . stibium
II 18, 7. redditur in culpa pastor
II 28, 6. laqueo in isto(?) ruistis
II 29, 8. in gazo de labore mittere
^ebes II 31, 14. induxerat . . in
terra promissa A. 197. in scelere
prisco reuoluta A. 200. ducti sunt
in zelo A. 238. mittamus lignum
in pane A. 274 {bibh). ducti sunt
in errore A. 499. manum in latere
. . misit A. 566. qui uenerit iilis
in ore A. 595. mittetur in igne
A. 751. in qnorum . . descendunt
sanguine A. 756. uenit Dominus
in terris A. 781. flumina . . in
sanguine uertit A. 844. pergit . .
in terra ludaea A. 927. 960. in
loco seruorum . . rediguntur A.
988. intrant in colonia A. 989. in
umbra mortis abibunt A. 1055.
b) sensu temporali: ex protoplasto
die pu$:natur in fine = usque ad
finem II 22, 2. in perpetuo II 39,
24. in aetemo A. 302. — c) sensu
finali: quam (Liam) lacob in signo
recepit I 39, 2. mittere qui dixit
lapidem in scandalo uestro I 40,
6. nutriri in occisione II 25, 11.
— d) sensu aduersatiuo: senten-
tiam misit in illis I 3, 7» indu-
rauit eos sicut Pbaraonem in ipsis
A. 714. parricida patris . . et su-
perbus in illo A. 729. — = tisqC,
kni: Esaias clamat in ipso A.
533. in Christo credentes I 24, 20.
A. 289. 300. 536. in Christo negauit
A. 590. in uestimentis {hnl rbv
IfiatLafibv) sortem misei unt A. 419.
— = per uel abl. instrum.: cre-
dere nunc opus est tantum in isto
defuncto resur^ere posse 1 25, 15 sq.
in uariis poenis cruciabat II l^ 46.
in fiamma ignis Dominus iudicabit
iniquos II 2, 9 (cf. A. 995). in
poenis poteris tua damna lenire
II 8, 7. maledicta fuit arbor . . in
uerbo Domini II 14, 10 sc[. in tuba
. . clamantem II 15, 2. m dando
promeruit . . leuari II 18, 20. in
esca perit auis II 23, 19. persecu-
tionem dissipet . . in armis A. 812.
— = per uel accus. temporis: in
septem annis tremebit undique
terra I 41, 10. in annis mille II 2,
17. mensibus in quinque trucidan-
tur A. 822
in c. accus. = in c. abl. a) sensu
locaii: bellum cum inferret electis
suis in orbem II 1, 10. adclamat
. . in orbem (= htl riiv y^?)
II 2, 4. in urbem pro foribus aut
sol aut luna lucebit II 3, 18. in
talem pendit ecclesia tota II 20, 9.
sunt quibus in ignem apparuit
(Deus) A. 119. in infemum non de-
relinques A. 447 (bibl.). — b) sensu
modali: in gemitum edere panem
II 17, 1. sed erit in pacem huius
sepultura A. 476. bellum in ab-
sconsum |feritur II 25, 9. {Cf. in
uacuum, in totum.) — = uelut:
in supplicem prodis I 23, 14. Cf.
August ciu. Dei uol. II p. 449^
31 sqq. D*.
inanire = euacuare, infirmare: cnias
modo lege(s) inanis I 23, 15.
inaniuit lortia mortis A. 316
inanis = fiataLog, stuitus II, 14, 13.
A. 84. — == uanvs, falsus: deos
inanes I 2, 2. uates inanes I 17,
1. — = egenvs: munera dat alter,
ut alterum reddat inanem II 24, 6
inante (in ante) = ulterius(?) II 5,
7; cf. II 11, 8
inarare (?) II 29, 15
inauris II 19, 13
incantare iocis II 7, 2. incantare
herbas malignas A. 8
incauto = inopinato: sol fugit in-
caute, subito fit noctis imago
A. 1003
incinefactus (?) : tuuc Babylon mere-
trix (erit) incinefacta I 41, 12
inclinate caput . . pastoribus II 27, 8
iDCop(r)iare (?) = decipere I 19, 6
incorruptus = &q>&aQtog II 3, 4
incrassato corde I 38, 3. incrassauit
cor populi A. 401 {bibl.)
incredulus = infideliSy a fide Chri'
stiana alienus I 29 inscr. 40, 1.
n 4, 1. 4. A. 430. 1019
increscere: sic genus iniquum in-
creuit mundo I 36, 8
incumbunt (= uolutantur ?) more
suillo A. 758. — incumbere ali-
quem = persequi, aemulari II 23, 5
inde = ea re l 24, 14. ;29, 15. H
35, 10. — = dc ea re, eius rei :
Digitized by
Googlc
220
Index
qoodsi noni te paenitet inde I 25
7; cf. unde = neQl o^
indicakvuus in interrogatione ohliqua
I 17, 6 sq. 10. 18, 13. 24, 6. 31, 2.
32, 3. 33, 8. 37, 10 sq. II 15, 13.
19, 2. A. 59. 491 sq. 547. 743. 794
indiguari alicni II 17, 7
indigne pertulit = 6aQd(os ijvsyxsv
A. 159
indisciplinate II 16, 21
indisciplinatus I 30, 11. II 35, 20.
A. 761
indoctuB = stultus A. 181. 458; cf.
doctus
inducere: inducis malis inedicamina
falsa II 18, 6. festinauitqne dies
inducere sidera A. 422
indurare: indurato corde I 40, 11.
A. 867. induratos . . ludaeos A.
474. 714. indurauerat aures A. 868
ineptus ±= mdle scmus^ fatuus 1 15,
5. 26, 5. 37, 3. II 9, 16. A. 218
iners = v^nLog(f): (hostis) paruulos
occupauit inertes II 10, 2
infamare: magum infamant (ludaei
Christum) A. 388. sed magis in-
famant (Christum) : in puteum misi-
mus illum A. 440. quid illi in-
famant in puteum esse demissum
A. 477
infatuare = fatuum reddere: infa-
tuant stultos magis euanescere
dictis A. 527. 778. adhuc infatuant
profanos balneis ire A. 677
infernus I 26, 4. 41, 7. II 28, 8.
39, 21. A. 314. 362. 447. 799. 1053
inferus A. 825. — inferi {plur.)
A. 444
inficere (= fucare) kapillos II 19, 10
infimus cf imus
infinitiwua adiectiuo inha^erens : (ago-
nia) inpudica nosse pudicis A. 210
infin. consecut,: transmutat animos
in Domini credere crucem I 36, 9.
agonia inmittit, spec(tac)ulis ire
cruentis A. 209. contra suum do-
minum rebeilant, dicere magum A.
396. ezcaecauit illos malitia sua
saeuire A. 500. infatuant staltos
magis euanescere dictis A. 527
infin. final.i Helias ueniet, prius
signare dilectos I 41, 8. nec ruent
ad manus, pacem aliquando tenere
II 1, 14. occurrit traidere sese II
9, 15. surrexerunt ludere fili II
17, 8 (bibL). quo uenisti fundere
preces II 35, 3. Dominus ueniet
se ostendere nobis A. 634. in-
sanierunt quasi nequam perdere
morti A. 662. ibunt . . resistere
contra A. 911. ueniet implere pro-
missa A. 961. fontes exurgunt esse
parati A. 965
infin. pro gertmdiuo : lautitias diues
perfrui quia ipse parabat I 26, 22.
nii sibi proponunt cognoscere A. 17
infin. pro ut pendens a uerbis in-
citandi: tamen uos adhortor
quantocius credere Christo I 25,
22. lex prudenter ait animo, non
pompa dolere U 32, 3. me solum
exposcit tempus uobis dicere
uerum II 29, 1. incendunt..
senatum consurgere A. 849. lec-
tores moneo quosdam cognoscere
tantum II 26, 1. nos ipsum ad-
monent cognoscere Summum A.
745. idcirco commoneo uulneratos
cautius ire II 8, 10. abscissos . . a
saeculo praemonet esse A. 204.
ora tu credere Christo I 25, 13.
persuasitque dolo coitus infan-
dos amare A. 175. non ita sua-
demur credere A. 301. petere
summo de rege subuenire tibi II
8, 12 sq. jmnum sibi soli Dominus
proferre praecepit I 35, 22. 11
1, 5. 19, 2. 37, 5. A. 681. 685.
gratia Domini prouocamur cre-
dere legi A. 766; cf. facere
infin, c. mminat. = inf. c. acc.
uiuere . . non spero defunctus I
29, 3. dum sperat (ex)spectan8
credere canus A. 785
infin. = partic. praes. uane, non
insanis, colere deos pictos in axe?
1 9, 8. erras Dei seruus, adhuc et
in morte placere II 33, 2
infin. perf. = inf. praes.: amasse
debuerat I 11, 11. obisse debuerat
II 9, 6. nii melius (est) inuenisse
31, 10
infin.praes. = infm. fut.: respectum-
que bonum . . aeternum fieri I 1,
2 sq. illum non aliquis prophetauit
ante pronasci I 6, 13. ultime tu
speras Deum inridere 1 28, 9. uiuere
. . non spero I 29, 3. a Domino
uobis spondeo (ego) dari quadrup-
tum II 30, 17. praedictum fuerat
illis . . perdere terram A. 245 sq.
sic ipse tradiderat semet ipsum
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
221
dici prophetis A. 365. dum sperat
(ez^spectans credere canus A. 785.
pollicetur reddere uitam A. 788
infin. substantiui loeo tfositus: aut
ferro parantur supplicia . . aut
longo carcere iiere 1 28, 7 sq. non
fiet in uacunm confusio culpae pro-
inde, in reatu tuo 8orde(?) mani-
festa deflere II 8, 4 sq. noc est
beluarum adesse (= ein thierisches
Dasein ?) A. 34
infirmus = aegrotus I 39, 2. II 30
twscr. et u, \. 37, 6. A. 574
infrenis = inmodicus 11 32, 7
ingenia = artes, inuenta 1 17, 12
(saepe apud TertuUianum)
ingruere: caeli ingruentis fulmine
A. 1023
inibi II 3, 12
iniquus s malus: contra bonum
pugnant, cum sit repugnandum
iniquo A. 764. I 24, 3. 36, 8.
40, 1. II 1, 37 (bibl = &dL7cog).
2, 7. 9. 6, 5. 24, 4. 13. 15. A. 525.
705. 852. 869. 930. 988. 994
inire = incedere: super fluctus maris
inibat A. 639. — = capere(^)
praedas iniret(?) A. 412
initare: quasi initent(?) baln(e)o II
35, 11
inlibatus = integert inuiolatus: iu-
stitia pleni inlioato corpore uiuunt
A. 953
inlidere: te ipsum inlidis (= laedis)
II 24, 15. sed cum se inlidet exer-
citu (dat.) Dei tyrannus II 1, 39
inmaculatus I 39, 9
inmaturus: roors inmatura uagatur
I 16, 4 (Lucret, V 221)
inmittere: lapis inmissus . . in funda-
mina A. 265 (6tW.). — instituere :
inmittit luxurias . . agonia inmit-
tit A. 208 sq.
innocuus I 26, 38. ^. 544
innonat altera iusta = noua insti-
tuit A. 489
inops animi I 4, 7 (Verg.)
inormig(?) A. 214 (Woelfflini Arch.
III p. 148. 336)
inponere: qui frenum inponeret illis
II 1, 12. — = itvdysw: ab inferis
. . animam meam inposuisti A. 444
(bibl)
inproperare = obiurga/re II 10, 3
inprouidus = vnprvdens I 38, 1 (?).
II 16, 24. A. 229
inquit = legitur in scriptura sacra
II 24, 4. (Cf. August. ciu. Dei
uol. I p. 409, 8 D8)
inquirere s cogitare: si nihil in-
quiras, hoc est beluarum adesse
A. 34
inrepere : inrepserat . . rudibus teme-
rarius (= aiaholus) A. 173
inrigare ss fluctuum modo inrum-
pere: inrigat hostis II 9, 1; cf.
inundare
insanumque fomm A. 587 (Verg.
Georg. II 502)
insatiabilit^r I 29, 2 (Lucret. III
905. VI 978)
inscius = uerae religionis expers
1 1, 3. 5. 8
insequi c. infin. ^pergere: et magis
insequitur plenius ostendere A. 482
insignus: tam clari et insigni reges
A. 511
inspector: est Deus inspector, pene-
trat qui singula corda II 18, 9
inspicere = haruspicis munere fungi i
cruore fuso malus inspicit alter
I 22, 2. — = respicerCy repuiare:
inspice Liam tjpum synagogae
fuisse I 39, 1. — = uisitare II
29, 16
inspiratus = Dei ntmine afflatm
A. 481
instruere c. dupl. accus.: ignaros
instruo uerum I 1, 9
integra mente = sana mente 1 17, 10
inte^rare = integrum seruare, re-
stttuere: integrate locum II 27, 4.
integratur homo, fuerat qui mor-
tuus olim A. 144
intellegere = sapere (absolute) : quod
non intellegerent in totum fine sub
ipsa A. 398. nec uideant oculis nec
intellegant corde durato A. 400
(bibl.). nunc intellegitis A. 465
{bibl.)
intendere (animum): ad Eain inten-
dite I 39, 8. stulte, non intendis
unum bellare pro multis II 20, 8.
flusnm intendentes II 27, 5
inter postpositum cum datiuo: cum
te facis musicis inter II 17, 12.
(Cf. August. confess. 1 18 extr.)
interdum = interim A. 57. 83
interius (?) II 4, 12
interrogare = inqwirere in aJiquem:
interrogemus eum omni cum tor-
mento quietum A. 493 (bibl.)
Digitized by
Googlc
222
Index
ifUerrogatio obliqua; cf. indicatiuus
iDtimare = dicere, docere II 23, 17.
A. 519
intra = intra se^ Mov A. 865; cf,
intus
intrare: in duas intrastis uias I 22,
15. intrate Btabnlis I 33, 5. intra
8ub antra(?) I 34, 8. ad caeoos
intras I 37, 3. intnbnnt . . ad
antiquae nbera matris II 1, 44.
intrare(?) praedas A. 412
introire : mors introiuit in orbem A.
775 (bihl.)
intus in urbe A. 915. — = hf9ov,
in animo A. 597; cf. intra
intuSre = respicere: intuite dicta
Salomonis I 31, 1. nec intuis Do-
minum praeconio tanto clamantem
n 20, 13
inundare: duellum(?) bostis subito
(ubi) uenit inundans II 10, 1; cf.
inrigare
inuadere: seu luis inuadat I 26, 13.
ut famis inuadat A. 846
inuenire == acquirerCy sibi parare:
inuenietis eum carnem inuenisse
pro nobis A. 54 (cf Flaut. Capt
438; BldUer f d. hayer. Gymn.
V p. 197)
inuentiones diabuli A. 152
inuideri = inuidere A. 154
inuigilare: mens bonis inuigilat 11
5,7
inuisus = non uisus A. 831
inuitatque sibi quam multas gentes
ad urbem A. 893
inuitus = xalTceo &k(ov I 26, 23.
34, 3
ioci = u<>luptate8, deliciae II 7, 2
iocundentur insulae muitae A. 296
{hibh). tu qui iocundaris II 17, 6
ipse = idem 1 2, 11. 3, 9. 6, 1. 7,
7. 29, 6 sq. II 16, 9. 29, 18. A.
294. 322. 335. 345. 377. 609. 823.
829. — = hic, ts, iUe: 1 6, 14. 29,
14. II 3, 7. A. 247. 258. 264. 270.
370. 381. 393. 452. 553. 612. 615.
670. 762. 1020 (crehro extremo uer-
8U8 loco posUum), — = ipse per
se: deinde quod ipsa non patitur
nostra natura, infantem fecit . .
proloqui A. 630. — pro reflexiuo:
non ut illi putant Dauid de ipso
referre A. 452. — pro articuHo: in
nuptias fuerat inuitatus matre cum
ipsa A. 657. — = etiam : ut lapides
rliqueicant II 2, 12. — • ipsa ss
ina I 7, 7; cf. comment.
ira caelestis II 2, 13
ire = dbire, praeterirei iam paene
medietas annorum sex milibus ibat
A. 45
iste = Aic I 2, 9. 3, 2. 25, 20. 26,
25 etc.
isti = istic l 26, 9 (32, 12?)
iterum = deinde I 14, 1. A. 891. —
= a^ : de duplici ligno dixi, mors
unde processit, et iterum inde pro-
cedere uitam frequenter I 36, 1 sq.
idolis seruit, iterum tricesima quae-
rit A. 695
iubere = cogerei Adam degustato
pomo mori iussns obi{u)it A. 323.
— adiimcto ut c coniu/nct.: non
Bum ego uates nec doctor iussoB
ut essem A. 61. ~ cum coniunctiuo:
£mmanuel . . uocetur, iusserat illos
A. 407
iudaeidiare I 37 inscr.
iudicium dare per ignem II 1, 48.
in cuins iudicium cum ue(ne)ri(n)t
I 36, 15
iugum ferre = se subicere: iugum
ferre labori I 34, 1. ingum ferre
bonis praeceptis A. 199
iunior I 36, 6. 39, 11. A. 252
iurigare(?) A. 441
iura uaciUant A. 588. — = leges:
illi legunt iura A. 593
iussa diuina = mandata d. II 16, 16
iusta = sacra A. 489
iustitia legis = offkia lege prae-
scripta II 34, 7
iuxta = secwfidwm: iuxta formam
eorum A. 111. iuxta prophetias A.
532. — = in propinquo II 20, 90
Kapere I 35, 10
kapilU II 19, 10
Labia luxaris II 35, 7
labor = pro mercede hiboris: de la-
bore tuo dona n 12, 12. in gazo
praeterea de labore mittere debes
II 31, 14
lacrimae = re8 familiaris cum lacri-
mis aiiorum parta: donas tu de
lacrimis II 24, 10 (cf. Lucif Calar.
p. 145, 13 R.: si eleemosyna est
ista, quam de lacrimis das alienis)
lactans = paruulMS II 2, 8. A. 412
Digitized by
Googlc
uerboram et locationum.
223
laetari in: populns iam in illo lae-
tatur A. 386. — c. mf. : dummodo
laetentur saginati uiuere porci A. 19.
ezcipere sanctos ipsa creatura lae-
tatur A. 964; cf. gaudere. — =
gloriari: et sibi laetatur Dominum
patrem esse caelorum A. 490. —
laetandas aras I 15, 6
lampada, ae A. 12
lanae: tin^ere lanas I 3, 6 (cf, Ouid.
met. VI 9)
languere = aegrotare I 26, 16
languor: aut si pro languore datum,
quod stulte profanas II 16, 10
lapidare = lapidibus occidere A. 221.
515
laqueo in isto(?) ruistis II 29, 8
lares I 20, 3
latebra, latebrae II 9, 10. A. 883.
1014
latere c* abl.: ligno nita latebat A.
327
latibuli nequitia II 38, 2
latices animae = occuUi cuniculiC^)
A. 174 (cf. BldUer f. d. bayer.
Gymn. XVII p. 453)
latrare cum aliquo = rixari (?) : inde
modo latrant nobiscum re(ge) de-
serti I 37, 20
laus = meritum : rustica mens homi-
nnm . . pro laude cum gratias agere
uellent, . . uouerunt hostias I 15,
3 sqq.
laute cibare II 20, 19. lautef?) frui
A. 305
lautitiae (lautities, plur. ?) I 26, 22
l&u&CT\im=baptismu8 : lauacro trans-
lati ir= in ecdesiam recepti) II 7, 12
laxare = remittere II 16, 2
lectore legente II 35, 5. lectores II
26 inscr. et u. 1
legere == adoptare : superant cui fili
legendi A. 732; cf 127. 735 et
comment.
legitima = voiiLfuxy leges I 3, 3. 27, 4
legitimus = iustus II 21, 12
lenire damna II 8, 7
leo signum zodiaci I 7, 16
letalis uindicta A. 887. poena letalis
A. 1018
lenare: de (ab) inferno leuatus I 41,
7. A. 799. exanimata . . promeruit
. . leuari II 18, 19 sq. de cloaca
leuatus II 20, 1. Adam leuaretur
a morte A. 314. leuat de tumulis
A. 642. cruce leuatus A. 454. 457
leuis: pro le(ui> uidetur II 16, 13;
cf. 35, 1
lex = condicio : seruitium . . hostibus
sine lege deferre II 9, 7. — scrip-
turae sacrae pars: lex et prophetae
docent A. 671. — — uniuersa
scriptura sacra eiusque doctrina
atque disdplina: I 1, 6. 40, 2. 4.
n 1, 7. 17, 12. 18, 12. 19, 8. 22,
15. 23, 5. 32, 3. A. 313. 579. —
lex prima = testamentum uetus I
25, 10. 35, 15. 36, 11 sq. — lex
secunda, sequens, noua, postera,
nouella = testamentum nouum I
25. 10 sq. 35, 14. 18. 36, 11. "37,
19(?). II 1, 6. A. 287. — lex secunda
dliitd uidetur significare I 38, 4
sq.: aspicis legem, quam Moyses
allisit iratns et idem Dominus dedit
illi legem secundam
libri = scriptura sacra: nunc ergo
fas est credere (ei\ quem libri de-
signant A. 435
licentia = luxuria: licentia uestra
. . uos deperdit II 17, 14; cf. I
26, 3
licet c. coniunct.: 1 32, 7. 34, 15.
U 19, 19. 32, 1. A. 132. 143. 305.
589. 894. — c. indicat. 1 15, 8.
II 10, 3. A. 616
lignum = arbor: gustato pomi ligno
I 35, 7. lex a ligno data est I 35,
11. 36, 11. mors in ligno fuit A.
327. — lignum (mortis) = crux
Christi 1 35 inscr. et u. 8. 9. 14.
40, 9. A. 248. 295. 327. 518. 772.
— lignnm uitale, uitae I 35 inscr.
et u. 8. 13. A. 325. 329. 333. --
lignnm duplex: de duplici ligno
dixi, mors unde processit, et iterum
inde procedere uitam frequenter I
36, 1 sq.
lilium : inter agrestiua benefactis lilia
sitis II 26, 7
limpide respondis II 35, 16
linlre = linere II 19, 10
liqnescere, liquere: ut lapides ipsi
liquescant n 2, 12 (bibl.). montes-
que liquescunt II 4, 7 (bibl.). cum
montibus ipsi liquendo II 39, 19
lites : iniuriae, lites ibi sunt I 26, 10.
lites fratri protendis II 6, 7. lites
. . uitare II 26, 3
liuor: in zelo liuoris A. 238
locus: in omni loco A. 348. omni
loco A. 902. 965. — si locus aut
Digitized by
Googlc
224
Index
tempiis fanet I 32, 1. et locus et
tempus et persona tibi donatur I
32, 9. — = munm publictm(?j:
erumpis miseris, dam fueris locum
adeptus II 2i, 5. integrate locum
uestrum II 27, 4
lolium II 14 inscr. et u, 1. 3. 7 (bibl)
longe discedere II 8, 2. 1. uitate 11
7, 13. audient . . a longe A. 428
longus = diuiurnusi longo carcere
flere I 28, 8
loquella = lingua, sermo: Deus ut
uidet fieri sub una loquella, de-
8cendit et fecit, loquerentur 1 i n g u a
dluersa A. 167
loqui lingua diuerta, uario sermone
A. 168. 170. — c. dat. A. 628
lotus = baptizatua II 6, 6. 9
lucernae Ghristi II 26, 9 (bibl)
lucra conari II 23, 13. A. 603. de
lucro mercis su(m)i8 te piare II
24, 14. in ardore lucrorum II 23, 6
lucrari: qui (quae?) * * malefacta
lucraris I 28, 5. de malo lucran-
tem(?) II 23, 3
ludicrum =* oblectatioi sub ludicro
8U0 honorem illi (Baccho) dedere
I 12, 17
luere = soluerei acluitur(?) . . poena
spiritalis aeterna I 29, 17
lues A. 846. 899. luis I 26, 13
lug«re A. 480. 949 (II 32, 10)
lugia plur, = luctua I 29, 18
lunare comulas II 19, 11
lupanus : cultura lupana II 18, 22 (cf,
Cypr. p. 196, 14 J3.)
lusus plur.: lusibus in positis I 11,
19
lux: lucem uidere = nasd A. 33.
lux aeterna A. 108
luxari labia II 35, 7 (uidetur gestum
superbe fastidientis significare ue-
lut corrugare nares; cf. eu, Luc,
18, 10 aqq.)
luxuriae I 17, 7. 26, 3. II 12, 3. 17,
11. A. 202. 208. 213. 438
luxus: decrepitus luxu I 24, 2. ;offi-
cite(?) luxu II 20, 5
Macerare: quod per tributa diu mace-
rabat omnes A. 890
mactare = occidere 1 39, 10. A. 219.
515. 896. 912. 916. — = immolare
II 32, 14
magis = potius 1 16, 14. 20, 7. 21,
7. 24, 8. II 12, 16. 31, 5, 36, 6.
36, 6. A. 200. 440. 480. 865. —
= insuper, ultro(?) : non ©st culpa
satis una, qui credere nolunt, sed
magis infamant A. 439 sq. hi
tamen (Gothi) gentiles pascunt
Christianos ubique, quos magis ut
fratres requirunt gaudio pleni A.
818. — cumulans comparationem :
et magis insequitur plenius osten-
dere iustum A. 482
magister de Christo: II 21, 2. 26,
6. 27, 2
magnus: quos (deos) pro magno cole-
bant = quasi magni aliquid essent
A. 1015 (cf August. du. dei udl.
I p. 71, 22. uol. Up. 355y 29 BB)
magnificare: apud quos eximium
nomen meum magnificatur A. 349
(W6X.)
maiestas Dei A. 102. sempiterna,
ueneranda maiestas A. 130. 233.
— maiestas = diuimtas, numen,
Beus I 17, 5. 17. A. 280. 467.
(Cf. Petschenig, Sitzungsberichte
1880 p. 708 et editionis meae Mi-
nucii Fel. p. 125.)
maiores = presbyteri II 26, 5. ma-
ioribus natis 11 29 inscr.
maledictus U 13, 3. 14, 10. A. 668.
— maledictum 11 22, 6
malefacta I 28, 5
maleficus A. 457
malignus = malus, noxiuA, vnfaustus :
duceris in ioco maligno I 24, 19.
herbas incantando malignas A. 8.
obliti Dominum, opera maligna se-
quentes A. 182. — malignum =
malum(^) II 18, 23
malum = delictwn : exue te . . tantis
malis I 30, 13(?). expiate malum
uestrum benefactis I 30, 20. ex-
piari malum nec sanguine fuso
docetur II 6, 4. et uitare malum
nesciunt nec lege tenentur 11 7, 4.
uince prius malum benefactis II
21, 5. obde(?) malis pectus II 35,
8. de malo lucrantem (?) II 23, 3.
qui de malo (uMrechtes Qut ?) do-
nant II 24 inscr.
mandatum = edictum, 2ea;: I 22, 11.
II 15, 9. 16, 14
manere = uersari, habitare: in silua
manere quaeris I 25, 3. sub regi(a)
tecta manentes I 33, 6
manes I 16, 6
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionura.
225
manif estare : se manifestare quid
esset A. 363. manifestari eum prin-
cipem nationibus A. 294
manifeste I 12, 15. 16, 1. A. 735.
manifesto A. 765
manifestus: in reatu tuo 8orde(?)
manifesta deflere II 8, 5
manus dare = hosti suecumbere II
9, 9. ad manus ruere = mansue-
fieri II 1, 14
Marsus nomen appellat- = magus:
A. 7; cf, comment.
martyr II 1, 9. 6, 2. 3. 17, 19. 21,
8. 14. 32, 6. A. 882
martyrium II 3, 7(?). 7, 14. 21 mscr.
(marturium?) et u. 1. 15. 22, 17.
A. 859
mater = ecclesia II 1, 44. 8, 2. 10, 7
materia = praeceptumy norma(?):
dare materiam ceteris exemplo ui-
uendi II 26, 2. dat tibi materiam
(? momerium cod,; momentum
scripsi) (Tabitha) II 18, 18
matrona (Christiana) II 18, 1. 21.
30, 10
maturus: maturum . . aeuum I 6, 4.
aeuo maturus A. 70. tempus . .
maturum A. 925
matutinus {adiect. pro adu.) signa
reuise II 12, 9
maxillasque meas (posui) palmis feri-
endas A. 355 (fnbl)
medicamina falsa inducere malis II
18, 6
medicare: malam medicatis quodam
superducto rubore II 19, 12
medietas = pars dimidia: iam paene
medietas annorum sex milibus ibat
A. 45
mediocres = humiles, pauperes 1 30,
8
medius : medio tempore = inter anti-
quissimum et nouissimum tempus
1 5, 6. — = dimidius: quid?
medius ludaeus, medius uis esse
profanus? 1 37, 1. sed medium
tempus Helias, medium Nero tene-
bit I 41, 11. flamma tamen gentis
media partitaque seruans II 2, 16.
— in medio = palam : lex docet
in medio I 22, 14
meditatur a morte renasci (auis Phoe-
nix) A. 139. (Cf. Min, Fd. 34, 11:
uideo . . , quam in solacium nostri
resurrectionem futuram omnis na-
tura meditetur.)
XV.
mel = fomentum: terreat in primis
et postea melle perungat II 28, 4
mendicus Christi II 39. (Cf. Lucif.
Codar. p. 236, 18 H.)
mens: mente mutata 1 18, 11. aliena
mente I 21, 2. mente integra (=
sana) I 17, 11. mens serena I 21,
3. peruersa mente moratus I 26,
4. fera mente moratur I 28, 24.
mens patiens fueris 11 7, 18. in-
lerior a mente recedis II 36, 2 ; cf.
comment.
merere (mereri) c. infin.i unde bene
meruit corruptor ascendere caelum
I 6, 22. non prouides, quonam
merearis ire defunctus? II 33, 10;
cf. promerere. — mereunt II 4, 11
meretrix Babylon I 41, 12 (bibl.)
mergis te in tenebris I 24, 10. —
mergi = baptizari II 6, 9
meriti = poena digni, noxii I 28, 8
meta saeculi I 1, 2
metaplasmi declinationis: lampada,
ae A. 12. de Persida homo A. 932.
plasma, ae I 35, 2. A. 315. obsi-
diae II 3, 13. acto = actu II 39,
20. blasphemium I 31, 7. blasphe-
mia plur. II 34, 8. flato = flatui
I 12, 5. hostia plur. (?) A. 703.
nuntia (= nuntii) dura A. 899.
in modico sumptd = sumptu II
34, 5. sumpta (= sumptus) diurna
II 34, 2. suppetium II 2, 15. 29
12. A. 1013. tartara plur. l 26,
36. 39. tricesima plur. A. 695.
tonitrui gen. sing. A. 1006. —
insigni nom. plur. A. 511. paupera
(mulier) II 30, 9. cum pauperis
II 20, 16. — Danihelo A. 246
Titano I 20, 3
milia cum substantiu>o eodem casu
conpositumi per duodecim milia
stadia II 3, 16. sex milibus annis
II 39, 8. A. 791
militiae nomen dare 11 12, 1
minime = parum A. 72
minimi = infimi, ignobiles I 30, 15
(cf. Matth. 25, 40', Augu^t. du.
dei uol. II p. 560, 10 D* : obscuris,
m i n i m i s , indoctis ; antecedunt
u. 6 contraria : nobiles, sublimes,
docti)
ministri = diaconi II 27 inscr. et
u. 2
minor = natu minori pro minore
(sorore) dilecta I 39, 3. minorem
15
Digitized by
Googlc
226
Indez
popalnm praecellere dixit A. 538.
— minores = infefiores, iffnohHes :
oppresBOs miseriis deprimere caae
minores 11 22, 8; cf. minimi et
Matth. 25y 45
minnere = incommodis afficere, af-
fligere I 21, 6 (cf. Tac. ann. 1 72).
-*« minni c. inf.^s desinere: irii-
noitarqae feroz esse I 34, 4
minos: nec minas (et) II 1, 31. I
25, 12
miserari c. dat.i miseratns e^nis
n 38, 3
misericors: at tibi misericors fiat,
qaem denegas altro I 24, 12. et
tibi misericors poterit Altissimas
esse II 8, 3
missa = uigilia(9) : stat miles (singtU.
coUect.) ad missam A. 77
mittere k demittere : mittebaat capita
I 18, 5. mittantar in morte se-
conda II 4, 11. mittetar in igne
A. 751 (5iW.). neci te mittas II
23, 17; cf. comment. et praefat.
in pateam misimus illam A. 440.
443. — = ponerCy iac^re : mittere
discum in altum I 11, 19. mittere
qai dixit lapidem in scandalo aestro
I 40, 6 (bibl). m. digitum, mannm
aliqao loco A. 557. 566 sq. (hibh).
lolium est natum, quod non miserat
Dominus II 14, 3 (hibl.). in gazo
. . mittere II 31, 14. in uestimentis
. . sortem miserunt A. 419 (hibl).
— = ederCf proferre : contra Deum
aerba misere I 3, 6. sententiam
misit in illis I 3, 7. Domini aox
missa per illum II 15, 4. — =
conpelfere : praeci^itis populo,
quem (ipsi) in scmsma misistis
n 25, 3
moderatus = adxpQtov A. 71
modicus =^paruu8 : in modico sumpto
deficitis Christo donare II 34, 5
modo = nunc 1 3, 14. 4, 8. 6, 18.
7, 21. 18, 10. 25, 7. 29, 11. 36, 16.
37, 20. A. 79. 244. 344. 712. 780
modum ponere II 36, 1
moecha I 12, 6
moecbia I 11, 2
moechus I 7, 9. 10, 6
momentum: sub uno momento n
22, 16. momentum (?) dare 11 18,
18; cf. materia
monita &= imperia A. 78
monstraosus: rabie monstruosa I 4,
4. monstruosa natura I 13, 6
mora = temporis interudUum (?) II
23, 12
morari = degere, Iwbita/re, manere :
I 9, 9. 24, 10. 25, 3. 26, 17. 27,
20. 28, 4. 33, 8. II 1, 2. 2, 11. 5,
10. 14, 8 (cjf. cod. iMgdun. ed.
ab Vlysse Bobert p. 158y 2:motare
in hac terra = naooiTisti; h rfj
yg). — moratus = pu>vg(?): gens
. . sine lege morata I 2, 5. gens
et ego fui peruersa mente moratus
I 26, 24; cf. I 28, 4 fera mente
moratur (cf. incert. auct. carm.
adu. Mardon. IV 127: populi sub
lege morantis, V 35 populum sub
iege morantem)
more = atuUe (?) I 18, 3
mores = boni mores I 6, 6 (c/.
Siteungaberichte CVII p. 791)
mors: morte uiuentes I 36, 5 (cf
biothanatus). sine morte uiuentes
n 3, 4. morti prosternere A. 321.
perdere morti A. 662. mors se-
cunda I 25, 19. II 4, 11. A. 748
mox = simulatque I 24, 19. 29, 16.
A. 979
mugitus phir. A. 1039
munde = aancte : qui sine cruore of-
ferunt meo nomini munde A. 350
mundus, a, um: quos faciunt mundos
ipsi Deo summo placere A. 678.
aD idolis mundos naberi A. 682
mundus = saeculum: nolite diligere
mundum II 16, 12 (bihl.). gaudia
mundi U 16, 20. caritas mundi
II 19, 4. aduersante mundo U 20, 6
muscipulum II 7, 13
musicus: cantica musica quaeris II
16, 22. cum te facis musicis inter
(= inter musicos) II 17, 12
matus: Mutae deae: I 20, 2; cf.
Ouid. fast. U 583
mysterium, mysteria I 39, 4. U 1,
15. 20, 27. 1, 6 (?) A. 774. — sub
mysteria I 17, 3
Nam adueraoHuum I 26, 36. 30, 12.
n 5, 9. 14, 7. 17, 16. A. 256.
430. 612. 617. 668. 708. 747. 819.
958. 1018
namta (?) legis II 1, 21
nasci: natus .. Satumo I 5, 1. mor-
tali patre . . nasci I 6, 11. semine
mortali natos de gigantibus I 6,
Digitized by
Googlc
uerboTum et locutionum.
227
20. de moechia natus 1 11, 2. natus
ex loue Proserpina I 12, 2
natiuitas = genus: dux natiuitatis
I 85, 4. — as ortus: qua natiui-
tate (Christi) excordantur caeci
ludaei A. 777
natare = haesitare^ dubitctre A. 433
natura = corpus (V) : sunt homines pe-
corum similes in ista natura A. 753.
quem si quis confessus non erit in
ista natura, . . in poena sero de-
clamat A. 783. — cum Deus . . ex-
omasset mundi naturam I 3, 1
natus: maioribus natis = m. natu
II 29 inscr.
nautica puppis II 2, 15
ne c. coniunct, praes, pro imperat. :
ne dubites . . , ne facias II 38, 4.
6
nec (neque) = nc . . quidem: I 40,
6. II 2, 15. A. 608. 741. 918. nec
sic = cb^ &g A. 661. 865. — nec
(neque) quidem, cf. quidem
nec altero loco omissum: exire . .
nec plangere fas est II 32, 2 (c/*.
aemgmat, senorum uersuum: 41^
6. 55, 8, 59, 5; GuU, Meyer in
commentat Acad. Monac. XVII
p, 416)
nec non et II 18, 6. 19, 13. 24, 14
(cf. Cypr. p. 238, 14 H. Verg.
Aen. I 707). nec minus (et) 11 1,
31. I 25, 12
necesse = necessario: necesse uolu-
erat bono corde uiuere natos A. 718.
— necesse est c. coniunet. : necesse
est uictorem adorent A.. 913
n^are Christum A. 426. negare in
Christo A. 590. — dbsol: Petro
. negante A. 550. — = recusare:
in ista historia si fidelis ire negauit
A. 877
nempe = scUicet A. 847
nequam I 36, 6. II 11, 2. A. 637.
662. — nequus (?) 11 24, 1
nequitiae pleni A. 539. rnmpe de lati-
Duli nequitia uincula tota II 38, 2
nescire Deum I 2, 6
nigratns = nigra ueste indutus 11
24, 10 (contrar. candidatns)
niger: in nigris (= ueste nigra) exire
n 32, 2
nigror U 19, 10. 33, 14(?)
nimium = nimis I 29, 1. 30, 5 (I
7, 9. A. 613)
nimis, nimium = ualde: nimis de-
iectum A. 336. o nimium stulti
I 7, 9. nimium felix A. 613
nimius = permuttus: terra . . nimium
fundit II 3, 11. congere(re) nimium
II 23, 10. — nimium (est) = lon-
gum est I 37, 15
nisi = sed {tantum): nil de prae-
ceptis Dei nisi mirabilia narraiit
I 37, 13. nec Deus est illis aliquid
nisi saeculi uita A. 608. docere
deberent seruire non aliis, nisi tan-
tum Summo placere A. 688. nec
erit anxietas ulla nisi gaudia seropa:
A. 802 (cf. Ludf C(dar. p. 13,
10 H.)
nocens = hostis, persecuitor: oontu-
max non sum neque contradico
nocenti A. 353 (cf. Lueif. Cdtar.
p. 149, 11 H)
nominatiuus plur. neutr. gen. cum
uerho singulari numero posito:
aurea . . ueniet tibi saecla I 34,
18. ut mysteria Christi . . conple-
atur II 1, 16 {cf. Eoensch, It. et
Vulg. p. 435', Ulyss. Boberti
introduct. in cod. Lugdun. p.
LXXIX.)
non = ne: non padeat nequepigeat
procarre(re) sanum II 31, 13. —
= nonne: non prouides II 33, 10.
non (te) pudet I 14, 6. II 32, 7
notare = memorare: aut os aut
membra (Dei) notantur A. 115. iam
qualiter . . surrexit , supra notaui
A. 547
notatus = cognitus: is (Deus) erat
in uerbo positus, sibi solo notatus
A. 93. qui fuerint Christo notati
A. 1017
nouare: saeclo nouato A. 704 (cf.
renouare). terra . . nimium fundit
sine fine nouata II 3, 11
nouellae traditio legis II 1, 6
nouitas caeli = noua caeli forma
n 4, 10
nonissime = postremo A. 917
noxi<os)us I 28, 3
nubere (de uirxti uel utroque sexu):
et generant ipsi . . nubentes II 3,
9. (cf. Boensch, Zeitschr. f. d,
oesterr. Gymn. ann. 188S, p. 87
sqq.)
nudatus a lege = sine lege I 24, 2
nudus benefactis s sine h. II 38,
5. — eocspoliatus : nouissime nudam
15*
Digitized by
Googlc
228
Index
(urbem) adignnt incendio facto
A. 917
nngax A. 487 (hibl)
nmla s nihil: maiestas .. illornm
nnlla locnta est I 17, 17
nullificantes Deum (?) II 39, 18
numeralia cardinalia cum genetiiw
partitiuo II 1, 3. 4, 8
numerale distributiuum singtUari nu-
mero positum : ex duodena tribu =
ex duodecim trHmbus A. 946 (cf.
incert. auct' carm. adu, Mardon.
III 92i tercenteno equite.)
numero abu/ndansi per tot uates nu-
mero A. 673.
numerorum inconstantia I 24, 3 sqq.
30, 6 sq. II 18, 15 sq. 32, 13
nummus (numus) = pecunia : aut si
fenerasti duplicem centesima num-
mum II 24, 7. — plur, II 30, 8
numquid II 6, 9
nuncupare: dominos tibi nuncupas
esse I 16, 7; cf, esse
nundinae II 35, 12
nuntius = angelus A. 99. — nuntia
plur. = nuntii A. 899
Ob ea, ob ista = propterea I 1, 9.
II 20, 15. 29, 18. I 2, 4. U 33, 13
obaudire c. accus. A. 81
oberrantibus austris A. 62. foras ob-
erras I 25, 4
obdere (?) II 35, 8
obfulgere A. 249
oblatio = sacrificium r?) : nulla dies
pacis tunc erit nec oolatio Christo
A. 879 ; cf. offerre
oblitus Dominum A. 182. pasHue:
oblita Domiui . . promissa II 32,
5. — obliuitos esse mortuos de
gesto priore I 27, 8
obrelinquere II 1, 8 (cf. Ludf. Cdlar.
p, 147, 24 H.)
obrepere: obrepsit Dominus ueteri
latroni celatus A. 317 ; cf. inrepere,
subrepere
obsceni quos equi trucidarunt calce
remissa II 1, 13
obscurare = occuttare: obscurati
nobis fuerunt tempore tanto II 1,
23. — = dbcaecare: obscurauit
sehsus eorum A. 713
obsequia iusta maiorum cuique (?)
deferte II 26, 5. obsequia (Deo)
redde II 30, 3
obseruare: terribilem legem . . ob-
serua I 30, 17 sq. obseruas man-
datum hominis II 16, 14. obseruet-
que prius, ut faciat ipse, qui dicit
II 28, 5
obsidiae = insidiae II 3, 13
obsidiari = insidiari II 21, 11
obstupe iam factus 1 25, 13 ; cf. tmesis
obtemperare c. accus.: obtemperant
quoniam uniuersa candide legis A.
956
obtinere = dominari: rex autem
iniquus, qui obtinet (6 xar^x^v II
Thess. 2, 7) U 1, 37 (cf. Cic. Att
II 18, 1 qui tenent)
obumbrare = ohcaecare, decipere:
obumbrant populum supplicem
perituri ne credant I 17, 14. —
= occultare : dum facinus quaerunt
obumbrare Ghristi de morte A. 689
obuius = praesens : nec obuium pa-
titur (filium impium) genitor A. 726
occisio: o malo nutriri in occisione
(= ad immolationem) praedicti II
25, 11 (cf Cypr. p. 9, 1 H.: sagi-
natns in poenam)
occupare = corripere: impius occu-
petur ab igne II 2, 14. (hostis)
paruulos occupauit inertes II 10, 2
occurrere = se conuertere ad : nescit
ubi primum occurrat inscius ille
A. 694
oculo cupere A. 607
odor = sacrifieium (de operihus
misericordiae) : zelantes fauore
Christo offerte odorem II 19, 23;
cf. comment.
offerre dhsolute = sacrificium offerre :
sed in omni loco offerunt meo no-
mini gentes A. 348. — = hcayysX-
iBifd^at: oblata mercede . . struc-
turam secutus . . muros eduxit I
11, 3
offertor I 39, 9
officere (?) luxu II 20, 5
omittere = relinquere : omissae duae
tribum haec sunt et dimidia nobis
II 1, 4; cf. II 1, 8
omnia = omnino II 23, 6 (cf. Woelff-
lin. in Arch. II p. 95 sqq.)
omnimodo A. 487
omnis = quisque : inde perit omnis,
quando sibi maxime fidunt U 35, 10
operae = dona, opera misericordiae:
non operas facitis II 14, 12. tales
operas omnino recusat II 24, 9
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
229
operare = operas facere I 30, 14
{cf. Boenschy lU et Vulg. p. 298;
Blaett. f d. hayer. Gymn. XVII
p. 448)
oppressus inopia, miseriis, usuris II
20, 20. 22, 8. 24, 11
optato = ex sententia: rex adest
optato n 12, 12; cf. comment
opus est = decet: uerbis opus non
est uisitare (pauperem) sed bene-
factis II 30, 12. ignauia pueris
opus est, non certe robustis A. 69
orare = adorare 1 2, 6. 3, 15. 6,
19. 7, 2. 20. 8, 2. 8. 15, 5. 16, 5.
6. 8. 41, 14. — sine obiecto = beten:
I 25, 13. II 32, 10. 38, 1. 3. 4
oratio = Gebet: domus orationis II
35, 13 (bibh). orationem facere II
38, 6
orbis: mors intrauit in orbem I 35,
7 (btbl). adclamat . . in orbem II
2, 4. declamasset iu orbem II 15, 3
ordinare = instituere: ordinasse talia
Summum A. 55. si non Omnipotens
ordinasset ante de nobis A. 288
ordo: tortoris ordo I 24, 23. quadra-
ginta dies cum iliis ex ordine (=
ut comuerat ?) fecit A. 571
ornare = ordinare, co«pon«re ; ornas
. . cincinnos II 18, 5 {cf. Sitzungs-
berichte CVII p. 768)
os: doctores ora procludunt II 16, 15
{cf. August. ciu. Dei uol. I p. 86^
31 D\) os laceras II 32, 8 {cf. Ouid.
met. XI 726). frustrantes in ore (=
in 08 inludentes?) A. 505. infelix
est ille, qui uenerit illis in ore A.
595. illi tonant ore A. 598
ossibus cuius amor Cassandrae flagrauit
I 11, 6. {Verg. Georg. III 258.)
ostare = arcere^ francogall. oter:
induite uestes^ quas oportet, frigus
ut ostent II 18, 15. {BlaeU. f d.
bayer. Gymn. XVI p. 349.)
ouantes = uictore8{?) II 20, 5
oxymoron: lex sine lege I 7, 18.
biothanati 1 14, 8. morte uiuentes
I 36, 5. sacra sacrilega A. 680
Pacificum redde te cunctis II 22, 7.
dacatum pacificum praestare A. 970
paenitens = Biisser II 8 inscr. et
u. 1
palma uictoriae donatus II 17, 18. —
=9iianu9: maxillasque meas ptJmis
feriendas iniquis praebui A. 355
(bihl.). palmas Deo dignas ligatis
II 18, 15
pandere (?) = explicare, exponere
A. 62
paraUelismus et chiasmus: Esaiara
serrant, lapidant Hieremiam erecti,
lobannem decollant, iagulant Za-
cbariam ad aras A. 221 sq.
paraljrticus A. 649
parataxis pro hypotaxi: sortiris ..
extincta, aurea quaerls I 34, 13.
ne dubites: quicquid petieris, datur
oranti I 38, 4. spero, reus non est
A. 81
paratus : de ubique paratis = de iis,
qui modo gentili modo Christiano
more uiusre uolunt I 23 inscr. et
u. 2. — = aptus: matura iam
messis, tempus totidemque paratum
I 25, 6
parcere = nimis indulgere: legem
datis istis, nam uobis parcitis ipsis
I 30, 12. tu tibi . . in delictis par-
cere noli II 12, 15. — = abstinere:
uino copioso parce II 22, 5
parca bipinne (dorsa sua allidunt) I
17, 8
parere = conparere, apparere : II 3,
15. 17, 11. 25, 8. A. 279. 298.
474. — = suhditum esse: Christo
sicut Caesari pares II 11, 4
pariter = una I 41, 20. II 2, 6. A.
799. 939. 978
parricida suorum I 6, 25. p. patris
A. 729
pars: ex alia parte = contra^ a^ 1
22, 11. — erant in parte legati =
participes legati^ heredes ex parte
A. 740. — = axaaLgy cdQSCLg : alius
in parte secedit II 11, 2. subdola
gens . . tollit se in parte I 28, 4.
(Lucif. Calar. p. 122, 3 H). —
= regio : in partem Boreae refugit
II 1, 38
particeps = sodus A. 697. 871
partieipium pro uerbo finito: sed sic
quasi besteus errans I 34, 17.
fiamma tamen gentis media parti-
taque seruans II 2, 16. laxantes (?)
singula uobis II 16, 2. rursum
uiuentes in aeuo II 39, 14. et nemo
sciebat Dominum passimque ui-
uentes A. 46. in scelere coepit uer-
sari gens omnis humana nec re-
spicientes, quis esset creator eorum
A. 158 sq. qui scelere facto non
Digitized by
Googlc
230
Index
snnt recordati legendo, sed per-
seneranter (?): Nos Bumns electi,
dicentee A. 676. — per quod prius
bominem prostrauerat morti ma-
lignus, ex ipso deaictus (est) A.
321 sq. nam populus ille primitiuu8
illo deceptuB {est), quod filiuni
(Deus Bc) dixit A. 617. et locu(tii)s
iterum (est) A. 682. — parti-
cipium ctm iierbo esse pro simplid
uerbo finito: fui neBcius errans
I 33, 2. quaBi sit DeuB absens II
35, 20. — nominat, partic, pro
accHS, c. inf,: Bimulantes (?) con-
cuBsi numine quodam I 17, 4
paruulitas = infantia I 6, 2
paruulus (paruoiuB) I 26, 20. II 10,
2. A. 412
pascere = dbis recreare, ad cenam
uocare I 30, 7. II 20, 17. 29, 17.
37, 1. 2. 5. 6. A. 817
paecba 11 34, 1
pafsibiliB = malis obnoxius: ut Deus
paBsibilis fierct A. 414
pasBim = temere, inconsuite: et
nemo sciebat Dominum paasimque
uiuentes A. 46
passio Christi A. 311. 413
scopuSyantistes ecclesiae
pastorss
II 27, 8. 28 mscr.et t*. 1. 6. 10. —
= conuiuator: II 37 inscr,
patria = ciuitas, oppidum A. 1031;
cf. comment,
pati absolute : Dominus pasBUB A. 362.
450. qualiter a populo pateretuv
A. 550. mens patiens (= mitis)
fueris II 7, 18. sit patiens rector
II 28, 3
patienter omnia gessit A. 416
patientia uera I 28, 1
patriarcba A. 297
pauperculus (pauperclus) 19, 4. II
36, 7
pauperie ureris I 26, 16
pausare — quiescere: pausantes in
lecto suo II 1, 27. omnium ut
pausent praecordia tanto tumore (?)
II 29, 4
pauidare = terrere: quae pauidat
totum orbem A. 1002
pox subdola II 25 inscr, et u, 7. 12.
29, 6. bellum in absconsum geritur
Bub pace II 25, 9. — pax uobis
A. 554. 560 (bibl.)
peccare: bis Deo peccas II 6, 7; cf
II 7, 8 regi delinquet
pectus: pectora nimis clausa A. 47.
pertundite pectus II 18, 11
peculantia (?) II 29, 13
pecus . . ferinum I 34, 5
pendere s crucifigi: in ligno pendit
uita I 35, 9. pependit ipse pro
nobis I 40, 10. nisi dux ciuitatis
. . penderet in ligno A. 247 sq.
ligno . . quo Deus pependit A. 327
sq. 518. 615. 772 (cf. incert. auct.
carm. adu. Marcion. II 191)
per loctm, spatium, tempus^ modum
significans: uidebitur . . quadriga
per astra A. 903. per duodecim
milia stadia lata, longa, sic alta
(duitai est) II 3, 16. ut tegeret
sese (dies) per sollemnia sancta A.
424. per nouem tribuum (cum)
agant II 1, 3. passum per miseriam
A. 450. per quod (= qua ratione)
prius bominem prostrauerat morti
malignus, ex ipso (= eadem rcUi-
one) deuictus A. 321 sq. — = se-
cundum: per legem uiuere II 1, 5
peraequare : radicem in terra (habet),
sad caput cum caelo peraequat II
3, 17
percipere = paii: haec mala perci-
piunt A. 821. — = concipere uitero :
percepit boc Semele iterum louis
altera moecba 1 12, 6. — = discere :
percipite iuniores Christo probatos
I 39, 11
perdere = toUere: perdita lex prima
I 35, 15. — = amittere: perdere
terram A. 246. 393. perdita coniuge
defles I 26, 14. — perdere morti
A. 662
perditio = pernicies^ pestis: urbis
perditio Nero est A. 935
perducere : leuia uos corda perducunt
poenali barathro I 34, 10
perennes gratias referre I 29, 13
perfidus = incredulus^ a fide Christi-
ana alienus A. 575
perfrui c. accus.: uitam p. I 26, 9.
perfruamur omnia saecli A. 760.
— absolute I 26, 22
peritus: iure peritus A. 587
permissione Dei A. 976
permori I 27 inscr. et u. 1. 29, 18.
A. 752
permutati uino s= ebrii 1 12, 16
perpetuus = aeternm: hic erit per-
petuus A. 805. in perpetuo II 39,
24
Digitized by
Googlc
nerboram et locutionnm.
231
persecntio flagrat II 25, 7. septima
persecutio A. 808
persequi = sequi, imitari II 17, 9
perseueranter (?) A. 676
perseuerare c. inf,i perseuerant fin-
gere uana A. 526
persona =s dignitas^ Jionor: si locus
aut tempus fauet aut persona pro-
uenit I 32, 1; cf. w. 9. dum ex-
pectant munera uestra aut timent
personas II 16, 2. nolite fugere(?)
personam iudicis aequi II 27, 3
personans ait t= magna uoce A. 449
pertingere = peruenire ad : tempora
postrema si uis pertingere II 12, 5
pertransire = praeterire: nulla sit
luxuria, quae nos pertranseat aeuo
A. 759
pertundere: casto ac pudico sensu
pertundite pectus II 18, 11. pectus
pugnis pertunde 11 21, 13 (32, 8)
perungere (perunguere) : meile per-
ungat II 28, 4. hunc sanctum
sanctorum Daniel perungui desig-
nat A. 267
pestifera clades rugit A, 1(X)9
pestis = pernides 1 34, 15. A. 1005
petra I 13, 1. 3. A. 73
peticulones (?) I 12, 12
piare II 24, 14. A. 1036
pinguis opibus A. 23
pinuatus 1 9, 2
pisces sigiUum zodiaci I 7, 17
plaoere s vnsixsLv(^): uos tamen
eligite arbitrio uestro placentes
A. 85
placitus : ymnificato cboro placitoque
Ghristo seruite II 19, 22
plangere = lugere: plangis in imis
I 21, 10. sub tartara planges I
26, 36. conclamant panter plan-
gentes 11 2, 6. — = deflere II
32, 2. 7. A. 646. 1020
plasma^ ae I 35, 2. A. 315
plaudgre A. 20. 480; cf. comment,
plebs = ecclesia Christianai ne per-
eas forte de plebe II 8, 13. in plebe
Dei II 18, 17. uos flores in plebe
II 26, 9. uae miaerae plebi II 28,
9. pro plebe deuota II 35, 17
plenius oitendere A. 482. plenius
demonstrare A. 655
plenus s=s olos: septem milia plena
A. 860. — = praegnans: I 39, 5.
— c. abh : obsequio plenus A. 733.
gaudio pl. A. 818. iustitia pl. A.
953
pleonasmus in conparatione: plus
eram quam palea leuior A. 5
pluere: quis piuebat illo defuncto?
I 6, 10 {cf. MaUh. 5, 45\ qui pluit
super iustos et iniustos)
plurima sspZura: quid plurimis opus
est A. 385; cf. comment,
plns s magis: A. 5. 597
pluscula dando A. 600
piusouamperf. = perf, uel imperf. :
sunecerat = satis erat: suffecerat
illis per ignauiam tanta fecisse A.
711. iUa prior utique debuerat
deum amasse 1 11, 11. obisse de-
buerat quam isse sub barbaro rege
II 9, 6
poculum: suauia pocula uitae A. 86
polus =5= caelum 1 7, 5. 28, 10
pompa: ubi (a) Satana fragoribus
pompa (pa)ratur II 16, 5. zabuli
pompa II 18, 4. 19, 16. adulteri
pompa A. 20G. — = exequiae II
32, 3. 33, 1. 12
pomus : gustato pomi ligno I 35, 8
{cf. Weissenborn in Liu. XXIV
3, 4)
ponere lusus I 11, 19. p. modum II
36, 1. p. poenam I 28, 12. p. spem
uitae alicubi I 25, 21. A. 58. po-
nere tura simulacris A. 875. p.
dorsum ad flagella A. 354 (bihl.).
in uulnera positi I 7, 11. mortuos
simulacro ponere I 3, 11 (cf, Horat.
carm, Tv 8, 7), Deus in uerbo
positus A. 93
populus Dei = ecclesia II 20 inscr,
Christi populus II 27, 9. A. 866
populare : populas (?) pretio tu sanctos
iniquus II 24, 13
portat salutis auxilium I 21, 8.
Deus omnia portat II 3, 20 (bibl.)
posterga remittis (spem) A. 604
posteritas: ut nostra posteritas (=nos
posteri) Dominumcognosceret unum
A. 194
postmodum I 2, 9. 11, 3. 31, 10
postquam = posthac (?) A. 779 (cf.
aenigmat, senorum uersuum 3Z,
4. 24:y 5, 52, 5, Guil. Memr in
commentat. Acad. Monac. XVII
p. 416)
potare : quem et potauerunt secundum
scripturas acetum A. 418 (bibl.)
potens = diueSf nobilis II 31, 7. 12
Digitized by
Googlc
232
Index
potestatem habeo de illa ponendi et
Bumendi iteram habeo potestatem
in ilhun A. 471 sq. {bibl)
potior = prciestantior A. 332
prae ocnlis A. 305
praebere : praebSre landes A. 37. pr.
Inmen A. 76. pr. operam II 31, 12.
pr. se nisibilem A. 111. subiectum
te praebe I 34, 21
praecedere mortem = praeuenirey
cauere (?) I 11, 22
praeceps = temeraritu: tu antem
dum praeceps sine Deo ninere qnae-
ris I 27, 5
praeceptnm = imperiim: 1 23, 9 (?).
35, 1. 9. 37, 13. II 16, 25. 27, 2.
39, 14. A. 100. 150. 199. 331. 438
praecipere = ante auferre: qni fn-
erat regno praeceptus A. 825
praecipitare : libido praecipitat II
22, 3
praeclaro gener(e na)ti II 39, 12.
nec erat praeclarae fignrae A. 337.
praeclarum nomen A. 344
praeco = propheta: Dei praecones
II 19, 8. bucina praeconum II 35,
5
praeconium: legem tanto praeconio
latam II 15, 1. praeconio tanto
clamantem II 20, 13. praeconia
(uatum) A. 53
praeconiare: Moyses praeconiat illis
A. 275
praecordia = animi II 29, 4. A. 902
praedicati insolitus usus: quae se
iactabat aeterna (= aeternam) A.
923 {cf, Verg. Aen. II 388: osten-
dit se dextra)
praedici c. nomi/n, c. inf, : praedictus
est Dens camaliter nasci A. 403.
malo nntriri . . praedicti II 25,
11
praeferre = praedicare: sub caelo
non aliud nomen est nisi Christi
praelatum A. 299
praeficere = statuere (?) : in quornm
stadia gentiles esse praefecit A.
263
praegnans qui didtu/r uerhorum
U8U8: nnde nnnc erratur ordinasse
talia Summum A. 55. magum
Christum infamant A. 388. quid
jjlli infamant in puteum esse de-
missum A. 477. e^robrat in totum
nihil nostra lege teneri A. 485.
innouat altera iusta A. 489. quid
illi decipiunt gentes pnros esse
lanacris A. 686. nnde quidam errant
ignani talia passum A. 773. quos
inimici sui suspiciunt ire per auras
A. 864; cf, infin. consecut.
praelegere = prius legere A. 57
praemittere == edere^): manda^ta)
praemisit I 22, 11
praemium = pecunia ad iudices
corrumpendos inpensa: quod iura
uacillant, praemio ni forte regantnr
A. 588. uobis autem deus est uenter
et praemia iura I 31, 8
praeponere = proponerei^): sunt tibi
praepositae (cod.) duae uiae A. 699
praspositio cum nomine pro adiec-
tiuo : istis noluptuosis et sine freno
A. 437
praepositio Umge a nomine remota:
a scelere tanto refugit ipse cruentis
I 37, 18; cf, Sitzungsherichte CVII
p, 775 sq.
praepositiones aMatiuum regentes
cum acci4satiuo plur. neutr, gen,
coniunctae : sub fata uiuentes I 7 ,
11. sub mysteria I 17, 3 (= sub
figura I 17, 5). sub tartara I 26,
36. de Dei secreta I 27, 19; cf.
A. 502. in Dei secreta I 29, 11.
(in) malefacta I 28, 5. sub regia
tecta manentes I 33, 6. in aurea
castra II 3, 12. sine damna II 5,
10. in uolumina II 15, 5. in illius
sancta raoreraur A. 205 (cf, A. 693).
in quorum stadia gentiles esse prae-
fecit A. 263. de sua facta A. 708.
cum multa milia A. 813. cum milia
raulta A. 895
praesagium: palmas . . praesagio
malo ligatis II 19, 15
praescius c, accus. : nraescius hoc fu-
erat Dominus A. 259
praesens: ad praesens II 24, 13
praesens pro praeterito: super fluctus
maris inibat et uentis imperat A.
639 sq.
praesentis indicatiuus pro futuro:
I 27, 1. 29, 11. 30, 10. 36, 15.
II 2, 13. 31, 4. 38, 4. A. 53. 744 (?).
813 sqq. 835 sq. — praes. inf pro
fut. inf. : post mortem uiuere dicit
1 14, 7. fieri dicit aeternum 1 21, 8.
mortuos uiuere dicit I 35, 21. pro-
mittit ninere semper A. 763. poUi-
cetur reddere uitam A. 788. uinere. .
non spero defunctus I 29, 3. spon-
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
233
deo . . dari quadruplam II 30, 17.
praedictum fuerat illi^ . . perdere
terram A. 245 sq. de ipsis pro-
iiuntiant perdere terram A. 393.
praedictum hoc fuerat fieri A. 423.
praedictus est Deus carnaliter nasci
A. 403. nutriri (?) in occisione
praedictill 25, 11. hunc sanctum. .
Daniel perungui designat A. 267.
praesentaneus I 8, 1
praesepe (?) = mensa, cena: decrepitus
luxu praesepis I 24, 2
praesertim = disertim, manifesto (?)
I 6, 11. 41, 17. A. 647
praestare: unum praesta tibi = in
ea una re tibi consule II 31, 3
praesumere = tamquam praecipuum
sibi uindicare: quod libe(t) licere
praesumunt II 16, 21. per gradum
et lucra auidus fortunae praesumis
I 32, 5. quid isti praesumunt, cum
sint adoptati . . ? A. 727
praetermittere = neglegere, contem-
nere A. 202
praeuenirer terribilem legem prima
cum pace (p)raeuenit I 36, 12
prandium = cena cottidiana (imbiss) :
prandia . . prospice diurna II 20,
15. quem (pauperem) ad prandium
ducas II 20, 22
precari absolute = orare: noctibus
diebusque precare II 8, 1. prostrauit
se precando A. 567
premere tumorem(?) II 26, 4
prex: quo uenisti fundere preces II
35, 3. in prece fienda (fundenda?)
ut fiant silentia uestra II 35, 15
primatus: dum sibi primatum uindi-
caret A. 262
primitia I 11, 18
primitiua = ius fUii primogeniti A.
252
primitiuus = primo creatus 1 35,
11. A. 529. — primitiui weZ popu-
lus primitiuus = ludaei I 41, 15.
A. 213. 617. — = ueruSy genuinus :
in primitiua sua (gloria?) qualis
sit (Deus), a nullo uidetur A. 109
primogenitus A. 665
primordium : neglecta lege primordi
I 35, 12
priraores et duces 11 1, 43. A. 987 (?^
primus : terreat i n p r i m i s {=primo)
et postea melle perungat II 28,
4. quid Deus in primis (= initio)
, . fecit A. 59. primi = primores
II 25, 2 {cf. Verg. Aen. IX 453,
786)
princip(i)um = principatus (?) II
39, 2
prior = praestantior A. 434; c/l po-
tior. — prioresf?) = principes,
antistites A. 987 {cf. interpret.
Palat, Herm, Past. vis. II 2, 6.
4, 2: priores ecclesiae)
priscus = sanctuSj integer{?) : priscus
inmaculatus offertor (Abel) I 39, 9.
praecepitque Christus per legem
uiuere priscos II 1, 5. — memoria
prisca debito II 39, 23
pristinus: pristina gesta II 12, 2. in
pristina carne A. 795. cum pristino
corpore A. 826
priuatum = possessio: caderet de
suo priuato A. 254
pro interiectio: pro! exanim(at)um
corpus ornari II 33, 3
pro praepositio = ante: exis pro
foribus I 37, 8. II 3, 18. — =
propter : pro uictoria laetus II 12,
13. pro eo timebis I 32, 10. non
. . pro tempore clauso (?) sed prop-
ter futurum tempus A. 301. —
= causa: qui frustra pro uita
coluntur A. 436. — = tamquam:
et tibi pro le(ai) uidetur II 16,
13 ; cf. II 35, 1 sq. quos ante pro
magno colebant A. 1015 {cf. August.
ciu. Bei uol. I p. 71, 22. uol, II
p. 355, 29 2)2)
probare = doxLfuk^sLVy temptare: ut
homo post fata probetur, quisDeo
dignus A. 88. si sermones illius
sunt ueri, probemus A. 491. hic
crudele nefas imperat de unico nato,
ut probaret Abraham A. 621 sq. —
= ostendere : Deus uerbo probatur
A. 112
probatio = doKc^iaaux : ad probationem
[nostram] daemones in mundo
uag(ar)i I 22, 10
procedere = in publicum prodire:
gentili more quaeris procedere Domi-
ni sancta II 19, 7. — = existere
oriri, institui: res semel in uano. .
processit , ut . . credantur . . falsa
I 17, 15. unde processisti, nescis
I 24, 6. optima lex . . de ligno pro-
cessit I 35, 14. de duplici ligno
dixi, mors unde processit, et iterum
inde procedere uitam I 36, 1 sq.
Digitized by
Googlc
234
Index
]ez . . processit tanto labore II 15,
8. frennm procedere legis II 17, 4
procella: surdis procellis A. 75
proclamare=prouoear6a(2: sangais. .
fratris ad me proclamaait in altum
I 26, 31 {bibl). Deum (== ad De-
tm ?) iam tcmc . . sero proclamans
I 29, 19. — = clamwre : uox Domui
proclamat II 15, 5. — = prophe-
tarex nam testamentum uetus de
isto proclamat I 25, 14
procludere = daudere: doctores ora
pfocludunt II 16, 15; cf, os
procurrere = cursoris, nuntii munere
fungi II 31, 13
prodesse: portenta sua scisse quo pro-
fuit illi{8> I 22, 6. qui prodest I
24, 18. II 16, 9
producere intrans, = «^oayftv: Do-
minus ipse producit cum illis 11
1,31
proeliari: tu si proeliando morens
II 9, 9
profanare: quod stulte profanas II
16, 10
profanus = gentilis, paganus I 23,
13. 37, 1
profata (?) = uaticinia: tot profato-
rum uolumina II 15, 5
proferre = inucnirc : ab ipsis .. artis
prolatae fuere I 3, 9 (Horat,), —
= creare: nescientem (Deus) pro-
tulit, deinde nutriuit I 29, 5. —
= edere : (h)ymnum sibi soli Do-
minus proferre praecepit 1 35, 22.—
= lauaibus efferre: sicut singularis
(= uidua) illa, quam protulit
(praetulit?) Vnctus II 31, 15
pro^cere = proficisci, euadere, fieri:
si fuerat castus, incestus proficit
inde A. 211. {cf, TertuU, spect. 19:
in homicidas proficiunt). — = ua-
lere, prodesse: cuius medioina
taliter in terra profecit A. 234.
nil morte proficiet A. 590. sed nil
proficiet illi; his tantum proficiet
A. 1016 sq. quid proficit illi A.
1036
profluuio sanata est A. 652 ijbibh)
profuso cruore I 12, 3. A. 414
proicere = eicere: et de terra sua
proiecit illos iratus A. 716
proinde = deinde I 5, 3. 34, 4. U 8,
4(?)
prolepsisi domatur utilis equa I 34,
3. docuit nos ipse diuinos A. 38
proles (prolis) Altissimi II 16, 7. A.
666
proloqui = diserte loqui A. 630
proloquia mira = artificia dicendi
A. 593
proludere =|>aZam ludere: proladunt
fincto furore I 12, 13
promere se = notitiam sui exhibere
A. 51
promereri (promerere) = mereri: ob
delicta . . parentum fuere promeriti
II 10, 5. iu dando promeruit . .
leuari II 18, 20. — = meritis sibi
condliare : promereri Dominnm
putatis inanes II 14, 13
prompte: sufficeret illis utique, quod
promptiuB edunt A. 22
pronasci = nasd: I 6, 13. ex Saturno
pronatus 1 10, 1. germine zabolico. .
turbae pronotae II 32, 12
pronominis personalis accus. omissus,
cf, accKsatiuus
pron. person. genet, pro pronomine
possess. : sui quoque locum II 7, 7
pron, possess, insditus tMus: maxima
pars uestra = uestri II 17, 11. ut
nant silentia uestra = a uobis II
35, 15
pronuntiare = prophetare A. 393
propalare = palam traderei si quis
se propalat hosti II 9, 14
properare (propiare?) alicui = appro-
pvnquare A. 979. 983. — c inf.
= festvnare: properant conpleri
legis narrata II 1, 21
prophetft I 18, 14; 41, 3 etc,
prophetare I 6, 13. 18, 9. 15. 19. 19,
13. A. 271. 481. 833. 839
prophetia A. 225. 242. 532
propheticus A. 352. 368. 548
proponere = statuerey ueUe: qui con-
poni proponit (?) II 20, 18. nil sibi
proponunt co^noscere A. 17. delere
proposuit uniuersa paene creata
A. 160
proprie = rectCf accurate ( ?) : proprie
Deum nosse A. 1
propter postpositum: quem propter
A. 227
prosequi = sequi A, 177. 179. 585. —
= adire: fana prosequi I 1, 5
prosilire = existere: nec populus
noster prosilisset in noua lege A.
287
prospicere = spectarCy animum inten-
dere ad: ubi ludis aut prospicis ista
Digitized by
Googlc
nerborum et locutionam.
235
(ludiera) I 34, 13. finem tu pro-
spice Bemper II 23, 21. (nana)
nane prospicis I 24, 3. prospice
Summum II 16, 17. — = 'paflrwt'.
prandia . . prospice diurna II 20, 15
prosternere: hominem prostrauerat
morti A. 321. prostrauit se pre-
cando A. 567. prostratus illi fatere
II 11, 6
protendere = intend&rex bis Deo
peccas, qui lites iratri protendis II
6, 7. (c/: Ctc. de orat 1 10, 42 1
faniiliae litem tibi intenderent)
protoplastuB (protoplaustus cod) 135,
1. II 17, 4. 22, 2. {cf. TertuU. ex-
hort. cast. 2 extr. adu. lud. 13
med.)
prouenire = sorte ohuenire: persona
{honor ?) prouenit 1 32, 1. gloriara . .
homini prouenisse A. 797 cui digne
prouenit pugnare pro patria II 9,
4. — M originem dueere: unde
nobis uita prouenit A. 322; cf.
procedere. — = euenire A. 394.
791
prouidere = uidere, noscere: nec quo
se auertat, prouidet gens omnis
bumana A. 1010. — = consulere:
prouidete saluti A. 68. (c/. Cic.
Quint. fr. 1 1, 10, 31.)
prouidus: quasi tu sis prouidus illi
I 23, 12
prouocare = incitare: gratia Domini
prouocamur credere legi A. 766
proximus = 6 nsXag: dum ardes
proximi zelo II 23, 1. aut detrahis
proximi fama II 35, 19 ; cf comment.
psalmi : canta(n)tur pro psalmis amo-
re(s) I 34, 12. II 19, 18. in libro
psalmorum A. 451
pseudopropheta I 41, 16. H 1, 41.
pte (?) = ipse: rectorem caeli facis
te tute (tupte cod.) pro illo I 23, 11
puella = mulier adulescens A. 509
pugillus = manus A. 116 {hiU.)
pulex = homo infimae fortunae I 31,
9. (cf Sitzungsberichte XCVI p.
457)
pulsare domum stomachi II 35, 4
(r= pectuB pugnis pertundere II 21,
13)
puppis nautica II 2, 15
pnre uiuentes A. 957
puruB animus I 21, 3
pusillus = ignohiliSy pauper I 30,
16. 31, 6. II 22, 11
pustula surget A. 147
putare c. inf. simplici: ubi nil sen*
tire putabas I 26, 32. et sic pro-
mereri Dominum putatis inanes II
14, 13. = uelle (ut oUadxiL; cf.
Naegelsh. in lUad, A. 170): dum
uita frunisci putas II 16, 24. putant
et resistere Summo A. 541. putant
utrisque placere A. 769. — c. con-
iimct. : qui putas, post funera non
sis I 27, 11. — c. ut c. corwunct.:
si putas, ut isti te saluent I 21, 5
puteus (puteum ?) = infernus A. 440*
443. 477
Qua transeunt A. 972; cf comment.
quacumque fugit II 2, 14
quadruplum II 30, 17
quaerere = inquirere: Omnipotentis
enim in legem quaerite cuncti I
22, 8. cuius nec initium nec finem
quaerere fas est A. 124. cum quae-
Tit(ur) = cum quaestio apud iudi-
ces instituitur 1 31, 5. — = sequd :
iterum tricesima quaerit A. 695^
cf. requirere. — = eligere : ex ipsis
(uiis) opportunam quaerere debes
A. 701. — c. inf = studere: I 7,
19. 16, 6. 17, 2. 7. 23, 4. 25, 3.
27, 5. 29, 2. 14. II 15, 7. 11. 17,
3. 19, 7. 20, 17. 21, 15. 23, 5. 15.
33, 1. 36, 6. 37, 1. A. 525. 607.
689
qualiter interrogatiuwm I 31, 2. II
19, 2. A. 59. 547. 550* 743. —
rdabiuum A. 57. 798
quam omisso potius : obisse debuerat
quam ire sub barbaro rege II 9, 6.
— e= quanto opere: dona quam et
xenia corrumpunt iudices omnes I
31, 3. — quam elatiuumi quam
multi = permulti A. §41. 893;
cf. quanta
quamquam c. coniunct. A. 882
quando causale A. 719. — aduersati-
uum : nobis praestat requiem ueram
ipse Dominator, quando (quam
cod. ; cf. praefat.) lolium igne cre-
matur II 14, 7. extinguis te ipsum,
quando te incendis abactus U 23,.
2. inde perit omnis, quando sibi
maxime fidunt II 35, 10
quanta = permulta: iam praedixi
Digitized by
Googlc
236
Index
quidem de pace subdola quanta!
II 29, 6
qnantocins I 25, 22
qaapropter interrogatiuum A. 32.
244. — = propterea A. 441
qn&Bi — sic: sic qaasi besteas errans
1 34, 17. sic feminae qaoque coeunt,
quasi initent balneo II 35, 11. quasi
centum inessent in umeris capita,
sic . . ferebar A. 5 sq. ut qui
credit ei, sic sit, quasi sumat ab-
inde A. 330. — = d)g: ut stet
quasi contra (re)pugnan8 = d^g
€iwt[iaxov[jL3vog A. 982. — quasi
c. indic, : qaasi bella quiescunt II
22, 1 ; cf. comment. — = quippe :
quasi cuncta qui nouit A. 259; cf,
comment. — = sciliceti ut te quasi
malum (malo?) depurges II 24, 8.
et quasi subsannant A. 56. ut quasi
. . possent ascendere caelos A. 166.
— quasi cum uerbo putandi con-
iunctum: quasi facile reris(?) II
35, 1. quasi deum esse putabunt
A. 832
que — et: II 8, 6 sq. A. 740. 910.
996. — que == idque, et quidem:
perit ipse priorque A. 154. cuius
de peccato morimur sic et omnis
itemque (idemque cod.) A. 324.
hymnos pariterque decantant A.
978. — que = fisv: uiuit certe
DevLBy qui defunctos uiuere fecit,
• innocuisque bonis ut reddat prae-
mia digna, uesanis a u t e m . . tar-
tara saeua I 26, 37 sq.; cf, et =
fuv. — que = quidem, ubi exem-
plwn affertur i 4, 1 {cf, 3, 15).
18, 3. — que ab initio sententiae
remotum A. 734 (c/". commentX
884. 900. 977
querella = controuersia I 5, 8; cf
comment,
qui = 6 : Mars qui cum ipsa deprensus
I 7, 7. Malachiei . .j qui et angelus
ipse A. 345. quorum qui primores. .
in loco seruorum . . rediguntur A.
987 sq.
qui interrogatiuum diuersum a quis:
disce, Deus qui sit A. 90 (= qualis
sit\ cf u. 100). sciri de ipso qui
esset A. 117. certe iam apparet,
qui sit Deus et quis in ipso A.
381
qui prodest? I 24, 18. qui proderit
Vnus? II 16, 9. — = aiiquo
modo{?): circumueniamus iustum,
si qui grauis esse uidetur A. 483
quia = aec. c. inf; ef enuntiata
transit.
quicumqae(?) = quilibet II 35, 1
quidem = dumtaxat {cf Seyffert,
Cic. Lael.§. 53): dignitosi . . rursura
uiaentes in aeuo, mille quidem annis
ut seruiant sanctis II 39, 14 sq. —
et quidem I 8, 7. 41, 15. II 1, 2.
A. 538. — nec quidem = et quidem
non: II 10, 4. — = e« W6 . . quidem
A. 475. 513. 973
quietus = patiens A. 493
quis = uter I 16, 3. A. 699
quisque = quicumque 13, 10(?). A.
611. 749. 803
quo = ut finale II 1, 47. A. 44
quod = cam aduersatiuum : omnes
isti uates alia sunt morte perempti,
quod Dominus ligno pependit A.
517 sq. — quod = acc. c. inf. ; cf
enuntiata transit. — quod ne =
itaque ne A. 183. — quod si =
svn autem I 25, 7. A. 581. 720
quoniam = acc. c. inf, ; cf enuntiata
trans.
quoque = que I 15, 3. II 9, 12. A.
975. {cf Vulg. Genes. 36, 3. 10.
17. 46, 17. 4:8, 16 etc.)
quousque c. coniunct. = donec: quo-
usque ueniiet Dominus, prophetae
canebant A. 241
Radix = fundamentum (urbis) :
radicem in terra, sed caput cum
caelo peraeqaat II 3, 17. — = gens,
natio: radix Chananaea II 13, 3
rapinae II 3, 13. A. 176
raptus = morte dbsumptus I 26, 20
ratio (?) mentis II 7, 2
reatus II 8, 5
rebellare, rebellis de contumacia et
seditione A. 261. 396. 431. 983.
I 3, 6
recalces I 38, 1. A. 229
recapitulare = in memoriam reuocare
I 41, 19
recedere = decedere, mori II 1, 27
(cf- Oypr. p. S06, 6. 309, 20 H.)
receptacula mortis I 27, 9
recipere = a^Hpere in matrimonium :
quam (Liam) lacob in signo recepit
I 39, 2. — = accipere merito:
recipiuntque bona , quoniam mala
passi fuere II 3, 8. recipietis enim.
Digitized by
Googlc
uerbornm et locutionum.
23T
quicquid feceritis II 39, 5. — =
pati: non caro recipiet fermm A.
147 {cf. Min. Fel 30, i: tam
paruulum corpus fata uulnerum
capiat). — = Itberare, aeruare:
non censuit illos recipi defunctos
a morte I 3, 13
recludere =s indudere: Herodes (lo-
hannem) iussit decoUari reclusum
A. 516 {cf. Ludf. Cal p. 248, 3.
278, 4. H.)
recognoBcere = agnoscere A. 796
recolligere se = confugere : recolligit
se sub antra A. 66
TQconderQ = conderCy sepelirei recon-
ditur illa (caro) tuorum I 27, 16
recordari passiue = monerii^): ex
qua (lege homo) recordatur II 7,
6. qui (ludaei) scelere facto non
sunt recordati legendo A. 675. —
= reu^cari, conuerti : ad illum . .
recordari debemus A. 787
recte uiuere I 24, 18. II 21, 5. recte
gubernare II 28, 11
rectus = iustus : rectos corde, bonos
II 15, 12 (6tW.). — recta uia(?) I
22, 15. II 21, 3. rectum iter A. 84.
tramite . . recto (?) II 22, 10
rector eras carnis I 27, 15. r. caeli
I 23, 11. r. poli I 28, 10. — =
antistes ecclesiae II 28, 3. — rector
tuus = Deus I 24, 8. 27, 12
recusare = auersari: Omnipotens
tales operas omnino recusat II 24, 9
redarguere = arguere: mactabant
iustos redarguentes illos inique A.
219
reddere = offerre, deferre: Omni-
potenti laudes . . reddere debes I
27, 22. tota Deo reddite inlaesa
myflteria (ministeria cod.) II 27, 6.
obsequia redde (Deo) II 30, 3. ho-
norem redde poteuti II 31, 7. —
= coUocare: reddere decreuit nos
ipsos in aureo saeclo I 29, 10.
redditur in culpa pastor 11 28, 6.
— e= edere : e caelo . . uox reddita
A. 931 (Verg.). — = dedere, ad-
dicere: reddite uos legi secundae
I 35, 18. — = praestare: bumilem
te reddere debes II 7, 16. pacificum
redde te cunctis II 22, 7. com-
munem te redde pusillis II 22, 11.
reddite uos Christo similes II 26,
6. — = facere c. inf.: non illa te
reddunt hominem fuisse defunctum
I 26, 6
redigere = collocare: quaerat ubi sit
sua uita redacta A. 591. in loca
seruorum rediguntur sanctis iniqui
A. 988. redactus in poenam II 33,
12. — = cogere: captiuitas illos
ibidem redegit ut essent A. 945
redire = ad se, ad sanitatem redire (?)
II 23, 9
reducere = deducere: caecus caecum
in fossa reducit I 37, 4
referre = ferre: ibi aurum, uestes,
argentum ulnis refertis I 34, 11;
cf. comment.
reficere = in uitam remcare A. 751 ;
cf A. 746. I 26, 35. 37. — = sati^
are, alere II 17, 8. 20, 23. 36, 7.
A. 654
reflectere : cincinnos fronte reflexos
II 18, 5
refouere = cibo reficere: refoueatur
homo pauper II 30, 5 {cf. LuQif.
Cdlar. P' 73, 9 H. fouit . . foueat
= hQOtpOQIjaSV . . TQ0(p0Q7JaaL)
refrenare linguam 11 7, 16
refrigerare = recreari: ut tandem(?)
et illi refrigerent II 1, 45. si re-
frigerare cupis animam II 17, 19
{cf. Iren. interpret. lat. 17,1:
istorum animas {acc. suhi.) refri-
gerare; similiter I 7, 5)
refringere = infringere, flectere: non
illos iustitid. (Christus) . . refregit
A. 231
refugae = apostatae II 13 inscr.
r. Domini A. 1037
refugere: refugis Dei(?) praecepta I
23, 9. refugite sub antro I 33, 7
refugium regis pete II 11, 5
refutare: clementiam Dei refutant
(refugant cod.) A. 761
regere = manu gerere: tridentera
regit 1 10, 2. — = erigere, susten-
tare: seu regant seu minuant I 21,
6 (cf. Sophocl. Ant. 1058 sq. vvxrf
yccQ do&ol xocl Tv%ri iuxtoc^^Asl), si
non fuerit ars, unde uita regatur
II 31, 11; cf. minuere. — regens
= rex mensae: regentis iniperium
tenens apud . . Cyclopas II 36, 3
regio = locus, spatium: sumptus est
in carnem, quem regio nulla cape-
bat A. 120 {cf. incerti auct. carm.
adu. Marcion. IV 20 : nuUa illum
regio . . claudit)
Digitized by
Googlc
238
Index
regins = diumtMy Christianus: sab
regia tecta manentes I 33, 6; cf.
rex
regnnm = regnum Dei I 33, 10
religio . . falsa curatur I 12, 10. —
= amor^ miserieordia: o pia reli-
gio (Dei uel Christi) A. 233
remanere = situm esae: istic (in
Christo) honor remanet et tota fi-
ducia rerum I 32, 12. — = reHn-
qui, remoueri: remanent a gratia
Christi A. 606; cf. II 16, 20. sub
teetis illa prior uenit remansitque
diuinus I 11, 16
remeare : rursus remeauit ad illos A.
559
remittere Deo dorsum I 24, 9. terro-
rem legis ex aaribus uento remittis
n 18, 3. suam (spem) posterga re-
mittit A. 604. obsceni quos equi
trucidarunt calce (calci cod.) re-
missa IIjl, 13 {hibl,). — remittere
frena II 28, 3. — = relinquere:
nec sibi nec patriae laudem remisit
ineptus II 9, 16 (cf Cypr. p. 44,
16 H.: remittetur X; relinquetur
ceteri ws«.). Similiter omittere
remouere : gaudia te mundi remouent
a gratia Christi 11 16, 20; ef. A.
606
remundabitur terra per ignem A. 1041
renasci a morte A. 139. in aetema
saecla renatus A. 804
renouare: cum renouasti saeculum I
26, 35. qui renouat hominem A. 746
renuntiare: respicere nunc uis, cui
renuntiasti, priora? II 16, 8; cf.
A. 534
repascere = inuicem ad cenam uocare
U 37, 3
reperiri = aXCaxsa&ccLf kUyxsad-ac:
Cain iuniorem occisit nequam re-
pertus I 36, 6
repertor = auctor: uitae nostrae
repertor A. 328
repetere = redire: repetet in terra
ludaea A. 960 (cf. Verg. Aen. VII
24d). — absolute = iterare: ecce
canit repetens iterumque propheta
A. 461
replere = consummare: omnis pro-
phetia repleta est A. 225. sex
milibus aimiB . . repletis A. 791.
tollatur imperium, quod fuit inique
repletum A. 889
reponere =re(iMCtffe: repositus castris
II 11, 8. — = ponere: qui nunc
est extra repostus A. 959
reportare = portare: peccata nostra
reportat {Christus) k. 339 (bibl.)
reprobare = repudiare I 40, 2. A.
346. 487. 522
repugnare: repugnantibus aduersns
legem Christi I 26 inscr, foras ille
repugnat II 20, 11. contra bonum
pugnant, cum sit repugnandum
iniquo A. 764. ut stet quasi contra
(re>pugnans A. 982
reputare: ipsi sibi reputent A. 737. —
= respicere: nemo priora reputet
A.534; cf. II 16,8. — ^iwpueore:
imj)ia martyribus odia reputantur
in ignem II 6, 2
requies : nobis praestat (Deus) requiem
ueram II 14, 6. expecta requiem
futurorum II 17, 20
requirere fana = aequif petere I 24,
13. sancta requirit A. 693
res: rem uideo miram I 9, 3. quod
erat ante referre nunc ardua res
est A. 131. foeda licet res est, sed
utilis uitae futurae A. 616. toUe
inimicbs populi de rebus humanis
A. 853 (c/. iMcif. Cdar. p. 80, 4
H.)
rescindere: tricensimas Altus resci-
dit(?) . .uestras 1 40, 4. rescindere
quaeris sententiam Summi II 17, 3
rescire = cognoscere A. 12
resecare = perdere: causa resecta
est A. 262
resid^re = sedere I 23, 8
resistere contra A. 973
respectus = spes, expectaUo{?): r^
spectumquebonum . . aetemum fieri
I 1, 2; cf. 2, 12
respicere =t: intueri I 9, 6. 26, 8.
28, 6. ~ inspicere : respiee querellas
I 5, 8; c/. comment. — «= vovv
nooaBXBuif I 30, a II 16, 8. 37, 6.
A. 24. 239. 460. 54a — = hyyi-
iea&at cum enuntia^ transUiuis
I 17, 10. 24, 48q. 26, 18. 32, 3sq.
83, 8. II 34, 4. A. 158
responsor = dhloctUorf contumax II
31, 6
reepuere = auersari I 26, 1. 35, 17.
II 19, 17. A. 230. 431. — = rc-
probare: respui debent II 13, 9. —
= noUe: reepuit ferre labori I 34, 1
resultare = resonare A. 1001
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
239
resumere = recreare: unde se re-
sumere possit II 30, 8
resurgere a morte I 25, 16. II 39,
6. — resurgere Christo I 21, 11.
resurgimus illi (ciuitati caelesti) II
3 3
resurrectio I 2, 11. 83, 10. II 3 inscr.
32, 5. A. 950
reticere: retacait (cod,) I 18, 10
retinere c. gen.: maledicti retine
linguam II 22, 6
retractare: repugnare: mors autem
in uacuum non est, si corde re-
tractes I 27, 13. — = reputare:
tecum ipse retracta I 34, 6
retributio digna A. 922
retro = pone : in caput eritis gentes,
nam increduli retro A. 430 (hihl.y
rei sunt in ipso delicto I 37, 12
reuisere signa II 12, 9
reuoluere absolute = legere: historia
clausa, de qua docti reuoluunt A.
411. — reuolui = retHrti: gens
. . in scelere prisco reuoluta A. 200
rex = Christusy JDeus I 36, 4. 11 1,
32. 8, 12. 9, 4. 14. 11, 5. 12, 4. 11.
21, 6
robustus = adultus (contrar. puer)
A. 69. — robusta mar<tYr>ia II
3, 7
rogare = adorare 1 20, 2. II 19, 2;
cf. comment.
rostrum = os A. 388
rotare intrans. : uertitur a se rotans
I 19, 11
rubor = medicamentim ruhrumt
malas medicatis superducto rubore
II 19, 12; cf. nigror
rudis = ignarus c. genet. I 2, 5. A.
70. 173. 580. — sine genet. I 12,
15. A. 58
ruere = incidere : ruis in mortem I
26, 2. in peruersitate (praeuaricati-
one?) saeua scel<er)ati ruerunt I
36, 13. laqueo in isto ruistis II 29,
8. — = deciderCj caderei ruunt
dignitates ab alto I 26, 15. pestis
ruet aethere toto A. 1005. et sic
sine caede ruistis II 25, 8. —
= festvmre : postea mora (?) ruit
II 23, 12. ruent (?) ad manus U
1, 14
rugit pestifera clades A. 1009
ruina: orbem in ruina cadentem A.
1002, — . = defectio a uera religione
uel a Dei praeceptis U 8, 9. 25,
2. A. 529
rumores = sermones iniqui: ballit
in inferno rumoribus ipsa erehenna
II 28, 8
rusticus = rudis: rustica mens homi-
num I 15, 3
Sabbata I 40, 3
sac{c^ellu8 I 9, 3
saccuius I 9, 5. A. 611
saccus: uolutari saccis II 8, 12 (c/.
Cypr. p. 260, 14 H.)
sacerdos Domini =• clericus II 35, 14
sacra ferre (= offerre) A. 681
sacramenta legis A. 230
sacraria mortis = templa I 19, 15
sacrificans idolis periet A. 748
sacrificium I 39, 10(?). sacrificia
facere I 40, 5
sacrilegus: sacra sacrilega A 680
saecularia in totum fugienda II 16
inscr. pastor saecularia seruans II
28, 6. s. prosequi A. 585. s. euitare
613
saeculam — mundus, ciuitas terrena
I 1, 2. 22 inscr. 26, 25. II 17,
16. 18, 1. 22, 10. 25, 2. 29, 9. A.
605. 829. 1012. — = aetas, uita:
in aureo saeclo I 29, 10. aurea
saecla A. 672. cum renouasti^s)
saeculum I 26, 35. in nouo saecio
A. 312. saeclo nouato A. 704
saepire: malus in angore saeptus II
3, 19
saginati porci de Iwminibus libidinosis
A. 19
salfactns : perna minime salfacta A. 72
salsus: maria salsa I 29, 9 (cf. Enn.
apud Maerob, sat. VI 4. Verg.
Aen. V 158.)
salutis auxiliam portat I 31, 8 {cf.
Caes. b. g. V4S, 1). salus aeterna
A. 610
salutaris lege praedictus de Christo
A. 742
salutaria = sdlus: propter salutaria
uestra 11 5, 2
saluare I 21, 5
saluum facere A. 496 (bibl.)
sanare: profluuio sanata est A. 650. —
absdlute ; suo dicto sanauit A. 2^6
sanctus (xanctus) : xancta Dei lex est
I 35, 21. Domini sancta II 19, 7. —
xancta Dei mulier II 19, 21. — .
sancti: Christiani H 1, 44. 2, 17.
Digitized by
Googlc
240
Indez
4, 5. 39, 15. — sanctas sanctornm
A. 267
sancta, orum = domus Dei : in illius
sancta (cf. p. 232) moremnr A. 205
(sequitur u. J206 qnid f o r is egredi-
mur). nnnc sancta requirit A. 693
sane = uerOt autem: II 31, 11. 38, 5
sanescere — ad sanitatem redire:
donec meo nerbo sanescant (mea
nerba senescant cod.) A. 402
saraballum — pallium, aboUa 1 9, 1.
(cf. Bldtter f, d. hayer. Gymn.
XVII p. U6. 8. Dehner »n Woelff-
lin. Arch. II p. 611 sq.)
satagere = laborare: pro uentre
satagitur A. 609. quisque sibi
satagit A. 1016. satagit non uerbis
= nihil moroiur uerba II 30, 14
satellem « satellitem II 12, 14
8ati8(?) = enixe: orare satis debet
II 9, 20
sator = creator I 7, 5
sazeus » durus: sazei sic bomines
mollescunt sero gehenna A. 74
scandalum : mittere qui dizit lapidem
in scandalo uestro I 40, 6 (bihl.).
quo toUantur scandala mundo II
1, 47
scbisma (cisma, scisma codd.) : quem
(populura) uos in schisma misistis
1125, 3
sciens omnia ferre A. 338
scilicet I 41, 5
scire = noscercj nouisse: portenta
sua scisse ^uo profuit illis? I 22,
6. nemo scibat Dominum A. 46.
nemo Deum sciebat A. 172. scire
Deum A. 581. quid iuuat . . scire
de uitiis regum A. 585 sq.
s(c^ite quid opponunt A. 432
scriptura = ItUerae sacrae II 17, 7.
A. 434. 577. — plur. l 41, 19.
A. 258. 418. 460
scripturae memorahUis exempla:
ad (M) = at A. 553. 565. 855
aduliscens I 7, 8
ager = agger 1 37, 16
Antechristus I 41 inscr. II 3, 6;
cf. II 39, 13: anticristo (C)
Apolion (M) A. 811
— as (CM) = — ae tn nom. plur.
II 26, 9. 31, 1. 35, 9. A. 699.
898 (cf Sitzungsberichte CVII
p. 753)
catecuminis II 5 inscr. caticuminus
(codd.) II 5, 9
Chananei (C) I 36, 7. Cananea (C)
II 13, 3
concnpscenciae II 23 acrost. (con*
cupiscentiae inscr. codd.)
Dafinem I 11, 12
Danihelo A. 246
demonstat (C) II 19, 21 ; cf. sinista
diabulus A. 152; cf. zabulus
dictos {M) = dictus A. 81
dimissum (M) = demissum A. 477
discendere (M) = descendere A.
756. 1006
ebdomas (M) A. 834
enplastrum A. 235
eramen = aeramen II 9, 19. era-
mine 1 20, 6. ^ramine (M) A. 750
ezcussare (codd.) II 10, 4
ezferri (C) II 33, 6
ezfugit (C) I 7, 3
facinerosus A. 156
facta (CM) = fata 1 7, 11. 28,
2. 12. A. 88; at iusta uocahuli
forma inuenitur: I 27, 6. 32, 14.
34, 18
ferclum A. 644
Gaseus p. 57 extr. II 39 inscr.
Goti (M) A. 810
idem (CM) = item I 35, 4. A.
324. 583
inquid (M) A. 298. 377 etc.
iocundari II 17, 6
Kain I 39, 8; at Cain I 36, 6
kapere I 35, 10
kapilli II 19, 10
loquella A. 167
luzoria (O I 17, 7. 26, 3. II 12,
3. 17, 11. 22, 4; ot luzuria (M)
A. 202. 208. 213. 438
luzoriosus (M) A. 819
marturium 11 21 (acrost.)
paruolus (codd.) I 26, 10; at par-
uulus II 10, 2. A. 412
pauperclus II 36, 7
perunguere A. 267
persecuntur A. 820
posterga A. 604
protoplaustus (C) I 35, 1. 11 17, 4.
22, 2
querella I 5, 9
saeclum II 22, 10. A. 312. 572.
672. 704. 760
scisma, cisma (codd.) = schisma
II 25, 3
scribsi, scribtum codd. crebro
sinagoga (CM) I 39, 1. A. 253
sinista (C) II 19, 19; cf, demonstat
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
241
fiirica (C7) = serica II 18, 2
sorbsit (C in marg.) I 4, 7
speclum (spelum C) 11 18, 5
sterelis (C) I 30, 18. II 14, 9
strofa (C) n 7, 3
susum II 27, 5. 35, 14
totiens I 25, 5
tremescere II 2, 3. A. 881
tricensimae I 40, 3; a^ tricesima
(M) A. 695
trophea (Jlf) A. 767; aetropea(C)
II 9, 2
xanctus I 35, 21. II 19, 21
ydria (M) A. 659
jmnus I 35, 22; a« A. 978: hymnos
ymnificato II 19, 22
zabulus II 16, 7. 19, 16; at dia-
bulus A. 152; diabolus A. 775
zabolicus I 35, 22. II 32, 12
zacones II 27, 1
scrutari intrans.: per insulas atque
latebras scrutantur A. 884
secedere in parte II 11, 2 {cf, Tac.
ann. I 49: discedunt in partes)
secreta Dei I 29, 11. A. 502; cf. 936.
secreta caelorum A. 106
sectari peccatum II 6, 8. 8trenia(ra)
sectantes A. 762; cf, sequi
secundum facta II 39, 24. secundum
scripturas A. 258
seducere = in errorem uel peccatum
adducere I 6, 15. 8, 10. 18, 9. 19,
1. — seductus I 11, 5. 26, 40. A.
178
seductor II 29, 7. seductor antiquus
A. 207
semen = stirps: radix Chananaea,
maledictum samen, erumpit II 13, 3
semis: noue(?n) semis = nouem et
dimidia pa/rs A. 946
semper = sig asl: sunt (ludaei) semper
spreti A. 395
sempiterno aduerh. A. 303
senior = nqsa^vg A. 633 (6*W.; cf,
Cypr. p. 7-8, 1 H.)
sensus: obscurauit sensus eorum A.
713. casto atque pudico sensu per-
tundite pectus II 18, 11
sententia iudicisx sententiam misit
in lllis I 3, 7. sed pars in sen-
tentia {iudicis caelestis) flebit II
2, 11. sententiam Summi demissam
II 17, 3
sentire poenas II 21, 11 sq. — =
cognoscere : optandum noscas ; nam
XV.
sero senties illum I 27, 14. incipe
sentire iudicia Dei I 26, 40
septimana = spSofiag II 32, 4
septizonium I 7 inscr. et u. 14
sepultus = sopituSy occaecatus A.
239
sequi = animum conuertere in,
cupide adire (cf. sectari): idola . .
sequeris I 34, 9. (cf Lucif Cdl.
p. 42, 8. 12 H.) deos sequitur A.
749. Deum sequitur A.612. adulteri
pompa{m) sequentes A. 206. cari-
tatem raundi sequentes II 19, 4.
8tructura(ra) sequi II 11, 3. facinus
s. II 1, 18. {cf incert. auct. carm.
adu, Mardon. III^ 17. facinusque
sequentes.) opera maligna s. A. 182.
sinistra s. II 19, 19. antiqua s.
A. 534. praecepta s. A. 100. azyma
s. A. 696. sic Dominus ipse..i8ta
secutus (= haec spectans) : Oportet
me, inquit, reprobari uoce Moysi
A. 521.— = pergere loguendo: I
31, 4(?); ef. comment
sequens = secu>ndm: optima lex Do-
mini sequens de ligno processit ;
perdita lei prima I 35, 14
sericus: serica (sirica cod.) ueste II
18, 2
sero senties illum I 27, 14. sero pro-
clamans . . Deum I 29, 19. sero
gementes II 2, 6. moUeBcunt sero
gehenna A. 74. displicet . . iam
sero ludaeis A. 937
serrare: Esaiam serrant A. 221
seruare = reseruare: II 2, 16. A.
826. 1019. — = obseruare, colere(?) :
pastor saecularia seruans II 28, 6
seruator = insidiator 1 35, 2 {cf
Sitzungsberichte CVII p, 759,
Tertull. paenit 7: itaque ((fiabolus)
obseruat oppugnat obsidet)
seruus Dei II 33, 2
seruilis: sub iugo seruili II 39, 16.
in seruili gente . . refugit II 13, 4
seruire Christo II 19, 22
setis rectis de hominum contumacia
A. 543
seu -» aut, uel II 1, 11. 18, 8. A. 987
si = sl in interrogatione obliqua
1 18, 13. 37, 10. A. 491. — omisso
uerbo conandi II 30, 4. — = eti-
amsi: mors autem in uacuum non
est, si corde retractes I 27, 13. sic
fuerit sapiens, si ceterum uituper-
atur A. 592. — si forte = sl xv%qi
16
Digitized by
Googlc
242
Index
I 30, 14. — si . . non = nisi: si
prins non di^tum misero A. 557
sic = tum: & labore tuo dona,
nndnm uesti: sic uiues II 22, 12.
ta .. si nndus benefactis Deum
adores, in totum ne facias sic orati-
onem II 38, 5 sq. immo prius
quaerat, ubi sit sua uita redacta!
sic fuerit sapiens A. 591 sq. immolat
bos primum et sic ad ecclesia» exit
A. 858. — sic . . si — non magis
quam: si martyres feceris, filios
sic uoce deflebis II 32» 6. si false
de ipsis pronuntiant perdere terram,
. . sic erint et falsa de illo A. 394
sq. — sic = ccikoag, temere: nec
erat diuinus, sic deum esse dicebat
I 4, 6. uulnera non parent et sic
sine caede ruistis II 25, 8. == fo-
tidem: per duodecim milia stadia
lata, longa, sic alta II 3, 16
sic et = «^ . . et: altos sic et bumiles
A. 29
sic . . quasi = sicut ; cf. auasi
siccatus fluuiuB A. 905. 9^0
sigillum = simulacrum 1 18, 18. —
sigilla bis sena = zodiacus I 7, 14
signare: Helias ueniet prius et si^nare
diiectos I 41, 8. (signo) signat
populum in nomine Christi A. 840
signum: in illum sperabunt gentes,
cuius signo tuentur A. 292. — =
typus, imago: quam (Liam) lacob
in signo recepit I 39, 2. — signa
= miracuia: multa signa facit
I 41, 16. A. 929. — = indicia:
multa . . signa flent tantae termini
pesti A. 807
silentia = silentium: ut fiant silentia
uestra n 35, 15
silua = uita indomita hominum extra
ecclesiam uersantium: in silua
manere quaeris, ubi latro moratur
I 25, 3. in silua lupi sunt I 33,
7. multi . . rapiuntur saeculi silua
A. 605
siluestris . . tauri = homines saecuio
inhaerentes I 33, 5. {In inter-
pretatione Paiatina Herm, Past.
sim. IX ^6, 2 siluatici dieu/ntur.)
simibure: cur nos similemus ad illas
(== iUis) A. 36
simplex = fidelis, innocens] simpli-
citer ^praecipue, potissimum(f):
qui simplicem fingis, simpliciter
uiue cum isto I 23, 6
sin autem, sin uero = sl dh fiij 1 32,
10. A. 878 (cf. Boensch, It. et
Vulg. p. 406)
sine: ut genus hoc hominum faciant
sine nomine Christi {nomine Chr.
priuare) A. 874
singularis = uidua II 31, 15
sinistra = tntusto, peruersa II 19,
19
sis (?) = 8f uis I 25, 11
sitire: sitis tu super diuitias I 30,
4 sq.; cf. comment.
sodalis c. dat.: eritis Deo sodales I
35, 20
sollemnia sancta A. 424
soUicitum esse = curare: ut tuo
praeposito cottidie praesto sis ante,
sollicitus esto II 12, 8 sq. de funeris
pompa soUicitus esse qui quaeris
II 33, 1
soluere . . in uascula = conflando in
uascula conuertere I 20, 7
somnum cepi A. 445 (bibl.)
sonare: uerbo sonauit A. 39 (cf. A.
598 tonant ore). eramen sonans II
9, 19 (bibl)
sopire: corde sopiti A. 16. optima
(sunt) mihi bibere et corda sopire
n36, 5
sorbere: lapidem pro filio sorpsit
(Satumus) I 4, 7
sordis: sorde(?) manifestft deflere II
8, 5
sors: et in uestimentis meis . . sortem
miserunt A. 419 (bibl)
sortileguB I 11 inser.
spatiari = uagari A. 3
species = pulchritudo 1 11, 10
spelaea: errare . . per spelaea (spe-
lunca C) ferarum II 11, 9 {verg.)
sperare: haec speranda nobis spes
est A. 303. m illum sperabunt
gentes A. 292 (bibl).
spemere = repudiare: sunt semper
spreti (ludaei a Deo) A. 395
spes gentium A. 392 (bibl.). spes
fortunata rursum . . uiuendi I 2,
12. ubi sit spes uitae ponenda I 25,
21. A. 58. spem subit alterius =
causam alterius defendendam sus-
cipit A. 604. — = felicitas: haec
speranda nobis spes est sempitemo
frunisci A. 303. nobis spes est iu
futuro quaerenda A. 310
spiritus aeui = anima mutM A. 108
I spiritalis poena aeterna I 29, 17
Digitized by
Googlc
uerbornm et locutionam.
243
iputa; nec faciem auerti sputis eorum
A. 356 (btbl)
stabula = ecclesia I 33, 5 (contrar,
Bilua)
stadia: in quorum (ludaeorum) stadia
gentiles esse praefecit A. 263. per
duodecim milia stadia lata (ciuitas
caelestis) II 3, 16
stat tempus in finem fumante Boma
raaturum = %nclinat(?) A. 925
status . . dies A. 994
statuta tempora conplet A. 886
sterilis (sterelis codd.) = expers
operwm bonorum I 30, 18. II 14, 9
sternere solo A. 984
stibium (inducis) in oculis II 18, 7
stifam (stipamen?) ducere I 30, 6
stipem tollere I 17, 12
stipula = 7iiXQ(pog: conspicitis sti-
fulam cobaerentem in oculis nostris
I 25, 5 {bibl.)
stomacbus = cor: pulsare domum
stomacbi (= pectiM: cf, II 21,
13) II 35, 4
storia = tegimentum A. 151; cf,
comment et incert. auct. adu.
Marcion. II 88 sqq.', 123 sq.
strenia^m) sectantes A. 762
stridere alicui = mdledicere A. 739
stropba = mimorum ludicra II 7, 3 ;
c/. comment.
structuram gerere I 10, 7. str. sequi
I 11, 3
suadere c. acc. personae : suadeo . .
altos sic et bumiles A. 29. sua-
demur A. 301. saeculo suasi A. 765
sub c. dbl. pro accus.: sub tectis
illa uenit I 11, 16. refugite sub
antro I 33, 7. ire sub barbaro rege
II 9, 6. sub barbaro rege refugit
II 13, 4. senatum sub iugo mittunt
A. 820. turrem fabricare sub astris
A. 165. — sub fine 1 41, 9. fine sub
ipsa A. 398. sub ipso saeculi fine
A. 829. sub ipso tempore = sub
idem tempus A. 823; cf. A. 41:
Noe sub tempora. — = in c. abl.
Dei sub aspectu I 23, 14. sub in-
femo cruciaberis I 26, 4. sub uno
morari = uno loco II 2, 11. 14,
8. sub uno momento II 22, 16.
sub latebra (te) conde II 9, 10.
sub pace II 25, 9. sub una loquella
A. 167. tormentum est totum, quo
uiuimus isto sub aeuo A. 309. —
= per modum significam: sub
ludicro suo honorem illi (Baccho)
dedere I 12, 17. sub quorum mar-
tyrio decima pars conruit urbis
A. 859. se sub flgura fatigant I
17, 5. patitur sub imagine nostra
A. 224. — temporibus eUicuius
sub Antechristo II 3, 6. sub Anti-
christo deuicto II 39, 13. — = ^wo
c. dat. uim atque dicionem signi'
ficans: mittebant capita sub numine
quasi praesenti I 18, 5. sub quo fiet
terra deserta I 41, 2. fac sub Deo
bonum II 30, 3. sub lege uiuere
A. 198. trucidantur isto sub hoste
A. 822. — sub c. acc. plur. neutr.
?en, pro abh: sub fata uiuentes
7, 11. sub mysteria I 17, 3, sub
tartara planges I 26, 36. sub . .
tecta manentes I 33, 6. Noe sub
tempora A. 41; cf p. 232
suauiter gustare = cum uoluptate
A. 331
subdere se II 31, 7
subditus I 30, 7. 18(?)
subdole I 11, 7, A. 525
subdolus: subdola paz II 25, 7. 12.
29, 6. subdola fronte A. 425
subicere = suggerere: interdum sub-
icio, qualiter praelegi prophetas
A. 57. — conferre.uti: nemo petram
subicit, nisi solus ignis, ad escam
A. 73
subiectus = oboediens: subiectum
te praebe Deo I 34, 21
subinde = identidem II 30, 6
subire c. dat. = succurrere, in men-
tem uenire: stultitia subiit multis
Deum talia passum A. 357
sublabi = elabi: sublapsum (discum)
non potuit retinere I 11, 20
subministrare (stipem) infimo II 36, 6
suboles ma^scuL: generaui suboles
(plur.) . . , qui me negarent A. 426.
impium et saeuum subolem A. 725
subornant aliis ex se . . falsum = per
fraudem inponere I 17, 3
subrepere : blandiendo uobis subrepsit
Euae seductor II 29, 7
subsannare = illudere I 38, 6. 40,
11. A. 56. 506
subsidunt montes II 1, 34
substernunt se montes A. 968
substituta morte = ^avAtov htV'
ax&vzog A. 306
subtrahere se alicui = abscedere ab
aliquo I 21, 11
Digitized by
Googlc
244
Index
Bubuenire = in mentem uenire:
fabulae subueniunt II 36, 3
subuertere = dumpd^sCQBLv: uagi (dae-
mones) Bubuertunt corpora multa
I 3, 14
BUccesBUB =s res secundae A. 605
Buccollare {contrar^ deponere) I 19,
10
Budare: terra sudat fontibus aquae
A. 845. — = cum sudore opu^s
facere U 17, 17
sudor: DeuB omnipotens cum sudore
uiuere iussit II 17, 5
suflferre = perferre : sufiFerens tanto
tempore uestra II 2, 5
sufficere = satisesse: sufficeret illis
utique quod promptius edunt A.
22. suffeceratillis perignauiamtanta
fecisse A. 711. — =8ati8 hdbere(?) :
ex corde qui credit femina marito
probata sufficiat esse non cultibus,
sed bona mente II 18, 13 sq.
suffigere pisces (tridente) I 10, 2.
suffigitur clauis (Christus) A. 417
suggerere uicta diuma II 23, 14. —
absoltUe = opem ferre: suggerat
illis II 20, 4. — = monere, docere:
suggerit hoc Paulus 1 31, 9
suillus: more suillo A. 758
sumere absolute: sume de ligno ui-
tali I 35, 13. A. 326. 330. —
prandia sumere (?) II 20, 15 sq. —
= susdpere : tollite corda fraudis . .
et sumite pacis I 30, 19. Domini
figuram sumite I 33, 3 (bibh).
agonia sume propinquus II 12, 10.
sumptus est (Deus) in carnem A.
120. — de lucro su(m)iB te piare
II 24, 14. — = absumere, de-
uorare : uiscera natorum . . sumebat
(Saturnus) I 4, 4
somma tibi (est): grauia peccata
deuita tu semper II 5, 11
summittere ocuios II 2, 3
summum = supremum^ finis (II 1,
47): uentum est ad summnm, ut
Caesar tolleret aurum 118, 6 (cf,
Verg, Aen. XII 803)
sumptum = sumptus: in modico
sumpto II 34, 5. qui postulant
sumpta diuma II 34, 2 (cf. Brix
in Plaut. Trin. 250)
sunt quibus . . apparuit A. 119
super: sitis tu super diuitias I 30,
5. agis super omnia uictor II 23,
16
Buperaddere : tradidit se nobis ^noua)
superaddita lege I 37, 19
superare = vna^fxewi Dominus,
superant cui fili legendi A. 732
superbus = cordwnax^ inm^destm
n 31. 3. A. 82
superducere = inlinere: superducto
rubore II 19, 12
superextoUi (diuitiis) A. 28
supertollere : nec me supertollo II
20, 2
superius = plus^ nimiumi?): bibendo
superius II 36, 2
suppletus furia = ira incensus A. 855
supplicare c. acc, A. 842
supremas: in suprema (= uehe^
menter?) ardes II 23, 13
suppetium (subpetium) II 2, 15. 29,
12. A. 1013
surdus: facti uel ut aspides surdi
II 9, 19 (bibh). surdaeprocellaeA.
75. — = inauditus(^) A. 958
surgunt blasphemia II 34, 8. sur-
rexerunt ludere fili H 17, 8
suspensam in ligno uitam = sub-
latum in crucem Christum 1 40,
9. — = sollicUue : suspensus uiuis
in ardore lucrorum II 23, 6
suspicere : quos inimici sui suspiciunt
ire per auras = suspidentes uident
A. 864
susum intendentes II 27, 5. susum
corda II 35, 14
susurrantque simul, quoniam sint
fraude decepti A. 938
suus: quos iniraici sui suspiciunt
A. 864. nec moritur filius suus
ante parentes A. 948
sjnagoga = ludad I 39, 1. A. 253.
— = ecclesia Christiana 1 24, 11
(cf, Ad. Harnack in Herm. Past.
mand. XI 9)
Tabellae = imagvnes: non te pudet
. . tales adorare tabellas I 14, 6
tabescere: oppressus inopia^cum) fra-
ter s(it) iuxta tabescens 11 20,
20. tabescunt corda potentium A.
919
tacitus: Tacitae deae: I 20, 2; cf.
Omd. fast. II 572
tale(a) = sdsdo ligni I 19, 2; cf-
comment.
talentum: cuius erint ista talenta
= opes II 23, 12
taliter H 19, 9. A. 234. 360. 413
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionuni.
245
tam ?= haud secus^ sic I 7, 16
tamen = certej tandeini^) I 25, 22.
32, 10. 37, 14. II 8, 7. A. 462.
664. 701. 922. (cf. Sitzungsberichte
CVII p. 779 sq.) — et tamen
= ceterum(?) I 11, 13. 22, 11.
A. 510
tangere laedere: iustos autem non
tanget ignis II 2, 10. — = com-
memorare: uno uolo titulo tangere
librum Deuteromium A. 429
tantum ut = dummodo II 18, 16
tanti = tot: post funera tanta A.
999; cf. 882: tot funera
tartarus A. 635. tartaros acc. plur.
I 29, 15. tartara acc. plur. I 26,
36. 39
tartareus: legem tartaream A. 641
taxare = commemorare (cf. tangere) :
is qui taxatur populus A. 386
taurus si^Uum zodiaci 17, 16. —
siluestris . . tauri = gentUes I
33, 5
temerarius ille = diabolus A. 173
{cf. carm. incert. auct. adu. Marci-
onem 1 5)
tempera te Christo = suhde te^
obtempera I 32, 11
tempestiua = tempestates A. 65
temptare: quae tunc mala gaudia
temptant A. 212
tempus: tempore toto I 25, 16. 26,
4. II 3, 7. 18, 8. t. multo I 1, 4.
A. 942. t. paruo A. 177. t. tanto
n 1, 23. 2, 5. tempus clausum
(passum? A. 301. — per tempora
= breui tempore I 21, 9. tempori-
bus primis = primo II 5, 3 {cf.
in primis II 18, 14. A. 59). = TuxcQog:
si locus aut tempus fauet aut per-
sona prouenit I 32, 1. 9. blaiiditur
quaudo tibi tempus I 32, 13. nec
syna^oga potuit cognoscere tempus
A. 253. quod auis sua terapora
norunt A. 255. — c. inf. ueniet
tempus defunctorum uiuere rursum
A. 142
temporum inconstantia A. 639 sq.
815 sq.
tempora: capiU{?): nec tempora(?)
quoque promittis II 35, 16
tenere: loca dextera tenet I 26, 33.
medium tempus Helias, medium
Nero tenebit I 41, 11. longo morbo
teneris I 26, 13. nec lege tenentur
II 7, 4. nihil nostra lege teneri
A. 485
teneri ^paruuli: me uerum dicente
sicut teiieris II 16, 17
tenor = cursus: uertitur interea
caelum tenore mutato II 39, 9.
carnalem {esse) mundi tenorem A.
129
terreni iudices I 28, 6
terrere = uehementer increpare II
28, 4. 35, 13
terribilis lex 1 30, 17. 36, 12 (cf.
Augmt ciu. l)ei XVI 43 med.:
cum data lex fuisset in monte
multum terribiliter)
terror caelestis II 1, 40. A. 966.
terror legis II 18, 3
testamentum uetus I 25, 14
testificare 1 1, 7. (cf. Neue^ II p. 323)
tingere lanas I 3, 10; cf. lana. tin-
gere crines II 18, 8
tiro = nouicius Ghristianus^ catecu-
minus II 5, 5
titulare = aUegare : cuius uoce . .
titulatur talis edictus A. 462
titulus: de breuiori titulo II 29, 15.
uno uolo titulo (= loco?) tangere
librum Deuteronomium A. 429
tmesis: obstupe iam factus I 25, 13.
(cf. Lucif. Cal. p. 269, 20 H.:
experge autem factus = i^vnvog
ds ysvofisvos] Petschenig in Zeit-
schr. f. d. osterr. Gymn. XXXVII
p. 641)
tollere = al^Qsad^ai. : stipem ut toUant
I 17, 12. causa uictoriam tollit
iniqua I 31, 5. blasphemium toUat
Salomon I 31, 7. martyrium tollere
uerbo II 21, 15. quod ueritas odia
tollat II 29, 5. primitiua tollere
A. 252. — = auferre: tollite corda
fraudis, fera I 30, 19. 33, 4. tol-
lantur scandala mundo II 1, 47.
sublato leone II 2, 1. toUe ini-
micos . . de rebus humanis A. 853.
toUatur imperium A. 889. — tollere
se : nimium te tollis in altum 1 30,
5. — toUit se (= secedit) in parte
I 28, 4
tonare: illi tonant ore A. 598 (cf.
Propert. III 17, 40). — tonans
= luppiter I 15, 4
tonitruare I 6, 7
tonitruum, ui A. 1006 (1025. 1028)
torquere = cruciare (de flamma
aeterna) I 26, 32. II 13, 5
Digitized by
Googlc
246
Index
torrere = amore incendere: torruit
hnnc uirgo specie I 11, 10. (c/*.
Horat. carm. I 33, 6 al.)
tortoris ordo (?) I 24, 23
toranB : de leone, aigillo zodiaci I 7,
16. de Cyclovtbus H 36, 4
totidem = itidem I 7, 13. 25, 6.
41, 2. n 26, 3. A. 273. 623
totiens I 25, 5
totns: plur. = omnes II 3, 10. 27,
6. 38, 2. — totum, tota = omnia :
I 26, 15. A. 104. 128. 309. — I
37, 15. A. 133. 523. — in totum
= omnino I 37, 22. II 16 inscr.
38, 6. A. 204. 398. 485. {cf. Woelfflin.
Arch. IV p. 144 m.)
trabs: uestris in ocuiis non uultis
cemere trabem II 25, 6 (bibl.)
tractare: impie tractas cum ipso cor-
pore I 30, 4. nil sua de causa
tractat = siM non consulit A.
603. — = gi^ernare: poli sidera
tractauit (luppiter) I 7, 5
tradere = dedere: trade te iam
Cbristo I 28, 14. occurrit tradere
sese {hosti) II 9, 15
traditio = discipUna: nouellae tra-
ditio legis II 1, 6
traiectum clauis Dominum I 36, 14
tramite uos recto ducite II 22, 10
transferre = transducere: translatis
ludaeis . . de terra ludaea I 2, 8. —
= commutare, conuertere: trans-
lati lauacro magis caritatem babete
II 7, 12
transfluuiat bostis = flumen traicit
II 9, 10
transgrederis legem II 17, 12
transigere = loco mouere(?): de-
bilitatos, transigere sese qui non
possunt II 30, 16
transire : qua transeunt omnia uastant
A. 972. (numen) transit in ignem
I 18, 7
transitus : expecta requiem futurorum
transitu mortis II 17, 20. c[ui legem
instituit, fleret quo transitus inde
A. 698
transmutat tmimos I 36, 9
tremebit I 41, 10
tremescere 11 2, 3. A. 881
tribuere = attribuere: si tribuunt
fata genesis, cur deum oratis? I
16, 5; cf. u. l. — = eoncedere:
Omnipotens tribuit, ut (spiri^tales
eradat I 41, 18
tribus ludaeorum II 1, 3. 4. 8. 15
tricensimae = neomenia 1 40, 3. —
tricesima neutr. plur. A. 695
tristis: in illo (Christo) hilaris (esto),
nam saeculo (= in saecuilo? cf.
Euang. loh. 16, 33) tristis 11 17,
16
tristitia: cum tristitia pugna II 17,
17 (cf Herm. Past. mand. X 3)
tropaea (trophaea): uincere qui poterit
aut latere, magna tropaea II 9, 2.
fecit troph(a)ea latenter A.. 767
tuba: dat tuba caelo signum II 2,
l{cfVerg.Aen.XI47^. fremitum
dat tuba de caeio A. 901 (1001).
in tuba praesentem (?) caeleste uoce
clamantem U 15, 2. uates de tuba
canebant A. 227. audite uocem
tubae A. 427 {bibl)
tueri passiinm: cmnB signo tuentur
A, 292 {cf. Cypr. test. II 22 in-
script). bono corde tuenda A. 580
{cf Eu. Luc. 8y 15)
tumorem(?) premere II 26, 4 «f.
Oypr- p. 412, 2 H.). pausent prae-
cordia tauto tumore(?) II 29, 4
tumulus ^ sepulcrum: descendit in
tumulum Dominus A. 315. in bustis
et tumulis 11 39, 20. — plur. de
uno sepulcro: de tumulisresurgeret
A. 551. leuat de tumulis Lazarum
A. 642
tundis pectus II 32, 8 (21, 13)
tura ponere simulacris A. 875
turba: de turba fit unus A. 878.
turba ciuica I 1, 7. t. choraulica
I 32, 7. — turbae = 6xloi II 32,
12
turbare: sonitus praecordia turbat
A. 902. turbantur caelicolae A.
1012. turbabantur mente ludaei
A. 237. — passiu. c. acc. = ^x-
TcXijjTsad^aL : turbatur Nero . . pro-
xime uisum A. 910
tutani(?) I 20, 1
tutari passiuum II 1, 28; cf. tueri
tute I 23, 11. (II 35, 18?)
tutus c. abl.: latronibus tutus I 33, 6
typus I 39, 1. 4
tyrannus = princeps iniquus 1 23,
8. 14(?). II 1, 39. 39, 24. A. 980. —
plur. A. 924. — de filio impio
patrimonium iniuste usurpante
A. 725. 734
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
247
Vber: intrabunt . . sancti ad ^nti-
quae ubera matris = ad aeternam
felicitatem ciuitatis Dei II 1, 44
abi ad personam pertinens : uno crede
Deo, ubi mortuus uiuere possis I
33, 9. — = quo: nescit ubi pri-
mum occurrat inscius ille A. 694
ulcus : ulceribus corpus uexatur I 26,
12. neque dolores . . sentiunt uel
ulcera nata II 1, 26
uUus: lex tibi non ulla est 1 32, 6.
non uUum de ferro secuit A. 235
ulmus: sicut ulrous amat uitem, sic
ipsi pusillos I 30, 16 (cf. Herm.
Past, simU. 11)
\ilD& = hrachium : ibi aurum uestes
argentum ulnis refertis I 34, 11
ulterius (= postea) caue delinquas
II 11, 8
ultime = postremo I 28, 9
ultimus: in ultimo = postremo A.
1020
ultra: ut neque uestigium eius
appareat ultra A. 918
ultro I 24, 12. 30, 6. II 7, 17. 29, 16
ululatur ploratur II 2, 7
umbra mortis A. 1026 ipibl.)
umbraculum faciunt nubes A. 967
Vnctus = Christus II 31, 15 (c/*.
Tertulh Prax. 28 in.)
unde ad personas pertinens: at tu
(t)ali8 adis, unde nihil discere
possis I 37, 7. — = tcsqI o^: unde
non hoc curo disputare paruo libello
I 22, 13. II 39, 6. — = abl in-
strum.: unde (= quibus rehis)
perierunt illi, nos cauere debemus
II 17, 10. retine linguam, unde
Deum adoras II 22, 6. mitte numos
ei, unde se resumere possit II 30,
8. si non fuerit ars, unde uita
regatur II 31, 11 — = quafnoh-
rem 1 26, 4. 28, 12
undique te redde tutum II 9, 12.
tremebit undique terra I 41, 10
unica gloria A. 107
unus : ad unum = cuncti A. 620
Vnus = Deus II 16, 9; c/l I 14, 7
urere: uritur ab imis terra II 4, 7.
pars incredulorum seruatur moUiter
usta A. 1019. quod (corpus) ignis
ussit II 39, 7. ureris pauperie I
26, 16
usque: nunc usque natatis A. 433. —
= semper: 8tatus(us>que dies A.
994
usura: oppressus usuris II 24, 11
ut c coniunct. = acc. c. inf.: si
putas, ut isti te saluent I 21, 5
ut non = ne : (Deus) diros obumbrat,
ut sibi non credant I 36, 4 sq.
ut quid = tva tC II 17, 2
ut si c indic. = quasi: ut si bellum
adest, in pace martyres ibunt? II
21, 8; cf II 22, 1: quasi bella
quiescunt
uterus: ab utero (matris) II 35, 2.
caecum ex utero natum A. 648
(c/. eu. loh. 9, 1 )
uti c. acc: consiliura neminis usus
A. 359
utique I 6, 6. 11, 11. 13, 5. 6. 26,
20. 30, 14. 34, 7. II 15, 4. A. 22.
717. 738
Vacillare = errare, labare II 28,
9. A. 10. 588
uacuus = nihil auxilii afferens (mit
leeren Hdnden) II 30, 2. — in
uacuum = frustra I 27, 13. II 8,
4. A. 75. in uacuo I 12, 10
uadis (ubi nescis) I 30, 3. 37, 5. 8.
in altera uadit A. 488. et dein
quae uadunt in piscis (= usque
ad pisces) 1 7, 17
uae tibi I 23, 3. uae miserae plebi
II 28, 9. uae refugis A. 1037. uae
miseris A. 1049
uagari: inter utrumque uias mors
inmatura uagatur 1 16, 4 {cf. Lucret
V 221). daemones in mundo ua-
g(ar)i I 22, 10. uagari tu quaeris I
29, 14. sine freno uagari I 26, 2.
754. sine pastore noli uagare I 33, 1
uagus : uagi (daemones) I 3, 14. uult
uagus errare II 13, 6
ualere: <}uod uult esse ualebit I 7,
18. legitimacuius clamat(ur) ualere
defuncto I 27, 4
ualescere = ex morbo conualescere
II 30, 4
uanitas aeui I 34, 9. uanitatis (=
uxinus) decor II 18, 21. o uanitas
uera II 33, 4
uanus : deos uanos 1 1, 8. idola uana
I 2, 7. eaudia, spectacula uana I
26, 5. II 16, 4. res uanas adfectas
II 18, 4. uana coeitatis A. 466.
fingere uana A. 526. uane (mcat.)
I 9, 8. 16, 6. (24, 3.) — in uano
= frustra I 17, 15, 19, 14. 21, 9.
A. 585. 693. 781
Digitized by
Googlc
248
Index
uas = supellex (?) : illic Dei uas est
A. 105; cf. comment.
uasculum I 20, 7. {cf. Min. Fel 23,
12)
uates = proToiheta A. 61. 397. 517.
673
uectigalia terrae = fruges II 3, 10
uehere = ferre, offerre: tempus
uehit(?) nostris pacem II 25, 1
(cf SitzungsberuMe CVIIp. 769)
uehiculam publicum A. 856
uel disiunctiuum postpositum I 26,
11. II 9, 19. — = saltem: uel,
bI tonat ipse, lex ab ipso lata fu-
isset I 6, 14. uel, si Deus erat,
occurreret illi per auras I 11, 15.
certe si non ipse pugnat, uel sug-
gerat illis II 20, 4. uel, si piget
ire ad pauperem . ., mitte numos
ei II 30, 7 sq. — uel maxime =
omnium primum II 37, 5. A.
141. — uel si = etiam si II 30, 4
uelle c. acc c. inf: uoluit se pati
A. 318 c. coniunct.: nunc uolo
sis cautus I 28, 13
uelocius; cf comparatiuus
uenire = euenire: quae saeclo ue-
nirent A. 572. quando haec uentura
putamus? A. 805. — uentum est
ad summum, ut Caesar tolleret
aurum I 18, 6. (Verg.) uentum
est ad finem . . , incipiet Dominus
iudicium dare II 1, 47 sq. uentum
est, ut ipse dominator caeli ueniret
A. 257. — = fieri{?): uenit inops
animi 14, 7; cf. comment.
uenter: dum uentri seruis I 23, 1.
uentrem . . implere I 23, 7. aspicis
ad uentrem I 23, 12. uobis Deus
est uenter I 31, 8 (hibl). distenso
uentre II 20, 19. pro uentre(?)
satagitur A. 609. — = uterus I
12, 5. n 10, 7
uenia: quo nulla uenia liberat A. 178
uento remittere ex auribus terrorem
legis II 18, 3
uerbena = frons sacrata uelut laurus
I 11, 8
uerbum = iussu^s I)ei: exul factus
a uerbo I 35, 5. in uerbo Domini
II 14, 11. aegrorum cura (= cur
ratio) de uerbo A. 232. meo uerbo
sane8cant(?) A. 402. — = loYog,
Christus : is (= Beus) erat in uerbo
rsitus A. 93. — = prouerbium
23, 5
uerhorum insoUtae formae: ex con-
iug. I: testifico I 1, 7. popalas(?)
11 24, 13. furare = furari I 15,
2. uagare = uagari 1 33, 1. zelaris
deponens II 23, 3. tutantur passi-
uum II 1, 28 domata I 34, 4.
secatus A. 514. — ex coniug. II:
credent = credunt 1 25 inscr. et
acrost. plaudent = plaudunt A.
20. 480 (cf Lucif Calar. p. 42,
14. 49, 6 H.). mereunt II 4, 11 ;
cf. comment. consulete I 22, 14;
c/. comment. tremebit I 41, 10.
inuideri deponens A. 154. tuentur
passiuum A. 292. — ex coniug.
III: ardis (cod.) II 23, 1 ; cf u.
13. intuis II 20, 13. languis (cod.)
I 26, 16. respondis II 35, 16. sub-
ridis (cod.) II 35, 19. pendit =
pendet I 35, 9. sorbitis II 29, 9.
feruunt A. 1025 (at feruet A. 1021).
lugunt A. 949. exercite II 27, 1.
intuite I 31, 1. 39, 5. augere A.
607. Iug6re II 32, 10. A. 480. prae-
bSre A. 37. capebat A. 120. pen-
dSret = penderet) A. 248. desinuit
A. 201. (c/. Lucif Calar. p. 240,
4 U.), occisit I 36, 6. relinquit
perf. A. 279. cluserunt A. 674.
clusissent A. 388. considerat = cow-
sederat II 30, 4. fideris fut. exact.
uel coniwnct. perf. II 15, 10. con-
suli depon. I 22, 5. frunisci II 16,
24. A. 303. absconsus II 1 inscr.
et u. 1. 25, 9. A. 101. 672. de-
pinctus (de-pangere?) II 19, 11.
distensus II 29. 19. finctus I 12,
13. 18, 16. 19, 4. nanctus II 24,
12. oblitus pass. II 32, 5. obliuitus
I 27, 8. repostus A. 959. — ex
coniug. IV: linitis II 19, ' 10.
experitis = experimini I 7, 2.
blandire = hlandiri II 12, 7.
cupire II 7, 15. fugire II 26, 3.
fuglte II 18, 21. refugite I 33, 7.
scibat A. 46. uenibunt A. 907.
prosilisset A. 287. partitus pass.
II 2, 16. A. 184. 834. 926. — ex
anomalis: erint II 3, 4. 23, 12.
A. 394. poterint I 27, 18. periet
A. 748. obi<u>it A. 323. rediuit (?)
I 24, 15. transit = transiit 1 18,
7. fiendus(?) II 35, 15. — ex com-
positis: contange A. 562. disparsit
A. 169. retacuit (cod.) I 18, 10.
depremere (cod) II 22, 8.
Digitized by
Googlc
uerborum et locutionum.
249
uersari in scelere A. 167. II 16, 9.
uirgineusque pudor tecum uersetur
in agno II 5, 6
uertere se = uersari (?) : tu te in fabulis
uertis II 35, 18. — uertite uos
Christo I 35, 20. — uertere =
auertere^ abigere : uertebatgue boues
I 13, 7 (cf. Verg. Aen, VIII 207
sq.). — uertitur a se rotans I 19,
11. uertitur interea caelum II 39,
9 {cf, Verg. Aen. 11 250 et quae
Forhiger %n hune locum adnotat)
uerus: patientia uera I 28, 1. uanitas
uera II 33, 4. — = iustus: iudicia
uera II 11, 3. agonem uerum A.
610. — = ratus: benedictio uera
A. 297
uesci c. acc. A. 951
uestigium umbra non facit A 564.
ut neque uestigium eius appareat
ultra A. 918
uestimenta diducis II 32, 8 (cf. Ouid.
met XUl 264)
uestire nudum II 22, 12, (pibL). in
pace te uesti bonis II 21, 16
uestes II 18, 15. 19, 16
uetitos deos adorat I 35, 16
uexare: ulceribus corpus uezatur 1 26,
12. ne uexentur a sole A. 967
uia = uitae ratio : in duas intrastis
uias I 22, 15. sunt tibi propositae
duae uiae: elige, quam uis A. 699
uicta diuma = uictus diu/rnos II 23,
14; cf, sumptum, flatum et Brix
in Flaut, Capt. 855 (852)
uictima = mactatio , immolatio A.
884; c/» comment.
uictor: agis super omnia uictor II
23, 16
uictualia ferre II 30, 10. portent
uictualia collo II 89, 16
uidere bona - felicitate frui II 15,
7. — uideri = conspici I 12, 11.
24, 5. A. 118. 903. uisus est con-
uersatus bumanis = htpaivsto &v-
Q-qoiTiois 6fuX&v A. 872
uiduare = spoUare A. 977
uigere corde = prudentem esse 1 19,
15
uigilanter age II 9, 18
uigilare = satis agere, curam hahere:
pro die tuo uigilas sine fraude
uiuendo II 23, 18 (cf A. 609).
uigilare sacculo A. 611
uincere = potiorem esse : uicit petra
deum I 13, 3. — = conuvncere
1 25, 19. 27, 3. — uinci = impediri :
quam describere uincor A. 880
uincula rumpere II 38, 2. {cf. Forhiger
in Verg. Aen. II 134)
uindemia uenit I 25, 8
uindicare sibi primatum A 262
uindicta letalis A. 887
uiniuoraces I 18, 16 '
uirescere: omniA uirescunt A. 963
uirgineus pudor II 5, 6 (cf. Tibull.
I 4, 14)
uirtus = uis, potentia A. 281. 284.
de uirtute Dei refertur, quam fecit
(= edidit) in illos A. 707. flammea
uirtus A. 104. imperio regis omni
uirtute (= summa ui) parendum
II 12, 4
uis ignea A. 1021. uim . . facere . .
reddere II 7, 17
uiscera natorum . . sumebat I 4, 4.
sibi uiscera pascit (poscit coa.) I
19, 5
uiscu8(— um?) : auis . . inbaeret in-
prouida uisco II 23, 19. fjdluntur
uolucres et siluarum bestei uiscis (?)
II 7, 1 ; cf. comment.
uisibiiis A. 111
uisitare 1 3, 2. II 30 imcr. et u. 2. 12
uita = felicitas aeterna A. 86. 172.
822 sqq. — uita futura I 35, 8.
A 616. — = uitas a/uctor, Christus
I 35, 8. — = uictus I 17, 2
uitalis: uitaUa poma I 35, 10. de
Hgno uitaK I 35, 13. A. 325
uitare = fugere: uitas agrum pin^em
l 25, 2. daemonum fana (?) uitate
I 85, 19. uitare malum nesciunt
II 7, 4. escam muscipuli . . longe
uitate n 7, 13. zabolicam legem. .
uitate I 85, 23. — = troMxgrediy
laedere: ut Dei praecepta uitaret
I 35, 1. lege uitata A. 544
uitreus: uitrea uita (unda?) moraris
I 26, 17
uiuere rursum = renasci A. 142. —
quorum sanguine uiuant A. 18.
fraudibus uiuere II 15, 7. uiuere
non poterat de suo I 10, 7. de
cuius praestantia uiuis I 32, 3
uiuus: aduersus legem Gliristi Dei
uiui I 26 inscr.
uix tamen = uix tandem (?) A. 922 ;
cf. tamen
Digitized by
Googlc
250
Index uerborum et locutionum.
uocatiui adiectiuorum, quibus ad-
u^rsarii appellantur : ignare 1 .34,
U. ingrate I 29, 4. impie I 26,
30. 28, 5. inepte I 26, 5. 37, 3.
II 38, 6. inique II 24, 15. iniqui
I 40, 1. inuide II 23, 3. heu miseri
I 30, 8. moriture I 30, 1. nefande
I 26, 34. seducte I 26, 40. stulte
I 14, 6. 28, 3. 24, 5. 27, 1. 11.
29, 12. II 20, 8. 17. 22, 1. 36, 8.
stulti I 20, 4. stulti 1 6, 1. 36,
5. nimium stulti I 7, 9
uoce loqui A. 119. uoce clamare II
15, 2. A. 416. lioce deflentes 11 32,
6, A. 939. — uox Domini II 15,
4. sq.
uocitare =nominare; ut uocitaretur
. . Altissimi proles A. 666
uoluptuosus = tibidinosus JL 437
uorago II 29, 11 ^
uorare; natos uorabat I 4, 2
uulgo proloqni A. 630
uulnus = incommodum : quid te
bonum fingis alieno uulnere ? II 24,
1. — = peccatum II 8, 6. {cf.
Sitzungsberiehte CVII p. 779). —
uulnerati = peccatores II 8, 10
Xenia: dona et xenia I 31, 3 (bibl.)
Ydria; cf. hydria
ymnus; cf. hymnus
ymnificato choro II 19, 22; cf. Ephes.
5, 19
Zabolicus: zabolicam legem . .uitate
I 35, 28. germine zaboiico..turbae
pronatae II 32, 12
zabulus: filii zabuli II 16, 7. zabuli
pompa II 18, 4. 19, 16
zacones II 27, 1
zelari: zelantes (= certarites) fauore
II 19, 23. zelando pectus pugnis
pertunde II 21, 13. zelaris alium
II 23, 3
zelo maritali 1 7, 8. de zelo concupis-
cenciae II 23 inscr. ardes proximi
zelo II 23, 1. zelo liuoris A. 238
zona: de circulo zonae I 7, 1
zeugma: at ego non tota {expono)
sed summa fastigia carpo A. 523.
radicem in terra (habet)^ sed caput
cum caelo peraequat II 3, 17
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
Digitized by
Googlc
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11