Skip to main content

Full text of "Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum"

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfrom  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


atjhttp  :  //books  .  qooqle  .  com/ 


i 


C$&\.\      U***) 


Harvard  College 
Lifcrary 


FROM  THE  FUND  GIVEN  BY 

Stephen  Salisbury 

ClUBof  l8l7 
OF  WORCBSTBR,  MAS5ACHU8BTT8 

For  Greek  and  Latin  Litcrature 


qorpvs 

SCRIPTORVM  ECOLBSIASTICORVM 
LATINORVM 

EDITVM  CONSDLIO  ET  IMPENSIS 

ACADEMIAE   LITTERARVM   OAESAREAE 

VINDOBONENSIS 

X 
VOL.  XXVIII.  (SECT.  III  PARS  *) 

S.  AVRELI   AVGVSTINI 

DE  GENESI  AD  LITTERAM  LIBRI  DVODECIM 

EIVSDEM  LIBRI  CAPITVLA 

DE  OENESI  AD  LITTERAM  INPERPECTVS  LIBER 

LOCVTIONVM  IN  HEPTATEVCHVM  LIBRI  SEPTEM 

EX  RECENSIOKE 

IOSEPHI   ZYCHA. 


PRAGAE  VINDOBONAE  LIPSIAE 

F.   TEMPSKY.  F.    TEMPSKY  G.  FREYTAG. 

BIBLIOPOI.A  ACADEMIAE  LITTERARVM  CAE8ARKAE  YINDOBONKNSIS 

MDCCCLXXXXIIII.  ■    > 


SANCTI 
AVRELI  AVGVSTINI 


DE  GENESI  AD  LITTERAM  LIBRI  DVODECIM 

EIVSDEM  LIBRI  CAPITVLA 

DE  GENESI  AD  LITTERAM  INPERFECTVS  LIBER 

LOCVTIONVM  IN  HEPTATEVCHVM  LIBRI   SEPTEM 


RECENSVIT 

IOSEPHVS  ZYCHA. 


PRA6AE  *  VINDOBONAE  LIPSIAE 

F.  TEMPSKY.  F.    TEMPSKT  G.  FREYTAG. 

BIBLIOPOLA  ACADEMIAK  LITTEBARVM  GABSAREAB  YINDOI10NEN8I8. 
MDCCCLXXXXIIIL 


CS3-M 


*&,&!<£.  v.-o  "   Jtt  -.-!  d. 


Typli  exprcsait  Rudolphus  M.  Robrer,  Bruuae. 


PRAEFATIO. 

In  hac  editione  adornanda  eandem  tiiam  persecntus  sum, 
quam  olim  in  praefatione  uolumini  XXV  inserta  significaui, 
et  ita  persecutus  sum,  ut  iis  rebus  quas  qui  illius  uoluminis 
censuram  scribebant  desiderare  sibi  uiderentur  quantum  potui 
mederer.  ex  quo  genere  hoc  est,  quod  ex  Retractationum  libris 
quae  a  re  essent  sub  textum  posui.  in  refingendis  autem 
scripturarum  sacrarum  uerbis  ita  recessi,  ut  ad  exemplaria 
graeca  ea  magis  accommodarem.  nam  cum  non  solum  ea 
opuscula,  quae  hoc  uolumine  continentur,  uerum  etiam 
Quaestionum  in  Heptateuchum  libros,  qui  altera  parte  edentur, 
collatis  omnium  Augustini  operum  locis  iisdemque  apud 
Cyprianum  et  Ambrosium  repetitis  legerem  et  relegerem. 
facile  intellexi  nisi  ad  formam  graecorum  codicum  et  re  et 
uerbis  quantum  per  testes  licet  concinentem  reuocarentur 
atque  constituerentur  ad  genuinas  interpretationis  Italae,  cuius 
memoriam  nobilis  ille  locus  de  doct.  christ.  II  15  prodidit, 
lectiones  perueniri  non  posse.  unde  apparet  errauisse  me 
pag.  235,  13  paradiso  pro  paradisi,  pag.  45,  1  itti  pro  eius 
scribentem.  atque  hunc  locum  totum  a  pag.  44,  23  in- 
cipientem  eisdem  litteris  quibus  pag.  156,  19  sqq.  usus 
sum  imprimendum  curare  debebam.  in  ea  comparatione  his 
editionibus  C.  de  Tischendorf  usus  sum:  Uetus  testamentum 
graece  iuxta  LXX  interpretes  Lipsiae  1877  et  Nouum  testa- 
mentum  graece  ed.  ster.  duodecima  Lipsiae  1891;  ueteris 
testamenti  editionem  a  Paulo  de  Lagarde  emissam  cum 
magno  fructu  potuisse  me  adhibere  sero  didici .  notas  locorum 
ab  Augustino  ex  aliis  libris  laudatorum  a  prioribus  editoribus, 
qui  in  hac  operis  parte  satis  diligenter  uersati  sunt,  mutuari 
non  sum  ueritus.  ad  fontes  autem  unde  Augustinum  singulis 


VI  Praefatio. 

locis  petisse  uerisimile  esset  quiue  auctores  eius  uerbis  designa- 
rentur  penetrare  cum  huius  editionis  non  esse  apud  me  statu- 
erem,  id  negotii  neglegendum  duxi.  etenim  id  agebam,  utilem 
textum  legentibus  ut  praeberem,  non  commentarium  scri- 
berem.  indicem  locorum  alteri  parti  seposui.  indicem  uero 
uniuersalem  nisi  omnibus  Augustini  operibus  editis  scribi 
non  posse  adeo  patet,  ut  eins  hoc  loco  numquam  mentionem 
facturus  fueriin.  nisi  quidam  eum  depoposcissent.  haec  fere 
sunt,  quae  eos,  qui  hoc  libro  utentur,  nescire  nolui.  quibus 
expositis  iam  describere  memoriae  testes  quam  breuissime 
potero  aggressurus  sum. 

I.  DE  GENESI  AD  LITTERAM  LIBRI  DUODECIM. 
E  Numerus  uetustiorum  codicum  hoc  opus  continentium  minor 
est;  saeculum  duodecimum  et  proxime  sequentia  libris  manu 
scriptis  abundant.  omnes  autem  et  uetustate  et  bonitate  facile 
uincit  codex  Sessorianus  membranaceus  saec.  VII  numero  XIII 
notatus,  qui  olim  in  bibliotheca  de  Santa  Croce  asseruabatur, 
ante  aliquot  annos  inde  in  bibliothecam  Nationalem  Victoris 
Emmanuelis  translatus  ibique  numero  2094  signatus  est. 
accuratam  eius  descriptionem  A.  Reifferscheid  in  eo  libro  qui 
inscribitur  „Bibliotheca  patrum  Latinorum  Italica  I  125  *  con- 
fecit.  oratione  auctoris  folia  215  inplentur.  ualde  autem 
dolendum  est,  quod  quaternio  uicesimus  unus  totus  deside- 
ratur,  id  quod  folio  156a  alia  manu  adnotatum  est:  hic  minus 
est  ttnus  quaternio.  quae  uerba  Augustini  Geneseos  a  codice 
absint  in  Apparatu  critico  significaui.  praeterea  quaternionis 
undeuicesimi  unum  folium  periit.  quod  damnum  liber  iam 
saeculo  octauo  uel  nono  traxisse  uidetur.  libri  duodecimi 
autem  folium  ultimum  posteriorum  temporum  iniuria  lacerum 
euasit.  liber  scriptura  continua  saeculo  septimo  ab  uno 
librario  exaratus  est.  correcturae  autem  praeter  scribentis 
'manum  a  manu  saeculi  X  et  tertia  quadam  recentiore  de- 
prehenduntur.  quae  ab  hoc  correctore  praebentur  cum  ad 
emendationem  nihil  ualeant  silentio  praetermitti  satius  est. 
at  prior  manus  correctrix  multa  quidem*  peruerse  illa  tractat 


Praefatio.  VII 

uelnt  cum  recte  traditam  formam  quae  est  spiritalis  in  spiritu- 
alis  omnibus  fere  locis  commutat,  in  uocibus  quales  sunt  mihi 
nihil  c  litteram  littera  ch  restituit,  praepositionum  consonantes 
quarum  genuinas  formas  librarius  exhibet  assimilationis  legi 
subiecit;  sed  sunt  etiam  correcturae,  quae  restituendis  auctoris 
uerbis  usui  sint.  ita  e.  g.  pag.  23,  7  cernimus  pro  terminus. 
pag.  45,  7  aeternitaiem  pro  aeterni  recte  reponit;  aliis  locis 
ubi  uirgulam  excidisse  uerisimile  est  consonantem  m  suppleuit 
ut  pag.  47,  15  ad  littera,  22,  3  niateria  et  forma.  bene 
multae  eius  emendationum  per  se  bonarum  ne  necessariae 
quidem  sunt,  aliae  locis  obscuris  lucem  afferunt.  cum  et  hae 
et  illae  aliis  codicibus  offerantur,  eum  non  ex  coniectura  eas 
reposuisse  sed  ad  aliquod  exemplar  emendasse  probabile  est; 
cf.  55,  10.  12;  100,  4;  110.  11;  333,  10  alia.  scholiorum 
uaria  genera  et  a  librario  et  m.  2  et  3  passim  in  margi- 
nibus  deprehendas.  quae  cum  ad  emendandum  librum  non 
pertineant  libenter  ea  omisi.  conspicua  interpolationis  uestigia 
duobus  locis  detexi,  pag.  72,  14  nec  uituli  marini,  186,  7 
aridam  terram,  ubi  terram  uncinare  debui. 

Godex  Sessorianus  licet  uerba  integerrima  seruauerit  tamen 
et  ipse  non  liber  est  omni  genere  macularum.  atque  latissime 
ea  corruptela  grassatur,  quod  propter  similiter  cadentia  singula 
uocabula  et  totae  sententiae  omissae  sunt  uelut  pag.  7,  12; 
53,  18;  287,  18.  una  re  autem  a  ceteris  differt;  singulis 
enim  libris  capitula  siue  summaria  praemittuntur.  quam 
capitulationem  etsi  ei  quam  a  prioribus  editoribus  traditam 
recepi  saepius  anteponenda  uidetur  tamen  quominus  resti- 
tuerem  complures  causae  erant  quae  obstarent.  et  earum  prima 
atque  grauissima  erat,  quod  molestiorem  numerorum  diuer- 
sitatem  excitari  nolebam.  quo  quidem  studio  non  sum  temere 
raptus,  ut  nouum  inciperem  caput,  ubi  sententia  non  esset 
absoluta.  quod  ubi  euenit,  capitis  numerum  in  margine 
posui.  tum .  etiam  codicis  condicio  id  dissuadebat.  is  enim 
scriptura  continua  ita  exaratus  est,  ut  membratim  certa 
quadam  sententiarum  serie  finita  capituli  numerus  appositus 
sit.  qui  atiis  locis  aut  omnino   omissus   est  aut  —  id  quod 


VIII  Praefatio. 

haud  raro  occurrit  —  tam  peruerse  additus  est,  ut  orationis 
continuatio  foedissime  dilaceretur.  ista  summaria  autem  ut  libro 
adfigerem  facile  a  me  impetraui,  quoniam  ab  A.  Maio  publici 
iuris  faeta  esse  nemo  ignorat,  etsi  ab  librario  quin  sint 
conficta,  non  ad  Augustinum  auctorem  referenda  dubium  non  est. 

Codicem  intercedente  beneuolentissima  6.  Hartelii  opera 
E.  Kalinka  meum  in  usum  contulit:  cui  hac  occasione  data 
quod  huic  labori  mea  causa  perbenigne  uacauit  maximas 
gratias  ago. 

Codex  Parisinus  n.  2706  olim  Colbertinus  5150  tum  Begius 
400.  2  membranaceus  foL  353  saeculo  VII — VIII  (sic  enim  pag. 
2  in  tabula  codicum  scribere  debebam)  scriptus  est.  codicis 
originem  adnotatio  in  superiore  margine  foiii  primi  impressa 
indicat.  cuius  litterarum  apices  quamuis  praesecti  sint  tamen 
haec  dispiciuntur:  iste  liber  est  bi  dioti.,  i.  e.  beati  Dionysii. 
ut  codex  in  eorum  numero  sit  habendus,  quorum  specimen 
L.  Delisle  in  libro  qui  inscribitur:  Le  Cabinet  des  manuscrits 
de  la  Bibliothfcque  Nationale  tabula  V  dedit.  pagina  prima 
enim  folii  primi  eadem  conspicua  signa  prae  se  fert  quae 
propria  esse  codicum  de  monasterio  sancti  Dionysii  oriundorum 
notum  est.  in  singulis  paginis  uersus  uiceni  bini  decurrunt. 
folia  7.  345.  346  mutila  sunt.  totus  liber  ab  uno  librario 
pulcherrimis  litteris  semiuncialibus  confectus  est.  (cf.  Bastardii 
opus  magnifice  sumptuosissime  perfectum  quod  pag.  XVIII 
commemorabitur.)  eidem  manui  etiam  scholia  multis  locis 
addita  debentur.  quod  quidem  inde  cognoscitur,  quia  plerisque 
locis  ubi  talia  additamenta  occurrunt  in  margine  spatia  in 
orationem  patentia  relicta  sunt.  correcturas  autem  m.  2  com- 
pluribus  locis  expertus  est.  codex  Parisinus  in  probis  testibus 
huius  Augustini  operis  numerandus  est,  ut  merito  aegre  feras 
quod  cum  a  bibliopega  conpingeretur  plura  folia  de  suis 
sedibus  deturbata  sunt.  sicut  statim  in  libri  initio  folia  sic 
se  excipiunt:  2.  4.  5.  3.  6.  347.  348.  349.  350.  351.  352. 
353  quod  folium  codicis  ultimum  est.  folii  353  oratio  con- 
tinuatur  folio  7  et  sequentibus  quae  iam  suo  ordine  usque 
ad  folium  346  decurrunt,   quo   auctoris  uerba  quattuor  fere 


Praefatio.  VIIII 

uersibus  extremis  qui  desiderantur  exceptis  concluduntur. 
inscriptio  „De  principio  Genesis*  fol.  1  offertur;  habet  autem 
maiorem  ueritatis  speciem  primum  folium  genuinam  inscrip- 
tionem  et  libri  fietractationem  continens  periisse.  sub- 
scriptio   a   codice   sub   fine    mutilo    abest. 

Codei  Parisinus  n.  1 804  olim  Colbertinus  894  tum  Begius  3538  fi 
a  12  membranaceus  saeculi  VIIII  folia  242  habet  eorumque  fol. 
41.  130  non  sunt  integra.  folio  1  Praefatio  saneti  Hieronimi 
offertur,  quam  usque  ad  folium  39  einsdem  Hieronymi  de  Genesi 
sequuntur.  liber  de  Genesi  ad  litteram  folia  39b — 241b  occupat, 
folium  242  scriptura  caret.  sub  finem  mutilus  est;  folio  237 h 
multa  ab  alia  manu  retractata  inuenias,  extremo  folio  aliquot 
uersus  erasi,  supra  lituram  alia  manu  Augustini  uerba  super- 
scripta  sunt.  quae  ab  hoc  folio  usque  ad  finem  habentur 
recentiorem  manum  et  alieno  litterarum  ductu  et  discrepanti 
orthographia  produnt.  singulae  paginae  lineis  29 — 30  im- 
plentur .  hic  liber  quamquam  ex  exemplari  transscriptus  est 
quod  simile  fuit  ei  ex  quo  codex  P  originem  duxit,  tamen 
multis  locis  uariantes  lectiones  praebet.  quod  qui  fieri  potuerit 
cognoscere  in  promptu  est.  ibi  enim  scripturae  a  manu  prima 
profectae  ab  alia  manu  aut  correctae  aut  erasae  in  earumque 
locum  aliae  repositae  sunt.  quae  emandationes  cum  ex 
purissimo  fonte  fiuxerint,  non  est  mirandum  codicem  R  pretio 
codicem  P  adaequare. 

Codices  P  et  R  ex  bibliotheca  Nationali   huc  transmissos 
ea  qua  potui  diligentia  ipse  comparaui. 

Codex  Sangallensis  numero  161  signatus  membranaceus  S 
in  4°  pag.  352  +  4  papyr.  saeculo  VIIII  scriptus  est.  in 
fine  duo  foiia  desiderantur.  illa  duo  folia  papyracea  nescio 
an  non  sint  adglutinata,  in  quibus  quae  exciderunt  occasione 
data  supplerentur.  quod  quidem  eam  ob  causam  a  probabili- 
tate  abhorrere  non  uidetur,  quia  etiam  post  paginam  14  ubi 
item  unum  folium  intercidit,  id  quod  in  margine  inferiore 
adnotatur:  hic  e  defect\  folium  papyraceum  insertum  est  haud 
dubie  ad  excipienda  uerba  quae  folio  perdito  impressa  erant. 
uiginti   duorum   quaternionum    numeri  in    ultimae    cuiusque 


X  Praefatio. 

paginae  calce  adpositi  sunt.  codex  firmissimis  tegumentis 
roboreis  inuolutus  est .  in  tegumenti  capite  schedula  adpicta 
cst  hunc  indicem  gerens:  Augustinus  sitper  Genesim.  in  singulis 
paginis  tricenae  lineae  ductae  sunt.  in  margine  hic  illic  ad- 
notationes  reperiuntur  uel  ad  argumentum  spectantes  uel 
plausum  iudiciumue  scribentis  exprimentes,  quae  ad  primam 
et  ad  posteriorem  manum  redeunt.  liber  a  duobus  librariis 
confectus  uidetur,  qui  in  scribendo  ita  se  excipiebant.  ut 
aiius  alium  fasiculum  exararet.  pagina  3  ante  incipientem 
orationem  scriptum  legitur:  Incipit  liber  primus.  sci  Augustini. 
in  Gcnesim.  quae  si  cum  adnotatione  in  codice  Berolinensi 
addita  contuleris,  facile  genuinam  inscriptionem  deesse  co- 
gnosces.  unde  efficitur  folium  primum  Retractationem  cum  in- 
scriptione  praemissa  continens  aliquo  casu  periisse. 

C  Codex  Coloniensis  n.  61  membranaceus  miscell.  saec.  XII 
fol.  209  opusculum  quod  est  de  Genesi  ad  litteram  fol.  1 — 117 
continet.  numerus  linearum  in  singulis  paginis  inter  38 — 43 
uariat.  hunc  codicem  neque  totum  contuli  neque  ea  quae 
composui  in  apparatum  criticum  plena  recepi  sed  certas  quas- 
dam  partes  easque  minimas  selegi.  sunt  autem  hae:  libri  I 
cap.  1—3,  lib.  III,  lib.  VI  cap.  6,  lib.  VII  cap.  1.  28, 
lib.  VIII  cap.  1,  lib.  VIIII  cap.  19,  lib.  X  1.  26,  lib.  XI  1.  42. 
lib.  XII 1.  codex  Coloniensis  ab  S  codice  non  multum  distat. 

B  Codicis  Berolinensis  n.  24  (Ex  bibl.  Meerman.  cod.  Phil- 
lip.  1651)  membranacei  fol.  212  saeculo  VIIH — X  exarati 
cum  quo  tempore  adnotationem  criticam  apparabam  in 
Britannia  lateret  neque  fore  ut  eius  comparandi  occasio 
offerretur  speraro  possem  lectionum  uarietatem  nisi  in  prae- 
fatione  recipere  non  potui .  is  ut  ad  emendationem  nihil  fere 
ualet  ita  ad  rationes  quae  inter  codices  P  et  R  ipsumque 
intercedunt  certius  declarandas  plurimum  confert.  unde  ori- 
ginem  duxerit  folii  primi  pagina  secunda  indicatur.  in  margine 
enim  inferiore  hoc  scriptum  legitur:  liber  sci  vincentii .  met . 
si  quis  abshderit  abnatema  sit .  uerba  Augustini  fol.  4  hac 
inscriptione  praemissa  initium  capiunt:  Beati  Augustini  in 
(renmm  ad  litteram  questumum   libri   duodecim .  de  principio 


Praefatio.  XI 

gcnesis;  nam  fol.  3  neque  id  totum  Retractatio  occupat,  cui 
genuinus  operis  titulus  praefixus  est:  Sancti  Aurelii  Augustini 
de  Genesi  ad  litteram  libri  duodecim  .  singuli  libri  nuraeris 
distincti  sunt.  codex  litteris  pulcherrirais  atque  maxime  con- 
spicuis  scriptus  est .  liic  illic  in  margine  scholia  intercurrunt . 
codicis  Berolinensis  scripturam  uariantem  non  plenam  recepi 
sed  electam .  ubi  enim  cum  PR  codicibus  concordat,  eam 
misi;  ubi  autem  difficilioribus  locis  illorum  ,lectiones  in 
diuersas  partes  abeunt,  ubi  ab  iis  discedit.  ibi  quae  Beroli- 
nensis  habet  addidi .  locis  uero  e  scriptura  sacra  petitis, 
ne  huic  parti  quidquam  deesset.  eius  uarietatem  plenam 
apposui. 

Pag.  3,  16  illis  5,  5  et  om.  5,  20  erat\  est  8.  8  quia  8,  23 
prius  est  om.  9. 11  qui*  9,  18  ferebatur  10, 16  ferebatur  11,  20 
bona  14,  5  et  om.  16,  20  ferat]  fecerat  17,  8  lux  in  fine  om. 
18,  12  quarumcuque  (cu  s.  \.)  19,  10  sedatis]  sed  sedatis  20,  8 
aquas  20,  19  terra]  terra  et  aqua  21,  6  et  om.  26,  24  fotu\ 
flatu  27,  21  et  om.  29,  2  qui\  qu$  29,  17  dixerant  30,  9  uo- 
latu  ranarum  30,  21  discretionis  32,  8  factum  uespere  38,  8 
habitus  39,  4  permeet]  permeat  et  39,  24  supra  40,6  subnixum 
41,  14  insinuat  41,  22  scribentis  43,  5  repetens  et  dixit  ds  fiat  lux 
et  sic  est  factum  et  facta  est  lux  et  uidit  ds  lucem  quia  bona  est  sed 
nullo  modo  repetens  posteaquam  proposuit  et  dixit  deus  fiat  lux  nihil 
aliud  sqq.  43,  14  facta  est  lux]  fiat  lux  43,  17  conformata 

43,  22  guae  condita]  qua  cognita  44,  9  in  eras.  44. 18  dispici- 
entes  45,  1  illi  consiliarius  eius  48,  19  uerterentur  48,  23  quae 
sub  caelo  est  48,  25  congregationes  49,1  aquarum  49,  13  inuisi- 
bilis]  inanis  50,  18  eius  om.  50,  19  produxit  50,  22  in  ipso\ 
insit  51,  10  sic  om.  51,  12  in  alt.  et  tertium  om.  51,  13  sic  om. 
51, 17  eas  53,  24  in  fin.  om.  54,  25  spati*  mhorarum  uicissitudinem 
55,  24  in  ante  tempora  om.  56\  15  ui]  sui  et  om.  58,  7  propterea 
diuersis  58, 15  prius  et  om.  59, 16  et  om.  59, 17  magna  luminaria 
60,  18  homines  om.  61,  16  stinctu  61,  20  promittunt  62,  1  cuu 
libet  62,  10  sanctam  64,  18  magna*  65,  16  terrarum  natura 
narrare  creata  66,  22  frigescere]  feruescere  67,  15  corpora  eorum 
68,  15  continet  68,  25  quarum]  *quarum  69,  1  in  oin.  69,  4  et 
tactu]  ad  tactum  71, 18  quo  71,  23  memoria  in  ras.  et  med.  oni. 
72,  20  gentium      75,  1  omnia  reptilia]  uolatilia      75,24  an  ex  hanc 

78,  3  decedentibus]  succedentibus        78,  4  nonnullo        79,  12  nullum 

79.  24  qui]  quia        81,  16  istae        82,  18  magnae        83,  3  scruatur 


XII  Praefatio. 

84,  4  ad  oni.  85,  11  facta]  factum  86,  12  in  eras.  86,  14  agni- 
tione  88,  11  piae  caritatis  89,  6  ita  91,  3  congregatione  una 
91,  6  congregationes  suas  92,  6  in  om.  uniuersa  92,  16  in  om. 
93,  4  in  die  95,  14  ea]  est  100,  G  animae  101,  22  oculorum 
101,  25  conditur  in  ras.  105, 16  et  incommutdbilis  105,  22  sps]  dns 
105,  25  dono]  modo  non  107,  12  et  in  107,  14  nunc  107,  18 
probabilitate  108,  4  reddidit  108,  23  nunc  110,  5  ut  ea  quae] 
utique  110,  6  in  septimo  111,  12  et  om.  114,  3  bono]  honore 
115,  8  uespere  116,  9  eius  117,  23  in—creatoris  om.  123,  6 
dicitur      123,  16  lucenti  om.      127,  15  conditionem       129,  13  ac  om. 

130,  14  ididem     130,  16  procedit      130,  28  quod      131,  2  et  fin.  om. 

131,  12  praegnoscendum  132,  22  aures  135, 16  constringens  136,  27 
quod  137,  5  super  terram  deus  139,  10  se]  siue  142,  1  ita]  istce 
142,  7  ea  exorta  143,  19  non]  non  ait  145,  14  alt.  tempora  om. 
147,  9  consequentes  148,  23  est]  sunt  148,  25  accedant  154,  20 
dictum  155,  2  quousque  155,  20  nec  erat  homo  158,  21  per- 
spicit]  perfecit  158,  23  atque  158,  24  itaque  159,  2  exortem 
160,  2  illum  a]  illa  imma  161,  14  adeo  162,  10  dispositio  dispen- 
satio  162,  13  sapientiae  163,  26  modo]  nunc  166,  9  sapientiae 
168,  20  terrae  abyssus  169,  1  omnia  170,  27  qua  173,  26  et 
causaliter  om.  174,  18  creata—die  om.  174,  26  uocaret  175,  2 
nomen  est  175,  7  loco  176,  17  istos  adpositos  177,  2  et  intel- 
legeret  178,  28  fundata  179,  19  reptilium  180,  8  quando]  unde 
180,  22  adsequi]  esse  qui  181,  22  pertmet  182,  7  possimus  183, 17 
uel  183,  23  modo  ora.  184,  17  a  om.  m.  1  186,  18  est  om. 
188,  8  superferebatur  193,  18  spiritu  194,  5  illc  om.  194,  14 
nouissimus—uiuificantem  om.  195,  24  nobis  200, 1  et  om.  200,  4 
dixi*  201,  2  preposuimus  201,  16  insperauU  201,  17  dubitabitur 
202,  11  naturam  202,  19  habitu  202,  25  quae  207,  1  facta  est 
anima  210,  1  quidam  (supra  a  add.  e)  212,  12  in  iecore  et  in 
cerebro  est  213,  1  quidam  (supra  a  m.  2.  e)  213,  24  et  cetera 
215,  10  nec  215,  18  agii]  ait  (s.  1.  aut)  216,  18  ipsum  216,  23 
ambulat  ut  ex  ambulabat  217,  9  ipsa  218,  25  quaelibet  220,  22 
aiebatne  221,  1  hae  creatio  221,  10  fetum]  factum  221,  21  suae) 
suae  causae  224,  3  bona  est  et  erit]  bonae  steterit  224,  18  pre- 
sciens  praescius  225,  1  uiuere  om.  225,  14  cum]  tam  B1;  s.  1.  cum 
iam  225,  24  modestia  226,  6  ostendat  226,  20  cetera]  omnia 
228,  1  operetur        228,  8  in  om.        228,  9  natura  in  naturam  ullli 

228,  11  secundum  quandam  om.         229,  1  eden*        229,  15  propriae 

229,  16  propeccato  et  sicut  229,  18  ut  229,  22  gen'ere  230,  5 
dicuntur  naturae  natura  230,  21  fecit  soles  231,  9  detractant 
231,  13  magnum  fontem  231,  14  fecundum  om.  231,  21  in  om.  B1 ; 
in  mg.  m.  2  per      233,  13  ut]  et     234,  15  seminale     235,  7  exhorta 


Praefatio.  XIII 

235,  9  exstitissent  236,  15  minimo—reuertenti  236,  20  alia  237, 1 
scriptor  narrauit  237,  24  multi*  238,  8  sapientia  238,  13  constat 
om.  propterquod  238,  20  et  figurata  239,  9  defieerent  240,  20 
fluminis  sccundi  241,  17  sed)  sed  si  (si  s.  1.  add.)  241,  18  sic 

242,  14  dominus  om.  242,  26  agricultura         245,  7  agrieultura 

246,  16  istud  246,  24  materia  247,  1  disputauimus  247,  3  sibi 
ne\  si  bene         247,  27  pius]  ipsius  (s.  1.   iustus)  249,  12  a  om. 

249,  26  abscescerit  250,  1  abs*ente  250,  3  abs*ente  (c  oras.)  250, 12 
creati  om.  251,  9  ulla  mala  257,  8  esca.  (e  m.  1  exp.)  257,  13 
facturus  (us  exp.  et  a  superscr.)  mulier  257,  21  quod  261,  3  guae 
262,  12  ponit  263,  24  agrieulturam  266,  13  extasi  iri\  extasi*  (n 
enis.)  267,  18  consequentibus  parandum  268,  3  uocauit  268,  4 
illum  268,  14  et  om.  270,  21  aericalcum  (supra  e  add.  v)  271,  3 
et — mouere  om.         271,  7  hominis  271,  11  praeter  (s.  1.  I  propter) 

272,  8  ulla  272,  16  currenths  (corr.  m.  1;  273,  12  supra  est  add# 
et  274,  4  erat  B2  276, 1  concubatur  277,  11  cohercens  278,  3 
naturam  mulieris  278,  11  non  om.  279, 18  dy*sintericus  279,  25 
si  enirn]  an  uero  si  383,  8  dibitandum  284,  5  ut  om.  284,  9 
puluerem  285,  22  illius  286,  20  muliebris  287,  22  adhibe  B1 
287,  25  medicamenta  288,  22  non  fin.  om.  290,  26  mundis 

291,  16  quoque  B1  292,  6  replente  292,  9  ipse]  ille  293,  5  et 
omnia  294,  9  suo  om.  294,  10  et]  haee  294,  13  testatur  295,  22 
de  fin.  om.  296,  23  iam]  tam  298,  7  singula  300,  8  praespicuae 
301,  12  spira  304,  20  aufer        304,  22  emitte        307,  13  primo 

308,  5  cogemur  309,  15  ulla  309,  23  praebet  311,  15  contrariam 
312,  13  dnm  313,  20  culpabili  314,  15  peccatrici  314,  16  pa- 
cato  Bl  315,  18  cuius]  cuise  B1  315,  20  constituit  315,  22  et  om. 
316,  2  ei  qui  317,  23  et]  uel  et  319.  11  ipse  320,  5  propagine 
priua  B1  32h,  4  si]  sed  321,  24  ubi  B1  325,  3  numeros  agit\ 
numerosa  d'  325,  25  non  credam  om.  326,  6  anima  326,  7  nam 
om.  326,  15  quid]  qui  id  327,  1  data  om.  327,  2  baptizatis 
327,  26  agunt      329,  8  ipsa      329,  23  perscribere      331,  5  perhibetur 

331,  6  qui  prius]  opus         331,  9  proinde]  ita         331,  10  incrementa 

332,  10  ambo  om.  333,  1  in\  ad  333,  3  alterum  et  om.  333,  7 
ambulantis  333, 10  Adam  alt.om.  333,  15  mecum]  mihi  333,  24 
ipse  334,  4  edet]  germinabit  334,  10  dominus  om.  334,  12  co- 
gnoscendum  334,  16  est  erasum  335,  16  admissi  om.  335,  24 
fecit  336,  21  prope  337,  21  gratia  337,  22  esse  ipse  praesciebat 
altitudinem  quidem  consilii  eius  cum  sqq.  338,  8  humiliabitur  338,  10 
saeculum  338,  22  quod  339,  12  Si  B1  ,95,9,  20  debitationis 
(supra  e  add.  v)       339,  26  proficiunt        340,  7  uellet       340,  28  esse 

341,  1  esse       malii*  (s  eras.)       341,  3  tardi  corde       342,  5  utriusque 

342,  14  sic]  sicut        343,  4  caruet  (s.  1.  ret)         343,  5  supra  mahtm 


XIIII  Praefatio. 

superscr.  malo  343,  7  iniquitatem  (supra  e  add.  v)  si  343,  8  nullo 
344,  16  prouidendum  345,  3  accedercO  346,  18  autern]  haec 

346,  21  inuidia  347,  6  «f-  propter  347,  12  dirigitur  348,  20 
superbia  349,  4  ab  om.  349,  16  praescius  non  fuit  om.  349m 
23.  24  plane  353,  1  sic  355,  8  isdrahel  355,  15  esset  356.  14 
inueniunt  358,  9  es  tu]  est  ut  B1  358,  11  posui  te\  posuvze\  (super 
i  add.  r)  358,  11  ostendunt  359,  1  superbiam  359,  7  causam 
359,  8  a]  ac  361,  8  ut  362,  24  paradiso  363,  12  quo  363,  13 
adaperientur  365,  12  auida]  abdita  \d  s.  1.)  366,  9  concubendi 
366,  10  ipsam—poenam  368,  3  Adam  in  fine  om.  370,  24  inter 
ante  mvlierem  om.  371,  10  in  om.  371,  14  nam\  nonin  371,  24 
multiplicans  om.  372,  2  fiifu  372,  18  conditionis  372,  24  sen- 
tentiam  373,  5  edet]  det  375,  17  rumpheam  376, 14  expectanda] 
ea  spectanda  377,  5  ei\  et  378,  12  seduci**  (in  er.)  illo  modo  quo 
illa  potuit  379,  11  expeditis  379,  17  huiusmodi  in  fine  380,  6 
quod  381,  2  fallebat  381,  5  illos  381,  9  non  scire  382,  6  ad- 
hoc  382,  12  sonent]*  olent  (s  eras.)  382,  13  redoleant  382.  22 
per  ed\  praeter  ea  386,  9  corporalib7  (b  ex  t)  387, 14  karthaginem 
388,  21  in  illis      389,  3  resurget      391,  19  solum      393,  22  balihasar 

394,  15  eo        394,  19  et]  sed       395.  3  affectus        395,  5  accendente 

395,  6  ei]  eius  398,  5  certe]  cernente  398,  8  aut]  ut  (s.  1.  * 
et)  399,  8  aliquo  400,  11  caro]  cor*  (o  eras.)  400,  15  pre- 
starentur  prestantur  401,  2  corporales  B1  401,  3  imagines  B1 
404,  17  qui  om  B1  405,  1  at]  et  405.  12  laetantium  407,  14 
istud  408,  3  corpori*  (s  eras.)  408,  5  amat  409,  24  se  om. 
410,  22  sc't\  sit  quam  dum  in]  quantum  in  413,  11  illo  414,  16 
sed\  et      414,  28  affectus      415,  12  perspecta      415,  20  i(-  exserebatur 

416,  14  et  om.  416,  25  adiacent\  id  agent  fsupra  e  m.  i  add.  v\ 

417,  9  iudicat        417,  29  duas        418,  5  tonitruo      •  418.  7  aliquod 

418,  28  sic  utiq;  420,  7  deus  om,  420,  11  uiderat  420,  16  re- 
ttocata  421,  6  transiit  421,  15  intellegende  B1  422,  3  praestntata 
422,  17  mundo  corde  423,  26  caelum  om.  424,  9  accipiuntur 
424,  17,  sint  424,  22  an]  ac  425,  1  post  initiale  siue  sequitur 
426,  14  qualia  saepe  usque  ad  pag.  427,  28  sed  eam;  sed  eam  excipit 
pag.  425,  1  ex  ipso  usque  ad  426,  14  corporibus,  quod  427,  28  uoce 
spiritalem  sqq.  continuatur;  eodem  ordine  et  in  codice  P  haec  uerba 
«urrunt  426,  18  similibus  sensxbus  427,  10  soluta  427,  15  et  om. 
428,  14  egressd  429,  7  chasma  429,  8  ne  430,  6  se  om.  431,  8 
cchibcantur  432,  20  ipsam  433,  20  praesentiora]  praestantiora  uel 
praesentiora  434,  21  excellenti+e  uidentia  (sed  e  fin.  cum  ui  coni.  i 
435,  5  nostro  modulo  435,  9  Explicit  liber  XII  Aurelii  Augustim 
Genesis  ad  Utteram  amen  fol.  211*- 


Praefatio.  XV 

His  codicibus  ita  usus  sum,  ut  uerba  ad  formam  eius,  qui 
non  solum  antiquissimus  uerum  etiam  omnium  longe  optimus 
est,  E  codicem  dico,  refingerem,  ubi  opus  erat,  e  ceteris 
quantum  e  fonte  limpido  manare  mihi  uidebantur  iu  subsidium 
assumptis  scripturas  reponerem.  is  alios  codices  modo  con- 
sentientes  habet,  modo  ab  iis  discedit  uelut  pag.  364,  22: 
371,  24;  358,  7;  49,  5;  360,  13.  codices  PRB  coniunctos 
esse  atque  cohaerere  ex  eorum  in  maximis  et  minimis  rebus 
conspiratione  facile  euincitur  cf.  pag.  18,  1;  75,  1;  107,  22: 
110,  11;  207,  1;  240,  16.  17;  260,  1.  neque  tamen  ei  eodem 
exemplari  ducti  sunt;  nam  cum  in  P  et  B  pag.  425,  1  uersus 
transpositi  sint,  378,  12  abundantia  quaedam  uerba  codicibus 
K  et  B  solis  traduntur.  in  his  manifestae  interpolationis  uestigia 
deprehenduntur  pag.  162,  10  dispositio  dispensatio,  224,  18 
praesciens  praescius;  in  B  solo  autem  pag.  433,  20  praestan- 
tiora  uel  praesentiora,  ubi  EPRS  praesentiora,  codex  C  autem 
nuel  praestantiora"  praebet;  (cf.  XI  45.  1).  praeterea  B  mirum 
in  modura  pag.  43,  5  (cf.  Berol.  XI  43,  5)  ab  omnibus  dis- 
crepat.  codex  S  quocum  C  facere  solet  mediam  quandam  uiam 
cum  aliis  aliter  modo  conueniens  modo  discordans  persequitur. 
codicis  R  loci  e  scriptura  sacra  sumpti  multotiens  ita  correcti 
sunt,  ut  ex  natiuis  lectionibus  cum  P  congruentibus  formae 
codicis  E  exieriut. 

II.  DE  GENESI  AD  LITTERAM  INPERFECTUS  LIBER. 
Codex  Vaticanus  numero  445  signatus  membranaceus  mi-  V 
scellaneus  forma  maxima  foliorum  502  orationem  continentium 
litteris  nitidis  saeculi  XV  scriptus  est .  paginae  bipertitae 
quinquagenis  senis  lineis  impleutur.  litterae  initiales  artificiose 
pictae  tanta  magnitudine  praecellunt,  ut  senarum  linearum 
altitudinem  superent.  atque  initialis  littera  prima  imaginem 
monachi  scribentis  capite  radiato  illius  aetatis  more  expressam 
exhibet.  in  margine  inferiore  paginae  primae  sigilla  Pauli 
papae  (1464 — 1471)  cum  dignitatis  pontificiae  insignibus 
impressa  sunt.  folio  23 lb  haec  inscriptio  habetur:  Invipit 
Uber    de    Geiwsi    ad    littvram    imperfectus;  subscriptum     est 


XVI  Praefatio. 

fol.  239:  Kiplicit  Aurelii  Augustini  liber  cuius  titulus  est  dv 
Genesi  ad  litteram  imperfectus.  codicem  Vaticamim  unus 
librarius  confecit  quaeque  relegentem  offenderunt  emendauit; 
praeter  scribam  alius  aetate  recentior  corrigendi  munere  per- 
functus  est.  cum  Benedictini  hunc  librum  suis  quibus  ante 
scateret  mendis  ope  Vaticani  manuscripti  se  purgasse  admo- 
neant,  C.  Vrba  in  eo  libro  qui  inscribitur:  BeitrOge  mr 
Geschichte  der  augustinischen  Textkritik  pag.  47  ad  hunc 
codicem  illos  uerba  constituisse  docuit. 

T  Codex  Trecensis  n.  40  uol.  I  membr.  miscell.  forma  maxima 
fol.  203  saeculo  XII  exaratus  est.  quae  praeter  hunc  librum 
opuscula  contineat  qui  cognoscere  uolent  consulant  Catalogue 
general  des  manuscrits  des  bibliotheques  des  departements  t.  II. 
Augustini  uerba  folia  198 — 203  complectuntur  neque  integra 
sunt.  nam  a  folio  197  quaternio  uicesimus  sextus  initium 
capit  cuius  duo  postrema  folia  perierunt;  folium  autem  primum 
quaternionis  subsequentis,  id  est  ducentesimum  tertium,  unum 
ex  toto  quaternione  reliquum  cum  primo  eoque  solo  super- 
stite  quaternionis  uicesimi  octaui  coniunctum  est.  quae  uerba 
folio  203  —  numerus  203  a  manu  recenti  additus  est;  manu 
enim  prima  librarii  numero  CCV  folium  signatum  erat — 
praebentur,  orationem  non  continuant;  desiderantur  enim  uerba 
Augustini  quae  sunt  pag.  483,  2  est  omnis  formae  principium 
usque  ad  pag.  494.  7  super  terram  uolant.  sub  finem  quoque 
a  uerbis  pag.  499,  22  multo  minus  arbores  omnia  nescio  quo 
casu  perierunt.  quae  supersunt  ab  uno  librario  scripta,  correcta 
autem  et  ab  illo  et  ab  alio  coaequali  sunt. 

M  Codex  Mazarineus  qui  in  catalogo  des  manuscrits  de  la 
Bibliothfeque  Mazarine  ab  A.  Molinier  Parisiis  1885  con- 
fecto  t.  I  285  describitur  numero  636  (270)  signatus  membr. 
miscell.  fonna  magna  fol.  290  saeculo  XIIII  ortus  est. 
orationi  auctoris  fol.  23  haec  praemissa  sunt:  decimo  septimo 
hco  inter  libros  sancti  Augustini  scribi  et  legi  debet  liber  qui 
dicitur  de  Genesi  ad  litteram  imperfectus  continens  unum 
librum  .  de  hoc  autem  libro  mentionem  faciens  idem  Augustinus 
primo  libro  rctctatdml  (sic)  capTo  decimo  nono  sic  dicit:   cum 


Praefatio.  XVII 

de  Genesi  duos  libros  contra  Maniclieos  condidissem  sqq.  et 
ita  finit:  admoneo  ut  illi  12  libri  hgantur  quos  longe  postea 
episcopus  feci  et  ex  istis  ipsis  de  isto  iudicetur .  hic  liber  sic 
incipit:  De  obscuris  naturalium  rerum  que  omnipotente  deo 
artifice  sentimus  non  affitmando  sed  querendo  tractandnm  est. 
inscriptio  ipsa  fol.  24  prostat:  Incipit  liber  de  Genesi  ad  litteram 
Ipfcs .  hic  codex  ab  uno  librario  confectus  duobus  uitiorum 
generibus  insignis  est  et  eorum  unum  in  repetitione  et  sin- 
gulorum  uocabulorum  et  breuium  sententiarum  uersatur:  quod 
tamen  retractantis  oculos  non  fugit.  nam  uoces  repetitae  linea 
perducta  delendae  assignantur.  aiii  correctori  ne  id  quidem  satis 
fuit,  sed  illas  uoces  iam  deletas  punctis  suppositis  extinxit. 
alterum  uitiorum  genus  latius  patens  ita  ortum  est,  ut  proximis 
uocabulis  similiter  desinentibus  scriba  in  errorem  inductus 
singulas  uoces.  saepius  autem  tota  enuntiata  omitteret.  ortho- 
graphia  quae  dicitur  suae  aetatis  charactera  prae  se  fert. 

Codex  Parisinus  n.  350  (397  T.  L)  notatus  qui  in  biblio-  L 
theca  de  TArsenal  asseruatur  membr.  miscell.  forma  magna 
fol.  372  hoc  opus  foliis  247 — 265  continet.  uerbis  Augustini 
similia  quaedam  eis  quae  codex  M  habet  praecedunt .  sunt 
autem  haec:  Augustinus  in  primo  libro  retractationum  caph  17° 
cum  de  gcncsi  duos  libros  contra  Manicheos  condidissem  sqq. 
admoneo  ut  UU  12  libri  legantur  quos  longe  postea  episcopus 
feci  et  ex  ipsis  de  isto  iudicetur  .  hic  liber  sic  incipit:  De 
obscuris  naturalium  rerum  que  omnipotenti  artifice.  post  quae 
uerba  haec  inscriptio  addita  est:  liber  Aurelii  Augustini  de 
Genesi  ad  litteram  yponensis  epi  imperfectus  incijrit .  totum 
codicem  unus  librarius  transscripsit  et  emendauit;  nam 
alius  manus  correctricis  uestigium  deprehendas  nullum.  unde 
colligere  non  licet  librum  mendorum  esse  expertem;  nam 
duplici  corruptelarum  genere  quod  codicis  Mazarinei  pro- 
prium  esse  supra  memoratum  est,  i.  e.  repetitione  uocabu- 
lorum  et  enuntiatorum  eorumque  omissione  illum  longe 
superat.  quae  alia  memoratu  digna  liber  habent  cognituri 
catalogi  des  manuscrits  de  la  Bibliothfeque  de  TArsenal  ab 
H.  Martin  Parisiis  1885  confecti  t.  I  adeant. 

XXVIII.  Aug.  sect.  III  pars  1.  b 


XVIII  Praefatio. 

Emendatio  huius  opusculi  ob  minorem  in  eius  modi  rebus 
tractandis  usum  Augustini  quippe  qui  tum  se  tanto  operi 
imparem  fuisse  ipse  fateatur  haud  raro  obscurioris  ex  uno 
potissimum  codice  Uaticano  pendet.  quem  etsi  haud  scio  an 
recentissimus  sit  quos  adhibui  omnium  propter  eius  et  in- 
tegritatem  et  bonitatem  ducem  sum  secutus.  quo  autem 
maior  huius  codicis  est  auctoritas  eo  plus  laudis  illi  uiro 
praestantissimo  debetur.  qui  eum  meum  in  usum  per 
E.  Kalinka  tunc  Romae  commorantem  comparandum  curauit. 
quem  non  rem  actam  egisse  quiuis  credo  candidus  harumque 
rerum  peritus  iudex  concedet  si  opusculum  hac  editione 
publici  iuris  factum  cum  Benedictinorum  curis  composuerit. 
ad  Uaticanum  proxime  accedit  Trecensis  qui  ut  uetustate 
illum  praecedit  ita  praestantia  inferior  est.  cum  hi  unam 
classem  efficiant,  ab  altera  parte  Mazarineus  et  Parisinus 
codices   stant  quibiscum  Amerbachii  editio  concordare  solet. 

III.  LOCUTIONUM  IN  HEPTATEUCHUM  LIBRI  VII. 
C  Codex  Corbeiensis  nunc  Parisinus  12168  membranaceus 
forma  magna  fol.  179  saeculo  VIII — VIIII  litteris  ni.tidis 
initialibusque  tam  pulchre  pictis  exaratus  est,  ut  Bastard 
d'Estang  specimen  dederit  in  opere  „Peintures  et  ornaments 
des  manuscrits  classes  dans  un  ordre  chronologique  pour 
servir  k  1'histoire  des  arts  du  dessin  depuis  le  IV*  sifecle  de 
Tfcre  chretienne  jusqu'  a  la  fin  du  XVIett  (cf.  Neues  Archiv 
der  Gesellschaft  fiir  altere  deutsche  Geschichtskunde  uol.  8 
pag.  451  sqq.  et  „Les  Collections  de  Bastard  d'Estang  a  la 
bibliotheque  nationale.  Catalogue  analytique.  Chartes-sceaux- 
peintures  et  ornaments  des  manuscrits  recueils  divers".  Leop. 
Delisle  Par.  1885.  et  habet  suam  et  praestantiam  et  men- 
dositatem  .  sed  cum  praeter  hoc  opusculum  etiam  maius  opus 
quod  est  de  Quaestionibus  in  Heptateuchum  contineat,  aptius 
et  utilius  in  secunda  huius  uoluminis  parte  de  eo  exponendum 
erit.  illud  non  est  praetermittendum  hunc  codicem  quos 
cognoui  omnium  unum  libri  primi  capitula  siue  summaria 
tradidisse  quae  nisi  ubi  lectiones  codicum  scripturis  ueriores 


Praefatio.  XVIIII 

id  quod  bis  euenit  praeberet  aut  in  adnotationem  recipere  aut 
typis  exprimenda  curare  non  sum  ausus.  illi  autem  loci  quos 
in  subsidium  asciui  in  hunc  modum  conformati  suntipag.  518,16 
Et  dicent  quia  uxor  illius  hec,  pag.  538,  25  Inuocabitur  in  eis 
nornen  meU  et  nornen  patrum  meorum.  neque  id  contemnendum 
est,  quod  cum  codice  Trecensi  solus  libri  tertii  priores  XXXI 
locutiones  seruauit.  quo  magis  dolendum  est  hunc  codicem 
tribus  postremis  libris  carere .  neque  eius  condicionem  iudi- 
canti  ueri  simile  fit  eum  qui  codicem  scribendum  curauit 
umquam  in  animo  habuisse  tres  posteriores  libros  addere. 

Codex  Nouariensis  LXXXII  48  membr.  in  4°  saec.  X  N 
exaratus  foliis  148  constat.  continet  autem  praeter  Locutiones 
Quaestionum  quoque  in  Heptateuchum  libros  VII.  quae  opera 
non  usitato  ordine,  ut  post  singulorum  librorum  Locutiones 
eorundem  librorum  quaestiones  locum  obtineant,  tradita  sunt 
sed  modo  ab  aliis  codicibus  prorsus  alieno,  quod  ex  in- 
scriptione  uniuscuiusque  libri  apparebit;  uelut  fol.  53b  haec 
adscripta  sunt:  Explicit  qucstiones  Exodi  .  Incipit  hcutioncs  de 
Genesi .  qua  de  re  conf.  A.  Reifferscheid  in  Bibl.  patrum  lat. 
Italica  II  2  pag.  245.  codex  Nouariensis  multis  locis  natiuas 
scripturas  unus  seruauit;  alii  autem  loci  ita  longe  ab  ea  prae- 
stantia  absunt,  ut  corruptelae  quibus  foedati  sunt  nisi  hominem 
barbarum  prorsus  rudem  earum  rerum  quas  descripsit  fuisse 
liceat  conicere  explicari  nequeant .  hoc  quoque  habet,  ut  haud 
ita  raro  siue  singula  siue  plura  uocabula  relicto  tamen 
recipiendis  sufficienti  spatio  desint,  quam  rem  inde,  si  quid 
diuinare  permissum  sit,  solui  posse  puto,  quod  librarius  ex 
exemplari  difficili  lectu  describens  alius  codicis  ope  quae 
deessent  se  explere  posse  sperauerit. 

Codex  Sessorianus  XXIII  qui  nunc  numero  1254  signatus  S 
in  bibliotheca  Nationali  Victoris  Emmanuelis  asseruatur 
foliis  1 — 33  hoc  oposculum,  reliquis  librum  qui  inscribitur 
Quaestiones  in  Heptateuchum  libri  VII  complectitur.  inscrip- 
tionem  in  fronte  fol.  1  fert:  Expl  retractatio  locuticnum  .  icip. 
liber  lccvXionH  collectarU  cx  libro  geneseos;  subscriptum  est 
fol.  33  Expliciunt  Jocutiones  (locu  m.  2  ex  ques)  iudicum  qui 


XX  Praefatio. 

est  sci  augustini  liber  septimus.  quamuis  hic  liber  male  audiat 
cum  A.  Keifferscheid  in  Bibl.  patr.  Lat.  It.  II  113  eum  non 
dignum  esse,  qui  accuratius  describatur  dicit.  tamen  com- 
plures  lectiones  minime  spernendae  ibi  inueniuntur. 

^  Codex  Laudianus  n.  130  (B.  Mariae  in  Ebirbach)  membr. 
miscell.  saeculo  X  ineunte  confectus  est.  praeter  Augustini 
Locutionum  super  Heptateuchum  libros  VII  eiusdem  Quaesti- 
onum  super  Heptateuchum  libri  VII  eo  continentur.  in  libris 
V  VI  VII  codicis  Corbeiensis  testimoniis  destitutus  hunc 
librum  non  tamquam  testem  omni  fide  dignum  sed  tamen 
omnium  qui  suppeditantur  optimum  secutus  sum. 

T  Codex  Trecensis  n.  197  membr.  forma  magna  saec.  XII 
hoc  opusculum  et  Quaestionum  in  Heptateuchum  libros  fo- 
liis  175  complectitur.  is  nescio  quo  casu  sero  huc  transmissus 
est.  neque  in  animo  erat  eius  scripturas  ad  Locutiones  emen- 
dandas  conferre ;  in  constituendis  uerbis  Quaestionum  eum 
meum  in  usum  sum  adhibiturus.  cum  autem  uiderem  hic  illic 
eius  ope  auctoris  uerba  ueritati  reddi  posse,  totum  quidem 
excussi,  sed  lectionum  excepto  libri  tertii  initio,  quod  solus 
cum  Corbeiensi  seruauit,  tantum  eas  reposiii,  quae  ita  erant 
comparatae,  ut  quae  aliis  anteponerentur  mihi  dignae  uide- 
rentur.  alias  hoc  certe  loco  addere  a  me  impetrare  non  potui. 
quippe  quae  ad  emendandum  librum  nihil  ualeant. 

Hi  codices  quos  enumeraui  in  duas  familias  discedunt, 
quarum  una  codicibus  CNT  efficitur,  altera  libris  LS  reprae- 
sentatur.  ac  prioris  familiae  propter  multas  et  ueras  lectiones 
quae  in  eo  uno  deprehenduntur  principem  locum  C  obtinet: 
multis  iisque  difficilioribus  locis  in  exhibenda  proba  scriptura 
cum  eo  facit  codex  JV;  ad  hos  proxime  accedit  T.  alterius 
classis  L  in  uniuersum  aestimanti  codicem  S  pretio  superat. 
differunt  autem  saepe  ita  ut  in  hoc  alia  manu  genuina  lectio 
restituta  sit  ille  correcturam  non  expertus  peruersam  ser- 
uauerit. 

De  editionibus  Amerbachiana  et  Benedictinorum  deque 
Eugippii  Excerptis  altera  huius  operis  parte  agetur. 


Praefatio.  XXI 

Antequam  praefandi  finem  faciam,  hoc  addere  libet .  cum 
eius  opusculi  quod  Locutiones  in  Heptateuchum  inscribitur 
aliquot  locis  biblicis  uel  aduersantibus  codicibus  aut  de 
coniectura  aut  LXX  interpretum  uersionem  secutus  scripturas 
reposuerim,  ne  a  prudentibus  temeritatis  arguar,  hic  mihi 
non  alienum  esse  uidetur  strictim  exponere,  qua  re  ut  a  me- 
moria  recederem  commotus  sim.  atque  quindecim  loci  ita 
sunt  comparati,  ut  aut  in  aliis.  Augustini  scriptis  probe 
restituti  legantur  aut  in  expositione  loco  apposita  aut  in 
capitulis  scripturae  occurrant,  quae  traditis  in  codicibus  mihi 
praeferendae  uisae  sint.  sunt  autem  hi:  508,  23;  516,  21.  24: 
522,  14;  523,  3;  530,  22;  538,  25;  560,  23;  561,  1;  567, 
19;  571,  14;  573,  12;  578,  25;  592,  3;  596,  22.  ceteri  loci  — 
sedecim  numero  —  uariis  de  causis  ad  graecam  uersionem  mihi 
refingendi  esse  uidebantur.  num  hos  et  alios  aliis  in  operibus 
occurrentes  feliciter  restaurauerim,  penes  peritos  harum  rerum 
existimatores  iudicium  esto. 

Beliquum  est,  ut  gratias  agam  ministeriis  publicis.  aca- 
demiae  litterarum,  bibliothecarum  praefectis  aliisque  uiris, 
qui  subsidia  critica  congerendi  copiam  alii  opera,  alii  liberali- 
tate,  alii  utroque  mihi  officio  fecerunt .  tum  grata  mente  eos  uiros 
doctos  memoro,  qui  molestum  laborem  codicum  examinandorum 
subierunt,  dico  E.  Kalinka,  F.  Ladek,  Fl.  Weigel .  quod  id 
cum  fructu  suoque  tempore  euenerit  Guilelmi  Hartelii  horum 
studiorum  fautoris  summae  erga  me  beneuolentiae  debere  me 
ut  profitear  exigit  aequitas.  postremo  non  possum  Carolo 
Ziwsa  olim  collegae  meo  nunc  amico  candido  maximas 
gratias  non  agere  .  nam  is  cura  Optati  libris  edendis  occupatus 
aliisque  negotiis  operosissimis  distentus  esset  tamen  Augustini 
operi  perpoliendo  semper  uacauit. 

Scribebam  Vindobonae  mense  Octobri  a.  MDCCCLXXXXIII. 

Iosephas  Zycha. 


Corrigenda. 


Pag.  37,  7  Matth.  16,  3  54,  11  possibilitas  pro  possit  bilitas 
64,  19  cf.  De  ciuit.  dei  XV  27  132,  19  post  uno  (,)  deL  est  137,  2 
terrae  pro  fcrae;  signa  (?)  propter  sequentem  expositionem  addidi 
184,  4  occulto  289,  13  in  app.  critico  si  pro  *  legendum  est  290,  26 
5wam  pro  uam  338,  8  IVot*.  18,  12  pro  16,  18  397,  3  Cicer.  Lael. 
c.  20  omittendura  erat  464,  27  extremo  (,)  del.  est  492,  1  extremo 
ut  legas  511,  3  Gen.  7,  14.  15  612,  20  PhylisHm  516,  24  in 
apparatu  t.  II  167,  3  620,  5  lauare  523,  6  diceret  525,  5  Gen. 
32,  17.  18  526,  10  Gen.  34,  15  528,  25  cf.  Matth.  6,  11  560,  23 
faciem  pro  aciem;  ibidem  in  adnotatione  scribere  debebam:  ut  (ante 
inducat)  scripsi:  et  lib.  564,  1  pro  rursum,  quod  libri  praebent,  haud  * 
dubie  sursum,  scribendum  est  572,  6  in  adnotatione  T  intercidit; 

ceterum  eam  pro  ea  scribere  debebam  585,  14  c/.  Ex.    2,  21.  22 

delendum  est      600,  6  habet      615,  9  plectitur. 

Hic  autem  locus  aptissimus  uidetur  quo  uol.  XXV  quaedam  corri- 
genda  proponam.  in  praefatione  igitur  pag.  LUII  in  margine  S  pro  22, 
pag.  LV  R  pro  C  legas.  in  textu  autem  haec  emendata  uelim :  pag.  934,  11 
inuenire  nec  a  se  ipsa  nec  alterius  cuiuslibet  accessu  possis  934,  14  tn- 
dita  pro  inuenta  937,  21  et  impietati  pro  etiam  impietate  sua  941,  18 
ne  si  non  pro  qui  nisi. 


I. 

S.  Aureli  Augustini 

de  Genesi  ad  litteram  libri  duodecim. 


XXVIU.  Aug.  sect.  UI  para  1. 


E  =  codex  olim  Sessorianus  n.  XIII  qui  nunc  numero  2094  signatus  in 
bibliotheca  Nationali  Vict.  Emman.  asseruatur  8.  VII. 

P  =  codex  Parisinus  n.  2706  olim  Colbertinus  5150  s.  VIII— VIIII. 

K  =  codex  olim  Colbertinus  nunc  Parisinus  n.  1804  s.  VIIII. 

S  =  codex  Sangallensis  n.  161  saeculi  VI III. 

C  =  codex  Coloniensis  n.  61  saeculi  XII  cuius  testimonia  aliquot  parti- 
bus  in  praefatione  notatis  adhibui. 

b  =  editio  princ.  Basileae  1506  apud  Io.  Amerbachium. 

d  =  editio  Benedictinorum  a  S.  Mauro  a.  1689  sqq. 

Eug  =  Eugippii  Excerpta  edit.  P.  Knoell  a.  1886. 


I. 

DE  GENESI  AD  LITTEEAM  LIBRI  DUODECIM. 

LIBER  PRIMUS. 

1.  Omnis  diuina  scriptura  bipertita  est  secundum  id,  quod 

5  dominus  significat  dicens  scribam  eruditum  in  regno  dei  si- 

milem  esse  patri  familias  proferenti  de  thesauro  suo  noua  et 

uetera,  quae  duo  etiam  testamenta  dicuntur.    in  libris  autem 

omnibus  sanctis  intueri  oportet,  quae  ibi  aeterna  intimentur, 

quae  facta  narrentur,  quae  futura  praenuntientur,  quae  agenda 

10  praecipiantur  uel  admoneantur.  in  narratione  ergo   rerum  fac- 

tarum  quaeritur,  utrum   omnia   secundum   figurarum   tantum- 

modo  intellectum  accipiantur,  an  etiam  secundum  fidem  rerum 

gestarum  adserenda  et  defendenda  sint.   nam  non  esse  acci- 

pienda  figuraliter  nullus  christianus  dicere  audebit,  adtendens 

15  apostolum  dicentem:  omnia   autem   haec   in   figura   con- 

tingebant  in   illis,    et  illud,  quod  in  Genesi  scriptum  est: 

5  cf.  Matth.  13,  52      15  I  Cor.  10,  11 

2  Incipit  li[be]r  [primus]  de  genesi  ad  liftterara];  haec  inscriptio  co- 
dicis  E  a  m.  2  profecta  est;  quae  uncis  inclusi  legi  nequeunt  De  prin- 
cipio  genesis  (litt.  mai.J  fol.  1  P  Beati  Augustini  in  genesim  ad  librum 
quaestionum  libri  XII  Undecimo  libro  utiliora  inuenies  fol.  36b,  fol.  37*  De 
principio  genesis  R  Incipit  liber  primus  sci  Augustini  in  genesim  fol. 
SS  4  Incipiunt  Eugippii  Excerpta  ed.  Kndll  p.  139—147  scribtura  El ; 
uocabulum  sic  semper  prima  manu  scriptum  plerumque  m.  2  correctum 
est,  quod  semel  indicasse  sufficiet  exceptis  iis  locis,  ubi  etiam  alii  codices 
eandem  orthographiam  prae  se  ferunt;  idem  cadit  in  uocem  scribtum  et 
scribtor  bipertita  paene  euanuit  P  bipartita  b  id  quod  dominus 
paene  euanuerunt  P         5  significauit  P2Rd  9  pronuntientur  E2S 

10  admoneantur  (d  s.  I.  m.  1)  E  moneantur  PRSCbd  Eug  11  figurarum] 
figuratum  bd  12  intellectum  El  16  in  illis]  illis  E2Cbd  scribtum  E; 
cf.  supra  4 

1* 


4  S.   AureliAugustini 

et  erunt  duo  in  carne  una,  magnum  sacramentum  com- 
mendantem  in  Christo  et  in  ecclesia. 

Si  ergo  utroque  modo  illa  scriptura  scrutanda  est,  quomodo 
dictum  est  praeter  allegoricam  significationem:  in  principio 
fecit  deus  caelum   et  terram?   utrum  in  principio  tempo-   * 
ris,  an  quia  primo  oranium,  an  in  principio.  qudd  est  uerbum 
dei  unigenitus  filius?   et  quomodo  possit  ostendi  deum  sine 
ulla  sui   commutatione   operari  mutabilia   et  temporalia?  et 
quid  significetur  nomine  caeli  et  terrae?  utrum  spiritalis  cor- 
poralisque  creatura  caeli   et   terrae   uocabulum   acceperit,  an  10 
tantummodo  corporalis,  ut  in  hoc  libro   de    spiritali  tacuisse 
intellegatur  atque  ita  dixisse  caelum  et  terram,  ut  omnem 
creaturam  corpoream,  superiorem  atque  inferiorem,  significare 
uoluerit?   an  utriusque  informis  materia  dicta  est  caelum  et 
terra,  spiritalis  uidelicet  uita,  sicut  esse  potest  in  se,  non  con-  15 
uersa  ad  creatorem   —   tali  enim  conuersione  formatur  atque 
perficitur;   si  autem  non  conuertatur,  informis  est   —    corpo- 
ralis  autem,  si  possit  intellegi  per  priuationem  omnis  corpo- 
reae  qualitatis,   quae   adparet  in   materia  formata,   cum  iam 
sunt  species  corporum  siue  uisu  siue  alio  quolibet  sensu  cor-  «> 
poris  perceptibiles? 

An  caelum  intellegendum  est  creatura  spiritalis  ab  exordio, 
quo  facta  est,  perfecta  illa  et  beata  semper,  terra  uero  cor- 
poralis  materies  adhuc  inperfecta?  quia  terra,  inquit,  erat 
inuisibilis   et  inconposita,    et  tenebrae   erant   super  15 

1  Gen.  2,  24        cf.  Ephes.  5,  32      4  Gen.  1,  1       24  Gen.  1,  2 

2  aeclesia  E  3  quomodo]  quaeramus  quomodo  P*Rbd  alibi  quomodo  C 
4  praeter  in  ras.  m.  2  R  6  omnium]  omnium  facta  sint  PRCbd  om-  ' 
nium  facta  sunt  E*S  8  ulla  om.  P  9  significet  S  caelum  et 
terram  Eug  spiritalis  (m.  2  inter  t  et  a  *.  7.  u  semper  fere  swper- 
8cribit,  quod  semel  notasse  satis  habeboE  15  terra»  (m  eras.)  E  sic- 
uti  PRSCbdEug  esse]  uita  esse  SCR1  16  conuersatione  S 

18  intellegi  Rl  pribationem  E1  19  formata  in  mg.  infer.  addid.  m. 
rec.  P  cum  iam  aeqq.  usque  ad  uers.  1  pag.  6  a  codice  P  absunt 
21  perceptabiles  Rl  28  perfecta  (p  a  w.  2;  ante  p  eras.  est  fe)  R 
24  erat  inquit  S 


de   Genesi   ad   litteram   lib.  I.  5 

abyssum:  quibus  uerbis  uidetur  informitatem  significare  sub- 
stantiae  corporalis.  an  utriusque  informitas  his  etiam  posterio- 
ribus  uerbis  significatur?  corporalis  quidem  eo,  quod  dictum 
est:  terra  erat  inuisibilis  et  inconposita,  spiritalis  autem 
s  eo,  quod  dictum  est:  et  tenebrae  erant  super  abyssura, 
ut  translato  uerbo  tenebrosam  abyssum  intellegamus  naturam 
uitae  informem,  nisi  conuertatur  ad  creatorem:  quo  solo  modo 
formari  potest,  ut  non  sit  abyssus,  et  inluminari,  ut  non  sit 
tenebrosa.  et  quomodo  dictum   est:   tenebrae   erant   super 

10  abyssum?  an  quia  non  erat  lux?  quae  si  esset,  utique 
superesset  et  tamquam  superfunderet:  quod  tunc  fit  in  creatura 
spiritali,  cum  conuertitur  ad  incommutabile  atque  incorporale 
lumen,  quod  deus  est. 

2.  Et  quomodo  dixit  deus:   fiat  lux?  utrum  temporaliter, 

15  an  in  uerbi  aeternitate?  et  si  temporaliter,  utique  mutabiliter. 
quomodo  ergo  possit  intellegi  hoc  dicere  deus  nisi  per  crea- 
turam?  ipse  quippe  est  incommutabilis.  et  si  per  creaturam 
dixit  deus:  fiat  lux,  quomodo  est  prima  creatura  lux,  si  erat 
iam  creatura,  per  quam  deus  diceret:  fiat  lux?   an   non  est 

so  lux  prima  creatura,  quia  iam  dictum  erat:  in  principio 
fecit  deus  caelum  et  terram?  et  poterat  per  caelestem 
creaturam  uox  fieri  temporaliter  atque  mutabiliter,  qua  dice- 
retur:  fiat  lux?  quod  si  ita  est,  corporalis  lux  facta  est  ista, 
quam  corporeis  oculis   cernimus,    dicente   deo   per   creaturam 

25  spiritalem,    quam    deus    iam    fecerat,  cum  in   principio  fecit 

caelum  et  terram,  fiat  lux   eo  modo,  quo  per  talis  creaturae 

interiorem  et  occultum  motum  diuinitus  dici  potuit:  fiat  lux. 

An  etiam    corporaliter  sonuit   uox  dicentis    dei:   fiat   lux, 

14  Gen.  1,  3 

1  signifacare  E  5  et  om.  PRlSCbdEug  7  solo  ElRx  8  abyssos  R 
11  superfunderetur  EPbdEug  12  inconmutabile  jR  incorporafrile  (bi 
exp.  m.  2)  E  incomparabile  RlSCb  14  dixit]  et  diiit  Eug.  16  possit  JB1 
intelligi  S  19  diceret  (di  m.  1  s.  I.)  E  20  prima  creatura  lux  b 
22  adque  E1;  m.  1  ita  seniper;  m.  2  omnibus  fere  locis  d  in  t  conigit, 
quod  semel  notatum  sit  mutabiliter  Rl  25  fecitj  fecit  deus  RSd 
26  eo  Rl 


6  S.    AureliAugustini 

sicut  corporaliter  sonuit  uox  dicentis  dei:  tu  es  filius  me.us 
dilectus?  et  hoc  per  creaturam  corporalem,  quam  fecerat 
deus,  cum  in  principio  fecit  caelum  et  terram,  antequam 
fieret  lux,  quae  in  hac  sonante  uoce  facta  est?  et  si  ita  est. 
qua  lingua  sonuit  ista  uox  dicente  deo:  fiat  lux,  quia  non-  5 
dum  erat  linguarum  diuersitas,  quae  postea  facta  est  in  aedi- 
ficatione  turris  post  diluuium?  quaenam  lingua  erat  una  et  sola, 
qua  deus  locutus  est:  fiat  lux?  et  quis  erat,  quem  oportebat 
audire  atque  intellegere,  ad  quem  uox  huius  modi  proferretur? 
an  haec  absurda  carnalisque  cogitatio  est  atque  suspicio?         10 

Quid  ergo  dicemus?  an  id,  quod  intellegitur  in  sono  uocis, 
cum  dicitur:  fiat  lux,  non  autem  ipse  corporeus  sonus,  hoc 
bene  intellegitur  esse  uox  dei?  et  utrum  hoc  ipsum  ad  na- 
turam  pertineat  uerbi  eius,  de  quo  dicitur:  in  principio 
erat  uerbum,  et  uerbum  erat  apud  deum,  et  deus  erat  15 
uerbum?  cum  enim  de  illo  dicitur:  omnia  per  ipsum  facta 
sunt,  satis  ostenditur  et  lux  per  ipsum  facta,  cum  dixit  deus: 
fiat  lux.  quod  si  ita  est,  aeternum  est  quod  ait  deus:  fiat 
lux,  quia  uerbum  dei,  deus  apud  deum,  filius  unicus  dei. 
patri  coaeternus  est,  quamuis  deo  haec  in  aeterno  uerbo  di-  20 
cente  creatura  temporalis  facta  sit.  cum  enim  uerba  sint  tem- 
poris,  cum  dicimus  Bquandott  et  „aliquandoa,  aeternum  tamen 
est  uerbo  dei,  quando  fieri  aliquid  debeat,  et  tunc  fit,  quando 

1  Matth.  3,  17       &  cf.  Gen.  11,  7       14  Ioh.  1,  1       16  Ioh.  1,  3 

8  fecit]  fecit  deus  PSCEug,  (ds  er.)  R        5  ista  uox  om.  S        7  di- 
lusium  E1        erat  om.  S      8  qua»  (e  eras.)  E      loqutus  P  loquutus  R 

9  intellecere  E      uox  om.  P1      modi  om.  b      profertur  P1  proferetur  R{Sl 

10  carnalisquae  Rl  cogitatio  atque  suspitio  est  b  11  dicimus  PRlSC 
intelligitur  post  uocis  pos.  b  sono]  so(no  intercidit)  E  sona  Sl 
12  dicitur  jR1  cor[po]reus  (po  excidit)  E  hic  b  13  intellegitur]  ac- 
cipitur  PRSCbdEug  esse  s.  I.  m.  1  R  dei]  ds  R'  excidit  E  et 
excidit  E  17  satis— facta  add.  m.  2  in  mg.  E  lux]  quod  lux  C 
facta]  facta  est  C  (est  eras.)  R  facta  esse  (esse  corr.  ex  est)  S  18  ait] 
dixit  dEug  19  aput  E1 ;  m.  2  ubique  fere  t  in  d  mutat,  quod  hoc  loco 
semel  notetur  20  patri  (t  s.  I.)  E  quo  aetnus  R  haec  deo  & 
hoc  d      23  uerbo]  in  uerbo  E2PRSCbd        debeat  aliquid  b 


deGenesiadlitteramlib.   I.  7 

fieri  debuisse  in  illo  uerbo  est,  in  quo  non  est  quando  et 
aUquando,  quoniam  totum  illud  uerbum  aeternum  est. 

3.  Et  quid  est  lux  ipsa,  quae   facta  est?  utrum   spiritale 
quid  an  corporale?   si  enim   spiritale,  potest  ipsa  esse  prima 

5  creatura  iam  hoc  dicto  perfecta,  quae  primo  caelum  appellata 
est,  cum  dictum  est:  in  principio  fecit  deus  caelum  et 
terram,  ut,  quod  dixit  deus:  fiat  lux.  et  facta  est  lux, 
eam  reuocante  ad  se  creatore  conuersio  eius  facta  atque  in- 
luminata  intellegatur. 

10  Et  cur  ita  dictum  est:  in  principio  fecit  deus  caelum 
et  terram,  et  non  dictum  est:  in  principio  dixit  deus:  fiat 
caelum  et  terra.  et  facta  sunt  caelum  et  terra,  sicut  de  luce 
narratur:  dixit  deus:  fiat  lux.  et  facta  est  lux?  utrum 
prius   uniuersaUter  nomine   caeli   et  terrae  conprehendendum 

io  erat  et  commendandum,  quod  fecit  deus,  et  deinde  per  partes 
exequendirm,  quomodo  fecit,  cum  per  singula  dicitun  dixit 
deus,  id  est,  quia  per  uerbum   suum   fecit,  quidquid  fecit? 

4.  An  cum  primum  fiebat  informitas   materiae   siue  spiri- 
talis  siue  corporalis,  non  erat  dicendum:    dixit   deus:   fiat, 

a>  quia  formam  uerbi  semper  patri  cohaerentis,  quo  sempiterne 
dicit  deus  omnia,  neque  sono  uocis  neque  cogitatione  tempora 
sonorum  uoluente,  sed  coaeterna  sibi  luce  a  se  genitae  sapien- 
tiae  non  imitatur  inperfectio,  cum  dissimilis  ab  eo,  quod 
sumrae  ac  primitus  est,  informitate  quadam  tendit  ad  nihUum, 

«s  sed  tunc  imitatur  uerbi  formam  semper  atque  incommutabiliter 
patri  cohaerentem,  cum  et  ipsa  pro  sui  generis  conuersione 
ad  id,  quod  uere   ac  semper  est,   id   est  ad   creatorem   suae 

6  Gen.  1,  1      7  Gen.  1,  3 

2  illud  totum  b      3  quae]  qua  El     4  esse  ipsa  S     5  que  Pl      8  re- 
uocantem  El  creatorem  E1        12  et  facta— terra  8.  I.  add.  m.  2  E 

14  conpraehendendum  E  15  conmendandum  P  17  per  8.  I.  m.  1  S 
quicquid  E*S  18  An  excidit  E  siue  (siu  excid.)  E  20  formam 
(m  fin.  tn.  2  in  ras )  E  coherentis  ER  seropitemae  E^S1  21  cum  uoce 
omnia  cap.  3  finitur  b  22  quo  aeterna  R  coaeternae  Sl  sibi  om.  S 
23  imetatur  E1  imperfecto  b  24  summ»e  (a  eras.)  E  nihilum  El 
26  forma  E1      26  coherentem  ERS 


8  S.  AureliAugustini 

substantiae,  formam  capit  et  fit  perfecta  creatura?  ut  in  eo, 
quod  scriptura  narrat:  dixit  deus:  fiat,  intellegamus  dei 
dictum  incorporeum  in  natura  uerbi  eius  coaeterni,  reuocantis 
ad  se  inperfectionem  creaturae,  ut  non  sit  informis,  sed  for- 
metur  secundum  singula,  quae  per  ordinem  exequitur.  in  qua  5 
conuersione  et  formatione  quia  pro  suo  modo  imitatur  deum 
uerbum,  hoc  est  dei  filium  semper  patri  cohaerentem  plena 
similitudine  et  essentia  pari,  qua  ipse  et  pater  unum  sunt, 
non  autem  imitatur  hanc  uerbi  formam,  si  auersa  a  creatore 
informis  et  inperfecta  remaneat,  propterea  filii  commemoratio  10 
non  ita  fit,  quia  uerbum,  sed  tantum,  quia  principium  est, 
cum  dicitur:  in  principio  fecit  deus  caelum  et  terram; 
exordium  quippe  creaturae  insinuatur  adhuc  in  informitate 
inperfectionis  .  fit  autem  filii  commemoratio,  quod  etiam  uer- 
bum  est,  in  eo,  quod  scriptum  est:  dixit  deus:  fiat,  ut  per  15 
id,  quod  principium  est,  insinuet  exordium  creaturfte  existen- 
tis  ab  illo  adhuc  inperfectae,  per  id  autem,  quod  uerbum  est, 
insinuet  perfectionem  creaturae  reuocatae  ad  eum,  ut  forma- 
retur  inhaerendo  creatori  et  pro  suo  genere  imitando  formam 
sempiterne  atque  incommutabiliter  inhaerentem  patri,  a  quo  ao 
statim  hoc  est,  quod  ille. 

5.  Non  enim  habet  informem  uitam  uerbum  filius,  cui  non 
solum  hoc  est  esse  quod  uiuere,  sed  etiam  hoc  est  ei  uiuere, 
quod  est  sapienter  ac  beate  uiuere.  creatura  uero  quamquam 
spiritalis  et  intellectualis  uel  rationalis,  quae  uidetur  esse  »5 
illi  uerbo  propinquior,  potest  habere  informem  uitam,  quia 
non,  sicut  hoc  est  ei  esse  quod  uiuere,  ita  hoc  uiuere  quod 

8  cf.  Ioh.  10,  30 

3  naturam  PR2  eius  om.  E1  quo  aeterni  R  reuocatis  R 

5  exsequitur  El  6  quia]  qua  Eug  pro]  per  P1  7  coheren- 

tem  E  quoherentem  R  coerente  Pl  8  pa#ri  (t  eras.)  PR  10  fili  El 
filii  (i  fin.  m.  1  superscr.)  P  11  tantum]  etiam  b  14  fili  E1  15  in 
eo]  eo  PRSCd  et  b  16  exsistentis  PR  18  formaretur  Rl  19  inbe- 
rendo  EP  20  sempitern»e  E  sempiternae  RS  inherentem  EP 
patri  (t  8.  I  m.  2)  E  21  statim]  tantum  E1  statu  Eug  28  est  jw.  om.  Rl 
ei  uiuere]  uiuere  d  Eug    24  acj  et  b      beatae  ER    26  illo  S    27  sicut  non  b 


deGenesiadlitteramlib.    I.  9 

sapienter  ac  beate  uiuere.  auersa  enim  a  sapientia  incommu- 
tabili  stulte  ac  misere  uiuit,  quae  informitas  est.  formatur 
autem  conuersa  ad  incommutabile  lumen  sapientiae,  uerbum 
dei;    a  quo  enim  extitit,  ut  sit  utcumque  ac  uiuat,    ad  illum 

5  conuertitur,  ut  sapienter  ac  beate  uiuat.  principium  quippe 
creaturae  intellectualis  est  aeterna  sapientia:  quod  principium 
manens  in  se  incommutabiliter  nullo  modo  cessaret  occulta 
inspiratione  uocationis  loqui  ei  creaturae,  cui  principium  est, 
ut  conuerteretur  ad  id,  ex  quo  esset,   quod   aliter  formata  ac 

10  perfecta  esse  non  posset.  ideoque  interrogatus,  quis  esset, 
respondit:  principium,  quia  et  loquor  uobis. 

Quod  autem  filius  loquitur,  pater  loquitur,  quia  patre  lo- 
quente  dicitur  uerbum,  quod  filius  est,  aeterno  more,  si  more 
dicendum  est,  loquente  deo  uerbum  coaeternum.    inest   enim 

15  deo  benignitas  summa  et  sancta  et  iusta  et  quidam  non  ex 
indigentia,  sed  ex  beneficientia  ueniens  amor  in  opera  sua. 
propterea  priusquam  scriberetur:  dixit  deus:  fiat  lux,  prae- 
cessit  scriptura  dicens:  et  spiritus  dei  superferebatur 
super  aquam,  quia,    siue  aquae  nomine  appellare  uoluit  to- 

«o  tam  corporalem  materiam,  ut  eo  modo  insinuaret,  unde  facta 
et  formata  sunt  omnia,  quae  in  suis  generibus  iam  dinoscere 
possumus,  appellans  aquam,  quia  ex  humida  natura  uidemus 
omnia  in  terra  per  species  uarias  formari  atque  copcrescere, 
siue  spiritalem  uitam  quandam  ante  formam  conuersionis  quasi 

11  Ioh.  8,  25  17  Gen.  1,  3  . 2 
1  sapienter]  sapienter  uiuere  b  beatae  ER  2  stultae  R  in- 
formitas]  informitas  eius  E*PRSbd  4  existit  b  ac  om.  b  5  beatae  R 
beaUe  E  6  creature  P  7  incommotabiliter  Pl  cessaretj  cessat  E*d 
cessabit  b  9  conuertatur  d  est  E*d  10  possit  Eug  d  inter- 
rogatus]  interrogatus  dns  b  11  qui»  (a  eras.)  E  qui  b  12  quia  P1 
qui  apatrc  (sic  coni.)  SC  14  quodaeternum  Rl  quae  a  uoce  ninesta 
sequuntur  usque  ad  finem  cap.  7  in  librum  nDe  octo  Dulcitii  quaesti- 
onibus"  translata  sunt  8,  2.  3;  uariantes  lectiones  sig.  Dul.  instr.  afferam 
sec.  edit.  Mignianam  15  quidem  R2bd  16  beneficentia  EbdDul;  sed 
cf.  p.  11,  6  18  dei  del.  m.  2  R         #»»»#ferebatur  (super  eras.)  P 

19  aquas  E*R2SC  20  materiam  Rl  ut]  aut  El  21  sunt  Eu.  sint 
PRSbdEugDul        denoscere  P1  dignoscere  d      22  umida  R 


10  S.   AureliAugustini 

fluitantem,  superferebatur  utique  spiritus  dei,  quia  sub- 
iacebat  scilicet  bonae  uoluntati  creatoris  quidquid  illud  erat 
quod  formandum  perficiendumque  inchoauerat,  ut  dicente  deo 
in  uerbo  suo:  fiat  lux,  in  bona  uoluntate,  hoc  est  bono  placito 
eius  pro  modo  sui  generis  maneret,  quod  factum  est.  et  ideo  6 
rectum  est,  quod  placuerit  deo,  scriptura  dicente:  et  facta 
6  est  lux.  et  uidit  deus  lucem  quia  bona  est,  ut,  quemad- 
modum  in  ipso  exordio  inchoatae  creaturae,  quae  caeli  et 
terrae  nomine  propter  id,  quod  de  illa  perficiendum  erat,  com- 
memorata  est,  trinitas  insinuatur  creatoris  —  nam  dicente  *<> 
scriptura:  in  principio  fecit  deus  caelum  et  terram 
intellegimus  patrem  in  dei  nomine  et  filium  in  principii  no- 
mine,  qui  non  patri,  sed  per  se  ipsum  creatae  primitus  ac 
potissimum  spiritali  creaturae  et  consequenter  etiam  uniuersae 
creaturae  principium  est,  dicente  autem  scriptura:  et  spiri-  is 
tus  dei  superferebatur  super  aquam,  conpletam  comme- 
morationem  trinitatis  agnosciraus  — ,  ita  et  in  conuersione 
atque  perfectione  creaturae,  ut  rerum  species  digerantur,  eadem 
trinitas  insinuetur,  uerbum  dei  scilicet  et  uerbi  generator,  cum 
dicitur:  dixit  deus,  et  sancta  bonitas,  in  qua  deo  placet  20 
quidquid  ei  pro  suae  naturae  modulo  perfectum  placet,  cura 
dicitur:  uidit  deus  quia  bonum  est. 

7.  Sed  cur  commemorata  prius  quamuis  inperfecta  creatura 
postea   commemoratur   spiritus   dei    prius    dicente   scriptura: 
terra   autem  erat  inuisibilis   et  inconposita,  et  tene-  *s 
brae  erant  super  abyssum,  ac  deinde  inferente:  et  spiri- 

6  Gen.  1,  3.  4      22  Gen.  1,  31       25  Gen.  1,  2 

2  bone  B  uolumtati  E  quicquid  E*SB2  3  incoauerat  El 

4  bono  placito]  in  beneplacito  bdEugDul  in  bono  placito  PBl  5  mo- 
dulo  bd  6  rectum]  dictum  Eug  lectum  b  7  quemammodmn  PlB 
8  incoatae  P  9  propter]  pro  El  13  patris  b  se  ipsum  (in  mg 
add.  m.  2  aJ  p  ipsu)  E  14  creatorae  P  et— creaturae  om.  Sl  15  et 
om.  Dul  10  snperferebatur  P  ferebatur  SBd  aquas  b  17  agnoscitur  S* 
19  insinuetur  dDul:  insinuatur  EPBSbEug  generatio  Eug  (Knoll 

p.  145,  26)  20  dixit— dicitur  in  mg.  inf.  add.  m.  1  S  21  quicquid  E?BS 
placet  perfectum  b      22  quia]  quod  b      24  conmemoratur  P 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   I.  \\ 

tus  dei  superferebatur  super  aquam?  an,  quia  egenus 
atque  indigus  amor  ita  diligit,  ut  rebus,  quas  diligit,  subi- 
ciatur,  propterea,  cum  commemoraretur  spiritus  dei,  in  quo 
sancta  eius  beniuolentia  dilectioque  intellegitur ,  superferri 
5  dictus  est,  ne  facienda  opera  sua  per  indigentiae  necessitatem 
potius  quam  per  abundantiam  beneficientiae  deus  amare  pu- 
taretur?  cuius  rei  memor  apostolus  dicturus  de  caritate  super- 
eminentem  uiam  demonstraturum  se  ait  et  alio  loco,  super- 
eminentem,    inquit,    scientiae    caritatem    Christi.    cum 

10  ergo  sic  oporteret  insinuari  spiritum  dei,  ut  superferri  dicere- 
tur,  commodius  factum  est,  ut  prius  insinuaretur  aliquid  in- 
choatum,  cui  superferri  diceretur,  non  enim  loco,  sed  omnia 
superante  ac  praecellente  potentia. 

8.  Ita  etiam  rebus  ex  illa  inchoatione  perfectis   atque  for- 

15  niatis  uidit  deus,  quia  bonum  est;  placuit  enim  quod 
factum  est  in  ea  benignitate,  qua  placuit,  ut  fieret.  duo 
quippe  sunt,  propter  quae  amat  deus  creaturam  suam,  ut  sit 
et  ut  maneat.  ut  esset  ergo,  quod  maneret,  spiritus  dei 
superferebatur   super   aquam;  ut   autem  maneret,  uidit 

so  deus,  quia  bonum  est.  et  quod  de  luce  dictum  est,  hoc  de 
omiiibus.  manent  enim  quaedam  supergressa  omnem  tempo- 
ralem  uolubilitatem  in  amplissima  sanctitate  sub  deo,  quaedam 
uero  secundum  sui  temporis  modos,  dum  per  decessionem 
successionemque  rerum  saeculorum  pulchritudo  contexitur. 

25       9.  Quod  ergo  dixit  deus:  fiat  lux.    et  facta   est  lux,  in 

7  I  Cor.  12,  31      8  Ephes.  3,  19 

1  quia]  quoniam  PBJSbdDul  2  indegus  Sl  indiguus  E*PBl  indigSs  b 
3  commeinoraretur  ElBl  4  eius  sancta  b  ueniuolentia  E1  beneuo- 
lentia  PRd  5  faciendo  b  6  pocius  B  habundantiam  B  bene- 
ficentiae  PbdDul  7  super— loco  in  mg.  super.  add.  m.  1  S  8  in 
loco  bd  9  inquid  B  10  insinuare  Eug  (ed.  KnOll  146,  16)  SBb 
12  enim]  autem  b  Dul  16  ut  fieret  8.  L  m.  1  S  18  ergo  esset  b 
20  bona  E*Bb  hoc  de]  hoc  et  de  Eug  (K.  146,  26)  b  21  super- 
gressa»  (m  er.)  E  uolubilitatem  temporalem  b  23  uero]  uero  mu- 
tantur  S  24  successionem  quae  B  rerum]  rerum  temporaliuin  Eug 
\ed.  KnOll  147,  3)      25  lux  fin.  om.  E 


12  S.    AureliAugustini 

aliquo  die  dixit  an  ante  omnem  diem?  si  enim  uerbo  sibi 
coaeterno  dixit,  hoc  ntique  intemporaliter  dixit;  si  uero  tem- 
poraliter  dixit,  non  uerbo  sibi  coaeterno,  sed  per  aliquam 
creaturam  dixit  temporalem.  ac  per  hoc  non  erit  prima  crea- 
tura  lux,  quia  iam  erat,  per  quam  temporaliter  diceretur:  5 
fiat  lux.  atque  illud  ante  omnem  diem  fecisse  intellegitur, 
quod  dictum  est:  in  principio  fecit  deus  caelum  et 
terram,  ut  caeli  nomine  intellegatur  spiritalis  iam  facta  et 
formata  creatura,  tamquam  caelum  caeli  huius,  quod  in  cor- 
poribus  summum  est.  secundo  enim  die  factum  est  firmamen-  10 
tum,  quod  rursus  caelum  appellauit.  terrae  autem  nomine  in- 
uisibilis  et  inconpositae  ac  tenebrosa  abysso  inperfectio  cor- 
poralis  substantiae  significata  est,  unde  temporalia  illa  fierent, 
quorum  prima  esset  lux.  # 

Quomodo  autem  per  creaturam,   quam   fecit  ante  tempora,  15 
dici  potuit  temporaliter:  fiat   lux,  inuenire  difficile  est.  sono 
uocis  enim  non  intellegimus  dictum;   nam  quidquid   est  tale, 
corporeum  est.  an  ex  illa  inperfectione  substantiae  corporalis 
fecit  aliquam  uocem  corpoream,  per  quam  sonaret:  fiat  lux? 
ergo  aliquod  uocale  corpus  ante  lucem  creatum  atque  formatum  20 
est.  sed  si  ita  est,  iam  erat  tempus,  per  quod  uox  curreret  sono- 
rumque  spatia  sibi  succedentium  praeterirent.  quodsi  iam  erat 
tempus,  antequam  fieret  lux,    in  quo  tempore  uox  fieret,  qua 
sonaret  „fiat  lux",  ad  quem  diem  pertinebat  illud  tempus? 
unus   enim   dies   idemque   primus   ille   numerari   incipit,  quo  25 
facta  est  lux.  an  ad  ipsum  diem  pertinet  totum  spatium  tem- 

1  diem  om.  S  enim]  ergo  (s.  I.  add.  m.  2  aJ  enl)  E  2  coaeterno] 
quo  aeterno  R  uero  (ro  s.  I.  m.  1)  E  3  quo  aeterno  R  4  dixit 
creaturam  PSbd  post  temporalem  spat.  uac.  ras.  neque  quidquam 
desideratur  S  5  erat]  erat  creatura  b  diceretur  s.  I.  m.  1  S  10  se- 
cundo  (0  m.  2  in  ras.)  R  11  rursum  Rl  apellauit  R  12  incompo- 
sitae  E  tenebros^  abyssi  b  imperfectio  P1  17  enim  uocis  Rbd 
quicquid  E*RS  tale  est  bd  21  sonorumquae  P  sonorum  quae  RS 
sonorum  qui  b  22  sibi  spatio  (0  m.  1  supra  a)  S  succedentia  bd 
praeterirent  (n  exp.  m.  1)  S  23  antequam  s.  I.  m.  1  S  fieret  uox  bd 
qua]  quae  d  24  resonaret  d  tempus  illud  S  26  facta  (a  fin.  ex 
11)  S        lux  in  mg.  add.  m.  1  S 


de   Genesi    ad    litteram   lib.    I.  13 

poris,  et  quo  factum  est  uocale  corpus,  per  quod  sonaret 
„fiat  lux",  et  quo  facta  est  ipsa  lux?  sed  omnis  talis  uox 
propter  audientis  corporalem  sensum  a  loquente  profertur;  ita 
enim   factus   est,   ut  percusso   aere   sentiat.   numquid  itaque 

5  talem  habebat  auditum  illud  quidquid  erat  inuisibile  et  incon- 
positum,  cui  sic  deus  personaret  ac  diceret:  fiat  lux?  absce- 
dat  itaque  haec  ab  animo  cogitantis  absurditas. 

Utrum  ergo   spiritalis   motus,   sed  tamen   temporalis   erat, 
quo  dictum  intellegimus  „fiat  lux,"  expressus  ab  aeterno  deo 

10  per  uerbum  coaeternum  in  creatura  spiritali,  quam  iam  fecerat, 
cum  dictum  est:  in  principio  fecit  deus  caelum  et  ter- 
ram,  id  est,  in  illo  caelo  caeli?  an  et  ista  locutio  non  tan- 
tum  sine  aliquo  sono,  sed  etiam  sine  ullo  temporali  motu 
spiritalis  creaturae  in  eius  mente  atque  ratione  fixa  quodam- 

15  modo  a  uerbo  patri  coaeterno  et  quodammodo  inpressa  intel- 
legitur,  secundum  quam  moueretur  et  ad  speciem  conuertere- 
tur  inferior  illa  tenebrosa  inperfectio  naturae  corporeae  et 
fieret  lux?  sed  multum  est  ac  difficillimum  capere,  quomodo 
dicatur  deo   non  temporaliter  iubente   neque   id   temporaliter 

so  audiente  creatura,  quae  contemplatione  ueritatis  omnia  tem- 
pora  excedit,  sed  intellectualiter  sibimet  inpressas  ab  incom- 
mutabili  dei  sapientia  rationes,  tamquam  intellegibiles  locuti- 
ones,  in  ea,  quae  infra  sunt,  transmittente  fieri  temporales 
motus  in  rebus  temporalibus  uel  formandis  uel  administrandis. 

**  si  autem  lux,  quae  primum  dicta  est,  ut  fiat,  et  facta  est,  etiam 
primatum  creaturae  tenere  intellegenda  est,  ipsa  est  intellec- 
tualis  uita,  quae  nisi  ad  creatorem  inluminanda  conuerteretur, 
fluitaret  informiter.  cum  conuersa  autem  et  inluminata  est,  fac- 
tum  est,  quod  in  uerbo  dei  dictum  est:  fiat  lux. 

1  quo]  quod  PRb      2  et]  ei  E        quo]  quod  PRb      3  audientes  PR*b 
a]  a*  (&  er.)  E       4  factum  P  sentiatur  CSb        5  quicquid  E*SR 

9  intellegimis  R1  12  loquutio  R  14  quodamodo  R  15  patri] 
pari  E1  inpraesa  P  inpre^sa  R  subintellegitur  S  18  difficillimum 
(pr.  1  8.  I  m.  1)  S  20  creatura»  P  21  inpraessas  P  inpr^ssa  R1^ 
ab]  sub  SRb  22  loquutiones  PR  23  quae]  q;  R  fieret  S  tem- 
poralis  S      26  primatum]  prima  jRl      28  autem  conuersa  PRSbd 


14  S.   AureliAugustini 

10.  Ueram  tamen  quemadmodum  sine  tempore  dictum  est.  quia 
in  uerbum  coaeternum  patri  non  cadit  tempus,  utrum  ita  etiam 
sine  tempore  factum  sit,  quisquam  forsitan  quaerat.  sed  quo- 
modo  potest  hoc  intellegi,  cum  facta  luce  et  diuisa  a.  tenebris 
et  inditis  diei  noctisque  uocabulis  dicat  scriptura:  et  facta  » 
est  uespera,  et  factum  est  mane  dies  unus?  unde  uide- 
tur  illud  opus  dei  factum  per  spatium  diei,  quo  peracto  ad 
uesperam  uentum  est,  quod  est  noctis  initium.  itemque  per- 
acto  nocturno  spatio  conpletus  est  totus  dies,  ut  mane  fieret 
in  alterum  diem,  in  quo  die  deus  aliud  consequenter  operaretur.  10 

Immo  uero  id  ipsum  permirabile  est,  cum  deus  nullo  spatio 
syllabarutn  aeterna  uerbi  sui  ratione  dixerit:  fiat  lux,  cur 
tanta  mora  facta  sit  lux,  donec  diei  spatium  praeteriret  et 
uespera  fieret.  an  forte  cito  quidem  lux  facta  est,  sed  mora 
diurni  temporis  in  eo  consumi  potuit,  cum  discerneretur  a  15 
tenebris,  atque  utrumque  discretum  suis  uocabulis  signaretur  ?  . 
mirum,  si  et  hoc  uel  tanta  mora  fieri  potuit  a  deo,  quanta 
dicitur  a  nobis.  discretio  quippe  lucis  et  tenebrarum  in  ipso 
utique  opere,  cum  lux  fieret,  consecuta  est;  non  enim  lux 
esse  potuit,  nisi  discerneretur  a  tenebris.  «o 

Quod  autem  uocauit  deus  lucem  diem  et  tenebras 
noctem,  quanta  mora  fieri  poterat,  etiam  si  hoc  syllabatim 
per  sonum  uocis  egisset,  nisi  quanta  et  a  nobis  dicitur  „lux 
uocetur  dies  et  tenebrae  uocentur  nox?"  nisi  forte  quis  ita 
desipiat,  ut,  quia  super  omnia  magnus  est  deus,  putet  ore  dei  25 
prolatas  quamuis  paucissimas  syllabas  per  totum  diei  spatium 
potuisse  distendi.  huc  accedit,  quia  uerbo  sibi  coaeterno,  id 
est  incommutabilis  sapientiae  internis   aeternisque  rationibus, 

5  Gen.  1,  5      2!  Gen.  1,  5 

1  quemammodum  PlR       2  patri  coaeternum  PRSbd      3  forsitan  R1 
5  indicis  b  et  om.  PRSbd  8  uesperum  R  initium  noctis  b 

12  quur  P  15  diurni]   di**urni  R  diuturni  ElP  16  suisque  S 

19  consecrata  (*.  I.  m.  2  at  Csecuta)  E  22  syllaba  jn  per  sonum  (in  exp. 
m.  1)  S  25  desipiat  (prius  i  *.  I.  m.  1)  S  27  accidit  PlSl  uerbo 
8.  I.  m.  1  S         quo  aetemo  R        28  incommutabilis  E1  internisj 

aeternis  Ex 


deGenesiadlitteramlib.   I.  15 

non  corporali  uocis  sono  uocauit  deus  lucem  diem  et 
tenebras  noctem.  rursum  enim  quaeritur,  si  uerbis,  quibus 
utimur,  uocauit,  qua  lingua  uocauerit,  et  quid  opus  erat  sonis 
transeuntibus,  ubi  cuiusquam  non  erat  corporalis  ullus  auditus. 

5  et  non  inuenitur. 

An  dicendum  est,  quod,  cum  cito  peractum  esset  hoc  opus 
dei.  tamdiu  stetit  lux  non  succedente  nocte,  donec  diurnum 
spatium  perageretur,  et  tamdiu  mansit  nox  luci  succedens, 
donec   spatium  nocturni   temporis  praeteriret,  et   mane  fieret 

10  diei  sequentis  uno  primoque  transacto?  sed,  si  hoc  dixero, 
uereor,  ne  deridear  et  ab  his,  qui  certissime  cognouerunt,  et 
ab  his,  qui  possunt  facillime  aduertere,  quod  eo  tempore,  quo 
nox  apud  nos  est,  eas  partes  mundi  praesentia  lucis  inlustret, 
per  quas  sol  ab   occasu  in  ortum  redit,  ac   per  hoc  omnibus 

i5  uiginti  quattuor  horis  non  deesse  per  circuitum  gyri  totius 
alibi  diem,  alibi  noctem.  numquidnam  ergo  in.parte  aliqua 
posituri  sumus  deum,  ubi  ei  uespera  fieret,  cum  ab  ea  parte 
in  aliam  partem  lux  abscederet?  nam  et  in  libro,  qui  appel- 
latur  Ecclesiastes,  ita  scriptum  est:  et  oritur  sol,  et  occi- 

*>  dit  sol,  et  in  locum  suum  ducit,  hoc  est,  in  eum  locum, 
unde  ortus  est.  sequitur  enim  et  dicit:  ipse  oriens  illuc 
uadit  ad  austrum  et  circuit  ad  aquilonem.  australis 
ergo  pars  cum  habet  solem,  nobis  dies  est,  cum  autem  ad 
partem  aquilonis  circumiens  peruenit,  nobis  nox  est;  non  tamen 

19  Eccle.  1,  5      21  Eccle.  1,  6 

■ 
1  sono  uocis  bd       2  rursus  R       4  auditur  (s  8.  I.  m.  1 ;  m.  2  ex  r  s 

fecit)  E      6  dei  opus  S      7  diurnum  EPPRSbd:  diuturnum  El      10  pri- 

moquae  R        transacto]  die  transacto  b        11  iis  d        12  quoj  quod  P 

13  estw»  (dies  er.)  E    14  quas  (s  m.  1  *.  I)  P    15  oris  ElS      giri  S 

16  et  alibi  noctem  (et  8.  I.  m.  2)  R        numquinnam  El        aliqua  parte  S 

19  aecclesiastes  E        occidet  ElS      20  sol  om.  b        ducitur  E^Sbd;  cf. 

Hieronymi  Comment  in  Ecclesiasten  Migne  tom.  XXIII  (II)  p.  1067 

21    dicit  ipse.  Oriens  Sb  illud  d        22  ad  ante  aquilonem   om.  E 

23  ad  om.  ES       24  aquilonis  partem  Pd        circui«re  (e  er;  8.  I.  add. 

i».   2  aJ  circuiens  peruehitur)  E  circuiens  S         peruehitur  ElS  perhi- 

betur  E2  peruenit  Rl 


16  S.   AureliAugustini 

in  alia  parte  non  est  dies,  ubi  praesentia  solis  est:  nisi  forte 
poeticis  figmentis  cor  inclinandum  est,  ut  credamus  solem 
mari  se  inmergere  atque  inde  lotum  ex  alia  parte  mane  sur- 
gere.  quamquam,  si  ita  esset,  abyssus  ipsa  praesentia  solis 
inlustraretur,  atque  ibi  esset  dies.  posset  enim  et  aquas  inlu-  5 
minare,  quando  ab  eis  non  posset  extingui.  sed  hoc  monstro- 
sum  est  suspicari.  quid?  quod  etiam  sol  nondum  erat. 

Quapropter,  si  spiritalis  lux  primo  die  facta  est,  numquid- 
nam  occidit,  ut  ei  succederet  nox?  si  autem  corporalis,  quae- 
nam  illa  lux  est,  quam  post  occasum  solis  uidere  non  possu-  10 
mus,  quia  nec  luna  erat  adhuc  nec  aliquae  stellae?  aut  si 
semper  in  ea  parte  caeli  est,  in  qua  sol,  ut  non  sit  solis  lux, 
sed  quasi  comes  eius  eidem  ita  coniuncta,  ut  discerni  dino- 
scique  non  possit,  ad  eandem  reditur  difficultatem  soluendae 
huius  quaestionis,  quia  et  ista  lux  eodem  modo  quo  sol  tam-  ]5 
quam  comes  eius  ab  occasu  in  ortum  circumiens  redit  et  est 
in  alia  parte  mundi,  quo  tempore  pars  ista,  in  qua  sumus, 
tenebrescit  in  noctem.  ex  quo  cogit,  quod  absit,  in  una  parte 
credere  deum  fuisse,  quam  partem  lux  ista  desereret,  ut  posset 
ei  uespera  fieri.  an  forte  in  ea  parte  lucem  ferat,  in  qua  fac-  20 
turus  erat  hominem,  et  ideo,  cum  ab  ipsa  parte  lux  disces- 
sisset,  uespera  facta  dicitur,  etiam  cum  in  alia  parte  lux  illa 
esset,  quae  inde  discesserat,  mane  exortura  peracto  circuitu? 

11.  Ut  quid  ergo  factus  est  sol  in  potestatem  diei,  qui  lu- 
ceret  super  terram,   si  lux   illa   diei  faciendo  suflfecerat,  quae  25 

24  cf.  Ps.  135,  8 
1  aliam  partem  El  5  possit  S  et  «.  I.  m.  1  P  6  possit  S  ■  mon- 
strosum]  monstruosum  (pr.  u  *.  I.  m.  1)  P,  SRbd  7  quid?  quod]  cum  b 
quid  quod  etiam  perd.  lineol.  m.  2  del.  R  8  die  8.  I.  m.  1  P  num- 
quinnam  El  9  ei  er.  S  quaenam  (nam  8.  I.  m.  2)  E  11  alique  R 
13  eidem  (e  init.  8.  I  m.  1)  P  14  ad]  et  ad  (et  add.  m.  2)  E  16  cir- 
cuiens  E  circunuens  Sl  18  tenebraescit  P  qu^4 1|  quod  (pr.  quod 
in  fine  uers.  exp.  m.  1)  P  19  credere  om.  El  possit  Sb  posse  PlR 
20  eam  partem  El  in  qg&   in  qua  (pr.  in  qua  in  fine  uers  exp.  m. 

1)  S  21  lux  iUa  (illa  exp.  m.  1)  S  decessisset  SR*b  22  et  ue- 
spera  PR  aliam  partem  E1  28  exoritura  b  circttitu  b  25  die"  b 
sufficerat  SlR 


de    Genesi    ad   litteram    lib.   I.  17 

dies  etiam  uocata  erat?  an  illa  prior  regiones  superiores  a 
terra  longinquas  inlustrabat,  ut  sentiri  non  posset  in  terris, 
atque  ita  oportebat  solem  fieri,  per  quem  dies  inferioribus 
mundi  partibus  adpareret?  potest  et  hoc  dici  auctum  esse  ful- 

5  gorem  diei  sole  addito,  ut  per  illam  lucem  minus  fulgens 
dies,  quam  nunc  est,  fuisse  credatur.  etiam  hoc  a  quodam 
dictum  scio  primum  naturam  lucis  inductam  in  opere  creato- 
ris,  cum  dictum  est:  fiat  lux.  et  facta  est  lux,  postea 
uero  —  quod  de  luminaribus  dicitur    —   quid   ex  ipsa    luce 

10  factum  sit  fuisse  commemoratum  ordine  dierum,  quo  uisum 
est  creatori  cuncta  esse  facienda:  quae  natura  lucis  quo  trans- 
ierit  facta  uespera,  ut  uicissim  nox  perageretur,  nec  ille  dixit 
nec  facile  inueniri  posse  arbitror.  neque  enim  extinctam  esse 
credendum  est,  ut  nocturnae  tenebrae  succederent,   et  rursus 

i3  accensam,  ut  mane  fieret,  antequam  hoc  solis  officio  gereretur, 
quod  a  quarto  die  coepisse  fieri  eadem  scriptura  testatur. 

12.  Quod  antequam  fieret,  quo  circuitu  sibi  potuerint  tres 
dies  noctesque  succedere  lucis,  quae  primo  facta  est,  perma- 
nente  natura,  si  lux  corporalis  tunc  facta  intellegenda  est,  et 

20  iouenire  et  explicare  difficile  est.  nisi  forte  molem  terrenam 
et  aquosam,  antequam  esset  ab  alterutro  utrumque  discretum, 
quod  tertio  die  factum  scribitur,  tenebras  deum  appellasse 
quis  dixerit  propter  crassiorem  corpulentiam ,  quam  lux  pene- 
trare  non  poterat,  uel  propter  obscurissimara   umbram  tantae 

£>  molis,  quam  necesse  est,  ut  ex  altera  parte  habeat  corpus,  si 
ex  alia  parte  lux  fuerit.  ad  quem  locum  enim  cuiuslibet 
corporis  moles  lucem  peruenire  non  sinit,   in  eo   loco  umbra 

8  Gen.  1,  3 
1  erat]  est  RlPbd        illa*  (e  eras.)  E      2  longinquas  (alt.  n  8.  I.  m. 
1)  E         sentire  PR        possit  S        3  adque  El        5  addito]    edito  S 
9  qnod]  cum  PRxbd        ex]&  R  10  commemoratur  S        ordine*  P 

ordinem  R  12  iUe  (e  *.  I.  m.  2)  R  13  inuenire  S  14  nocturnaej 
nocturna&  S  15  antequam  (qu  m.  2  in  ras.)  E  16  cepisse  Sl 

scribtura  EP  17  quo]  quod  S  circditu  b  18  qj  Rl  21  antequam 
in  mg.m.lR  alterotro  Sl  23  dixerat  E1  propter»*  (ea  eras.)  E 
26  alia]  aliqua  Rd  fierit  P1  fieret  Rlb  27  molis  PR  sinit]  *it 
(s  eras.  et  in  mg.  sin  add.)  P 

XXVIII.  Aug.  sect.  UI  pars  1.  2 


18  S.   AureliAugustini 

est,  quoniam  locus  carens  ea  luce,  qua  inlustraretur,  nisi  inpe- 
diret  corpus  obpositum,  hoc  totum  est,  quod  umbra  dicitur.  quae 
si  pro  mole  'corporis  tam  magna  fuerit,  ut  occupet  spatium 
terrae,  quantum  ex  altera  parte  dies  occupat,  nox  uocatur; 
neque  enim  omnes  tenebrae  nox.  nam  et  in  speluncis  amplis,  & 
in  quarum  abdita  lux  inrumpere  per  obpositam  molem  non 
sinitur,  sunt  utique  tenebrae,  quia  lux  non  est  ibi,  totumque 
illud  spatium  locus  est  carens  luce;  nec  tamen  tales  tenebrae 
acceperunt  uocabulum  noctis,  sed  illae,  quae  in  eam  terrae 
partem  succedunt,  unde  remouetur  dies.  sicut  non  omnis  lux  10 
dies  appellatur  —  nam  et  lunae  lux  est  et  siderum  et  lucer- 
narum  et  coruscationum  et  quarumque  rerum  ita  fulgentium  — 
sed  illa  lux  appellatur  dies,  cui  nox  praecedenti  recedentique 
succedit. 

Sed  si  primaria  lux  illa  undique  terrae  molem  circumfusa  i& 
contexerat,  siue  staret  siue  circumiret,  non  erat,  ex  qua  parte 
admitteret  noctem  sibi  succedere,  quia  nusquam  ipsa  discede- 
bat,  ut  ei  faceret  locum.  an  ex  una  parte  facta  est,  ut  ipsa 
circumiens  etiam  noctem  ex  alia  parte  consequenter  circumire 
permitteret?  cum  enim  totam  terram  adhuc  aqua  tegeret,  *> 
nihil  inpediebat,  ut  aquosa  et  globosa  moles  ex  una  parte 
faceret  diem  lucis  praesentia,  ex  alia  noctem  lucis  absentia 
quae  in  eam  partem  succederet  a  tempore  uespertino,  ex  qua 
lux  in  aliam  declinaret. 

Quo  ergo  congregatae   sunt  aquae,   si  totam  terram   prius  s* 
occupauerant?  illae  scilicet,  quae  detractae  sunt,  ut  terra  nu- 


1  carens  omnis  lux  dies  appellatur  ea  luce  sqq.  P  post  carens  septem 
uocab.  eras.  R  ea*luce»  (utrimque  m  er.)  E  irapedierit  S  2  op- 
positum  E  6  inrumpere  ElSl  8  spatium  illud  PRbd  luce»  (m 
eras.)  E  10  partem  terrae  PRbd  12  quarumcumque  Sb  13  nox] 
nos  d  praecedentique  b  recedentique  om.  b  15  primaria  (im  8.  L 
m.  1)  R  16  contexerat  (a  corr.  m.  2)  R  circuiret  ES  17  am- 
mitteret  R  succederet  Rl  numquam  E1  18  factura  8  est] 
erat  R*Sd,  (s.  I  m.  2  )  E  ut]  et  El  ipsft  b  19  circuipiens  S1 
circuiens  P1  circuire  S  20  permiter&  R  21  molis  PRl 

23  qua]  quo  S      26  Ille  R 


de   Oenesi   ad   litteram    lib.    I.  19 

daretur,  in  quam  partem  congregatae  sunt?  si  enim  erat  ali- 
quid  nudum  terrae,  quo  congregarentur,  iam  adparebat  arida 
nec  totum  abyssus  occupabat;  si  autem  totum  texerant,  quis 
erat  locus,  quo  colligerentur,  ut  terrae  ariditas  adpareret? 
5  numquidnam  in  altum  congregatae  sunt,  sicut  fit,  cum  ad 
nentilandum  in  area  messis  trita  subrigitur  et  congesta  in 
aggerem  nudat  locum,  quem  diffusa  contexerat?  quis  hoc  di- 
xerit,  cum  uideat  usquequaque  campos  maris  aequaliter  fusos, 
quia  etiam,  cum  aquae  fluctuantis   quidam   uelut  montes  eri- 

10  guntur,  sedatis  rursus  tempestatibus  conplanantur?  et  si  qua 
litora  nudantur  latius,  non  potest  dici  nulla  esse  alia  terrarum 
spatia,  quo  accedat  id,  quod  aliunde  decedit,  unde  in  eum 
locum,  ex  quo  recesserat,  iterum  accedat.  cum  autem  tota 
omnino  terra  undosa  natura  cooperiretur,  quo  cederet,  ut  nudaret 

i5  aliquas  partes?  an  forte  rarior  aqua  uelut  nebula  terras  tege- 
bat,  quae  congregatione  spissata  est,  ut  ex  multis  eas  parti- 
bus,  in  quibus  arida  posset  adparere,  nudaret?  quamquam  et 
terra  longe  lateque  subsidens  potuit  alias  partes  praebere  con- 
cauas,  quibus  confluentes  et  conruentes  aquae  reciperentur,  et 

«o  adpareret  arida  ex  his  partibus,  unde  umor  abscederet. 

Non  est  autem  inforaiis  omni  modo  materies,  ubi  etiam 
nebulosa  species  adparuerit. 

13.  Et  ideo  quaeri  adhuc  potest,  quando  deus  istas  con- 
spicuas  aquarum  terrarumque  species  qualitatesque  creauerit; 

96  in  nullo  enim  sex  dierum  hoc  inuenitur.    itaque   si  hoc  ante 

2  terrae  nudum  Sb  4  terrae  om.  b  appareret  E  5  altum  con] 
hic  finit.  p.  14b  S;  extremo  mg.  infer.  Ugitur:  hic  est  defectus;  desi- 
derantur:  gregatae— diuisit  (21,  18),  quo  uocab.  p.  17  incipit  6  sur- 
rigitar2?26  subregiturP1  congesta  (in  mg.  congregata)  b  congestam  2£Z? 
8  aequabiliter  PRd        9  quia]  qui  bd  fluctuantes  (e  ex  i)  P,RCb 

11  nudantur,  latius  (sic.  distinc.)  b  12  eum]  alium  E1;  8.  I.  m.  2  a*  ett 
13  totam  bd  14  terram  bd  quooperiretur  R  cooperientur  (n  m.  1 
exp.)  G  cooperiret  bd  15  tegebat]  gelabat  El  16  congregationi  R1 
congretione  Pl  spissata  ////////  est  (spissata  in  ras.  m.  2)  R  18  con- 
cabas  El  19  corruentes  PRSbd  20  apparet  d  umor  E1  ab- 
scgderet  b  21  autem]  enim  C  22  apparet  d  25  nullo  (n  8.  I.  m. 
1)  P  ullo  Rl 

2* 


20  S.    AureliAugustini 

omnem  diem  fecit,  sicut  ante  istonim  dierum  primorum  com- 
memorationem  scriptum  est:  in  principio  fecit  deus  cae- 
lum  et  terram,  ut  in  terrae  uocabulo  intellegamus  iam  for- 
matam  terrenam  speciem  superfusis  aquis  ista  iam  uisibili 
specie  sui  generis  declaratis,  ut  in  eo,  quod  sequitur  scriptura  .* 
dicens:  terra  autem  erat  inuisibilis  et  inconposita,  et 
tenebrae  erant  super  abyssum;  et  spiritus  dei  super- 
ferebatur  super  aquam,  nullam  opinemur  informitatem  ma- 
teriae,  sed  terram  et  aquam  sine  luce,  quae  nondum  erat  facta, 
suis  iam  notissimis  qualitatibus  conditas,  ut  ideo  terra  inui-  w 
sibilis  dicta  intellegatur,  quod  aquis  cooperta  non  posset 
uideri,  etiamsi  esset,  qui  posset  uidere,  ideo  uero  inconposita. 
quia  nondum  a  mari  distincta  et  cincta  litoribus  et  suis  feti- 
bus  animalibusque  decorata:  si  ergo  ita  est,  cur  istae  species. 
quae  procul  dubio  corporales  sunt,  ante  omnem  diem  factae  « 
sunt?  cur  non  scriptura  est:  dixit  deus:  fiat  terra.  et  facta  est 
terra,  item:  dixit  deus:  fiat  aqua.  et  facta  est  aqua,  uel  utrum. 
que  communiter,  si  una  quasi  lege  loci  infimi  continentur, 
dixit  deus:  fiat  terra.  et  sic  est  factum? 

14.  Cur  non  dictum  est,  cum  hoc  factum  esset,  „uidit  deus^  *o 
quia  bonum  est"? 

Haec  enim  consideratio  suasit,  quoniam  manifestum  est 
omne  mutabile  ex  aliqua  informitate  formari  simulque 
illud  et  catholica  fides  praescribit  et  certissima  ratio  docet 
nullarum  naturarum  materiam  esse  potuisse  nisi  ab  omnium  » 
rerura  non  solum  formatarum,  sed  etiam  formabilium  inchoa- 
tore  deo  atque  creatore,  de  qua  etiam  dicit  ei  quaedam  scrip- 

2  Gen.  1,1      6  Gen.  1,  2 

1  sicut  8.  I.  m.  1  C  primorum  dieruin  PRSbd  4  uisibilis  specie  R 
8  aquas  PRCbd  9  factam  E  11  quod  om.  PRl  aquis  (a  *.  I 
m.  1)  P  possit  PRC  13  a  litoribus  P  fetibus  E  faetibus  PR 
14  decorata  (de  *.  I  m.  1)  E  cur]  cum  E  iste  RC  19  factum 
est  bd  20  esset  factum  C  22  suasit.  Quoniam  (sic)  b  23  ex]  et 
ex   P  aliqa   Rl  24   conscribsit  F  ratio]    narratio   R 

26  formaturum  non  solum  El        inchoatore  R1      27  quo  E       qufdani 
(d  add.  m.  2)  R 


de    Genesi    ad   litteram   lib.   I.  21 

tura:  qui  fecisti  mundura  ex  materia  informi,  hanc  mate- 
riam  illis  uerbis,  quibus  pro  spiritali  prudentia  tardioribus  etiam 
lectoribus  uel  auditoribus  congrueretur,  fuisse  commeinoratam, 
quibus  ante  dierum  enumerationem  dictum  est:  in  principio 
5  fecit  deus  caelum  et  terram  et  cetera,  donec  diceretur: 
et  dixit  deus,  ut  deinceps  formatarum  rerum  ordo  consequeretur. 
15.  Non  quia  informis  materia  formatis  rebus  tempore 
prior  est,  cum  sit  utrumque  simul  concreatum,  et  unde 
factum  est,  et  quod  factum  est  —  sicut  enim  uox  materia  uer- 

io  borum  est,  uerba  uero  formatam  uocem  indicant,  non  autem 
qui  loquitur  prius  emittit  informem  uocem,  quam  possit  postea 
conligere  atque  in  uerba  formare:  ita  et  deus  creator  non 
priore  tempore  fecit  informem  materiam  et  eam  postea  per 
ordinem  quarumque  naturarum  quasi  secunda   consideratione 

i5  formauit;  formatam  quippe  creauit  materiam  —  sed  quia  illud, 
unde  fit  aliquid,  etsi  non  tempore,  tamen  quadam  origine 
prius  est,  quam  illud,  quod  inde  fit,  potuit  diuidere  scriptura 
loquendi  temporibus,  quod  deus  faciendi  temporibus  non  di- 
uisit.  si  enim  quaeratur,  utrum  uocem  de  uerbis  an  de  uoce 

2u  uerba  faciamus,  non  facile  quisquam  ita  tardo  ingenio  reperitur, 
qui  non  potius  uerba  fieri  de  uoce  respondeat:  ita  quamuis 
utrumque  simul  qui  loquitur  faciat,  quid  unde  faciat,  naturali 
adtentioni  satis  adparet.  quaraobrem,  cum  simul  utrumque 
deus  fecerit,  et  materiam,  quam  formauit,  et  res,  in  quas  eam 

«»  formauit,  et  utrumque  ab  scriptura  dici  oportuerit,  nec  simul 

1  Sap.  11,  18. 

3  congrueret  bd  commemoratum  E^PWC  4  comemorationem  Cl 
5  etc.  bd  6  sequeretur  Cl  7  Non  (incip.  cap.  XVII)  E  8  concre- 
atum  E1  9  prius  est  om.  Ex  est  uerborum  bd  10  uero  8.  I.  m. 
1  C  12  et  om.  PBCbd  creator  deus  PRbd  14  quarumque  (que 
.*.  I.  m  1)  R  17  diuidere  (iui  in  fine  uers.  praesec.  est)  P  18  quod 
tuod  et  pars.  litt.  q  des.  est)  P  19  si  enim  (i  enim  desect.)  P  uerbis 
an  de  (s  an  de  des.)  P  an  uerba  ♦♦uoce*  (de  er.  et  m;  m.  2  signa 

transposit.  add.  et  sup.  uoce  scr.  de)  E  20  quisquam  desect.  P 
repperitur  EPRS  22  quid  El  23  attentioni  S  attentione  PRbd 
utrumque]  que  P  utrum  Rl        24  et— formauit  om.  JF1  25  ab]  a  S 

om.  PRlb        scribtura  EP 


22  S.  AureliAugust.ini 

utrumque  dici  potuerit,  prius  illud,  unde  aliquid  factum  est, 
quam  illud,  quod  inde  factum  est,  dici  debuisse  quis  dubitet? 
quia  etiam  cum  dicimus  materiam  et  formam,  utrumque  simul 
esse  intellegimus   nec   utrumque  simul   possumus   enuntiare. 
sicut  autem   in   breuitate   temporis   contingit,    cum  duo  ista    s 
uerba  proferimus,  ut  alterum  ante  alterum  proferamus,  ita  in 
prolixitate  narrationis  alterum  prius  quam  alterum  narrandum 
fuit,   quamuis   utrumque,  ut   dictum   est,  simul  fecerit  deus, 
ut,  quod   sola   origine   prius    est  in  faciendo,  etiam  tempore 
prius  sit  in  narrando,  quia  duae  res,  quarum  etiam  altera  nullo  w 
modo   prior   est,  nominari   simul   non  possunt,  quanto  minus 
simul  narrari!  non  itaque  dubitandum  est  ita  esse  uteumque 
istam  informem  materiam  prope  nihil,  ut  non  sit  facta  nisi  a 
deo  et  rebus,  quae  de  illa  formatae  sunt,  simul  concreata  sit. 

Sed  si  credibiliter  dicitur  eam  significari  illis  uerbis:  terra  i* 
autem  erat  inuisibilis  et  inconposita,  et  tenebrae 
erant  super  abyssum;  et  spiritus  dei  superferebatur 
super  aquam,  ut  excepto,  quod  ibi  positura  est  de  spiritu 
dei,  cetera  rerum  quidem  uisibilium  uocabula,  sed  ad  illam 
nformitatera,  ut  tardioribus  poterat,  insinuandam  dicta  intelle-  *> 
gamus,  quia  duo  haec  elementa,  id  est  terra  et  aqua,  ad  ali- 
quid  faciendum  operantium  manibus  tractabiliora  sunt  ceteris, 
et  ideo  congruentius  istis  nominibus  illa  insinuabatur  infor- 
16mitas:  si  ergo  hoc  probabiliter  dicitur,  non  erat  aliqua  formata 

15  Gen.  1,  2. 


// 


1  unde  illud  E  2  debuisse  (deb  a  m.  2  in  ras.)  E  3  materia  E1 
forma  E1  5  contigit  ElP  7  prolixitate  (p  litt.  dimid.  pars.  desec* 
est)  P         alterum  altero  prius  narrandum  b  8  utrumque  (ut  desec- 

est)  P  deus  (u  deest)  P  9  prius  est  om.  S  faciendo  etiam  (do 
eti  des.  sunt.)  P  10  narrandum  Pl  quia  du  desecta  sunt  P  al- 
tera  P  11  minus]  magis  (al  minus  s.  I.  m.  2)  E  12  utcumque]  ut 
cum  b  14  formate  S  factae  PRlCbd  concreata  El  18  aquas  S 
19  cetera  El  quidem  rerum  b  ad  s.  I.  m.  1  P  20  insinuanda  E1 
21  haec   quia    (e  s.   I.  m.  1)  P  haec  duo  Sbd  haec   om.  JR 

24  cum  uoce  si  incipit  cap.  XVI  in  bd  hoc  ergo  PRSbd  proba- 
liter  P 


de   Genesi   adlitteram  lib.  I.  23 

moles,    quam   lux   ex  una  parte  inlustrans    ex  altera  faceret 
tenebras,  unde  nox  posset  die  discedente  succedere. 

Emissionem  uero  contractionemque  lucis  illius  si  uelimus 
diem  noctemque  intellegere,  nec  causam  uidemus,  cur  ita 
5  fieret  —  non  enim  iam  erant  animalia,  quibus  haec  uicissi- 
tudo  salubriter  exhiberetur  et  quibus  postmodum  exortis  per 
circuitum  solis  cernimus  exhiberi  —  nec  ullum  occurrit  exem- 
plum,  quo  istam  emissionem  contractionemque  lucis,  ut  diei 
noctisque  uicissitudines  fierent,  probare  possimus.  iactus  enim 

10  radiorum  ex  oculis  nostris  cuiusdam  quidem  lucis  est  iactus 
et  contrahi  potest,  cum  aerem,  qui  est  oculis  nostris  proxi- 
mus,  intuemur,  et  emitti,  cum  ad  eandem  rectitudinem  quae 
sunt  longe  posita  adtendimus.  nec  sane,  cum  contrahitur, 
omnino  cernere,  quae  longe  sunt,  desinit,  sed  certe  obscurius, 

15  quam  cum  in  ea  obtutus  emittitur.  sed  tamen  ea  lux,  quae 
in  sensu  uidentis  est,  tam  exigua  docetur,  ut,  nisi  adiuuetur 
extraria  luce,  nihil  uidere  possimus;  et  quia  discerni  ab  ea 
non  potest,  quo  exemplo  demonstrari  possit  emissio  in  diem 
et  contractio  lucis  in  noctem,  sicut  dixi,  reperire  difficile  est. 

20  17.  Si  autem  spiritalis  lux  facta  est,  cum  dixit  deus: 
fiat  lux,  non  illa  uera  patri  coaeterna  intellegenda  est,  per 
quam  facta  sunt  omnia,  et  quae  inluminat  omnem  hominein, 
sed  illa,  de  qua   dici   potuit:   prior   omnium   creata   est 

23  Eccli.  1,  4 

1  prim  ex  om.  Pl        altera  parte  S      facet  PlRl      2  unde]  utde  El 
posset  nox  PRSbd         possit  S         diei  S  discedente  om.  S  absce- 

dente  C  3  contractionem  quae  R  4  caussam  (semper  dupl.  s)  d 
b  erant  iam  S  6  exiberetur  R  et  om.  P1  7  cernimus]  terminus 
(*.  I.  m.  2  aJ  cernimu8)  E  exiberi  R  occurrer&  S  8  die  P1  9  pos- 
sumu9  PRl  10  cuiusdam]  eiusdem  PR  lucis  quidem  PRd  quidem] 
euidgs  b  11  aere  PR  12  emitte  PlRl  13  sane  (ne  8.  I.  m.  2)  P 
14  sunt  omnino  (del  m.  1)  S  15  ea  E*Pl  optutus  ElPRS  16  sen- 
sum  PR  uiuentis  PlR  docetur]  uidetur  b  adiuuentur  PRl 

adiuuemur  bd  17  extranea  RCbd  nil  S  possemus  PRlb  et 
om.  b  quia]  quoniam  (*.  I.  m.  2)  E,  PRSbd  ab  ea  non  potest  discerni  b 
18  potes  PR  19  contra«*ctip  (di  eras.)  E  dix  R  repperire  EPRS 
21  uera]  uerba  E  uero  S      22  quam]  quem  SRl        inluminat  El 


24  S.    AureliAugustini 

sapientia.  cum  enim  aeterna  illa  et  incommutabilis,  quae 
non  est  facta,  sed  genita  sapientia,  in  spiritales  atque  ratio- 
nales  creaturas  sicut  in  animas  sanctas  se  transfert,  ut  in- 
luminatae  lucere  possint,  fit  in  eis  quaedam  luculentae  rationis 
adfectio,  quae  potest  accipi  facta  lux,  cum  diceret  deus :  fiat  5 
lux,  si  iam  erat  creatura  spiritalis,  quae  nomine  caeli  signi- 
ficata  est  in  eo,  quod  scriptum  est:  in  principio  fecit 
deus  caelum  et  terram,  non  corporeum  caelum,  sed  caelum 
incorporeum  caeli  corporei,  hoc  est  super  omne  corpus  non 
locorum  gradibus,  sed  naturae  sublimitate  praepositum.  quo  10 
autem  modo  simul  fieri  potuit,  et  quod  inluminaretur  et  ipsa 
inluminatio,  ac  diuerso  tempore  narranda  fuerit,  paulo  ante 
diximus,  cum  de  materia  tractaremus. 

Sed  huic  luci  succedentem  noctem,  ut  uespera  fieret,  quo 
pacto  intellecturi  sumus?  a  tenebris  uero  qualibus  talis  lux  15 
diuidi  potuit  dicente  scriptura:  et  diuisit  deus  inter  lucem 
et  tenebras?  numquid  iam  erant  peccatores  et  stulti  deci- 
dentes  a  lumine  ueritatis,  inter  quos  et  in  eadem  luce  per- 
manentes  diuideret  deus,  tamquam  inter  lucem  et  tenebras, 
et  lucem  uocans  diem  ac  tenebras  noctem  ostenderet  se  non  30 
operatorem  peccatorum,  sed  ordinatorem  distributione  merito- 
rum  ?  an  hic  dies  totius  temporis  nomen  est  et  omnia 
uolumina  saeculorum  hoc  uocabulo  includit  ideoque  non 
dictus  est  primus,  sed  unus  dies?  et  facta  est  enim  uespera, 
et  factum  est,  inquit,  mane  dies  unus,  ut  per  hoc,  quod  25 

3  cf.  Sap.  7,  27  9  cf.  Confess.  1.  XII  2.  8.  9  16  Gen.  1.  4 

24  Gen.  1,  5 

1  inconmotabilis  I1  2  atquae  P  3  illuminata  S  inluminat  P1 
4  elucere  tfaelucere  Pl  9  c$lis  corporeis  b  10  ppositum  S  11  potuit 
fieri  S  quod]  quo  PRl  inluminaretur  El  14  huic  luci  (tn  mg. 
hoc  loco)  b  luci]  loci  PR1  succedente  nocte  El  15  pacto]  facto  PRl 
17  jpr.  etj  ac  PRbd  18  eandem  E1  eadem  P  lucem  El  19  lucem — 
lucem   om.  Pl  et]   ac   PRbd  20  et   om.  b  ostendere   El 

21  peccatorem  Sl  •     distrihutionum  P  distribuendorum  b        22  an  hic] 
adhuc  P1       hic  om.  Rb    23  uocahula  Sl    24  jpr.  est  om.  S      enim  om.  S 

25  inquid  R 


deGenesiadlitteramlib.   I.  25 

facta  est  uespera,  peccatum  rationalis  creaturae,  quod  autem 
factum  est  mane,  renouatio  eius  significata  uideatur. 

Sed  haec  allegoriae  propheticae  disputatio  est,  quam  non 
isto  sermone  suscepimus.  instituirous  enim  de  scripturis  nunc 

*  loqui  secundum  proprietatem  rerum  gestarum,  non  secundum 
aenigmata  futurarum.  ergo  ad  rationem  factarum  conditarum- 
que  naturarura  quomodo  inuenimus  uesperam  et  mane  in  luce 
spiritali?  an  diuisio  quidem  lucis  a  tenebris  distinctio  est 
iam  rei  formatae  ab  informi,   appellatio  uero  diei  et  noctis 

10  insinuatio  distributionis  est,  qua  significetur  nihil  deum  in- 
ordinatum  relinquere  atque  ipsam  informitatem ,  per  quam 
res  de  specie  in  speciem  modo  quodam  transeundo  mutantur, 
non  esse  indispositam  neque  defectus  profectusque  creaturae, 
quibus  sibimet  temporalia  quaeque  succedunt,  sine  subplemento 

15  esse  decoris  uniuersi?  nox  enim  ordinatae  sunt  tenebrae. 

Propterea  uero   cum   facta   esset  lux,  dictum   est:   uidit 

deus  lucem    quia   bona  est,  cum  hoc  posset  post  omnia 

eiusdem  diei  dicere,  id  est,  ut,  cum  explicasset  „dixit  deus: 

fiat  lux.   et  facta  est  lux.  et  diuisit  deus  inter  lucem 

20  et  tenebras  et  uocauit  deus  lucem  diem  et  tenebras 
uocauit  noctem",  tunc  diceret:  et  uidit  deus,  quia 
bonum  est,  et  deinceps  adnecteret:  et  facta  est  uespera, 
et  factum  est  mane,  sicut  in  aliis  operibus  facit,  quibus 
uocabula  inponit.  hic  ergo  propterea  non  ita  fecit,  quoniam  a 

23  formata  re  ad  hoc  distincta  est  illa  informitas,  ut  non  in  ea 
finis  esset,  sed  adhuc  formanda  restaret  per  creaturas  ceteras 

16  Gen.  1,  4      18  Gen.  1,  3.  4.  5 

1  creatura  P1        3  allegorica  (ca  in  ras.  m.  2)  R  prophetiae  E 

6  enigmata  EPSR  futurarumj  figurarum  bd  factarum  (a  alt.  s.  I. 
add.  m.  1  supra  eras.  o)  R  conditarumque]  conditarum  b  7  uespe- 
ra  S  8  diuisio  quidem]  diuino  quidam  P1  distinctio  (dist  s.  I.  m.  2 
supra  ras.)  P  9  formate  S  10  inordinate  E1  12  traseundo  P1 
mutantuT  ^n  *.  I.  m.  1)  E  13  profectusque]  neque  profectus  b  14  supple- 
mento  Eltbd  15  inordinate  b  17  possit  S  18  explicasset]  celum 
explicasset  b  24  imponit  E  inpon&  S  propterea  om.  b  26  for- 
manda  (n  ex  m)  E        restavretur  (v  s.  I.  m.  1)  S 


26  S.   AureliAugustini 

iam  corporales.  itaque  si,  posteaquam  distincta  essent  illa 
diuisione  et  uocabulis,  tunc  diceretur:  uidit  deus,  quia 
bonum  est,  haec  facta  acciperemus  significari,  quibus  iam 
in  suo  genere  nihil  esset  addendum;  quia  uero  lucem  solam 
ita  perfecerat,  uidit  deus,  inquit,  lucera  quia  bona  est  & 
et  diuisione  ac  nominibus  discreuit  a  tenebris.  neque  tunc 
dixit:  uidit  deus,  quia  bonum  est;  ad  hoc  enim  erat  in- 
formitas  illa  discreta,  ut  adhuc  inde  alia  formarentur.  namque 
ista  nox,  quae  nobis  notissima  est  —  facit  enim  eam  super 
terras  solis  circuitus  — ,  quando  per  luminarium  distributionem  10 
a  die  diuiditur,  post  ipsam  diuisionem  diei  et  noctis  dicitur: 
uidit  deus,  quia  bonum  est.  non  enim  haec  nox  informis 
aliqua  substantia  erat,  unde  adhuc  alia  formarentur,  sed  spa- 
tium  loci  plenum  aere,  carens  lumine  diurno :  cui  utique  nocti 
iam  nihil  addendum  esset  in  genere  suo,  quo  esset  speciosior  15 
siue  distinctior.  uespera  autem  in  toto  illo  triduo,  antequam 
fierent  luminaria,  consummati  operis  terminus  non  absurde 
fortasse  intellegitur ;  mane  uero  tamquam  futurae  operationis 
significatio. 

18.  Sed  ante  omnia  meminerimus,  unde  iam  multa  diximus,  20 
non  temporalibus  quasi  animi  sui  aut  corporis  motibus  operari 
deum,  sicut  operatur  homo  uel  angelus,  sed  aeternis  atque 
incommutabilibus  et  stabilibus  rationibus  coaeterni  sibi  uerbi 
sui  et  quodam,  ut  ita  dixerim,  fotu  pariter  coaeterni  sancti 
spiritus  sui.  nam  et  illud,  quod  per  graecam  et  latinam  lin-  25 
guam  dictum  est  de  spiritu  dei,  quod  superferebatur  super 
aquas,  secundum  syrae  linguae  intellectum,  quae  uicina  est 
hebraeae  —  nam  hoc  a  quodam  docto  christiano  Syro  fertur 
expositum  —  non  superferebatur,  sed  fouebat  potius  in- 

1   essent  (n  8.  I.  m.  1)  P  3  acceperimus  Bl  significare  PBb 

4  addendum  esset  S  5  lucem  inquit  S  8  formaretur  El  9  est 
notissima  b  10  terram  S  per  om.  JE1  11  diuid&ur  Sl  13  infor- 
marentur  S  spacium  S  14  loci  (i  in  ras.  ex  e)  P  deurno  P1 
18   uero]   autem  S  24   fotu]   fotu    (s.   I.   m.   2   a*   flatu)  E,PlBl 

flatu  P2B2b  25  grecam  S  26  quod]  quia  b  28  hebreae  ESB 
haebraee  P    29  superferebatur  super  aquas  (in  mg.  al  no  habet  sup  aquas)  b 


deGenesiadlitteramlib.   I.  27 

tellegi  perhibetur,  nec  sicut  fouentur  tumores  aut  uulnera  in 
corpore  aquis  uel  frigidis  uel  calore  congruo  temperatis,  sed 
sicut  oua  fouentur  ab  alitibus,  ubi  calor  ille  materni  corporis 
etiam  formandis  pullis  quodammodo  adminiculatur  per  quen- 

s  dam  in  suo  genere  dilectionis  adfectum.  non  itaque  per 
Bingulos  dies  istorum  diuinorum  operum  tamquam  temporales 
uoces  dei  carnaliter  cogitemus.  non  enim  ad  hoc  ipsa  dei 
sapientia  nostra  infirmitate  suscepta  uenit  ad  conligendos  sub 
alas  suas  filios  Hierusalem  quemadmodum  gallina  pullos  suos, 

10  ut  semper  paruuli  simus,  sed  ut  malitia  infantes  mente  esse 
pueri  desinamus. 

Et  in  rebus  obscuris  atque  a  nostris  oculis  remotissimis, 
si  qua  inde  scripta  etiam  diuina  legerimus,  quae  possint  salua 
fide,    qua  inbuimur,   alias   atque   alias   parere   sententias,  in 

i5  nullam  earum  nos  praecipiti  adfirmatione  ita  proiciamus,  ut, 
si  forte  diligentius  discussa  ueritas  eam  recte  labefactauerit, 
corruamus,  non  pro  sententia  diuinarum  scripturarum,  sed 
pro  nostra  ita  dimicantes,  ut  eam  uelimus  scripturarum  esse, 
quae   nostra   est,    cum   potius   eam,   quae   scripturarum  est, 

2«  nostram  esse  uelle  debeamus. 

19.  Ponamus  enim  in  eo,  quod  scriptum  est:  et  dixit 
deus:  fiat  lux.  et  facta  est  lux,  alium  sensisse  lucem 
corporalem  factam  et  alium  spiritalem.  esse  spiritalem  lucem 
in  creatura  spiritali  fides  nostra  non  dubitat;  esse  autem  lucem 

25  corporalem  caelestem  aut  etiam  super  caelum  uel  ante  caelura, 

9  cf.  Matth.  23,  37      10  cf.  I  Cor.  14,  20      21  Gen.  1,  4 

1  tomores  E1  2  aquis]  quis  El  tempantis  b  8  oba  El  4  quo- 
damodo  E  amminiculatur  PE  amminiculatus  S  6  itaque]  utique  PE1 
6  cperum  diuinorum  PESbd  7  dei  fin.  omm  E1  9  ierusalem  S  quem- 
ammodum  P1  10  malitiam  El  pueri  esse  bd  13  scripta  om.  S 
diuina  scriptura  S  possent  P  14  aliis  atque  aliis  b  sententiis  b 
15  nullum  E  nos  om.  S  16  rectae  E  lauefactauerit  El  17  coru- 
amus  P1  per  sententiam  PE  19  eam  quae]  eam  que  El  21  et 
om.  PESbd  22  aliam  Eb  23  alium  (u  ex  a  m.  1)  E,  aliam  Eb 
esse  om.  PEl  spiritalem  om.  PE  24  ante  fides  add.  quod  b  nostra 
fides  b      25  super  («.  I.  m.  2  aJ  supra)  E,  supra  PESbd 


28  S.   AureliAugustini 

cui  succedere  dox  potuerit,  tamdiu  uon  est  contra  fidem, 
donec  ueritate  certissima  refellatur.  quod  si  factum  fuerit. 
non  hoc  habebat  scriptura  diuina,  sed  hoc  senserat  humana 
ignorantia.  si  autera  hoc  uerum  esse  certa  ratio  demonstra- 
uerit,  adhuc  incertum  erit,  utrum  hoc  in  illis  uerbis  sanctorum  5 
librorum  scriptor  sentiri  uoluerit,  an  aliud  aliquid  non  minus 
uerum.  quodsi  cetera  contextio  sermonis  non  hoc  eum  uoluisse 
probauerit,  non  ideo  falsum  erit  aliud,  quod  ipse  intellegi 
uoluit,  sed  et  uerum  et  quod  utilius  cognoscatur.  si  autem 
contextio  scripturae  hoc  uoluisse  intellegi  scriptorem  non  10 
repugnauerit,  adhuc  restabit  quaerere,  utrum  et  aiiud  non 
potuit.  quodsi  et  aliud  potuisse  inuenerimus,  incertum  erit, 
quidnara  eorum  ille  uoluerit;  et  utrumque  sentiri  uoluisse 
non  inconuenienter  creditur,  si  utrique  sententiae  cetera  cir- 
cumstantia  subfragantur.  15 

Plerumque  enim  accidit,  ut  aliquid  de  terra,  de  caelo,  de 
ceteris  mundi  huius  elementis,  de  motu  et  conuersione  uel 
etiam  magnitudine  et  interuallis  siderum,  de  certis  defectibus 
solis  ac  lunae,  de  circuitibus  annorum  et  temporum,  de  naturis 
animalium,  fruticum,  lapidum  atque  huiusmodi  ceteris  etiam  so 
non  christianus  ita  nouerit,  ut  certissima  ratione  uel  expe- 
rientia  teneat.  turpe  est  autem  nimis  et  perniciosum  ac  maxime 
cauendum,  ut  christianum  de  his  rebus  quasi  secundum  chri- 
stianas  litteras  loquentem  ita  delirare  audiat,  ut,  quemad- 
modum   dicitur,   toto   caelo   errare   conspiciens  risum  tenere  «s 

3  hoc  non  PR  diuina  scriptura  bd  4  uerum]  iterum  S  esse#  (t 
er.)  E  6  scribtor  E;  cum  haec  uox  omnib.  loc.  b  Uttera  m.  1  offeratur. 
in  sequentibus  indicare  id  omittam  sentire  S  aliquid  om.  b  8  pro- 
baberitP1  10uoluiss&#  scriptorem  intellegitf  11  repugnauit ElPRl, 
repugnabit  SR2E*b        restauit  ElPR*  12  potuerit  bd        inuenieri- 

mus  P  13  et]  aut  b  14  utriusque  PRb  sententia  b  cetera] 
certa  PRd  circums  tantia  P  15  suffragatur  SRbd  16  accedit  & 
17  conuersatione  El  18  magnitudinem  (m  exp.  m.  1)  P  syderum  S 
19  ac]  et  b  20  fructicum  Rl  22  autem  est  b  pernitiosum  S 
24  delirare  (pr.  r  in  ras.)  Ey  Pl  post  delirare  add.  quilibet  infi- 

delis  bd  audiat  (s.  I.  m.  2  a*  de)  E  audeat  Sx  audiat  Px  quemam- 
modum  P1 


de   Genesi   adlitteram  lib.  I.  29 

uix  possit.  et  non  tam  molestum  est,  quod  errans  homo 
deridetur,  sed  quod  auctores  nostri  ab  eis,  qui  foris  sunt, 
talia  sensisse  creduntur  et  cum  magno  eorum  exitio,  de 
quorum   salute   satagimus,   tamquam   indocti  reprehenduntur 

5  atque  respuuntur.  cum  enim  quemquam  de  numero  christia- 
norum  in  ea  re  quam  optime  norunt  errare  conprehenderint 
et  uanam  sententiam  suam  de  nostris  libris  adserere,  quo 
pacto  illis  libri8  credituri  sunt  de  resurrectione  mortuorum 
et  de  spe  uitae  aeternae  regnoque  caelorum,  quando  de  his 

10  rebus,  quas  iam  experiri  uel  indubitatis  numeris  percipere 
potuerunt,  fallaciter  putauerint  esse  conscriptos?  quid  enim 
molestiae  tristitiaeque  ingerant  prudentibus  fratribus  temerarii 
praesumtores,  satis  dici  non  potest,  quod,  si  quando  de  praua 
et  falsa  opinatione  sua  reprehendi  et   conuinci  coeperint  ab 

i3  eis,  qui  nostrorum  librorum  auctoritate  non  tenentur,  ad  de- 
fendendum  id,  quod  leuissima  temeritate  et  apertissima  falsi- 
tate  dixerunt,  eosdem  libros  sanctos,  unde  id  probent,  proferre 
conantur  uel  etiam  memoriter,  quae  ad  testimonium  ualere 
arbitrantur,  multa  inde  pronuntiant  uerba,  non  intellegentes 

so  neque  quae  loquuntur  neque  de  quibus  adfirmant. 
20.    Ad    hoc    enim    considerandum   et  obseruandum   libri 
Geneseos  raultipliciter,   quantum   potui,  enucleaui  protulique 
sententias  de  uerbis  ad  exercitationem  nostram  obscure  positis, 

19  I  Tim.  1,  7 

1  molestum  ($.  I.  m.  al  tus)  E         2  derideretur  Pb  auctoris  Rl 

nostri]  nros  S         3  exitio  (in  mg.  aJ  exercitio)  b  4  quorandam  S 

repraehenduntur  E         5  atque]  et  b  6  nof////  (~  add.  m.  2)  R 

conpraehenderint  E  deprehenderint  bd  7  quod  El         10  percipere 

(prius  er  in  ras.  m.  2)  E  11  fallagiter  P  putarent  El  conscrib- 
tos  E  12  tristiaeque  Eb  temerari  El  taemerarii  P  13  prae- 
sumptores  SRb  quod]  cum  PBSbd,  (m.  2  8.  I.  al  ctt)  E  praba  El 
pra*ua  P  14  oppinione  B  opinione  PSbd  repraehendi  E  16  tae- 
meritate  P  uanitate  (uani  in  ras.)  E  falsietate  E{  tcmeritate  (in 

ras.  m.  2)  R  post  temeritate  add.  m.  2  et  manifestissima  falsitate 
ante  dixerunt  R  18  que  S  19  uerba  pronuntiant  PRSbd  20  neque 
om.  b         loquntur  E  locuntur  S  21  obseruandi  S  librum  b  ct 

Migne      23  exertitationem  R 


30  S.   AureliAugustini 

non  aliquid  unum  temere  adfirmans  cum  praeiudicio  alterius 
expositionis  fortasse  melioris,  ut  pro  suo  modulo  eligat  quis- 
que  quod  capere  possit:  ubi  autem  intellegere  non  potest 
scripturam,  deo  det  honorem,  sibi  timorem.  sed  cum  tam 
multis  exitibus  uerba  scripturae,  quae  tractauimus,  exponantur,  5 
cohibeant  se  tandem,  qui  litteris  inflati  saecularibus  haec  ita 
posita,  ut  omnia  pia  corda  nutriant,  uelut  inperitum  atque 
inpolitum  aliquid  exagitant,  sine  pennis  in  terra  reptantes  et 
uolaturarum  auium  nidos  inridentes.  periculosius  autem  errant 
quidam  infirmi  fratres,  qui  cum  istos  inpios  de  caelestium  10 
corporum  numeris  uel  de  quibuslibet  elementorum  mundi 
huius  quaestionibus  subtiliter  et  copiose  dissepere  audiunt, 
euanescunt  et  eos  sibi  cum  suspirio  praeponentes  et  magnos 
putantes  saluberrimae  pietatis  libros  cum  fastidio  repetunt  et 
quos  dulciter  haurire  deberent  uix  patienter  adtingunt,  a  15 
segetis  asperitate  abhorrentes  et  spinarum  floribus  inhiantes. 
non  enim  uacant  uidere.  quam  suauis  est  dominus,  nec  in 
sabbato  esuriunt;  atque  ideo  pigri  sunt  potestate  a  domino 
accepta  uellere  spicas  et  tamdiu  uersari  manibus  contritasque 
purgare,  donec  ad  escam  perueniant.  20 

21.  Dicet  aliquis:  quid  tu  tanta  tritura  dissertationis  huius, 
quid  granorum  exuisti?  quid  euentilasti?  cur  propemodum  in 
quaestionibus  adhuc  latent  omnia?  adfirma  aliquid  eorum, 
quae  multa  posse  intellegi  disputasti.    cui  respondeo  ad  eum 

17  cf.  Ps.  33,  9      19  cf,  Matth.  12,  1 
1  taemere  P        preiudicio  S      2  modulo  suo  b      elegat  8      4  scrip- 
turae  dei  PRSbd        5  tractauimus  (tracta  m.  2)  R        6  inflati  (*n  tngm 
al  imbuti)  b        hic  b  8  expolitum  (*.  I.  m.  2  add.  aJ  impolitu)  E 

pinnis  EPR1  9  uolaturarum]  uolatu  ranarum  bd  uolatura**rum  R  inri- 
dentes  El  errantes  S  erant  R  10  impios  (m  8.  I.  m.  1)  R  12  qua&i- 
onibus  Rl  copios*e  (a  er.)  R  13  preponentes  S  14  saluberrime  S 
saluberrimae  (lu  *.  I.  m.  1)  P  reppetunt  S  15  haurire]  aurire  El 
audiretf  atingunt  P1  attingant  Rl  &om.S  16  aborrentesi?  iniantes-B1 
18  potestatem  Pl  19  accepta]  sabbati  accepta  (sabbati  8. 1.  m.  2)  E,PRSbd 
uellere  (e  fin.  ex  &)  S  uersare  EPPRSbd  manibus  om.  S  21  dicit  E*SP* 
dissertionis  b  22  eiuisti]  exilisti  b        etuentilasti  E  deuentilasti  P 

quur  R      23  questionibus  ES        eorumq;  S      24  disputasse  tf1 


de6ene8iadlitteramlib.   I.  31 

ipsum  me  suauiter  cibum  peruenisse,  quod  didici  non  haerere 
hominem  in  respondendo  secundum  fidem,  quod  respondendum 
est  hominibus,  qui  calumniari  libris  nostrae  salutis  adfectant, 
ut,  quidquid  ipsi  de  natura  rerum  ueracibus  documentis  de- 

5  monstrare  potuerint,  ostendamus  nostris  litteris  non  esse  con- 
trarium,  quidquid  autem  de  quibuslibet  suis  uoluminibus  his 
nostris  litteris,  id  est  catholicae  fidei  contrariura  protulerint, 
aut  aliqua  etiam  facultate  ostendamus  aut  nulla  dubitatione 
credamus  esse  falsissimum,   atque  ita  teneamus  mediatorem 

10  nostrum,  in  quo  sunt  omnes  thesauri  sapientiae  atque 
scientiae  absconditi,  ut  neque  falsae  philosophiae  loqua- 
citate  seducamur  neque  falsae  religionis  superstitione  terreamur. 
et  cum  diuinos  libros  legimus  in  tanta  multitudine  uerorum 
intellectuum,  qui  de  paucis  uerbis  eruuntur  et  sanitate  catho- 

i&  licae  fidei  muniuntur,  id  potissimum  deligamus,  quod  certum 
adparuerit  eum  sensisse,  quem  legimus;  si  autem  hoc  latet, 
id  certe,  quod  circumstantia  scripturae  non  inpedit  et  cum 
sana  fide  concordat;  si  autem  et  scripturae  circumstantia 
pertractari  ac  discuti  non  potest,  saltem  id  solum,  quod  fides 

io  sana  praescribit.  aliud  est  enim,  quid  potissimum  scriptor 
senserit,  non  dinoscere,  aliud  autem  a  regula  pietatis  errare. 
si  utrumque  uitetur,  perfecte  se  habet  fructus  legentis;  si 
uero  utrumque  uitari  non  potest,  etiam  si  uoluntas  scriptoris 
incerta  sit,  sanae  fidei  congruam  non  inutile  est  eruisse  sententiam. 

10  Col.  2,  3 

lcibumsnauiterPJStf&d  ciuuml?1  quod]  qxxo  PRbd  diciP1  dediciJJi 
haerere]  herere  E  habere  PRb  2  homini  d  3  calumniare  8  adfectant  El 
4  quid  Quid  (quid  in  mg.  m.  2)  S  quidquid  El  6  sui9  quibuslibet  S 
7  protulerunt  E  8  aliquam  E  facultatem  E  9  meditatorem  (pr.  t  exp. 
m.  1)  S  10  thensauri.E  11  phylosophiaePphilosopiaeiJ  14  intellectum  El 
quae  b  et]  utU1  15  diligamus  Sb  decertumtf  16  adparuerit]  appa- 
ruerit  E  habuerit  S  eum  om.  Sl  sensisse  om.  S  19  saltim  RlS  20  pre- 
scribit  S  praesciuit  («.  I.  m.  2  al.  pscribit)  E  22  perfectae  PS  24  sane  S 
eruisse]  tenuisse  b  Explicit  liber  primus.  incipiunt  capitula  libri  secundi 
fol.  15  E  Explicuit  liber  primus  (litt.  mai.)  fol.  16b  P  Explicit  li|ber 
primu8  amen  (liit.  mai.)  fol.  24b  S  expl.  aureli  augustini  liber  primus. 
felicix  do  gratias  amenjjincipit  liber:  II:  (litt.  mai.  color.)  fol.  50*  R 


32  S.    AureliAugustini 

LIBER  SECUNDUS. 

1.  Et  dixit  deus:  fiat  firmamentum  in  medio  aqua- 
rum  et  sit  diuidens  inter  aquam  et  aquam.  et  sic  est 
factum.  et  fecit  deus  firmamentum  et  diuisit  deus 
inter  aquam,  quae  erat  infra  firmamentum,  et  inter  5 
aquam,  quae  erat  super  firmamentum.  et  uocauit 
deus  firmamentum  caelum.  et  uidit  deus,  quia  bonum 
est.  et  facta  est  uespera,  et  factum  est  mane,  dies 
secundus.  de  uerbo  dei,  quod  dixit  deus:  fiat  firmamen- 
tum  et  cetera  et  de  placito  eius,  quo  uidit,  quia  bonum  est,  10 
et  de  uespera  et  de  mane  non  opus  est  hic  iterum  similiterque 
disserere,  atque  ita  deinceps,  quotienscumque  ista  repetuntur, 
secundum  superiorem  inquisitionem  interim  consideranda  esse 
admonemus.  utrum  autem  nunc  illud  caelum  fiat,  quod  ex- 
cedit  aeris  omnia  spatia  eiusque  omnem  altitudinem,  ubi  15 
etiam  luminaria  stellaeque  constituuntur  quarto  die,  an  ipse 
aer  uocetur  firmamentum,  merito  quaeri  potest. 

Multi  enim  asserunt  istarum  aquarum  naturam  super  side- 
reum  caelum  esse  non  posse,  quod  sic  habeant  ordinatum 
pondus  suum,  ut  uel  super  terras  fluitent  uel  in  aere  terris  «o 
proximo  uaporaliter  ferantur.  neque  quisquam  istos  debet  ita 
refellere,  ut  dicat  secundum  omnipotentiam  dei,  cui  cuncta 
possibilia  sunt,  oportere  nos  credere  aquas  etiam  tam  graues, 

2  Gen.  1,  6—8      18  de  his  et  sequentibus  cf.  etiam  De  ciuit.  dei 
lib.  Xm  17.  18;  XXII  11 

1  Explicuerunt  capitula.  inC  liber  secundus  (litt.  uncial.J  fol.  15  E 
Incipit  liber  II  (litt.  mai.  rubr.)  fol.  16*  P  Incipit  liber  secundus  (litt. 
mai.  rubr.)  fol.  24b  S  3  diuidens  om.  S  5  aquam  $t  aqijam  (et  aquam 
del  m.  1)  E  intra  (s.  U,  2  al  infra)  E  infra  (fra  *.  I.  m.  2)  B 

6  firmamento  S  8  factum  PBb  uespere  PBb  9  quod]  quo  E*bd 
deus  om.  PBSbd  fiat  om.  E1  10  quod  PRl  11  de  alt.  om.  PBSbd 
hoc  EP      12  ita  8.  I.  m.  1  S        quotiescumque  PE*bd        reppetuntur  S 

13  secundum  om.  Pl        superiorem  (ri  8.  I.  m.  1)  P        considerandam  E1 

14  ammonemus  PlBS  illum  El  17  quaeri  merito  Pbd  18  istam  h 
sydereum  S  19  hordinatum  B  20  terram  PBbd  21  deberfc  5 
23  nos  8.  I.  m.  2  S       grauis  Pl 


de    Genesi    ad   litteram  1  i b.  II.  33 

quam  nouimus  atque  sentimus,  caelesti  corpori,  in  quo  sunt 
sidera,  superfusas.  nunc  enim,  quemadmodum  deus  instituerit 
naturas  rerum,  secundum  scripturas  eius  nos  conuenit  quaerere, 
non,  quid  in  eis  uel  ex  eis  ad  miraculum  potentiae  suae  uelit 
5  operari.  neque  enim,  si  uellet  deus  sub  aqua  oleum  aliquando 
manere,  non  fieret;  non  ex  eo  tamen  olei  natura  nobis  esset 
incognita,  quod  ita  facta  sit,  ut  adpetendo  suum  locum,  etiam 
si  subterfusa  fuerit,  perrumpat  aquas  eisque  se  superpositam 
conlocet.    nunc   ergo   quaerimus,   atrum  conditor  rerum,  qui 

io  omnia  in  mensura  et  numero  et  pondere  disposuit,  non 
unum  locum  proprium  ponderi  aquarum  circa  terram  tribuerit, 
sed  et  super  caelum,  quod  ultra  limitem  aeris  circumfusum 
atque  solidatum  est. 

Quod  qui  negant  esse  credendum,  de  ponderibus  elemen- 

istorum  argumentantur,  negantes  ullo  modo  ita  desuper  quasi 
quodam  pauimento  solidatum  esse  caelum,  ut  possit  aquarum 
pondera  sustinere,  quod  talis  soliditas  nisi  terris  esse  non 
possit  et,  quidquid  tale  est,  non  caelum  sed  terra  sit;  non 
enim  tantum  locis,  sed  etiam  qualitatibus  elementa  distingui, 

20  ut  pro  qualitatibus  propriis  etiam  loca  propria  sortirentur. 
aqua  scilicet  super  terram,  quae  etiam  si  sub  terra  stat  aut 
labitur,  sicut  in  antris  cauernisque  abditis,  non  tamen  ea 
terrae  parte,  quam  supra,  sed  ea,  quam  infra  se  habet,  con- 
tinetur.    nam  si   ex   parte   superiore   fuerit   terrae   pars   ulla 

«5  delapsa,  non  manet  super  aquam,  sed  ea  perrupta  demergitur 
et  pergit  ad  terram:  quo  ueniens  conquiescit  tamquam  in 
loco  suo,  ut  supra  sit  aqua,  subter  autem  terra.  unde  cogno- 

9  Sap.  11,  21 
2  sydera  SR  superfusa  Sl  enim  El  quemammodum  PXR 

3  nos]  non  El  conuenit  (n  8.  I.  m.  1)  E  4  numquid  Rl  admira- 
culum  S  ammiraculum  PlRl  uellit  R  7  appetendo*  (s  eras.)  S 

8  se  om.  Rl  9  conlocet  El  11  pondere  5  14  quod]  quo  El  16  qui- 
dam  E1  18  posset  PRl  quidquid  El  quicquid  PRS  19  post  quali- 
tatibus  add.  propriis  bd  distinguuntur  b  20  sortiantur  S  21  sub  ter- 
ram  El  22  cabernisque  El  23  partem  El  hab&  R l  24  superiori  b 
pars  ulla  terrae  PRbd  25  delabsa  P  dilapsa  S  dimergitur  S 

27  aqua*  (m  uidetur  er.)  P        subter]  subtus  d 

XXVni.  Aug   aeci.  III  para  1.  3 


34  S.  AureliAugustini 

scitur,  quod  etiam  super  aquas  cum  esset  non  ipsis  aquis 
portabatur,  sed  conpage  terrae  tenebatur,  sicut  sese  habent 
camerae  speluncarum. 

Hic  occurrit  admonere  cauendum  errorem,  quem  in  libro 
primo  cauendum  monui,  ne  forte,  quia  scriptum  est  in  Psalmis:  b 
fundauit  terram  super  aquam,  arbitretur  aliquis  nostrum 
aduersus  istos  de  ponderibus  elementorum  subtiliter  disserentes 
isto  testimonio  scripturarum  esse  nitendum,  quia  illi  non  re- 
tenti  auctoritate  litterarum  nostrarum  et  nescientes,  quemad- 
modum  dictum  sit,  libros  sanctos  facilius  inridebunt  quam  10 
illud  repudiabunt,  quod  uel  certis  rationibus  perceperunt  uel 
experimentis  manifestissimis  probauerunt.  illud  namque  in 
Psalmis  aut  figurate  dictum  recte  accipi  potest,  ut,  quoniam 
caeli  et  terrae  nomine  saepe  in  ecclesia  spiritales  carnalesque 
significantur,  caelos  ostenderit  pertinere  ad  serenam  intelle-  15 
gentiam  ueritatis  dicens:  qui  fecit  caelos  in  intellegentia, 
terram  uero  ad  fidem  simplicem  paruulorum  non  fabulosis 
opinionibus  incertam  atque  fallacem,  sed  prophetica  et  euan- 
gelica  praedicatione  firmissimam,  quae  per  baptismum  solidatur, 
et  ideo  subiecerit  dicens:  fundauit  terram  super  aquam;  20 
aut,  si  ad  litteram  cogit  quisquam  intellegi,  non  incongruenter 
uel  sublimia  terrarum,  siue  continentium  siue  insularum,  acci- 
piuntur,  quae  superiora  suut  aquis,  uel  ipsa  tegmina  spelun- 
carum,    quae    super    aquas   pendula   soliditate   firmata   sunt. 

4  cf.  pag.  28,  22  sqq.      6  Ps.  135,  6      ]L6  Ps.  135,  5. 

1  quod  om.  Pl  2  compagae  E  sese]  se  b  3  camere  S  4  oc- 
currit  om.  Sl  ammonere  PXR  5  admonui  d  admonuimus  b  6  aquas  b 
7  aduersum  S         elimentorum  R  discernentes  (s.  I.  m.  2  a*  disse- 

rentes)  E  8  istos,  (s  fin.  exp.  m.  1)  E  nitendum  Rl  utendum  R* 
renitendum  b  retenenti  (alt.  en  s.  I.  del.  m.  1)  E  9  quemam- 
modum  PlR  10  inridebunt  E1  11  perceperunt  (sup.  per  m.  2  add.  af 
ac)  E  13  figuratae  E  14  s*epe  (a  er.)  E  aeclesia  E  15  signi- 
ficantur]  figurantur  b  16  inteUegentia]  intellectu  S  19  predicatione  S 
firmissima  EPR1  quae]  aquae  PR1  21  quisquam  cogit  PRSbd 

intelligi  esse  terr&  ut  possit  aqu&  co^quare  non  incongruentur  sqq.  b 
22  continentia  (s.  I.  m.  2  add.  at  u)  E  siue  om.  P  24  pendula  (a 
ex  e  m.  1)  S        firmate  S 


de   Genesi   ad  litteram   lib.  II.  35 

quocirca  nec  ad  litteram  quisquam  potest  sic  intellegere,  quod 
dictum  est:  fundauit  terram  super  aquam,  ut  aquarum 
pondus  terreno  ponderi  subportando  naturali  ordine  quasi 
subiectum  esse  arbitretur. 

5  2.  Aerem  uero  aquis  esse  superiorem,  quamuis  propter 
ampliora  sui  spatia  etiam  aridam  contegat,  hinc  intellegitur 
quod  nullum  uas  ab  ore  inpressum  repleri  aquis  potest:  unde 
satis  indicat  aeris  naturam  locum  petere  superiorem.  uidetur 
enim  uas  inane,  sed  aere  plenum  probatur,  cum  ore  imo  in 

io  aquam  deprimitur ;  quia  enim  per  superiorem  partem  non 
inuenit  emicandi  locum  nec  deorsum  uersus  inruptis  aquis 
subter  eas  natura  ire  sinitur,  plenitudine  sua  repellit  eas  et 
in  uas  non  permittit  intrare.  cum  autem  uas  ita  conlocatur, 
ut  os  non  habeat  deorsum,   sed  in  latus   inclinatum,  intrat 

i5  aqua  inferius  exeunte  aere  superius.  itemque  si  uasis  erecti 
08  pateat  in  caelum,  cum  infundis  aquam,  euadit  aer  sursum 
uersus  ex  aliis  partibus,  qua  non  infundis,  et  fit  locus  aquae 
deorsum  uersus  intrandi.  quodsi  ui  maiore  uas  deprimitur, 
ut  uel  ex  latere  uel  desuper  aquae  repente  influant  et  undique 

20  os  uasis  obtegant,  disrumpit  eas  aer  sursum  nitens,  ut  eis  ad 
ima  locum  faciat;  at  ipsa  disruptio  singultus  uasorum  est, 
dum  partibus  fugit,  quia  totus  tam  cito  non  potest  propter 
illius  oris  angustias.  ita  si  aer  super  aquas  ire  cogitur,  etiam 
confluentes   eas   dissicit,   cum  exilientes  inpetu  eius  inpulsae 

25  ebulliunt   et   eum   bullis    crepantibus   emittunt  in    sua   pro- 

1  potest]  post  potest  P1  sic  s.  I.  m.  1  R  3  terr*eno*  Ca  et  n  er.)  E 
terraeno  P  5  cap.  'II'  E  10  aqua  PR  per  om.  b  superiori 
parte  b  11  emicandi]  emigrandi  Rb  emeandi  d  irruptis  E2  minu- 
tissimis  El  12  natura§  E  ire  natura  PRSbd  repell&  S  reppel- 
lit  R  15  uas  EXP*  erectios  P1  18  ui]bi  El  20  dirrumpit  E 
dirumpit  b  21  at  scripsi:  ad  El  et  E2PRSbd  dirruptio  E  disrupti  S 
diruptio  b  22  quia  (a  8.  I.  m.  1)  R  totos  S         potest  exire  b 

24  post  confluentes  sequitur  in  P  abdissic,  sed  m.  1  del.  eas  (a 
m  ras.)  S  dissicit]  dispicit  PRl  despicit  b  disiicit  d;  cf.  Max  Bonnet 
.Le  Latin  de  GHregoire  de  Tourtf  pag.  122,  3;  195,  3  exilientis  E 
exsilientis  P  impetu  JB1  impetus  b  impulsas  S  impulsu  Rb 

25  eoulliuntj  uulliunt  Ev  bulliunt  P        eum]  cum  S        uullia  El 


36  S.    AureliAugustini 

perantem  atque  illis  ad  ima  decidendi  aditum  dantem.  si 
autem  sub  aquas  ire  cogatur  ex  uase,  ut  illo  cedente  uas  ab 
ore  in  ima  presso  repleri  uelis,  facilius  undis  undique  uersum 
cooperitur,  quam  per  os  eius  ab  inferiore  parte  intrandi  gutta 
exigua  reperit  locum.  5 

3.  Iam  uero  ignem  ad  superna  emicantem  etiam  ipsius 
naturam  aeris  uelle  transcendere  quis  non  sentiat?  quando- 
quidem  si  ardentem  faculam  capite  deorsum  quisque  teneat. 
nihilominus  flammae  crinis  ad  superiora  contendit.  sed  quoniam 
circumfusi  ac  superfusi  aeris  praepollenti  constipatione  subinde  io 
ignis  extinguitur  et  in  eius  qualitatem  per  abundantiam 
superatus  subinde  commutatnr  ac  uertitur,  ad  uniuersam  eius 
altitudinem  transiliendam  non  potest  perdurare.  itaque  super 
aerem  purus  ignis  esse  dicitur  caelum,  unde  etiam  sidera 
atque  luminaria  facta  coniectant  illius  uidelicet  igneae  lucis  15 
in  eas  formas,  quas  in  caelo  cernimus,  conglobata  disposita- 
que  natura:  ac  per  hoc,  sicut  terrarum  ponderibus  et  aer  et 
aqua  cedit,  ut  ad  terram  perueniant,  sic  aquarum  ponderi 
et  ipse  aer  cedit,  ut  uel  ad  terram  uel  ad  aquam  perueniat. 
unde  intellegi  uolunt  hoc  modo  necesse  fuisse,  ut  aer  quoque,  *> 
si  quis  eius  particulam  in  spatiis  illis  sublimibus  caeli  posset 
dimittere,  pondere  suo  caderet,  donec  ad  aeria  subter  spatia 
perueniret.  quapropter  conligunt  multo  minus  esse  posse  aquis 
supra  illud  igneum  caelum  aliquid  loci,  cum  illic  aer  multo 
aquis  leuior  manere  non  possit.  »* 

4.  Talibus  eorum  disputationibus  cedens  laudabiliter  conatus 
est  quidam  demonstrare  aquas  super  caelos,  ut  ex  ipsis  uisi- 

26  cf.  Basilii  homil.  in  Hexaemeron  III  8  et  Hom.  VIII  7 

1  decidendi]  deducendi  PJR1  deducendis  b  2  cogitur  PBxbd  uasae  E 
3  compresso  S  replere  ElB  4  inferiore  El  5  repperit  EPBS 
reperiat  b  6  cap.  III  E         7  aeris  naturam  PBSbd  uellet  P1 

9  flamme  S  crinibus  S  10  constippatione  El  13  perdurare]  per- 
ducere  Bl  14  siddera  P1  sydera  S  16  percernimus  E  disposita- 
que  (si  8.  I.  m.  1)  S  18  acedit  B  perueniat  S  si  Bv  19  acedit  B 
perueniat  By  21  in  om.  El  spaciis  S  celi  £  possit  PB*S 
22  cadere  E      aerea  b    24  sup  b      illuc  Bl    26  cap.  IIII  E     caedens  B 


de    Genesi   ad   litteram   lib.    II.  37 

bilibus  conspicuisque  naturis  adsereret  scripturae  fidem.  et 
prius  quidem,  quod  facillimum  fuit,  ostendit  et  hunc  aerem 
caelum  appellari  non  solum  sermone  communi,  secundum 
quem  dicimus  serenum  uel  nubilum  caelum,  sed  etiam  nostra- 

5  rum  ipsarum  consuetudine  scripturarum,  cum  dicuntur  uola- 
tilia  caeli,  cum  aues  in  hoc  aere  uolare  manifestum  sit; 
et  dominus  cum  de  nubibus  loqueretur,  faciem  caeli,  inquit, 
potestis  probare.  nubes  autem  etiam  per  proximum  terris 
aerem  conglobari  saepe  cernimus,  cum  per  decliuia  iugorum 

10  ita  recumbunt,  ut  plerumque  excedantur  etiam  cacuminibus 
raontium.  cum  ergo  probasset  et  hunc  aerem  caelum  dici, 
nulla  alia  causa  etiam  firmamentum  appellatum  uoluit  existi- 
mari,  nisi  quia  interuallum  eius  diuidit  inter  quosdam  uapores 
aquarum  et  istas  aquas,  quae  corpulentius  in  terris  fluitant. 

15  et  nubes  quippe,  sicut  experti  sunt  qui  inter  eas  in  montibus 
arabularunt,  congregatione  et  conglobatione  minutissimarum 
guttarum  talem  speciem  reddunt :  quae  si  spissantur  amplius, 
ut  coniungantur  in  unam  grandem  plures  guttae  minimae, 
non  eam  patitur  aer  apud  se  teneri.  sed  eius  ponderi  ad  ima 

»  dat  locum,  et  haec  est  pluuia.  ergo  ex  aere,  qui  est  inter 
uapores  umidos,  unde  superius  nubila  conglobantur,  et  maria 
subterfusa,  ostendere  ille  uoluit  esse  caelum  inter  aquam  et 
aquam.  hanc  ergo  diligentiam  considerationemque  laude  di- 
gnissimam  iudico.    quod  enim  dixit.  neque  contra  fidem  est 

25  et  in  promtu  posito  documento  credi  potest. 

5  Matth.  6,  26      7  Matth.  16,  4 

1  adserere  E1  adseret  S  2  fuit]  esset  E1  ostenderet  El  3  appel- 
lare  E  6  manifestum  sit  uolare  6  7  inquit  caeli  PRbd  in- 
quid  JR  8  per  om.  Sl  9  sepe  S  decliua  Sl  declibia  PlRl  iuge- 
rum  b     10  ut]  et  E1     13  diuid&  S     14  corpolentius  S     15  cap.  V  E 

minu 

16  ambulauerunt  bd  congregatione"  P  conglobationem  P  **»»tissi- 
marum  R  notissimarum  (o  ex  u)  P  17  spassantur  P  18  minime  SRb 
19  non  om.  R  aput  ExPl  pondere  S  20  dat]  tad  El  plubia  El 
21  humidos  E*PR2Sbd  22  ille  eras.  in  R  23  considerationemquae 
(a  exp.  m.  1)  E       laudem  El        dignissimam  Ex  24  contra§e  (se 

txp.  m.  1)  S      25  promptu  PRSbd 


38  S.    AureliAugustini 

Quamquam  possit  uideri  non  inpedire  propria  pondera  ele- 
mentoruin,  quomodo  etiam  super  illud  sublime  caelum  possint 
esse  aquae  per  illas  minutias,  per  quas  etiam  super  hoc 
spatium  aeris  esse  potuerunt.  qui  quamuis  grauior  et  inferior 
summo  caelo  subiaceat,  procul  dubio  leuior  est  aquis,  et  5 
tamen,  ut  super  eum  sint  uapores  illi,  nullo  pondere  pro- 
hibentur.  sic  ergo  et  super  illud  caelum  potest  minutioribus 
guttis  leuior  halitus  umoris  extendi,  qui  pondere  cadere  non 
cogatur.  ipsi  quippe  subtilissima  ratione  persuadent  nullum 
esse  quamlibet  exiguum  corpusculum,  in  quo  diuisio  finiatur.  10 
sed  infinite  omnia  diuidi,  quia  omnis  pars  corporis  corpus 
est,  et  omne  corpus  habeat  necesse  est  dimidium  quantitatis 
suae.  ac  per  hoc  si  potest  aqua,  sicut  uidemus,  ad  tantas 
guttarum  minutias  peruenire,  ut  super  istum  aerem  uapora- 
liter  feratur,  qui  natura  leuior  est  aquis,  cur  non  possit  et  15 
super  illud  leuius  caelum  minutioribus  guttis  et  leuioribus 
inmanere  uaporibus? 

5.  Quidam  etiam  nostri  istos  negantes  propter  pondera 
elementorum  aquas  esse  posse  super  caelum  sidereum  de 
ipsorum  siderum  qualitatibus  et  meatibus  conuincere  moliuntur.  20 
idem  namque  adserunt  stellam,  quam  Saturni  appellant,  esse 
frigidissimam  eamque  per  annos  triginta  signiferum  peragere 
circulum  eo,  quod  superiore  ac  per  hoc  ampliore  ambitu 
graditur.  nam  sol  eundem  circulum  per  annum  conplet.  et 
luna  per  mensem  tanto,  ut  dicunt,  breuius  quanto  inferius.  25 
ut  spatio  loci  spatium  temporis  congruat.  quaeritur  itaque 
ab  eis,  unde  illa  stella  sit  frigida,  quae  tanto  ardentior  esse 
deberet,  quanto  sublimiore  caelo  rapitur.  nam  procul  dubio 
cum  rotunda  moles  circulari  motu  agitur,  interiora  eius  tardius 
eunt,  exteriora  celerius,  ut  maiora  spatia  cum  breuioribus  ad  30 

2  quomodo]  quominus  d  6  eum]  illu  b  7  illum  El  8  alitus  S 
habitus  ExPl  humoris  E2Sbd  9  ipse  S  11  infimtae  SB  17  im- 
manere  El  lSpost  propter  inc.  cap.  VI  E  19  posse  om.  B  sydere- 
um  S  21  iidem  d  22  frigidissima  El  'XXX*  B  23  euperior  Sd 
26  spacium  S  28  sublimior  ecaelo  S  29  rotunda  (0  ex  u  m.  1)  E 
mutu  i?1      30  post  exteriora  add.  eius  in  S        spacia  S 


deGenesiadlitteramlib.   II.  39 

eosdem  gyros  pariter  occurrant,  quae  autem  celerius  utique 
feruentius.  proinde  memorata  stella  magis  debuit  calida  esse 
quam  frigida;  quamuis  enim  suo  motu,  quoniam  grande 
spatium  est,  triginta  annis  totum  ambitum  permeet,  tamen 
5  caeli  motu  in  contrarium  rotata  uelocius,  quod  cotidie  necesse 
est  patiatur  —  sic,  ut  dicunt,  caeli  singulae  conuersiones  dies 
singulos  explicant  — ,  calorem  maiorem  debuit  caelo  concita- 
tiore  concipere.  nimirum  ergo  eam  frigidam  facit  aquarum 
super  caelum  constitutarum  illa  uicinitas,  quam  nolunt  cre- 

»°  dere,  qui  haec,  quae  breuiter  dixi,  de  motu  caeli  et  siderum 
disputant.  his  quidam  nostri  coniecturis  agunt  aduersus  eos. 
qui  nolunt  aquas  super  caelum  credere,  et  uolunt  eam  stellam 
esse  frigidam,  quae  iuxta  summum  caelum  circuit,  ut  ex  hoc 
cogantur  aquarum  naturam   iam  non  illic  uaporali  tenuitate, 

15  sed  glaciali  soliditate  pendere.  quoquo  modo  autem  et  quales- 

libet  aquae  ibi  sint,  esse  ibi  eas  minime  dubitemus;  maior 

est   quippe   scripturae  huius  auctoritas  quam  omnis  humani 

ingenii  capacitas. 

6.    Sed    animaduersum    est  a  quibusdam,   quod  nec   ego 

jo  dissimulandum  puto,  non  frustra,  cum  dixisset  deus:  fiat 
firmamentum  in  medio  aquarum,  et  sit  diuisio  inter 
aquam  et  aquam,  parum  uisum  esse  subiungere:  et  sic 
est  factum,  nisi  adderetur:  et  fecit  deus  firmamentum; 
et  diuisit  deus  inter  aquam,  quae  erat  super  firma- 

»  mentum,  et  inter  aquam,   quae  erat  sub   firmamento. 

20  Gen.  1,  6      23  Gen.  1,  7 

3  buo  om.  S  quoniam]  quam  b  4  est  om.  b  'XXX-  PR  per- 
meet]  perme  et  El  perimet  (m.  1  exp.  i  et  8.  I.  inter  e  et  t  a  add.)  P 
pcrmeat  Rl  per  metam  S  5  motum  P  motum  S  uelotius  R  cot- 
tidie  ES  6  ante  sic  ut  add.  quoniam  bd  sic  ut]  si  ut  E^PS  7  con- 
citatiorem  PRl  concitare  S  10  syderum  S  11  nostri  in  ras.  a.  m.  2  S 
aduersum  S  13  iuxta  om.  Sl  circuit  b  14  post  naturam  add.  cre- 
dere  b        non  iam  PRSbd  15  glatiali  SR        quoquo  modo]   quo- 

niodo  PRl  quo  b        qualeslibet  (s.  I.  m.  2  al  quaslibet)  E      16  ante  esse 
<idd.  cum  b        ibi  eas]  eas  ibi  PRbd        minim^  R  18  capatitas  R 

22  ease]  est  S      24  erant  S        supra  P      25  aqua  El 


40  S.   AureliAugustini 

quod  quidem  sic  intellegunt,  ut  personam  patris  declaratam 
esse  dicant  in  eo,  quod  scriptum  est:  et  dixit  deus:  fiat 
firmamentum  in  medio  aquarum,  et  sit  diuisio  inter 
aquam  et  aquam.  et  sic  est  factum,  ac  deinde,  ut  intel- 
legatur  filius  fecisse,  quod  a  patre  dictum  est,  ut  fieret,  5. 
arbitrantur  esse  subnexum:  et  fecit  deus  firmamentum 
et  diuisit  deus  et  cetera. 

Sed  cum  antea  legitur:  et  sic  est  factum,  a  quo  intelle- 
gimus  factum?  siafilio,  quid  opus  erat  iam  dicere:  et  fecit 
deus  et  quae  sequuntur?  si  autem  quod  scriptum  est:  et  10 
sic  est  factum,  a  patre  intellexerimus  factum,  non  iam 
pater  dicit  et  filius  facit,  et  potest  aliquid  pater  facere  sine 
filio,  ut  deinde  filius  non  hoc,  sed  aliud  similiter  faciat: 
quod  est  contra  catholicam  fidem.  si  autem  illud,  de  quo 
dicitur:  et  sic  est  factum,  hoc  idem  fit,  cum  itidem  dicitur:  15 
et  fecit  deus,  quid  prohibet  eundem  intellegere  facere  quod 
dixit,  qui  dixit,  ut  fieret?  an  etiam  excepto  eo,  quod  scriptum 
est:  et  sic  est  factum,  tantummodo  in  his  uerbis,  quibus 
dicitur:  et  dixit  deus:  fiat,  et  postea  dicitur:  et  fecit 
deus,  patris  et  filii  personam  uolunt  intellegi?  20 

Sed  quaeri  adhuc  potest,  utrum  quasi  iussisse  filio  patrem 
debeamus  accipere  in  eo,  quod  scriptum  est:  et  dixit  deus: 
fiat.  sed  cur  non  scriptura  curauit  ostendere  personam  etiam 
spiritus  sancti?  an  ita  trinitas  intellegitur :  et  dixit  deus; 
fiat.  et  fecit  deus.  et  uidit  deus,  quia  bonum  est?  25 
sed  non  conuenit  unitati  trinitatis,  ut  filius  quasi  iussus 
fecisse  intellegatur,  spiritus  autem  sanctus  nullo  sibi  iubente 
libere  uidisse  bonum  esse,  quod  factum  est.  quibus  enim 
uerbis  iuberet  filio  pater,  ut  faceret,  cum  ipse  sit  principale 

1  quod  otn.  IJi  quidam  EPRb  4  factum  est  b  6  arbitrantur 
(n  8.  I.  m.  1)  E  subnixum  R1  8  factum  est  b  9  iam  om.  S 
10  sequntur  E  secuntur  R  11  factum  est  b  12  aliquid  aliud  S 

13  alius  P1  om.  S  15  factum  est  b  hoc]  et  hoc  El  idem  fit] 
itidem  S  17  scriptum]  dictum  b  18  factum  est  b  20  fili  E 
21   quere  S         23  scriptura  non  Sbd  curabit  R        ostenderae  Pl 

etiam  personam  PRbd 


dc   Genesi   ad   litteram   lib.   II.  41 

uerbum  patris,  per  quod  facta  sunt  omnia?  an  eo  ipso,  quod 
scriptum  est:  fiat  firmamentum,  haec  ipsa  dictio  uerbum 
est  patris,  unigenitus  filius,  in  quo  sunt  omnia,  quae  creantur, 
etiam  antequam  creantur,  et  quidquid  in  illo  est,   uita  est, 

5  quia  quidquid  per  eum  factum  est,  in  ipso  uita  est,  et  uita 
utique  creatrix,  sub  illo  autem  creatura?  aliter  ergo  in  illo 
sunt  ea,  quae  per  illum  facta  sunt,  quia  regit  et  continet  ea ; 
aliter  autem  in  illo  sunt  ea,  quae  ipse  est.  ipse  enim  uita 
est,  quae  ita  in  illo  est,  ut  ipse  sit,  quoniam  ipse  uita  est 

io  lux  hominum.  quia  ergo  niliil  creari  posset  siue  ante  tempora, 
quod  quidem  non  est  creatori  coaeternum,  sh:e  ab  exordio 
temporum  siue  in  aliquo  tempore,  cuius  creandi  ratio,  si 
tamen  ratio  recte  dicitur,  non  in  dei  uerbo  patri  coaeterno 
coaeterna  uita  uiueret,  propterea  scriptura,  priusquam  insinuet 

i3  unamquamque  creaturam,  ex  ordine,  quo  conditam  dicitr 
respicit  ad  dei  uerbum,  prius  ponens:  et  dixit  deus:  fiat 
illud.  non  enim  inuenit  ullam  causam  rei  creandae,  quam  in 
uerbo  dei  non  inuenit  creari  debuisse. 

Non    ergo    deus   totiens   dixit:    fiat  illa   uel  illa  creatura, 

«o  quotiens  in  hoc  libro  repetitur:  et  dixit  deus.  unum  quippe 
uerbum  ille  genuit,  in  quo  dixit  omnia,  priusquam  facta  sunt 
singula;  sed  eloquium  scripturae  descendens  ad  paruulorum 
capacitatem  dum  insinuat  singillatim  genera  creaturarum  per 
singula  respicit  uniuscuiusque  generis  aeternam  rationem  in 

2i  uerbo  dei.  nec  illa  repetita  ille  tamen  repetit:  et  dixit 
deus.  si  enim  uellet  prius  dicere:  factum  est  firmamentum 
in  medio  aquarum,  ut  esset .  diuisio  inter  aquam  et  aquam, 
si  quis  ab  eo  quaereret,  quomodo  factum  esset,  recte  respon- 

1  cf.  Ioh.  1,  3      8  cf.  Ioh.  1,  3.  4 

4  creentur  FRSbd  quicquid  IPP^RS  est  post  illo  s.  I.  m.  1  P 
5  quicquid  E2P*RS  6  illo  E1  ergoj  enim  S  ergo  in  ras.  m.  1  E 
illa  Sl  7  qyae  quae  S  reg&  S  ea  ex  &  S  8  autem]  enim  S 
9  ipsa  uita  d  12  aliquo]  alico  R  14  insinuet]  insuat  PlR  15  quod  S 
22  scripturae]  scripture  (pture  in  ras.  m.  2)  R  scribentis  (8.  I.  m.  2  al 
scribentis)  E,bd  23  singulatim  d  24  respecit  E  25  ille]  illae  P 
26  diceret  E      28  quereret  S        rectae  R 


42  S.   AureliAugustini 

deret:  dixit  deus:  fiat,  id  est,  in  uerbo  dei  aeterno  erat,  ut 
fieret.  inde  igitur  incipit  narrare  unumquodque  factum,  quod 
etiain  post  facti  narrationem  quaerenti,  quomodo  factum  sit. 
in  reddenda  ratione  respondere  deberet. 

Cum  ergo  audimus:  et  dixit  deus:  fiat,  intellegimus,  5 
quod  in  uerbo  dei  erat,  ut  fieret.  cum  uero  audimus:  et  sic 
est  factum,  intellegimus  factam  creaturam  non  excessisse 
praescriptos  in  uerbo  dei  terminos  generis  sui.  cum  uero 
audimus:  et  uidit  deus,  quia  bonum  est,  intellegimus  in 
benignitate  spiritus  eius  non  quasi  cognitum,  posteaquam  10 
factum  est,  placuisse,  sed  potius  in  ea  bonitate  placuisse,  ut 
maneret  factum,  ubi  placebat,  ut  fieret. 

7.  Ac  per  hoc  manet  adhuc  causa  requirendi,  cur,  postea- 
quam  dixit:   et   sic  est  factum,  ubi  perfectio  iam  operis 
indicatur,  addidit:    et  fecit  deus,  cum  eo  ipso,  quod  ait:  is 
et  dixit  deus:  fiat  illud.  et  sic  est  factum,  iam  intelle- 
gatur  id   deum   dixisse   in   uerbo   suo,   et  factum   esse  per 
uerbum  eius,  atque  ibi  iam  non  solum  patris,  sed  etiam  filii 
possit   adparere   persona.    nam   si  propter   ostendendarn   filii 
personam  repetitur  ac  dicitur:  et  fecit  deus,  numquid  ergo  *o 
non   per   filium   congregauit   aquam   tertio   die,  ut  adpareret 
arida,  quia  ibi  non  dicitur :  et  fecit  deus  congregari  aquam,  aut : 
congregauit  deus  aquam?   sed  tamen  etiam  ibi,  posteaquam 
dixit:   et  factum  est  sic,  tunc  repetiuit  dicens:   et   con- 
gregata  est  aqua,  quae  est  sub  caelo.    numquid  etiam  ^ 
lux  non  per  filium  facta  est,  ubi  prorsus  nullo  modo  repetiuit? 
potuit  enim  et  illic  ita  dicere :  et  dixit  deus :  fiat  lux.  et  sic 

24  Gen.  1,  9 

2  igitur]  ergo  Bbd        inquipit  El        unumquidque  El       3  narratio- 
nera]  rationem  E>  quaerente  £        5  et  om.  E{       6  uero]  uer»o  (b 

er.)  E  8  praescribtos  E  perscriptos  SB,  (in  ras.)  P  10  benigni- 
tate*  (m  er.)  E  12  manere  El  14  operis  iam  Sbd  16  illud]  lux  E 
18  ubi  d  fili  E  19  fili  E  23  aquas  ES  25  post  caelo  sequitur 
in  congregatione"  undarti  in  S  26  prorsus  E{  prossus  B  nullo  (n 
in  ras.  m.  2)  E      27  et  ante  dixit  om.  S 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   II.  43 

est  factura.  et  fecit  deus  lucem.  et  uidit  quia  bona  est,  aut 
certe,  sicut  in  aquarum  congregatione,  ut  non  diceret:  et  fecit 
deus,  sed  tamen  iterum  repeteret:  et  dixit  deus:  fiat  lux.  et 
sic  est  factum  .  et  facta  est  lux.  et  uidit  deus  lucem  quia 
bona  est.  sed  nullo  modo  repetens,  posteaquam  proposuit: 
et  dixit  deus:  fiat  lux,  nihil  aliud  intulit  nisi:  et  facta 
est  lux,  ac  deinceps  de  placita  luce  et  diuisa  a  tenebris  et 
utroque  appellato  nominibus  suis  sine  ulla  repetitione  narrauit. 
8.  Quid  sibi  ergo  uult  in  ceteris  illa  repetitio  ?  an  eo  modo 

10  demonstratur  primo  die,  quo  lux  facta  est,  conditionem  spiri- 
talis  et  intellectualis  creaturae  lucis  appellatione  intimari 
—  in  qua  natura  intelleguntur  omnes  sancti  angeli  atque 
uirtutes  —  et  propterea  non  repetiuit  factum,  posteaquam 
dixit:    facta   est   lux,    quia   non   primo    cognouit  rationalis 

15  creatura  conformationem  suam  ac  deinde  formata  est,  sed  in 
ipsa  sua  conformatione  cognouit,  hoc  est  inlustratione  ueri- 
tatis,  ad  quam  conuersa  fomiata  est,  cetera  uero,  quae  infra 
sunt,  ita  creantur,  ut  prius  fiant  in  cognitione  rationalis 
creaturae  ac  deinde  in  genere  suo?  quapropter  lucis  conditio 

20  prius  est  in  uerbo  dei  secundum  rationem,  qua  condita  est, 
hoc  est  in  coaeterna  patri  sapientia,  ac  deinde  in  ipsa  lucis 
conditione  secundum  naturam,  quae  condita  est:  illic  non 
facta,  sed  genita,  hic  uero  facta,  quia  ex  informitate  formata . 
et  ideo  dixit  deus:   fiat  lux.    et  facta  est  lux,  ut,  quod 

25  ibi  erat  in  uerbo,  hic  esset  in  opere.  conditio  uero  caeli  prius 
erat  in  uerbo  dei  secundum  genitam  sapientiam,  deinde  facta 
est  in  creatura  spiritali,  hoc  est  in  cognitione  angelorum 
secundum  creatam  in  illis  sapientiam;    deinde  quod   caelum 

1  post  uidit  add.  dS  SE*         aut  —  u.  6  deus  otn  Pl  3  tamen] 

tantum  d  tamen  iterum  om.  P  4  lucem  om.  El  5  post  est  duo 
uerms  uacui  rel.  R  6  et  init.  om.  El  8  nulla  E  9  cap.  VII  E 
10  prima  b  quod  El  11  appellate  P1  entimare  PRl  12  angeli 
sancti  PRbd  14  racionalis  R  16  inlustratione  Rl  19  creature  S 
creaturae — suo  in  ras.  P    20  rationemq:  S      qua]  que  S    21  patris  E*Sb 

22  qua  PRbd  23  hic  inras.  m.  2E  25  esset]  ess.&  (e  8.  I  m.  2)  R 
28  creaturam  E        quod  om.  d 


44  S.   AureliAugustini 

factum  est,  ut  esset  iam  ipsa  caeli  creatura  in  genere  proprio, 
sic  et  discretio  uel  species  aquarum  atque  terrarum,  sic 
naturae  lignorura  et  herbarum,  sic  luminaria  caeli,  sic  ani- 
mantia  orta  ex  aquis  ac  terra. 

Neque  enim  sicut  pecora  solo  sensu  corporis  uident  angeli   * 
haec  sensibilia;  sed  si  quo  sensu  tali  utuntur,  agnoscunt  ea 
potius,   quae  melius  nouerunt  interius   in   ipso  dei  uerbo,  a 
quo  inluminantur,  ut  sapienter  uiuant,   cum    sit  in   eis  lux, 
quae  primo  facta  est,  si  lucem  spiritalem  in  illo  die  factam 
intellegimus.  quemadmodum  ergo  ratio,  qua  creatura  conditur,  10 
prior  est  in  uerbo  dei   quam  ipsa   creatura,   quae   conditur, 
sic  et  eiusdem  rationis  cognitio  prius  fit  in  creatura  intellec- 
tuali,  quae  peccato  non  tenebrata  est,  ac  deinde  ipsa  conditio 
creaturae.    neque  enim  sicut  nos  ad  percipiendam  sapientiam 
proficiebant  angeli,  ut  inuisibilia  dei  per  ea,  quae  facta  sunt,  i* 
intellecta   conspicerent  .  qui   ex   quo    creati  sunt,  ipsa  uerbi 
aeternitate    sancta   et  pia   contemplatione  perfruuntur   atque 
inde   ista  respicientes   secundum  id,  quod  intus  uident,  uel 
recte  facta  adprobant  uel  peccata  inprobant. 

Nec  mirum  est,  quod  sanctis  angelis  suis  in  prima  lucis  *> 
conditione  formatis  prius  deus  ostendebat,  quod  erat  deinceps 
creaturus.   neque  enim  intellectum  dei  nossent,  nisi  quantum 
ipse   monstrasset.    quis   enim   cognouit  intellectum   domini? 

15  cf.  Kom.  1,  20      22  cf.  Rom.  11,  34—36 
1  iam]  etiam  PRSbd  generi  E         2  et]  ut  et  (in  rcut.  m.  2)  E 

a 

speties  R  3  natura  S  herberum  S  6  sed  om.  b  si  (w  mg.  m. 
2  aJ  siC)  E        7  que  E        8  sit]  fit  ERl        10  intellegamus  PSRlbd 

a 

quemammodum  PRS  qu*  Rl  quae  S  conditor  S  12  in  om.  P 
13  tenebrata  non  bd  conditio]  cognitio  b  14  creaturae]  creare  Pl 
post   creaturae   add.   postea   in    genere   proprio  b  dl  sapientiam  S 

16  creati]  facti  b  uerbi  om.  b  17  contemplatione  (one  add.  m.  2)  S 
18  respicientes]  respicientes  [8.  I.  m.  2  af  de)  E  despicientes  PRPSbd 
dispicientes  Rx  19  rectae  R  21   deus  om.  El  22  creaturus 

(u   fin.  m.  1   mpra  i)    S  23   intellectum]   sensum  5  domini] 

dl  PR 


deGenesiadlitteramlib.    II.  45 

aut  quis  consiliarius  illi  fuit?  aut  quis  prior  dedit  illi,  et 
retribuetur  ei  ?  quoniam  ex  ipso  et  per  ipsum  et  in  ipso  sunt 
omnia.  ex  ipso  ergo  discebant  angeli,  cum  in  eis  fieret  cognitio 
creaturae  deinceps  faciendae,  ac  deinde  fieret  in  genere  proprio. 

*  Quapropter  iam  luce  facta,  in  qua  intellegimus  ab  aeterna 
luce  formatam  rationalem  creaturam,  cum  in  ceteris  creandis 
rebus  audimus:  et  dixit  deus:  fiat,  intellegamus  ad  aeterni- 
tatem  uerbi  dei  recurrentem  scripturae  intentionem.  cum  uero 
audimu?:    et  sic  est  factum,  intellegamus  in  creatura  in- 

10  tellectuali  factam  cognitionem  rationis,  quae  in  uerbo  dei  est, 
condendae  creaturae,  ut  in  ea  natura  prius  quodam  modo 
facta  sit,  quae  anteriore  quodam  motu  in  ipso  dei  uerbo 
prior  faciendam  esse  cognouit,  ut  postremo,  cum  audimus 
repeti  et  dici,   quod   fecit   deus,   iam  intellegamus  in  suo 

tf  genere  fieri  ipsam  creaturam.  porro  cum  audimus:  et  uidit 
deus,  quia  bonum  est,  intellegamus  benignitati  dei  pla- 
cuisse,  quod  factum  est,  ut  pro  modo  sui  generis  maneret, 
quod  placuit,  ut  fieret,  cum  spiritus  dei  superferebatur 
super  aquam. 

»  9.  Quaeri  etiam  solet,  quae  forma  et  figura  caeli  esse 
credenda  sit  secundum  scripturas  nostras.  multi  enim  multum 
disputant  de  his  rebus,  quas  maiore  prudentia  nostri  auctores 
omiserunt  ad  beatam  uitam  non  profuturas  discentibus  et 
occupantes,  quod  peius  est,  multum  pretiosa  et  rebus  salu- 

»  bribus  inpendenda  temporum  spatia.  quid  enim  ad  me  pertinet, 
utrum  caelum  sicut  sphaera  undique  concludat  terram  in 
media  mundi  mole  libratam,   an  eam  ex  una  parte  desuper 


1  illi]  eius  PBlSbd        dedit  ei  et  retribuetur  illi  (signa  adscr.  m.  2)  E 
2  in  om.  P  er.  B  5  qu*appx  (p  ex  p  m.  2)  B  7  audiuimus  Ex 

aeternitatem  PBSbd,    (s.    I.   m.   2    add.)   E:   aeterni  El  8  scrib- 

turae  E  9  audiuiraus  exp.  m.  1  E  10  factam]  facta  El  11  con- 
dendae]  conditae  PBl  natura]  creatura  SE2  13  facienda  EPS 

audiajmus  El  14  et]  ac  bd  21  nostras]  sc"as  S  22  his]  iis  d 
23  profutura  Pl  dicentibus  P  24  pretiosa]  prolixa  b  praetiosa  EPBS 
26  sphera  EPBS  sp^ra  b        undi  que  P        terra  El      27  ea  E1 


46  S.    AureliAugustini 

uelut  discus  operiat?  sed  quia  de  fide  agitur  scripturarum, 
propter  illam  causam,  quam  non  semel  commeraoraui,  ne 
quisquam  eloquia  diuina  non  intellegens,  cum  de  his  rebus 
tale  aliquid  uel  inuenerit  in  libris  nostris  uel  ex  illis  audierit, 
quod  perceptis  a  se  rationibus  aduersari  uideatur,  nullo  modo  & 
eis  cetera  utilia  monentibus  uel  narrantibus  uel  praenuntian- 
tibus  credat,  breuiter  dicendum  est  de  figura  caeli  hoc  scisse 
auctores  nostros,  quod  ueritas  habet;  sed  spiritum  dei,  qui 
per  eos  loquebatur,  noluisse  ista  docere  homines  nulli  saluti 
profutura.  t  10 

Sed,  ait  aliquis,  quomodo  non  est  contrarium  his,  qui 
figuram  sphaerae  caelo  tribuunt,  quod  scriptum  est  in  litteris 
nostris:  qui  extendit  caelum  sicut  pellem?  sit  sane  con- 
trarium,  si  falsum  est,  quod  illi  dicunt;  hoc  enim  uerum  est, 
quod  diuina  dicit  auctoritas,  potius  quam  illud,  quod  humana  u 
infirmitas  conicit.  sed  si  forte  illud  talibus  illi  documentis 
probare  potuerint,  ut  dubitari  inde  non  debeat,  demonstran- 
dum  est  hoc,  quod  apud  nos  de  pelle  dictum  est,  ueris  illis 
rationibus  non  esse  contrarium ;  alioquin  contrarium  erit  etiam 
ipsis  in  alio  loco  scripturis  nostris,  ubi  caelum  dicitur  uelut  *> 
camera  esse  suspensum.  quid  enim  tam  diuersum  et  sibimet 
aduersum  quam  plana  pellis  extensio  et  camerae  curua  con- 
uexio  ?  quodsi  oportet,  sicnt  oportet,  haec  duo  sic  intellegere, 
ut  concordare  utrumque  nec  sibimet  repugnare  inueniatur, 
ita  oportet  etiam  utrumlibet  horum  illis  non  aduersari  dispu-  $& 
tationibus,  si  eas  forte  ueras  certa  ratio  declarauerit,  quibus 

13  Ps.  103,  2      20  cf.  Es.  40,  22 

1  operiant  El  agitur  (a  in  ras.)  B  scribturarum  E  2  semel] 
simul  b  3  intellens  Sl  5  a  se  rationibus]  assertionibus  b  6  mo- 
mentibus  E1  pronuntiantibus   (anti  8.  I.  m.  1)  S,d         8  spiritus  E 

9  eos]  ipsos  PJRSbd  11  his]  iis  d  12  sperae  E  spherae  PS  spejre  b 
litteris]  libris  Sb  13  extendet  S        sit]  sit  (t  m.  1  super  c  8cr.)  P 

sic  &  sanae  B  16  sed  si  forte  om.  Pl  18  aput  E*B  est  de 
pelle  dictum  b  ueris  (e  supra.  i  m.  1)  P  21  caraera  PB  22  ca- 
mere  Pl  curba  J5?1  conbexio  E1  convexio  (v  s.  I.  m.  1)  P  23  sic- 
uti  PBSbd      26  eas  om.  Z1 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   II.  47 

docetur  caelum  sphaerae  figura  undique  esse  conuexum,  si 
tamen  probatur. 

Et  ilia  quidem  apud  nos  camerae  similitudo  etiam  secundum 
litteram  accepta  non  inpedit  eos  qui  sphaeram  dicunt.   bene 

5  quippe  creditur  secundum  eam  partem,  quae  super  nos  est, 
de  caeli  figura  scriptura  loqui  uoluisse.  si  ergo  sphaera  non 
est,  ex  una  parte  camera  est,  ex  qua  parte  caelum  terram 
contegit;  si  autem  sphaera  est,  undique  camera  est.  sed  illud, 
quod  de  pelle  dictum  est,  magis  urget,  ne  non  sphaerae,  quod 

10  humanum  est  forte  commentum,  sed  ipsi  nostrae  camerae 
aduersum  sit.  quid  autem  hinc  allegoriae  senserim,  Confes- 
sionum  nostrarum  liber  tertius  decimus  habet.  siue  igitur 
ita,  ut  ibi  posui.  siue  aliquo  alio  modo  intellegendum  sit 
caelum    sicut   pellis   extentum,    propter   molestos    et   nimios 

is  exactores  expositionis  ad  litteram  hoc  dico,  quod,  sicut  arbi- 
tror,  omnium  sensibus  patet  .  utrumque  enim  fortasse,  id 
est  et  pellis  et  camera,  figurate  intellegi  potest,  utrumque 
autem  ad  litteram  qucmodo  possit,  uidendum  est.  si  enim 
camera  non  solum  curua,  sed  etiam  plana  recte  dicitur,  pro- 

sofecto  et  pellis  non  solum  in  planum,  uerum  etiam  in  rotun- 
dum  sinum  extenditur.   nam  et  uter  et  uesica  pellis  est. 

10.  De  motu  etiam  caeli  nonnulli  fratres  quaestionem 
mouent,  utrum   stet   anne   moueatur.    quia,   si    mouetur,  in- 

11  Confession.  XIII  15 

1  spherae  EPS  sphaere  B  spere  b  figuram  E  undeque  P1 
2  probatur  et  illa  (sic  coni.J  b  3  camere  E  4  acceptam  El  sphe- 
ram  S  speram  EPB  spe/a  b  5  ea  parte  El  nos  (s  m.  1  *.  I.)  E 
6  scripturam  RSbd  spera  E  sphera  PES  speja  b  8  conteget  S 
contigit  PB1  spera  E  sphera  SB  sp^ra  b  undeque  P1  9  urguet  S 
sperae  E  spherae  PBS  sp^r^  b  10  nostri  El  camere  R  11  alle- 
goric^  PS  allegorice  E*Bbd      18  alio  aliquo  S      15  littera  E1      16  for- 

tasse]  forse  P1  id  est  om.  b  17  intellegi  figurat*e  E  18  autem] 
enim  S  19  curba  E1  rectae  B  20  nitundum  E1  21  post  uter 
add.  sicut  bd         uessica  B  ues  Pl  ante  pellis  add.  sicut  P,  quod 

in  B  eras.  est  22  cap.  VIII  E  etiam  ante  nonnulli  add.  E  ques- 
tionem  S         23  mobunt  El         anne]  an  bd         mouetur]  moueatur  b 


48  S.    AureliAugustini 

quiunt,  quomodo  firmamentum  est?  si  autem  stat,  quomodo 
sidera,  quae  in  illo  fixa  creduntur,  ab  oriente  usque  ad  occi- 
dentem  circumeunt  septentrionibus  breuiores  gyros  iuxta  car- 
dinem  peragentibus,  ut  caelum,  si  est  alius  nobis  occultus 
cardo  ex  alio  uertice,  sicut  sphaera,  si  autem  nullus  alius  s 
cardo  est,  uelut  discus  rotari  uideatur.  quibus  respondeo 
multum  subtilibus  et  laboriosis  rationibus  ista  perquiri,  ut 
uere  percipiatur,  utrum  ita  an  ita  sit:  quibus  ineundis  atque 
tractandis  nec  mihi  iam  tempus  est  nec  illis  esse  debet. 
quos  ad  suam  salutem  et  sanctae  ecclesiae  necessariam  utili-  10 
tatem  cupimus  informari.  hoc  sane  nouerint  nec  nomen  firma- 
menti  cogere,  ut  stare  caelum  putemus  —  firmamentum  enim 
non  propter  stationem,  sed  propter  firmitatem  aut  propter 
intransgressibilem  terminum  superiorum  et  inferiorum  aquarum 
uocatum  intellegere  licet  —  nec,  si  ueritas  caelum  stare  per-  13 
suaserit,  inpcdiri  nos  circuitu  siderum,  ne  hoc  intellegere 
possimus.  et  ab  ipsis  qulppe,  qui  haec  curiosissime  et  otio- 
sissime  quaesiuerunt,  inuentum  est  etiam  caelo  non  moto,  si 
sola  sidera  mouerentur,  fieri  potuisse  omnia,  quae  in  ipsis 
siderum  conuersionibus  animaduersa  atque  conprehensa  sunt.  ao 

11.  Et  dixit  deus:  congregetur  aqua,  quae  est  sub 
caelo,  in  congregationem  unam,  et  adpareat  arida. 
et  factum  est  sic  .  et  congregata  est  aqua,  quae  est 
sub  caelo,  in  congregationem  suam,  et  adparuit  arida. 
et   uocauit    deus    aridam    terram   et   congregationem  2;, 

21  Gen.  1,  9.  10 

2  sydera  S  in  om.  Pl  3  septetrionalibus  b  giros  S  5  sphera  PES 
spera  E  spera  b  6  cardo  est  alius  S  8  an]  an  non  bd  adque  2* 
9  iam  mihi  d  10  salutem  suam  PEbd  aeclesiae  E  12  caelum 
om.  b        13  firmitatem]  firmamentum  S        15  intellegere.  Licet  nec  P 

i 

ueritas  (u  $.  I.  m.   1)  E  16  inpedire  S  inpedire  P1        circuitu  b 

nec  SR2b  ne#  (c  er.)  E  17  possumus  PElb  haec  (*.  I.  w.  2  af  hoc)  E 
hoc  b  18  quaesierunt  PEbd  19  mouerentur]  uerterentur  Exbd 

20  conpraehensa  EE  21  quae  sub  caelo  est  Ebd  22  congregatione 
una  El  23  sub  caelo  est  PEbd  24  congregatione  E1  suam]  sua  E1 
unam  bd      25  congregationes  PE*bd 


de   Genesi   adlitteram  lib.   II.  49 

aquae  uocauit  mare.  et  uidit  deus,  quia  bonum  est. 
iam  de  hoc  opere  dei  propter  alterius  rei  quaerendae  necessi- 
tatem  in  primo  nostro  uolumine  satis  tractauimus.  hic  itaque 
breuiter    admonemus,   ut,   quem    forte    non   mouet.   quando 

5  species  aquarum  terrarumque  creata  sit,  quaerere.  accipiat 
isto  die  non  esse  factum,  nisi  ut  seceraerentur  haec  duo 
elementa  inferiora.  quem  uero  mouet,  cur  in  diebus  facta 
sit  lui  et  caelum,  extra  dies  autem  uel  ante  omnes  dies 
aqua  et  terra,  et  cur  ad  dei  uerbum  facta  sint  illa  dicente 

10  deo:  fiat,  haec  autem  deo  quidem  d.icente  discreta,  non  autem 
deo  dicente  facta  inueniantur:  habet,  quod  salua  fide  intellegat. 
scilicet  id,  quod  dictum  est  ante  dierum  enumerationem : 
terra  erat  inuisibilis  et  inconposita,  cum  commendaret 
scriptura,  cuiusmodi  terram  fecerat  deus,   quia  praedixerat: 

15  in  principio  fecit  deus  caelum  et  terram,  nihil  aliud 
his  uerbis  quam  materiae  corporalis  informitatem  insinuare 
uoluisse,  eligens  eam  usitatius  appellare  quam  obscurius,  si 
tamen  tardo  intellectui  non  subrepat,  ut,  materiam  et  speciem 
quia  uerbis  scriptura  separat,  conetur  haec  duo  etiam  tempore 

M  separare,  tamquam  prius  fuerit  materia  et  ei  temporis  inter- 
uallo  interposito  postea  sit  addita  species,  cum  deus  haec 
simul  creauerit  materiamque  formatam  instituerit,  cuius  in- 
formitatem  usitato,  ut  dixi,  uocabulo  uel  terrae  uel  aquae 
scriptura  praedixit.  terra  enim  et  aqua  etiam  suis  qualitatibus 

ss  id  existentia  quod  uidemus  tamen  propter  facilem  corruptionem 

3  lib.  I  12.  13      13  Gen.  1,  2      15  Gen.  1,  1 

1  aquarum  PElSbd  3  nostro  8.  I.  m.  1  B  4  ammonemus  PlB 
post  mouet  add.  quaerere  E*PBSbd  5  speties  B  sint  E1  quae- 
rere  om.  PBSbd  7  uero]  enim  b  8  autem  om.  E1  9  aquaruin 
(mm  exp.  m.  2)  E  10  dicente  quidem  deo  SBbd  dicente  deo  P  qui- 
•  dem  om.  P  discre^ta  (a  er.)  P  11  d6  *.  I.  m.  1  P  12  scilicet  (e 
sup.  i  a  m.  1)  P  enumerationem  dierum  b  13  inuisibilis]  in  P 
inanis  B  incomposita  EPBbd  16  his  8.  I.  m.  1  B  informitate* 
(m  er.)  B  17  elegens  P*Bl  18  materiam  (».  h  m.  2  al  em)  E 

19  qua  S       duo  haec  PBxbd       22  materiam  quae  B       24  predixit  S 
25  id  om.  S       exis^tentit,  (pr.  i  m.  2  ex  t,  s  in  ras.f  i  er.)  E 

XXVIIL  Ang.  sect.  III  pars  1.  4 


50  S.    AureliAugustini 

propinquiora  sunt  eidem  informitati  quam  caelestia  corpora. 
et  quoniam  per  enumerationem  dierum  iam  ex  informi  quae- 
que  formata  numerantur  et  ex  ista  corporali  materia  iam 
factum  caelum  narrauerat,  cuius  multum  distat  species  a  ter- 
renis,  iam,  quod  ex  ea  formandum  in  rerum  infima  parte 
restabat,  noluit  sub  his  uerbis  in  rerum  creatarum  ordinem 
inserere,  ut  diceretur:  fiat,  non  acceptura  ista  residua  infor- 
mitate  talem  speciem,  qualem  acceperat  caelum,  sed  iam 
inferiorem  et  infirmiorem  atque  informitati  proximam,  ut  his 
potius  uerbis,  cum  dicitur:  congregentur  aquae,  et:  ad-  i<> 
pareat  arida,  acceperint  haec  duo  species  proprias  istas 
notissimas  nobisque  tractabiles,  aqua  mobilem.  terra  inmobilem: 
ideo  de  illa  dictum  est:  congregetur,  de  hac:  adpareat; 
aqua  enim  est  labiliter  fluxa,  terra  stabiliter  fixa. 

12.  Et  dixit  deus:  germinet  terra  herbam  pabuli  is 
ferentem  semen  secundum  genus  et  secundum  simili- 
tudinem  et  lignum  fructiferum  faciens  fructum,  cuius 
semen  eius  in  ipso  in  similitudinem  suam  super  terram. 
et  factum  est  sic.  et  eiecit  terra  herbam  pabuli  semen 
habentem  secundum  suum  genus  et  secundum  simili-  *► 
tudinem  et  lignum  fructiferum  faciens  fructum. 
cuius  semen  eius  in  ipso  secundum  genus  super 
terram.  et  uidit  deus,  quia  bonum  est.  et  facta  est 
uespera,  et  factum  est  mane  dies  tertius.  hic  mode- 
ramen   ordinatoris    aduertendum   est,  ut,   quoniam    distincta  9» 

15  Gen.  1,  11—13 
2  quoniam  (am  in  ras.)  R     3  iam  er.  R     4  distant  El     5  infirma  PR l 
6  uoluit  b        creaturum  E1  creaturarum  E*PS  crefidarum  b        ordine  S 
9  infirmiorem  (in  exp,  m.  1)  E      11  duae  PS       propias  S      12  nobis 
quae  R  aquft  P  aqua»  R  terram  EPS  immobilem  EPR 

13  ante  ideo  add.  et  SRbd  ante  adpareat  add.  autem  d  14  la- 
uitur  El  15  pauuli  E1  16  genus  snura  S  18  eius  addidi  sec.  LXX  * 
in  ipso]  sit  in  ipso  bd  sit  ipsius  (sit  8.  I.  m.  2)  E  ipsius  SR  post  ipso 
tree  Utt.  er.  P  in]  secundum  bd  om.  PS  19  eiecit  terra]  eiecit  ds  ER* 
proiecit  ds  S  produxit  terra  PRlbd  20  suum  om.  d  genus  suum  b 
semilitudinem  P1  22  in  ipso]  in  sit  EPRS  insit  b  in  eo  sit  d  25  ordi- 
natores  Rl 


de    Genesi    ad    litteram    lib.    II.  51 

quaedam  creatura  est  herbarum  atque  lignorum  ab  specie 
terrarum  et  aquarum,  ut  in  elementis  numerari  non  possint, 
seorsum  de  illis  diceretur,  ut  exirent  de  terra,  et  seorsum 
illis  redderentur  illa  solita,  ut  diceretur:  et  factum  est  sic, 

5  ac  deinde  repeteretur,  quod  factum  est,  seorsum  quoque  in- 
dicaretur  deum  uidisse,  quia  bonum  est,  tamen,  quia  fixa 
radicibus  continuantur  terris  et  conectuntur,  ista  quoque  ad 
eundem  diem  pertinere  uoluerit. 

13.   Et  dixit  deus:   fiant   luminaria   in   firmamento 

io  caeli,  sic  ut  luceant  super  terram  in  inchoationem 
diei  et  noctis  et  ut  diuidant  inter  diem  et  noctem, 
et  sint  in  signa  et  in  tempora  et  in  dies  et  in  annos;  et 
sint  in  splendorem  in  firmamento  caeli,  sic  ut  luceant 
super  terram.    et   factum  est  sic.    et  fecit   deus  duo 

i*  luminaria  magna,  luminare  maius  in  inchoationem 
diei  et  luminare  minus  in  inchoationem  noctis,  et 
stellas:  et  posuit  ea  deus  in  firmamento  caeli.  sic  ut 
luceant  super  terram  et  ut  sint  in  inchoationem  diei 
et  noctis  et  ut  diuidant  inter  lucem  et  tenebras.   et 

to  uidit  deus,  quia  bonum  est.  et  facta  est  uespera,  et 
factum  est  mane  dies  quartus.  in  hoc  quarto  die  quae- 
rendum  est,  quid  sibi  uelit  ista  ordinatio,  ut  prius  uel  fierent 
uel  secernerentur  aqua  et  terra  priusque  terra  germinaret, 
quam  in  caelo  sidera  fierent.    neque  enim  possumus   dicere 

*3  electa  esse  quaeque  meliora,  quibus  dierum  series  ita  distin- 
gueretur,   ut  finis   et  medium   maxime.  ornatius   eminerent; 

9  Gen.  1,  14—19 

1    quedam  R  om.  El  creaturain   (m  exp.  m.  1)  R  4    illis 

s.  I.  m.  1  R  10  sicut  SR2  ut  bd  luceat  El  11  ut  om.  8  12  in  ante 
temp.  om.  EPSbd  in  dies]  dies  E  in  annos]  annos  ES  13  splendo- 
re  E  splendore*  R  sic  ut]  sicut  PSR2  ut  bd  15  incoationem  ElSl 
16  etjpr.  om.b  17  easESR2b  flrmamentum  S  sicut  SPR  ut  bd  18  in- 
choatione  E  19  ut  8.  I  m.  1  P  20  factum  (a*  a  s.  I.  m.  2)  E,PRSb 
uespere  SR2b  uespera»  P  22  quod  E  fiere*t  R  23  aquae  PSb 
et]  a  Pb  et  (in  ras.  w.  1)  R  priusque]  prius  quae  R  prius  quippe  S 
26  fines  ER2        emineret  S 

4* 


52  S.   AureliAugustini 

septem  quippe  dierum  medius  quartus  est.  occurrit  enim 
illud,  quia  septimo  die  non  est  facta  ulla  creatura.  an  forte 
lux  primi  diei  magis  respondet  ad  quietem  septimi,  ut  eo 
modo  concinentibus  finibus  iste  rerum  ordo  texatur  eminen- 
tibus  de  medio  luminibus  caeli?  sed  si  primus  dies  septimo  5 
concinit,  debet  ergo  et  secundus  sexto  concinere.  quid  autem 
simile  habet  iirmamentum  caeli  cum  homine  facto  ad  imaginem 
dei?  an  quia  caelum  totam  superiorem  mundi  partem  occupat, 
et  homini  in  totam  inferiorem  potestas  dominandi  tributa  est  ? 
sed  quid  agimus  de  pecoribus  et  bestiis,  quas  ipso  die  sexto  10 
in  sua  genera  terra  produxit?  quae  illis  cum  caelo  potest 
esse  conlatio? 

An  potius,  quoniam  primo  facta  intellegitur  lucis  nomine 
spiritalis  creaturae  formatio,  consequens  erat,  ut  corporalis 
quoque  creatura,  id  est  mundus  iste  uisibilis  fieret,  qui  factus  15 
est  biduo  propter  duas  partes  suas  maximas,  quibus  constat 
uniuersus,  caelum  scilicet  et  terram?  secundum  hanc  rationis 
conlationem,  qua  et  ipsa  uniuersa  creatura  spiritalis  et  corpo- 
ralis  saepe  caelum  et  terra  nominatur,  ita  ut  globus  quoque  iste 
turbulentioris  aeris  terrenae  parti  deputetur  —  exhalationibus  »0 
quippe  humidis  corporascit  —  si  quid  uero  tranquilli  aeris 
est,  ubi  uentosi  atque  procellosi  motus  non  possunt  existere, 
ad  caelestem  partem  pertineat,  post  hanc  uniuersitatem  molis 
corporeae  fabricatam,  quae  uno  loco  tota  est,  quo  conlocatus 

mo 

2  VII   (mo  add.  m.  2)  P        3  diei  s.  I  P        respondet  E1        post 
quietem  add.  diei  PRSbd  4  concinentibuBj  continentibus  Ex  con- 

cinnat  P1  concinjnantibus  Rl  conicientibua  S         finibus  om.  Pl         re- 
rum  om.  PRSbd  tessatur  I?1  5  dej  e  S         6  concinnet  PRl 

conci*nere    (n   er.)   R         8   qui  221  cael6  Rl  9  post  totam 

add.  m.  2  8.  I.  parte  E        10  ante  bestiis  add.  de  PSRlbd        11  suo 
genere  PRbd     12  conlatio  ^1  collatio  PR     13  primQ  b     16  uiduo  E1 

17  uniuersum  El  uniuersus  mundus  b        terra  E       hanc]  hanc  ergo  ^ 

18  conlationem  J^1^  collationem  PR        qua]  quae  S  om.  P        et  eras.  R 

M 

ipsa  om.  P1         uniuersa  om.  S         20  turbo  lentioris  Sl         terreni  b 
terraenae  (a  pr.  exp.  m.  1)  E  exalationibus  EPRS         23   per- 

teneat  PlRl      24  corporae  El  corporaee  S       conlocatus  E*S  locatus  b 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   II.  53 

est  mundus,  consequens  erat,  ut  inpleretur  partibus  intra 
nniuersum,  quae  de  loco  in  locum  congruis  motibus  agerentur. 
cuius  generis  herbae  atque  arbores  non  sunt.  radicibus  quippe 
istae  ftxae  sunt  terrae  et,  quamuis  habeant  motus  incremen- 

&  torum  suorum,  de  locis  tamen  propriis  non  mouentur  nisibus 
suis,  sed,  ubi  fixa  sunt,  ibi  aluntur  et  crescunt;  propterea 
magis  pertinent  ad  terram  quam  ad  genera  rerum,  quae  in 
aquis  et  terris  mouentur.  quia  ergo  uisibili  mundo  constituendo, 
hoc   est  caelo   et  terrae,  duo  sunt  adtributi  dies,  restat,  ut 

10  his  mobilibus  et  uisibilibus  partibus,  quae  creantur  intra 
illum,  tres  dies  reliqui  deputentur;  et  quia,  sicut  caelum 
prius  factum  est,  ita  prius  est  ordinandum  huiusmodi  partibus 
suis,  quarto  die  fiunt  sidera,  quibus  super  terram  lucentibus 
habitatio  quoque   inlustretur  inferior,  ne  habitatorcfs  eius  in 

15  habitationem  tenebrosam  inducantur.  et  ideo,  quia  infirma 
corpora  inferiorum  habitatorum  succedente  motibus  quiete 
reparantur,  factum  est,  ut  circumeunte  sole  diei  noctisque 
uicissitudine  propter  uicissitudinem  dormiendi  et  uigilandi 
potirentur,  nox  uero  illa  non  indecora  remaneret,  sed  lunae 

so  ac  siderum  luce  et  ipsos  consolaretur  homines,  quibus  plerum- 
que  operandi  est  nocturna  etiam  necessitas,  et  quibusdam 
animalibus,  quae  lucem  solis  ferre  non  possunt,  ad  sufficien- 
tiam  temperaretur. 

14.  Illud  autem,  quod  dictum  est:  et  sint  in  signa  et  in 

25  tempora  et  in  dies  et  in  annos,  quis  non  uideat,  quam 
obscure  positum  sit  quarto  die  coepisse  tempora,  quasi  supe- 

24  Gen.  I,  14 

3  haerbae  B  4  ista  PBSbd  fixa  PBSbd  6  alunntur  E  8  aquis 
(a  *.  /.  m.  1)  Pl  9  atributi  E  10  uisibilibus  Bl  11  prius  cae- 
lum  PBSbd  12  ornandum  Bbd  18  suis.  Quarto  (sic  distinguitj  b 
15  inducantur  B*  16  quietae  E1  17  reparatur  b  18  propter  uicissi- 
tndinem  om.  E1  19  poterentur  Pl  ante  non  9.  I.  m.  2  add.  ut  E 
non  S1         21  etiam  eat  b         etiam  nocturna  PBSbd         quidam  P1 

23temperarentur PBl  24  c.  VIIII E  in  fin.  om.  PBSbd  25  et  in  annos  et 
in  dies  E       in  ante  annos  om.  S      26  obscura  PB 


54  S.   AureliAugustini 

rius  triduum  sinc  tempore  praeterire  potuerit?  quis  igitur 
animo  penetrat.  quomodo  illi  tres  dies  transierunt,  antequam 
inciperent  tempora,  quae  quarto  die  dicuntur  incipere,  uel 
utrum  omnino  transierint  dies  illi?  an  circa  speciem  factae 
rei  dies  appellatus  sit  et  circa  priuationem  nox?  ut  nondum  5 
specie  formata  materia  nox  dicta  sit,  unde  formanda  erant 
cetera.  sicut  potest  quamuis  in  rebus  formatis  intellegi  tamen 
ex  ipsa  mutabilitate  infonnitas  materiae ;  non  enim  spatiis 
uel  locorum  quasi  remotior  uel  temporum  quasi  anterior 
discerni  potest.  an  potius  in  ipsa  re  facta  atque  formata  10 
eadem  mutabilitas,  hoc  est  deficiendi,  ut  ita  dixerim,  possit 
bilitas,  nox  appellata  sit,  quia  inest  rebus  factis,  etiamsi  non 
mutentur.  posse  mutari?  uespera  autem  et  mane  non  quasi 
per  tempdris  praeteritionem  et  aduentum,  sed  per  quendam 
terminum,  quo  intellegitur,  quousque  sit  naturaepropriemodus.  15 
et  unde  sit  naturae  alterius  consequenter  exordium?  an  aliqua 
alia  ratio  sit  horum  uerborum  diligentius  uestiganda? 

Quis  in  tantum  secretum  facile  inrumpat  et  quae  signa 
dicat,  cum  dicit  de  sideribus:  et  sint  in  signa?  neque  enim 
illa  dicit,  quae  obseruare  uanitatis  est,  sed  utique  utilia  et  20 
huius  uitae  usibus  necessaria,  quae  uel  nautae  obseruant  in 
gubernando  uel  omnes  homines  ad  praeuidendas  aeris  quali- 
tates  per  aestatem  et  hiemem  et  autumnalem  uernalemque 
temperiem.  et  nimirum  haec  uocat  tempora,  quae  per  sidera 
fiunt,  non  spatia  morarum,  sed  uicissitudines  adfectionum  25 
caeli  huius.  nam  si  aliquis  uel  corporalis  uel  spiritalis  motus 
conditionem  istorum  luminarium  praecessit,  ut  aliquid  a  futura 
expectatione  per  praesens  in  praeteritum  traiceret,  sine  tem- 

1  tridum  E  igitur]  ergo  bd  2  penetret  b  transierint  E^P^Rbd 
transire  potuerint  S  3  inquiperent  E1  5  sit]  est  S  pribationera  El 
nox]  nos  E1  6  nox]  nos  E{  7  formatis  (ati  in  ras.)  R  tamenj 
ctl  b  8  ex]  in  PSbd  ex  (in  ras.)  B  mutabilitatem  El  10  refecta  Sl 
12  rebus]  in  rebus  P6,  (in  eras.)  R  13  uesperae  S  15  quod  S 
propriae  PRSb   proprius  d  18    inrumpat  El         20   et  om.  PRlb 

it  rr 

22  bomine8  omnes  E       puidendos  b        aeris  om.  S       23  hiaemem  R 
24  nemirum  P1        uocat  Rl      25  uicissitudine  P      28  traiecerit  S 


d  e    G  o  n  e  s  i   a  d   1  i  1 1  e  r  a  m    1  i  b.  II.  55 

pore  esse  non  potuit.  et  quis  obtineat  non  fuisse  nisi  ab  ex- 
ordio  siderum  conditorum?  sed  certae  horae  et  dies  et  anni, 
quos  usitate  nouimus,  non  fierent  nisi  motibus  siderum. 
itaque  si  hoc  modo  intellegamus  tempora,  dies  et  annos,  ut 

s  articulos  quosdam,  quos  per  horologia  conputamus,  uel  in 
caelo  notissimos,  cum  ab  oriente  usque  in  meridianam  alti- 
tudinem  sol  insurgit  atque  inde  rursus  usque  in  occidentem 
uergit,  ut  possit  deinceps  aduerti  uel  lunam  uel  aliquod 
sidus  ab  oriente  statim  post  occasum  solis  emergere,  quod 

to  item  cum  ad  meridianam  caeli  uenerit  altitudinejn,  medium 
noctis  indicet,  tunc  scilicet  occasurum,  cum  sole  redeunte  fit 
mane;  dies  autem  totos  solis  ab  oriente  usque  ad  occidentem 
circuitus;  annos  uero  uel  istos  usitatos  solis  anfiractus,  non 
cum  ad  orientem,  quod  cotidie  facit,  sed  cum  ad  eadem  loca 

15  siderum  redit  —  quod  non  facit  nisi  peractis  trecentis  sexa- 
ginta  quinque  diebus  et  sex  horis,  id  est  quadrante  totius 
diei,  quae  pars  quater  ducta  cogit  interponi  unum  diem, 
quod  Romani  bissextum  uocant,  ut  ad  eundem  circuitum 
redeatur,  uel  etiam  maiores  et  occultiores  annos;  nam  con- 

20  pletis  aliorum  siderum  spatiis  maiores  anni  fieri  dicuntur  — : 
si  ergo  ita  intellegamus  tempora,  dies,  annos,  nemo  dubitat 
haec  sideribus  et  luminaribus  fieri.  ita  enim  positum  est,  ut 
incertum  sit,  utrum  ad  omnia  sidera  pertineat,  quod  dictum 
ests  sint  in  signa  et  in  tempora  et  in  dies  et  in  annos, 

1  quid  («.  I.  m.  2  al  s)  E        optineat  EP        2  sed  certae]  secut§  S 
certe  EP        ore  E1  3  usitat*e  (a  er.)  P        fierint  d       nisi  El 

4  itaque  om.  Bl  si  hoc  in  ras.  B  dies]  et  dies  S  et  annos 
om.  S  5  ante  articulos  add.  tempora  bd,  m.  2  add.  id  est  sicut  B 
orologia  ElSl  computarnus  E  6  notissimos]  notamus  S  7  insurgit 
(it  ex  &  m.  1)  S  8  uergit  (it  ex  &  m.  1)  S  luna  PBSbd  9  sydus  S 
10  meridianam]  mediam  E*PBSbd  11  occursurum  P1  12  totos  EK 
in  ro8.  B  totus  S  occidentem]  orientem  E*Pld  13  istos  om.  S 
anfractds  ^jB1  amfractus  6  14  cottidie  ES  15  trecentos  PlB  16  sexj 
tribus  S  oris  jR  17  pars  8.  I.  m.  1  B  18  bisextum  b  eundem] 
eum  P1  19  completis  Eb  21  ante  annos  add.  et  E*Sbd  dubitat 
a(t  tn  raa.)  B  24  in  tempora]  tempora  ElPBlbd  et  in  dies]  et  dies  J^1^1 
in  ante  annos  om.  S 


56  S.   AureliAugustini 

an  signa  et  tempora  ad  cetera,  dies  uero  et  anni  ad  soleni 
tantummodo. 

15.  Qualis  etiam  luna  facta  sit,  multi  loquacissime  inquirunt. 
atque  utinam  inquirentes  loquantur  ac  non  potius  docere 
conantes!  dicunt  enim  ideo  plenam  factam,  quia  non  decebat,  « 
ut  deus  inperfectum  aliquid  illo  die  faceret  in  sideribus,  quo 
scriptum  est,  quod  facta  sint  sidera.  qui  autem  resistunt, 
dicunt:  ipsa  ergo  debuit  prima  luna  dici,  non  quarta  decima; 
quis  enim  incipit  ita  numerare?  ego  autem  medius  inter  istos 
ita  sum,  ut  neutrum  adseram,  sed  plane  dicam,  siue  primam  10 
siue  plenam  lunam  deus  fecerit,  fecisse  perfectam.  ipsarum 
enim  naturarum  est  deus  auctor  et  conditor.  omnis  autem  res 
quidquid  progressu  naturali  per  tempora  congrua  quodammodo 
prodit  atque  explicat  etiam  ante  continebat  occultum,  si  non 
specie  uel  mole  corporis,  ui  tamen  et  ratione  naturae.  nisi  i& 
forte  arbor,  quae  per  hiemem  pomis  uacua  foliisque  nudata 
est,  tunc  inperfecta  dicenda  est,  aut  uero  in  primordiis  etiam 
suis,  cum  adhuc  nullum  fructum  dedisset,  inperfecta  erat  illa 
natura.  quod  non  tantum  de  arbore,  sed  nec  de  ipso  eius 
semine  recte  diceretur,  ubi  omnia,  quae  progressu  temporis  *> 
quodammodo  procedunt,  modis  inuisibilibus  latent.  quamquam 
si  aliquid  deus  inperfectum  fecisse  diceretur,  quod  deinde  ipse 
perficeret,  quid  reprehensionis  haberet  ista  sententia?  iure 
autem  displiceret,  si  id,  quod  ab  illo  inchoatum  esset,  ab  alio 
perfectum  esse  diceretur.  25 

Qui  ergo  de  terra  non  queruntur,  quam  fecit  deus,  cum  in 
principio  fecit  caelum  et  terram,  quia  inuisibilis  erat  et  incon- 
posita    et    postea   tertia   die   conspicua  redditur   atque   con- 

3  cap.  X  E  6  quo]  quod  El  7  est  om.  b  sunt  6  8  debuit 
ergo  S  9  inquipit  El  enumerare  Sbd  10  adseram  E1  11  per- 
fectum  E1  13  quicquid  E*SR  progressu   (u  in  ras.  m.  2)  R 

14  etsi  E*PRSbd  15  ui]  sui  RlPbd  et  om.  R*bd  20  quae]  q;  R 
22  fecisse  (i  sup.  e  m.  1)  P  28  repraehensionis  EPR  sentencia  R  sen- 
tial?1  24  esset]  esse  S  25  diceretur  (dicerentur  P)  esse  perfectum  PRSbd 
26  quid  S  quaeruntur  EPR1  27  ante  caelum  add.  deus  PRSbd 
terra  E1       incomposita  EPbd     28  tertio  PRSbd      componitur  EPRbd 


deGenesiadlitteramlib.   II.  57 

ponitur,  quid  sibi  de  luna  tenebras  faciunt  quaestionum?  aut 
si,  quod  de  terra  dictum  est,  non  temporis  interuallo,  cum 
simul  deus  materiam  rebus  concreauerit,  sed  narrationis 
di8tributione  intellegunt  dictum,  cur  in  hoc,  quod  etiam  oculis 

5  uideri  potest,  non  intuentur  integrum  corpus  habere  lunam 
et  tota  sua  rotunditate  perfectum,  etiam  cum  lumine  corniculato 
siue  incipiens  ad  terras  lucere  siue  desinens  fulget?  si  ergo 
lumen  in  ea  crescit  uel  perficitur  uel  minuitur,  non  luminare 
ipsum,  sed  illud,  quod  accenditur,  uariatur;  si  autem  ex  una 

10  sphaerulae  suae  parte  semper  lucet.  sed,  dum  eam  partem 
conuertit  ad  terram,  donec  totam  conuertat,  quod  a  prima 
usque  ad  quartam  decimam  fit,  crescere  uidetur,  semper  est 
plena,  sed  terrae  habitatoribus  non  semper  adparet.  haec  eadem 
ratio  est,  et  si  solis  radiis  inlustratur.  non  enim  potest  etiam 

i5  sic,  cum  soli  proxima  est,  nisi  lucidis  cornibus  adparere,  quia 

cetera  pars,  quae  tota  in  orbem  inlustratur,  non  est  ad  terras, 

ut  uideri  possit,  nisi  cum  soli  contraria  est,  ut  totum  terris 

adpareat,  quod  eius  inluminat. 

Non  desunt  tamen,   qui  non  eo  se  arbitrari  dicunt  lunam 

w  primitus  a  deo  quartam  decimam  factam,  quia  plena  facta 
credenda  est,  sed  quia  in  scripturis  dei  uerba  sic  habent: 
lunam  factam  in  inchoationem  noctis;  tunc  autem  noctis 
exordio  uidetur,  cum  plena  est,  alias  uero  et  per  diem  incipit 
uideri  ante  plenitudinem  et  in  progressu  noctis  tanto  ampliore 

25  quanto  minuitur.  sed  qui  per  inchoationem  noctis  non  intellegit 
nisi  principatum  —  nam  et  graecum  uerbum  hoc  magis  indi- 

22  Ps.  185,  9 

1  tenebras  de  luna  PR  3  materiam  rebus]  res  b  4  distributionem  ElPl 
distributionem  R  5  uidere  S  6  rutunditate  El  cornibulato  P 
corniculato  (nicu  in  ras.  m.  2)  R  7  inquipiens  El  8  crescet  PXR 
9  adcenditur  8  10  sperulae  ER  spherulae  PS  spe/ule,  b  partem 
(rtem  m.  2  in  ras.)  E  11  conuertet  S  quod  in  ras.  m.  2  E  12  ad 
oto.  b  fit]  fecit  S  14  si]  cum  S  sol  b  16  totam  S  inlu- 
strata  P1  17  possit  (t  8.  I  m.  1)  P  18  illuminatur  d  23  inquipi- 
unt  E1  24  anpliore  S         25  minuetur  S         26  et  hoc  b        magis 

hoc  S 


58  S.   AureliAugustini 

cat,  cum  dictum  est:  apx^v,  et  in  Psalmis  apertius  scriptum 
est:  solem  in  potestatem  diei,  lunam  et  stellas  in  potes- 
tatem  noctis  —  non  cogitur  a  quarta  decima  numerare  et 
credere  lunam  factam  primo  esse  non  primam. 

16.  Quaeri  etiam  solet,  utrum  caeli  luminaria  ista  conspicua.  5 
id  est  sol  et  luna  et  stellae,  aequaliter  fulgeant,  sed,  quod 
diuersis  interuallis  distent  a  terra,  propterea  diuersa  claritate 
magis  minusque  nostris  oculis  adpareant.  et  de  luna  quidem 
qui  haec  dicunt,  non  dubitant  eam  minus  lucere  quam  solem, 
a  quo  etiam  perhibent  inlustrari.  multas  autem  stellas  uel  10 
aequales  soli  uel  etiam  maiores  audent  dicere,  sed  longius 
positas  paruas  uideri.  et  nobis  quidem  potest  fortasse  sufficere. 
quoquo  modo  se  ista  res  habeat,  artifice  deo  condita  sidera. 
quamquam  teneamus  auctoritate  apostolica  dictum:  alia  gloria 
solis  et  alia  gloria  lunae  etalia  gloria  stellarum;  stella  ir> 
enim  ab  stella  differt  in  gloria.  sed  quia  possunt  adhuc 
dicere.  etiamsi  non  resistant  apostolo:  differunt  quidem  in 
gloria,  sed  ad  oculos  terrenorum,  aut,  quia  hoc  propter  resur- 
gentium  similitudinem  dicebat  apostolus,  qui  non  utique  ad 
oculos  aliter  erunt  et  in  se  aliter,  differunt  quidem  et  in  se  «o 
ipsis  sidera  in  gloria,  sed  tamen  nonnulla  sunt  etiam  sole 
maiora,  ipsi  uiderint,  quemadmodum  soli  tam  magnum  tribuant 
principatum,  ut  eum  radiis  suis  quasdam  stellas  et  eas  quidem 
principales,  quibus  amplius  subplicant  isti  quam  ceteris,  et  tenere 
dicant  et  retro  agere  a  cursu  proprio.  non  enim  fit  uerisimile  » 

2  Ps.  135,  8.  9      14  I  Cor.  15,  41 

1  arciin  El  archin  E*PBS  3  a  quartfi,  decima  Bl  numerari  ElS 
5  cap.  XI  E  6  quod  om.  b  7  distenta  S  8  minusque]  minusquod  S 
appareant  (n  s.  I.  m.  1)  S  9  hoc  S  minus  eam  PBSbd  solem] 
solet  E  10  illustari  b  autera]  etiam  in  ras.  m.  2  B  12  paruas] 
possint  S  13  quoquo]   qui  quoquo   b        artifice]   scimus  artifice   b 

15  pr.  et  om.  EPBbd  16  ab]  a  b  17  resistunt  S  18  terrae- 

norum  B  resurrectionum  S  19  qui]  quia  P  20  aliter.  Differunt 
(sic!)  b  22  quemammodum  Pl  tam  magnum  soli  S  24  amplius 
isti  quam  ceteris  supplicant  PBSbd  suplicant  EP         temere  (s.  I. 

m.  2  supra  me  8cr.  ne)  E    25  a  om.  E 


d  e    G  e  n  e  s  i    a  d   1  i  1 1  c  r  a  m   1  i  b.    II.  51) 

maiores  aut  etiam  aequales  uiolentia  radiorum  eius  posse 
superari.  aut  si  superiores  signorum  stellas  uel  septentrionum 
maiores  esse  adserunt,  quae  nihil  tale  a  sole  patiuntur,  cur 
istas    per     signa    circumeuntes     amplius    uenerantur  V     cur 

5  eas  signorum  dominas  perhibent?  etsi  enim  regradationes  illas 
siderum,  uel  fortasse  tarditates,  non  a  sole  fieri  quisque  con- 
tendat,  sed  aliis  occultioribus  causis,  soli  tamen  istos  in  suis 
deliramentis,  quibus  uim  fatorum  a  ueritate  deuii  suspicantur, 
praecipuara  tribuere  potestatem   ex   libris  eorum   certe  mani- 

io  festum  est. 

Sed  dicant  quod  uolunt  de  caelo  alieni  a  patre,  qui  est  in 
caelis;  nobis  autem  de  interuallis  et  magnitudine  siderum 
subtilius  aliquid  quaerere  talique  inquisitioni  rebus  grauioribus 
et  melioribus  tempus  necessarium  inpendere  non  expedit  nec 

i3  congruit.  et  melius  credimus  esse  ea  ceteris  maiora  luminaiia, 
quae  sancta  scriptura  ita  commendat:  etfecit  deus  duo 
luminaria  magna,  quae  tamen  non  sunt  aequalia.  nam  con- 
sequenter  dicit,  cum  ea  ceteris  praeposuerit,  inter  se  ipsa 
differre.  ait  enim:  luminare  maius  in  inchoationem  diei 

*>  et  luminare  minus  in  inchoationem  noctis.  certe  enim 
uel  hoc  concedent  oculis  nostris,  ut  ea  manifestum  sit  amplius 

.  ceteris  lucere  super  terram  nec  diem  clarere  nisi  luce  solis 
nec  noctem  tot  stellis  adparentibus  ita  lucere,  si  luna  desit, 
quemadmodum  praesentia  illius  inlustratur. 

25      17.  De  fatis   autem    qualeslibet   eorum   argutias   et   quasi 

16  Gen.  1,  16 
3  adserunt  El        solo  R      4  ista  PRd        signa]  singula  S      5  pro- 

«eptrm 

hibent  S  8  factorum  ES  deuiis  S  deui    (septem  exp.  m.  2)  E 

suapicuntur  P1  9  tribue  (fin.  uers.)  R  14  necessarium  tempus  PRSbd 
non]  nec  PRSbd  15  congruet  S  ea  esse  PRSbd  16  et  om.  EPR 
17  magna  luminaria  EPRb;  sed  cf.  pag.  51,  15  aequalia  (e  *.  I.  m. 

1)  E  19  differe  El  inchoatione  S  20  inchoationem  (m  exp.  m.  \)  S 
21  concedat  b  manifesta  S  22  caeteris  R  clarere]  clarere  super 
teiram  S  24  quemammodum  P*R  iulustratur  El  25  cap.  XII  E 
fa#tis  R  post  autem  add.  siderum  bd  qualeslibet  El  argutias] 
angustias  PRl,  in  marg.  b 


60  S.   AureliAugustini 

de  mathesi  documentorum  experimeiita,  quae  illi  owcots- 
XsajxaTa  uocant,  omnino  a  nostrae  fidei  sanitate  respuamus; 
talibus  enim  disputationibus  etiam  orandi  causas  nobis  auferre 
conantur  et  inpia  peruersitate  in  malis  factis,  quae  rectissime 
reprehenduntur,  ingerunt  accusandum  potius  deum  auctorem  * 
siderum  quam  hominem  scelerum.  sed  quod  animae  nostrae 
non  sint  natura  corporibus  ne  quidem  caelestibus  subditae, 
audiant  et  philosophos  suos;  quia  uero  terrenis  corporibus 
illa  corpora  superiora  non  ad  ea,  quae  ipsi  tractant,  potentiora 
sunt,  uel  hinc  aliquando  cognoscant,  quia,  cum  multa  corpora  10 
diuersorum  generum,  uel  animantium  uel  herbarum  et  arbusto- 
rum,  uno  simul  puncto  temporis  seminentur  unoque  puncto 
temporis  innumerabiliter  multa  nascantur,  non  tantum  diuersis, 
sed  etiam  isdem  terrarum  locis  tantae  sunt  uarietates  in  pro- 
gressibus,  in  actibus  et  passionibus  eorum,  ut  uere  isti,  sicut  15 
dicitur,  perdant  sidera,  si  ista  considerent. 

Quid  autem  insulsius  et  hebetius  quam,  cum  istis  rebus 
conuincuntur,  dicere  ad  solos  homines  sibi  subiciendos  fatalem 
stellarum  pertinere  rationem?  in  quibus  tamen  etiam  ipsi  de 
geminis  conuincuntur,  quorum  diuerse  uiuentium,  diuerse  2o 
felicium  uel  infelicium  diuerseque  morientium  easdem  plerumque 
constellationes  accipiunt,  quia,  etsi  interfuit  aliquid,  cum  de 
utero  funderentur,  in  nonnullis  tamen  tantum  interest,  quantum 

19  cf.  Gen.  25,  25 

1  matesi  P  om.  ES  eras.  in  R  experimentura  Pb  experinienta  (a 

in  ra8.)  R  apotelesmata  ESb  apotelismata  P  aputuelesmata  (tueles 
m.  2  in  ras.  quae  in  mg.  add.  al  apotelesmata)  R  2  nostre  S  re- 
spuimus  S  4  impia  E  5  repraehenduntur  ER  accusandum]  ad 
causandum  (in  mg.  al  accusandu)  b  6  hominum  scelera  b  scelerum] 
scelerum  commissorum  S  7  sit  E1  nature  (e  in  ras.  m.  2)  jR  nec  Eb 
subdite  S  8  philosphos  S         suos  (s  init.  s.  I.  m.  1)  S         quia] 

quid  R1  10  quia  om.  PRi  12  unoquoque  R  14  hisdem  EPR 
iisdem  bd  tante  R  progressibus]  professioujbus  (oni  exp.  m.  1)  E 
15  possessionibua  PRl  uere  isti]  uesti  S  16  considerant  d  17  quam 
om.  E1  18  sibi  om.  b  subitiendos  R  19  ipsis  SR*  20  gminis  El 
diuersae  ESPR  uiuorum  PR        diuersae  EPR      21  uel  infelicium 

om.  Pl        diuersaeque  EPRS      23  in  om.  El 


deGenesiadlitteramlib.   II.  Q\ 

ab  istis  conprehendi  conputatione  non  possit.  manus  sequentis 
Iacob,  dum  nascerentur,  inuenta  est  pedem  fratris  praecedentis 
tenens;  usque  adeo  sic  nati  sunt,  quasi  unus  infans  in  duplum 
prolixior  nasci  uideretur.  horum  certe  constellationes,  quas 
5  appellant,  nullo  modo  dispares  esse  potuerunt.  quid  ergo  uanius, 
quam  ut  illas  constellationes  intuens  mathematicus  ad  eundem 
horoscopum,  ad  eandem  lunam  diceret  unum  eorum  a  matre 
dilectum,  alterum  non  dilectum?  si  enim  aliud  diceret,  falsum 
profecto  diceret;   si  autem  hoc  diceret,  uerum  quidem,   sed 

10  non  secundnm  suorum  librorum  ineptas  cantiunculas  diceret. 
quodsi  huic  historiae,  quia  de  nostris  profertur,  nolunt  credere, 
numquid  et  naturam  rerum  delere  possunt?  cum  ergo  se  mi- 
nime  falli  dicant,  si  horam  conceptionis  inuenerint,  saltem 
sicut  homines  non  dedignentur  conceptum  considerare  gemi- 

15  norum. 

Ideoque  fatendum  est,  quando  ab  istis  uera  dicuntur,  instinctu 
quodam  occultissimo  dici,  quem  nescientes  humanae  mentes 
patiuntur.  quod  cum  ad  decipiendos  homines  fit,  spirituum 
seductorum  operatio  est:  quibus  quaedam  uera  de  temporalibus 

20  rebus  nosse  permittitur  partim  subtilioris  sensus  acumine, 
quia  corporibus  subtilioribus  uigent,  partim  experientia  calli- 
diore  propter  tam  magnam  longitudinem  uitae,  partim  sanctis 
angelis,  quod  ipsi  ab  omnipotente  deo  discunt,  etiam  iussu  eius 
sibi  reuelantibus,  qui  merita  humana   occultissimae   iustitiae 

25  sinceritate  distribuit.  aliquando  autem  idem  nefandi  spiritus  etiam 
quae  ipsi  facturi  sunt  uelut  diuinando  praedicunt.  quapropter 

1  conpraehendi  ER  posset  b  2  nascerentur  (n  fin.  s.  I.  m.  1)  E 
5  esse]  se  P  poterunt  Pb  potuenint  (pr.  u  in  ras.  m.  2)  R  7  oro- 
scopum  Ex  ad]  et  ad  b  matre]  mare  El  9  uerum]  et  uerum  S 
10  canticulas  8  11  storiae  El  proferuntur  P  13  horam  (h  in  ras. 
m.  2)  R  saltim  PSR1  14  hominis  R1  16  cap.  XIII  E  stinctu  P1 
17  mentis  PR  18  spiritum  ElS  19  operatio  est  (o  est  in  ras.  m.  2)  E 
uero  P  20  rebus  om.  P1  permittunt  P  permittuntur  6  promittitur  R 
partim]  partim  quia  Sbd  21  ante  quia  add.  partim  bd  subtilibus  ES 
partim — partim  in  mg.  inf.  m.  \  R  22  partera  R  a  sanctis  b  24  occul- 
tissime  PS  25  iidem  d  26  ipsi  quae  S  sunt  om.  P1  uelud  S 
praedicunt  (*up.  u m.  2  add.  al  a) E predicunt  P      quiapropter  (i  del. m.\)P 


62  S.    Aureli    Augustini 

bono  christiano  siue  mathematici  siue  quilibet  iupie  diuinan- 
tium,  maxime  dicentes  uera,  cauendi  sunt,  ne  consortio  daemo- 
niorum  animam  deceptam  pacto  quodam  societatis  inretiant. 
18.  Solet  etiam  quaeri,  utrum  caeli  luminaria  ista  conspicua 
corpora  sola  sint  an  habeant  rectores  quosdam  spiritus  suos,  5 
et,  si  habent,  utrum  ab  eis  etiam  uitaliter  inspirentur,  sicut 
animantur  carnes  per  animas  animalium,  an  sola  sine  ulla 
permixtione  praesentia.  quod  licet  non  facile  conprehendi  possit, 
arbitror  tamen  in  processu  tractandarum  scripturarum  oportuni- 
ora  loca  posse  occurrere,  ubi  nobis  de  hac  re  secundum  sanctae  10 
auctoritatis  regulas  etsi  non  ostendere  certum  aliquid,  tamen 
credere  licebit.  nunc  autem  seruata  semper  moderatione  piae 
grauitatis  nihil  credere  de  re  obscura  tetoere  debemus,  ne 
forte,  quod  postea  ueritas  patefecerit,  quamuis  libris  sanctis 
siue  testamenti  ueteris  siue  noui  nullo  modo  esse  possit  ad-  15 
uersum,  tamen  propter  amorem  nostri  erroris  oderimus.  nunc 
ad  librum  operis  nostri  iam  tertium  transeamus. 

LTBER  TERTIDS. 
1.  Et  dixit  deus:  educant  aquae  reptilia  animarum 
uiuarum  et  uolatilia  super  terram  secundum  firmamen-  20 
tum  caeli.  et  factum  est  sic.  et  fecit  deus  cetos  magnos 
et  omne  animal  reptilium,  quae  eduxerunt  aquaesecun- 

19  Gen.  1,  20—23. 

1  quilibet  (q  in  ras.  m.  2)  R  2  doemoniorum  S  8  inretiant  E* 
4  cap.  XIIII  E  5  quosdam  rectores  8  8  permixcione  R  pre^sen- 
cia  R  om.  b  post  licet  add.  in  praesenti  bd  facile  non  possit  con- 
prehendi  b        conpraehendi  ER  11  regulas]  litteras  6        certam  P 

12  pie  PRS        13  de  re]  debere  ^1  taemere  P        17  iam  om.  El 

Explicit  liber  secundus.  Incipiunt  capitula  libri  tertii  fol.  30  E  Explicit 
liber  secun|dus  do  gratias  sSper  (litt.  mai.  color)  fol.  39b  P  Explicit 
liber  secundus.  Incipit  liber  tertius  (litt.  mai.)  pag.  50b  S  fol.  63b  R 
fol.  16  C 

18  Explicuerunt  capitula.  Incipit  liber  tei-tius  fol.  31  E  Incipit  liber 
tertius  (litt.  mai.  rubr.)  fol.  40»  P  20  secundum]  secundum  (pr.  u  sup. 
e  m.  1)  P  et  secundum  6  21  coetos  ERl  coetus  PlSR2  22  quae 
(e  *.  I  m.  1)  E 


de   Genesi   ad   litteram    lib.   III.  63 

dum  genus  eorum,  et  omne  uolatile  pennatum  secun- 
dum  genus.  et  uidit  deus,  quia  bona  sunt.  et  benedixit 
ea  deus  dicens:  crescite  et  multiplicamini  et  inplete 
aquas  in  mari,  et  uolatilia  multiplicentur  superterram. 

5  et  facta  est  uespera,  et  factum  est  mane  dies  quintus. 
nunc  in  inferiore  parte  mundi  ea,  quae  spiritu  uitae  mouentur. 
fiunt,  et  primum  aquarum,  quod  aeris  qualitati  proximum 
elementum  est,  quia  huic  caelo,  in  quo  sunt  luminaria,  ita 
uicinus  est  aer,  ut  et  ipse  caeli  nomen  acceperit;  sed  nescio, 

10  utrum  etiam  firmamentum  possit  uocari.  dicuntur  autem  caeli 
pluraliter  in  una  eademque  re,  quae  dicitur  unum  caelum. 
nam  cum  in  hoc  libro  singulari  numero  dicatur  caelum,  quod  di- 
nidit  inter  aquas,'  quae  supra,  et  eas,  quae  infra  sunt,  in  illo 
tamen  psalmo,  et  aquae,  inquit,  quae  super  caelos  sunt, 

i>  laudent  nomen  domini.  et  caelos  caelorum  si  bene  intelle- 
gimus  sidereos  aeriorum,  tamquam  superiores  inferiorum,  et 
hos  in  eodem  psalmo  accipimus,  ubi  dictum  est:  laudate 
eum,  caeli  oaelorum,  satis  adparet  hunc  aerem  non  solum 
caelum,    sed  etiam  caelos  dici,   sicut  dicuntur  et  terrae,   nec 

20  aliud  significatur  quam  illa  quae  singulariter  terra  dicitur, 
quando  dicimus  orbem  terrarum  et  orbem  terrae. 

2.  Hos  etiam  aerios  caelos  quondam  perisse  diluuio  in 
quadam  earum,  quae  canonicae  appellantur,  epistula  legimus. 
neque  enim  umida  illa  natura,  quae  ita  concreuerat,  ut  cubitis 

25  quindecim  altissimorum  montium  transcenderet  uertices,  potuit 

14  Ps.  143,  4.  5     17  Ps.  148,  4    22  cf.  II  Petr.  3,  6    25  cf.  Gen. 
7,  20;  cf.  De  ciuit.  dei  lib.  XX  18 

1  pinnatuin  ElPl  2  genus  suum  b         3  deus  om.  R        inpletej 

implete  EPR  replete  Sbd  4  in  marij  maris  ER2  6  eaq;  R  7  et 
fiunt  b  qualitate  R  9  nomen  caeli  S  nomine  El  10  uocaui  Sl 
cap.  I  E  13  easj  easdem  6  easq;  R  14  inquid  P  caelos  (s  8. 
I.  m.  1)  R  15  intellegamus  PR  intelligamus  b  16  sidereos  E1  sy- 
derios  E*S  aereorum  b       18  post  hunc  Ut.  3  Utt.  P         ie#rem  P 

20  aliut  R  dicitur  terra  S  22  cap.  II  E  aereos  Pb  periisse  bd 
dijluuio  E  23  appellantur  (n  in  ras.  m.  2)  R  epistula»  (e  er;  ex 
u  m.  2  fec.  o)  E     24  humida  Ebd      25  potui  El 


64  S.   AureliAugustini 

ad  sidera  peruenire.  sed  quia  huius  aeris  umidioris,  in  quo 
aues  uolant,  uel  tota  uel  prope  tota  spatia  conpleuerat,  perisse, 
qui  fuerant,  caelos  in  illa  epistula  scribitur.  quod  nescio 
quemadmodum  possit  intellegi  nisi  in  aquarum  naturam 
pinguioris  huius  aeris  qualitate  conuersa;  alioquin  non  perierunt  5 
tunc  isti  caeli,  sed  sublimius  erecti  sunt,  cum  locura  eorum  aqua 
occuparet.  itaque  facilius  eos  secundum  illius  epistulae  aucto- 
ritatem  perisse  credimus  et  alios,  sicut  ibi  scribitur,  repositos 
extentis  uidelicet  exhalationibus,  quam  sic  erectos,  ut  eis 
superioris  caeli  natura  ioco  suo  cederet.  10 

Oportebat  itaque,  ut  in  creandis  habitatoribus  inferioris 
huius  mundi  partis,  quae  saepe  terrae  nomine  tota  comme- 
moratur,  prius  producerentur  ex  aquis  animalia,  postea  uero 
de  terra,  quod  ita  sit  aeri  aqua  similis,  ut  eius  exhalationibus 
pinguescere  probetur,  ut  et  spiritum  procellae  faciat,  id  est  15 
uentum  et  nubila  contrahat,  et  possit  uolatus  auium  sustinere. 
quapropter  etiamsi  uerum  dixit  quidam  saecularium  poetarum : 
nubes  excedit  Olympus,  et:  pacem  magna  tenent,  quia 
perhibetur  in  Olympi  uertice  aer  esse  tam  tenuis,  ut  neque 
nebulis  obumbretur  nec  turbetur  uento  nec  sustentare  alites  20 
possit  nec  ipsos,   qui  forte   ascenderint  homines,  crassioris 

7  cf.  II  Petr.  3,  5—7        18  Lucani  Pharsalia  2,  271.  273       19  cf. 
Au#.  De  ciuit.  dei  XV  17 

1    quia*  (m   er;  i  8.  I  m.  1)  P  humidioris   ESbd  2   uo- 

lant  El  uolitant  E*PRSbd  compleuerat  Ebd  periisse  bd  8  illa] 
ipsa  C  4  quemammodum  EPR  5  pinguioris  (i  med.  s.  I.  m.  I)  E 
non]  nono  (0  fin.  exp.  m.  1)  E         7  occupauerat  d  epistulae  El 

8  periisse  bd  credimus  periisse  b  9  extentis]  extenuatis  R*bd 

exalationibus  ElPRSC  «erectos  (a  er.)  P  ei  PRC  10  superiori- 
bus  b  ce^deret  S  succederet  6  11  oportet  b  12  partis  (i  ex  e)  E, 
(i  sup.  e  m.  1)  S  sepe  SR  terra  PRl  conmemoratur  P  14  aeri 
(i  8up.  e  m.  1)  P  exalationibus  ElP  exaUationibus  (t  er.)  R  15  et 
$.  I.  m.  1  R  procellae  (a  s.  I.  m.  1)  P  16  abium  P  18  nubis 
Weber  Luc.  Phars.  excedet  S  magna  cod.  Lue.  in  ed.  Weber:  mag- 
nam  EPRSCb  suiuma  d  tenet  PRlC  19  perbibentur  Sl  prohibetur  U1 
tinuisP1  20  nebulis]  nubibus  PR^Cbd  nec]  neque  (bis)  bd  alites 
(s  in  ras.  m.  2)  R        21  neque  bd       ascenderent  PR        crassiores  S 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   III.  05 

aurae  spiritu  alere,  sicut  in  isto  aere  consuerunt,  tamen  et 
ipse  aer  est,  unde  aquis  uicina  qualitate  diffunditur,  et  pro- 
pterea  ipse  quoque  in  humidam  naturam  conuersus  diluuii 
tempore  creditur.  neque  enim  arbitrandum  est  aliquid  de 
5  spatiis  siderei  caeli  usurpasse,  cum  omnes  etiam  altissimos 
montes  aqua  transcenderat. 

3.  Quamquam  de  conuersione  elementorum  etiam  inter 
ipsos,  qui  haec  otiosa  cura  subtilissime  perscrutati  sunt,  non 
paruav  quaestio  est.    alii  enim  dicunt  omnia  in  omnia  posse 

io  mutari  atque  conuerti ;  alii  uero  esse  aliquid  omnino  proprium 
singulis  perhibent  elementis,  quod  in  alterius  elementi  quali- 
tatem  nuilo  modo  uertatur.  unde  suo  loco  fortasse,  si  dominus 
uoluerit,  diligentius  disputabimus ;  nunc  autem,  quod  ad  prae- 
sentem  sermonem   adtinet,   haec   commemoranda  existimaui. 

i5  ut  intellegamus  seruatum  esse  ordinem  rerum,  quo  prius 
oportuit  aquarum  animalia  quam  terrarum  creata  narrare. 

Et  nullo  modo  arbitrandum  est  praetermissum  esse  in  hac 
scriptura  ullum  mundi  huius  elementum,  cum  quattuor  notis- 
simis  eum  constare  persuasum  sit,  quia  uidetur  hic  caelum 

so  et  aqua  et  terra  commemorari,  de  aere  autem  taceri.  con- 
suetudo  quippe  nostrarum  scripturarum  est  aut  caeli  et  terrae 
nomine  mundum  appellare  aut  interdum  addere  et  mare.  aer 
itaque  uel  ad  caeium  pertinere  intellegitur,  si  qua  sunt  in 
eius  superioribus  partibus  tranquillissima  et  pacatissima  spatia, 

25  uel  ad  terram  propter  hunc  turbulentum  et  caliginosum  locum, 

1  consueuerunt  bd  et  tamen  Plb  3  umidam  PR  dillubii  (b 
in  u  mut.)  E  dilui  22  *  4  aliquid]  aliud  b  5  siderei  (ei  in  ras.  m.  2)  E 
siderii  Rl  7  cap.  IH  E  8  hic  b  odiosa  El  cura]  curiositate  SC 
subtilissime  El  praescrutati  PRSC  11  elimentis  PRl  12  fortasse 
(fortassis  bd)  suo  loco  PRbd  13  disputauimus  (m.  2  u  med.  in  b  mut. 
et  8.  I.  add.  ai  declarabimus)  E,S  ad  (d  8.  I.  m.  1)  R  14  hic  b 
commemoranda*  (m  er.)  P  15  quo]  quod  El  16  post  terrarum  add. 
natura  P,  quae  uox  er.  est  m  R  narrare  (narrari  d)  creata  PRCbd 
17  Et  nullo]  nec  ullo  PRSbd  19  costare  El  20  aquam  et  terram  PR*b 
commemorare  b  tacere  PRlb         21  nostrarum  (no  *.  I.  m.  1)  E 

aut]  aut  ut  (ut  exp.  m.  1)  S       et]  aut  b      22  addere  (re  *.  I.  m.  1)  P 
24  et  pacatissima  om.  Pl      25  turbolentum  S 

XXVIII.  Aug.  scct.  III  p*r*  i.  5 


(36  S.    AureliAugustini 

qui  humida  exhalatione  pinguescit,  quamuis  et  ipse  saepius 
caeli  nomine  nuncupetur.  ac  per  hoc  non  scriptum  est: 
producant  aquae  reptilia  animarum  uiuarum,  et  producat  aer 
uolatilia  uolantia  super  terram,  sed  utrumque  hoc  animantium 
genus  ex  aquis  productum  esse  narratur.  quidquid  ergo  aqua-  5 
rum  siue  labiliter  undosum  et  fluidum  est  siue  uaporaliter 
tenuatum  atque  suspensum,  ut  illud  reptilibus  animarum 
uiuarum,  hoc  uolatilibus  adpareat  distributum,  utrumque 
tamen  humidae  naturae  deputetur. 

4.    Ideoque    sunt    etiam,    qui    subtilissima    consideratione  1» 
quinque  istos  manifestissimos  corporis  sensus  secundum  quat- 
tuor  usitata   elementa  ita  distinguant,  ut  oculos  ad  ignem. 
aures  ad  aerem  dicant  pertinere.  olfaciendi  autem  gustandique 
sensum  naturae  humidae  adtribuunt :  et  olfactura  quidem  istis 
exhalationibus  humidis,  quibus  crassatur  hoc  spatium,  in  quo  w 
aues  uolitant,  gustatum  uero  istis  fluxibilibus  et  corpulentis 
humoribus.    nam    quaecumque    in    ore    sapiunt,    ipsius   oris 
humori   commiscentur,  ut  sapiant,   etiamsi  arida  cum   acci- 
perentur  fuisse   uideantur.    ignis  tamen  omnia  penetrat,  ut 
motum  in  eis  faciat.    nam  et  humor  priuatione  caloris  con-  »> 
gelascit  et,   cum  possint  feruescere   elementa  cetera,   ignis 
frigescere  non  potest;   facilius   quippe   extinguitur,  ut  ignis 
non  sit,  quam  Mgidus  manet  aut  fit  alicuius  frigidi  contactu 
tepidior.    tactus  autem,  qui  est  quintus  in  sensibus,  terreno 

1  exalatione  ElPBSC  sepius  S  2  nuncupetur]  appelletur  C  est] 
esse  in  ras.  m.  2  B  4  sed  et  E  5  quicquid  E*SB  6  fluuidum  PBSC 
uaporabiliter  C  9  umidae  S  deputatur  PBSCbd  10  caj).  HII  E 
qui»  (b  er.)  B        subtilissima  EK  (s  init.  8.  I.  m.  1)  B        12  ut]  et  E 

13  olefaciendi  E,  (post  1  er.  e)  PB  14  naturae  sensum  E  umidae  S 
ol#factum  B  quidam  Bl  15  exalationibus  ^1^  16  gustuin  E^B^Clt 
corpolentis  S  17  umoribus  S  #oris  (h  er.)  S  18  umori  S  sapi- 
unt  P  19  cap.  V  E  20  urnor  S  pribatione  El  21  cetera  leg. 
ante  feruescere  in  S  feruescere]  frigescere  b  cetera  elementa  PBbd 
ignis  frigescere]  ignescere  JP1  22  frigescere  in  ras.  m.  2  B  28  frigidus] 
frigus  El  manet  ElPl:  maneat  E*P2BSbd  fit]  sit  Bbd  fiat  SC 
24  terraeno  E 


de   Genesi   adlitteram   1  i  b.  III.  67 

elemento  magis  congruit ;  proinde  per  totum  corpus  animantis, 
quod  maxime  ex  terra  est,  quaeque  tacta  sentiuntur.  dicunt 
etiam  nec  uideri  sine  igne  posse  aliquid  nec  tangi  sine  terra, 
ac  per  hoc  elementa  omnia  in  omnibus  inesse,  sed  unum- 
5  quodque  eorum  ex  eo,  quod  amplius  habet,  accepisse  uoca- 
bulum;  ideo  autem  caloris  priuatione,  cum  corpus  nimie 
frigescit,  obtundi  sensum,  quia  motus  pigrescit,  qui  ex  calore 
inest  corpori,  dum  ignis  aerem  et  aer  humida  et  humor 
terrena  quaeque  adficit,  subtilioribus  scilicet  crassiora  pene- 

io  trantibus. 

Quanto  autem  quidque  subtilius  est  in  natura  corporali, 
tanto  est  uicinius  naturae  spiritali  quamuis  longe  distante 
genere,  quandoquidem  illud  corpus  est,  illud  non  est. 

5.  Ac  per  hoc,  quoniam  sentire  non  est  corporis,  sed  animae 

15  per  corpus,  licet  acute  disseratur  secundum  diuersitatem  cor- 
poreorum  elementorum  sensus  esse  corporis  distributos,  anima 
tamen,  cui  sentiendi  uis  inest,  cum  corporea  non  sit,  per 
subtilius  corpus  agitat  uigorem  sentiendi.  inchoat  itaque 
motum  in  omnibus  sensibus  a  subtilitate  ignis,  sed  non  in 

20  omnibus  ad  idem  peruenit.  in  uisu  enim  peruenit  represso 
calore  usque  ad  eius  lucem,  in  auditu  usque  ad  liquidiorem 
aerem  calore  ignis  penetrat;  in  olfactu  autem  transit  aerem 
purum  et  peruenit  ad  humidam  exhalationem :  unde  crassior 
haec  aura  subsistit.    in  gustatu  et  hanc  transit  et  peruenit 

35  usque  ad  humorem  corpulentiorem :  quo  etiam  penetrato  atque 

2  tacta]  acta  El  post  dicunt  add.  m.  2  in  ras.  enl  E  4  aelementa  P 
unumquodque  (d  8.  I.  m.  1)  E  6  pribatione  E1  priuatione*  (m  er.)  P 
nimi*e  (a  er.)  EP  nimie,  S  7  obtundi  E1  8  ignis  (gn  m.  2  in  ras.)  E 
umida  El  9  terr»ena  (a  er.)  E  subtilioribus  Ex  scilicet  &  crassi- 
ora  S*  11  quique  E1  subtilius  El  12  est  <m.  S  13  iUut  Jm.P1 
14  cap.  VI  E      ac]  ad  Ex    15  diseratur  E^B      corpor«eorum  (a  er.)  PB 

18  subtilius  El         sentiendi  id  est  per  ignem  S        inchoat.  Itaque  S 

19  motu  S  subtilitate  El  20  repraesso  R  22  calorem  (m  exp.  m. 
1)  P  calore»  (m  er.)  S  calore  (a  ex  o  m.  1)  E  olfacto  PRl  23  ad] 
usque  ad  b  umidam  El  exalationem  ElSR  exaUatiohem  (t  er.)P 
24  gustum  E2  gustu  Cb  et  hanc]  autem  b  25  umorem  El 
corpolentiorcm  S        penetrato  (o  in  ras.  m.  2)  E 

5* 


68  S.   AureliAnguetini 

traiecto,  cum  ad  terrenam  grauitatem  peruenit,  tangendi  ulti- 
mum  sensum  agit. 

6.  Non  igitur  ignorabat  naturas  elementorum  eommque 
ordinem,  qui  cum  uisibilium,  quae  intra  mundum  in  elementis 
natura  mouentur,  conditionem  introduceret  prius  caelestia  5 
luminaria,  deinde  aquarum  animantia.  terrarum  autem  postrema 
narrauit,  non  quod  aerem  praetermiserit,  sed  quod  purissimi 
et  quietissimi  aeris,  ubi  uolare  aues  non  posse  dicuntur,  si 
qua  sunt  spatia  caelo  superiori  coniunguntur  et  caeli  nuncu- 
patione  in  scripturis  ad  superiorem  mundi  partem  pertinere  10 
intelleguntur,  ut  terrae  nomine  uniuersaliter  hoc  totum  signi- 
ficetur,  ei  quo  incipit  deorsum  uersus:  ignis,  grando.  nix, 
glacies,  spiritus  tempestatis  et  omnes  abyssi,  donec 
perueniatur  ad  aridam,  quae  proprio  nomine  terra  dicitur.  aer 
itaque  superior  ille,  siue  quod  ad  caelestem  mundi  pertinet  15 
partem,  siue  quod  nullum  habet  uisibilem  habitatorem.  de 
qualibus  nunc  sermo  narrantis  est,  neque  praetermissus  est 
caelo  nominato  neque  adnumeratus  in  creandis  animalibus; 
iste  uero  inferior,  qui  excipit  exhalationes  humidas.  maris  ac 
terrae  et  ad  sustinendas  aues  quodammodo  crassatur,  nonnisi  20 
ex  aquis  accipit  animalia.  quod  enim  eius  humidum  est.  hoc 
portat  alitum  corpora,  quae  ita  nituntur  pennis  uolantes, 
quemadmodum  pisces  quibusdam  suis  alis  natantes. 

7.  Proinde   scienter  tamquam   spiritus  dei,   qui  scribenti 
aderat,  ex  aquis  dicit  producta  uolatilia.  quarum  natura  biper-  » 
titum  locum   sortita  est:  inferiorem  scilicet  in  unda  labili, 

12  Ps.  148,  8.  9 

3  Non  igitur  om.  El  6  postremo  G  9  spacia  R  11  ut]  et  (*.  I. 
m  2  a!  ut)  E  12  inquipit  El  13  glaties  SR  15  ille  superior  PRSbd 
16  post  quod  duo  uocdb.  er.  R  18  caelo]  de  cf  lo  b  annumeratus  «  b 
19  excepit  E  exalationes  &SR  21  accepit  F1  22  alitum  P1 
pinnis  E*P  23  quemammodum  PlRS  25  quarum]  aqnarum  (a  init. 
8.  I.  m.  1)  P  ♦quarum  (a  eras.)  R  aqnarnm  enim  b  aqnarnm  qu^  C 
qnornm  d;  ef.  de  Genesi  contra  Man.  eap.  15  et  de  Genesi  ad  litteram 
libri  imperfecti  cap.  14  bipartitnm  bd  26  inferiori  El  labili  E 
labili  (la  in  ras.)  R  labi  S 


de  Genesi  ad  litteram  lib.  m.  69 

superiorem  uero  in  aura  flabili,  illum  deputatum  natantibus, 
istum  uolantibus.  sicut  liuic  elemento  congruos  duos  etiam 
sensus  animalibus  datos  uidemus:  olfactum  explorandis  uapori- 
bus,  gustatum  explorandis  liquoribus.  quod  enim  et  tactu 
&  aquas  uentosque  sentimus,  hoc  est,  quod  terrae  solidum 
omnibus  admiscetur  elementis;  sed  in  his  crassioribus  sen- 
titur  amplius,  ita  ut  etiam  tangendo  contrectari  ualeant.  ideo- 
que  et  ista  in  duabus  maximis  mundi  partibus  generali  terrae 
nomine    conplectuntur,    sicut  ille   psalmus    ostendit,    omnia 

10  superiora  ab  illo  principio  enumerans:  laudate  dominum 
de  caelis.  omniaque  inferiora  ab  alio  principio:  laudate  do- 
minum  de  terra:  ubi  et  spiritus  tempestatis  nominantur  et 
omnes  abyssi  et  ignis  iste,  qui  urit  tangentem,  quia  de 
terrenis  et  humidis  motibus  ita  existit,  ut  subinde  uertatur 

u  in  aliud  elementum.  et  quamuis  naturae  suae  sursum  nitendo 
indicet  adpetitum,  in  caelestem  tamen  superiorem  tranquilli- 
tatem  non  possit  euadere,  quia  multo  aere  superatus  et  in 
eum  conuersus  extinguitur  .  ac  per  hoc  in  ista  rerum  parte 
corruptibiliore  atque  pigriore  turbulentis  motibus  agitatur  ad 

90  temperandum  eius  rigorem  et  ad  usus  terroresque  mortalium. 

Quia  ergo   etiam  tactu,   qui   ad  terram  proprie   pertinet, 

sentiri  possunt  et  fluctus  undarum  et  flatus  aurarum,  prop- 

10  Ps.  148,  1       11  Ps.  148,  7 

1  in  om.  P\  8.  I.  m.  1  B  flauili  E^P1  2  cap.  VII  E  hoc  b 
aelemento  P  3  olfactam  P1  olfactum  (c  *.  I.  m.  1)  B  explorandis 
(s  8.  I.  m.  1)  P  4  gustum  E*Cb  et  er.  El,  in  ras.  m.  2  B  tactu] 
ad  tactum  Pb  tactu»  (m  er.)  B  5  cum  uoce  hoc  inc.  cap.  VUI  E 
solida  Bxb  6  in  omnibus  &  ammizcetur  B  ammixetur  P1  aele- 
mentis  P  7  etiam]  iam  B  contractari  PBl  8  et  ista  om.  El 
maximis]  mazime  Pbd  maxim^  B  generali  El  generali*»*  (ter  er.)  S 
generaliter  PBbd  post  generaU  add.  c§li  et  b  11  omniaquae  EPB 
12  et  omnes  abyssi  nominantur  PBSbd  18  cum  et  inc.  cap.  VHII  E 
de]  om.  El  14  motibus]  humoribus  b  uerta*tur  P  15  alium  E 
aelementum  P  16  adpetitum  El  17  possit]  potest  d  superatus 
(3  fin.  ex  r)  B  19  pigriore]  pinguiore  SC  turbolentis  S  21  tac- 
tnm  E     22  fiuctus  (us  in  ras.  m.  2)  B         flatus  (us  in  ras.  m.  2)  B 


70  S.   AureliAugustini 

terea  ipsa  quoque  aquatilium  animalium  corpora  et  terrenis 
uescuntur  et,  maxime  aues,  in  terra  etiam  requiescunt  fetus- 
que  propagant;  pars  enim  humoris,  quae  uaporaliter  exhalatur, 
etiam  super  terras  extenditur.  ideoque,  cum  dixisset  scriptura : 
educant  aquae  reptilia  animarum  uiuarum  et  uola-  5 
tilia,  inquit,  super  terras,  addidit  sane  dicens:  secuudum 
firmamentum  caeli,  in  quo  potest  aliquanto  manifestius 
adparere  illud,  quod  ante  uidebatur  obscurum.  non  enim  ait: 
in  firmamento  caeli,  sicut  de  luminaribus,  sed,  uolatilia, 
inquit,  super  terras  secundum  firmamentum  caeli.  id  10 
est  iuxta  firmamentum  caeli,  quia  uidelicet  hoc  caliginosum 
et  humidum  spatium,  in  quo  aues  uolant,  illi  spatio  contiguum 
est  ubi  uolare  non  possunt,  quod  iam  merito  tranquillitatis 
et  quietis  pertinet  ad  firmamentum  caeli.  in  caelo  ergo  uolant 
aues,  sed  in  isto,  quod  ille  psalmus  etiam  terrae  nomine  in-  15 
cludit:  propter  quod  caelum  uocantur  multis  locis  uolatilia 
caeli,  non  tamen  in  firmamento,  sed  secundum  firmamentum. 
8.  Nonnulli  putant  propter  sensus  tarditatem  non  animam 
uiuam,  sed  reptilia  animarum  uiuarum  appellata.  sed  si 
propterea  sic  appellarentur,  daretur  auibus  nomen  animae  *o 
uiuae.  cum  uero  et  ipsa  uolatilia  dicta  sunt.  sicut  illa  reptilia, 
ut  subaudiatur  animarum  uiuarum,  fatendum  est,  ut  arbitror, 
ita  dictum,  ac  si  diceretur:  quae  sunt  in  animabus  uiuis 
reptilia  uel  uolatilia,  sicut  dici  posset:  ignobilia  hominum, 
ut  intellegeremus,   quicumque   sunt  in  hominibus   ignobiles 

5  Gen.  1,  20 

1  corpora  (a  ex  e)  P  terraenis  El  2  etiam  requiescunt]  et  in 
mare  (mari  C)  quiescunt  SC  setusque  E1  foetusque  8  fetas  quoque  b 
3  propagans  E1  qui  b  exalatur  E*SR  4  terram  S  6  terram  bd 
7  aliquando  E  manifestus  R1  8  antea  E*PRSbd  9  luminibus  S 
uolantia  PSCd  uolancia  R  10  terram  bd  12  uolitant  SR2  con- 
tiguum]  congruum  E1  14  caeli  am.  b  15  in  om.  ES  includet  S 
16  uocatur  E1  uocantur  (c  ex  1)  P  17  in  firmamentu  -K  18  nonnulli?  E 
20  auibus  daretur  PRSbd  21  sint  C  23  in  8.  Z.  m.  1  E  ani- 
malibus  S       uiuis  om.  S      24  possit  S       25  ignobilibus  Ex 


15 


de   Genesi   ad  litteram  lib.   III.  71 

quamquam  enim  sint  et  animalia  terrestria,  quae  repunt  super 
terram,  tamen  ex  multo  maiore  numero  pedibus  mouentur, 
et  tam  pauca  fortasse  in  terris  repunt,  quam  pauca  in  aquis 
gradiuntur. 

5  Nonnulli  autem  putauerunt  propterea  non  animam  uiuam, 
sed  reptilia  animarum  uiuarum  pisces  esse  appellatos, 
quod  eis  memoria  nulla  sit  nec  aliqua  uita  uelut  rationi 
uicinior;  sed  fallit  eos  experientia  minor.  nam  quidam  scrip- 
serunt,   quae   animaduertere  potuerunt   in   uiuariis    piscium, 

10  multa  miranda.  sed  etiamsi  forte  falsa  scripserunt,  memoriam 
tamen  pisces  habere  certissimum  est.  quod  ipse  sum  expertus, 
et  experiantur,  qui  possunt  et  uolunt.  nam  fons  quidam  magnus 
Bullensium  regionum  fere  plenus  est  piscium.  solent  autem 
homines  desuper  intuentes  eis  aliquid  iacere,  quod  sibi  uel 

» praeripiant  confluentes  uel  inter  se  diripiant  concertantes. 
quo  pastu  adsuefacti  deambulantibus  super  oram  fontis  homi- 
nibus  ipsi  quoque  cum  eis  gregatim  natando  eunt  et  redeunt, 
expectantes,  unde  aliquid  iactent,  quorum  praesentiam  sentiunt. 
non  itaque  frustra  mihi  uidetur  aquarum  animalia  sic  appel- 

so  lata  reptilia,  quemadmodum  aues  uolatilia ;  nam  si  uel  nulla 
memoria  uel  sensus  tardior  animae  uiuae  nomen  repulisset  a 
piscibus,  uolatilibus  certe  adhiberetur,  quorum  uita  in  oculis 
nostris  est  et  memor  et  garrula  et  in  nidis  construendis 
educandisque  fetibus  sollertissima. 

25  -  9.   Nec  ignoro  ita  quosdara  philosophos  sua  cuiusque  ele- 

1  et  om.  E1  reppunt  R  2  maiori  C  3  tam#*  (en  er.)  R 
5  cap.  X  E  nonnulli  (1  *.  I.  m.  1)  R  7  nec]  uel  b  aliquam  uitam  El 
rationi  (ni  s.  I.  m.  \)  E  8  fallet  S  experiencia  R  scribserunt  E 
9  enimaduertere  Ex  10  forte  post  scripserunt  legitur  in  b  memoria  E 
13  uullen8ium  E  bul«ensium  R  regiorum  P2Rd  piscium  om.  P1 
15  praeeripiant  S  16  adsuefacti  S  assuefacti  in  ras.  m.  2  R  ad- 
sueti  Pd  #oram  (h  er.)  E  17  congregatim  PRSbd  18  unde]  ut 
inde  6  quo  (in  fine  uers.)  R  20  quemammodum  EPR  et  aues  b 
si  uel  E1  21  reppulisset  SC  22  uolatilibus  (li  s.  I.)  E  adhibe- 
retur  Ex  23  et  memor  et  garrula]  memoratu  garrula  b  memor  et| 
memorat  Rl         24  foetibus  ES  faetibus  PRC  sollertissimam  P 

25  cap.  XI  E       ita]  ista  b        quosdam  (uo  in  ras.  m.  2)  R 


72  S.   AureliAugustini 

menti  distribuisse  animalia,  ut  terreha  esse  dicerent  non 
tantum,  quae  in  terra  repunt  atque  gradiuntur,  sed  aues 
etiam,  quod  et  ipsae  in  terra  requiescant  uolando  fatigatae, 
aeria  uero  animalia  daemones  esse,  caelestia  deos:  quorum 
quidem  nos  partim  luminaria,  partim  angelos  dicimus.  idem  * 
tamen  aquis  pisces  et  sui  generis  beluas  adtribuunt,  ut  nullum 
elementum  suis  animalibus  uacet:  quasi  uero  sub  aquis  terra 
non  sit,  aut  probare  possint  pisces  non  in  ea  requiescere  ac 
reparare  natandi  uires  sicut  uolandi  aues,  etsi  forte  rarius 
pisces  id  faciunt,  quod  ad  gestanda  corpora  sit  unda  quam  10 
aura  ualidior,  ita  ut  terrena  quoque  animalia  natantia  ferat, 
siue  usu  docta,  ut  homines,  siue  natura,  ut  quadmpedia  uel 
serpentes.  aut  si  propterea  non  putant,  quia  non  insunt  pisci- 
bus  pedes,  [nec  uituli  marini]  nec  phocae  aquarum  sunt  nec 
colubri  cocleaeque  terramm ;  nam  et  illae  pedes  habent  et  « 
haec  genera  sine  ullis  pedibus,  non  dico,  requiescunt  in  terra, 
sed  ab  ea  uix  aut  numquam  recedunt.  dracones  autem  sine 
pedibus  et  in  speluncis  requiescere  et  in  aerem  sustolli  per- 
hibentur:  qui  quamquam  non  facile  noti  sint,  litterae  tamen 
non  tantum  nostrae,  sed  etiam  gentilium  nequaquam  de  » 
istorum  animantium  genere  tacuerunt. 

10.  Quapropter,  etsi  daemones  aeria  sunt  animalia,  quoniam 
corporum  aeriorum  natura  uigent,  et  propterea  morte  non 
dissoluuntur,  quia  praeualet  in  eis  elementum,  quod  ad  facien- 
dum  est  quam   ad  patiendum   aptius,   duobus   subterpositis.  » 

1  cf.  Apulei  de  deo  Socratis  cap.  8  edit.  Goldbacher  p.  12      22  cf. 
De  ciuit.  dei  lib.  VIII  15 

3  ipse  SC  4  aerea  PCb  demones  S  deos]  &§S  5  iidem  PSbd 
6  et]  ex  E  ueluas  E*P  attribuunt  (prim.  t  *.  I.  m.  1)  E  7  aele- 
mentum  PB  8  ea]  terra  b  10  ad  *.  I.  m.  2  S  12  siue  alt.  (*.  I.  m.  2 
al  seu)  E  seu  B  13  insunt]  sunt  El  pedes  piscibus  bd  14  uitnli 
marini  nec  om.  PBSCbd  foce  E  focae  PBSC  15  colobri  S  co- 
cleae  quae  B  cochleaeque  bd  terram  S  habet  S  16  ullis  in  ras. 
m.2E  17  sed]  sed  etA^  numquam  (quam  8.  I.)  E  drachonesJE1 
dracones  (con  in  ras.)  B  18  aeie  PB         19  quamquam]  quam  S 

22  demones  SB       aerea  PBlCb      23  aereorum  b      24  aelementum  PB 
25  est  om.  bd       post  patiendum  add.  est  bd 


de   Genesi   ad   litteram  lib.  III.  73 

aqua  scilicet  et  terra,  uno  autem  superposito,  id  est  igne 
sidereo  —  distribuuntur  enim  elementa  ad  patiendum  duo: 
humor  et  humus,  ad  faciendum  autem  alia  duo:  aer  et  ignis  — : 
si  ergo   haec   ita   sunt,   non   inpedit  ista  distinctio   nostram 

5  scripturam,  quae  non  ex  aere,  sed  ex  aquis  producta  indicat 
uolatilia,  quia  subtilioris  quidem  et  in  auras  exhalati  atque 
distenti,  sed  tamen  humoris  locus  uolatilibus  datus  est.  aer 
autem  a  confinio  luminosi  caeli  usque  ad  aquarum  fluuida  et 
nuda  terrarum  peruenit.    non  tamen  totum  spatium  eius  ei- 

10  halationes  humidae  infuscant,  sed  usque  ad  eum  finem,  unde 
incipit  iam  terra  nominari  secundum  illum  psalmum,  ubi 
dicitur:  laudate  dominum  de  terra.  superior  uero  pars 
aeris  propter  puram  tranquillitatem  caelo,  cui  conlimitatur, 
communi  pace   coniungitur  et  eius  uocabulo  connuncupatur. 

i5  in  qua  fortassis  parte  si  fuerunt  ante  transgressionem  suam 
transgressores  angeli  cum  principe  suo,  nunc  diabolo,  tunc 
archangelo  —  nam  nonnulli  nostri  non  eos  putant  caelestes 
uel  supercaelestes  angelos  fuisse  — ,  non  mirum,  si  post  pec- 
catum  in  istam  sunt   detrusi  caliginem,  ubi  tamen  et  aer  sit 

w  et  humore  tenui  contexatur,  qui  commotus  uentos  et  uehe- 
mentius  concitatus  etiam  ignes  ac  tonitrua  et  contractus  nubila 
et  conspissatus  pluuiam  et  congelantibus  nubilis  niuem  et 
turbulentius  congelantibus  densioribus  nubilis  grandinem  et 
distentus    serenum    facit   occultis    imperiis    et    opere    dei  a 

t5  summis  ad  infima  uniuersa,  quae  creauit,  administrantis.  unde 

* 
12  Ps.  148,  7. 

1  aqua§  E  2  sidereo  El  aelementa  P  8  umor  EP  humos  Pl 
autem  om.  b  4  haec  ergo  PBSC  istam  S  distinctio  om.  S 
6  subtilioris  E^  exalati  E*RSC  7  umoris  P  8  fluida  bd 

9  eialationes  E*S  exalationis  PRl  10  umidae  PR  11  inquipit  E1 
iam]  etiam  PRbd  12  port  terra  add.  dracones  SC  13  colliroitatur  Ebd 
conliminatur  Sl  14  coniungitur  (aU.  n  0.  I.  m.  1)  E  eius  om.  Pl 
eius  suo  E1  uocauulo  El  nuncupatur  PRSbd  15  in*qua  (i  er.)  E 
16  diabulo  PRS  19  istam]  hanc  b  20  umore  PR  cum  motus  S 
uentus  S  uentis  RlC  21  ac  (in  ras.  m.  2)  R  et  PRlbd  22  pluuia  El 
23  turbolentius  S       congelantis  P1      25  amministrantis  PRC 


74  S.   AureliAugustini 

in  illo  psalmo,  cum  commemorata  essent:  ignis,  grando, 
nix,  glacies,  spiritus  tempestatis,  ne  talia  sine  diuina 
prouidentia  fieri  mouerique  putarentur,  continuo  subiecit: 
quae  faciunt  uerbum  eius. 

Si   autem    transgressores  illi,   antequam  transgrederentur,   5 
caelestia  corpora  gerebant,  neque  hoc  mirum  est,  si  conuersa 
sunt  ex  poena  in  aeriam  qualitatem,  ut  iam  possint  ab  igne, 
id  est  ab  elemento  naturae  superioris  aliquid  pati;  nec  aeris 
saltem    spatia    superiora  atque  puriora,   sed  ista  caliginosa 
tenere  permissa  sunt,  qui  eis  pro  suo  genere  quidam  quasi  10 
carcer  est  usque   ad  tempus  iudicii.  et  si  quid  de  his  trans- 
gressoribus    angelis    diligentius    requirendum  est,  alius   erit 
adcommodatior  scripturae  locus.  proinde  nunc  quod  satis  est : 
si  haec   spatia  turbida  et  procellosa  propter  aeris  naturam 
usque  ad  undas   terrasque  porrectam  possunt  aeria  corpora  15 
sustinere,  possunt  et  auium,  quae  productae   sunt  ex  aquis, 
propter  aquarum  tenues  halitus:  qui  scilicet  eidem  aeri  iuxta 
undas  et  terras  circumfuso  atque  ob  hoc  infimae  et  terrenae 
parti  deputato  uaporaliter  inseruntur  et  auras  intexunt,  quae 
nocturnis   rigoribus   adgrauatae   sereno  etiam  rore  destillant,  20 
si   autem  uehementius  frigus   est,  etiam  gelu  candidius  in- 
albescunt. 

11.  Et  dixit  deus:  educat  terra  animam  uiuam  se- 
cundum    genus:    quadrupedia    et  reptilia    et  bestias 
terrae  secundum  genus   et   pecora  secundum  genus.  «5 
et  factum  est  sic.  et  fecit  deus  bestias  terrae  secun- 

1  Ps.  148,  8      23  Gen.  1,  24.  25 

e 

1  in]  et  in  b  2  glaties  SR  prouidentia  diuina  b  6  ge»«rabant 
(ne  er.)  E  7  poena  (e  «.  l.  m.  1)  E  aeream  b  9  saltim  SC 
spacia  R  atque  puriora  add.  in  mg.  inf.  m.  1;  ra  in  ras.  m.  2  R 
10  permissa  (a  in  raa.  m.  2)  R  permissi  Pbd  11  transgres8*oribus 
(i  er.)  E  13  adcommodatior  El  quod  nunc  PRd  quod  om.  E1 
16  porrecta  b  16  producta  PRSbd  17  tenis  Rl  alitus  &PRSC  eius- 
dem  S  18  infime  S  infirmae  PRl  et]  ac  PRSbd  20  aggrauate  b 
distillant  E*RSbd     21  inaluescunt  El     26  et  factum  —  75, 2  genus  om.  b 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   III.  75 

dum  genus  et  pecora  secundum  genus  et  omnia 
reptilia  terrae  secundum  genus.  et  uidit  deus,  quia 
bona  sunt.  iam  nunc  consequens  erat,  ut  alteram  partem, 
quae  proprie  terra  dicitur,  infimi  buius  loci,  quem  totum  cum 

5  omnibus  abyssis  et  nebuloso  aere  uniuersaliter  uocabulo  terrae 
alibi  scriptura  conplectitur,  ornaret  animalibus  suis.  et  mani- 
festa  quidem  sunt  animalium  genera,  quae  in  uerbo  dei  terra 
produxit.  sed  quia  saepe  nomine  pecorum  uel  nomine  bestia- 
rum  animalia  omnia  rationis  expertia  solent  intellegi,  merito 

10  quaeritur,  quas  nunc  proprie  bestias  et  quae  pecora  dicat.  et 
repentia  quidem  siue  reptilia  terrena  non  est  dubitandum 
quod  omnes  serpentes  intellegi  uoluit,  quamquam  et  bestiae 
dici  possint;  pecorum  autem  nomen  non  usitate  serpentibus 
conuenit.   rursum  leonibus  et  pardis  et  tigridibus  et  lupis  et 

i*  uulpibus,  canibus  etiam  et  simiis  atque  id  genus  ceteris  usi- 
tate  conuenit  uocabulum  bestiarum.  pecorum  autem  nomen 
his  animalibus  adcommodatius  aptari  solet,  quae  sunt  in  usu 
hominum,  siue  adiuuandis  laboribus,  ut  boues  et  equi  et  si 
qua  talia,  siue  ad  lanicium  uel  ad  uescendum,  ut  oues  et  sues. 

»  Quid  ergo  sunt  quadrupedia?  quamquam  enim  haec  omnia 
praeter  quaedam  serpentia  quattuor  pedibus  gradiantur,  nisi 
tamen  hoc  nomine  proprie  quaedam  uellet  intellegi,  non  utique 
hic  etiam  quadrupedia  nominaret,  quamuis  de  his  in  repeti- 
tione  tacuerit.  an  cerui   et  damae   et  onagri  et  apri  —  quia 

»  neque  illis  bestiis,  ubi  leones  sunt,  coniungi  possunt ;  similes 

1  et  pecora— genus  in  mg.  m.  1  R  omnia  reptiliaj  uolatilia  PR 

4  quem  8  propria  S  proprie,  PR  terra»  (e  er.)  P  5  abyssis  {y 
m.  1  ex  i)  E  uocauulo  E1  6  conplectitur  El         8  sepe  SRC 

10  queritur  R        propri»e  PS  propriae  R       post  quae  add.  8.  I.  m.  1 

•n 

nunc  R,E*  pecjpecora  S  dicat  et  repentia  (sic)  b  11  repti**a  (coir. 
m.  1)  R  repta  S  12  repentes  Rb  13  possunt  S  usitatae  E*Pl 
14  rursum  ex  sursuni  m.  1  E  tigribus  E*S  15  usitat»e  E  17  ad- 
commodatius  ElSl  usum  (m  exp.  m.   1)  P         18  adiubandis  El 

19  lanitium  EPSC  lanicium  R  lanificium  bd;  cf.  Ronsch  Itala  p.  31 
21  preter  S  22  proprio  nomine  b  propriae  PlRS  24  damulae  E2 
dammuli  PR  dammulae  C  damme  S  damule  bd 


76  S.   AureliAugustini 

enim  sunt  illis  pecoribus  neque  tamen  sub  cura  humana 
sunt  —  proprie  quadrupedia  nuncupata  sunt,  quasi  reliqua 
essent  haec  animalia,  quibus  ista  appellatio  generalis  quidem 
cum  multis  propter  numerum  pedum,  sed  tamen  speciali 
significatione  tribueretur?  an,  quia  ter  dixit:  secundum  * 
genus,  tria  quaedam  genera  nos  inuitat  adtendere?  primo 
secundum  genus  quadrupedia  et  reptilia:  ubi  arbitror  signi- 
ficatum,  quae  quadrupedia  dixerit,  scilicet  quae  in  genere  sunt 
reptilium,  sicut  sunt  lacerti,  steliones  et  si  quid  huiusmodi 
est.  ideoque  in  repetitione  quadrupedum  nomen  non  iterauit,  10 
quia  reptilium  uocabulo  fortasse  conplezus  est:  unde  ibi  non 
simpliciter  ait:  reptilia,  sed  addidit:  omnia  reptilia  terrae; 
ideo  terrae,  quia  sunt  et  aquarum,  et  ideo  omnia,  ut  illic 
intellegantur,  quae  quattuor  etiam  pedibus  nituntur,  quae 
superius  quadrupedum  nomine  significata  proprie  sunt.  bestias  is 
autem,  de  quibus  item  ait:  secundum  genus,  quidquid  ore 
aut  etiam  unguibus  saeuit  exceptis  serpentibus.  pecora  tiero, 
de  quibus  tertio  ait:  secundum  genus,  quae  neutra  ui 
lacerant,  sed  aut  de  cornibus  aut  ne  hoc  quidem.  praedixi  enim 
et  quadrupedum  nomen  quam  late  pateat  ipso  pedum  numero  *> 
facile  agnosci  et  nomine  pecorum  uel  bestiarum  omne  in- 
rationale  animal  aliquando  conprehendi.  sed  etiam  ferarum 
uocabulum  solet  in  latina  lingua  tantumdem  ualere;  non  ideo 
tamen  neglegenda  fuit  conaideratio,  quomodo  possint  haec 
nomina,  quae  non  frustra  in  hoc  scripturarum  loco  posita  as 
sunt,  etiam  speciali  distinctione  discerni,  quod  in  usu  loquendi 
cotidiano  facile  animaduerti  potest. 

12.  Non  frustra  etiam  lectorem  mouet,  utrumne  passim  et 

1  humana  cura  bd  2  propriae  P^RS1  3  quidem]  e"  quide"  b 
4  speciali  (i  m.  1  sup.  e)  P  6  adtendere  ElS  9  stiliones  PR  stel- 
liones  bd  11  uocabulum  b  12  addit  PRbd  15  proprie  (propriaeJ? 
propri»e  PS)  significata  PRSbd  16  quicquid  E*S  17  ungibus  P 
seuit  SC  19  lacerat  ^1  de  om.  PRSbd  20  quadruped»um  (i  er.)  E 
ipsa  El  21  nomen  S  omnem  P  22  conpraehendi  ElPR  23  uoca- 
uulum  El  25  nomina]  omnia  C  hoc]  hoc  libro  S  26  epeciali] 
8piritali  b        loquendi  om.  Sx      27  cottidiano  El      28  cap.  XII  E 


de.Genesi   ad  litteram   lib.   III.  77 

quasi  fortuito  an  aliqua  ratione  dicatur:  secundum  genus, 
tamquam  fuerint  et  antea,  cum  primo  creata  narrentur.  an 
genus  eorum  in  superioribus  rationibus  intellegendum  est. 
utique  spiritalibus,  secundum  quas  creantur  inferius?  sed  si 

b  ita  esset,  hoc  de  luce,  hoc  de  caelo,  hoc  de  aquis  et  terris, 
hoc  de  caeli  luminaribus  diceretur.  quid  enim  eorum  est, 
cuius  non  aeterna  et  incommutabilis  ratio  in  ipsa  dei  sapientia 
uigeat,  quae  adtingit  a  fine  usque  ad  finem  fortiter  et  disponit 
omnia  suauiter?    incipit  autem  hoc  dici  de  herbis  et  lignis 

io  usque  ad  haec  terrena  animantia.  nam  et  in  eis,  quae  ex  aquis 
creata  sunt,  quamuis  in  prima  commemoratione  dictum  non 
sit,  in  illa  tamen  iteratione  dictum  est:  et  fecit  deus  cetos 
magnos  et  omnem  animam  animalium  reptilium,  quae 
eduxerunt    aquae    secundum    genus   eorum,   et  omne 

v,  uolatile  pennatum  secundum  genus. 

An  quia  haec  ita  exorta  sunt,  ut  ex  eis  alia  nascerentur 
et  originis  formam  successione  seruarent,  ideo  dicuntur  secun- 
dum  genus  propter  propagationem  prolis,  qua  permansura 
creabantur?   sed  cur  de  lignis  et  herbis  non  solum  dicitur: 

90  secundum  genus,  uerum  etiam  secundum  similitudinem, 
cum  et  animalia  siue  aquarum  siue  terrarum  secundum  simili- 
tudinem  suam  generent?  an,  quia  genus  sequitur  similitudo, 
noluit  eam  ubique  repetere  ?  nam  et  semen  non  ubique  repe- 
tiuit,  cum  tam  herbis  et  lignis  insit  quam   animalibus   etsi 

35  non  omnibus.  obseruatum  est  enim  quaedam  ita  nasci  ex 
aquis  uel  terra,  ut  sexus  eis  nullus  sit,  et  ideo  semen  eorum 

8  cf.  Sap.  8,  1      12  Gen.  1,  21 

1  fortuitu  E^R^SCb  2  prima  b  narrarentur  PRC  4  inferrius  P 
5  esset]  est  (w  ras.  m.  2)  R  7  aeterna]  est  aeterna  El  sapiencia  R 
8  attingit  E  9  suabiter  P  inquipit  El  de  lignis  C  10  terraena  El 
12  coetos  ER  caetos  SC  coetus  P1  14  aqaae  (e  sup.  exp.  m  add.  m. 
1)  P  14  eorum]  suum  S  15  pinnatum  E[PRl  16  alie  S  18  genus 
suum  SC .  propter  om.  S  19  creabantur  (corr.  m.  1  ex  credebantur)  P 
creabantur  (pr.  a  *.  I.  m.  1)  R  herbis  et  lignis  bd  erbis  S 

23  uoluit  b  ubique  (b  ex  t)  E  repetibit  P  24  insint  P  insit 
(t  in  ras.  m.  2)  R        quam]  quae  E1      25  quedam  R 


78  S.   AureliAugustini 

non  sit  in  eis,  sed  in  elementis,  ex  quibus  oriuntur.  hoc  est 
ergo  secundum  genus,  ubi  et  seminum  uis  et  similitudo 
intellegitur  succedentium  decedentibus,  quia  nihil  eorum  ita 
creatum  est,  ut  semel  existeret,  uel  permansurum  uel  nullo 
succedente  decessurum.  5 

Cur  ergo  et  de  homine  non  ita  dictum  est:  faciamus  hominem 
ad  imaginem  et  similitudinem  nostram  secundum  genus,  cum 
et  hominis  propago  manifesta  sit?  an  quia  non  ita  deus 
fecerat  hominem,  ut  moreretur,  si  praeceptum  seruare  uoluisset, 
et  ideo  non  erat  necessarius  decessori  successor?  sed  post  10 
peccatum  conparatus  est  pecoribus  insensatis  et  similis  factus 
est  eis,  ut  iam  filii  saeculi  huius  generent  et  generentur,  quo 
ipossit  mortalium  genus  seruata  successione  subsistere.  quid 
sibi  ergo  uult  post  hominem  factum  illa  benedictio:  crescite 
et  multiplicamini  et  inplete  terram,  quod  utique  gene-  15 
rando  fieri  posset?  an  nihil  hinc  temere  dicendum,  donec  ad 
eum  scripturae  locum  perueniamus,  ubi  diligentius  ista  requi- 
renda  atque  tractanda  sunt?  potest  enim  nunc  fortasse  sufficere 
propterea  de  homine  non  dictum  esse:  secundum  genus, 
quia  unus  fiebat,  de  quo  etiam  femina  facta  est.  non  enim  *> 
multa  genera  hominum,  sicut  herbarum,  lignorum,  piscium, 
uolatilium,  serpentium,  pecorum,  bestiarum,  ut  sic  dictum 
accipiamus:  secundum  genus,  ac  si  diceretur  generatim,  ut 
inter  se  similia  atque  ad  unam  originem  seminis  pertinentia 
distinguerentur  a  ceteris.  25 

13.  Item  quaeritur,  quid  tantum  aquarum  animalia  de  cre- 
atore  meruerint,  ut  sola  benedicerentur  sicut  homines.  nam 
et  ipsa  benedixit  deus  dicens:  crescite  et  multiplicamini 

11  cf.  Ps.  48,  13      14  Gen.  1,  22 

3  succedentium  de  succedentibus  b  decedentibus  (de  sup.  exp.  suc 
iit.  1)  P  4  semelj  sem  eorum  C  post  uel  fin.  lit.  2  litt.  B  9  ser- 
uare  Bl  10  decessore  Pb  decessori  (i  ex  e  m.  1)  B  post]  propter  S 
11  pecoribus]  iuihtis  C  13  possint  E1  14  uult  ergo  Sb  15  ge»*ne- 
rando  P  16  fieri  posset  generando  PBbd  an]  ad  E1  28  accipi- 
amus  (a  alt.  s.  I.  m.  1)  B  si]  sic  E  26  cap.  XIII  E  queritur  B 
27  meruerunt  S 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   III.  79 

et  inplete  aquas  maris,  et  uolatilia  multiplicentur 
super  terram.  an  in  uno  genere  creaturae  dicendum  fuit, 
ut  in  ceteris  consequenter  intellegeretur,  quae  generationibus 
crescunt?    prius    ergo    diceretur  in   eo,   quod   primum  tale 

h  creatum  est,  in  herba  scilicet  atque  ligno.  an  forte  quae 
nullum  haberent  propagandae  prolis  adfectum  ac  sine  ullo 
sensu  generarent  indigna  iudicauit  illis  benedictionis  uerbis: 
crescite  et  multiplicamini,  ubi  autem  talis  inesset  ad- 
fectus,  ibi  primum  hoc  dixit,  ut  in  terrenis  animalibus  etiam 

10  non   dictum  intellegeretur  ?   necessarium  autem  fuit  hoc  in 

homine  repetere,  ne  quisquam  diceret  in  officio  gignendi  filios 

ullum  esse   peccatum,  sicut  est  in   libidine   siue   fornicandi 

siue  ipso  coniugio  inmoderatius  abutendi. 

14.  Nonnulla  etiam  de  quibusdam  minutissimis  animalibus 

15  quaestio  est,  utrum  in  primis  rerum  conditionibus  creata  sint, 
an  ex  consequentibus  rerum  mortalium  corruptionibus.  nam 
pleraque  eorum  aut  de  uiuorum  corporum  uitiis,  uel  purga- 
mentis  uel  exhalationibus  aut  cadauerum  tabe  gignuntur, 
quaedam  etiam  de  corruptione  lignorum  et  herbarum,  quaedam 

20  de  corruptionibus  fructuum :  quorum  omnium  non  possumus 
recte  dicere  deum  non  esse  creatorem.  inest  enim  omnibus 
quoddam  naturae  sui  generis  decus,  ita  ut  in  his  maior  sit 
admiratio  bene  considerantis  et  laus  uberior  omnipotentis 
artificis,  qui  omnia  in  sapientia  fecit,  quae  a  fine  usque  ad 

85  finem  pertendens  et  suauiter  cuncta  disponens  nec  ea  ipsa 
rerum  nouissima,  quae  pro  sui  generis  ordine  dissoluuntur, 
et  quarum  dissolutionem  ex  poena  nostrae  mortalitatis  horre- 
raus,   relinquit  informia,    sed   creat  minima  corpore,    acuta 

24  cf.  Ps.  103,  24      25  cf.  Sap.  8,  1 
2  in  om.  Ex  creaturae  (creature  F)  genere  PBSbd         6  propa- 

gande  B  7  generaret  E1  illis  Sl  11  gignandi  P  12  libide  E1 
14  cap.  XIIII  E  quibusdam  om.  b  15  est  om.  8  conditionibus] 
conpactionibus  8  18  exalationibus  ElPBSC  20  fructum  E1  21  di- 
cere  om.  S1  22  ita]  sic  Sbd  ita  (»n  ras.  m.  2)  B  23  ammiratio  E*PBC 
considera*tis  (n  er.)  B  24  artificis  om.  P1  quae]  qui  PBb  25  sua- 
biter  P      27  quorum  b       dissolutione  El       28  informia  (i  fin.  8. 1.  m.  1)  B 


gO  S.   AureliAugustini 

sensu  animantia,  ut  maiore  adtentione  stupeamus  agilitatem 
muscae  uolantis  quam  magnitudinem  iumenti  gradientis  am- 
pliusque  miremur  opera  formicularum  quam  onera  camelorum. 

Sed  utrum,  ut  dixi,  in  primis  rerum  conditionibus,   quae 
isto  sex  dierum  ordine  creata  narrantur,  haec  quoque  minima  5 
instituta  credamus,  an  postea  consequentibus   corruptibilium 
corporum  solutionibus,  hoc  quaeritur.    et  potest  quidem  dici 
ea  minutissima,  quae  ex  aquis  uel  terris  oriuntur,  tunc  creata : 
in  quibus  etiam  illa  non  absurde  intelleguntur,  quae  nascuntur 
ex  his,  quae  terra  germinante  orta  sunt,  et  quia  praecesserant  10 
conditionem   non   solum   animalium,   sed  etiam  luminarium, 
et  quia  terrae   continuantur  per  radicum  conexionem,   unde 
illo  die,  quo  adparuit  arida,  exorta  sunt,  ut  potius  ad  sub- 
plementum  habitationis   quam  ad  numerum  habitatorum  per- 
tinere  intellegerentur.  cetera  uero,  quae  de  animalium  gignuntur  15 
corporibus,  et  maxime  mortuorum,  absurdissimum  est  dicere 
tunc  creata,  cum  animalia  ipsa  creata  sunt:  nisi  quia  inerat 
iam  omnibus  animatis  corporibus  uis  quaedam    naturalis  et 
quasi  praeseminata  et  quodammodo  liciata  primordia  futurorum 
animalium,  quae  de  corruptionibus  talium  corporum  pro  suo  90 
quaeque  genere  ac  differentiis  erant  exortura  per  administra- 
tionem  ineffabilem  omnia  mouente  incommutabiliter  creatore. 

15.  De  generibus  quoque  animalium  uenenosis  et  perniciosis 
quaeri  solet,  utrum  post  peccatum  hominis  ad  uindictam 
creata  sint,  an  potius,  ut  iam  creata  essent  innoxia,  nonnisi  35 

1  maiori  B2C  adtentione  El  4  in  prirais  ut  dixi  PBSbd  con- 
dicionibus  S         5  isto  sex]  istos  ex  S  isto  ex   C  creatae  PSCd 

7  potest  (tes  in  ras.  m.  2)  B  8  q^a  ea  E  ex]  uel  ex  PCb  *##ex  B 
10  iis  d  praecesserat  El  11  conditione  E1  12  conexione  El 
13  suplementum  E*P  15  intellegerentnr  (m.  2  s.  I.  al  gantur)  E  intel- 
legantnr  d  16  maximae  B  18  iam  (m.  2  8.  I.  aJ  etia)  E  om.  S 
omnibua]  in  omnibus  Sb  uis]  suis  S  naturalia  S  et  om.  B,  sed  lit 
2  litt.  19  pseminata  materia  b  liciata  (ex  licebat  m.  1)  B  liciat  P; 
cf.  Deciuit  dei  XXII  14  aprimordia  P  21  amministrationem  PBS*C 
22  incommutabili  PBSbd  creator*e  (a  er.)  S  23  cap.  XV  E  bene- 
nosis  ^1  24  utrum]  quomodo  b  uindicta  El  25  sint  (i  ex  u)  P 
ut]  cum  PBSbd 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   III.  81 

postea  peccatoribus  nocere  coeperunt  neque  hoc  mirum  est, 
quandoquidem  etiam  temporibus  huius  uitae  laboriosae  atque 
aerumnosae,  cum  sit  nemo  ita  iustus,  ut  perfectum  se  audeat 
dicere  fideliter  adtestante  apostolo  et  dicente:  non  quia  iam 

5  acceperim  aut  iam  perfectus  sim,  cumque  adhuc 
exercendae  atque  in  infirmitate  perficiendae  uirtuti  necessariae 
sint  temtationes  et  molestiae  corporales  eodem  rursus  apostolo 
manifestante,  qui  ait,  in  magnitudine  reuelationum  ne  extol- 
leretur,  datum   sibi   esse  stimulum  carnis,  angelum  satanae, 

10  ut  eum  colaphizaret,  rogatumque  a  se  dominum  tertio,  ut 
discederet  ab  eo,  respondisse  sibi:  sufficit  tibi  gratia  mea; 
nam  uirtus  in  infirmitate  perficitur,  tamen  et  sanctus 
Danihel  inter  leones  saluus  atque  intrepidus  uixit,  qui  non 
utique  deo  mentiens  in  oratione  non  tantum  peccata  populi 

15  sui,  sed  etiam  sua  fatetur,  et  in  ipsius  apostoli  manu  morti- 
fera  uipera  inhaesit  nec  laesit.  potuerunt  ergo  ista  etiam 
creata  nihil  nocere,  si  causa  non  extitisset  uel  terrendorum 
puniendorumque  uitiorum  uel  probandae  perficiendaeque  uir- 
tutis,  quia  et  exempla  sunt  demonstranda  patientiae  ad  pro~ 

w  fectum  ceterorum,  et  ipse  sibi  homo  in  temtationibus  certius 
innotescit,  et  iuste  salus  illa  perpetua,  quae  turpiter  amissa 
est  per  uoluntatem,  fortiter  recipitur  per  dolorem. 

16.  Dicet  aliquis :  cur  ergo  inuicem  bestiae  nocent,  quibus 
nec   peccata  ulla   sunt,  ut  uindicta  ista  dicatur,  nec  uUam 

S6  recipiunt    tali    exercitatione    uirtutem?    ideo    nimirum,    quia 

4  Phil.  3,  12      8  cf.  H  Cor.  12,  7.  8      11  II  Cor.  12,  9      13  cf. 
Dan.  6,  22      14  cf.  Dan.  9,  4—19      16  cf.  Act  28,  3.  5 

1  coeperint  Rd     3  erumnose  ESC       sit  ita  nemo  PRC  ita  sit  nemo  bd 
4  adtestante  El         5  iam]  etiam  PRbd  6  in  om.  P,  8.  I.  m.  1  S 

uirtutis  b  7  temptationes  ERSbd  corporalis  P  8  manifestat  El 
10  colafizaret  ElS  c*olafizaret  (h  er.)  P      11  eo]  illo  b      13  Daniel  bd 

14  deo  mentiens  in  oratione  S         15  sni  om.  S  fateretur  PRlCb 

16  inhesit  PR  adh^sit  b  lesit  SRC         18  pnniendornm  quae  R 

perficiendae  (om.  qne)  S  19  profectum  (pro  ex  per  m.  1)  P  20  cercius-R 
21  iuste,  81  22  uoluptatem  EtRtd  recipitur  Pl  23  cap.  XVI  E 
dicit  S       quur  S      24  ullam]  ullum  Rl 

IXVUI.  Ang.  eect.  ni  par»  1.  6 


.g2  S.  AureliAugustini 

scilicet  aliae  cibi  sunt  aliarum.  nec  recte  possumus  dicere: 
non  essent  aliae,  quibus  aliae  uescerentur.  habent  enim  omnia, 
quamdiu  sunt.  mensuras,  numeros,  ordines  suos :  quae  cuncta 
merito  considerata  laudantur  nec  sine  occulta  pro  suo  genere 
moderatione  pulchritudinis  temporalis  etiam  ex  alio  in  aliud  s 
transeundo  mutantur.  quod  si  stultos  latet,  sublucet  pro- 
ficientibus  clarumque  perfectis  est.  et  certe  omnibus  talibus 
inferioris  creaturae  motibus  praebentur  homini  salubres  admo- 
nitiones,  ut  uideat,  quantum  sibi  satagendum  sit  pro  salute 
spiritali  et  sempiterna,  qua  omnibus  inrationalibus  animantibus  "> 
antecellit,  cum  illa  uideat  a  maximis  elephantis  usque  ad 
minimos  uermiculos  pro  salute  corporali  et  temporali,  quam 
pro  sui  generis  inferiore  ordinatione  sortita  sunt,  siue  resistendo 
siue  cauendo  agere  quidquid  ualent:  quod  non  adparet,  nisi 
cum  quaedam  refectionem  corporis  sui  ex  aliorum  corporibus  « 
quaerunt,  alia  se  uel  repugnandi  uiribus  uel  fugae  praesidio 
uel  latebrarum  munimine  tuentur.  nam  et  ipse  corporis  dolor 
in  quolibet  animante  magna  et  mirabilis  animae  uis  est,  quae 
illam  conpagem  ineffabili  permixtione  uitaliter  continet  et  in 
quandam  sui  moduli  redigit  unitatem,  cum  eam  non  indiffe-  *> 
renter,  sed,  ut  ita  dicam,  indignanter  patitur  corrumpi  atque 
dissolui. 

17.  Illud  etiam  fortasse  aliquem  moueat,  si  animalia  noxia 
uiuos  homines  aut  poenaliter  laedunt  aut  salubriter  exercent 
aut  utiliter  probant  aut  ignoranter  docent,  cur  in  escas  suas  m 
dilacerant   etiam   corpora  hominum   mortuorum.    quasi    uero 


1  ciui  E1  aliarum]  alia  sunt  S  recte^  2?  3  quandiu  P  nu- 
merus  P  et  ordines  b  4  nec]  ne  b  6  etsi  EPPRSbd  7  clarum  b 
8  prebentur  S         ammonitiones  EPPC  ammonitionis  2?1  9  uideant 

(n  exp.  m.  1)  E  10  inrationabilibus  EP  11  elefantis  El  13  sint  S 
14  quicquid  &S  apparet  2?1  apparent  S1  16  pr.  ul  (I  *.  2.  m.  2)  E 
fuge  SE  17  tuejentur  PB  tuerentur  (re  exp.  m.   1)  S  tueantur  b 

18  animamte  E1  19  conpagem  El  conpag*em  P  compagem  bd  20  quun- 
dam  (n  *.  I.  m.  1)  PS  modoli  i?1  indeferenter  i?1  21  patiatur  b 
22  disolui  B  28  cap.  XVII  E  24  laedant  E1  ledunt  SC  exer- 
cunt  ElP  exerce*nt  (u  er.)  2? 


de   Genesi  ad  litteram   lib.  III.  83 

quidquam  intersit  ad  nostram  utilitatem,  ista  caro  iam  ex- 
animis  in  naturae  profunda  secreta  per  quos  transitus  eat, 
unde  mirabili  omnipotentia  creatoris  reformanda  rursus  eruatur. 
quamquam  et  hinc  fiat  quaedam  prudentibus  admonitio,  ut 
5  se  ita  commendent  fideli  creatori  omnia,  maxima  et  minima, 
occulto  nutu  administranti,  cui  nostri  etiam  capilli  numerati 
sunt,  ne  propter  inanes  curas  exanimatorum  corporum  suorum 
ulla  genera  mortium  perhorrescant,  sed  piae  fortitudinis  neruos 
ad  omnia  praeparare  non  dubitent. 

10  18.  Talis  etiam  quaestio  de  spinis  et  tribulis  solet  oboriri 
et  de  quibusdam  lignis  infructuosis,  uel  cur  uel  quando  creata 
sint,  cum  deus  dixerit:  producat  terra  herbam  pabuli 
seminantem  semen  et  lignum  fructiferum  faciens 
fructum.    sed  qui  ita  mouentur,  non  intellegunt  saltem  de 

15  usitatis  formulis  humani  iuris,  quemadmodum  appelletur  usus- 
fructus.  utilitas  enim  quaedam  fruentium  in  fructus  nomine 
consideratur.  quantae  autem  sint  utilitates,  siue  manifestae 
siue  occultae,  omnium,  quae  terra  gignens  radicitus  alit,  et 
ipsi  quaedam  intueantur  et  ab  expertis  cetera  inquirant. 

*>  Et  de  spinis  quidem  ac  tribulis  absolutior  potest  esse 
responsio,  quia  post  peccatum  dictum  est  homini  de  terra: 
spinas  et  tribulos  pariet  tibi.  nec  tamen  facile  dicendum 
est  tunc  coepisse  ista  oriri  ex  terra.  fortassis  enim  quoniam 
in  ipsis  quoque  generibus  seminum  multae  reperiuntur  utili- 

6  cf.  Luc.  12,  7      12  Gen.  lt  11      22  Gen.  3,  18 

1  quicquam  EZPRSC      2  e#at  (r  er.)  R      3  mirabilis  R        rursum  S 
eruatur]    seruatur  ESCb  «eruatur   (s  er.)  R  4   ammonitio  E*PRC 

5  maxima  (a  fin.  ex  e  m.  1)  P  6  etiam  nostri  S  post  capilli  add. 
m.  2  8.  I.  capitis  E  8  mortuum  SRl  perorrescant  E1  pi»e  (a 
er.)  P  10  cap.  XVIII E  Tales  P  tribolis  E1  aboriri  P  obo*nri 
(o  init.  m.  2  in  ras.)  R  11  quur  S  creat»  sunt  S  12  erbam  S 
post  herbam  seguitur  uirentem  in  SC  pauuli  El  13  faciens  fructum 
om.  E1  14  saltim  P%SRC  15  quemammodum  PR  appellaretur  P 
appell#»etur  R  usitatius  fructus  C  17  quant#a>  (ae  m.  2  in  ras.)  P 
utilitatis  PR  18  occulte  S  alet  S1  20  tribolis  El  absoluta  b 
22  tribolos  JE1  dicendum  (end  sup.  exp.  t  m.  1)  7?        23  forsis  Pl 

24  seminum  om.  El       repperiuntur  PSR2C 

6* 


84  S.  AureliAugustini 

tates,  poterant  habere  locum  suum  sine  ulla  poena  bominis. 
sed  ut  in  agris,  in  quibus  iam  poenaliter  laborabat,  etiam 
ista  naseerentur,  hoc  ad  cumulum  poenae  ualere  credi  potest, 
cum  possent  alibi  nasci  uel  ad  auium  pecorumque  pastus 
uel  ad  ipsorum  hominum  aliquos  usus.  quamquam  et  ille  5 
sensus  non  abhorret  ab  his  uerbis,  quo  ita  intellegitur  dictum: 
spinas  et  tribulos  pariet  tibi,  ut  haec  etiam  antea  terra 
pariens  non  tamen  homini  pareret  ad  laborem,  sed  cuiusque 
modi  animalibus  conuenientem  cibum  —  sunt  enim,  quae  his 
generibus,  et  mollioribus  et  aridioribus,  commode  suauiterque  10 
uescantur  —  tunc  autem  coeperit  ista  homini  parere  ad 
aerumnosum  negotium,  cum  post  peccatum  coepit  in  terra 
laborare,  non  quod  aliis  locis  haec  antea  nascerentur  et  postea 
in  agris,  quos  homo  ad  capiendas  fruges  coleret,  sed  et  prius 
et  postea  in  isdem  locis,  prius  tamen  non  homini,  post  autem  i* 
homini,  ut  hoc  significetur,  quod  additum  est:  tibi,  quia  non 
est  dictum:  spinas  et  tribulos  pariet,  sed:  pariet  tibi,  id 
eat,  ut  tibi  iam  ista  nasci  incipiant  ad  laborem,  quae  ad 
pastum  tantummodo  aliis  animalibus  antea  nascebantur. 

19.  Et  dixit  deus:  faciamus  hominem  ad  imaginem  20 
et  similitudinem  nostram;  et  dominetur  piscium  maris 
et  uolatilium  caeli  et  omnium  pecorum  et  omnis 
terrae  et  omnium  reptilium  repentium  super  terram. 
et  fecit  deus  hominem,  ad  imaginem  dei  fecit  eum: 
masculum  et  feminam  fecit  eos.  et  benedixit  eos  deus  w 
dicens:  crescite  et  multiplicamini  et  inplete  terram 
et  dominamini   eius   et   principamini  piacium   maris 

20  Gen.  1,  26—31 

1  poterat  El         8  nasceretur  b  hoc  (0  m.  1  sup.  eras.  ae)  R 

pone  S  4  possint  S  6  aborret  ER  aborreret  8  7  tribolos  E1 
8  cuiuscemodi  PRSbd         9  ciuum  El  cybum  R  10  suabiterque  P 

11  coeperit  E1  12  •erumnosum  R  18  postea]  post  PRSbd  14  ca- 
piendos  S       fruges]  fructus  S      15  hisdem  ESR  eisdem  bd  postea 

(tea  *.  I.  m.  1)  R  16  tibi]  ibi  E  tibi  (t  s.  I.  tn.  1)  S  17  tribolos  E 
18  inquipiant  E1  19  alius  P1  23  reptilium  Rl  repentium  om.  P1 
25  deus  om.  E      26  replete  S     27  principiamini  (i  tned.  exp.  m.  1)  E 


de   G  e  n  e  s  i   ad  litteram   lib.   III.  85 

et  uolatilium  caeli  et  omnium  pecorum  et  omnis 
terrae  et  omnium  reptilium  repentium  super  terram. 
et  dixit  deus:  ecce  dedi  uobis  omne  pabulum  semi- 
nale  seminans  semen,  quod  est  super  omnem  terram, 

5  et  omne  lignum,  quod  habet  in  se  fructum  seminis 
seminalis  —  uobis  erit  ad  escam  et  omnibus  bestiis 
terrae  et  omnibus  uolatilibus  caeli  et  omni  reptili 
repenti  super  terram,  quodhabetin  se  spiritum  uitae  — 
et  omne  pabulum  uiride  in  escam.  et  factum  est  sic. 

io  et  uidit  deus  omnia,  quae  fecit,  et  ecce  bona  ualde. 
et  facta  est  uespera,  et  factum  est  mane  dies  sextus. 
etiam  atque  etiam  de  natura  hominis  post  erit  uberior  con- 
siderandi  et  diligentius  disserendi  locus.  nunc  tamen,  ut  opera 
sex  dierum  nostra  inquisitio  pertractatioque   concludat,  hoc 

i6  primum  breuiter  dicimus  non  indifferenter  accipiendum,  quod 
in  aliis  operibus  dicitur:  dixit  deus:  fiat,  hic  autem: 
dixit  deus:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et  simili- 
tudinem  nostram,  ad  insinuandam  scilicet,  ut  ita  dicam, 
pluralitatem  personarum  propter  patrem  et  filium  et  spiritum 

so  sanctum.  quam  tamen  deitatis  unitatem  intellegendam  statim 
admonet  dicens:  et  fecit  deus  hominem  ad  imaginem 
dei,  non  quasi  pater  ad  imaginem  filii  aut  filius  ad  imaginem 
patris  —  alioquin  non  uere  dictum  est:  ad  imaginem 
nostram,  si  ad  patris  solius  aut  ad  filii   solius  imaginem 

zs  factus  est  homo  —  sed  ita  dictum:  fecit  deus  ad  imagi- 
nem  dei,  tamquam  diceretur:  fecit  deus  ad  imaginem  suam. 
cum  autem  nunc  dicitur:  ad  imaginem  dei,  cum  superius 
dictum  sit:  ad  imaginem  nostram,  significatur,  quod  non 
id  agat  illa  pluralitas  personarum,  ut  plures  deos  uel  dicamus 

1  pecorum — omnium  om.  S       2  reptilium  om.  C       8  omnem  E*S 

pauulum  El        seminalem  Ex      4  terram  omnem  E      5  seminis  <m.  S 

7  omne  E1        9  omnem  El        pauulum  E1        uiridem  El        10  ecce] 

//  // 

erant  (*•  l> ».  2  add.  ecce  ei  erant  exp.)  E       ualde  bonal?  1  lpr.  faetam  SE 

12  post  erit]  poterit  S      14  inquisicio  B      18  insinuandum  B      21  am- 

monet  PBSC    24  ad  alt.  om.  Pbd      nli  El    2bpost  dictum  add.  est  d 


86  S.   AureliAugustini 

uel  credamus  uel  intellegamus,  sed  patrem  et  filium  et  spiri- 
tum  sanctum  —  propter  quam  trinitatem  dictum  est:  ad 
imaginem  nostram  —  unum  deum  accipiamus,  propter 
quod  dictum  est:  ad  imaginem  dei. 

20.    Hic    etiam  illud  non   est  praetereundum,  quia,   cum   5 
dixisset:  ad  imaginem  nostram,  statim  subiunxit:  et  habeat 
potestatem  piscium  maris  et  uolatilium  caeli  et  cete- 
rorum  animalium  rationis  expertium,  ut  uidelicet  intellegamus 
in  eo  factum  hominem  ad  imaginem  dei,  in  quo  inrationalibus 
animantibus  antecellit.    id  autem  est  ipsa  ratio  uel  mens  uel  10 
intellegentia  uel  si  quo  alio  uocabulo  commodius  appellatur. 
unde  et  apostolus   dicit:   renouamini  in   spiritu  mentis 
uestrae   et  induite  nouum  hominem,   qui  renouatur 
in    agnitionem    dei    secundum    imaginem    eius,    qui 
creauit  eum,  satis  ostendens,  ubi  sit  homo  creatus  ad  ima-  i* 
ginem  dei,  quia  non  corporis  liniamentis,  sed  forma  quadam 
intellegibili  mentis  inluminatae. 

Ac  per  hoc,  sicut  in  illa  prima  luce,  si  eo  nomine  recte 
intellegitur  facta  lux  intellectualis  particeps  aeternae  atque 
incommutabilis  sapientiae  dei,  non  dictum  est :  et  sic  est  20 
factum,  ut  deinde  repeteretur:  et  fecit  deus,  quia,  sicut  iam, 
quantum  potuimus,  disseruimus,  non  fiebat  cognitio  aliqua 
uerbi  dei  in  prima  creatura,  ut  post  eam  cognitionem  inferius 
crearetur,  quod  in  eo  uerbo  creabatur,  sed  ipsa  primo  crea- 
batur  lux,  in  qua  fieret  cognitio  uerbi  dei,  per  quod  creabatur,  » 
atque  ipsa  cognitio  illi  esset  ab  informitate  sua  conuerti  ad 
formantem  deum  et  creari  atque  formari,  postea  uero  in 
ceteris  creaturis  dicitur:  et  sic  est  factum,*  ubi  significatur 

12  Ephes.  4,  23.  24  13  Col.  3,  10 
3  accipiamus  deum  b  5  pretereundum  S  6  dixiset  R  8  ani- 
mantium  S  racionis  R  cum  ut  inc.  cap.  XVIIII  E  9  in  om.  b 
inrationabilibus  PR  11  uocauulo  E1  12  in  om.  Sb  14  agnitione  PRSCb 
16  corporeis  bd  lineamentis  d  quadam  forma  bd  .17  intellegi- 
bilis  P*RC  inluminatae  El  19  participes  E1  particepes  Rl  21  ut] 
et  El  23  postea  (ea  exp.  m.  1)  S  ea  E1  24  prima  PRd  26  est 
(*.  I  m.  2  add.  2X  esset)  E      28  ceteris]  creaeris  E1 


de   Genesi   ad  litteram  lib.  III.  87 

in  illa  luce,  hoc  est  in  intellectuali  creatura,  prius  facta  uerbi 
cognitio,  ac  deinde,  cum  dicitur:  et  fecit  deus,  ipsius  erea- 
turae  genus  fieri  demonstratur,  quod  in  uerbo  dei  dictum 
erat,  ut  fieret:  hoc  et  in  hominis  conditione  seruatur;  dixit 

5  enim  deus:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et  simili- 
tudinem  nostram  et  cetera.  ac  deinde  non  dicitur:  et  sic 
est  factum,  sed  iam  subinfertur:  et  fecit  deus  hominem 
ad  imaginem  dei,  quia  et  ipsa  natura  scilicet  intellectualis 
est   sicut  illa  lux,   et  propterea  hoc  est  ei  fieri,  quod  est 

10  agnoscere  uerbum  dei,  per  quod  fit. 

Nam  si  diceretur:  et  sic  est  factum,  et  postea  sub- 
inferretur:  et  fecit  deus,  quasi  prime  factum  intellegeretur 
in  cognitione  rationalis  creaturae  ac  deinde  in  aliqua  creatura, 
quae  rationalis  non  esset ;  quia  uero  et  ista  rationalis  creatura 

15  est,  et  ipsa  eadem  agnitione  perfecta  est.  sicut  enim  post 
iapsum  peccati  homo  in  agnitione  dei  renouatur  secundum 
imaginem  eius,  qui  creauit  eum,  ita  in  ipsa  agnitione  creatus 
est,  antequam  delicto  ueterasceret,  unde  rursus  in  eadem 
agnitione  renouaretur.  quae  autem  non  in  ea  cognitione  creata 

2o  sunt,  quia  siue  corpora  siue  inrationales  animae  creabantur, 
primo  facta  est  in  creatura  intellectuali  cognitio  eorum  a 
uerbo,  quo  dictum  est,  ut  fierent,  propter  quam  cognitionem 
primo  dicebatur:  et  sic  est  factum,  ut  ostenderetur  facta 
ipsa  eognitio  in  ea  natura,  quae  hoc  in  uerbo  dei  ante  cogno- 

25  scere  poterat;  ac  deinde  fiebant  ipsae  corporales  et  inratio- 
nales  creaturae,  propter  quod  deinceps  addebatur:  et  fecit  deus. 

0 

1  in  alt.  om.  ES  4  condition*  (cort.  m.  2)  P  5  imaginem  et  om.  b 
6  et  cetera]  etc.  bd  8  et  intellectualis  C  9  et  illa  b  ei  om.  S 
11  si]  et  si  Pb  &  er.  R  dicetur  El  subinferetur  Sl  12  primo] 
prius  PBbd  13  ac  er.  R  14  rationabilis  PRX  ista]  ipsa  PRbd 
creatura  rationalis  b  15  post  eadem  8.  I.  add.  m.  1  &  R  cogniti- 
one  PRbd         16  labsu  P  18  ueteresceret  EPRSC         rursum  bd 

19  cognitione]  agnitiono  C  20  corpora  (8.  I.  m.  2  af  creatura)  E 
creatura  in  ras.  m.  2  R  inrationabiles  P  22  uerbo  dei  b  quo) 
quod  ECxb  24  ante]  antequam  esset  b  25  corporalis  Rl  et  om.  b 
inrationabiles  PR      26  deinceps  ex  deincepus  Pl 


88  S.   AureliAugustini 

21.  Quomodo  autem  inniortalis  factus  sit  homo  et  acceperit 
ad  escam  cum  aliis  animalibus  herbam  pabuli  ferentem  semen 
et  lignum  fructiferum  et  herbam  uiridem,  difficile  est  dicere. 
si  enim  peccato  mortalis  effectus  est,  utique  ante  peccatum 
non  indigebat  talibus  cibis.  neque  enim  posset  corpus  illud  6 
fame  corrumpi.  nam  illud,  quod  dictum  est:  crescite  et 
multiplicamini  et  inplete  terram,  quamquam  nisi  per 
concubitum  maris  et  feminae  fieri  non  posse  uideatur  —  unde 
hinc  quoque  mortalium  corporum  existit  indicium  —  potest 
tamen  dici  alium  modum  esse  potuisse  in  corporibus  inmor-  io 
talibus,  ut  solo  pietatis  adfectu  nulla  comiptionis  concupi- 
scentia  filii  nascerentur,  nec  mortuis  parentibus  successuri 
nec  ipsi  morituri,  donec  terra  inmortalibus  hominibus  inple- 
retur,  ac  sic  instituto  iusto  et  sancto  populo,  qualem  post 
resurrectionem  futurum  credimus,  nascendi  etiam  modus  fieret:  is 
potest  quidem  dici  et,  quomodo  dicatur,  alia  consideratio  est; 
sed  non  etiam  hoc  quisquam  dicere  audebit  ciborum  indigen- 
tiam,  quibus  reficiantur,  nisi  mortalibus  corporibus  esse  posse. 

22.  Nonnulli  autem  etiam  hoc  suspicati  sunt  tunc  interiorem 
hominem  factum,  corpus  autem  hominis  postea,  cum  ait  scrip-  «a 
tura:  et  finxit  deus  hominem  de  limo  terrae,  ut,  quod 
dictum  est:  fecit,  ad  spiritum  pertineat,  quod  autem:  finiit, 
ad  corpus,  nec  adtenderunt  masculum  et  feminam  nonnisi 
secundum  corpus  fieri  potuisse.  licet  enim  subtilissime  disse- 
ratur  ipsam  mentem  hominis,  in  qua  factus  est  ad  imaginem  ss 
dei,  quandam  scilicet  rationalem  uitam,  distribui  in  aeternae 
contemplationis  ueritatem  et  in  rerum  temporalium   admini- 

1  homo  inmortalis  factus  sit  PRSbd  cum  et  inc.  cap.  XX  E  2  ad 
om.  PRlbd  erbam  Sl  pauuli  E1  3  erbam  S  4  peccata  Pl 
5  ciuis  E1  possit  8  illud  corpus  b  9  hinc]  huic  b  extitit  Pb 
existet  8  exstitit  R2d  10  modo  J?1  11  pietatis]  pie  caritatis  P  piae 
caritatis  SRbd  12  successuri.  Nec  ipsi  (sic)  b  13  donft  R  14  iusto] 
isto  iusto  S  17  ciuorum  El  18  reficiebantur  Pb  reficiabantur  C 
corporibu8  om.  E*  post  posse  add.  necessariam  SC  19  nunc  ElPRlSbd 
28  adtendunt  PRlCbd  nonnisi  (non  8. 1.  m.  2)  E  24  subtilissimae  RS 
26  quadam  SC  rationabilem  E  rationali  SC  uita  SC  27  et  in] 
et  in  quandam  b        administratione  E  amministrationem  PRC 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   III.  89 

strationem,  atque  ita  fieri  quasi  masculum  et  feminam  illa 
parte  consulente,  hac  obtemperante:  in  hac  tamen  distributione 
non  recte  dicitur  imago  dei,  nisi  illud,  quod  inhaeret  contem- 
plandae  incommutabili   ueritati.    in   cuius  rei  figura  Paulus 

s  apostolus  uirum  tantum  dicit  imaginem  et  gloriam  dei;  mulier 
autem,  inquit,  gloria  uiri  est  itaque  quamuis  hoc  in 
duobus  hominibus  diuersi  sexus  exterius  secundum  corpus 
figuratum  sit,  quod  etiam  in  una  hominis  interius  mente 
intellegitur,  tamen  et  femina,  quia  corpore  femina  est,  reno- 

10  uatur  etiam  ipsa  in  spiritu  mentis  suae  in  agnitionem  dei 
secundum  imaginem  eius,  qui  creauit,  ubi  non  est  masculus 
et  femina.  sicut  enim  ab  hac  gratia  renouationis  et  reforma- 
tione  imaginis  dei  non  separantur  feminae,  quamuis  in  sexu 
corporis  earum  aliud  figuratum  sit,  secundum  quod  uir  solus 

»  dicitur  esse  imago  et  gloria  dei,  sic  et  in  ipsa  prima  condi- 
tione  hominis  secundum  id,  quod  et  femina  homo  erat,  habebat 
utique  mentem  suam  eandemque  rationalem,  secundum  quam 
ipsa  quoque  facta  est  ad  imaginem  dei.  sed  propter  unitatem 
coniunctionis,  fecit  deus,  inquit,  hominem  ad  imaginem 

»  dei.  ac  ne  quisquam  putaret  solum  spiritum  hominis  factum, 
quamuis  secundum  solum  spiritum  fieret  ad  imaginem  dei, 
fecit  illum,  inquit,  ma?culum  et  feminam  fecit  illos, 
ut  iam  etiam  corpus  factum  intellegatur.  rursus  ne  quisquam 
arbitraretur  ita  factum,  ut  in  homine  singulari  uterque  sexus 

»  exprimeretur,    sicut   interdum    nascuntur,    quos    androgynos 

6  I  Cor.  11,  7 

2  hac]  ac  E1  optemperante  S  8  illut  P  inheret  EC  ineret  S 
contemplande  B  6  inquid  B  itaque]  ita  ES  9  femina]  femina 
est  P,  est  er.  B  quia]  qnae  bd  et  corp.  C  est  c.  fem.  bd  ferai- 
natal?  est  om.P  10  agnitione&Z  11  eius]  *eV  (d  er.)  B  12  enim] 
autem  PBSbd  (8.  L  m.  2)  E  reformatione»  (m  er.)  P  18  sexu  (s 
ex  n  wi.  2)  E  14  secundum]  propter  PBbd  solus  uir  S  15  gloria*  (m 
er.)  E  17  itaque  S  rationalem  E1  19  inquid  P  22  inquit 
illum  S*C  fecit  illos  om.  bd  28  rursum  PBlbd  24  facta  E1 
25  post  nascuntur  add.  homines  SC  androginos  E  androgenos  S 


90  S.  AureliAugustini 

uocant,  ostendit  se  singularem  numerum  propter  coniunctionis 
unitatem  posuisse  et  quod  de  uiro  mulier  facta  estt  sicut 
postea  manifestabitur,  cum  id,  quod  hic  breuiter  dictum  est, 
diligentius  coeperit  explicari ;  et  ideo  pluralem  numerum  con- 
tinuo  subiecit  dicens:  fecit  eos  et  benedixit  eos.  sed,  ut  5 
iam  dixi,  diligentius  in  consequenti  scriptura  de  hominis 
creatione  requiremus. 

23.  Nunc  aduertendum  est,  quod,  posteaquam  dixit:  et  sic 
est  factum,  statim  subiecit:  et  uidit  deus  omnia,  quae 
fecit,   et  ecce   bona  ualde,  ubi  intellegitur  potestas   et  10 
facultas  ipsa  data  naturae  humanae  sumendi  ad  escam  pabulum 
agri  et  fructus  ligni.  ad  hoc  enim  intulit:  et  sic  est  factum, 
quod  ab  illo  loco  inchoauerat,  ubi  ait:  et  dixit  deus:  eoce 
dedi  uobis  pabulum  seminale  et  cetera.  nam  si  ad  omnia, 
quae  supra  dicta   sunt,  rettulerimus,  quod  ait:   et  sic  est  1» 
factum,  consequens   erit,   ut  fateamur  etiam  creuisse    illos 
iam  et  multiplicatos  inpleuisse  terram  in  eodem   sexto   die, 
quod  eadem  scriptura  testante  post  multos  annos  factum  in- 
uenimus.  quapropter,  cum  data  esset  facuitas  haec  edendi,  et 
hoc  <Leo  dicente  homo  cognouisset,  dicitur:  et  sic  est  factum,  20 
in  hoc  utique,  quod  deo  dicente  homo  cognouit.    nam  si  id 
etiam   tunc   egisset,   id  est  in   escam  illa,  quae  data  sunt, 
etiam  uescendo  adsumsisset,  seruaretur  illa  consuetudo  scrip- 
turae,  ut,  posteaquam  dictum  est:  et  sic  est  factum,  quod 
ad  exprimendam  praecedentem   cognitionem  pertinet,  deinde  ** 
inferretur  etiam  ipsa  operatio  ac  diceretur:  et  acceperunt  et 

1  ostendit  se]  ostendisse  R  se  om.  E1  3  manifestatur  EPRSC 
bid  (h  m.  1  exp.)  E  brebiter  El  4  eiplicare  ElC  6  dixij  dixi  si 
s.  I.  m.  2  E  in  s.  I  P  8  animaduertendum  b  9  factum  est  Sbd 
10  pr.  et  om.P1  13  inchoaberat  P1  14  uos  b  pauulum  El  semi- 
nalem  E  etc.  bd  si]  et  si  PRXC  15  dicta  bis  pos.  S  ret- 
tulerimus  .Eretulerimus  PRSbd  16  confiteamur  PRSbd  creauisse  E 
19  haec  facultas  PRSbd       aedendi  E       20  deo  om.  El        cognouis- 

se  (*.  I.  m.  2  al  set)  E  factum  est  S  22  esca*  (m  cr.)  R  quae 
(q  *.  I  m.  1)  R  28  assumsisset  Pd  assumpsisset  SRb  25  ad  8.  I. 
m.  1  P      26  ferretur  Sl 


de   Genesi    ad   litteram   lib.   III.  91 

ederunt.  poterat  enim  ita  dici,  etiamsi  non  rursus  nominaretur 
deus,  sicut  illo  loco,  posteaquam  dictum  est:  congregetur 
aqua,  quae  est  sub  caelo,  in  congregationem  unam, 
et  adpareat   arida,    subinfertur:    et  sic  est  factum,  ac 

5  deinde  non  dicitur:  et  fecit  deus,  sed  tamen  ita  repetitur: 
et  congregata  est  aqua  in  congregationem  suam  et 
cetera. 

24.  Quod  autem  non  singillatim  ut  in  ceteris  etiam  de 
bumana  creatura  diiit:   et  uidit   deus,  quia  bonum  est, 

io  sed  post  hominem  factum  datamque  illi  potestatem  uel  domi- 
nandi  uel  edendi  subintulit  de  omnibus:  et  uidit  deus 
omnia,  quae  fecit,  et  ecce  bona  ualde,  merito  quaeri 
potest.  potuit  enim  primo  reddi  homini  singillatim,  quod 
singillatim  ceteris,  quae  antea  facta  sunt,  redditum  est,  tum 

15  demum  de  omnibus  dici,  quae  fecit  deus,  ecce  bona  ualde. 
an  forte,  quia  sexto  die  perficiuntur  omnia,  propterea  de 
omnibus  dicendum  fuit:  uidit  deus  omnia,  quae  fecit,  et 
ecce  bona  ualde,  non  singillatim  de  his,  quae  ipso  die 
facta  sunt?    cur  ergo   de  pecoribus   et  bestiis  et  reptilibus 

w  terrae  dictum  est,  quae  ad  eundem  diem  sextum  pertinent? 
nisi  forte  illa  et  singillatim  in  suo  genere  et  cum  ceteris  uni- 
uersaliter  dici  bona  meruerunt,  et  homo  factus  ad  imaginem 
dei  nonnisi  cum  ceteris  hoc  dici  meruit.  an  quia  perfectus 
nondum  erat,  quia  nondum  erat  in  paradiso  constitutus  ?  quasi 

£&  uero,  posteaquam  ibi  constitutus  est,  dictum  sit,  quod  hic 
praetermissum  est. 

Quid  ergo  dicemus?    an,  quia  praesciebat  deus  hominem 

2  Gen.  1,  9 

2  illo]  in  illo  PRxbd  loco  om,  S  3  sub  caelo  est  bd  in  om.  C 
congregatione  una  EXPR  congregatio  una  C  5  repetiturj  reperitur  b 
6  congregationes  suas  EPRSCbd;  cf.  pag.  48,  24  10  uel  dominandi 
om.  S  12  que  R  queri  S  13  (et  U)  singulatira  d  14  ante  SR2 
16  proficiuntur  R  17  et  ecce  om.  El  18  his]  iis  d         qui  El 

19  bestiis  et  om.  E  20  pertinet  E1  21  et  illa  b  et  fin.  om.  El 
23  meruit  Rl  24  constitutus  (n  s.  I.  m.  1)  R  26  praetennissus  R 
27  dicimus  PRlSCb 


92  S.   AureliAugustini 

peccaturum  nec  in  suae  imaginis  perfectione  mansurum,  non 
singillatim,  sed  cum  ceteris  eum  dicere  uoluit  bonum,  uelut 
intimans,  quid  esset  futurum  ?  quia,  cum  ea,  quae  facta  sunt, 
in  eo,  quod  facta  sunt,  quantum  acceperunt,  manent,  sicut 
uel  illa,  quae  non  peccauerunt,  uel  illa,  quae  peccare  non  5 
possunt,  et  singula  bona  et  in  uniuerso  omnia  ualde  bona 
sunt.  non  enim  frustra  est  additum:  ualde,  quia  et  corporis 
membra,  si  etiam  singula  pulchra  sunt,  multo  sunt  tamen 
in  uniuersi  corporis  conpage  omnia  pulchriora;  quia  oculum, 
uerbi  gratia,  placitum  atque  laudatum,  tamen,  si  separatum  10 
a  corpore  uideremus,  non  diceremus  tam  pulchrum  quam  ia 
illa  conexione  membrorum,  cum  loco  suo  positus  in  uniuerso 
corpore  cerneretur.  ea  uero,  quae  peccando  amittunt  decus 
proprium,  nullo  modo  tamen  efficiunt,  ut  non  etiam  ipsa 
recte  ordinata  cum  toto  atque  uniuerso  bona  sint.  homo  igitur  15 
ante  peccatum  et  in  suo  genere  utique  bonus  erat;  sed  scrip- 
tura  praetermisit  boc  dicere,  ut  illud  petkts  diceret,  qttod 
futurum  aliquid  praenuntiaret.  non  enim  falsum  de  illo  dictum 
est.  qui  enim  singillatim  bonus  est,  magis  utique  cum  oinni- 
bus  bonus  est.  non  autem,  quando  cum  omnibus  bonus  est,  20 
sequitur,  ut  etiam  singillatim  bonus  sit.  moderatum  est  itaque, 
ut  id  diceretur,  quod  et  in  praesenti  uerum  esset  et  prae- 
scientiam  significaret  futuri.  deus  enim  naturarum  optimus 
conditor,  peccantium  uero  iustissimus  ordinator  est,  ut  etiam, 
si  qua  singillatim  fiunt  delinquendo  deformia,  semper  tamen  as 
cum  eis  uniuersitas  pulchra  sit.  sed  iam  ea,  quae  sequuntur, 
in  sequenti  uolumine  pertractemus. 

4  in— sant  in  mg.  sup.  add.  P  quo  B  6  bona  sunt  b  omnia 
om.  Pbd  bona  nalde  Sbd  7  ualde  8.1.  P  8  si  om.  S  multa  El 
9  uniuerso  b  11  uiderimns  PRXC  in  8.  I.  m.  1  E  12  in  om.  Bl 
13  ammittunt  JR  14  tamen  modo  bd  ut  (t  8.  L  m.  1)  E  non 
(n  fin.  8.  I.  m.  1  E  15  rectae  SR  16  in  om.  CBxb  utique  genere  d 
18  de  illo  falsum  S  20  bonus  init.  exp.  m.lE  22  idj  ad  in  ras.  m.  2  B 
quod  et]  et  quod  b  quod  PBld         praesentia  El  24  uero  om.  S 

26  8equntur  E  secuntur  S  27  Eipl.  liber  tertius.  incipiunt  capitula  fol. 
45  E  Explicit  liber  tertius  (litt  mai.  col.)  fol.  63b  P  Explicit  liber  ter- 
tius  :|  Tncipit  liber  quartus  (litt.  mai.  col.)  fol.  78»  B  pag.  76b  S  fol.  24*  C 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   IIII.  93 

LIBER  QUARTUS. 
1.  Et  consummata  sunt  caelum  et  terra  et  omnis 
ornatns  eorum.  et  consummauit  deus  in  die  sexto 
opera  sua,  quae  fecit;  et  requieuit  deus  die  septimo 
5  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit.  et  benedixit 
deus  diem  septimum  et  sanctificauit  eum,  quia  in 
ipso  requieuit  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  in- 
ehoauit  deus  facere.  arduum  quidem  atque  difficillimum 
est  uiribus  intentionis  nostrae  uoluntatem  scriptoris  in  istis 

10  sex  diebus  mentis  uiuacitate  penetrare,  utrum  praeterierint 
dies  illi  et  addito  septimo  nunc  per  uolumina  temporum  non 
re,  sed  nomine  repetantur.  in  toto  enim  tempore  multi  dies 
ueniunt  praeteritis  similes,  nullus  autem  idem  redit.  utrum 
ergo  praeterierint  dies  illi,  an  istis,  qui  eorum  uocabulis  et 

i&  numero  censentur,  in  temporum  ordine  cotidie  transcurrentibus 
illi  in  ipsis  rerum  conditionibus  maneant,  ut  non  solum  in 
illis  tribus,  antequam  fierent  luminaria,  sed  etiam  in  reliquis 
item  tribus  diei  nomen  intellegamus  in  specie  rei,  quae  creata 
est,  noctemque  eius  in  priuatione  uel  defectu  uel  si  quo  alio 

20  nomine  melius  significatur,  cum  amittitur  species  aliqua  muta- 
tione  a  forma  ad  informitatem  declinante  atque  uergente  — 
quae  mutatio  in  omni  creatura  siue  possibilitate  inest,  etiamsi 
desit  effectu,  sicut  in  caelestibus  superioribus,  siue  ad  in- 
plendam  in  infimis  rebus  pulchritudinem  temporalem  per  ordi- 

ss  natas  uices  quorumque  mutabilium  cessionibus  successionibus- 
que  peragitur,  sicut  manifestum  est  in  rebus  terrenis  atq*ie 
mortalibus  —  uespera  uero  in  omnibus  perfectae  conditionis 

2  Gen.  2  1—3 

1  Explicuerunt  capitula.  inC  liber  quartus  fol.  46  E  4  in  die  PRSbd 
12  nomina  ES  13  praeteris  E1  similis  P1  14  ergo]  autem  b 
praeterierunt  PESb  istis  El  15  cottidie  ES  16  condicionibus  R 
18  item  Sl  cum  item  tnc.  cap.  I  E  19  priuatione"  6  defectum  b 
si  (i  ex  e  m.  1)  R  20  admittitur  E  21  atque.  P  23  des  it  P 
effectu]  in  aifectu  S  effectus  EPPRb  25  decessionibus  bd  successi- 
onibus  queperagitur  R l  27  mortalibus  («.  Z.  m.  2  al  mutabilibus)  E 
perfecte  EPS 


94  S.   AureliAugustini 

quasi  terminus  quidam  sit.  mane  autem  incipientis  exordium 
—  omnis  enim  creata  natura  certis  suis  initiis  et  finibus 
continetur  — :  indagare  difficile  est.  sed  siue  lioc  siue  illud 
siue  aliquid  etiam  tertium  probabilius,  quod  dicatur,  possit 
inueniri,  quod  in  progressu  disputationis  forsitan  adparebit,  5 
quemadmodum  in  illis  diebus  et  nox  et  uespera  et  mane  in- 
tellegatur,  non  est  tamen  ab  re,  ut  consideremus  senarii  numeri 
perfectionem  in  ipsa  interiore  natura  numerorum :  quam  mente 
intuentes  ea,  quae  sensibus  etiam  corporis  adiacent,  numeramus 
numeroseque  disponimus.  10 

2.  Inuenimus  ergo  senarium  numerum  primum  esse  per- 
fectum  ea  ratione,  quod  suis  partibus  conpleatur;  sunt  enim 
et  alii  numeri  aliis  causis  rationibusque  perfecti.  proinde 
istum  senarium  ea  ratione  perfectum  diximus,  quod  suis  par- 
tibus  conpleatur,  talibus  dumtaxat  partibus,  quae  multiplicatae  15 
possint  consummare  numerum,  cuius  partes  sunt;  talis  enim 
pars  numeri  dici  potest  quota  sit.  nam  ternarius  numerus 
potest  dici  pars  non  tantum  senarii,  cuius  dimidia  est,  sed 
omnium  ampliorum,  quam  est  ipse  ternarius,  nam  et  quater- 
narii  et  quinarii  pars  maior  ternarius  est;  potest  enim  diuidi  «0 
et  quaternarius  in  tria  et  unum  et  quinarius  in  tria  et  duo. 
et  septenarii  et  octonarii  et  nouenarii  et  quidquid  ultra  est 
numerorum  pars  est  teraarius  non  maior  uel  dimidia,  sed 
minor.  nam  septenarius  quoque  diuidi  potest  in  tria  et  quat- 
tuor  et  octonarius  in  tria  et  quinque  et  nouenarius  in  tria  25 
et  sex;  sed  nullius  horum  potest  dici  ternarius  quota  sit 
pars  nisi  tantum  nouenarii,  cuius  pars  tertia  est  sicut  senarii 
dimidia.   itaque   horum   omnium,  quos  commemoraui,  nullus 

7  dc  senario  numero  cf.  etiam  I)e  ciuit.  dei  lib.  XI  30.  31 

1  quidam  terminus  bd         inquipientis  E1  6  quemammodura  ER 

7  ab]  abs  bd  8  interiora  S  interiori  bd  9  adiacet  P1  10  numeroseque  S 
quaedisponimus  (a  exp.  m.  1)  P  11  primo  S  12  quod]  que  S 

16  sunt  Ex  tales  P  20  quinari  P  21  et  ante  unum  in  mg.  Pl 
et  unum  om.  Bl  22  septinarii  S  quicquid  E*RS  24  septinarius  S 
27  pars  post  cuius  (ar  in  ras.  m.  2)  P        sicut  &  S 


de   Genesi    ad   litteram   lib.   IIII.  95 

consummatur  ex  aliquct  ternariis  nisi  senarius  et  nouenarius. 
nara  ille  constat  ex  duobus  ternariis,  iste  autem  ex  tribus. 
Senarius  ergo  numerus,  ut  dicere  coeperam,  partibus  suis 
connumeratis  et  in  summam  ductis  ipse  conpletur.  alii  namque 
5  sunt  numeri,  quorum  partes  simul  ductae  minorem  summam 
faciunt,  alii  uero  ampliorem ;  certis  autem  interuallorum  ratio- 
nibus  pauciores  inueniuntur,  qui  suis  partibus  conpleantur, 
quarum  summa  nec  citra  insistat  nec  ultra  excrescat,  sed  ad 
tantum  occurrat,  quantus  est  ipse  numerus,  cuius  partes  sunt. 

10  horum  primus  senarius  est.  nam  unius  in  numeris  nullae 
partes  sunt.  sic  enim  dicitur  et  unum  in  numeris,  quibus 
numeramus,  ut  non  habeat  dimidium  uel  aliquam  partem, 
sed  uere  ac  pure  et  simpliciter  unum  sit.  duorum  autem 
pars  unum  est  et  ea  dimidia  nec  ulla  altera.    ternarius  uero 

i5  duas  habet,  unam,  quae  dici  possit  quota  sit  —  quod  est 
unum;  nam  tertia  eius  est  —  et  aliam  maiorem,  quae  non 
possit  dici  quota  sit,  id  est  duo;  nec  huius  ergo  conputari 
possunt  partes  illae.  de  quibus  agimus,  id  est  quae  dici 
possunt  quotae  sint.  porro  quaternarius  duas  habet  tales :  nam 

so  unum  quarta  eius  est,  duo  dimidia ;  sed  ambae  in  summam 
ductae,  id  est  unum  et  duo  simul,  ternarium  faciunt.  non 
quaternarium.  non  ergo  eum  conplent  partes  suae,  quia  in 
summa  minore  consistunt.  quinarius  non  habet  talem  nisi 
unam,  id  est  ipsum  unum,  quae  quinta  pars  eius  est;  nam 

25  et  duo  quamuis  pars  eius  minor  sit  et  tria  maior,  neutra 
tamen  earum  dici  potest  quota  pars  eius  sit.  senarius  uero 
tres   partes   tales   habet:    sextam,   tertiam,   dimidiam  .  sexta 

1  aliquod  E1  aliquo  SB       2  et  ille  S      3  cap.  II  E      4  summa  E 

e 

ipse]  in  se  PBlbd  5  ducte  S  6  autem]  uero  Pltbd  7  paucior**s 
(corr.  m.  1)  B  inueniunt  P1  8  cit*ra  P  consistat  S  10  horum] 
quorum  S  unus  PB1  11  et  unum]  unum  PBSbd  13  et]  ac  b 
14  ea]  eo  (o  in  ras.)  B  est  Pb  15  habeat  E1  quota  sit  8.  I.  m.  1  B 
17  posset  El         quota#  (e  er.)  E        potst  nec  lit.  2  litt.  B  partes 

conputari  possunt  PBSbd  18  ille  SB  20  summa  E  21  id  est  duo  & 
unum  S  duo,  simul  ternarium  (sic)  b  22  in  Bl  24  pars  (ar  in 
ro8.)  P      25  pars  (ar  in  ras.)  P        neultra  P      27  habet  b 


96  S.   AureliAugustini 

eius  unum  est,  tertia  duo,  dimidia  tria.  haec  autem  partes 
in  summam  ductae,  id  est  unum  et  duo  et  tria,  simul  eundem 
consummant  perficiuntque  senarium. 

Iam  septenarius  non  habet  talem  partem   nisi  septimam, . 
quod  est  unum,  octonarius  tres :  octauam,  quartam,  dimidiam,   5 
id  est:   unum,  duo  et  quattuor  .  sed  haec  similiter  ductae 
septenarium  faciunt  infra  insistentem,  non  ergo  inplent  eundem 
octonarium.   nouenarius  duas  habet:  nonam,  quod  est  unum, 
et  tertiam,  quod  est  tria.    haec  autem   simul  quaternarium 
faciunt  longe  nouenario  minorem.    denarius  tres  habet  partes  10 
tales:  unum  decimam,  duo  quintam,  quinque  dimidiam:  qui 
numeri  simul  ducti  ad  octonarium  perueniunt,  non  ad  dena- 
rium.    undenarius   non   habet  nisi  solam  undecimam,    sicut 
septenarius    solam  septimam  et  quinarius  solam  quintam  et 
ternarius  solam  tertiaro   et  binarius  solam  dimidiam,  quod  in  15 
omnibus   unum   est.    duodenarius  uero  partibus  suis  talibus 
simul  ductis  non  ipse  consummatur,  sed  exceditur;  ampliorem 
quippe  duodenario  numerum  faciunt:  nam  usque  ad  sedecim 
perueniunt.    habet  enim  eas  quinque:   duodecimam,   sextam, 
quartam,  tertiam,  dimidiam  .  nam  duodecima  eius  unum  est,  so 
sexta  duo,  quarta  tria,  tertia  quattuor,   dimidia  sex:   unum 
autem  et  duo  et  tria  et  quattuor  et  sex  in  summam  ducta 
sedecim  faciunt. 

Et  ne   multis  morer,  in  infinita   serie   numerorum  plures 
numeri  reperiuntur,  qui  tales  partes  aut  non  habent  nisi  sin-  ss 
gulas,  sicut  ternarius  et  quinarius  et  ceteri  eiusmodi,  aut  ita 


1  est  unum  b        hae*  (c  er.)  EP  hae  SBbd      2  summa  E      4  septi- 
nariu8  S  septima  El  5  octabam  E1,  (u  ex  b  m.  1)  B  et 

quartam  E  6  &  duo  S  haec  El  hae  PBbd  similiter]  similiter 
(8.  I.  w.  2  aJ  simul)  E  simul  PBSbd  7  eeptinarium  S  insistentem] 
existentg  b  complent  E*PBSbd  9  tertia  P  hae.  (c  er.)  EPB 
hae  Sbd  10  nobenario  El  partes  habet  tales  S  tales  partes  PBbd 
11  decimam  (a  ex  u  m.  1)  E  14  septinarius  S  17  excedit  b  18  duo- 
denarifltf  19  quinque]  quippe  E1  20  duodecimam  Ex  22ductami£I 
23  faciunt]  sunt  PBSbd  24  cum  in  inc.  eap.  III  E  seriae  S  seriae  P1 
25  repperiuntur  EPBS  inueniuntur  b        aut  om.  S       26  huiusmodi  S 


de   Genesi  ad   litteram   lib.   IIII.  97 

plures  habent  tales  partes,  ut  in  unum  ductae  atque  in 
summam  redactae  uel  citra  insistant,  sicut  est  octonarius  et 
nouenarius  et  alii  plurimi,  uel  ultra  excedant,  sicut  duode- 
cimus  et  duodeuicesimus  et  multi  tales.    plures   ergo  repe- 

5  riuntur  quilibet  horum  quam  illi,  qui  perfecti  uocantur,  eo, 
quod  suis  simul  ductis  talibus  partibus  conpleantur.  nam 
post  senarium  duodetricesimus  inuenitur,  qui  similiter  suis 
partibus  talibus  constat;  habet  enim  eas  quinque:  uicesimam 
et  octauam,  quartam  decimam,  septimam,  quartam,  dimidiam ; 

10  id  est:  unum  et  duo  et  quattuor  et  septem  et  quattuor- 
decim  .  quae  simul  ductae  eundem  duodetricesimum  conplent; 
fiunt  enim  uiginti  octo.  et  quanto  magis  numerorum  ordo 
procedit,  tanto  productioribus  pro  rata  portione  interuallis 
reperiuntur  hi  numeri,  qui  suis  talibus  partibus  in  summam 

15  redactis  ad  se  ipsos  occurrunt,  dicunturque  perfecti.   quorum 

enim  numerorum  tales  partes  simul  ductae  non  inplent  eos- 

dem   numeros,   quorum    partes   sunt,   inperfecti  nominantur; 

quorum  autem  etiam  excedunt,  plus  quam  perfecti  appellantur. 

Perfecto  ergo  numero  dierum,  hoc  est  senario,  perfecit  deus 

m  opera  sua,  quae  fecit.  ita  enim  scriptum  est:  et  consum- 
mauit  deus  in  die  sexto  opera  sua,  quae  fecit.  magis 
autem  in  istum  numerum  intentus  fio,  cum  considero  etiam 
ordinem  operum  ipsorum.  sicut  enim  idem  numerus  gradatim 

20  Gen.  2,  2 

I  atque]  atquae  P  aut  S  2  insistant]  eiistant  S  3  nobenarius  El 
ultra  om.  P1  4  duodeuicensimus  EXP  duodeui^ce^simus  R  duodeuiginti  b 
duodeuigesimus  d  erga  S  repperiuntur  ER  repperiunt  P1  5  ille  P 
6  simul  suis  PRb  ta#*libus  P  7  duodetricensimus  ElP  duodetri- 
ginta  b  duodetrigesimus  d  8  talibus  partibus  PRSbd  talibus  8.  I. 
m.  1  S  consistat  S  uicensimam  PRX  uigesimam  E2d  9  et  om.  bd 
octabam  El  dimiam  P1  10  et  septem  om.  Rl  septem]  septimam  El 
et  om.  R  XIHI  R  11  duodetricensimum  ElP  duodetrigesimum  d 
12  XXVm  P  magis  om.  RSd  13  procedet  S  praecedit  PR  por- 
tione]  proportione  b  14  repperiuntur  EPRS  hii  EP  ta#*libus 
(bu  *.  2.  m.  1)  P  16  re^dactis  (d  er.)  R  ad]  a  R  dicunturque  El 
quarum  S  18  etiam  om.  b  20  quae  (e  8.  I.  m.  1)  E  21  sexto] 
septimo  b      22  isto  numero  S      23  opperam  R 

XXVIII.  Aug.  teet.  III  pars  1.  7 


98  S.    AureliAugustini 

partibus  suis  in  trigonum  surgit  —  nam  ita  sequuntur  unum, 
duo,  tria,  ut  nullus  alius  interponi  possit,  quae  singulae 
senarii  partes  sunt  quibus  constat:  unum  sexta,  duo  tertia, 
tria  dimidia  —  ita  uno  die  facta  est  lux,  duobus  autem 
sequentibus  fabrica  mundi  huius:  uno  superior  pars,  id  est  s 
firmamentum,  altero  inferior,  id  est  mare  et  terra  .  sed  partem 
superiorem  nullis  alimentorum  corporalium  generibus  inpleuit, 
quia  non  ibi  erat  positurus  corpora  tali  refectione  indigentia. 
at  inferiorem,  quam  sibi  congruentibus  animalibus  ornaturus 
erat,  necessariis  eorum  indigentiae  cibis  ante  ditauit.  reliquis  10 
ergo  tribus  diebus  ea  creata  sunt,  quae  intra  mundum,  id 
est  intra  istam  uniuersitatem  uisibilem  ex  elementis  omnibus 
factam,  uisibilia  suis  et  congruis  motibus  agerentur  .  primo 
in  firmamento  luminaria,  quia  prius  erat  factum  firmamentum, 
deinde  in  inferiore  animantia,  sicut  ordo  ipse  poscebat,  uno  15 
die  aquarum.  alio  terrarum.  nec  quisquam  ita  demens  est, 
ut  audeat  dicere  non  potuisse  deum  facere  uno  die  cuncta, 
si  uellet,  aut,  si  uellet,  biduo:  uno  die  spiritalem  creaturam 
et  alio  die  corporalem,  siue  uno  die  caelum  cum  omnibus 
pertinentibus  et  alio  terram  cum  omnibus,  quae  in  ea  sunt  .  *o 
et  omnino  quando  uellet  et  quamdiu  uellet  et  quomodo  uellet. 
quis  est,  qui  dicat  uoluntati  eius  aliquid  potuisse  resistere? 
3.  Quapropter,  cum  eum  legimus  sex  diebus  omnia  per- 
fecisse  et  senarium  numerum  considerantes  inuenimus  esse 
perfectum,  atque  ita  creaturarum  ordinem  currere,  ut  etiam  25 
ipsarum  partium,  quibus  iste  numerus  perficitur,  adpareat 
quasi  gradata  distinctio,  ueniat  etiam  illud  in  mentem,  quod 

1  surget  S  secuntur  S  sequuntur  (alt.  u  8.  I.  m.  1)  E  2  ut]  et  El 
que  Sl  singuli  S  3  sexta]  sex  Sl  4  tria  om.  S  dimidia  tria 
(tiia  m.  2  exp.  et  sexta  superscr.)  S  die*  (pr.  i  8.  I.  m.  1;  i  er.)  P 

5  una  b  pars  (ar  in  ras.)  P  6  altera  b  9  ad  El  10  necessariis 
(iis  paene  er.)  S  ciuis  E1  12  aelementis  P  15  inferiore]  feriore  E1 
16  nec]  ne  El  18  uellit  (ante  biduo)  P  uiduo  E*  19  alio  die] 
alio  PESbd  21  prim.  et  om.  PRlbd  quandiu  P  22  est  s.  U.1J2 
25  creaturarum  omnium  S  27  gradata]  grata  S  distintio  i?1 

Ueniat  sqq.  iticip.  cap.  U.U.  E  III  in  b        illa  El        mente  Ev 


de   Genesi    ad    litteram    lib.    IIII.  99 

alio  loco  scripturamm  ei  dicitur:  omnia  in  mensura  et 
numero  et  pondere  disposuisti,  atque  ita  cogitet  anima, 
quae  potest.  inuocato  in  auxilium  deo  et  inpertiente  atque 
inspirante  uires,  utrum  haec  tria,  mensura,  numerus,  pondus, 
&  in  quibus  deum  disposuisse  omnia  scriptum  est,  erant  ali- 
cubi,  antequam  crearetur  uniuersa  natura,  an  etiam  ipsa  creata 
sunt,  et,  si  erant  antea,  ubi  erant.  neque  enim  ante  creaturam 
erat  aliquid  nisi  creator.  in  ipso  ergo  erant.  sed  quomodo? 
nam  et  ista.  quae  creata  sunt,  in  ipso  esse  legimus  .  an  illa 

10  sicut  ipse,  ista  uero  sicut  in  illo,  a  quo  reguntur  et  guber- 
nantur?  et  quomodo  illa  ipse?  neque  enim  deus  mensura  est 
aut  numerus  aut  pondus  aut  ista  omnia.  an  secundum  id, 
quod  nouimus  mensuram  in  his,  quae  metimur,  et  numerum 
in  his,  quae  numeranms,  et  pondus  in  his,  quae  adpendimus, 

i*  non  est  deus  ista?  secundum  id  uero,  quod  mensura  omni 
rei  modum  praefigit  et  numerus  omni  rei  speciem  praebet 
et  pondus  omnem  rem  ad  quietem  ac  stabilitatem  trahit,  ille 
primitus  et  ueraciter  et  singulariter  ista  est,  qui  terminat 
omnia  et  format  omnia  et  ordinat  omnia,  nihilque  aliud  dictum 

*>  intellegitur,  quomodo  per  cor  et  linguam  humanam  potuit: 
omnia  in  mensura  et  numero  et  pondere  disposuisti, 
nisi:  omnia  in  te  disposuisti? 

Magnum  est  paucisque  concessum  excedere  omnia,  quae 
metiri  possunt,  ut  uideatur  mensura  sine  mensura,  excedere 

»  omnia,  quae  numerari  possunt,  ut  uideatur  numerus  sine 
numero,  excedere  omnia,  quae  pendi  possunt,  ut  uideatur 
pondus  sine  pondere. 

1  Sap.  11,  21      9  cf.  Rom.  11,  36 

3  inpertinente  El  5  alicui  b  6  natura]  creatura  PBSbd  (s.  I.  m. 
2  al  creatura)  E  8  erat  (a  m.  1  in  ras.)  E  9  legemus  P  post 
an  Utura  10  litt.  in  R  11  ips$  S  12  omnia  ista  b  13  his  {s.  I. 
m.  2  a*  eia)  E  eis  PRSbd        14  his  El  eis  PRSbd  (bis)  adpendi- 

mus  E1  15  uero  El  16  omnis  S  17  stabilem  S  18  iste  S 
19  dictum  aliud  S  20  per  (8.  I.  m.  2  aJ  et)  E  potuit]  dici  potuit  b 
21  dieposuisti*  (s  er.)  E         23   omniaque  R  24  me*tiri  (n  er.)  E 

25  omniaq;  R      26  adpendi  PRSbd 

7* 


100  ^-   Aureli   Augustini 

4.  Neque  enim  mensura  et  numerus  et  pondus  in  lapidibus 
tantummodo  et  lignis  atque  eiusmodi  molibus  et  quantis- 
cumque  corporalibus  uel  terrestribus  uel  caelestibus  animad- 
uerti  et  cogitari  potest.  est  autem  mensura  aliquid  agendi, 
ne  sit  inreuocabilis  et  inmoderata  progressio ;  et  est  numerus  5 
et  adfectionum  animi  et  uirtutum,  quo  ab  stultitiae  deformi- 
tate  ad  sapientiae  formam  decusque  conligitur;  et  est  pondus 
uoluntatis  et  amoris,  ubi  adparet,  quanti  quidque  in  adpetendo, 
fugiendo,  praeponendo  postponendoque  pendatur  .  at  haec 
animorum  atque  mentium  et  mensura  alia  mensura  cohibetur,  10 
et  numerus  alio  numero  formatur,  et  pondus  alio  pondere 
rapitur.  mensura  autem  sine  mensura  est,  cui  aequatur  quod 
de  illa  est,  nec  alicunde  ipsa  est;  numerus  sine  numero  est, 
quo  formantur  omnia,  nec  formatur  ipse ;  pondus  sine  pondere 
estt  quo  referuntur,  ut  quiescant,  quorum  quies  purum  gau-  15 
dium  est,  nec  illud  iam  refertur  ad  aliud. 

Sed  nomina  mensurae  et  numeri  et  ponderis  quisquis  non- 
nisi  uisibiliter  nouit,  seruiliter  nouit.  transcendat  itaque  omne, 
quod  ita  nouit,  aut  si  nondum  potest,  nec  ipsis  nominibus 
haereat,  de  quibus  cogitare  nisi  sordide  non  potest.  tanto  20 
enim  magis  cuique  ista  in  superioribus  cara  sunt,  quanto  ipse 
minus  est  in  inferioribus  caro.  quodsi  non  uult  aliquis  ea 
uocabula,  quae  in  rebus  infirmis  et  abiectissimis  didicit,  trans- 
ferre  ad  illa  sublimia,  quibus  intuendis  mentem  serenare 
conatur,  non  est  urgendus,  ut  faciat.    dum  enim  hoc  intelle-  u 

2   huiusmodi  PBSbd  mobilibus  El         4  autein]  etiam  PRSbd 

(8.  I.  m.  2  al  etia)  E  6  et  adfectionum   om.    b  affectionum 

lib.  8   uoluntatis  El  quique  E1  adpetendo  E1  9  post- 

ponendoqu»e  (a  er.)  E  postponendo  quae  S  at]  ad  E  sed  PRSEPbd 
hic  b  10  et  er.  R  12  sine]  nisi  E1  13  ali*unde  P  aliunde  RSbd 
cum  numerus  inc.  VI  E  14  formantur  (n  s.  I.  m.  2)  S  ipse  formatur  b 
15  est  om.  S  16  iam]  tamen  b  aliud  {8.  I.  m.  2  al  gaudiu)  E 

17  nomine  S  et  ponderis  et  numeri  P  18  uisibiliter]  uiliter  S 

ui***  liter  R  nouit  (pr;  uit  add.  8.  I.  m.  2)  E         seruiliter  nouit 

om.  S  19  nominibus  (n  init.  8.  I.  m.  \)  R  20  hereat  EPRS  sor- 
dide.  S  sordid»e  P  22  caro]  cara  S  23  infimis  E*Sbd  24  sub- 
limia  (mi  s.  I.  m.  1)  R      25  urguendus  PRS 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   IIII.  101 

gatur,  quod  intellegendum  est,  non  magnopere  curandum  est. 
quid  uocetuf.  scire  oportet  tamen,  cuiusmodi  similitudo  est 
inferiorum  ad  superiora.  non  enim  aliter  recte  hinc  illuc  ratio 
tendit  et  nititur. 
5  Jam  uero  si  quisquam  dicit  creatam  esse  mensuram  et 
numerum  et  pondus,  in  quibus  deum  omnia  disposuisse 
scriptura  testatur,  si  in  illis  omnia  disposuit,  eadem  ipsa  ubi 
disposuit?  si  in  aliis,  quomodo  ergo  in  ipsis  omnia,  quando 
ipsa  in  aliis?  non  itaque  dubitandum  est  illa  esse  extra  ea, 

10  quae  disposita  sunt,  in  quibus  omnia  disposita  sunt* 

5.  An  forte  putabimus  ita  dictum  esse:  omnia  in  men- 
sura  et  numero  et  pondere  disposuisti,  ac  si  diceretur: 
omnia  sic  disposuisti,  ut  haberent  mensuram  et  numerum 
et  pondus?   quia  et,  si  diceretur:   omnia  corpora  in   colori- 

15  bus  disposuisti,  non  hinc  esset  consequens,  ut  ipsa  dei 
sapientia,  per  quam  facta  sunt  omnia,  colores  in  se  prius 
habuisse  intellegeretur,  in  quibus  faceret  corpora,  sed  ita 
acciperetur :  omnia  corpora  in  coloribus  disposuisti,  ac  si  dice- 
retur:   omnia  corpora  sic   disposuisti,   ut  haberent  colores. 

20  quasi  uero  a  creatore  deo  disposita  in  coloribus  corpora,  id 
est  ita  disposita,  ut  colorata  essent,  possit  aliter  intellegi, 
nisi  aliqua  ratio  colorum  singulis  corporum  generibus  distri- 
buendorum  in  ipsa  disponentis  sapientia  non  defuisse  intelle- 
gatur,  etsi  color  ibi  non  appellatur.  hoc  est  enim,  quod  duri, 

25  dum  res  conceditur,  non  esse  de  uocabulis  laborandum. 

Faciamus  ergo  ita  dictum  esse:   omnia  in  mensura  et 

11  Sap.  11,  21 

2  quod  S  cuiusmodi  tamen  S    3  rectae  R    4  tendit**  S    7  scrip- 

tora  om.  E  eadem— disposuit  bis  pos.  sed  alt.  del.  m.  1  8     8  in  s. 

1.  m.  \  R  omnia  in  ipsis  b         9  ea  om.  P1         11  putauimus  JS1 

esse  dictum  b  16  quem  R       17  intellegetur  P1       18  acceperetur  P 

21  posset  E  23  disponendis  S  disponenti  Rb        non  defuisse]  fuisse  b 

24  coloris  S  ibi  om.  S         25  res  (s  m.  1  s.  I.)  R         conceditur] 

cognoscitur  Rbd  «onditur  (c  er.)  P  uocauulis  E1         26  faciamus] 

fateamur  b  ergo  om.  El 


102  S.    Aureli   Augustini 

numero  et  pondere  disposuisti,  tamquam  dictum  esset 
ita  disposita,  ut  haberent  proprias  mensuras  suas  et  proprios 
numeros  et  proprium  pondus,  quae  in  eis  pro  sui  cuiusque 
generis  mutabilitate  mutarentur,  augmentis  et  diminutionibus, 
multitudine  et  paucitate,  leuitate  et  grauitate  secundum  5 
dispositionem  dei:  numquid,  sicut  ista  mutantur,  ita  ipsum 
dei  consilium,  in  quo  ea  disposuit,  mutabile  dicimus?  auer- 
terit  ipse  tantam  dementiam! 

6.  Cum  ergo  haec  ita  disponerentur,  ut  haberent  mensuras 
et  numeros  et  pondera  sua,  ubi  ea  cernebat  ipse  disponens?  io 
neque  enim  extra  se  ipsum,  sicut  cernimus  oculis  corpora, 
quae  utique  nondum  erant,  cum  disponerentur,  ut  fierent. 
nec  ita  intra  se  ipsum  ista  cernebat,  sicut  cernimus  animo 
phantasias  corporum,  quae  non  praesto  sunt  oculis,  sed  ea, 
quae  uidimus,  uel  ex  eis,  quae  uidimus,  imaginando  cogitamus.  15 
quo  ergo  modo  ista  cernebat,  ut  ita  disponeret  ?  quo,  nisi  eo, 
quo  solus  potest? 

Uerum  tamen  nos  mortales  et  peccatores,  quorum  animas 
adgrauant  corpora  corruptibilia  et  quorum  sensum  multa 
cogitantem  terrena  deprimit  habitatio  —  quamquam,  et  si  »0 
corda  mundissima  et  mentes  simplicissimas  gereremus  sanctis- 
que  angelis  iam  essemus  aequales,  non  utique  nobis  ita  nota 
7  esset  diuina  substantia  sicut  ipsa  sibi  —  tamen  istam  senarii 
numeri  perfectionem  nec  extra  nos  ipsos  cernimus,  sicut  oculis 
corpora,  nec  ita  intra  nosmet  ipsos,  quemadmodum  corporum  *s 

18  cf.  Sap.  9,  15 

1  ponderein  (m  exp.  m.  1)  P        disposuisti]  disposita  S,  (ita  in  ras.)  R 
2  et  om.  E1  6  cum  uoce  multitudine  inc.  cap.  VII  E         leuitate 

om.  Pl  leuite  Rl  7  auertat  b  8  tantam»*  (en  er.  et  tan  8.  I.  pos.  m. 
1)  R  9  haec  8.  I.  m.  1  R  disponeretur  b  11  post  ipsum  add. 
cernebat  b  13  ita  s.  I.  m.  1  R  om   PSbd        ista]  ita  d        animo 

cernimus  bd  14  fantasias  E  presto  ES  eaq ;  R  15  uidemus  PRSb 
uel— uidimus  om.  S  uideinus  PR*b  16  cap.  VIII  E  modo  ergo  PRd 
18  tamen]  etiam  bd  19  adgrabant  Ex  aggrabant  PR1  21  generemus  El 
23  cum  uoce  tamen  incipit  cap.  VII  in  bd  24  cernimos  P1  25  ita 
om.  E*Sb      quemammodum  EPRS 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    IIII.  103 

phantasias  et  uisibilium  imagines  rerum,  sed  alio  quodam 
longe  differenti  modo.  quamuis  enim  se  obiectent  mentis 
aspectui  quasi  corpusculorum  quaedam  simulacra,  cum  senarii 
numeri  conpositio  uel  ordo  uel  partitio  cogitatur,  tamen  uali- 

5  dior  et  praepotentior  desuper  ratio  non  eis  adnuit  interiusque 
uim  numeri  contuetur:  per  quem  contuitum  fidenter  dicit  id, 
quod  dicitur  unum  in  numeris,  in  nullas  partes  diuidi  posse, 
nulla  autem  corpora  nisi  in  partes  innumerabiles  diuidi,  et 
facilius  caelum  et  terram  transire,  quae  secundum  senarium 

10  numerum  fabricata  sunt,  quam  effici  posse,  ut  senarius  numerus 
non  suis  partibus  conpleatur.  gratias  itaque  creatori  semper 
agat  animus  humanus,  a  quo  ita  creatus  est,  ut  hoc  possit 
uidere,  quod  auium  nulla,  nulla  bestiarum,  quae  tamen  nobis- 
cum   uident   et   caelum   et   terram   et  luminaria  et  mare  et 

1*  aridam  et  omnia,  quae  in  eis  sunt. 

Quamobrem  non  possumus  dicere  propterea  senarium  nume- 
rum  esse  perfectum,  quia  sex  diebus  perfecit  deus  omnia 
opera  sua,  sed  propterea  deum  sex  diebus  perfecisse  opera 
sua,  quia  senarius  numerus  perfectus  est.  itaque,  etiamsi  ista 

so  non  essent,  perfectus  ille  esset;  nisi  autem  ille  perfectus 
esset,  ista  secundum  eum  perfecta  non  fierent. 

8.  Iam  uero,  quod  scriptum  est  requieuisse  deum  in  die 
septimo  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit,  et  ideo  eundem 
diem  benedixisse  et  sanctificasse,  quia  in  ipso   requieuit  ab 

25  omnibus  operibus  suis,  ut,  quomodo  possumus,  quantum  ab 
ipso  adiuti  fuerimus,  intellectu  conemur  adtingere,  prius  de 
hoc  carnales  hominum  suspiciones  a  nostris  mentibus  abi- 
gamus.  numquid  enim  dici  uel  credi  fas  est  deum  laborasse 
in  operando,  cum  ea,  quae  supra  scripta  sunt,  condidit,  quando 

1  fantasias  E  3  corpuscolorum  PBl  5  adnnit  El  interiusquae  ER 
interiu8  uue^  b  6  uim  om.  P  numeri  uim  P2Bbd  11  creatori  semper 
creatori  (semper  creatori  exp.  m.  2)E  12  itaque  E  13  nulla  bestiarum] 
aut  bestiarum  S  uestiarum  El  15  arida  S  que  B  16  cap. 
Vim  E  19  itaque]  Perfectus  itaque  S  20  perfectus  om.  S  22  in 
om.  El  24  ab  omnibus  operibus  suis  om.  PBlbd  26  fuerimus  adiuti  b 
27  suspitiones  S  suspiones  Pl        auigamus  El 


104  S.   Aureli   Augustini 

dicebat,  et  fiebant?  ita  quippe  nec  homo  laborat,  si  aliquid 
faciendum,  mox  ut  dixerit,  fiat.  quamuis  enim  humana  uerba 
sonis  adminiculata  ita  proferantur,  ut  sermo  diuturnus  fatiget, 
tamen,  cum  tam  pauca  sunt,  quam  pauca  legimus  in  eo,  quod 
scriptum  est,  cum  deus  dixit:  fiat  lux,  fiat  firmamentum  5 
et  cetera  usque  in  finem  operum,  qtiae  sexto  die  consummauit, 
nimis  absurdi  deliramenti  est  istum  uel  hominis,  nedum  dei, 
laborem  putare. 

An  forte  quis  dixerit  dicendo  quidem,  ut  fierent,  quae 
continuo  facta  sunt,  deum  non  laborasse,  sed  forte  cogitando,  10 
quid  fieri  debuisset,  qua  cura  uelut  liberatus  rerum  perfectione 
requieuerit  et  eo  merito  diem,  quo  primum  factus  est,  ab 
hac  animi  intentione  securus  benedicere  et  sanctificare  uolu- 
erit?  quodsi  haec  sapere  multum  desipere  est  —  rerum  enim 
condendarum  tam  facultas  quam  facilitas  inconparabilis  et  15 
9  ineffabilis  est  apud  deum  —  quid  restat,  ut  intellegamus, 
nisi  forte  creaturae  rationali,  in  qua  et  hominem  creauit,  in 
se  ipso  requiem  praebuisse  post  eius  perfectionem  per  donum 
spiritus  sancti,  per  quem  diffunditur  caritas  in  cordibus  nostris, 
ut  illuc  feramur  adpetitu  desiderii,  quo  cum  uenerimus  requie-  20 
scamus,  id  est  nihil  amplius  requiramus?  sicut  enim  recte 
dicitur  deus  facere,  quidquid  ipso  in  nobis  operante  fecerimus, 
ita  recte  dicitur  deus  requiescere,  cum  eius  munere  requie- 
scimus. 

Hoc  quidem  recte  intellegimus,  quia  et  uerum  est  et  non  25 
magnae  intentionis  indiget,  ut  uideamus  ita  dici  requiescere 

5  Gen.  1,  3.  6      19  cf.  Kom.  5,  5 

1  post  dicebat  add.  fiant  PBb  et  fiebant  om.  PB  5  dixit  deus  Sb 
6  consumauit  B  7  deliberamen!  tis  P  deleramentis  B1  inter  hominis 
et  nedum  add.  quanto  magis  b  nedum]  qnanto  magis  S  11  qua] 
quae  El  uelut  cura  b       12  requieuerit  (er  8.  I.  m.  1)  E  requieuit  b 

primo  PMbd  14  si  haec  om.  b  15  et]  atque  PBSbd  16  aput  EP 
cum  uoce  quid  incipit  cap.  9  in  bd  18  prebuisse  S  20  feramur  (r 
fin.  sup.  cxp.  s  m.  1)  E  adpetitu  El  cum]  dum  S  perueneri- 
mus  PSbd  22  quicquid  E*BS  inobis  Pl  23  rectae  B  deus 
dicitur  b      26  magna  intentione  b        ista  El        dice  E  dicere  b 


de   Gcnesi   ad   litteram   lib.   IIII.  105 

deum,  cum  requiescere  nos  facit,  sicut  dicitur  cognoscere, 
cum  efficit,  ut  cognoscamus.  neque  enim  deus  temporaliter 
cognoscit,  quod  ante  non  nouerat,  et  tamen  dicit  Abrahae: 
nunc   cognoui,   quoniam   times   deum:    ubi   quid   aliud 

*  accipimus,  nisi :  nunc  feci,  ut  cognosceres  ?  his  locutionum 
modis.  cum  ea,  quae  non  accidunt  deo,  tamquam  illi  accidant 
loquimur,  eum  facere  agnoscimus,  ut  nobis  accidant,  ea  dum- 
taxat,  quae  laudabilia  sunt,  et  haec  quantum  scripturarum 
usus  admittit.    neque  enim  temere  nos   aliquid  de  deo  tale 

10  dicere  debemus,  quod  in  scriptura  eius  non  legimus. 

Ex  hoc  locutionis  modo  arbitror  dictum  illud  ab  apostolo: 
nolite  contristare  spiritum  sanctum  dei,  in  quo 
signati  estis  in  die  redemtionis.  neque  enim  ipsa  spi- 
ritus  sancti,  qua  est  quidquid  ipse  est,  substantia  contristari 

15  potest,  cum  habeat  aetemam  atque  incommutabilem  beati- 
tudinem  magisque  sit  ipsa  aeterna  incommutabilis  beatitudo. 
sed  quia  ita  in  sanctis  habitat,  ut  eos  inpleat  caritate,  qua 
necesse  est,  ut  homines  ex  tempore  gaudeant  prouectu  fidelium 
et  bonis   operibus,  et  ideo   necesse   est  etiam   contristentur 

*o  lapsu  uel  peccatis  eorum,  de  quorum  fide  ac  pietate  gaudebant 
—  quae  tristitia  laudabilis  est,  quia  uenit  ex  dilectione,  quam 
spiritus  sanctus  infundit  —  propterea  ipse  spiritus  dicitur  con- 
tristari  ab  eis,  qui  sic  agunt,  ut  eorum  factis  contristentur 
sancti,  non  ob  aliud,  nisi  quia  spiritum  sanctum  habent:  quo 

35  dono   tam   boni  sunt,  ut  eos   mali  maestificent,  hi  maxime, 

4  Gen.  22,  12      12  Eph.  4,  80 

1  no8  requiescere  b  fecit  ElS  2  effecit  PR  3  antea  bd  Abra- 
hae]  ad  Abraham  d  ad  abraa  b  5  cognosceres  E1  cognosceretur  PRSbd 
cup.  X  E  loquutionum  P  8  haec]  hoc  b  <m.  P1  9  ammittit  PRX 
nos  temere  bd  tale  de  deo  PRbd  tale  om.  S  11  Ex]  Et  b 
loqnutionis  PR  12  contristare  2?1  lSdiemJ^  redemptionis  RSbd 
14  quae  S  quicquid  E*RS  est  ipsa  b  17  quae  S  18  profectu  PRSbd 
20  labsu  P  pietate  S         21  quam]  quain  (m  exp.  m.  1)  S  qua  b 

22  aii.  sps  in  ras.  m.  2  R  con*tristari  (s  er.)  S  24  quomo  (mo  exp. 
m.  1)  P  quo*  R         25  dono]  donante  S  do  no  J^1  dono*  jR  mesti- 

ficent  R       hii  E 


106  S.    AureliAugustini 

quos  bonos  fuisse  siue  nouerunt  siue  crediderunt.  quae  pro- 
fecto  tristitia  non  solum  non  culpanda,  uerum  etiam  praecipue 
laudanda  ac  praedicanda  est. 

Hoc  genere  locutionis  rursum  idem  apostolus  mirabiliter 
U8us  est,  ubi  ait:  nunc  autem  cognoscentes  deum,  immo  5 
cogniti  a  deo.  neque  enim  tunc  eos  cognouerat  deus,  prae- 
cognitos  uidelicet  ante  constitutionem  mundi;  sed  quia  tunc 
eum  ipsi  illius  munere,  non  suo  merito  uel  facultate  cogno- 
uerant,  maluit  tropice  loqui,  ut  tunc  ab  illo  cognitos  diceret, 
cum  eis  cognoscendum  se  praestitit,  et  uerbum  corrigere,  10 
quasi  hoc  minus  recte  dixerit,  quod  proprie  dixerat,  quam 
sinere,  ut  hoc  sibi  adrogarent  se  potuisse,  quod  eis  posse 
ille  donauerat. 

10.  Hic  ergo  intellectus  in  eo,  quod  positum  est  requieuisse 
deum  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit  bona  ualde,  quia  is 
ipse  nos  facit  requiescere,  cum  bona  opera  fecerimus,  quibus- 
dam  forte  suffecerit;  sed  nos  huius  sententiae  scripturarum 
consideratione  suscepta  urguemur  quaerere,  quonam  modo  et 
ipse  requiescere  potuerit,  quamuis  requie  sua  nobis  insinuata 
sperare   admonuerit  in   se   requiem   nostram    futuram.    sicut »» 
enim  ipse  fecit  caelum  et  terram  et  ea,  quae  in  eis  sunt.  et 
omnia  sexto  die  consummauit,  nec  in  eis  aliquid  dici  potest 
nos  creasse  illo  donante,  ut  crearemus,  et  ideo  dictum  esse: 
consummauit  deus  in  die  sexto  opera  sua,  quae  fecit. 
quia,  ut  a  nobis  consummarentur,  ipse  praestitit :  ita  et  quod  » 
dictum  est:  requieuit  deus  in  die  septimo  ab  omnibus 
operibus  suis,   quae  fecit,  non  utique  nostram  requiem. 

5  Gal.  4,  9      7  cf.  I  Petr.  1,  10      24  Gen.  2,  2 

1   bonus  P1  2  praecipuae  R  4  loqutionis  P1  loquutionis  R 

rursus  PRSbd  6  cogniti  estis  ab  eo  b  8  eam  Pl  ipsi  eum  P*RSbd 
10  prestitit  EP  11  rectae  R  '  propriae  8  12  se]  sed  E  16  fecit  PRl 
fecereinus  P        17  sufficerit  Rl  nos]  non  S        18  urgemur  E*Rbd 

quonani]  quoniam  PRl  et  om.  S  19  requiem  suam  S  nobia  -R1 
insinuatam  5  20  ammonuerit  PR  21  sunt  om.  P  22  dici  potest 
aliquid  b  23  donante  (te  ex  do  m.  1)  P  crearemur  S  dictyxnm 
'exp.  m.  1)  P        25  quia  ut]   qui  aut  S        prestitit  S        27  utiqu  JR1 


de    Genesi   ad   litteram    lib.   IIII.  107 

quam  concedente  ipso  adepturi  sumus,  sed  ipsius  primitus 
intellegere  debemus,  qua  in  septimo  die  requieuit  consummatis 
operibus,  ut  prius  omnia,  quae  scripta  sunt,  facta  monstrentur 
et  deinde,  si  opus  est,  etiam  aliquid  significasse  doceantur. 
5  recte  quippe  dicitur,  sicut  deus  post  opera  sua  bona  requieuit, 
ita  et  nos  post  opera  nostra  bona  requieturos;  sed  ob  hoc 
etiam  recte  flagitatur.  ut,  quemadmodum  disputatum  est  de 
operibus  dei,  quae  ipsius  esse  satis  adparet,  ita  de  requie  dei 
satis  disseratur,  quae  proprie  ipsius  demonstratur. 

10  11.  Quapropter  iustissima  ratione  conpellimur  indagare,  si 
ualeamus,  atque  eloqui,  quomodo  utrumque  sit  uerum,  et 
quod  hic  scriptum  est  in  septimo  die  requieuisse  deum  ab 
omnibus  operibus  suis,  quae  fecit,  et  quod  in  euangelio  dicit 
ipse.  per  quem  facta  sunt  omnia,  pater  meus  usque  modo 

«  operatur,  et  ego  operor.  eis  enim  hoc  respondit,  qui 
propter  requiem  dei  scripturae  huius  auctoritate  antiquitus 
commendatam  sabbatum  ab  eo  non  obseruari  querebantur. 
et  dici  quidem  probabiliter  potest  obseruandum  sabbatum 
Iudaeis  fuisse  praeceptum  in  umbra  futuri,    quae   spiritalem 

20  requiem  figuraret,  quam  deus  exemplo  huius  quietis  suae 
fidelibus  bona  opera  facientibus  arcana  significatione  polliee- 
batur.  cuius  quietis  et  dominus  Iesus  Christus,  qui  nonnisi 
quando  uoluit  passus  est,  etiam  sepultura  sua  mysterium 
confirmauit.    ipso   quippe   die   sabbati   requieuit  in   sepulcro 

25  eumque  totum  diem  habuit  sanctae  cuiusdam  uacationis, 
posteaquam  sexto  die,  id  est  parasceue,  quam  dicunt  sextam 

14  Ioh.  5,  17 

1  conce!|dente  (ce  add.  m.  2)  S  2  quia  SB2  3  monstrarentur  PBlb 
7  rectae  B  quemammodum  EPB1  disputatum  bis  pos.  m.  I  alt. 
del.S  8apparet22l  9  proprie,  SB  propria  bd  demonstretur  PBSbd 
10  eap.  XI  E  conpeUemur  P  13  omnibus  om.  PBd  operibus  om.  S 
14  modo]  nunc  PBbd  15  eis]  iudaeis  S  qua  S  16  auctoritatem  S 
17  conmendatam  E1  commendatum  P*bd  quaerebantur  EPBS  18  pot- 
est]  post  S  21   arcana  El  22  ante  dominus  add.  ipse  PBbd 

lesus  Christus  scripsi:  ihs  E  xps  PBSbd    24  sabati  S      sepulchro  PBSb 
25  uocationis  P*Bxb      26  quem  PBb        sextum  b 


108  S.   Aureli   Augustini 

sabbati,  consummauit  omnia  opera  sua,  cum  de  illo  quae 
scripta  sunt  in  ipso  crucis  patibulo  conplerentur.  nam  et  hoc 
uerbo  usus  est  quando  ait:  consummatum  est;  et  incli- 
nato  capite  tradidit  spiritum.  quid  ergo  mirum,  si  deus 
istum  diem,  quo  erat  Ghristus  in  sepultura  quieturus,  uolens  5 
etiam  hoc  modo  praenuntiare  ab  operibus  suis  in  uno  die 
requieuit,  deinceps  operaturus  ordinem  saeculorum,  ut  et  illud 
uerum  diceretur:  pater  meus  usque  nunc  operatur? 

12.   Potest   etiam   intellegi   deum  requieuiese  a  condendis 
generibus  creaturae,  quia  ultra  iam  non  condidit  aliqua  genera  10- 
noua,  deinceps  autem  usque  nunc  et  ultra  operari  eorundem 
generum  administrationem,  quae  tunc  instituta  sunt,  non  ut 
ipso    saltem    die    septimo    potentia   eius    a   caeli    et  terrae 
omniumque    rerum    quas    condiderat    gubernatione    cessaret, 
alioquin  continuo  dilaberentur.    creatoris  namque  potentia  et  15 
omnipotentis  atque  omnitenentis  uirtus  ~causa  subsistendi  est 
omni  creaturae :  quae  uirtus  ab  eis,  quae  creata  sunt,  regendis 
si  aliquando  cessaret,  simul  et  illorum  cessaret  species  omnis- 
que  natura  concideret.    neque   enim,   sicut  structor  aedium, 
cum  fabricauerit,  abscedit,   atque  illo  cessante  atque  absce-  20 
dente  stat  opus  eius,  ita  mundus  uel  ictu  oculi  stare  poterit, 
si  ei  deus  regimen  sui  subtraxerit. 

Proinde  et  quod  dominus  ait:   pater  meus  usque  modo 
operatur,  continuationem  quandam  operis  eius,  quauniuersam 
creaturam   continet  atque   administrat,  ostendit.    aliter  enim  « 
posset  intellegi,  si  diceret:  et  nunc  operatur,  ubi  non  esset 
necesse,  ut  operis  continuationem  acciperemus,  aliter  autem 

3  Ioh.  19,  30      8  Ioh*  5,  17 

2  patiuulo  E1  4  tradidit  B1  reddidet  P  reddidit  B*b  5  sepultura] 
sepulchro  b  8  uere  bd  9  concedendis  E  condendis  {alt.  n  8.  I.  m. 
1)  P  11  operari]  opera  B  operatur  b  operarior  P  eundera  P1 
12  ammini8trationeni  PB  ut  ».  I  tn.  1  B  13  saltim  8  14  omnium- 
quae  P  gubernatore*  (s  semier.)  S  15  dilauerentur  EP  17  eis] 
omnibus  8  que  B  19  instructor  8  structura  b  20  abscedit]  quis 
abscedit  b  21  opera  8  23  modo]  nunc  EPPBbd  25  amministrat  PB 
26  possit  8BX      27  autem]  enim  El 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   II II.  109 

cogit  intellegi,  cum  ait:  usque  nunc,  ex  illo  scilicet,  quo 
cnncta  cum  conderet  operatus  est.  et  quod  scriptam  est  de 
sapientia  eius:  pertingit  a  fine  usque  ad  finem  fortiter 
et  disponit  omnia  suauiter,  de  qua  item  scriptum  est, 
5  quod  motus  eius  agilior  celeriorque  sit  omnibus  motibus : 
satis  adparet  recte  intuentibus  hunc  ipsum  inconparabilem  et 
ineffabilem,  et  si  possit  intellegi,  stabiiem  motum  suum  rebus 
eam  praebere  suauiter  disponendis,  quo  utique  subtracto,  si 
ab  bac  operatione  cessauerit,  eas  continuo  perituras.  et  illud, 

10  quod  ait  apostolus,  cum  deum  Atheniensibus  praedicaret:  in 
illo  uiuimus  et  mouemur  et  sumus,  liquide  cogitatum, 
quantum  humana  mens  ualet,  adiuuat  hanc  sententiam,  qua 
credimus  et  dicimus  deum  in  his,  quae  creauit,  indesinenter 
operari.    neque   enim  tamquam    substantia   eius    sic  in  illo 

15  sumus.  quemadmodum  dictum  est,  quod  habeat  uitam  in 
semet  ipso,  sed  utique,  cum  aliud  sumus  quam  ipse,  non  ob 
aliud  in  illo  sumus,  nisi  quia  id  operatur,  et  hoc  est  opus 
eius,  quo  continet  omnia  et  quo  eius  sapientia  pertendit 
a  fine    usque    ad    finem   fortiter    et    disponit   omnia 

so  suauiter,  per  quam  dispositionem  in  illo  uiuimus  et 
mouemur  et  sumus.  unde  conligitur,  quod,  si  hoc  opus 
suum  rebus  subtraxerit,  nec  uiuemus  nec  mouebimur  nec 
erimus.  claret  igitur  ne  uno  quidem  die  cessasse  deum  ab 
opere  regendi,  quae  creauit,  ne  motus  suos  naturaies,  quibus 

26  aguntur  atque  uegetantur,  ut  omnino  naturae  sint  et  in  eo, 
quod  sunt,  pro  suo  quaeque  genere  maneant,  ilico  amitterent 

8  Sap.  8,  1     5  cf.  Sap.  7,  24     10  Act.  17,  28     16  cf.  Ioh.  5,  26 
18  Sap.  8,  1      20  Act.  17,  28 

2  cum]  dum  8  concederet  (ce  exp.  m.  1)  E  3  sapiencia  B 

eius  om.  b  pertinget  8  usad  Pl  4  suabiter  ElP  6  incon- 
parabilem]  incorporabilem  8  (8. I.  m.  2  al  incorporabile)  E  8  praeberet  8 
suabiter  El  9  hac  (h  «.  I  m.  1)  B  10  atheneensibus  P  ateneensi- 
bus  Bl  in]&  in  8  11  prius  et  om.  b  12  adiubat  El  13  iis  Bd 
que  B  14  substantiam  E  15  quemammodum  EPBl8  16  simus  EPPBd 
18  sapiencia  B  19  disponet  P  20  suabiter  P  et  om.  b 

21  hic  8  22  uiuimus  S  mouemur  S  25  uegitantur  8  sint] 
Bdt  b    26  quaeque]  quoque  ESb  queque  B      ilico  (li  in  ras.)  B  illico  bd 


110  S.    Aureli   Augustini 

et  esse  aliquid  omnino  desinerent,  si  eis  subtraheretur  motus 
ille  sapientiae  dei,  quo  disponit  omnia  suauiter.  quapropter 
sic  accipimus  deum  requieuisse  ab  omnibus  operibus  suis, 
quae  fecit,  ut  iam  nouam  naturam  ulterius  nullam  conderet, 
non  ut  ea,  quae  condiderat,  continere  et  guberaare  cessaret.  5 
unde  et  illud  uerum  est,  quod  septimo  die  requieuit 
deus,  et  illud,  quod  usque  nunc  operatur. 

13.  Et  opera  quidem  eius  bona  uidemus,  quietem  uero  eius 
post  bona  opera  nostra  uidebimus.  ob  quam  significandam 
mandauit  Hebraeo  populo  unum  diem  obseruandum:  quod  10 
tam  camaliter  agebant,  ut  eo  die  dominum  saluatorem  nostrum 
uidentes  operari  criminarentur,  ac  sic  eis  de  opere  patris 
rectissime  responderet,  cum  quo  et  ipse  operabatur  aequaliter 
non  solum  creaturae  uniuersae  administrationem,  sed  etiam 
ipsam  nostram  salutem.  iam  uero  tempore  gratiae  reuelatae  15 
obseruatio  illa  sabbati,  quae  unius  diei  uacatione  figurabatur, 
ablata  est  ab  obseruatione  fidelium.  in  ea  quippe  iam  gratia 
perpetuum  sabbatum  obseruat,  qui  spe  futurae  quietis  operatur 
quidquid  boni  operatur  nec  in  ipsis  bonis  operibus  suis  quasi 
habens  bonum,  quod  non  acceperit,  gloriatur;  ita  enim  tam-  20 
quam  diem  sabbati,  hoc  est  dominicae  cessationis  in  sepultura 
suscipiens  atque  intellegens  baptismi  sacramentum  quiescit  a 
pristinis  operibus  suis,  ut  iam  in  nouitate  uitae  ambulans 
deum  in  se  operari  cognoscat,  qui  simul  et  operatur  et  quiescit 

6  Gen.  2,  2      10  cf.  Exod.  20,  8      22  cf.  Rom.  6,  4 

2  illae  P  suabiter  El  4  que  R  iam]  etiam  S  5  ut  ea  quae] 
utiquae  P  utique  b  ea  quae  om.  Rl  ante  condiderat  add.  ut  quod  b 
6  in  septimo  PRSbd  8  uidemus  bona  PRbd  9  uideuimus  E1 
10  hebreo  SR  11  dominum  saluatorem  nostrum  (8.  I.  m.  2  aj  salute" 
nostra)  E  dftm  saluatorem  nf  m  (sed  ex  saluatorem  fact.  salutarem  et  in 
mg.  add.  alibi)  S  salutem  nostram  dominum  PRbd  12  sic  8.  I.  m.  2  P 
si  bd  13  equaliter  R         14  amministrationem  PR  15  salutem 

nostram  S  reuelata  S  16  sabati  R  uocatione  P*Rl  17  iam 
legitur  ante  sabbatum  in  PRS,  post  sabbatum  in  bd  18  spei  E1 
ptuturae  (p  m.  2  ex  i  uocab.  spei)  E  19  quicquid  E*SR  21  die  IPPRS 
24  et  *.  I.  m.  2  S 


de    Genesi   ad   litteram   lib.  IIII.  Hl 

et  creaturae  praebens  congruam  gubernationem  et  apud  se 
habens  aeternam  tranquillitatem. 

14.  Denique  ipse  nec,  cum  creauit,  defessus  nec,  cum  ces- 
sauit,  refectus  est,  sed  nos  uoluit  per  scripturam  suam  ad 
5  quietis  exhortari  desiderium  intimando  nobis  eum  diem  se 
sanctificasse,  in  quo  quieuit  ab  omnibus  operibus  suis.  nam 
nusquam  omnium  sex  dierum,  quibus  creata  sunt  omnia, 
legitur  aliquid  sanctificasse .  nec  ante  ipsos  sex  dies,  ubi 
scriptum  est:  in  principio  fecit  deus  caelum  et  terram, 

10  additum  est:  et  sanctificauit,  sed  diem  istum,  in  quo  requieuit 
ab  omnibus  operibus  suis,  qnae  fecit,  uoluit  sanctificare,  tam- 
quam  et  apud  ipsum,  qui  nihil  in  opere  suo  laborat,  plus 
quies  quam  operatio  ualeat.  hoc  quidem  in  hominibus  euan- 
gelium   nobis   intimat,  ubi  saluator   noster  meliorem  partem 

i5  dicit  Mariae,  quod  sedens  ad  pedes  eius  requiescebat  in  uerbo 
eius,  quam  Marthae  quamuis  propter  obsequium,  quo  ei  mini- 
strabat,  circa  multa  occupatae  et  licet  bonum  opus  operantis. 
uerum  hoc  in  deo  quomodo  sit  uel  intellegatur,  difficile  dictu 
est,  etiamsi  cogitatu   aliquantulum  adtingi  potest,  cur  deus 

so  sanctificauerit  diem  quietis  suae,  qui  nullum  sanctificauerit 
operis  sui,  nec  ipsum  sextum,  quo  et  hominem  fecit  et  cuncta 
perfecit.  ac  primum  ipsum  requiescere  dei  quale  sit,  cuius 
humanae  mentis  acies  adsequi  potest?  quod  tamen  nisi  esset, 
hoc   omnino   ista   scriptura  non   poneret.    dicam  sane,  quod 

85  sentio,  haec  duo  indubitata  praeloquens  nec  deum  uelut  post 
laborem   desideratumue   negotii   sui  finem  temporali  quadam 

9  Gen.  1,  1       15  cf.  Luc.  10,  39-42 

1  guuernationem  E1  aput  E*PR  8  cap.  XII  E  defesus  Rl 
5  exortari  ESR  6  omnibus  otn.  E1  8  ubi]  ub  P1  11  sanctiflcare 
uoluit  b  12  aput  EP         13  hominibus]  om||nibus  E  *om*nibus  R 

16  martae  Pl  17  occupata  8  operantes  8  operatis  Pl  18  uerum] 
uerbum  S  dictum  E*P  dictu*  (m  er.)  R  19  quur  S  20  sanctifi- 
cauerat  b  21  et  cuncta  perfecit  om.  PR  23  adsequi  E*  24  ista] 
in  ista  S  ipsa  b  sanae  R  25  hic  b  uelut  om.  PRl  26  deaide- 
ratumue  Ex  desideratumuae  R  desideratum  de  S  desideratum  b 


112  S.    AureliAugustini 

requie  delectatum  nec  has  litteras  auctoritate  tanta  merito 
praeminentes  frustra  falsoque  dixisse,  quod  deus  ab  omnibus 
operibus  suis,  quae  fecit,  in  septimo  die  requieuerit  eaque 
causa  eundem  diem  sanctificauerit. 

15.  Nimirum   ergo,   quia  uitium  est  et  infirmitas  animae   6 
ita    suis   operibus   delectari,   ut  potius   in   eis   quam  in   se 
requiescat  ab  eis,  cum  procul  dubio  melius  aliquid  in  illa  sit, 
quo  ea  facta  sunt,   quam  ipsa,   quae  facta  sunt,  insinuatur 
nobis  deus  per  hanc  scripturam,  qua  dicitur  requieuisse  ab 
omnibus  operibus  suis,  quae  fecit,  nullo  opere  suo  sic  delec-  io 
tatus,   quasi   faciendi   eius   eguerit,    uel   minor  futurus,  nisi 
fecisset,  uel  beatior,  cum  fecisset.    quia  enim  ex  illo  ita  est 
quidquid  ex  illo  est,  ut  ei  debeat,  quod  est,  ipse  autem  nulli. 
quod  ex  ipso  est,  debeat,  quod  beatus  est,  se  rebus,  quas 
fecit,   diligendo  praeposuit,    non   sanctificans   diem,   quo   ea  i& 
facienda  inchoauit,   nec   illum,   quo  ea  perfecit,  ne  illis  uel 
faciendis  uel  factis  auctum  eius  gaudium  uideretur,  sed  eum, 
quo  ab  ipsis  in  se  ipso  requieuit.    et  ipse  quidem  numquam 
ista  requie  caruit,  sed  nobis  eam  per  diem  septimum  ostendit, 
hinc  etiam  significans  non  percipi  requiem  suam  nisi  a  per-  *> 
fectis,  cum  ad  eam  intimandam  non  deputauit  diem,  nisi  qui 
perfectionem  rerum  omnium  sequebatur.  nam  qui  semper  est 
quietus,  tunc  nobis  requieuit,  cum  se  requieuisse  monstrauit. 

16.  Illud  quoque  adtendendum  est,  quod  dei  requiem,  qua 
de  se  ipso  beatus  est,  nobis  insinuari  oportebat,  ut  intelle-  ** 
gamus,   quomodo   dicatur  etiam  requiescere  in  nobis:   quod 
non  dicitur,  nisi  cum  in  se  requiem  praestat  et  nobis.  requies 
igitur   dei   recte   intellegentibus  ea  est,  qua  nullius  indiget 

1  tanto  S  4  causae  (e  exp.  m.l)P  5  cap.  XIII  E  6  eis]  ipsis  b 
8  ipsa]  propter  b  9  deus  nobis  b  10  oberibus  P  13  quicquid  E*RS 
15  deligendo  El  16  inchoabit  El         illura]  ullum  B         nec  PRd 

18  ipsis  (i  fin.  ex  o  m.  1)  E  19  ista  (a  m.  1  s.  I)  E  20  per- 
cipe  El;  m.  2  re  s.  I.  add.  et  al  percipi  adscr.  23  requiebit  El 

25  8e  om.  b  insinuare  EXPX  26  etiam  om.  b  quod— nobis  om.  Sl 
27  requiem  (i  m.  1  *.  I)  E  prestat  ES  cap.  XIIII  E  28  in- 
giget  S 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   IIII.  H3 

bono ;  et  ideo  certa  et  nobis  in  illo  est,  quia  et  nos  beati- 
ficamur  bono,  quod  ipse  est,  non  ipse  bono,  quod  nos  sumus. 
nam  et  nos  aliquod  bonum  ab  illo  sumus,  qui  fecit  omnia 
bona  ualde,  in  quibus  fecit  et  nos.  porro  alia  res  bona  praeter 

5  ipsum  nulla  est,  quam  ipse  non  fecit ;  ac  per  hoc  nullo 
praeter  se  alio  bono  indiget,  qui  bono,  quod  fecit,  non  eget. 
haec  est  eius  requies  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit. 
quibus  autem  bonis  laudabiliter  non  egeret,  si  nulla  fecisset? 
nam  etiam  sic  dici  posset  nullis  egens  bonis,  non  a  factis  in 

10  se  ipso  requiescendo,  uerum  omnino  nulla  faciendo.  sed  bona 
facere  si  non  posset,  nulla  esset  potentia;  si  autem  posset 
nec  faceret,  magna  esset  inuidentia.  quia  ergo  est  omnipotens 
et  bonus,  omnia  ualde  bona  fecit;  quia  uero  se  ipso  bono 
perfecte   beatus   est,    ab   omnibus,    quae    fecit,    in    se    ipso 

15  requieuit,  ea  scilicet  requie,  a  qua  numquam  recessit.  sed  si 
diceretur  requieuisse  a  faciendis,  nihil  aliud  quam  non  fecisse 
intellegeretur :  nisi  autem  diceretur  requieuisse  a  factis,  non 
eis  egere,  quae  fecit,  minus  commendaretur. 

Quo  itaque  die  hoc  commendari  oportuisse  nisi  septimo? 

*o  intellegit  quisquis  senarii  numeri  perfectionem,  de  qua  supra 
locuti  sumus.  perfectioni  creaturae  congruenter  adhibitam 
recolit.  si  enim  senario  numero  perficienda  fuerat  creatura, 
sicuti  perfecta  est,  eaque  requies  dei  nobis  erat  commendanda, 
qua  demonstraretur  nec  perfectis  beatificari  creaturis,  procul 

25  dubio  dies  erat  in  hac  commendatione  sanctificandus,  qui 
sequitur  sextum,  quo  erigeremur  ad  hanc  requiem  concupi- 
scendam,  ut  et  nos  in  illo  requiescamus. 

17.  Neque  enim  similitudo  pia  est,  si  uelimus  similes  ita 

1  in  nobis  b         et  om.  PRlS  2  alt.  ipse  om.  b  3  aliquot  El 

bona  omnia  S  5  nulla]  non  S  6  indiget]  eget  PRSbd  facit  RSd 
egit  Ex  9  possit  S  potest  b  a  om.  El  a  factis]  affectis  Rl 

10  non  omnino  E  14  perfectae  S  ab  omnibus]  ab  omjjnibus  (*.  I.  m. 
2  af  a  bonis)  E  a  bonis  PRSbd  19  oportuisset  bd       post  septimo 

add.  Quod  sane  bd  21  loquuti  P  perfectionis  .E1  perfectioni  (i  fin. 
ex  e  m.  1)  R  athibitam  El  23  eaquae  E  ea  quae  S  erat  nobis  bd 
24  demon8tretur  b  beatificare  b  28  cap  XV  E  ita  esse  similes  PRS 
ita  similes  esse  bd 

XX VIII.  Aug.  scct.  III  pars  1.  8 


114  S.   Aureli  Augustini 

esse  deo,  ut  et  nos  ab  operibus  nostris  requiescamus  in  nobis, 
sicut  ipse  requieuit  in  se  ab  operibus  suis.  in  quodam  quippe 
incommutabili  bono  requiescere  debemus,  quod  ille  nobis  est, 
qui  nos  fecit.  haec  erit  igitur  summa  minimeque  superba  et 
uere  pia  requies  nostra,  ut,  sicut  ipse  requieuit  ab  omnibus  & 
operibus  suis,  quia  non  ei  opera  sua,  sed  ipse  sibi  bonum 
est,  quo  beatus  est,  ita  et  nos  ab  omnibus  operibus  non 
tantum  nostris,  uerum  etiam  ipsius  nonnisi  in  illo  requieturos 
nos  esse  speremus  idque  desideremus  post  bona  opera  nostra, 
quae  in  nobis  agnoscimus  illius  potius  esse  quam  nostra,  ut  1» 
etiam  sic  post  bona  opera  sua  ipse  requiescat,  cum  post 
bona  opera,  quae  ab  illo  iustificati  fecerimus,  in  se  nobis 
requiem  praestat.  magnum  est  enim  nobis  ab  illo  extitisse, 
sed  maius  erit  in  illo  quieuisse,  sicut  ipse  non  ideo  beatus 
est,  quia  haec  fecit,  sed  quia  etiam  factis  non  egens  in  se  i& 
potius  quam  in  ipsis  requieuit.  unde  non  operis,  sed  quietis 
diem  sanctificauit,  quia  non  haec  faciendo,  sed  eis,  quae  fecit, 
non  egendo  se  beatum  intimauit. 

Quid  ergo  tam  humile  ac  facile  adfatu  et  quid  tam  sublime 
atque  arduum  cogitatu  quam  deus  requiescens  ab  omnibus  *> 
operibus  suis,  quae  fecit?  et  ubi  requiescens  nisi  in  se  ipso, 
quia  beatus  nonnisi  se  ipso  ?  quando,  nisi  semper  ?  in  diebus 
autem,  quibus  rerum,  quas  condidit,  consummatio  narratur 
et  ab  eis  quietis  dei  ordo  distinguitur,  quando,  nisi  in  sepiimo 
die,  qui  earum  sequitur  perfectionem?  a  perfectis  enim  requie-  s& 
scit,  qui  nec  perfectis  eget,  quo  beatior  esse  possit. 

18.   Et   quod   apud  illum   quidem   quieti  eius   nec  mane 
nec  uespera  est,  quia  nec  aperitur  initio  nec  clauditur  fine, 

3  commutabili  El        requiescere  (re  init.  in  ras.)  R        4  erit  om.  S 
minimaeque  (a  exp.  rn.  1)  P  5  uera  8         7  nostris  non  tantum  8 

9  desederemus  PEl  11  post  requiescat  add.  in  nobis  b  12  fecere^ 
mus  P  13  prestat  E8  exstitisse  bd  14  requieuisse  bd  15  hoc  b 
19  ac]  et  b  adfatu]  affatu  EPSBb  effatu  d         20  cogitatum  El 

22  nonnisi  m.  1  post  se  ipso  posit.  m.  2  exp.  et  post  beatus  pos.  E  in 
se  ipso  E         24  distinguitur.  Quando  sqq.  (sic)  b  27   quietis  El 

28  finem  JR1 


de   Genesi   ad   litteram    lib.    IIII.  H5 

perfectis  autem  operibus  eius  mane  habet  et  uesperam  non 
habet,  perfecta  quippe  creatura  habet  quoddam  initium  suae 
conuersionis  ad  quietem  creatoris  sui,  sed  illa  non  habet 
finem  quasi  terminum  perfectionis  suae,  sicut  ea,  quae  facta 
5  sunt.  ac  per  hoc  requies  dei  non  ipsi  deo,  sed  rerum  ab  eo 
conditarum  perfectioni  inchoatur,  ut  in  illo  incipiat  requie- 
scere,  quod  ab  illo  perficitur,  et  in  eo  habere  mane  —  in 
suo  enim  genere  tamquam  uespera  terminatum  est  —  sed 
in  deo  uesperam  habere  iam  non  potest,  quia  non  erit  aliquid 

10  illa  perfectione  perfectius. 

In  illis  enim  diebus,  quibus  omnia  creabantur,  uesperam 
terminum  conditae  creaturae,  mane  autem  initium  condendae 
alterius  accipiebamus.  ac  per  hoc  quinti  diei  uespera  terminus 
est   conditae   quinto    die   creaturae,  mane  autem,  quod  post 

15  ipsam  uesperam  factum  est,  initium  est  condendae  sexto  die 
creaturae,  qua  condita  tamquam  eius  terminus  facta  est 
uespera.  et  quia  nihil  aliud  condendum  restiterat,  ita  post 
illam  uesperam  mane  factum  est,  ut  non  esset  initium  con- 
dendae  alterius  creaturae,  sed  initium  quietis  uniuersae  crea- 

20  turae  in  requie  creatoris.  neque  enim  caelum  et  terra  et 
omnia,  quae  in  eis  sunt,  uniuersa  scilicet  spiritalis  corporalis- 
que  creatura  in  se  ipsa  manet,  sed  utique  in  illo,  de  quo 
dictum  est:  in  illo  enim  uiuimus  et  mouemur  et  sumus, 
quia,  etsi  unaquaeque  pars  potest  esse  in  toto,   cuius  pars 

«5  est,  ipsum  tamen  totum  non  est  nisi  in  illo,  a  quo  conditum 
est.  et  ideo  non  absurde  intellegitur  sexto  die  conpleto  post 
eius  uesperam  factum  mane,  non  quo  significaretur  initium 
condendae  alterius  creaturae,  sicut  in  ceteris,  sed  quo  signi- 

23  Act.  17,  28 

1  et]  haec  Ex  uespera  S  6  perfectione  b  ut  (ex  &  m.  1)  S 
inquipiat  E1  7  ini>r.  8.  I-  m.  1  R  9  uespera  S  10  perfectius  (i  «.  I. 
m.  1)  B  11  enim]  ergo  b  uespera  S  12  creaturae  conditae  S 
condende  S  15  condende  S  diei  SR  18  condende  S  19  crea- 
turaturae  P1  21  que  R  23  prius  et  om.  b  24  et  quia  P  unaque- 
que  R  25  conditu  (al  totu  g)  b  26  est  om.  b  27  esse  mane  b 
non  ante  initium  leg.  in  b      28  condende  S 

8* 


116  S.    Aureli   Augustini 

ficaretur  initium  manendi  et  quiescendi  totius,  quod  conditum 
est,  in  illius  quiete,  qui  condidit.  quae  quies  deo  nec  initium 
habet  nec  terminum ;  creaturae  autem  habet  initium,  sed  non 
habet  terminum.  et  ideo  septimus  dies  eidem  creaturae  coepit 
a  mane,  sed  nullo  uespere  terminatur.  5 

Nam  si  in  ceteris  diebus  uespera  et  mane  talium  temporum 
uices  significant,  qualia  nunc  per  haec  cotidiana  spatia  per- 
aguntur,  non  uideo,  quid  prohibuerit  et  septimum  diem 
uespera  noctemque  eiusdem  mane  concludere,  ut  similiter 
diceretur:  et  facta  est  uespera,  et  factum  est  mane  dies  10 
septimus,  quandoquidem  et  ipse  unus  est  dierum,  qui  omnes 
septem  sunt,  quorum  repetitione  menses  et  anni  et  saecula 
peraguntur,  ut  mane,  quod  poneretur  post  uesperam  septimi, 
hoc  esset  initium  octaui  diei,  de  quo  iam  deinceps  silendum 
fuit,  quia  idem  primus  est,  ad  quem  reditur,  a  quo  rursus  » 
hebdomadis  series  ordiatur.  unde  probabilius  est  istos  quidem 
septem  dies  illorum  nominibus  et  numero  alios  atque  alios 
sibimet  succedentes  currendo  temporalia  peragere  spatia,  illos 
autem  primos  sex  dies  inexperta  nobis  atque  inusitata  specie 
in  ipsis  rerum  conditionibus  explicatos,  in  quibus  et  uespera  *> 
et  mane  sicut  ipsa  lux  et  tenebrae,  id  est  dies  et  nox,  non 
eam  uicissitudinem  praebuerunt,  quam  praebent  isti  per  solis 
circuitus :  quod  certe  de  illis  tribus  fateri  cogimur,  qui  ante 
condita  luminaria  commemorati  atque  numerati  sunt. 

Ac   per  hoc  qualiscumque  in  eis  uespera  et  mane  fuerit,  *& 
nullo  modo  tamen  opinandum  est  eo  mane.  quod  post  sexti 
diei  uesperam  factum  est,  initium  accepisse  requiem  dei  — 
ne  temporale  aliquod  bonum  illi  aeternitati  et  incommutabili- 

2  deo  I^JR1  dei  b  3  nec  (c  8.  I.  m.  1)  P  autem  om.  S  4  eidera 
(ei  m.  2  in  ras.)  R  7  significant  (n  fin.  8.l.m.\)E  cottidiana  ES 
9  eiuedem]  eius  S  10  factum]  factus  E1  factum  est  om.  S  mane  om.  El 
11  cum  quandoquidem  cap.  XVI  E      12  repetitionem  (m  cxp.  m.  1)  S 

13  ut]  et  E1  uespera  E1          14  esset  E1         silendum  deinceps  E 

15  re<Jditur  E  16  ebdomadis  EPRS         ordinatur  S       20  conditi- 

onibus  El  22  ea  uicissitudine  El  23  circfiitus  b  26  tamen  modo  b 
28  aliquid  S 


de    Genesi   aJ   litteram   lib.   IIII.  1 1 7 

tati  accidisse  uanitate  temeraria  suspicemur  —  sed  illam 
quidem  requiem  dei,  qua  in  se  ipso  requiescit  eoque  bono 
beatus  est  quod  ipse  sibi  est,  nec  initium  eidem  ipsi  habere 
nec  terminum,  consummatae  autem  creaturae  habere  initium 

s  eandem  requiem  dei,  quoniam  rei  cuiusque  perfectio  non  tam 
in  uniuerso,  cuius  pars  est,  quam  in  eo,  a  quo  est,  in  quo 
et  ipsum  uniuersum  est.  pro  sui  generis  modulo  stabilitur, 
ut  quiescat,  id  est,  ut  sui  momenti  ordinern  teneat.  ac  per 
hoc  ipsa  uniuersitas  creaturae,  quae  sex  diebus  consummata 

io  est,  aliud  habet  in  sua  natura,  aliud  in  ordine,  quo  in  deo 
est,  non  sicut  deus,  sed  tamen  ita,  ut  ei  quies  propriae  stabi- 
litatis  uon  sit,  nisi  in  illius  quiete,  qui  nihil  praeter  se  ad- 
petit,  quo  adepto  requiescat.  et  ideo,  dum  ipse  manet  in  se, 
quidquid  ex  iUo  est  retorquet  ad  se,  ut  omnis  creatura  in  se 

15  habeat  naturae  suae  terminum,  quo  non  sit,  quod  ipse  est, 
in  illo  autem  quietis  locum,  quo  seruet,  quod  ipsa  est.  scio, 
quod  non  proprie  dixerim  locum;  nam  proprie  dicitur  in 
spatiis,  quae  corporibus  occupantur  .  sed  quia  et  ipsa  corpora 
non  manent  in  loco,  nisi  quo  sui  ponderis  tamquam  adpetitu 

20  perueniunt,  ut  eo  conperto  requiescant,  ideo  non  incongruenter 
a  corporalibus  ad  spiritalia  uerbum  transfertur,  ut  dicatur 
locus,  cum  res  ipsa  plurimum  distet. 

Initium  ergo  creaturae  in  quiete  creatoris  illo  mane  signi- 
ficatum  arbitror,  quod  factum  est  post  uesperam  sexti  diei; 

25  non  enim  posset  in  eo  nisi  perfecta  requiescere  .  proinde 
sexto  die  consummatis  omnibus  factaque  uespera  factum  est 
et  mane,  quo  inciperet  consumraata  creatura  in  illo,  a  quo 

1  taemeraria  P  suscipimur  P  2  qua  om.  El  3  ipsi]  ipse  S 
5  eandem]  tande  b  tam]  tamen  S  6  prim.  in  oro.  S  7  modulo  in  E 
8  momenti  om.  Sl  11  propria  PS  jn  stabilitatis  E  12  in  om.  El 
quiet*e  (a  er.)  E  adpetit  El  18  re  quiescat  S  14  quicquid  E*BS 
re»torquet  (c  er.)  S  17  propriae  (bis)  B  in  otn.  S  19  tamquam 
om.  b  adpetitu  El  22  distet  (pr.  t  8.  I.  m.  2)  E  23  cap.  XVII  E 
in — creatoris  om.  PlBl  creaturis  B2  24  sexte  b  25  eo]  illo  Bbd 
26  factaque  uespera  bis  pos.  sed  m.  1  semel  del.  S  27  et  om.  S 
consummata  El 


118  S.    AureliAugustini 

facta  est  requiescere.  quo  initio  eum  in  se  ipso  requiescentem 
ubi  et  ipsa  requiescere  posset  inuenit,  tanto  stabilius  atque 
firmius,  quanto  ipsa  illius,  non  ille  huius  eguit  ad  quietem 
suam.  sed  quoniam  quidquid  erit  uniuersa  creatura  quibus- 
libet  mutationibus  suis  non  utique  nihil  erit,  ideo  creatura  s 
uniuersa  in  creatore  suo  semper  manebit;  ac  per  hoc  post 
illud  mane  nulla  deinde  uespera  fuit. 

Hoc  diximus,  cur  septimus  dies,  in  quo  requieuit  deus  ab 
omnibus  operibus  suis,  mane  habuerit  post  uesperam  sexti, 
uesperam  uero  non  habuerit.  10 

19.  Est  aliud,  quod  de  hac  re  magis  proprie  meliusque 
possit,  quantum  existimo,  intellegi,  sed  aliquanto  difficilius 
explicari,  ut  non  creaturae,  sed  etiam  sibi  requies  dei  septimo 
die  mane  habuerit  sine  uespera,  id  est  initium  sine  termino. 

si   enim  ita   diceretur:   requieuit   deus   in   die  septimo,  nec  15 
adderetur :  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit,  frustra  huius 
quietis  initium  quaereremus.  non  enim  incipit  deus  requiescere, 
cuius  requies  sine  initio,  sine   termino   sempiterna   est.    sed 
quoniam  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit,  eis  non  egendo 
requieuit,    intellegitur    requies   quidem   dei   nec    coepta    nec  «0 
terminata;    requies    autem   eius   ab   omnibus    operibus    suis, 
quae  fecit,  ex  eo  coepta  est,  ex  quo  illa  perfecit.  neque  enim 
operibus   suis    non    egehdo    requieuisset,    priusquam    essent, 
quibus  nec  perfectis  eguisset;  et  quia  eis  omnino  numquam 
eguit   nec   ista  beatitudo ,  qua  non  eis  eget,  tamquam  pro-  25 
ficiendo  perficietur,  ideo  septimo  diei  nulla  uespera  accesgit. 

20.  Sed  plane  quaeri  potest  dignaque  consideratione  mouet, 

1  eum]  deum  bd        in]  etiam  in  b  2  requiesceret  b        possit  S 

om.  b  jn  stabilius  E  3  ille]  ips$  S  4  quicquid  E*SR  6  semper 
om.  S  permanebit  S  7  deinceps  b  8  post  diximus  inculcat  ut 
intelligatur  b  9  sexti  diei  S  11  propriae  SR  meliusque]  atque 
melius  bd  13  septimi  b  14  diei  b  diej  (i  ftn.  exp.  m.  1)  P  die*  (i  er.)  JR 
17  inquipit  Ex  19  quonia  (nia  8.  I  m.  2)  R  20  cepta  S  21  ter- 
minata  (ta  s  l.  m.  1)  S  22  cepta  S  23  non]  nec  S  25  eguit] 
egeuit  (alt.  e  s.  I.  m.  1)  E  egebit  P*S  beatitudo  ista  S         quia  i? 

27  cap.  XVIII  E        queri  R 


de    Genesi   ad   litteram   lib.  IIII.  119 

quomodo  intellegatur  in  se  ipso  deus  requieuisse  ab  omnibus 
operibus  suis,  quae  fecit,  cum  scriptum  sit:  et  requieuit 
deus  in  die  septimo.  non  enim  dictum  est:  in  se  ipso. 
sed:  in  die  septimo.  quid  est  ergo  dies  septimus?  utrum 
5  creatura  est  aliqua,  an  temporis  tantummodo  spatium?  sed 
etiam  temporis  spatium  creaturae  temporali  concreatum  est. 
ac  per  hoc  et  ipsum  sine  dubio  creatura  est.  neque  enim 
ulla  tempora  uel  sunt  uel  es3e  potuerunt  uel  poterunt,  quorum 
deus  non  sit  creator  .  ac  per  hoc  et  istum  septimum  diem. 

10  si  tempus  est,  quis  creauit,  nisi  omnium  temporum  creator? 
sed  illi  sex  dies  cum  quibus  uel  in  quibus  creaturis  creati 
sint,  superior  scripturae  sanctae  sermo  indicat.  qiiocirca  in 
his  diebus  septem,  quorum  species  nota  nobis  est,  qui  re 
quidem  ipsa  praetereunt,  sed  aliis  succedentibus  nomina  sua 

15  quodammodo  tradunt,  ut  illi  sex  dies  nominentur,  nouimus 
eorum  primi  quando  creati  sint;  septimum  autem  diem,  qui 
nomine  sabbati  nuncupatur,  quando  deus  creauerit,  non  uide- 
mus.  in  ipso  quippe  die  non  fecit  aliquid,  immo  ab  eis,  quae 
sex  diebus  fecerat.  in  eodem  septimo  requieyit.  quomodo  ergo 

*>  requieuit  in  die,  quem  non  creauit?  aut  quomodo  eum  post 
sex  dies  continuo  creauit,  cum  sexto  die  consummauerit  omnia, 
quae  creauit,  nec  aliquid  septimo  die  creauerit,  sed  in  eo 
potius  ab  omnibus,  quae  creauerat,  requieuerit?  an  unum 
tantummodo   diem   creauit  deus,   ut  eius  repetitione   multi, 

25  qui  dicuntur  dies,  praeterirent  atque  transcurrerent,  nec  opus 
erat,  ut  septimum  diem  crearet,  quia  illius,  quem  creauerat, 
septima  repetitio  hunc  utique  faciebat?  lucem  quippe,  de  qua 
scriptum  est:  et  dixit  deus:  fiat  lux  .  et  facta  est  lux, 
discreuit  a  tenebris  eamque  uocauit  diem  et  tenebras  uocauit 

2  Gen.  2,  2      28  Gen.  1,  3 

5  tantumodo  B  6  est  om.  b  7  ac]  hac  P  9  istum]  ipsum  b 
12  sunt  R  18  quij  qua  S  rem  JE1  14  ipsam  El  16  sunt  PRSbd 
20  dieip  E  quam  b  eum  om.  6  21  consumauerit  R  22  crea- 
oit  El  23  cap.  XX  E  24  tantummodo]  tantum  b  diem  om.  S 
ut]  et  b      25  praeteri»rent  jB       27  repctitione  S      28  prius  et  om.  S 


120  S.    AureliAugustini 

noctem.  tunc  itaque  deus  diem  fecit,  cuius  repetitionem  scrip- 
tura  appellat  secundum  diem,  deinde  tertium  et  usque  ad 
sextum,  quo  consummauit  deus  opera  sua:  atque  inde  illius 
diei  primitus  creati  septima  repetitio  septimi  diei  nomen 
accepit,  in  quo  requieuit  deus.  ac  per  hoc  nulla  creatura  est  s 
septimus  dies,  nisi  eadem  ipsa  septies  rediens,  quae  condita 
est,  quando  uocauit  deus  lucem  diem  et  tenebras  noctem. 

21.  fiursus  ergo  ad  eam  quaestionem  relabimur,  de  qua  in 
primo  libro  exisse  uidebamur,  ut  item  quaeramus,  quomodo 
circuire  potuerit  lux  ad  exhibendam  diurnam  nocturnamque  io 
uicissitudinem,  non  solum  antequam  caeli  luminaria,  sed  ante- 
quam  ipsum  caelum,  quod  firmamentum  appellatum  est,  factum 
esset,  antequam  denique  ulla  species  terrae  uel  maris,  quae 
circuitum  lucis  admitteret  sequente  nocte,  unde  illa  transisset. 
cuius  quaestionis  diificultate  conpulsi  ausi  sumus  discepta-  is 
tionem  nostram  quasi  ad  hanc  terminare  sententiam,  ut  dice- 
remus  illam  lucem,  quae  primitus  facta  est,  conformationem 
esse  creaturae  spiritalis,  noctem  uero  adhuc  formandam  in 
reliquis  operibus  rerum  materiem,  quae  fuerat  instituta,  cum 
in  principio  fecit  deus  caelum  et  terram,  antequam  uerbo  20 
faceret  diem.  sed  nunc  diei  septimi  consideratione  commoniti 
facilius  est,  ut  nos  ignorare  fateamur,  quod  remotum  est  a 
sensibus  nostris,  quonam  modo  lux  illa,  quae  dies  appellata 
est,  uel  circuitu  suo  uel  contractione  et  emissione,  si  corpo- 
ralis  est,  uices  diurnas  nocturnasque  peregerit  uel,  si  spiritalis  25. 
est,  condendis  creaturis  omnibus  praesentata  sit  suaque  ipsa 
praesentia  diem,  noctem  uero  absentia,  uesperam  initio  ab- 
sentiae,  mane  initio  praesentiae  fecerit,  quam  ut  in  re  aperta 

1  repetitione  E*S  3  indie  E*B2  4  primitus  (mi  8.  I.  m.  1)  E 
6  septiens  ElP  7  post  tenebras  add.  uocauit  PBbd  8  relabirour  (m 
8up.  er.  t  a  m.  1)  B  9  exiisse  bd  10  circumire  ElSb  poterit  Sx 
exibendam  5,  (h  8.  I.  m.  1)  B  diutumam  b  14  circtlitum  b  am- 
mitteret  PB  om.  El  15  questionis  S  difficultatem  Ex  ausi  om.  El 
18  adhuc  Bl  formandam  Bl  21  post  diem  add.  in  quo  requieuit  b 
communiti  El         24  circuitu  b  emmissione  B  25  spiritales  P 

26  ipea  om.  b      27  in  initio  S 


de   Genesi   ad   litteram    lib.   IIII.  121 

contra  diuinae  scripturae  uerba  conemur  dicendo  aliud  esse 
diem  septimum  quam  illius  diei,  quem  fecit  deus,  septimam 
repetitionem.  alioquin  aut  non  creauit  deus  diem  septimum 
aut  aliquid   creauit   post  illos   sex   dies,   id  et  ipsum  diem 

*  septimum;  falsumque  erit,  quod  scriptum  est,  in  sexto  die 
consummasse  omnia  opera  sua  et  in  septimo  requieuisse  ab 
omnibus  operibus  suis.  quod  utique  quoniam  falsum  esse  non 
potest,  restat,  ut  praesentia  lucis  illius,  quem  diem  deus  fecit, 
per   omnia   eius   opera  repetita  sit,  quotiens  dies  norninatus 

10  est,  et  in  ipso  septimo,  in  quo  requieuit  ab  operibus  suis. 

22.    Sed  quoniam  lux  corporalis,  antequam  fieret  caelum, 

quod   firmamentum   uocatur,   in   quo   etiam    luminaria   facta 

sunt,  quo  circuitu  uel  quo  processu  et  reccssu  uices  diei  et 

noctis  exhibere  potuerit,  non   inuenimus,   istam   quaestionem 

15  relinquere  non  debemus  sine  aliqua  nostrae  prolatione  sen- 
tentiae,  ut,  si  lux  illa,  quae  primitus  creata  est  non  corpo- 
ralis  sed  spiritalis  est,  sicut  post  tenebras  facta  est,  ubi 
intellegitur  a  sua  quadam  informitate  ad  creatorem  conuersa 
atque  formata,   ita  et  post  uesperam  fiat  mane,   cum   post 

20  cognitionem  suae  propriae  naturae,  qua  non  est  quod  deus, 
refert  se  ad  laudandam  lucem,  quod  ipse  deus  est,  cuius 
contemplatione  formatur.  et  quia  ceterae  creaturae,  quae  infra 
ipsam  fiunt,  sine  cognitione  eius  non  fiunt,  propterea  nimirum 
idem  dies  ubique  repetitur,  ut  eius  repetitione  fiant  tot  dies, 

25  quotiens  distinguntur  rerum  genera  creatarum,  perfectione 
senarii  numeri  terminanda :  ut  uespera  primi  diei  sit  etiam 
sui  cognitio  non  se  esse,  quod  deus  est,  mane  autem  post 


1  scripturae  diuinae  S  2  quem]  quam  Sb  3  septimum  diem  Bbd 
diem  om.  S  6  septimo  die  b  7  quod  —  uers.  7  suis  om.  b  9  opera 
eius  Sbd  quoties  bd  10  ipso  om.  SRbd  11  cap.  XXI  E  13  pro- 
cessu  (o  ex  ae  m.  1)  B  14  noctes  Pl  exibere  Bl  potuerint  P, 
(n  exp.  m.  1  et  2)  E  (n  s.  I.  add.  m.  1)  B  15  prolatione  (*.  I.  m.  2 
&i  ba)  E  16  ilia]  ista  b  18  ad  om.  El  creatore  El  19  et  («.  L 
m.2&iei)E  uesperaJS1  23  cognitionem  E  25  distinguuntur  PBSbd 
creatura  El  creaturarum  E*Sl      27  cognitione  b 


122  S.   AureliAugustini 

hanc  uesperam,  quo  concluditur  dies  unus  et  inchoatur 
secundus,  conuersio  sit  eius,  qua  id,  quod  creata  est,  ad 
laudem  referat  creatoris  et  percipiat  de  uerbo  dei  cognitionem 
creaturae,  quae  post  ipsam  fit,  hoc  est  firmamenti :  quod  in 
eius  cognitione  fit  prius,  cum  dicitur:  et  sic  est  factum,  5 
deinde  in  natura  ipsius  firmamenti,  quod  conditur.  cum  additur 
etiam  postea  iam  dicto  „et  sic  est  factumtt:  et  fecit  deus 
firmamentum.  deinde  fit  uespera  illius  lucis,  cum  ipsum 
firmamentum  non  in  uerbo  dei  sicut  ante,  sed  in  ipsa  eius 
natura  cognoscit :  quae  cognitio  quoniam  minor  est,  recte  10 
nomine  uesperae  significatur.  postquam  fit  mane,  quo  con- 
cluditur  secundus  dies  et  incipit  tertius  :  in  quo  mane  itidem 
conuersio  est  lucis  huius,  id  est  diei  huius  ad  laudandum 
deum,  quod  operatus  sit  firmamentum,  et  percipiendam  de 
uerbo  eius  cognitionem  creaturae,  quae  condenda  est  post  is 
firmamentum.  ac  per  hoc,  cum  dicit  deus:  congregetur 
aqua,  quae  est  sub  caelo,  in  collectionem  unam  et 
adpareat  arida,  cognoscit  hoc  illa  lux  in  uerbo  dei,  quo  id 
dicitur,  et  ideo  sequitur:  et  sic  est  factum,  hoc  est  in  eius 
cognitione  ex  uerbo  dei;  deinde  cum  additur:  et  congregata  «o 
est  aqua  et  cetera,  cum  iam  dictum  esset:  et  sic  est  factum. 
ipsa  creatura  in  suo  genere  fit:  quae  item,  cum  in  suo  genere 
facta  cognoscitur  ab  ea  luce,  quae  iam  in  uerbo  dSi  faciendam 
cognouerat,  fit  tertio  uespera,  et  inde  hoc  modo  cetera  usque 
ad  mane  post  uesperam  sexti  diei.  25 

23.  Multum  quippe  interest  inter  cognitionem  rei  cuiusque 
in  uerbo  dei  et  cognitionem  eius  in  natura  eius,  ut  illud 
merito  ad  diem  pertineat.  hoc  ad  uesperam.    in  conparatione 

16  Gen.  1,  9 

1  uesperam  hanc  b  quo<}  (d  exp.  m.  1)  S  unos  P  2  qua]  quia  E*S 
4  firmamentum  P1  6  firmamentum  b  7  etiam  om.  b  10  rectae  PS 
1 1  uesperae  (uespere  R)  nomine  PRSbd  concludit  El  12  inquipit  El 
itidem  mane  bd  manet  S  13  pr.  e$t  (ro.  1  exp.)  S  16  cum]  quod  i? 
17  et]  ut  jR1  21  etc.  bd  factum  est  bd  22  in  suo  genere  ipsa 
creatura  PRbd  23  facienda  S  fatienda  R  27  in  natura  (in  *».  2  ex 
et)  E       illut  P      28  uespera  P        comparatione*  (m  er.)  R 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    IIII.  123 

enim  lucis  illius,  quae  in  uerbo  dei  conspicitur,  omnis  cognitio, 
qua  creaturam  quamlibet  in  se  ipsa  nouimus,  non  inmerito 
nox  dici  potest :  quae  rursum  tantum  differt  ab  errore  uel 
ignorantia  eorum,  qui  nec  ipsam  creaturam  sciunt,  ut  in  eius 

6  conparatione  non  incongrue  dicatur  dies.  sicut  ipsa  uita 
fidelium,  quae  in  hac  carne  atque  in  hoc  saeculo  ducitur,  in 
conparatione  uitae  infidelis  atque  inpiae  non  inrationabiliter 
lux  et  dies  appeUatur  dicente  apostolo:  fuistis  enim  ali- 
quando  tenebrae,  nunc  autem  lux  in  domino,  et  illud: 

10  abiciamus  ergo  opera  tenebrarum  et  induamur  arma 
lucis.  sic  ut  in  die  honeste  ambulemus:  qui  tamen  dies 
nisi  rursus  in  conparatione  illius  diei,  quo  aequales  angelis 
facti  uidebimus  deum,  sicuti  est,  ipse  quoque  nox  esset,  non 
hic  prophetiae   lucerna    indigeremus.  unde   apostolus  Petrus 

i5  dicit:  habemus  certiorem  propheticum  sermonem,  cui 
bene  facitis  intendentes  sicut  lucernae  lucenti  in 
obscuro  loco,  donec  dies  lucescat,  et  lucifer  oriatur 
itf  cordibus  uestris. 

24.  Quapropter,  cum  sancti  angeli,  quibus  post  resurrectionem 

co  coaequabimur,  si  uiam  —  quod  nobis  Christus  factus  est  — 
usque  in  finem  tenuerimus,  semper  uideant  faciem  dei  uerboque 
eius  unigenito  filio,  sicut  patri  aequalis  est,  perfruantur,  in 
quibus  prima  omnium  creata  est  sapientia,  procul  dubio  uni- 
uersam  creaturam,  in  qua  ipsi  sunt  principaliter  conditi,  in 

*a  ipso  uerbo  dei  prius  nouerunt,  in  quo  sunt  omnium,  etiam 


8  Ephes  5,  8       10  Rom.  13,  12.  13       15  II  Petr.  1,  19      19  cf. 
Matth.  22,  80 

1  q;  Rl  2  creatura  S         3  rursus  PRSbd  tantuni  om.  E1 

4  creaturam  ipsam  b        7  conparatione  El         impie  S  inrationa- 

biliter  El        8  enim  om.  El        10  ergo  om.  ElPRSbd  induamurl 

induamus  nosPRSbd  12  conparationem  E  coaequales&  13  uide- 
uimus  E1  ipse  S  nox  8.  I.  m.  1  R  14  lucernam  S  eum  unde 
ine.  cap.  XXII  E  15  habeamus  Sl  prophetiam  Rl  16  lucenti 
om.  EPR  20  coequabimur  S  quo  ^quabimur  R  quod]  quam  E 

nobis]  nouimus  El  21  semper  gt  (^t  exp.  m.  2)  E  22  eius  om.  El 
24  principaleter  P 


124  S.    Aureli   Augustini 

quae  temporaliter  facta  sunt,  aeternae  rationes,  tamquam  in 
eo,  per  quod  facta  sunt  omnia,  ac  deinde  in  ipsa  creatura, 
quam  sic  nouerunt,  tamquam  infra  despicientes  eamque  refe- 
rentes  ad  illius  laudem,  in  cuius  incommutabili  ueritate 
rationes,  secundum  quas  facta  est,  principaliter  uident.  ibi  $ 
ergo  tamquam  per  diem,  unde  et  concordissima  unitas  eorum 
eiusdem  ueritatis  participatione  dies  est  primitus  creatus,  hic 
autem  tamquam  per  uesperam;  sed  continuo  fit  mane  — 
quod  in  omnibus  sex  diebus  animaduerti  potest  —  quia  non 
remanet  angelica  scientia  in  eo,  quod  creatum  est,  quin  hoc  10 
continuo  referat  ad  eius  laudem  atque  caritatem,  in  quo  id 
non  factnm  esse,  sed  faciendum  fuisse  cognoscitur:  in  qua 
ueritate  stando  dies  est.  nam  si  uel  ad  se  ipsam  natura  ange- 
lica  conuerteretur  seque  amplius  delectaretur  quam  illo,  cuius 
participatione  beata  est,  intumescens  superbia  caderet,  sicut  15 
diabolus  :  de  quo  suo  loco  loquendum  est,  cum  de  serpente 
hominis  seductore  sermo  debitus  flagitabitur. 

25.  Quia  ergo  angeli  creaturam  in  ea  ipsa  creatura  sic 
sciunt,  ut  ei  scientiae  electione  ac  dilectione  praeponant,  quod 
eam  sciunt  in  ueritate,  per  quam  facta  sunt  omnia,  participes  20 
eius  effecti,  ideo  per  omnes  sex  dies  non  nominatur  nox,  sed 
post  uesperam  et  mane  dies  unus,  item  post  uesperam  et 
mane  dies  secundus,  deinde  post  uesperam  et  mane  dies 
tertius  ac  sic  usque  in  mane  sexti  diei,  unde  incipit  septimus 
quietis  dei,  quamuis  cum  suis  noctibus  dies  tamen  non  25 
noctes  narrantur.  tunc  enim  nox  ad  diem  pertinet,  non  dies 
ad  noctem,  cum  sublimes  et  sancti  angeli  id,  quod  creaturam 
in  ipsa  creatura  nouerunt,  referunt  ad  illius  honorem  et 
amorem,  in  quo  aeternas  rationes,  quibus  creata  est,  contem- 
plantur   eaque   concordissima  contemplatione  sunt  unus  dies,  30 

1  factae  PR2  2  facte  b  omnia  om.  b  3  dispicientes  S  refe- 
rentes  om.  El  4  incommutabili  (in  s.  I.  m.  1)  8  6  eorum  unitas  S  - 
10  scientia  (*.  I.  m.  2  al  sententia)  E  quin]  quia  non  S  18  natu- 
ram  E  angeiicam  E  14  se#quae  (d  er.)  E  illo  (0  in  ras.  m  2)  R 
18  ipsa  sic  creatura  (ura  in  ras.)  S  sic  om.  S  19  ei§  (s  exp.  m.  1)  E 
eu  M    22  pr.  post  om.  El    28  uespera  P    24  inquipit  El    30  eaquae  ^1^ 


de   Genesi   ad   litteram    lib.   IIII.  125 

quem  fecit  dominus,  cui  coniungetur  et  ecclesia  ex  hac 
peregrinatione  liberata,  ut  et  nos  exultemus  et  iucundemur  in  ea. 
26.  Huius  ergo  diei,  cuius  et  uespera  et  mane  secundum  supra 
dictam  rationem  accipi  potest,  sexta  repetitione  consummata  est 
5  uniuersa  creatura  factumque  est  mane,  quo  finiretur  sextus  dies,  et 
unde  inciperet  septimus  uesperam  non  habiturus,  quia  dei  requies 
non  est  creatura:  quae.  cum  per  dies  ceteros  conderetur.  aliter 
in  se  ipsa  facta  cognoscebatur,  quam  in  illo,  in  cuius  ueritate 
facienda  uidebatur,   cuius   cognitionis   quasi  decolor   species 

io  uesperam  faciebat.  non  itaque  iam  forma  ipsius  operis  dies 
et  terminus  uespera  et  alterius  operis  initium  mane  in  hac 
rerum  conditarum  narratione  debet  intellegi,  ne  cogamur  contra 
scripturam  dicere  praeter  sex  dies  conditam  diei  septimi  crea- 
turam,  aut  ipsum  diem  septimum  nullam  esse  creaturam;  sed 

is  dies  ille,  quem  fecit  deus,  per  opera  eius  ipse  repetitur  non 
circuitu  corporali,  sed  cognitione  spiritali.  cum  illa  beata 
societas  angelorum  et  primitus  contemplatur  in  uerbo  dei, 
quo  dicit  deus:  fiat,  atque  ideo  prius  in  eius  cognitione  fit, 
cum  dicitur:  et  sic  est  factum,  et  postea  rem  ipsam  factam 

20  in  ea  ipsa-  cognoscit  —  quod  significatur  facta  uespera  —  et 
eam  deinde  cognitionem  rei  factae  ad  illius  ueritatis  laudem 
refert,  ubi  rationem  uiderat  faciendae,  quod  significatur  facto 
mane.  ac  sic  per  omnes  illos  dies  unus  est  dies  non  istorum 
dierum  consuetudine  intellegendus,  quos  uidemus  solis  circuitu 

25  determinari  atque  numerari;  sed  alio  quodam  modo,  a  quo  et 
-illi  tres  dies,  qui  ante  conditionem  istorum  luminarium  com- 
memorati  sunt,  alieni  esse  non  possunt.  is  enim  modus  non 
usque  ad  diem  quartum,  ut  inde  iam  istos  usitatos  cogitaremus, 

2  cf.  Ps.  117,  24 

1  coniungitur  S  et  om.  PRbd  ex]  de  bd  2  exsultemus  Pbd 
iocundemur  SRbd  ea]  eo  PRSbd  6  inciperet  Ex  8  in  post  illo 
<m.  E  cuius  om.  E1  9  cognitionis  f\  fin.  8.  I.  m.  1  supra  e)  P 
10  cum  non  inc.  cap.  XXIII  E  11  inicium  R  16  beata  illa  bd 

18  quod  EPb         dizit  b        23  unus  est  dies  duplic.  pos.  prius  del.  P 
24  consu#etudine  P      28  husque  E         *iam  (s  er.)  E 


126  S.   AureliAugustini 

sed  usque  ad  sextum  septimumque  perductus  est,  ut  longe 
aliter  accipiendus  sit  dies  et  nox,  inter  quae  duo  diuisit  deus, 
et  aliter  iste  dies  et  nox,  inter  quae  dixit,  ut  diuidant  lumi- 
naria,  quae  creauit,  cum  ait:  et  diuidant  inter  diem  et 
noctem.  tunc  enim  diem  hunc  condidit,  cum  condidit  solem,  » 
cuius  praesentia  eundem  exhibet  diem;  ille  autem  dies  primi- 
tus  conditus  iam  triduum  peregerat,  cum  haec  luminaria  illius 
diei  quarta  repetitione  creata  sunt. 

27.  Quapropter,  quoniam  illum  diem  uel  illos  dies,  qui 
eius  repetitione  numerati  sunt,  in  hac  nostra  mortalitate  10 
terrena  experiri  ac  sentire  non  possumus  et,  si  quid  ad  eos 
intellegendos  conari  possumus,  non  debemus  temerariam  prae- 
cipitare  sententiam,  tamquam  de  his  aliud  sentiri  congruentius 
probabiliusque  non  possit,  istos  septem  dies,  qui  pro  illis 
agunt  hebdomada,  cuius  cursu  et  recursu  tempora  rapiuntur,  is 
in  qua  dies  unus  est  a  solis  ortu  usque  in  ortum  circuitus, 
sic  illorum  uicem  quandam  exhibere  credamus,  ut  non  eos 
illis  similes,  sed  multum  inpares  minime  dubitemus. 

28.  Nec  quisquam  arbitretur  illud,  quod  dixi  de  luce 
spiritali  et  condito  die  in  spiritali  et  angelica  creatura  et  de  *<> 
contemplatione,  quam  habet  in  uerbo  dei,  et  de  cognitione, 
qua  in  se  ipsa  creatura  cognoscitur,  eiusque  relatione  ad 
laudem  incommutabilis  ueritatis,  ubi  prius  ratio  uidebatur  rei 
faciendae,  quae  cognita  est  facta,  non  iam  proprie,  sed  quasi 
figurate  atque  allegorice  conuenire  ad  intellegendum  diem  et  25 

4  Gen.  1,  14 

2  diuisit]  dimisit  b  3  diiitj  dizit  dS  S  4  cum  ait  om.  S  5  noctem 
(c  in  ras.)  P  hunc  diem  PBSbd  6  exibet  B  7  cum]  tum  (t  ex 
c)  M  9  quoniam]  quod  Bbd        10  numerata  b        12  temeraria  Ex 

taemerariam  P  praecipitare  (pi  8.  I.  m.  1)  S  14  probabiliusque  (pr. 
b  8.  I.  m.  1)  B  posset  S  15  ebdomada  E1  ebdomadam  PBS  hebdo- 
madam  bd  16  hortu  B  17  exibere  B  18  illisj  eis  b  20  condito] 
de  condito  PBSbd  in  om.  PBSbd  spiritali  (i  fin.  sup.  e  a  m.  1)  P 
22  regelatione  E  24  iam]  tam  S  propriae  PlBS  25  figuratae  E^SB 
aliegoricae  ESB 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   IIII.  127 

uesperam  et  ruane,  sed  aliter  quidem,  quam  in  hac  consuetudine 
cotidianae  lucis  huius  et  corporalis,  non  tamen  tamquam  hic 
proprie,  ibi  figurate;  ubi  enim  melior  et  certior  lux,  ibi  uerior 
etiam  dies  .  cur  ergo  non  et  uerior  uespera  et  uerius  mane? 

5  nam  si  in  istis  diebus  habet  quandam  declinationem  suam  lux 
in  occasum,  quam  uesperae  nomine  nuncupamus,  et  ad  ortum 
iterum  redituro,  quod  mane  dicimus,  cur  et  illic  uesperam 
non  dicamus,  cum  a  contemplatione  creatoris  creatura  despicitur, 
et  mane,  cum  a  cognitione  creaturae  in  laudem  creatoris  ad- 

10  surgitur?  neque  enim  et  Christus  sic  dicitur  lux,  quomodo 
dicitur  lapis,  sed  illud  proprie,  hoc  utique  figurate.  quisquis 
ergo  non  eam,  quam  pro  nostro  modulo  uel  indagare  uel 
putare  potuimus,  sed  aliam  requirit  in  illorum  dierum  enume- 
ratione  sententiam,  quae  non  in  prophetia  figurate,  sed  in  hac 

\5  creaturarum  conditione  proprie  meliusque  possit  inteilegi,  quaerat 
et  diuinitus  adiutus  inueniat.  fieri  enim  potest,  ut  etiam  ego 
aliam  his  diuinae  scripturae  uerbis  congruentiorem  fortassis 
inueniam.  neque  enim  hanc  ita  confirmo,  ut  aliam,  quae  prae- 
ponenda  sit,   inueniri   non   posse   contendam,   sicut  confirmo 

so  requiem  dei  scripturam  sanctam  nonquasi  post  lassitudinem 
uei  curae  molestiam  nobis  insinuare  uoluisse. 

29.  Quamobrem  potest  aliquis  fortasse  mecum  disputando 

certare,  ut  dicat  sublimium  caelorum  angelos  non  alternatim 

contueri  primo  rationes  creaturarum  incommutabiliter  in  uerbi 

25  dei  incommutabili  ueritate  ac  deinde  ipsas  creaturas  et  tertio 

earum  etiam  in  se  ipsis  cognitionem  ad  laudem  referre  crea- 

10  cf.  Ioh.  8,  12      11  cf.  Act.  4,  11 

1  uespera  8      2  cottidianae  (e  pro  ae  S)  ES     3  propriae  B        figu- 
ratae  ElSB         4   etiam    uerior  b  6  occasu  El  uespere  ESb 

nomine  om.  b  8  conplatione  Pl  creata  b  dispicitur  Sd  desipi- 
tur  in  mg.  m.  2  B,  in  iextu  despicitur  9  assurgit  PBbd  11  pro- 
priae  B  figuratae  ElS  12  ea  PB  14  figuratae  E*S  15  propriae  BS 
posset  S  quae#rat  S  16  adiutus  om.  El  18  neQuae  (ne  8.  I.  m. 
1  add.  et  a  exp.)  S  ita  hanc  bd  supra  aliam  add.  m.  2  uide  B 
ponenda  .E1  22  dispotando  P  24  inconmutabiliter  E  25  crea- 
turas  et]  creatura  est  Pl      26  eorum  ElS 


128  S.   Aureli   Augustini 

toris,  sed  eorum  mentem  mirabili  facilitate  haec  omnia  simul 
posse.  numquid  tamen  dicet  aut,  si  quisquam  dixerit,  audiendus 
est  illam  caelestem  in  angelorum  milibus  ciuitatem  aut  non 
contemplari  creatoris  aeternitatem  aut  mutabilitatem  ignorare 
creaturae  aut  ex  eius  quoque  inferiore  quadam  cognitione  non  & 
laudare  creatorem?  simul  hoc  totum  possint,  simul  hoc  totum 
faciant;  possunt  tamen  et  faciunt.  simul  ergo  habent  et  diem 
et  uesperam  et  mane. 

30.  Neque  enim  uerendum  est,  ne  forte   qui   est   idoneus 
iam  illa  sentire  ideo  non  putet  hoc  ibi  posse  fieri,  quia  in  his  10 
diebus,  qui  solis  huius  circuitu  peraguntur,  fieri  non  potest. 
et  hoc  quidem  non  potest  eisdem  partibus  terrae;  uniuersum 
autem  mundum  quis  non  uideat,  si  adtendere  uelit.  et  diem, 
ubi  sol  est,  et  noctem,  ubi  non  est,  et  uesperam,  unde  dis- 
cedit,  et  mane,  quo  accedit,  simul  habere?  sed  nos  plane  in  15 
terris  haec  omnia  simul  habere  non  possumus;  nec  ideo  tamen 
istam   terrenam   conditionem  lucisque   corporeae  temporalem 
localemque  circuitum  illi  patriae  spiritali  coaequare  debemus, 
ubi  semper  est  dies  in  contemplatione  incommutabilis  ueritatis, 
semper  uespera  in  cogriitione  in   se  ipsa  creaturae,   semper  20 
mane  etiam  ex  hac  cognitione  in  laudem  creatoris,  quia  non 
ibi  abscessu  lucis   superioris,   sed    inferioris    cognitionis    di- 
stinctione  fit  uespera,   nec   mane   tamquam   nocti   ignorantiae 
scientia   matutina    succedat,    sed    quod    uespertinam    etiam 
cognitionem   in   gloriam    conditoris   adtollat.    denique   et  iile  25 
nocte  non  nominata,  uespere,  inquit,  et  mane  et  meridie 
enarrabo,  adnuntiabo;   et   exaudies   uocem  meam,  hic 

26  Ps.  54,  18 

2  dicet]  dicit  S  5  interiore  5  quadam]  quam  E1  6  cum  priorc 
simul  inc.  cap.  XXIIII  E  7  pr.  faciunt  S  10  putet  hoc  ibi|  potest  et 
hoc  alibi  S  12  eisdem  (s  8.  I.  m.  1)  E  13  attendere  (re  «.  I.  m.  1)  E 
14  discedet  S  15  quoqye  E  accedet  S  16  hic  b  17  lucisquae  E 
et  temporalem   (et   *.  I.  m.  1)  B  (8.  I.  m.  2)  E  18   coequare  S 

20  creatura  M         21  laude  PESbd        22  sed]  seu  b  23  nocti  El 

24  succedit  S,  (i  cx  a  m.  1)  R      26  inquid  P      27  enarrabo  (e  8.  I.  m. 
1)  E  narrabo  S  et  narrabo  E        et  annuntiabo  SEbd 


de   Genesi   ad   litterara    lib.  IIII.  129 

fortasse  per  temporum  uiees, •  sed  tamen,  quantum  puto, 
significans,  quid  sine  temporum  uicibus  ageretur  in  patria, 
cuius  peregrinatio  suspirabat. 

31.  Sed  numquid,  si  iam  nunc  simul  ista  omnia  gerit  atque 
-5  habet  angelica  illa  societas  et  unitas  diei,  quem  primitus  con- 

didit  deus,  tunc  etiam  cum  haec  conderentur  simul  haec 
babuit?  nonne  per  omnes  sex  dies,  cum  ea,  quae  per  singulos 
deo  condere  placuit,  conderentur,  primo  haec  accipiebat  in 
uerbo  dei,  ut  in  eius  notitia  primitus  fierent,  cum  dicebatur: 

io  et  sic  est  factum,  deinde,  cum  facta  essent  in  sua  propria 
natura,  qua  sunt,  deoque  placuissent,  quia  bona  snnt,  tunc  ea 
itidem  cognoscebat  alia  quadam  inferiore  cognitione,  quae 
nomine  uesperae  significata  est  ac  deinde  facta  uespera  fiebat 
mane,  cum  de  suo  opere  deus  laudaretur  et  alterius  creaturae, 

*5  quae  deinceps  facienda  erat,  ex  dei  uerbo  notitia,  priusquam 
fieret,  acciperetur?  non  ergo  tunc  simul  omnia,  et  dies  et 
uespera  et  mane,  sed  singillatim  per  ordinem,  quem  scriptura 
commemorat. 

32.  An  etiam  tunc  simul  omnia,  quoniam   non  secundum 
«o  temporum  moras,  sicut  fiunt  dies  isti,  cum  oritur  et  occidit 

sol  et  in  locum  suum  redit,  ut  rursus  oriatur,  sed  secundum 
potentiam  spiritalem  mentis  angelicae  cuncta  quae  uoluerit 
simul  notitia  facillima  conprehendente?  nec  ideo  tamen  sine 
ordine,  quo  adparet  conexio  praecedentium  sequentiumque 
a&  causarum.  neque  enim  cognitio  fieri  potest,  nisi  cognoscenda 
praecedant:  quae  item  priora  sunt  in  uerbo,  per  quod  facta 
sunt   omnia,   quam   in   his,   quae  facta  sunt,  omnibus.  mens 

2  perageretur  6  3  cuius]  cuiijejus  (e  in  ras.)  P  cui  eius  SRbd 

5  illa  angelica  S  7  dies  sex  S  8  conderentur  (alt.  n  8.  I.  m.  1)  P 
haec///  (aec  in  ras.)  R  hic  b  11  quae  E  deoquae  E  deo  quae  P 
itidem  ea  bd  12  cognuscebat  P  cognoscebant  R  13  uespere  b 

ac  otn.  S         14  deus  opere  PRSbd         lauderetur  Sl  16  fierit  P 

omnia  simul  S         17  sed  8.  I.  m.  1  R  19  quoniam]  quia  PRSbd 

20  fient  El  post  oritur  add.  m.  2  8.  I.  cotidie  E  oritur  sol  b  22  cum 
.spiritalem  inc.  cap.  XXV  E  23  conpraehendente  EPES  coraprehenden- 
tem  bd    24  et  apparet  6      connexio  bd     consequentiumque  b    27  his]  iis  d 

XXVIII.  Aug.  sect.  III  pars  1.  9 


130  S.    Aureli   Augustini 

itaque  humana  prius  haec,  quae  facta  sunt,  per  sensus  cor- 
poris  experitur  eorumque  notitiam  pro  infirmitatis  humanae 
modulo  capit  et  deinde  quaerit  eorum  causas,  si  quo  modo 
possit  ad  eas  peruenire,  principaliter  atque  incommutabiliter 
manentes  in  uerbo  dei,  ac  sic  inuisibilia  eius  per  ea,  quae  * 
facta  sunt,  intellecta  conspicere.  quod  quanta  tarditate  ac 
difficultate  agat  et  quanta  temporis  mora  propter  corpus 
corruptibile,  quod  adgrauat  animam,  etiam  quae  feruentissimo 
studio  rapitur,  ut  inltanter  ac  perseueranter  haec  agat  quis 
ignorat?  mens  uero  angelica  pura  caritate  inhaerens  uerbo  io 
dei,  posteaquam  illo  ordine  creata  est,  ut  praecederet  cetera, 
prius  ea  uidit  in  uerbo  dei  facienda,  quam  facta  sunt;  ac  sic 
prius  in  eius  fiebant  cognitione*  cum  deus  dicebat,  ut  fierent, 
quam  in  sua  propria  natura  :  quae  itidem  facta  in  eis  ipsis 
etiam  cognouit  minore  utique  notitia,  quae  uespera  dicta  est.  i* 
quam  notitiam  sane  praecedebant  quae  fiebant,  quia  praecedit 
cognitionem  quidquid  cognosci  potest;  nisi  enim  prius  sit, 
quod  cognoscatur,  cognosci  non  potest.  post  hoc  si  eo  modo 
sibi  placeret,  ut  amplius  se  ipsa  quam  creatore  suo  delecta- 
retur,  non  fieret  mane,  id  est  non  de  sua  cognitione  in  laudem  *<> 
creatoris  adsurgeret.  cum  uero  factum  est,  faciendum  erat 
aliud  et  cognoscendum  deo  dicente:  fiat,  ut  prius  itidem 
fieret  in  cognitione  mentis  angelicae  et  posset  rursus  dici: 
et  sic  est  factum,  ac  deinde  in  natura  propria,  ubi  sequente 
uespera  nosceretur.  * 

Ac  per  hoc  etiamsi  nulla  hic  morarum  temporalium  sint 
interualla,  praecessit  tamen  ratio  condendae  creaturae  in  uerbo 
dei,  cum  dixit:  fiat  lux,  et  secuta  est  ipsa  lux,  qua  angelica 

6  cf.  Rom.  1,  20     8  cf.  Sap.  9,  15      10  cf.  de  ciuit.  dei  lib  VHII  21 

3  illorum  S  6  quanto  El  tardietate  E  7  agit  b  8  quod]  et  b 
agrabat  El  acgrauat  P  grauat  S  9  ac]  hac  R  hoc  bd  10  in- 
herens  E  12  sic  om.  El  si  SJRb  13  fiebat  P         cognitiong  S* 

15  dictu  6  16  praecedet  S  17  quicquid  E2SR  18  hec  b  20  alt.  non 
om.  Pb  (8.  I.  m.  1)  R  21  non  assurgeret  b  post  est  add.  mane  d 
22  ut]  et  El  23  cognitionem  S  24  factum  est  b  subsequente  PSbd 
27  condende  R      28  sequuta  P        qua]  quo  EXPS 


de    Genesi   ad  litteram   lib.  IIII.  131 

mens  formata  est  atque  in  sua  natura  facta  est,  non  autem 
alibi  sequebatur,  ut  fieret .  et  ideo  non  prius  dictum  est:  et 
sic  est  factum,  et  postea  dictum  est:  et  fecit  deus  lucem, 
sed  continuo  post  uerbum  dei  facta  est  lux  adhaesitque  creanti 
&  luci  lux  creata,  uidens  illam  et  se  in  illa,  id  est  rationem, 
qua  facta  est.  uidit  etiam  se  in  se,  id  est  distante,  quod 
factum  est,  ab  eo,  qui  fecit.  et  ideo  cum  placuisset  deo  factum 
uidenti,  quia  bonum  est,  et  diuisa  esset  lux  a  tenebris  et 
uocata  lux  dies  et  tenebrae  nox,  facta"est    et  uespera,  quia 

10  necessaria  erat  et  ista  cognitio,  qua  dtetingueretur  a  creatore 
creatura  aliter  in  se  ipsa  cognita  quam  in  illo;  atque  inde 
mane  et  aliud  praenoscendum,  quod  fuerat  uerbo  dei  faciendura, 
prius  in  cognitione  mentis  angelicae,  deinde  in  natura  ipsius 
firmamenti.  et  ideo  dixit  deus:  fiat  firmamentum.  et  sic 

15  est  factum,  in  cognitione  spiritalis  creaturae  hoc  priusquam 
in  eo  ipso  fieret  praenoscentis.  deinde  fecit  deus  firma- 
mentum,  iam  utique  ipsam  firmamenti  naturam,  cuius  minor 
esset  tamquam  uespertina  cognitio  :  ac  sic  usque  ad  omnium 
operum   finem   et  usque   ad   requiem   dei,    quae    non    habet 

20  uesperam,  quia  non  est  facta  sicut  creatura,  ut  posset  etiam 

ipsius  geminari  cognitio,  tamquam  prior  et  maior  in  uerbo  dei 

sicut  in  die  et  posterior  ac  minor  in  se  ipsa  sicut  in  uespera. 

33.  Sed  si  omnia  simul  mens  angelica  potest,  quae  singil- 

latim    per    ordinem    conexarum    causarum    sermo    distinguit, 

25  numquid  etiam  quae  fiebant,  uelut  ipsum  firmamentum,  uelut 
aquarum  congregatio  speciesque  nudata  terrarum.uelutfruticum 
et  arborum  germinatio,  luminarium  et  siderum  conformatio, 
aquatilia  terrestriaque  animantia,  simul   omnia  facta  sunt,  ac 

1  alibi  autem  S  2  et  ante  sic  om.  ElPRSb  3  et]  sod  PR  est 
om.  bd  et  om.  R  4  adhesitque  ESR  creanti  (n  s.  I.  m.  1)  R 
5  illa]  illam  SP2  9  tebrae  P1  12  et]  ad  d  praenoscendum  Ex 
praecognoscendum  E*PRSbd  fuerit  Pb  13  cognitionem  S  16  crea- 
turae  spiritalis  PRSbd  16  fieret  in  eo  ipso  d  20  possit  S  21  in 
om.  S  23  mens  simul  Rbd  25  uelud  fin.  S  26  terrarum 

nudata  PRbd        fructicum  S  fnuticum  R      27  eonfirmatio  b      28  ter- 
restriaqne  E1        ac  non]  annon  PRSbd 

9* 


132  S.  Aureli   Augustini 

uon  potius  per  interualla  temporum  secundum  praefinitos  dies? 
an  forte  non,  sicut  ea  secundum  motus  eorum  naturales  nunc 
experimur,  ita  etiam  cum  primitus  instituta  sunt  cogitare 
debemus,  sed  secundum  mirabilem  atque  ineffabilem  uirtutem 
sapientiae  dei,  quae  adtingit  a  fine  usque  ad  finem  fortiter  et  5 
disponit  omnia  suauiter?  neque  enim  et  ipsa  gradibus  adtingit 
aut  tamquam  gressibus  peruenit.  quapropter  quam  facilis  ei 
efficacissimus  motus  est,  tam  facile  deus  condidit  omnia, 
quoniam  per  illam  sunt  condita,  ut  hoc,  quod  nunc  uidemus 
temporalibus  interuallis  ea  moueri  ad  peragenda,  quae  suo  10 
cuique  generi  conpetunt,  ex  Ulis  rationibus  insitis  ueniat, 
quas  tamquam  seminaliter  sparsit  deus  in  ictu  condendi,  cum 
dixit,  et  facta  sunt;  mandauit,  et  creata  sunt. 

Non  itaque  tarde  institutum  est,  ut  essent  tarda,  quae 
tarda  sunt,  nec  ea  mora  sunt  condita  saecula,  qua  transcurrunt.  w 
hos  enim  numeros  tempora  peragunt,  quos  cum  crearentur 
non  temporaliter  acceperunt.  alioquin  si  rerum  naturales 
motiones  dierumque  istorum,  quos  nouimus,  usitata  spatia, 
cum  haec  primitus  uerbo  dei  facta  sunt,  cogitemus,  non  uno, 
die  opus  erat,  sed  pluribus,  ut  ea,  quae  radicibus  pullulant  20 
terramque  uestiunt,  subter  primitus  germinarent,  deinde  certo 
numero  dierum  pro  suo  quaeque  genere  in  auras  erumperent, 
etiam  si  hoc  usque  fieret,  quod  de  creata  natura  eorum  die 
uno,  id  est  tertio  factum  scriptura  narrauit.  deinde  quot 
diebus  opus  erat,  ut  aues  uolarent,  si  a  suis  primordiis  exi-  ** 

5  cf.  Sap.  8,  1      13  Ps.  32,  9 

1  potius]  etiam  PxBlb  6  suabiter  ElP  enim  om.  b  7  facilis 
*i]  facile  se  S  9  illam  E  uidemus  legitur  post  moueri  b  11  in- 
sitis  rationibus  PBSbd  insitis  (i  fin.  m.  1  ex  a)  B  12  quos  S 
seminaliter]  semina  litteris  S  condendi  (n  prius  8.  I.  m.  1)  E 

14  cap.  XXVI  E  15  condita  sunt  bd  qua]  quae  BP2  20  que  B 
22  quaeque]  quoque  EPBSb  auras  (a  fin.  ex  e  m.  1)  B  23  huc  5 
fierent  S         creata  (pr.  a  *.  I.  m.  1)  P  diei  S         24  quod  E*P 

quot  (t  s.  I.  m.  1)  B  25  post  uolarent  add.  si  a  suis  uolarent  in  P; 
quae  uerba  item  repetita  m.  1  exp.  in  B        exsistentes  PB 


de   Genesi   ad  litteram   lib.  IIII.  133 

stentes  ad  plumas  et  pennas  per  naturae  suae  numeros  per- 
uenerunt?  an  forte  oua  tantum  creata  erant,  cum  quinto  die 
dictum  est,  quod  eiecerint  aquae  omne  uolatile  pennatum 
secundum  suum  genus?  aut  si  propterea  recte  hoc  dici  potuit, 

5  quia  in  illo  humore  ouorum  iam  eraut  omnia,  quae  per 
numeros  certos  dierum  coalescunt  et  explicantur  quodammodo, 
quia  inerant  iam  ipsae  numerosae  rationes  incorporaliter  cor- 
poreis  rebus  intextae,  cur  non  et  ante  oua  id  ipsum  recte  dici 
potuerit,  cum  iam  eaedem  rationes  in  elemento  humido  fierent, 

10  quibus  alites  per  temporales  sui  cuiusque  generis  moras  oriri 
et  perfici  possent?  de  quo  enim  creatore  scriptura  ista  narrauit. 
quod  sex  diebus  consummauerit  opera  sua,  de  illo  alibi  non 
utique  dissonanter  scriptum  est,  quod  creauerit  omnia  simul. 
ac  per  hoc  et  istos  dies  sex  uel  septem.  uel  potius  unum 

15  sexies  septiesue  repetitum,  simul  fecit,  qui  fecit  omnia  simul. 
quid  ergo  opus  erat  sex  dies  tam  distincte  dispositeque 
narrari?  quia  scilicet  hi,  qui  non  possunt  uidere,  quod  dictum 
est:  creauit  omnia  simul,  nisi  cum  eis  sermo  tardius 
incedat,  ad  id,  quo  eos  ducit,  peruenire  non  possunt. 

*o  34.  Quomodo  ergo  dicimus  septies  repetitam  lucis  illius 
praesentiam  per  angelicam  cognitionem  a  uespere  ad  mane, 
cum  ipsa  tria  simul,  id  est  et  diem  et  uesperam  et  mane 
semel  ei  habere  suffecerit,  cum  simul  uniuersam  creaturam, 
sicut  simul  facta  est,  et  in   primis   atque   incommutabilibus 

13  cf.  Eccli  18,  1      18  Eccli.  18,  1 

1  pinnas  ElP        peruenirent  ex  peruenerunt  Rl       2  oua  (u  sup.  exp. 
b  m.  1  superscr.)  P  3  eicerint  S  eiecevint  (i  fin.  m.   1   ex  e)  R 

omne  omne  Pl  pinnatum  E^P,  (i  ex  e  tnut.  m.  1)  R        4  rectae  S 

hoc  recte  R  5  umore  ElPRl  6  et  om.  S  8  idipsum  (i  init.  ex  & 
m.  1)  R  rectae  R  9  easdem  EXPXS  ea»dem  R  ratione  sine  ele- 
mento  Rl  aelimento  P  umido  El  10  alites]  aliter  (r  ex  s  m.  1 )  R 
12  ante  opera  add.  omnia  PRbd  15  repetitum  (re  in  ras.)  R  16  ti- 
stincte  S  distinctae  ER  dispositaeque  E  dissposite  quae  (pr.  s.  s.  I. 
m.  1)  R  17  hii  JB7  hi*  R  ii  d  19  duc&  S  20  diiimus  b  septiesj 
sexies  E*PRSbd  21  a  om.  Pl  uesperae  (a  exp.  m.  1)  P  uespera  Sbd 
22  nespera  S         23  sufficerit  SR1  24  adque  El 


134  S.   Aureli  Augustini 

rationibus,  per  quas  condita  est,  contemplaretur  propter  diein 
et  in  eius  ipsius  natura  cognosceret  propter  uesperam  et 
creatorem  ex  ipsa  etiam  inferiore  cognitione  propter  mane 
laudaret?  aut  quomodo  praecedebat  mane,  ut  in  uerbo  cogno- 
sceret,  quid  esset  deo  postea  faciendum,  id  ipsum  etiam  con-  s 
sequenter  uespere  cognitura,  si  prius  et  posterius  nihil  factum 
est,  quia  omnia  simul  facta  sunt?  immo  uero  et  prius  atque 
posterius  per  sex  dies  quae  commemorata  sunt  facta  sunt, 
et  simul  omnia  facta  sunt,  quia  et  haec  scriptura,  quae  per 
memoratos  dies  narrat  opera  dei,  et  illa,  quae  simul  eum  dicit  10 
fecisse  omnia,  uerax  est;  et  utraque  una  est,  quia  uno  spiritu 
ueritatis  inspirante  conscripta  est. 

Sed  in  his  rebus,  in  quibus  quid  prius  sit  uel  posterius, 
interualla  temporum  non  demonstrant,  quamuis  utrumque  dici 
possit,  id  est  et  simul  et  prius  atque  posterius,  facilius  tamen  m 
intellegitur  quod  dicitur  simul  quara  quod  prius  atque  po- 
sterius:  uelut  cum  solem  intuemur  orientem,  certe  manifestum 
est,  quod  ad  eum  acies  nostra  peruenire  nou  posset,  nisi 
transiret  totum  aeris  caelique  spatium,  quod  inter  nos  et 
ipsum  est .  hoc  autem  cuius  longinquitatis  sit,  quis  aestimare  20 
sufficiat?  nec  utique  perueniret  eadem  acies  uel  radius  ocu- 
lorum  nostrorum  ad  transeundum  aerem,  qui  est  super  mare, 
nisi  prius  transisset  eum,  qui  est  super  terram,  in  qualibet 
mediterranea  regione  simus,  ab  eo  loco,  ubi  sumus,  usque  ad 
litus  maris.  deinde,  si  ad  eandem  lineam  contuitus  nostri  » 
adhuc  post  mare  terrae  adiacent,  eum  quoque  aerem,  qui 
super  illas  transmarinas  terras  est,  transire  acies  nostra  non 
potest,  nisi  prius  peracto  spatio  aeris  illius,  qui  super  mare, 

6  posterius  (us  $.  I.  ro.  2)  E  7  simul  omnia  bd  8  que  E  com- 
memorata  sint  S  10  in  illa  E  que  R  dicit]  narrat  S  12  con- 
scribta  E  13  cap.  XXVII  E  uel]  si  uel  S  15  et  ante  simul  om.  bd 
atque]  et  bd  17  uelud  S  19  transierit  S         caelique  (li  s.  I. 

add.  m.  2)  P  20  longiquitatis  El  longinquitatis  (tis  in  ras.  m.  2)  P 
eiistimare  (x  in  ras.)  P,Rb  21  post  perueniret  add.  ad  eum  E  24  medii 
terranea  S  26  mare  S  adiacente  E         27  terras   (•»  mg.   at 

partes)  b 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   IIII.  1 35 

quod  priraum  occurrit,  extenditur.  faciaraus  iam  post  illas 
transmarinas  terras  nonnisi  oceanum  remanere.  numquid  et 
aerem,  qui  super  oceanum  diffunditur,  potest  transire  acies 
nostra,  nisi  prius  transierit  quidquid  aeris  citra  oceanum  supra 

5  terram  est?  oceani  autem  magnitudo  inconparabilis  perhi- 
betur;  sed  quantacumque  sit,  prius  oportet  aerem,  qui  supra 
est,  transeant  radii  nostrorum  oculorum  et  postea  quidquid 
ultra  est  tum  demum  ad  solem  perueniant,  quem  uidemus. 
num  igitur  quia  totiens  hic  diximus  „prius*  et  »postea*,  ideo 

io  non  simul  omnia  uno  ictu  transit  noster  obtutus?  si  enim  clausis 
oculis  faciem  contra  uisuri  solem  ponamus,  nonne  mox,  ut  eos 
aperuerimus,  ibi  potius  aciem  nostram  nos  inuenisse,  quam  illuc 
eam  perduiisse  putabimus,  ita  ut  nec  ipsi  oculi  prius  aperti 
fuisse  uideantur  quam  illa  quo  intenderat  peruenisse?  et  certe 

i5  iste  corporeae  lucis  est  radius,  emicans  ex  oculis  nostris  et 
tam  longe  posita  tanta  celeritate  contingens,  ut  aestimari 
conpararique  non  possit.  nempe  hic  et  illa  omnia  tam  ampla 
inmensaque  spatia  simul  uno  ictu  transiri  manifestum  est  et, 
quid  prius  posteriusque  transeatur,  nihilo  minus  certum  est. 

20  Merito  resurrectionis  nostrae  celeritatem  cum  exprimere 
uellet  apostolus,  in  ictu  oculi  dixit  fieri.  neque  enim  aliquid 
in  rerum  corporearum  motibus  uel  ictibus  potest  celerius 
inueniri.  quodsi  oculorum  carnalium  acies  celeritate  potest 
tantum,  quid  mentis  acies  uel  humanae?  quanto  magis  ange- 

»  licae?  quid  iam  de  ipsius  summae  dei  sapientiae  celeritate 
dicatur,  quae  adtingit  ubique  propter  suam  munditiam,  et 
nihil   inquinatum   in   eam   incurrit?   in  his  ergo,  quae  simul 

21  I  Cor.  15,  52      27  cf.  Sap.  7,  24 

1  primum]  prius  PRbd    2  remanere  Rl     4  quicquid  E*SR      super  b 
5  terraa  SR2  terra  PRl  7  oculorum  nostrorum  b         quicquid  SR 

8  perueniant  (n  fin.  s.  I.  m.  1)  E  9  num]  nunc  JB1,  (post  c  quod  in  ras. 
pos.  est  lit.  6  litter.)  R  posttea  (t  exp.  m.  1)  P        10  transisit  P 

11  uisuri]  uidenda  b  13  putauimus  2?1  14  illo  (o  sup.  exp.  &m.l)S 
intenderant  S  certae  (a  m.  1  exp.)  S  15  corpora  El  16  celerita- 
te  S         constringens  b  existimari  Rlb  extimari  P1  19  quod  d 

20  caeleritatem  S         23  tantum   potest  TRSbd         26  munditiem  d 


136  S.    Aureli    Augustini 

facta  sunt,  nemo  uidet,  quid  prius  posteriusue  fieri  debueritr 
nisi  in  illa  sapientia,  per  quam  facta  sunt  omnia  per  ordinem 
simul. 

35.  Dies  ergo  ille,  quem  deus  primitus  fecit.  si  spiritalis  ratio- 
nalisque  creatura  est,  id  est  angelorum  supercaelestium  atque   5- 
uirtutum,  praesentatus  est  omnibus  operibus  dei  hoc  ordine 
praesentiae,  quo  ordine  scientiae,  qua  et  in  uerbo  dei  facienda 
praenosceret  et  in   creatura  facta  cognosceret  non  per  inter- 
uallorum  temporalium  moras,  sed  prius  et  posterius  habens 
in   conexione   creaturarum,   in  efficacia  uero  creatoris   omnia  1» 
simul.  sic  enim  fecit,  quae  futura  essent,  ut  non  temporaliter 
faceret  temporalia,  sed  ab  eo  facta  currerent  tempora.  ac  per  hoc 
isti   dies   septem,   quos   lux   corporis    caelestis    circumeundo 
explicat  atque  replicat,  secundum  quandam  umbram   signifi- 
cationis   admonent   nos   quaerere   illos    dies,    in    quibus    lux  i* 
creata  spiritalis  omnibus  operibus  dei  per   senariam   numeri 
perfectionem  praesentari    potuerit,    atque    inde   in   septimam 
requiem  dei  mane  habere,  nesperam  non  habere,  ut  non  hoc 
sit  deo  requieuisse  in  die  septimo,  tamquam  ipso  die  septimo 
eguerit  ad  requiem  suam,  sed  quod  in  conspectu  angelorura  *> 
suorum  requieuerit  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit,  non 
utique  nisi  in  se  ipso,  qui  factus  non  est;  id  est,  ut  creatura 
eius   angelica,   quae   cognoscendis   omnibus   operibus  eius  in 
ipso  et  in  illis  tamquam  dies  cum  uespera  praesentata  est, 
nihil  post  omnia  ualde  bona  opera  eius   melius   cognosceret  25 
quam  illum  ab  omnibus  in  se  ipso  requiescere  nullo  eorum 
egente,  quo  sit  beatior. 

1  uidit  Bl  2  sint  S  9  temporum  S  cum  sed  inc.  cap.  XXVIII  E 
10  connexione  Sbd  efficientia  S  efficatia  B  11  que  B  tempora- 
liter  faceret  om.  El  12  current  E  13  quos  (s  add.  8.  I.  m.  1)  S 
15  ammonet  E  aromonent  PB  querere  B  17  in  om.  Sbd  18  et 
uosperam  Sd  sit  hoc  PBSbd  26  eorum]  erum  P1  27  egentem  PBbd 
Expl.  liber.  quartus.  incipiunt  capitula  E  Explicit  liber  IIII  fol.  101bP 
Explicit  lib  quartus  1 1ncipit  lib  V  genesis;  ad  litteram  aureli  aug  fol. 
97b  B  Explicit  geneseos  liber  quartus  (litt.  mai.  atr.J  Incipit  liber  quintus. 
(litt.  mai.  rubr.)  pag.  116 h  S 


de    Genesi   ad   litteram    lib.    V.  137 

LIBER  QUINTUS. 
1.  Hic  est  liber  creaturae  caeli  et  terae,  (?)cura  factus 
est  dies,  (?)  fecit  deus  caelum  et  terram  et  omne  uiride 
agri,   antequam   esset   super  terram,   et   omne  fenum 

5  agri,  antequam  exortum  est.  non  enim  pluerat  deus 
super  terram  et  homo  non  erat,  qui  operaretur  terram. 
fons  autem  ascendebat  de  terra  et  inrigabat  omnem 
faciem  terrae.  nunc  certe  firmior  fit  illa  sententia,  qua 
intellegitur  unum  diem  fecisse  deum,  unde  iam  illi  sex  uel 

io  septem  dies  unius  huius  repetitione  numerari  potuerint,  quan- 
doquidem  apertius  sancta  scriptura  iam  dicit,  concludens 
quodammodo  cuncta,  quae  ab  initio  usque  ad  hunc  locum 
dixerat,  atque  infert:  hic  est  liber  creaturae  uel  facturae 
caeli  et  terrae,  cum  factus  est  dies.  neque  enim  quisque 

i5  dicturus  est  caelura  et  terram  hic  ita  commemorata,  sicut 
dictum  erat,  antequam  conditus  insinuaretur  dies,  in  prin- 
cipio  fecit  deus  caelum  et  terram.  illud  enim  si  eo  modo 
intellegitur,  ut  aliquid  deus  fecerit  sine  die,  priusquam  faceret 
diem,  qua  ratione  id  possit  accipi  suo  loco  dixi,  quod  dicen- 

20  dum  putaui,  nulli  intercludens  melius  intellegendi  licentiam. 
nunc  autem,  hic  est,  inquit,  liber  creaturae  caeli  et 
terrae,  cum  factus  est  dies,  satis,  ut  opinor,  ostendens  non 
hic  se  ita  commemorasse  caelum  et  terram,  sicut  in  principio, 
antequam   fieret  dies,   cum  tenebrae   essent  super   abyssum, 

25  sed  quomodo  factum  est  caelum  et  terra,  cum  factus  est 
dies,  id  est  iam  formatis  atque  distinctis  partibus  et  generibus 

2  Gen.  2,  4—6      16  Gen.  1,  1 

1  Explicuerunt  capitula.  inc"  liber  quintus  fol.  68  E  Incipit 
liber  .V.  genesis  (litt.  mai.  rubr.)  |  ad  litt.  aureli  aug  (litt.  min. 
rubr.)   fol.    102*  P  fol.    97b  R  2   Hic— creaturae    litt.   mai.   co- 

lor.   P        4   foenum    Sd  faenum   P  5    super   terram    deus   PBbd 

6  fin.  terra  El      7  inrigabat  Ex      8  cap.  I  E      certe  R        sentia  El 
9  sex  in  ras.  8  10  potuerunt  b  13  hi#c  (n  er.)  R  est  8.  I. 

m.  \  E       14  quisquam  Rd       16  principio  (ci  s.  I.  m.  1)  P       21  cap. 
II  E      25  terram  E 


138  S.    AureliAugustini 

rerum,  quibus  uniuersa  creatura  disposita  atque  conposita 
reddit  hanc  speciera,  quae  mundus  uocatur. 

Illud  hic  ergo  caelum  commemoratum  est,  quod  cum 
creasset  deus  firmamentum  uocauit,  cum  omnibus,  quae  in 
illo  sunt,  et  ea  terra,  quae  cum  abysso  imum  obtinebat  locum,  5 
cum  omnibus,  quae  in  ea  sunt.  sequitur  enim  et  adiungit: 
fecit  deus  caelum  et  terraui,  ut  caeli  et  terrae  nomine 
et  praemisso,  antequam  factum  diem  commemoraret,  et  repe- 
tito,  cum  commemorasset,  non  sinat  suspicari  ita  se  nunc 
caelum  et  terram  nominasse,  sicut  in  principio,  antequam  10 
esset  creatus  dies.  sic  enim  uerba  contexuit:  hic  est  liber 
creaturae  caeli  et  terrae,  cum  factus  est  dies,  fecit 
deus  caelum  et  terram,  ut,  si  quisquam  uelit  sic  intel- 
legere,  quod  superius  positum  est:  liber  creaturae  caeli 
et  terrae,  quemadmodum  dictum  est:  in  principio  fecit  15 
deus  caelum  et  terram,  priusquam  conderet  diem,  quia 
prius  et  hic  commemorata  sunt  caelum  et  terra  et  postea 
factus  est  dies,  corrigatur  consequentibus  uerbis,  quia  et  post 
commemoratum  factum  diem  rursus  caeli  et  terrae  nomen 
adiunctum  est.  to 

Quamquam  et hoc,  quod  positum  est  „cumtf  et  sic  adiunctum, 
factus  est  dies,  cuiuis  contentioso  extorqueat  alium  intel- 
lectum  esse  non  posse.  si  enim  ita  esset  interpositum,  ut 
diceretur:  hic  est  liber  creaturae  caeli  et  terrae.  factus  est 
dies,  fecit  deus  caelum  et  terram,  quisquam  forte  arbitraretur  85 
librum  creaturae  caeli  et  terrae  sic  appellatum,  quomodo 
appellatum  est:  in  principio  fecit  deus  caelum  et  terram  ante 

1  quibus  (i  8.  I.  m.  1)  E  creata  E{  2  redit  El  redderet  (alt.  re 
s.  I.  m.  1)  S  uocatur  mundus  S  3  hinc  S  5  ea  terri  b  ob- 
tinebat  i£l    obtinet    E*PRSbd  8    et    anie   praemisso    om.    Sh 

praemissjo  E  repetit»o  (i  er.)  E  repetit  b  14  creaturae  CKtttwe 
{exp.  w.  1)  S  15  quemammodum  EPE  17  terram  E  18  est 
om.  PJRbd  subsequentibus  PBbd        21  inter  est  et  cum  8.  I.  m.  1 

add.  dies  S  et  om.  E  sic]  sit  b  sic  6  (6  add.  m.  2)  E  22  dies 
om.  S  cuiuis  (i  fin.  8.  I.  m.  1)  R  extorqueat  (e  *.  I.  m.  1)  R 
esse  intellectum  Sbd    25  arbitretur  ElSl    27  fecit  deus  om.  PEd      terraef 


de   Genesi    ad   litteram   lib.    V.  139 

conditum  diem,  ac  deinde  subiunctum:  factus  est  dies, 
sicut  ibi  postea  narratum  est,  quod  deus  fecerit  diem  :  inde 
continuo  rursum  dictum:  fecit  deus  caelum  et  terram, 
tamquam  sic  iam,  quemadmodum  haec  facta  sunt  post  conditum 
sdiem.  sed  quia  ita  interpositum  est,  ut  diceretur:  cum 
factus  est  dies.  siue  hoc  superioribus  uerbis  conectas,  ut 
sit  una  sententia:  hic  est  liber  creaturae  caeli  et  terrae, 
cum  factus  est  dies,  siue  inferioribus,  ut  item  hoc  modo 
sit   plena    sententia:    cum    factus    est    dies,   fecit   deus 

10  caelum  et  terram,  procul  dubio  cogit  eo  modo  se  intellegi 
caelum  et  terrara  commemorasse,  quomodo  facta  sunt,  cum 
factus  est  dies.  deinde  cum  dictum  esset:  fecit  deus  caelum 
et  terram,  additum  est:  et  omne  uiride  agri,  quae  certe 
manifestum  est  tertio  die  facta.  unde  liquidius  adparet  eundem 

15  illum  esse  unum  diem,  quem  fecit  deus,  quo   repetito  factus 

est  et  secundus  et  tertius  et  ceteri  usque  ad  septimum  diem. 

2.  Cum  autem  nomine  caeli  et  terrae  usitato  more  scriptu- 

rarum  nunc  uniuersam  creaturam  uoluerit  accipi,  quaeri  potest, 

cur  addiderit:  et  omne  uiride  agri.  quod  mihi  uidetur  ideo 

to  posuisse,  ut  significantius  intimaret,  quem  diem  commen- 
dauerit,  quod  ait:  cum  factus  est  dies.  cito  enim  quisquam 
putaret  hunc  diem  lucis  corporeae  commendatum,  quo  circum- 
eunte  nobis  uicissitudo  diurni  nocturnique  temporis  exhibetur. 
sed  cum  creaturarum  conditarum  ordinem  recolimus  et  inueni- 

«5  mus  omne  uiride  agri  tertio  die  creatum,  antequam  sol  fieret, 
qui  quarto  die  factus  est,  cuius  praesentia  dies  iste  cotidianus 
usitatusque  peragitur,  quando  audimus:  cum  factus  est 
dies,  fecit  deus  caelum  et  terram  et  omne  uiride  agri, 

1  dies>dies  (diest  exp.  m.  1)  S       2  sicut  ibi]  sicubi  S         inde  (de 
*.  I  m.  2)  E       4  quemammodum  EPR1        6  est]  set  El  conexa 

sunt  sit  (sit  8.  I.  m.  1)  S  connectas  Rbd  8  cjiest  dies  Sl  item] 
idem  E1  itidem  b  14  liquidius  (i  fin.  8.  I.  m.  1)  S  limpidius  b  18  ac- 
cepi  P    19  quur  R    20  significatius  ElP    21  est]  esset  E      cap.  III  E 

quisquam  enim  E  22  putaret  (t  fin.  8.  I.  m.  1)  S  lucis  (u  ex  o)  P 
quod  PR  circueunte  E  23  eiibetur  R  26  dies]  est  dies  cuius  S 
cottidianus  ES      27  audiuimus  E 


140  S.  Aure    i    Augustini 

admonemur  de  ipso  die  cogitare,  quem  siue  corporalem  in 
nescio  qua  luce  nobis  incognita  siue  spiritalem  in  societate 
unitatis  angelicae  non  tamen  talem,  qualem  hic  nouimus, 
intellectu  uestigare  conemur. 

3.  Illud  etiam  non  ab  re  fuerit  intueri,  quod,  cum  posset  a 
dicere:  hic  est  liber  creaturae  caeli  et  terrae,  cum  fecit  deus 
caelum  et  terram,  ut  in  caelo  et  terra  intellegeremus  quid- 
quid   in   eis   est,    sicut  loqui   diuina  scriptura  consueuit,  ut 
nomine  caeli  et  terrae  saepissime,  interdum  addito  et  maris, 
uniuersam  insinuet  creaturam,  aliquando  adiungens  et  dicens:  10 
et  quae  sunt  in  eis,  ut,  quidquid  horum  diceret,  ibi  intellege- 
remus   et   diem,   siue   quem   primitus    condidit,   siue    istum, 
quem   praesentia   solis   facit :  non   ita    dixit,    sed    interposuit 
diem  dicens:  cum  factus  est  dies.   nec  ita  locutus  est,  ut 
diceret:  hic  est  liber  creaturae  diei  et  caeli  et  terrae,  tamquam  15 
hoc  ordine,  quo  facta  narrantur,  nec  ita:  hic  est  liber  creaturae 
caeli  et  terrae,  cum  factus  est  dies  et  caelum  et  terra,  cum 
fecit  deus  caelum  et  terram  et  omne   uiride   agri,   nec  ita: 
hic  est  liber  creaturae  caeli  et  terrae,  cum  fecit  deus  diem  et 
caelum  et  terram  et  omne  uiride  agri,  nec  ita:  hic  est  liber  2» 
creaturae  caeli  et  terrae.  fecit  deus  diem  et  caelum  et  terraui 
et  omne  uiride  agri  —  hos  enim  magis  locutionis  modos  lo- 
quendi  consuetudo  poscebat — :  sed  ait:  hic  est  liber  crea- 
turae  caeli  et  terrae,  cum  factus  est  dies,  fecit  deus 
caelum   et   terram  et  omne  uiride  agri,  tamquam  illud  25 
insinuans,  cum  factus  est  dies,  tunc  fecisse  deum  caelum  et 
terram  et  omn.e  uiride  agri. 

11  cf.  Ps.  145,  6      23  Gen.  2,  4.  5 
1  ammonemur  PR  in  om.  RSbd         2  sotietate  SR  3  hinc 

(n  exp.  m.  1)  S  4  inuestigare  b,  (in  add.  m.  1)  R  5  possit  S  1  m 
terra  Sb  quidquid  ElRl  8  consuebit  El  9  celi  S  sepissime  SR 
additum  P1  maris  (a  ex  o  m.  1)  R  10  creatura  E1  11  quae]  ea 
quae  S  quicquid  E*R2S  12  primus  (s.  I  m.  2  add.  a*  primitus)  E 
13  fecit  Pd  (e  ex  a  m.  1)  R  14  loquutus  PR  16  narrantur  ista. 
Xec  sqq.  b  17  terra)  terram  E  cum— terram  om.  ES  19  caeli  et 
terrae  om.  b  cum  om.  S  20  nec  ita— agri  om.  PRSbd  22  loquu- 
tionis  PR        modus  S  modo  P1 


de    Genesi   ad   litteram    lib.    V.  141 

Porro  autem  superior  narratio  factum  diem  primitus  indicat 
eumque  unum  diem  deputat;  post  quem  secundum  adnumerat, 
quo  factum  est  firmamentum,  et  tertium,  quo  species  terrae 
marisque  digestae  sunt  et  lignum  atque  herbam  terra  pro- 
5  duxit.  an  forte  hoc  illud  est,  quod  in  libro  superiore  molie- 
bamur  ostendere  deum  simul  fecisse  omnia,  quandoquidem 
narrationis  illa  contextio,  cum  sex  dierum  ordine  creata  cuncta 
et  consummata  memorasset,  nunc  ad  unum  diem  omnia  redi- 
guntur  nomine  caeli  et  terrae  adiuncto  etiam  fruticum  genere? 

10  nimirum  propter  quod  supra  dixi,  ut,  si  fortassis  ex  hac 
nostra  consuetudine  intellegeretur  dies,  corrigeretur  lector, 
cum  recoleret  uiride  agri  ante  istum  solarem  diem  deum 
dixisse,  ut  terra  produceret.  ita  iam  non  ex  alio  sanctae 
scripturae  libro  profertur  testimonium,  quod  omnia  simul  deus 

15  creauerit,  sed  uicina  testificatio  paginae  consequentis  ex  hac 
re  nos  admonet  dicens:  cum  factus  est  dies,  fecit  deus 
caelum  et  terram  et  omne  uiride  agri,  ut  istum  diem 
et  septies  intellegas  repetitum,  ut  fierent  septem  dies  et,  cum 
audis  tunc  facta  omnia,  cum  factus  est  dies,  illam  senariam 

«0  uel  septenariam  repetitionem  sine  interuallis  morarum  spatio- 
rumque  temporalium  factam,  si  possis,  adprehendas,  si  autem 
nondum  possis,  haec  relinquas  conspicienda  ualentibus,  tu 
autem  cum  scriptura  non  deserente  infirmitatem  tuam  et 
materno  incessu  tecum  tardius   ambulante  proticias,  quae  sic 

25  loquitur,  ut  altitudine  superbos  inrideat,  profunditate  adtentos 
terreat,  ueritate  magnos  pascat,  afFabilitate  paruulos  nutriat. 

14  cf.  Eccli.  18,  1 
2  post  secundum  add.  m.  2  8.  I.  diem  E  3  factum  (m  ex  s  m.  1)  E 
5  cap.  IIII  E  6  simul  deum  PESbd  7  contexio  El  cuncta  cre- 
ata  Sb  8  nunc  autem  b  10  dixit  E  diximus  b  13  dixisse  (pr.  s 
m.  1  s.  I.)  R  iam]  etiam  P  ##iam  (&  er.)  R  scripturae  sanctae  PRbd 
15  pagine  S  ex]  et  ex  b  16  ammonet  PR  1 7  ut]  Et  b  istum] 
ipsum  S  18  et  om.  b  septiens  P1  repetum  Sl  21  adpraehen- 
das  ESR  .  autem  om.  d  22  nondum]  non  PSlRlb  ualentibus  (a 
tx  e  m.  1)  E  cap.  V  E  23  cum  om.  S  24  materno#  E  25  inrideat  El 
adtentoa  E^S^R  26  cum  uoce  ueritate  inc.  cap.  VI  E  magnos  (m  s. 
I  m.  1)  R        affabilitate.  (m  er.)  E 


142  S.   Aureli   Augustini 

4.  Quid  sibi  ergo  uult  etiam  quod  sequitur?  nam  ita  sermo 
contexitur:  cum  factus  est  dies,  fecit  deus  caelum  et 
terram  et  omne  uiride  agri,  antequam  esset  super 
terram,  et  omne  fenum  agri,  antequam  exortum  est. 
quid  est  hoc?  nonne  quaerendum  est,  ubi  ea  fecerit,  antequam  5 
essent  super  terram  et  antequam  exorta  sunt?  quis  enim  non 
procliuius  crederet  tunc  ea  deum  fecisse,  cum  exorta  sunt, 
non  antequam  exorta  sunt,  nisi  admoneretur  hoc  diuino  elo- 
quio  ista  deum  ante  fecisse,  quam  exorerentur,  ut,  si  ubi  facta 
sint  inuenire  non  possit,  credat  tamen  ante  facta  quam  ex-  10 
orta  quisquis  huic  scripturae  pie  credit;  inpie  quippe  non 
credit. 

Quid  ergo  dicemus?  an,  quod  nonnulli  putauerunt,  in  ipso 
uerbo  dei  facta  omnia,  antequam  exorerentur  in  terra?  sed,  si 
hoc  modo  facta  sunt,  non  cum  factus  est  dies,  sed  antequam  15 
fieret  dies,   facta   sunt;   aperte   autem    scriptura   dicit:   cum 
factus  est  dies,  fecit  deus  caelum  et  terram  et  omne 
uiride  agri,  antequam    esset    super   terram,   et   omne 
fenum,  antequam  exoreretur.  si  ergo  cum  factus  est  dies, 
non   utique   antequam  fieret   dies,  ac  per  hoc  non  in  uerbo,  «0 
quod  patri  coaeternum  est,  antequam  dies,  antequam  omnino 
aliquid  fieret,   sed   cum  factus   est   dies.   nam  illa,  quae  in 
uerbo  dei  ante  omnem  creaturam  sunt,  non  utique  facta  sunt; 
haec  autem  facta  sunt,  cum  factus  est  dies,  sicut  scripturae 
uerba  declarant,  sed  tamen  antequam  essent  super  terram  et  25 
antequam    exorerentur:    quod  de  uiridibus  et  feno    agri   dic- 
tum  est. 

1   Quod  El  uult  ergo  SRl  itaj  ista  P  ita  (ta  in  ras.)  R 

3  omnein  uiridem  E  omnia  uiridia  S  essent  E  essent  PRS  4  foenum  S 
faenum  P  5  hoc]  ergo  b  querendum  R  fecit  b  6  essent  (n  s. 
I.  m.  1)  E  non  om.  b  7  fecesse  Sl  8  nontequam  El  ammone- 
retur  EPR  hoc  om.  b  9  fecisse  antequam  bd  exorerentur  (n  s. 
I.  m.  1)  E  exorirentur  SR?bd  10  possint  E  13  dicimus  S  14  ex- 
orerentur  (e  med.  ex  i)  E  exorirentur  SR2bd  18  essent  E  19  foenum  S 
faenum  PR  exoriretur  SR2bd         cum   om.  S         20   ac]    hac  R 

24  autem]  cum  S  25  esset  b  et  om.  PRbd  26  exorirentur  SR2bd 
foeno  S  faeno  PR 


de    Genesi    ad   litteram    lib.    V.  143 

Ubi  ergo?  an  iu  ipsa  terra  causaliter  et  rationabiliter,  sicut 
in  seminibus  iam  sunt  omnia,  antequam  euoluant  quodammodo 
atque  explicent  incrementa  et  species  suas  per  numeros  tem- 
porum?  sed  ista  semina,  quae  uidemus,  iam  super  terram 
5  sunt,  iam  exorta  sunt .  an  non  erant  super  terram,  sed  infra 
terram,  et  ideo,  antequam  exorta  sunt,  facta  sunt,  quia  tunc 
exorta  sunt,  cum  semina  germinarunt  et  accessu  incrementorum 
in  auras  eruperunt,  quod  per  raoras  temporum  nunc  fieri 
uidemus  suo  cuique  generi  distributas?  num  ergo  semina  tunc 

10  facta  sunt,  cum  factus  est  dies,  et  in  ipsis  erat  omne  uiride 
agri  et  omne  fenum  nondum  ea  specie,  qua  sunt  super 
terram  iam  exorta,  sed  ea  ui,  qua  sunt  in  rationibus  seminum? 
semina  ergo  primum  terra  produxit?  sed  non  ita  scriptura 
loquebatur,    cum    diceret:    et  produxit  terra  herbam   pa- 

15  buli,  uel  herbam  feni,  seminans  semen  secundam  genus 
et  secundum  similitudinem,  et  lignum  fructuosum 
faciens  fructum,  cuius  semen  suum  in'  se  secundum 
genus  super  terram.  his  enim  uerbis  magis  adparet  semina 
esse  orta  ex  herbis  et  lignis,  non  autem  illa  ex  seminibus, 

20  sed  ex  terra,  praesertim  quia  et  ipsa  uerba  dei  sic  se  habent. 
non  enim  ait:  germinent  semina  in  terra  herbam  feni  et 
lignum  fructuosum,  sed  ait:  germinet  terra  herbam  feni 
seminans  semen,  ut  semen  ex  herba,  non  herbam 
insinuaret  ex  semine.  et  sic  est  factum.  et  produxit  terra, 

25  id  est:  prius  sic  est  factum  in  cognitione  illius  diei,  et  pro- 
duxit  terra.  iam,  ut  hoc  fieret  etiam  in  ipsa  creatura,  quae 
condita  est. 

14  Gen.  1,  12      22  Gen.  1,  11.  12 

1  in  s.  I.  m.  1  ER  rationaliter  Rbd        2  euolbant  El  euolent  b 

5  erat  E        7  germinarent  SR*b  accessum  E        8  erumperunt  E 

erumpunt  8  9  sui  El  tunc  om  S  10  dies  8.  I  m.  1  R  11  foe- 
num  S  faenum  P  speciae  R  12  ui]  in  b  quae  S  13  scribtura  E 
14  produxi  El  terra  S         erbam  S         pauuli  El         15  faeni  PRS 

geminantem  bd  17  se  alio  secundum  (alio  exp.  m.  1)  P  18  cum  uoce  his 
inc.  cap.  VII E  19  exorta  b  erbis  S  illa  om.  El  21  foeni  S  faeni  PR 
22  haerbam  R      foeni  S faeni  PR    23  seminantem bd      herba  (hs.  l.m.  1) S 


1 44  S.    Aureli    Augustini 

Quomodo  ergo,  antequam  essent  super  terram  et  antequam 
exorerectnr?  quasi  eis  aliud  fuerit  fieri  cum  caelo  et  terra, 
quando  factus  est  dies  ille  inusitatus  atque  incognitus  nobis, 
quem  primum  deus  fecit,  aliud  autem  exoriri  iam  super 
terram,  quod  non  fit  nisi  per  hos  dies,  quos  circuitus  solis  » 
facit  per  temporum  moras  suo  cuique  generi  adcommodatas? 
quod  si  ita  est  diesque  ille  societas  atque  unitas  super- 
caelestium  angelorum  atque  uirtutum  est,  procul  dubio  longe 
aliter  nota  est  angelis  creatura  dei,  aliter  nobis;  excepto, 
quod  eam  in  uerbo  dei  nouerunt,  per  quod  facta  sunt  omnia,  10 
etiam  in  se  ipsa  dico  longe  aliter  eis  notam  esse  quam  nobis: 
illis  enim  primordialiter,  ut  ita  dicam,  uel  originaliter,  sicut 
eam  deus  primitus  condidit  et  post  eam  conditionem  a  suis 
operibus  requieuit  non  condendo  aliquid  amplius,  nobis  autem 
secundum  rerum  antea  conditarum  administrationem  iam  per  is 
ordines  temporum,  secundum  quam  deus  iam  illis  rebus 
senaria  perfectione  consummatis  usque  modo  operatur. 

Causaliter  ergo  tunc  dictum  est  produxisse  terram  herbam 
et  lignum,  id  est  producendi  accepisse  uirtutem.  in  ea  quippe 
iam  tamquam  in  radicibus,  ut  ita  dixerim,  temporum  facta  erant,  *» 
quae  per  tempora  futura  erant;  nam  utique  postea  plantauit 
deus  paradisum  iuxta  orientem  et  eiecit  ibi  de  terra  omne 
lignum  speciosum  ad  aspectura  et  bonum  ad  escam.-  nec  tamen 
dicendum  est  eum  tunc  aliquid  addidisse  creaturae,  quod 
ante  non  fecerat,  quod  uelut  illi  perfectioni,  qua  omnia  bona  ** 

21  cf.  Gen.  2,  8.  9 

1  esset  PRb  2  exorirentur  E*R2Sbd        aliud  eis  PRSbd        fieri 

in  ras.  R  om.  S  4  iam  om.  PRbd  6  commodatas  El  accumodatas  P 
7  cum  uoce  quod  inc.  cap.  VIII  E  illa  6  ille  (sup.  e  add.  m.  1  ius)  R 
11  eis  nota  S  notam  eis  PRbd  12  enim]  enim  in  ras.  R  etiam  Pb  14  con- 
tendo  b  15  antea  om.  PRb  conditarum  om.  P1  amministratio- 
nem  PR  17  senariam  perfectionem  E  per  senariam  perfectionem  Pbd 
senaria»  perfectione*  R  acjmodo  E  18   terra  E1  erbam  S 

22  deus  om.  Pl  paradjsum  E;  semper  uocali  y  scriptum,  quod  hic 

adnotauisse  satis  habebo  24  aliquid  tunc  Sd  25  uelud  Sx  per- 
fectioni  (i  fin.  ex  e  »i.  1)  R 


de   Genesi    ad   litteram   lib.   V.  145 

ualde  sexto  die  consummauit  post  esset  addendum;  sed  quia 
iam  omnes  naturae  fructicum  atque  lignorum  in  prima  con- 
ditione  factae  fuerant,  a  qua  conditione  deus  requieuit,  mouens 
deinde  administransque  per  temporales  cursus  illa  ipsa,  quae 
s  condidit  et  a  quibus  conditis  requieuit,  non  solum  tunc 
plantauit  paradisum,  sed  etiam  nunc  omnia,  quae  nascuntur. 
quis  enim  alius  etiam  nunc  ista  creat,  nisi  qui  usque  nunc 
operatur?  sed  creat  haec  modo  ei  his,  quae  iam  sunt;  tunc 
autem  ab  illo,  cum  omnino   nulla   essent,    creata   sunt,   cum 

10  factus  et  dies  ille,  qui  etiam  ipse  omnino  non  erat,  spiritalis 
uidelicet  atque  intellectualis  creatura. 

5.Factae  itaque  creaturae  motibus  coeperunt  currere  tempora: 
unde  ante  creaturam  frustra  tempora  requiruntur,  quasi  possint 
inueniri  ante  tempora  tempora.   motus  enim  si  nullus  esset 

15  uel  spiritalis  uel  corporalis  creaturae,  quo  per  praesens  prae- 
teritis  futura  succederent,  nullum  esset  tempus  omnino.  moueri 
autem  creatura  rion  utique  posset,  si  non  esset.  potius  ergo 
tempus  a  creatura  quam  creatura  coepit  a  tempore,  utrumque 
autem  ex  deo;  ex  ipso  enim  et  per  ipsum  et  in  ipso  sunt 

20  omnia.  nec  sic  accipiatur  quod  dictum  est:  tempus  a  creatura 
coepit,  quasi  tempus  creatura  non  sit,  cum  sit  creaturae  motug 
ex  alio  in  aliud  consequentibus  rebus  secundum  ordinationem 
administrantis  dei  cuncta  quae  creauit.  quapropter  cum  primam 
conditionem  creaturarum  cogitamus,  a  quibus    operibus   suis 

u  deus  in  die  septimo  requieuit,  nec  illos  dies  sicut  istos 
solares  nec  ipsam  operationem  ita  cogitare  debemus,  quemad- 
modum  nunc  aliquid  deus  operatur  in  tempore,  sed  quemad- 

12  cf.  De  ciuitate  dei  lib.  XI  6      19  cf.  Rom.  11,  36 

4  amministransque  PR  per  om.  S  7  alius]  alter  b  etiam  alius  E 
8  iis  d  10  non  om.  b  12  facta*  R  creatura*  R  13  cum  unde 
inc.  cap.  X  E  requiruntur— tempora  om.  8l  14  pr.  tempora  s.  l.m.lR 
alt.  tempora  in  ras.  P  16  esset  (t  8.  I  m.  1)  P  18  quam]  non  S 
20  a  8.  I.  m.  1  S  23  administrantis— quapropter  in  mg.  m.  1  suppl.  S 
amministrantis  PR  cum  uoce  quapropter  inc.  cap.  XI  E  24  crea- 
turam  PSb      26  quemammodum  EP      27  quemammodum  P 

XXVUl.  Aug.  sect.  ni  para  1.  10 


146  S.  AureliAugustinl 

modum  opevatus  est,  unde  inciperent  tempora,  quemadmodum 
operatus  est  omnia  simul,  praestans  eis  etiam  ordinem  non 
interuallis  temporum,  sed  conexione  causarum,  ut  ea,  quae 
simul  facta  sunt,  senario  quoque  illius  diei  numero  praesen- 
tato  perficerentur.  5 

Non  itaque  temporali,  sed  causali  ordine  prius  facta  est 
infomiis  formabilisque  materies,  et  spiritalis  et  corporalis,  de 
qua  fieret,  quod  faciendum  esset,  cum  et  ipsa,  priusquam 
instituta  est,  non  fuisset;  nec  instituta  est  nisi  ab  illo  utique 
summo  deo  et  uero,  ex  quo  sunt  omnia.  quae  siue  caeli  et  10 
terrae  nomine  significata  sit,  quae  in  principio  fecit  deus 
ante  ununi  illum  diem,  quem  condidit,  propterea  iam  sic 
appellata,  quia  inde  facta  sunt  caelum  et  terra,  siue  nomine 
terrae  inuisibilis  et  inconpositae  atque  abyssi  tenebrosae,  iam 
in  primo  libro  tractatum  est.  15 

In  his  uero,  quae  iam  ex  informitate  formata  sunt  euiden- 
tiusque  appellantur  creata  uel  facta  uel  condita,  primum 
factus  est  dies;  oportebat  enim,  ut  primatum  creaturae 
obtineret  illa  natura,  quae  creaturam  per  creatorem,  non 
creatorem  per  creaturam  posset  agnoscere.  secundo  firma-  20 
mentum,  unde  corporeus  incipit  mundus.  tertio  species  maris 
et  terrae,  atque  in  terra  potentialiter,  ut  ita  dicam,  natura 
herbarum  atque  lignorum.  sic  enim  terra  ad  dei  uerbum  ea 
produxit,  antequam  exorta  essent,  accipiens  omnes  numeros 
eorum,  quos  per  tempora  exereret  secundum  suum  genus.  » 
deinde,  posteaquam  haec  uelut  habitatio  rerum  condita  est, 
quarto  die  luminaria  et  sidera  creata  sunt,  ut  prius  pars 
mundi  superior  rebus,  quae  intra  mundum  mouentur,  uisibi- 
libus  ordinaretur.  quinto  aquarum  natura,  quia  caelo  aerique 
coniungitur,  produxit  ad  dei  uerbum  indigeuas   suos,    omnia  30 

1  inquiperent  E1  quemammodum  EP  3  connexione  bd  10  quae 
om.  d  11  sit]  est.fc  13  terram  E  14  iam]  ut  iam  Rbd  16  euidentius 
qu*e  (a  er.)  R  18  enim]  ei  b  19  optineret  ES  20  possit  S 

21  inquipit  El  tercio  R  22  natura  S  23  erbarum  S  25  exere- 
ret]  exserereret  (re  exp.  m.  1)  P  exsereret  Rd  exerceret  b  26  uelud  Sl 
2(J  ordinareturj  ornaretur  E2S,  (in  mg.)  b        qui,  a  caelo  R  . 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   V.  147 

scilicet  natatilia  et  uolatilia;  et  haec  potentialiter  in  numeris, 
qui  per  congruos  teraporum  motus  exererentur.  sexto  terrestria 
similiter  animalia,  tamquam  ex  ultimo  elemento  mundi  ultima, 
nihilominus  potentialiter,  quorum  numeros  tempus  postea 
5  uisibiliter  explicaret. 

Hunc  omnem  ordinera  creaturae  ordinatae  dies  ille  cognouit; 
et  per  hanc  cognitionem  sexies  quodammodo  praesentatus 
tamquam  sex  dies  exhibuit,  cum  sit  unus  dies  ea,  quae  facta 
sunt,  in  creatore  primitus  et  in  ipsis  consequenter  agnoscens 

10  uec  in  ipsis  remanens,  sed  eorum  etiam  posterioren?  cognitionem 
ad  dei  referens  dilectionem,  uesperam  et  mane  et  meridiem 
in  omnibus  praebuit,  non  per  moras  temporum,  sed  propter 
ordinem  conditorum.  postremo  quietis  sui  creatoris,  quia  in 
se  requiescit  ab  omnibus  operibus  suis,  notitiam  repraesentans, 

i5  in  qua  non  habet  uesperain,  benedici   et  sanctificari  ob  hoc 

meruit.   unde    ipsum    septenarium    numerum    sancto    spiritui 

quodammodo  dedicatum  commendat  scriptura  et  nouit  ecclesia. 

Hic  est  ergo  liber  creaturae  caeli  et  terrae,   quia  in  prin- 

cipio  fecit  deus  caelum  et  terram  secundum  materiae  quandam, 

20  ut  ita  dicam,  formabilitatem,  quae  consequenter  uerbo  eius 
formanda  fuerat,  praecedens  formationem  suam  non  tempore, 
sed  origine.  nam  utique  cum  formaretur,  primum  factus  est 
dies;  cum  factus  est  dies,  fecit  deus  caelum  et  terram  et 
omne   uiride   agri,   antequam   esset    super   terram,    et    omne 

25  fenum  agri,  antequam  exoreretur,  sicut  tractauimus  uel  si 
quid  liquidius  et  congruentius  uideri  et  dici  potuit  aut  po- 
tuerit. 

6.  Quod  autem  sequitur:  non  enim  pluerat  deus  super 

17  cf.  Es.  11,  2  sq.      28  Gen.  2,  5 

tili 

1  natilia  P1  nata»*##a  R  2  per]  sup  (su  exp.  m.  1)  S  exserentur  P 
exercerentur  b  exsererentur  SRd  ,  sexto  die  S  7  sexiens  P  8  exi- 
buit  RSl  10  cognitionem  posteriorem  PRbd  13  quieti  ElPS  quies 
(s  in  ras.)  R  conditoris  S  quia]  quae  S  qua  PRbd  16  septarium  Pl 
spuJR1      17  aeclesiaJB1  ecclesiaU      23  cum— dies  om.  El      24essent# 

25  foenum  Sd  faenum  PR  exoriretur  R2Sbd  tractabimus  PRl 

26  uideri  ex  uiride  R      28  cap.  XII  E 

10* 


148  S.   AureliAugustini 

terram,  et  homo  non  erat,  qui  operaretur  terram,  quo 
pertineat  et  quid  nobis  insinuet,  indagare  difficile  est.  tam- 
quam  ideo,  antequam  exortum  est,  fecit  deus  fenum  agri, 
quia  nondum  pluerat  super  terram;  si  enim  post  pluuiam 
fenum  fecisset,  pluuia  magis  exortuni  quam  factum  ab  eo  5 
uideretur.  quid  enim?  quod  post  pluuiam  exoritur,  ab  alio  fit 
nisi  ab  eodem  deo?  cur  autem  non  erat  homo,  qui  operaretur 
terram?  nonne  iam  sexto  die  fecerat  hominem  et  septimo 
requieuerat  ab  omnibus  operibus  suis?  an  hoc  recapitulando 
commemorat,  quoniam,  quando  fecit  deus  omne  uiride  agri  et  10 
omne  fenum,  nondum  pluerat  super  terram,  et  nondum  erat 
homo?  tertio  quippe  die  fecit  ista,  hominem  autem  sexto. 
sed  cum  fecit  deus  omne  uiride  atque  omne  fenum  agri,  ante- 
quam  exortum  est  super  terram,  non  solum  homo  non  erat. 
qui  operaretur  terram,  sed  nec  ipsum  fenum  erat  super  15 
terram,  quod  utique  ante  dicit  factum  quam  exortum.  an  ideo 
die  tertio  deus  fecit  ista,  quia  nondum  erat  homo,  qui  ope- 
rando  terram  faceret  ea?  quasi  uero  tam  multa  ligna  et  tam 
multa  genera  herbarum  non  sine  ulla  opera  hominum  nascuntur 
ex  terra.  20 

An  ob  lioc  utrumque  positum  est,  et  quia  nondum  pluerat 
super  terram  et  quia  nondum  erat  homo,  qui  operaretur 
terram?  ubi  enim  opera  humana  non  est,  per  pluuiam  ista 
nascuntur.  sunt  autem  quaedam,  quae  etiam  per  pluuiam  non 
nascuntur,  nisi  opera  humana  accedat.  ideo  nunc  utrumque  25 
adiutorium  necessarium  est,  ut  cuncta  nascantur;  tunc  autem 
utrumque  defuit .  ideo  fecit  haec  deus  potentia  uerbi  sui  sine 

3'foenum  Sd  faenum  PE  5  faenum  PE  fecisset]  fecisset  deus  b 
9  omnibus  ex  hominibus  P  post  suis  add.  quae  fecit  b  1 1  faenum  PE 
13  faenum  PE  15  ipsufl  (corr.  m.  1)  S        foenum  Sd  faenum  PE 

17  fecit  deus  PSbd  operaretur  S  19  erbaruin  Sl  ullo  opere  b 
nascantur  Ed  23  terram]  in  terra  S  n  ista  (n  8.  I.  m.  1)  S  24  sunt 
— nascuntur  om.  S         autem]  etiam  PEbd  quedam  E         etiam 

om.  PEbd  25  humana  opera  PESbd  acceda#t  (n  er.)  E  utrum- 
que  nunc  S  26  iutorium  S  cuncta  (alt.  c  8.  I  m.  1)  E  nascantur 
(an  ex  en)  S      27  deus  haec  bd 


de    Genesi   ad   litteram   lib.    V.  149 

pluuia  et  sine  opere  humano.  nam  etiam  nunc  ipse  facit,  sed 
iam  per  pluuiam  et  per  hominum  manus,  quamuis  neque  qui 
plantat  est  aliquid  neque  qui  rigat,  sed  qui  incre- 
mentum  dat,  deus. 

5  Quid  est  ergo,  quod  adiungit:  fons  autem  ascendebat 
de  terra  et  inrigabat  omnem  faciem  terrae?  ille  quippe 
fons  tanta  largitate  manans  sicut  Nilus  Aegypto  posset  uni- 
uersae  terrae  esse  pro  pluuia.  quid  itaque  pro  magno  con- 
mendatum  est,  antequam  plueret,  fecisse  deum  illa  gignentia, 

10  cum  tantum  posset  adiuuare  pluuia,  quantum  fons  inrigans 
terram?  uerum  et  si  aliquid  minus,  minora  illa  fortasse,  non 
tamen  nulla  nascerentur.  an  hinc  etiam  more  suo  scriptura 
tamquam  infirmis  infirmiter  loquitur  et  tamen  innuit  aliquid, 
quod   intellegat   qui   ualuerit?   nimirum   enim   sicut  isto  die 

15  paulo  superius  commemorato  significauit  unum  diem  factum 
a  deo  et  tunc  deum  fecisse  caelum  et  terram,  cura  factus 
est  dies,  ut,  quomodo  possemus,  cogitaremus  simul  omnia 
deum  fecisse,  quamuis  superior  sex  dierum  enumeratio  uelut 
temporum   interualla   ostendisse   uideretur,  ita,  cum   dixisset 

20  cum  caelo  et  terra  deum  fecisse  omne  uiride  agri,  antequam 
esset  super  terram,  et  omne  fenum  agri,  antequam  exortum 
est,  addidit:  nondum  enim  pluerat  deus  super  terram, 
nec  erat  homo,  qui  operaretur  terram,  tamquam  diceret: 
non  ea  sic  fecit  deus,  quemadmodum  facit  nunc  talia,  cum 

25  pluit  et  cum  operantur  homines.  haec  enim  iam  per  moras 

2  I  Cor.  3,  7%     5  Gen.  2,  6 

1  et  s.  I.  m.  1  R  om.  Pbd         3  est]  sit  PESbd         6  inrigabat  El 

7  manans]  manus  8  man#ns  Rl  egypto  S  8  pluia  R  9  gignentia 
(alt.  g  8.  I.  m.  1)  E      10  tantum]  quantum  bd  possit  S         adiu- 

bare  E1  quantum]  tantum  bd  11  minor  El  non  (n  fin.  8.  I.  m. 
1)  R  12  nascentur  E  16  deum  («.  I.  m.  2  al  demum)  E  17  quo- 
modo  (mo  8.  I.  m.  1)  S  18  deum  8.  I.  m.  1  S  19  post  interualla 
8emier.  sunt  haec  uerba:  uis  superior  sex  dierum  R  21  foenum  Sd 

faennm  PR  22  enl  s.  I.  m.  1  R  deus  pluerat  S  24  quemam- 
modnm  EPR  talia]  alia  E*S  cum  ex  com  S         25  cum  haec 

inc.  cap.  XTII  E 


150  S.    Aureli   Augustini 

temporum  fiunt,  quae  tunc  non  erant,  cum  fecit  omnia  simul, 
unde  etiam  tempora  inciperent. 

7.  Quod  ergo  sequitur:  fons  autem  ascendebat  de 
terra  et  inrigabat  omnem  faciem  terrae,  hinc  iam,  quan- 
tum  arbitror,  intimatur,  quae  fiant  secundum  interualla  tem-  5. 
porum  ex  illa  prima  conditione  creaturarum,  ubi  facta  sunt 
omnia  simul.  et  recte  ab  eo  coepit  elemento,  ex  quo  cuncta 
genera  nascuntur  uel  animalium  uel  herbarum  atque  lignorum, 
ut  agant  temporales  numeros  suos  naturis  propriis  distributos. 
omnia  quippe  primordia  seminum,  siue  unde  omnis  caro  siue  10 
unde  omnia  frutecta  gignuntur,  umida  sunt  et  ex  umore  con- 
crescunt.  insunt  autem  illis  efficacissimi  numeri  trahentes 
secum  sequaces  potentias  e*  illis  perfectis  operibus  dei,  a 
quibus  in  die  septimo  requieuit. 

Uerum  tamen  quis  iste  sit  fons  ad  inrigandam  faciem  terrae  15 
omnis   idoneus,   merito   quaeritur.  si  enim  fuit  et  obstrusus 
est  uel  siccatus,   causa   quaerenda   est.   nunc   enim    uidemus 
nullum  esse   fontem,   quo  inrigetur  omnis  facies  terrae.   for- 
tassis  ergo  peccatum  hominum  hanc  etiam  poenam  conmeruit, 
ut  tanta  illius  fontis  repressa  largitas  facillimam  terris  auferret  20 
fecunditatem,   ut    incolentium    augeretur    labor.    posset    hoc, 
quamuis     nulla    id    scriptura    narrauerit,    adfirmare    humana 
snspicio,  nisi  illud   occurreret,  quod  peccatum  hominum,  cui 
poena    laboris    inposita    est,    post    paradisi    delicias    extitit; 
paradisus  autem  habebat  praegrandem  fontem  suum,  de  quo  23 
post  diligentius  suo  loco  loquendum  est,  ex  cuius  uno  capite 

3  Gen.  2,  6 

1  fecit]  fecit  deus  S  3  ergoj  autem  bd  4  inrigabat  El  6  prima 
illa  bd  7  rectae  B  caepit  S  8  atque]  uel  S  11  fructecta  EB 
fruteta  b  umida  ElPBl  umore  ElPBl  12  illi  S  in  illis  b 

13  potentius  P  illis  ex  his  m.  1  E  cum  a  inc.  cap.  XIIII  E 

16  merito  (to  8.  I.  m.  1)  E  obtrusus  P  17  siccnutus  F  nunc  (c 
8up.  er.  m  superscr.  m.  1)  B  18  inrigetur  El  19  conmeruit  ElPB 
22  id  om.  S  humana  suspicio  om.  Sl  24  post  s.  I.  m.  1  S  ei- 
stitit  bd  25  habebat  (bat  8.  I.  m.  1)  S  (b  fin.  s.  I.  m.  1)  B  suum 
ex  suam  m.  1  E      26  loco  (co  in  ras.)  B 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    V.  151 

quattuor  magna  fluraina  et  nota  gentibus  manare  narrantur. 
ubi  ergo  erat  iste  fons  aut  ista  flumina,  quando  ille  unus 
maximus  ascendebat  de  terra  et  inrigabat  omnem  faciem 
terrae?  certe  enim  tunc  non  Geon,  qui  dicitur  Nilus,   unus 

5  ex  illis  quabtuor,  rigabat  Aegyptum,  quando  fons  ascendebat 
de  terra  et  non  Aegyptum  tantum,  sed  omnem  faciem  terrae 
satiabat. 

An  primo  deum  uoluisse  credendum  est  uno  fonte  maximo 
inrigare  omnem  terram,  ut  ea,  quae  in  illa  principaliter  con- 

10  diderat,  accepto  humoris  adiutorio  iam  etiam  per  tempo- 
ralia  spatia  gignerentur  pro  suorum  generum  diuersitate 
etiam  diuersis  numeris  dierum,  et  postea  plantato  paradiso 
repressisse  illum  fontem  multisque  fontibus,  sicut  eam  nunc 
uidemus,   inpleuisse    terram,    de    paradisi    autem    uno    fonte 

15  quattuor  ingentia  flumina  diuisisse,  ut  et  terra  cetera  crea- 
turarum  suarum  plena  generibus  congruos  numeros  suorum 
temporum  agentibus  fontes  etiam  suos  haberet  ac  fluuios  et 
paradisus  loco  electiore  plantatus  quattuor  illa  flumina  ex 
capite   sui  fontis   emitteret?   aut  ex  ipso  uno  fonte  paradisi 

20  multo  largius  exundante  prius  totam  rigasse  terram  atque  ad 
parienda  per  temporum  numeros  genera,  quae  in  ea  sine  inter- 
uallis  temponim  creauerat,  fecundasse  ac  postea  repressisse 
in  eo  loco  aquarura  eruptionem  uastissimam,  ut  de  diuersis 
per  omnem  terram  capitibus  fluminum  ac  fontium  iam  manarent, 

2&  ac  deinde  in  regione  illius  fontis  non  iam  uniuersam  terram 
rigantis,  sed  memorabiles  quattuor  solos   illos   fluuios  emit- 

1  manere  P1  2  fons  iste  PBbd  ille  supra  iste  scr.  m.  1  S 

6  et  omnem  S  7  saciabat  B  9  inrigare  El  rigare  S  ea]  illa  PBbd 
in  om.  S  illa]  ea  PBbd  om.  S  post  principaliter  add.  in  eo  S 
11  spacia  B  12  post  dierum  add.  gignerentur  b  13  repraessisse  B 
fontibus]  aliis  fontibus  b  eam]  ea  El  iam  bd  14  uno  om.  P,  s.  I. 
m.  1  B       16  generibus  plena  S       17  fontes  (s  sup.  er.  m  a.  m.  1)  B 

a 

18  electiore]  eletiori  (a  m.  1  add.)  S  19  fontes  El  aut  in  ras.  B 
20  rigasset  E  irrigasse  bd  adque  ElSl  21  pariendam  E  parianda  P 
tempora  S  23  eo  om.  El  24  iam  s.  I.  m.  1  S  25  in  regionej 
irrigatione  b      26  solos  illos  quattuor  PBSbd        emittentes  ES 


152  S.   Aureli    Augustini 

tentis  plantasse  paradisum,  ubi  hominem,  quem  fecerat,  con- 
locaret? 

8.  Quia  enim  non  omnia  scripta  sunt,  quemadmodum  post 
illam  primam  rerum  conditionem  tempora  cucurrerint  seque 
secutae  sint  administrationes  creaturarum,  quae  primitus  factae  5 
sextoque  die  illo  consummatae  sunt,  sed  quantum  satis  iudi- 
cauit  spiritus,  qui  inerat  scribenti  ea,  quae  non  solum  ad 
factarum  rerum  notitiam,  sed  etiam  ad  futurarum  prae- 
figurationem  ualerent,  nescientes  coniectamus.  quid  fieri  po- 
tuerit,  quod  ille  non  nesciens  praetermisit,  tantum  id  conantes  10 
pro  modulo  nostro,  quantum  adiuuamur,'  efficere,  ne  aliqua 
absurditas  uel  repugnantia  putetur  esse  iu  scripturis  sanctis, 
quae  opinionem  lectoris  offendat  et,  dum  existimat  fieri  non 
potuisse,  quae  facta  esse  scriptura  conmemorat,  uel  resiliat 

a  fide  uel  non  accedat  ad  fidem.  15 

9.  Proinde  cum  de  isto  fonte  quaerimus,  quomodo  id,  quod 
dictum  est:  ascendebat  de  terra  et  inrigabat  omnem 
faciem  terrae,  non  inpossibile  uideatur,  si  ea,  quae  diximus, 
inpossibilia  cuiquam  uidentur,  quaerat  ipse  aliud,  quo  tamen 
uerax  ista  scriptura  monstretur,  quae  procul  dubio  uerax  20 
est,  etiamsi  non  monstretur.  nam  si  argumentari  uoluerit, 
quo  eam  falsam  esse  conuincat,  aut  ipse  nulla  uera  de  crea- 
turarum   conditione   atque   administratione   dicturus   est   aut, 

si  uera  dixerit,  istam  nop  intellegendo  falsam  putabit;  uelut 
si  contendat  ideo  non  potuisse  uno  quantolibet  fonte  omnem  25 


1  paradysum  S      collocaret  PBSbd     8  cap.  XV E       quia  enim  (*.  I. 
m.  2  al  hic  enl  quia)  E  quemammodum  EPR        4  cucurrerent  S 

seque]  sed  quae  El  5  secuta  ES  sequuta  PR  administrationis  ElS 
amministrationis  PR  que  R  factae]  factaegt  E  factaest  P  6  illo 
die  Rbd  7  inera#t  R  9  coniectatam  PR  11  adiubamur  E1 

*ne  (e  8.  I.  m.  1)  R  14  commemorat  PRSbd         16  querimus  SR 

quomodo  om.  b  17  inrigabat  El  18  uidetur.  Si  autem  ea  sqq. 

(sic)  b  19  uideantur  PRSd  quaeerat  S1  ipse  S  20  uerax  El 
scribtura  E  21  cap.  XVI  E  nam  JR1  22  quod  P  quo*  (d  er.)  R 
nulla  om.  Sl  23   amministratione  PR  24  ueram  E  puta- 

uit  EPR1 


de    Genesi   ad   litteram    lib.    V.  153 

terrae  faciem  rigari,  quia,  si  raontes  non  rigabat,  non  omnem 
terrae  faciem  rigabat;  si  autem  etiam  montes  rigabat,  non 
eratiam  inpertitio  saginae,  sed  diluuii  inundatio:  quod  si  terra 
tunc  sic  erat,  totum  mare  erat,  et  nondum  discreta  erat  arida. 

5  10.  Cui  respondetur,  quia  hoc  uicibus  tempornm  posset, 
sicut  certo  tempore  per  plana  Aegypti  Nilus  restagnat  et  alio 
tempore  ad  ripas  suas  redit .  aut  si  iste  nescio  cuius  ignotae 
ac  longinquae  partis  mundi  aquis  et  pruinis  hiemalibus  anni- 
uersaria  creditur  incrementa  conligere,  quid  de  oceani  alternis 

io  aestibus,  quid  de  quibusdam  litoribus,  quae  late  nudantur 
fluctibus  uicissimque  operiuntur,  dici  potest?  ut  omittam, 
quod  de  quorundam  fontium  mira  uicissitudine  perhibetur, 
certo  annorum  interuallo  sic  eos  inundare,  ut  totam  illam 
regionem  rigent,  cui  alio  tempore  ex  altis  puteis  ad  potandum 

i5  sufficientem  praebent  aquam.  cur  sit  ergo  incredibile,  si  ex 
uno  abyssi  capite  alterna  inundatione  fluente  atque  refluente 
tunc  uniuersa  terra  rigata  est?  quodsr  ipsius  abyssi  magni- 
tudinem  ea  parte  excepta,  quod  mare  dicitur  et  euidenti 
amplitudine  atque  amaris  fluctibus  terras  ambit,  in  ea   sola 

20  parte,  quam  reconditis  sinibus  terra  continet,  unde  se  omnes 
fontes  amnesque  diuersis  tractibus  uenisque  distribuunt  et 
suis  quique  locis  erumpunt,  fontem  uoluit  scriptura  appellare, 
non  fontes,  propter  naturae  unitatera  eumque  per  innumerabiles 
uias  antrorum  atque  rimarum  ascendentem  de  terra  et  ubique 

2b  dispertitis   quasi   crinibus   inrigantem   omnem    faciem    terrae 


1  irrigari  bd        irrigabat  bd     2  autem  om.  P,  a.  I.  m.  1  R      3  sagi- 
nae  (i  mtU.  m.  1  in  e)  R        dilubii  El  4  sic  om.  Sl  7  iste  S 

ignote  El  8  ac  (c  add.  s.  I.  m.  2)  S  longique  El  lonquae  S1 

partes  8  anniuersalia  E  9  conligere  El  oceani§  S  10  que  R 
latae  S  11  ommittam  R  13  inundare]  inuadere  P  inundare  ex  in- 
uadere  R  14  cui]  qui  b  post  tempore  add.  uix  bd  ex  om.  P1 
15  prebent  S  curjcui  Px  ergo  sit  PRbd  16  fluent  P  fluente  (e 
fin.  8.  I.  m.  1)  R  refluent  P  17  cum  uoce  quod  inc.  cap.  XVII  E 
18   euidentiam   plenitudine    PRl  19    atque   amaris]    aqu^   maris   b 

21  amnesque]  omnes  aqu$  b  tractatibus  S1  22  quisque  E[  scrib- 
tura  E        appellare  scriptura  PRSbd      25  faciem]  superficiem  b 


154  S.    AureliAugustini 

non  continua  specie  tamquam  maris  autr  stagni,  sed  sicut 
uidemus  ire  aquas  per  alueos  fluminum  flexusque  riuorum  et 
eorum  excessu  uicina  perfundere,  quis  non  aecipiat,  nisi  qui 
contentioso  spiritu  laborat?  potest  quippe  etiam  ita  dicta 
intellegi  oninis  terrae  facies  inrigata,  quemadmodum  dicitur  6 
omnis  uestis  facies  colorata,  etiamsi  non  continuatim,  sed 
maculatim  fiat,  praesertim  quia  tunc  in  nouitate  terrarum 
etsi  non  omnia.  plura  tamen  plana  fuisse  credibile  est,  qua 
latius  possent  erumpentia  fluenta  dispergi  atque  distendi. 

Quapropter  de  istius  fontis  magnitudine   uel    multitudine,  10 
qui  siue  unam  habuit  alicunde  eruptionem  siue  propter  aliquam 
in  terrae  occultis  sinibus  unitatem,  unde  omnes  aquae  super 
terram  scatent  omnium  fontium  magnorum  atque  paruorum. 
unus  fons  dictus  est,  per  omnes  dispertitiones  suas  ascendens 
de  terra  et  inrigans  omnem  faciem  terrae,  siue  etiam,  quod  ia 
est  credibilius,  quia  non  ait:  unus  fons  ascendebat  de  terra. 
sed  ait:   fons    autem   ascendebat   de   terra,  pro  numero 
plurali  posuit  singularem,  ut.  sic  intellegamus  fontes  multos 
per  uniuersam  terram  loca  uel  regiones  proprias  inrigantes, 
sicut  dicitur  miles    et   multi   intelleguntur,    sicut    dicta    est  20 
lucusta  et  rana  in  plagis,  quibus  Aegyptii  percussi  sunt,  cum 
esset  innumerabilis  lucustarum  numerus  et  ranarum:  iam  non 
diutius  laboremus. 

11.  Sed  illud  etiam  atque  etiam  considereraus,  utrum  possit 
nobis    per    omnia    constare    sententia,    qua   dicebamus  aliter  25 
operatum  deum  omnes  creaturas  prima  conditione,  a  quibus 

17  Gen.  2,  6      21  cf.  Ps.  104,  34. 

1  stagnis  (s  fin.  add.  x.  I.  m.  1)  R  2  riborum  El  4  contecioso  R 
5  omne8  P  omnis  (i  ex  e  m.  J)  R  quemammodum  EP  6  facie  E1 
continuatum  P      7  maculatum  P  maculatim  (i  ex  u)  R      8  etsi]  utsi  E 

plena  S  pl»na  R  quo  bd  10   uel   multitudine   8.  I.  m.  1  R 

11  habuerit  b        aliunde  b  alicunde  (c  8.  I.  m.  1)  R        aliqua»  (m  er.)  R 

12  unitate»  (m  er.)  R  13  scantent  E  scaturirent  b  15  inrigans  El 
16  de  terra  om.  PRld  20  dicta  {8.  I  m.  2  add.  a*  uj  E 
21  lucusta  E*PRl  locusta  E^R^Sbd  egyptii  S  22  locustarum  E*R*Sbd 
24  posset  S      25  sentia  El        quam  j^1 


de   Gencsi    a  d   litteram    lib.    V.  J55 

operibus  in  die  septimo  requieuit,  aliter  ista  eorum  ad- 
imnistratione,  qua  usque  riunc  operatur :  id  est,  tunc  omnia 
simul  sine  ullis  temporalium  morarum  interuallis,  nunc  autem 
per  temporum  moras.  quibus  uidemus  sidera  moueri  ab  ortu 

6  ad  occasum,  caelum  mutari  ab  aestate  ad  hiemem,  germina  certis 
dierum  momentis  pullulare,  grandescere,  uirescere,  arescere,  ani- 
malia  quoque  statutis  temporum  metis  et  cursibus  et  concipi 
et  perfici  et  nasci  et  per  aetates  usque  in  senium  mortemque 
decurrere  et  cetera  huiusmodi  temporalia.  quis  enim  operatur 

10  ista  nisi  deus  etiam  sine  ullo  tali  suo  motu?  non  enim  et 
ipsi  accidit  tempus.  inter  illa  ergo  opera  dei,  a  quibus 
requieuit  in  die  septimo,  et  ista,  quae  usque  nunc  operatur, 
quendam  scriptura  interponens  suae  narrationis  articulum 
commendauit  se  illa  explicasse  et  coepit  iam  ista  contexere. 

15  illorum  explicatorum  commendatio  sic  facta  est:  hic  cst 
liber  creaturae  caeli  et  terrae,  cum  factus  est  dies, 
fecit  deus  caelum  et  terram  et  omne  uiride  agri, 
antequam  esset  super  terram,  et  omne  fenum  agri, 
antequam   exoreretur.   non   enim   pluerat   deus   super 

20  terram  et  homo  non  erat  qui  operaretur  terram. 
istorum  autem  contextio  sic  coepit:  fons  autem  ascendebat 
de  terra  et  inrigabat  omnem  faciem  terrae.  ab  hac 
commemoratione  fontis  huius  et  deinceps  ea,  quae  narrantur, 
per  moras  temporum  facta  sunt,  non  omnia  simul. 

25  12.  Cum  ergo  aliter  se  habeant  omnium  creaturarum 
rationes  incommutabiles  in  uerbo  dei,  aliter  eius  illa  opera, 

15  Gen.  2,  4.  5      21  Gen.  2,  6 

1  istam  bd  earum  Sbd  aministrationem  P  amministrationem  R 
administrationem  bd  4  cum  quibus  inc.  cap.  XVIII  E  5  hestate  S 
6  pullulare  (prim.  1  *.  I.  m.  1)  S  uirescere  om.  b  7  metis  Rl 

curribus  El  et  concipi  (et  9.  I.  m.  I)  E  10  suo  tali  S  11  acce- 
dit  El  12  que  B  13  quaedam  El  scripturam  (m  exp.  m.  1)  PS 
14  se»  (d  er.)  R  caepit  S  18  foenum  S1  faenum  PRS2  19  exorire- 
tur  Sbd  20  et  homo  non  erat]  nec  erat  homo  PRSbd  qui  (i  8.  L 
m.  1)  R  21  contextio  (w  mg.  al  cSneiio)  b  caepit  S  22  hac  (h 
*.  J.  m.  1)  R       23  que  R       25  cap.  XVIIII  E       26  illa  eius  PRSbd 


156  S.    Aureli   Augustini 

a  quibus  in  die  septimo  requieuit,  aliter  ista,  quae  er  illis 
usque  nunc  operatur,  horum  trium  hoc,  quod  extremum  posui. 
nobis  utcumque  notum  est  per  corporis  sensus  et  huius 
consuetudinem  uitae.  duo  uero  illa  remota  a  sensibus  nostris 
et  ab  usu  cogitationis  humanae  prius  ex  diuina  auctoritate  5 
credenda  sunt,  deinde  per  haec,  quae  nota  sunt.  utcumque 
noscenda,  quanto  quisque  magis  roinusue  potuerit  pro  suae 
capacitatis  modo  diuinitus  adiutus,  ut  possit. 

13.  De   primis    ergo   illis  diuiuis  incommutabilibus   aeter- 
nisque  rationibus,  quoniam  ipsa  dei  sapientia,  per  quam  facta  io 
sunt  omnia,  priusquam   fierent,    ea   nouerat,    sicut    scriptura 
testatur:    in    principio    erat    uerbum    et    uerbum    erat 
apud  deum  et  deus  erat  uerbum.  hoc  erat  in  principio 
apud  deum.  omnia  per  ipsum  facta  sunt,  et  sine  ipso 
factum  est  nihil,  quis  ergo  tam  sit  demens,  ut  dicat  non  15 
ea   deum   fecisse,    quae   nouerat?   porro  si  nouerat,  ubi  nisi 
apud  se  ipsum,  apud  quem  uerbum  erat,  per  quod  facta  sunt 
omnia?  nam  si  extra  se  ipsum  ea  nouerat,  quis  eum  docuerat? 
quis   enim   cognouit   sensum    domini?    aut   quis   con- 
siliarius  eius  fuit?  aut  quis  prior  dedit  illi,  et  retribu-  *> 
etur   ei?    quoniam    ex   ipso    et   per    ipsum   et  in   ipso 
sunt  omnia. 

Quamquam  et  ea,  quae  sequuntur  in  euangelio,  satis  adserant 
istam  sententiam;  adiungit  enim  euangelista  et  dicit:    quod 
factum  est,  in  illo  uita  est,  et  uita  erat  lux  hominum,  26 
quia  scilicet  rationales  mentes,  in  quo   genere   homo   factus 
est   ad   imaginem   dei,   non   habent  ueram  lucem  suam  nisi 

12  Ioh.  1,  1—3      19  Rom.  11,  34—36      24  Ioh.  1,  3.  4 

1  que  R  2  pcsui  (sui  m.  2  s.  I.)  E  4  consuetudine  S  nostris 
8.  I.  m.  1  R,  om.  Pd  5  cognitionis  b  7  magis]  maius  SR  8  capa- 
titatis   R  post    adiutus    add.    internis    aeternisque   rationibus    bd 

10  quem  R  11  sicut]    sic  PRd    om.  S  13    (et   14)   aput  EP 

17  aput  (bis)  E*P         se  om.  PRbd        19  nouit  El        20  eius  om.  E 
aut   om.   EPRS  23    sequntur   E  secuntur   S  adserant   E1 

24  sentiam  J?1 


de   Gencsi   ad   litteram  lib.    V.  157 

ipsum  uerbum  dei,  per  quod  facta  sunt  omnia,  cuius  parti- 
cipes  esse  poterunt  ab  omni  iniquitate  et  errore  mundatae. 

14.  Non  ergo  ita  pronuntiari  oportet:  quod  factum  est 
in  illo,  uita  est,  ut  subdistinguamus:  quod  factum  est 
5  in  illo,  et  deinde  inferamus:  uita  est.  quid  enim  non  in 
illo  factum  est,  cum  commemoratis  multis  etiam  terrenis 
creaturis  dicatur  in  psalmo:  omnia  in  sapientia  fecisti, 
dicat  et  apostolus:  quoniam  in  ipso  condita  sunt  omnia  in 
caelo  et  in  terra,  uisibilia  et  inuisibilia.  consequens  ergo 

10  erit,  si  ita  distinxerimus,  ut  et  ipsa  terra  et  quaecumque  in  ea 
sunt  uita  sint.  quae  cum  absurde  dicantur  omnia  uiuere, 
quanto  absurdius,  ut  etiam  uita  sint?  praesertim  quia  di- 
stinguit,  de"  quali  uita  loquatur,  cnm  addit:  et  uita  erat  lux 
hominum.   sic  ergo   distinguendum  est,  ut,  cum    dixerimus: 

15  quod  factum  est,  deinde  inferamus:  in  illo  uita  est,  non 
in  se  scilicet,  hoc  est  in  sua  natura,  qua  factum  est,  ut 
conditio  creaturaque  sit,  sed  in  illo  uita  est,  quia  omnia, 
quae  per  ipsum  facta  sunt,  nouerat,  antequam  fierent,  ac  per 
hoc  in  illo  erant  non   sicut  creatura,  quam  fecit,  sed  sicut 

so  uita  et  lux  hominum,  quod  est  ipsa  sapientia  et  ipsum  uerbum 
unigenitus  filius  dei.  eo  modo  ergo  in  illo  uita  est,  quod 
factum  est,  quomodo  dictum  est:  sicut  habet  pater  uitam 
in  semet  ipso,  sic  dedit  filio  habere  uitam  in  semet 
ipso. 

*5  Nec  praetermittendum  est,  quod  emendatiores  codices 
habent:  quod  factum  est,  in  illo  uita  erat,  ut  sic  intelle- 

7  Ps.  103,  24      8  Col.  1,  16      22  loh.  5,  26 

2  potuerunt  E     »errore  (t  er.)  EP    3  cap.  XX  E    5  fin.  in  om.  PRS*d 
6  etiam  multis  b        terrenis  om.  b      8  sunt  condita  S      9   uisabilia  P 

10  distinxeritmus  (t  exp.  m.    1)  R  quaecumque  El  quecumque  R 

11  Bint]  sit  E^PBS  12  etiam]  omnia  S  praesertira  (er  ex  en  m.  1)  E 
distinguet  S  13  addidit  S  et  om.  ES  14  si  E1  17  creaturaqu*e 
(a  er.)  E  creatura  quae  R  18  quae  *.  I  m.  1  R  fierent  (n  8.  I.  m. 
1)  P  19  in  illo  erant  om.  Pbd  20  et]  est  S  in  ipsa  S  sapien- 
cia  R  21  dei  filius  PRSbd  22  quomodo  dictum  est  ow.  P1  26  ut 
— uita  erat  in  mg.  add.  m.  1  R  om.  P 


158  S.    AureliAugustini 

gatur:  uita  erat,  quomodo  in  principio  erat  uerbum,  et 
uerbum  erat  apud  deum,  et  deus  erat  uerbum.  quod 
ergo  factum  est,  iam  uita  erat  in  illo,  et  uita  non 
qualiscumque  —  nam  et  pecora  dicuntur  uiuere,  quae  frui 
non  possunt  participatione  sapientiae  —  sed  uita  erat  lux  5 
hominum.  mentes  quippe  rationales  purgatae  gratia  eius 
possunt  peruenire  ad  eiuamodi  uisionem,  qua  nec  superius 
quicquam  sit  nec  beatias. 

15.    Sed    etiam    si    hoc    legamus   et  intellegamus:    quod 
factum  est,  in  illo  uita  est,  manet  ista  sententia,  ut  id,  10 
quod  per  ipsum  factum  est,  uita  esse  in  illo  intellegatur,  in 
qua  uita  uidit  omnia,  quando  fecit  et,   sicut  uidit,  ita  fecit, 
non  praeter  se  ipsum  uidens,  sed  in  se  ipso  ita  enumerauit 
omnia,  quae  fecit.  nec  alia  uisio  ipsius  et  patris,    sed   una, 
sicut  una  substantia.  nam  et  in  libro  Iob  ita  ipsa  sapientia,  15 
per   quam   facta  sunt  omnia,  praedicatur:    sapieutia  uero, 
inquit,  unde  inuenta  est?  uel  quis  sit  locus  scientiae? 
ignorat  mortalis  uiam    eius   nec  inuenietur  in  homi- 
nibus.  et   paulo  post:  audiuimus,   inquit,    eius    gloriam. 
dominus  commendauit  uiam  eius  et  ipse  nouit  locum  so 
eius.  ipse  enim  omne,  quod  est  sub  caelo,  perspicit  et 
nouit  quae  sunt  in  terra  omnia  quae  fecit:  uentorum 
libramenta  aquae  mensuras  quando  fecit,  sicut  uidit, 
enumerauit.  his  atque  huiusmodi  testimoniis  probatur,  quod 
haec  omnia,  priusquam  fierent,   erant  in  notitia  facientis,  et  95 
utique  ibi  meliora,  ubi  ueriora,  ubi  aeterna  et  incommutabilia. 
quamquam  sufficere  debeat,  ut  quisque  nouerit,  uel  inconcusse 

1  Ioh.  1,  1.  4      16  Iob.  28,  12.  13.  22—25 

2  aput  ElP  3  erago  (a  exp.  m.  1)  R  4  peccora  S  5  partici- 
patione?  (s  exp.  m.  1)  E  sapienciae  jR  7  superius  (pe  s.  I.  m.  1)  S 
8  quidquam  Sbd  12  fin.  uidit]  uidit  ea  b  13  se  om.  S  in  om.  S 
14  patris  (t  s.  I.  m.  1)  E  15  sapiencia  R  16  uero  om.  S  '  17  in- 
quid  ElR  quis]  quid  E  19  inquid  El  21  perspicit  scripsi:  per- 
ficit  E1  perfecit  E*PBSbd  22  omniaque  S  23  aquae]  adque  El 

atque  PlRb      26  ibi  om.  S      27  sufficeri  El        inconcusse»*#  R 


de    Genesi   ad    litteram    lib.   V.  |59 

credat,  quod  deus  haec  omnia  fecerit,  non  opinor  eum  esse 
tam  excordem,  ut  deum  quae  non  nouerat  fecisse  arbitretur. 
porro,  si  nouerat  ea,  priusquam  faceret  ea,  profecto,  prius- 
quam  fierent,  apud  illum  erant  eo  modo  nota,  quo  sempiterne 

5  atque   incommutabiliter   uiuunt   et  uita  sunt,  facta  autem  eo 
modo,  quo  unaquaeque  creatura  in  genere  suo  est. 

16.  Quamuis  ergo  illa  aetema  incommutabilisque  natura, 
quod  deus  est,  habens  in  se,  ut  sit,  sicut  Moysi  dictum  est: 
ego   sum   qui    sum,   longe    scilicet  aliter,  quam  sunt  ista, 

10  quae  facta  sunt,  quoniam  illud  uere  ac  primitus  est,  quod 
eodem  modo  semper  est  nec  solum  non  commutatur,  sed 
commutari  omnino  non  potest,  nihil  horum,  quae  fecit,  existens 
et  omnia  primitus  habens,  sicut  ipse  est  —  neque  enim  ea 
faceret,   nisi   ea  nosset,   antequam   faceret,   nec   nosset,    nisi 

15  uideret,  nec  uideret,  nisi  haberet,  nec  haberet  ea,  quae  nondum 
facta  erant,  nisi  quemadmodum  est  ipse  non  factus  — : 
quamuis,  inquam,  illa  substantia  ineffabilis  sit  nec  dici 
utcumque  homini  per  hominem  possit  nisi  usurpatis  quibus- 
dam  locorum  ac  teraporum  uerbis,  cum  sit  ante  omnia  tem- 

20  pora  et  ante  omnes  locos,  tamen  propinquior  nobis  est,  qui 
fecit,  quam  multa,  quae  facta  sunt.  in  illo  enim  uiuimus 
et  mouemur  et  sumus;  istorum  autem  pleraque  remota 
sunt  a  mente  nostra  propter  dissimilitudinem  sui  generis, 
quoniam  corporalia  sunt,  nec  idonea  est  ipsa  mens  nostra,  in 

25  ipsis  rationibus,  quibus  facta  sunt,  ea  uidere  apud  deum,  ut 
per  hoc  sciamus,  quot  et  quanta  qualiaque  sint,  etiarasi  non 
ea  uideamus  per  corporis  sensus,  remota  quippe  sunt  a  sen- 
sibus   corporis   nostri,    quoniam   longe    sunt    uel    interpositis 

9  Exod.  3,  14      21  Act.  17,  28 

1  fecerat  b  2  excordem  m.  1  ex  exortem  R  3  porro  (pr.  o  s  l. 
vup.  era8.  Utt.  m.  1)  R  4  sempiternae  E  sempiterna  PR  8  est  om  S 
12  non  8.  I.  m.  1  S  que  R  16  quemammodum  PR  ipse  om.  51 
23  similitudinem  E  24  id#onea  (e  er.)  R  25  aput  ElP  26  hoc  s. 
I.  m.  I  S  quot  (t  ex  d  m.  1)  E  qualiaquae  E  27  ante  a  add 
et  E*PRSd 


IGO  S.    Aureli   Augustini 

aut  obpositis  aliis  a  nostro  contuitu  actuque  separantur.  ex 
quo  fit,  ut  maior  ad  illa  inuenienda  sit  labor  quam  ad  illum, 
a  quo  facta  sunt,  cum  sit  inconparabili  felicitate  praestantius 
illum  ei  quantulacumque  particula  pia  mente  sentire  quam 
illa  uniuersa  conprehendere.  unde  recte  culpantur  in  libro  5 
sapientiae  inquisitores  huius  saeculi:  si  enim  tantum,  inquit, 
potuerunt  ualere,  ut  possent  aestimare  saeculum, 
quomodo  eius  dominum  lion  facilius  inuenerunt?  ignota 
enim  sunt  fundamenta  terrae  oculis  nostris,  et  qui  fundauit 
terram,  propinquat  mentibus  nostris.  10 

17.  Iam  nunc  consideremus  ea,  quae  fecit  deus  omnia 
simul,  a  quibus  in  seito  die  consummatis  requieuit  in  sep- 
timo,  postea'consideraturi  opera  eius,  in  quibus  usque  nunc 
operatur.  ipse  enim  ante  saecula;  a  saeculo  autem  ea  dicimus, 
ex  quo  coepit  saeculum,  sicut  ipsum  mundum,  in  saeculo  15 
autem,  sicut  ea,  quae  nascuntur  in  mundo.  cum  ergo  scrip- 
tura  dixisset:  omnia  per  ipsum  facta  sunt,  et  sine  ipso 
factum  est  nihil,  paulo  post  ait:  in  hoc  mundo  erat,  et 
mundus  per  eum  factus  est.  de  hoc  opere  dei  alio  loco 
scriptum  est:  qui  fecisti  mundum  de  materia  informi.  20 
hic  mundus  plerumque  caeli  et  terrae  noinine  nuncupatur, 
sicut  iam  commemorauimus,  quem  scriptura  dicit  deum  fecisse, 
cum  factus  est  dies  .  de  quibus  uerbis  iam,  quantum  uisum 
est,  disputauimus,  quemadmodum  congruat  conditioni  mundi 
huius,  et  quod  sex  diebus  consummatus  est  cum  omnibus,  ** 
quae  in  eo  sunt,  et  quod  tunc  factus  est,  cum  factus  est 
dies,  ut  et  illud  congruat,  quod  creauit  omnia  simuL 

6Sap.l3,9  17Ioh.l,3  18Ioh.  1,10  20  Sap.  11,18  27Eccli.l8,l 
1  oppositis  JEESbd  tactuque  Sd  3  inconparabili?  E  incorporali  S 
prestantius  ES  5  conpraehendere  EPE  rectae  E  6  inquisitiores  E 
7  possint  S  8  non]  nam  El  11  cap.  XXI  E  12  die  sexto  bd 
14  autem]  enim  S  15  caepit  S  16  eaque  R  18  nihil  E1  hoc 
om.  b  19  eum]  ipsum  PESbd         21  nuncupantur  (n  exp.  m.  1)  S 

22  quem]  quae  PRSbd  scribta  E[  dicit]  commemorauit  (com  in 
ras.  memorauit  add.  m.  2  s.  I.)  E  24  quemammodum  P  conditi- 
one  E1  mundi  8  l.  m.  1  S  25  consummatum  El  cum  omnibus 
om.  El      26  factum  S       est  om.  PRbd        cura  factus  est  om.  Et 


de   Genesi    ad   litteram    lib.    V.  161 

18.  Huius  uniuersae  dei  creaturae  multa  non  nouiraus, 
siue  quae  in  caelis  sunt  altius,  quam  ut  noster  sensus  ea 
possit  adtingere,  siue  quae  in  regionibus  terrarum  fortassis 
iuhabitabilibus    siue   quae   deorsum   latent    uel    in   profundo 

»  abyssi  uel  in  occultis  sinibus  terrae.  haec  igitur  antequam 
fierent,  utique  non  erant.  quomodo  ergo  deo  nota  erant,  quae 
non  erant?  et  rursus  quomodo  ea  faceret,  quae  sibi  nota  non 
erant?  non  enim  quidquam  fecit  ignorans.  nota  ergo  fecit, 
non  facta  cognouit.   proinde,   antequam   fierent,    et   erant    et 

10  non  erant :  erant  in  dei  scientia,  non  erant  in  sua  natura.  ac 
per  hoc  factus  est  dies  ille,  cui  utroque  modo  innotescerent, 
et  in  deo  et  in  se  ipsis,  illa  uelut  matutina  siue  diurna 
cognitione,  hac  uero  uelut  uespertina.  ipsi  autem  deo  non 
audeo   dicere   alio   modo   innotuisse,  cum  ea  fecisset,    quam 

u  illo,  quo  ea  nouerat  ut  faceret,  apud  quem  non  est  com- 
mutatio  nec  momenti  obumbratio. 

19.  Non  sane  propter  inferiorum  scientiam  nuntiis  indiget, 
quasi  per  eos  fiat  scientior;  sed  illo  simplici  ac  mirabili  modo 
nouit  omnia  stabiliter   atque  incommutabiliter.    habet   autem 

K)  nuntios  propter  nos  et  propter  ipsos,  quia  illo  modo  deo 
parere  et  adsistere.  ut  eum  de  inferioribus  consulant  eiusque 
supernis  praeceptis  et  iussis  obtemperent,  bonum  est  eis  in 
ordine  propriae  naturae  atque  substantiae.  nuntii  autem  graece- 
angeli   dicuntur:    quo   nomine   generali  uniuersa  illa  superna 

»  ciuitas  nuncupatur,  quem  primum  diem  conditum  existimamus. 

15  lac.  1,  17 

1  cap.  XXII  E  2  altiusj  /f/  altius  S  3  posset  S  terrae^rum .  (e 
exp.  m.  42)  P  sunt  fortassis  b  5  occultis  (pr.  c  8.  I.  m.  1)  R 

6  pr.  erat  El  8  quiquam  E1  quicquam  R  10  scientiam  E  12  uelud  Sl 
13  haec  E  14  audeo  (u  8.  I  m.  1)  R  15  norat  PS  no»*rat  R 
aput  PR  17  nunciis  R  18  ac]  &  s.  I.  m.  \  S  19  omnia»*  (in  er.)  E 
stabiter  P     20  ipsos]  illos  S        quia**  (iu  uid  er.)  R      21  adsistere  ElS 

»  rr 

eiusque  praeceptis  supernis  (haec  omnia  in  ras.  m.  2)  E      23  proprie  ElS 

latine 

grecae.       (latine  8.  I.  m.  2  add.  uid.)  R      24  angeli  EPRSb  «776X01  d 
adicuntur  d 
XXVIII.  Aug.  aecl.  III  pft»  1.  11 


162  S.    Aurcli   Augustini 

Nam  nec  illud  eos  latuit  mysterium  regni  caelorum,  quod 
oportuno  tempore  reuelatum  est  pro  salute  nostra,  quo  ex  hac 
peregrinatione  liberati  eorum  coetui  coniungamur.  neque  enim 
hoc  ignorarent,  quandoquidera  ipsum  semen,  quod  oportuno 
tempore  aduenit,  per  ipsos  dispositum  est  in  manu  mediatoris,  5 
id  est  in  eius  potestate,  qui  dominus  eorum  est,  et  in  forma 
dei  et  in  forma  serui.  dicit  item  apostolus:  mihi  minimo 
omnium  sanctorum  data  est  gratia  haec  in  gentibus 
adnuntiare  inuestigabiles  diuitias  Christi  et  inlumi- 
nare,  quae  sit  dispositio  sacramenti.  quod  fuit  abs-  10 
conditum  a  saeculis  in  deo,  qui  uniuersa  creauit.  ut 
innotesceret  principibus  et  potestatibus  in  caelesti- 
bus  per  ecclesiam  multiformis  sapientia  dei  secun- 
dum  propositum  saeculorum  quam  fecit  in  Christo 
Iesu  domino  nostro.  sic  ergo  fuit  hoc  absconditum  a  15 
saeculis  in  deo,  ut  tamen  innotesceret  principibus  et  pote- 
statibus  in  caelestibus  per  ecclesiam  multiformis  sapientia 
dei,  quia  ibi  primitus  ecclesia,  quo  post  resurrectionem  et 
ista  ecclesia  congreganda  est,  ut  simus  aequales  angelis  dei. 
illis  ergo  a  saeculis  innotuit,  quia  omnis  creatura  non  ante  20 
saecula,  sed  a  saeculis.  ab  ipsa  enim  exorta  sunt  saecula  et 

5  cf.  Gal.  3,  19;  cf.  Retract.  II  24.  2  in  quinto  libro  et  ubicumque 
in  eis  libris  posui  de  semine,  cui  rcpromissum  est,  quod  dispositum  sit 
per  angelos  in  manu  mediatoris.  non  sic  habet  apostolus,  sicut  ueriores 
codices  post  inspexi,  maxime  graecos;  de  lege  enim  dictum  est,  quod 
tamquam  de  semine  dictum  multi  latini  codices  habent  per  interpretantis 
errorem.      7  Ephes.  3,  8—11       19  cf.  Matth.  22,  30 

2  opportuno  bd  reuelatum  (re  s.  I.  m.  1)  E  quod  PBSd  3  cap. 
XXIII  E  enim  om.  b  4  semen  (in  mg.  m.  2  a*  sacramtQ)  E  op- 
portuno  Pbd  5  ipsost  P  7  item  JR1  mihi  enim  b  8  annuntiare 
in  gentibus  Pbd  10  dispositio]  dispositio  dispensatio  PR  (sed  in  E 
dispensatio  m.  1  del),  dispositio  et  dispensatio  b  dispensatio  d  12  princi- 
patibus  b  13  aeclesiam  E  eccl^siam  B  multiformis  (m  fin.  ex  t  m. 
1)  E  sapientiae  EPRSb  14  quem  El  15  sic  (c  s.  I  m.  1)  B 
absconsum  S  16  innotesceret  (n  init.  ex  g  m.  1)  E  17  aeclesiam  E 
sapientiae  EPBSb  18  ibi  om.b  aeclesia  E  quodP1  19  cum 
uoce  ut  inc.  cap.  XXIIII  E      20  omnes  Bx      21  ex»orta  (t  er.)  E 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   V.  163 

ipsa  a  saeculis,  quoniam  initium  eius  initium  saeculorum  est; 
unigenitus  autem  ante  saecula,  per  quem  facta  sunt  saecula. 
ideoque  ex  persona  sapientiae,  ante  saecula,  inquit.  fun- 
dauit  me,  ut  in  ea  faceret  omnia,  cui  dictum  est:  orania  in 
5  sapientia  fecisti. 

Quod  non  autem  in  deo  tantum  innotescit  angelis,  quod 
absconditum  est,  uerum  etiam  hic  eis  adparet,  cum  efficitur 
atque  propalatur,  idem  apostolus  ita  testis  est:  et  sine 
dubio,  inquit,  magnum  est  pietatis  sacramentum,  quod 

10  manifestatum  est  in  carne,  iustificatum  est  in  spiritu, 
adparuit  angelis,  praedicatum  est  in  gentibus.  cre- 
ditum  est  in  mundo,  adsumtum  est  in  gloria.  et.  nisi 
fallor,  mirum  est,  si  non  omnia,  quae  dicitur  deus  tamquam 
ad  praesens  tempus  cognoscere,  ideo   dicitur,   quia   cognosci 

ia  facit,  siue  ab  angelis  siue  ab  hominibus.  modus  quippe  iste 
locutionis,  cum  per  efficientem  id  quod  efficitur  signiticatur. 
creber  est  in  scripturis  sanctis,  maxime  cum  de  deo  aliquid 
dicitur,  quod  ei  ad  proprietatem  locutionis  non  conuenire 
praesidens  mentibus  nostris  ipsa  ueritas  clamat. 

20  20.  Iam  nunc  ergo  discernamus  opera  dei.  quae  usque  nunc 
operatur,  ab  illis  operibus,  a  quibus  in  die  septimo  requieuit. 
sunt  enim,  qui  arbitrentur  tamtummodo  mundum  ipsum 
factum  a  deo,  cetera  iam  fieri  ab  ipso  mundo,  sicut  ille 
ordinauit  et  iussit,  deum  autem   ipsum  nihil  operari.    contra 

25  quos  profertur  illa  sententia  domini:  pater  meus  usque 
modo  operatur.  et  ne  quisquam  putaret  apud  se  illum 
aliquid  operari,  non  in  hoc  mundo,  pater  in  me  manens, 

2  cf.  Hebr.  1,  2      3  Prou.  8,  23      4  Ps.  103,  24      81  Tim.  3.  16 
25  Ioh.  5,  17      27  Iob.  5,  20.  21 

1  ante  saecul.  add.  m.  2  omnium  E  4  in  fin.  s.  7.  m.  1  P  6  autem 
non  PBSbd  ignotescit  El  innotescet  8  7  hinc  Sb  9  inquid  El 
8acramentum]  mysterium  S  12  adsumptum  El  14  presens  S  15  an- 
gelis  (an  *.  I.  m.  1)  P  16  loquutionis  P  18  loquutionis  P  19  pre- 
sidens  S         ueritas  ex  uarietas  m.  1  E       22  arbitrantur  b  ipsum 

om.  8         24   nihil]    autein  nihil   (autem  exp.  m.   1)  S         26  modo] 
nunc  E*PBSbd       aput  ElP 

11* 


164  S.    Aureli    Augustini 

inquit,  facit  opera  sua;  et  sicut  pater  suscitat  mortuos 
et  uiuificat,  sic  et  filius  quos  uult  uiuificat.  deinde 
quia  non  solum  magna  atque  praecipua,  uerum  etiam  ista 
terrena  et  extrema  ipse  operatur,  ita  dicit  apostolus  :  stulte, 
tu  quod  seminas  non  uiuificatur,  nisi  moriatur;  et  5 
quod  seminas,  non  corpus  quod  futurum  est  seminas, 
sed  nudum  granum  fere  tritici  aut  alicuius  cete- 
rorum;  deus  autem  illi  dat  corpus  quomodo  uoluerit 
et  unicuique  seminum  proprium  corpus.  sic  ergo  creda- 
mus  uel,  si  possumus,  etiam  intellegamus  usque  nunc  operari  10 
deum,  ut,  si  conditis  ab  eo  rebus  operatio  eius  subtrahatur, 
intercidaut. 

Sed  plane,  si  aliquam  creaturam  sic  eum  nunc  instituere 
putauerimus,  ut  genus  eius  primae  illi   suae   conditioni  non 
inseruerit,    aperte    contradicimus    dicenti     scripturae,     quod  15 
consummauerit  omnia  opera  sua  in  die  sexto.  secundum  illa 
enim  genera  rerum,  quae  primo    condidit,   noua   eum   multa 
facere,   quae   tunc   non   fecit,   manifestum  est.   nouum  autem 
genus  instituere  credi  recte  non  potest,  quoniam  tunc  omnia 
consummauit.  mouet  itaque  occulta  potentia  uniuersam  crea-  20 
turam  suam  eoque  motu  illa  uersata,  dum  angeli  iussa  per- 
ficiunt,   dum   circumeunt   sidera,    dum   alternant   uenti,    dum 
abyssus  aquarum  lapsibus  et  diuersis  etiam  per  aerem  con- 
globationibus  agitatur,  dum   uireta   pullulant   suaque   seraina 
euoluunt,  dum  animalia  gignuntur  uarioque  adpetitu  proprias  25 
uitas  agunt,  dum  iniqui  iustos  exercere  permittuntur,  explicat 

4  I  Cor.  15,  36-38      15  cf.  Gen.  2,  2 

3  solum]  sunt  E  4  terraena  E  5  nisi  prius  b  6  init.  quod]  cum  S 
quid  b  7  trittici  E  caeterorum  jR  8  dat  illi  Sbd  quomodo 
uoluerit  otn.  S  9  seminum  om.  S  10  possimus  P  12  intercidant 
(i  alt.  ex  e  m.  1)  SR  intereant  b  13  plane  (e  ex  ©)  S  nunc  om.  S 
15  contradicimus   (dicimus  s.  I.  m.  2)  E  dicenti   (i  fin.  ex  e)  S 

scriptura*  S  17  primum  VRbd  22  circumeunt  (e  s.  I.  m.  1)  E  circa 
eunt  PR  23  labsibus  El  24  uirecta  (c  ex  s  m.  1)  E,PR  uirentia  S 
pullant  El        sua  seminaque  b      25  adpetitu  El 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   V.  165 

saecula,  quae  illi,  cum  primum  condita  est.  tamquam  plicita 
indiderat :  quae  tamen  in  suos  cursus  non  explicarentur,  si  ea 
ille,  qui  condidit,  prouido  motu  administrare  cessaret. 

21.  Admoneri  autem  nos  oportet  his,  quae  in  tempore 
5  formantur  atque  nascuntur,  quomodo  ista  considerare  debeamus. 
non  enim  frustra  scriptum  est  de  sapientia,  quod  amatoribus 
suis  ostendit  se  in  uiis  hilariter  et  in  omni  proui- 
dentia  occurrit  illis.  nec  omnino  audiendi  sunt,  qui 
putauerunt  sublimes  quidem  mundi  partes,  id  est  a  confinio 

io  corpulentioris  aeris  huius  et  supra,  diuina  prouidentia  guber- 
nari,  hanc  autem  imam  partem  terrenam  et  humidam  aerisque 
huius  uicinioris,  qui  terrarum  et  aquarum  exhalationibus 
humescit,  in  quo  uenti  nubesque  consurgunt.  casibus  potius 
et  fortuitis  motibus  agitari.  contra  hos  enim  loquitur  psalmus, 

«  qui  cum  explicasset  laudem  caelestium  se  etiam  ad  ista 
inferiora  conuertit  dicens:  laudate  dominum  de  terra, 
dracones  et  omnes  abyssi:  ignis,  grando,  nix,  glacies, 
spiritus  tempestatis,  quae  faciunt  uerbum  eius.  nihil 
enim  tam  uidetur  casibus  uolui  quam  omnes  istae  procellosae 

20  ac  turbulentae  qualitates,  quibus  caeli  huius  inferioris,  quod 
non  inmerito  etiam  terrae  nomine  deputatum  est,  facies 
uariatur  et  uertitur.  sed  cum  addidit:  quae  faciunt  uerbum 
eius,  satis  ostendit  earum  quoque  rerum  ordinem  diuino 
subditum  imperio  latere  nos  potius  quam  uniuersitatis  deesse 

25  naturae.   quid   autem?    ore    suo    saluator,    cum    dicit    unum 

7  Sap.  6,  17      16  Ps    148,  7.  8 

1  ille  Bb        est]  sunt  b        plicita]  placita  E*B2  iam  lictata  S  impli- 
cita  b        2  suo*  (s  er.)  B  cursu»  B  cursus  Pl        3  amministrare  B 

amministrare  cessaret  (ministrare  cessaret  s.  I.  m.  2)  P  4  ammoneri  PB 
iis  d  6  formantur  (n  s.  I.  m.  1)  E  6  post  frustra  add.  est  his,  sup. 
quod  m.  1  scr.  id  S         de  sapientia  scriptum  est  bd  7  hylariter  S 

9  mundi  quidem  E  a#  (d  er.)  B  10  supra  Sl  11  imam]  una  b 
umidam  PB  12  exalationibus  ElS  13  umescit  ElPB  quo  s.  I 
m.  1  B  14  p^tin?  agitari  (potius  exp.  m.  1)  S  agittari  B  17  dra«cones 
(h  er.)  E         glaties  SB  20  turbolentae  SBl  21  in  merito  PB 

24  deesse  om.  E      25  quod  PB        cum  om.  b 


166  S.   Aureli   Augustini 

passerem  non  cadere  in  terram  sine  dei  uoluntate,  et  quod 
fenum  agri  post  paululum  mittendum  in  clibanum  ipse  tamen 
uestiat.  nonne  confirmat  non  solum  totam  istam  mundi 
partem  rebus  mortalibus  et  corruptibilibus  deputatam,  uerum 
etiam  uilissimas  eius  abiectissimasque  paiticulas  diuina  pro-  5 
uidentia  regi? 

22.  Et  certe  isti,  qui  hoc  negant  nec  sanctis  eloquiis  tantae 
auctoritatis  adquiescunt,  si  in  hac  mundi  parte,  quam  putant 
fortuitis  motibus  perturbari  potius  quam  sapientia  diuinae 
summitatis  regi  et,  ut  hoc  quasi  probent,  gemino  abutuntur  10 
argumento,  uel  quod  supra  commemoraui  de  inconstantia 
tempestatum  uel  de  felicitatibus  atque  infelicitatibus  hominum, 
quod  non  pro  uitae  meritis  accidunt,  uiderent  tantum  ordinem, 
quantus  in  membris  carnis  cuiuslibet  animantis  adparet,  non 
dico  medicis,  qui  haec  propter  artis  suae  necessitatem  dili-  15 
genter  patefacta  et  dinumerata  rimati  sunt,  sed  cuiuis 
mediocris  cordis  et  considerationis  homini,  nonne  clamarent 
ne  puncto  quidem  temporis  deum,  a  quo  est  omnis  mensu- 
rarum  modus,  omnis  parilitas  numerorum,  omnis  ordo  pon- 
derum,  ab  eius  gubernatione  cessare?  quid  ergo  absurdius,  *o 
quid  insulsius  sentiri  potest  quam  eam  totam  esse  uacuam 
nutu  et  regimine  prouidentiae,  cuius  extrema  et  exigua  uideas 
tanta  dispositione  formari,  ut  aliquanto  adtentius  cogitata 
ineffabilem  incutiant  admirationis  horrorem?  et  cum  animae 
natura  naturae  corporis  antecellat,  quid  est  dementius  quam  *5 

1  cf.  Matth.  10,  29      2  cf.  Matth.  6,  30 

1  uoluntate  dei  S  uolumtatem  El  uoluntate*  P  2  foenum  S 

faenum  PR  paulolum  S  3  totam]  tatam  S  4  deputari  b  5  ab- 
iectissimasqu*e  R  6  regi]  geri  S  7  tantae  (n  «.  I.  01.  1)  E  8  in 
om.  El  hanc  S         partem  E*S  parte*  R        9  sapientiae  Eb  sapi- 

entia*  P  sapiencia  jB  diuine  S        11   dein  constantia  R        14  ejn§ 

carnis  (eius  del.  m.  1)  S  15  hoc  b  16  cuius  ER  cui|u*s  P  cuiusuis 
(uis  s.  I.  m.  1)  S  cuiuslibet  b  17  homini*  (s  er.)  R  19  cum  uoce 
omnis  inc.  cap.  XXVI  E         21  insulsius]  incsultius  S  sentire  P1 

22  notu  (0  ex  u)  P  extrema  e§t  (est  exp.  m.  1 )  S  23  adtcntius  E* 
diutius  S         cogitatam  E         24  ammirationis  PR  25  naturam  E 

naturae  om.  b 


de   Genesi   ad   litteram    lib.    V.  167 

putare  nullum  esse  diuinae  prouidentiae  iudicium  de  moribus 
hominum,  cum  in  eorum  carne  tanta  eius  sollertiae  clareant 
et  demonstrentur  indicia?  sed  quia  haec  minima  in  promtu 
sunt  sensibus  nostris  et  ea  facile  uestigamus,  elucet  in  eis 
5  ordo  rerum;  at  illa,  quorum  ordinem  uidere  non  possumus, 
inordinata  arbitrantur,  qui  esse  non  putant,  nisi  quod  uidere 
possunt,  aut  si  putant,  tale  aliquid  putant,  quale  uidere  con- 
sueuerunt. 
23.  Nos  autem,  quorum  gressus,  ne  in  illam  peruersitatem 

io  incidamus,  eadem  diuina  prouidentia  per  sanctam  scripturam 
regit,  ex  ipsis  quoque  operibus  dei  eodem  adiuuante  indagare 
conemur,  ubi  haec  simul  creauerit,  cum  a  consummatis  suis 
operibus  requieuit,  quorum  species  per  ordinem  temporum 
usque   nunc   operatur.    consideremus    ergo   cuiuslibet   arboris 

is  pulchritudinem  in  robore,  ramis.  frondibus,  pomis:  haec  species 
non  utique  repente  tanta  ac  talis  exorta  est,  sed  quo  etiam 
ordine  nouimus.  surrexit  enim  a  radice,  quam  terrae  primum 
germen  infixit,  atque  inde  omnia  illa  formata  et  distincta 
crenerunt.  porro  illud  germen  ex  semine:  in  seraine  ergo  illa 

20  omnia  primitus  fuerunt  non  mole  corporeae  magnitudinis, 
sed  ui  potentiaque  causali.  nam  illa  magnitudo  copia  terrae 
humorisque  congesta  est.  sed  illa  in  exiguo  grano  mirabilior 
praestantiorque  uis  est,  qua  ualuit  adiacens  humor  conmixtus 
terrae  tamquam  materies  uerti  in   ligni  illius  qualitatem,  in 

25  ramorum  diflfusionem,  in  foliorum  uiriditatem  ac  figuram;  in 

2  in  8.  I.  m.  1  E  tantae  SRb  solerciae  22  3  demonstrentur 
isfft,  1  8.  I.)  S  proraptu  Sbd  4  inuestigamus  (in  s.  I.  m.  1)  Rbd 
5  ad  ElSx        illa  quorum]  ajjquorum  S       7  n$  possunt  EBl  con- 

suerunt  PR  9  in  8.  I.  m.  1  E  11  adiubante  jE1  12  a  om.  6 
14  cap.  XXVII  E  arboribus  E  15  pulcbritu  nem  E  pomis]  po- 
mis  pendentibus  S  16  est  exorta  Sbd  quo]  a  quorum  (in  mg.  sed 
quo  etiam)  P  17  radice*  (b  er.)  P  18  atque  (t  s.  I  m.  1)  S  19  cre- 
auerunt  E  ex  semine  (se  m.  1  8.  I.)  E  in  semine:  ergo  (sic)  b 
20  fuerunt  primitus  PRbd        molae  R  21  ui]  in  b        causaliter  b 

22  umorisquae  El  humorisque  (s  m.  1  8.  I.)  S        congesta]  quamgesta  El 

23  prestantiorque  ES  praestantiorque  (r  fin.  8.  I.  m.  1)  R  qu»a  R 
umor  ElR        commixtus  PRSbd      24  illus  El        qualitate  El 


168  S.   Aureli   Augustini 

fhictuum  formas  et  opulentiam  omniumque  ordinatissimam 
distinctionem.  quid  enim  ex  arbore  illa  surgit  aut  pendet. 
quod  non  ex  quodam  occulto  thesauro  seminis  illius  extractum 
atque  depromtum  est?  at  illud  semen  ex  arbore  licet  non 
illa  sed  altera,  atque  illa  rursus  ex  altero  semine;  aliquando  5 
autem  et  arbor  ex  arbore,  cum  surculus  demitur  atque  plan- 
tatur.  ergo  et  semen  ex  arbore  et  arbor  ex  semine  et  arbor  ex 
arbore.  semen  autem  ex  semine  nullo  modo,  nisi  arbor  inter- 
ueniat  prius;  arbor  uero  ex  arbore,  etiamsi  semen  non  inter- 
ueniat.  alternis  igitur  successionibus  alterum  ex  altcro,  sed  10 
utrumque  ex  terra  nec  ex  ipsis  terra;  prior  igitur  eorum 
parens  terra.  sic  et  animalia:  potest  incertum  esse  utrum  ex 
ipsis  semina,  an  ipsa  ex  seminibus;  quodlibet  tamen  horum 
prius,  ex  terra  certissimum  est. 

Sicut  autem  in  ipso  grano  inuisibiliter  erant  omnia  simul,  1* 
quae  per  tempora  in  arborem  surgerent,  ita  ipse  mundus 
cogitandus  est,  cum  deus  simul  omnia  creauit,  habuisse  simul 
omnia,  quae  in  illo  cum  illo  facta  sunt,  quando  factus  est 
dies.  non  solum  caelum  cum  sole  et  luna  et  sideribus,  quorum 
species  manet  motu  rotabili,  et  terram  et  abyssos,  quae  uelut  *) 
inconstantes  motus  patiuntur  atque  inferius  adiuncta  partem 
alteram  mundo  conferunt,  sed  etiam  illa,  quae  aqua  et  terra 
produxit  potentialiter  atque  causaliter,  priusquam  per  tem- 
porum  moras  ita  exorerentur,  quomodo  nobis  iam  nota  sunt 
in  eis  operibus,  quae  deus  usque  nunc  operatur.  S5 

Quae   cum   ita   sint,   hic  est  liber  creaturae   caeli  et 
terrae,    cum   factus   est   dies,   fecit    deus    caelum    et 

26  Gen.  2,  4.   5 

1  opulenciam  R     2  quidj  quidquid  P  quicquid  R      autj  et  b     3  ex 

illo  occulto  quodam  S  tensauro  E1  seminius  E     4  depromptum  Sbd 

ad  E*R    5  rursum  S  altero]  alio  S  11  utruq;  (u  init.  8.  I.)  P        nec 

G 

ex]  nex  (corr.  m.  1)  S  14  post  terra  add.  esse  d  15  cap.  XXVIII  E 
18  cum]  et  cura  d  facta]  creata  S  20  manent  S  terra  EPb 
terra*  (e  er.)  R  abyssus  EPRSb  uelud  S  21   paciuntur  R 

adiuncta  Ex  22  quae  om.  El  23  produxef  (ef  wi.  2  in  ras.)  E 

24  exorirentur  Sbd      26  quaecum  P1  quaecumq;  RP%        sint  (i  cx  u)  R 


d  e    G  e  n  e  s  i    a  d   1  i  1 1  e  r  a  m    1  i  b.    V.  1  {){) 

terram  et  omne  uiride  agri,  antequam  esset  super 
terram,  et  omne  fenum  agri.  antequam  exortum  est. 
non  sic,  quomodo  facit  opere,  quo  nunc  usque  operatur  per 
pluuiam  et  hominum  agriculturam  —  ad  hoc  enim  adiunctum 

s  est:  non  enim  pluerat  deus  super  terram  nec  erat 
homo  qui  operaretur  terram  —  sed  illo  modo,  quo 
creauit  omnia  simul  senarioque  dierum  numero  consummauit, 
cum  diem,  quem  fecit,  eis,  quae  fecit,  sexies  praesentauit 
non   alternante   spatio    temporaliter,    sed    ordinata    cognitione 

io  causaliter.  a  quibus  operibus  in  die  septimo  requieuit,  etiam 
suam  requiem  eiusdem  diei  notitiae  gaudioque  praebere 
dignatus  .  et  ideo  non  eum  in  quolibet  opere  suo  ,  sed  in  sua 
requie  benedixit  et  sanctificauit.  unde  nullam  ulterius  crea- 
turam    instituens,   sed   ea,   quae   omnia   simul   fecit,   admini- 

io  stratorio  actu  gubernans  et  regens  sine  cessatione  operatur, 
simul  et  requiescens  et  operans,  sicut  iam  ista  tractata  sunt. 
quorum  operum  eius.  quae  nunc  usque  operatur,  per  uolumina 
temporum  explicandorum  uelut  exordium  narrandi  sumens  ait 
scriptura:  fons  autem  ascendebat  de  terra  et  inrigabat 

90  omnem  faciem  terrae.  de  quo  fonte  quia  diximus,  quod 
dicendum  putauimus,  ea  quae  sequuntur  ab  alio  consideremus 
exordio. 

19  Gen.  2,  6 

1  omnia  uiride  R       2  faenum  PR       3  quomodoj  quod  El      4  agri- 

culturam  hominum  S  5  nec— terram  repetitum  m.  1  del.  S  6  terram 
(ter  ex  su  m.  1)  E  7  creauerat  S  8  ei  S  qui  b  sexiens  P 
sex&ies  S  prestauit  E  11  eius  P1  notitiamque  S  gaudioque 
om.  S  12  dignatus  (s.  I.  m.  2  &i  r)  E  in  pr.  om.  El  13  sanctificauit 
eum  S         14  instituens]  constituens  S,  (w.  2  s.  I.)  E  amministra- 

torio  E*R  15  actu]  acquibus  (ac  exp.  m.  1)  S  regens]  mouens  PRSbd 
operetur  E  16  tracta  (pr.  a  ex  e)  R  17  usque  nunc  PRSbd 

explicandoruin 

uolumina]  lumina  El  18  temporum  corporum  (corporum  in  mg.  add.)  R 
21  eaque  R  scquntur  EP  secuntur  SR  22  Explicit  liber  quintus. 
incipiunt  capitula  libri  sexti  fol.  82  E  Explicuit  liber  quintus  j;  incipit 
liber  sextus  aurelli  Augustini  (litt.  mai.  color.)  fol.  180a  P  Explicit  liber 
quintus  Tncip  liber  VI  aureli  augustini  fol.  113a  R  Explicit  liber  qumtus 
(litt.  mai.  atr.)  Incip  liber  sextus  (litt.  mai.  rubr.)  pag.  144b  S  fol.  44b  C 


170  S.   Au  r  el  i   Au  gus  tini 

LIBER  SEXTUS. 

1.  Et  finxit  deus  hominem  puluerem  de  terra  et 
insufflauit  in  faciem  eius  flatum  uitae.  et  factus  est 
homo  in  animam  uiuentem.  hic  primo  uidendum  est, 
utrum  ista  recapitulatio  sit,  ut  nunc  dicatur,  quomodo  factus  s 
sit  homo,  quem  sexto  illo  die  factum  legiraus,  an  uero  tunc 
quidem,  cum  fecit  omnia  simul,  in  his  etiam  hominem 
latenter  fecit,  sicut  fenum  terrae  antequam  esset  exortum, 
ut  eo  modo  et  ipse,  cum  iam  esset  in  secreto  quodam  naturae 
aliter  factus,  sicut  illa,  quae  simul  creauit,  cum  factus  esset  10 
dies,  accessu  temporis  etiam  isto  modo  fieret,  quo  in  hac 
perspicua  forma  uitam  gerit,  uel  male  uel  bene,  sicut  fenum, 
quod  factum  est,  antequam  exoreretur  super  terram,  accedente 
iam  tempore  et  fontis  illius  inrigatione  exortum  est,  ut  esset 
super  terram.  15 

Prius  ergo  secundum  recapitulationem  id  conemur  accipere. 
fortassis  quippe  ita  homo  factus  sit  in  die  sexto,  sicut  dies 
ipse  primitus  factus  est,  sicut  firmamentum.  sicut  terra  et 
mare.  neque  euim  haec  dicenda  sunt  ante  in  quibusdam 
primordiis  iam  facta  latuisse  ac  deinde  in  hanc  faciem,  qua  20 
mundus  exstructus  est,  accessu  temporis  tamquam  exorta 
claruisse,  sed  ab  exordio  saeculi,  cura  factus  est  dies,  conditum 
mundum,  in  cuius  elementis  simul  sunt  condita,  quae  post 
accessu  temporis  orerentur.  uel  frutecta  uel  animalia  quaeque 
secundum  suum  genus.  nam  nec  ipsa  sidera  credendum  est  25 
in  elementis  mundi  primitus  facta  atque  recondita  accessu 
postea  temporis  extitisse  atque  in  has  enituisse  formas,  quae 

2  Gen.  2,  7 

2  Explicuerunt  capitula  incipit  liber  sextus  feliciter  deo   gratias  fol. 
84  E      3  insuflauit  El      4  uiuam  S       7  fecit  om.  S  latenter  ho- 

minem  bd  8  foenum  (0  s.  I.  m.  1)  S  faenum  PRC  10  esset]  est  PBSbd 
12  p8picua£  sicutitf  foenum  5  faenum  PRC  13  eioriretur  SR2Cbd 
14  inrigatione  El  16  cap.  I  E         18  6  factus  est  (6  exp.  m.  1)  S 

19  dicenda  sunt  haec  S         20  ac]  hac  R  deinde   (n  s.  I.  m.  1)  S 

hanc  (n  8.  I.  m.  1)  E  21  extructus  EP  24  orirentur  SCbd  fru- 
teta  b  et  Migne      25  genus  suum  b      27  temporis  postea  S 


d  e    Genesi    ad    litteram    lib.    VI.  171 

caelitus  fulgent,  sed  illo  senario  perfectionis  nuraero  creata 
simul  omnia,  cum  factus  est  dies.  utrum  ergo  sic  et  homo 
ista  iam  specie,  qua  in  sua  natura  uiuit  et  agit  siue  bonum 
siue  malum?    an  et  ipse  in  occulto   sicut  fenum  agri,  ante- 

5  quam  exortum  est.  ut  hoc  ei  post  esset  accessu  temporis 
exoriri,  quod  de  puluere  factus  est? 

2.  Accipiamus  ergo  eum  sexto  ipso  die  in  hac  perspicua 
uisibiiique  forma  de  limo  fictum,  sed  tunc  non  commemoratum, 
quod    nunc    recapitulando    insinuatur,    et    uidearaus,    utrura 

io  nobiscum  ipsa  scriptura  concordet.  sic  certe  scriptum  est, 
cum  adhuc  diei  sexti  opera  narrarentur:  et  dixit  deus: 
faciaraus  hominem  ad  imaginem  et  similitudinem 
nostram;  et  habeat  potestatem  piscium  maris  et 
uolatilium  caeli  et  omnium  pecorum  et  omnis  terrae 

i3  et  omnium  repentium,  quae  repunt  super  terram.  et 
fecit  deus  hominem,  ad  imaginem  dei  fecit  eum; 
masculum  et  feminam  fecit  eos.  et  benedixit  eos 
deus  dicens  :  crescite  et  multiplicamini  et  inplete 
terram   et    dominamini    eius    et    habete    potestatem 

20  piscium  maris  et  uolatilium  caeli  et  omnium  pecorum 
et  omnis  terrae  et  omnium  reptilium  repentium  super 
terram.  iam  ergo  de  limo  formatus  erat  et  illi  iam  soporato 
mulier  ex  latere  facta  erat,  sed  hoc  commemoratum  non  erat, 
quod   nunc  recapitulando    commemoratum    est.    neque    enim 

45  sexto  die  factus  est  masculus  et  accessu  temporis  postea 
facta  femina;  sed  fecit  eum,  inquit;  masculum  et  femi- 
nam  fecit  eos  et  benedixit  eos.  quomodo  ergo  iam  homine 
in  paradiso  constituto  mulier  ei  facta  est?  an  et  hoc  praeter- 
missum  scriptura  recoluit?  nam  sexto  illo  die  etiam  paradisus 

11  Gen.  1,  26-28 

1  perfectionis  senario  S  2  homo  8.  I.  m.  1  S  3  in  om.  S  4  foc- 
uum  S  faenum  PBC  8  fictum  (s.  I.  m.  2  a*  fac)  EfPB2  factum  BlSb 
non  om.  S  11  narrarentur  (ra  8.  I.  m.  1)  S  15  reppunt  B  17  femi- 
nam  Ex  18  deus]  dominus  E  19  eis  S  22  superato  Bl 

23  facta]  iam  facta  PBSCbd         hoc]  hoc  tunc  bd  26  facta  est  S 

faemina  P        inquid  P      27  homine*  (m  er.)  P      28  paradyso  S 


172  S.    AureliAugustini 

plantatus.  est  et  ibi  homo  conlocatus  et  soporatus  est,  ut  Eua 
formaretur;  et  ea  formata  euigilauit  eique  nomen  inposuit. 
sed  haec  nisi  per  temporales  moras  fieri  non  possent.  non 
itaque  ita  facta  sunt,  sicut  creata  sunt  omnia  simul. 

3.  Quantamlibet  enim  homo  cogitet  facilitatem,  qua  deus  5 
etiam   haec   simul   cum   ceteris    fecit,    uerba    certe    hominis 
nouimus  nisi  per  temporales  morulas  emitti  uoce  non  posse. 
cum  ergo  uerba  hominis   audimus,  uel  cum  animantibus  uel 
cum   mulieri   nomen   inposuit  uel  cum  secutus    etiam   dixit: 
propter  hoc  relinquet  homo  patrem  suum  et  raatrem  10 
et  coniungetur  uxori  suae;  et  erunt  duo  in  carne  una. 
quibuslibet  syllabis  ista  sonuerint,  nec  duae  quaecumque  in 
his   uerbis   syllabae   simul   sonare   potuerunt,    quanto    minus 
haec  omnia  cum  his,  quae  simul  creata  sunt,  simul  fieri!  ac 
per  hoc  aut  et  illa  omnia  non  simul  ab  ipso  summo  exordio  15 
saeculorum,  sed  per  moras  atque  interualla  temporum  facta 
sunt  diesque  ille  non  spiritali  sed  corporali  substantia  primum 
conditus  uel  circuitu  lucis  nescio  quomodo  uel  erhissione  et 
contractione  mane  ac  uesperam  faciebat;   aut.  si  consideratis 
omnibus,  quae  superioribus  sermonibus  pertractata  sunt,  pro-  20 
babilis   ratio   persuasit  illum   diem   spiritalem    sublimiter  ac 
primitus  conditum  lucem  quandam  sapientem  uocatum   esse 
diem,  cuius  praesentia  per  ordinatam  cognitionem  conditioni 
rerum  in  numero  senario  praeberetur,  atque  huic   sententiae 
scripturae   uerba   congruere,   quod    ait   postea:    cum   factus  25 
dies  est,  fecit  deus  caelum  et  terram  et  omne  uiride 
agri,   antequam   esset   super  terrara,   et   omne  fenum 

10  Gen.  2,  24      25  Gen.  2,  4.  5 

1  conlocatus  El  collocatus  est  PSbd  collocatus  e«»  (st  paene  er.)  R 
2  inposuit  ElR  6  simul  haec  S  7  morulas  om.  Sl  9  sequutus  PRC 
10   matrem   suam    S  11    coniungitur   PR  duo]    ambo   RClb 

una  carne  E  12  sonuerunt  b  14  his]  iis  Rd  cum  uoce  ac  tnc. 
cap.  II  E  17  substancia  R  20  pertracta  E  22  conditam  EPRSCb 
esse  uocatum  S  23  praesentiam  E  conditioni]  cognitioni  b  26  est 
dies  PRSbd      27  foenum  S  faenum  PRC 


de   Genesi   ad    litteram   lib.   VI.  173 

agri,  antequam  exoreretur,  adtestari  etiara,  quod  alibi 
scriptura  est:  qui  uiuit  in  aeternuin,  creauit  omnia 
simul:  non  est  dubium  hoc,  quod  homo  de  limo  terrae 
fictus  est  eique  formata  uxor  ex  latere.  iam  non  ad  conditionem, 

5  qua  simul  omnia  facta  sint,  pertinere,  quibus  perfectis  requieuit 
deus,  sed  ad  eam  operationem,  quae  fit  iam  per  uolumina 
saeculorum,  qua  usque  nunc  operatur. 

Huc  accedit,  quod  ipsa  etiam  uerba,  quibus  narratur,  quo- 
modo  deus  paradisum  plantauerit  in  eoque   hominem,    quem 

10  fecerat,  conlocarit  ad  eumque  adduxerit  animalia,  quibus 
noraina  inponeret,  in  quibus  cum  adiutorium  siraile  illi  non 
fuisset  inuentum.  tunc  ei  mulierem  costa  eius  detracta  for- 
mauerit,  satis  nos  admonent  haec  non  ad  illam  operationem 
dei  pertinere,  unde  requieuit  in  die   septimo,    sed   ad   istam 

15  potius,  qua  per  temporum  cursus  usque  nunc  operatur.  cum 
enim  paradisus  plantaretur,  ita  narrat:  et  plantauit  deus 
paradisum  in  Eden  ad  orientem  et  posuit  ibi  hominem, 
quem  finxerat.  et  eiecit  deus  adhuc  de  terra  omne 
lignum  pulchrum  ad  aspectum  et  bonum  ad  escam. 

«0  4.  Cum  ergo  dicit:  eiecit  adhuc  de  terra  omne  Lignum 
pulchrum  ad  aspectum,  manifestat  utique.  quod  aliter  nunc 
eiecerit  de  terra  lignum,  aliter  tunc,  cum  tertio  die  produxit 
terra  herbam  pabuli  seminantem  semen  secundum  suum  genus 
et  lignum  fructuosum  secundum  suum  genus.  hoc  est  enim: 

»  eiecit  adhuc,  super  illud  scilicet.  quod  iam  eiecerat :  tunc 
utique  potentialiter  et  causaliter  in  opere  pertinente  ad  creanda 
orania  simul,  a  quibus  consumraatis  in  die  septimo  requieuit, 

2  Eccli  18,  1       16  Gen.  2,  8.  9      20  Gen.  2,  9 

1  exoriretur  SCbd  adtestari  El  3  est]  est  enl  (enl  8.  I.  m.  1)  JB 
4  fictus]  factus  .R1^  5  sint  El  sunt  E2PRSbd  6  ad  om.  S  7  qua  R 
operatur  huc  ac  om.  P1  8  accidit  S  10  conlocauit  E  collocarit  PRd 
collocauerit  b  11  inponeret  E1  13  amraonent  E2PRC  14  in  s.  I. 
m.  1  S  15  quo  S  16  narraret  E  17  acdem  El  eden  S  18  quam  B 
19  pulchrum  (1  8.  I.  m.  1)  R  et  —  uers.  21  aspectum  om.  S  20  dicit 
ergo  PRCbd  21  adspectum  (ubique  ads.)  d  22  eicerit  R  23  pa- 
uuli  El        genus  suum  Sd 


174  S.   AureliAugustini 

nunc  autem  uisibiliter  in  opere  pertinente  ad  temporum  cur- 
sum,  sicut  usque  nunc  operatur. 

Nisi  forte  quis  dicat  non  omne  ligni  genus  tertio  die 
creatum.  sed  dilatum  aliquid,  quod  sexto  crearetur,  cum  homo 
factus  est  atque  in  paradiso  constitutus.  sed  quae  die  sexto  s 
creata  sint,  apertissime  scriptura  declarat,  anima  uiua  scilicet 
secundum  unumquodque  genus  quadrupedum  et  repentium  et 
bestiarum  et  ipse  homo  ad  imaginem  dei  masculus  et  femina. 
proinde  potuit  praetermittere,  quomodo  sit  homo  factus, 
quem  tamen  ipso  die  factum  esse  narrauit,  ut  recapitulando  10 
postea,  quemadmodum  etiam  factus  faerit,  intimaret,  hoc  est 
de  terrae  puluere,  et  mulier  illi  de  latere,  non  tamen  aliquod 
creaturae  genus  praetermittere,  uel  in  eo,  quod  dixit  deus: 
fiat,  siue:  faciamus,  uel  in  eo,  quod  dicitur:  sic  est 
factum,  siue:  fecit  deus.  alioquin  frustra  per  singulos  dies  1.1 
tam  diligenter  distincta  sunt  omnia,  si  permixtionis  dierum 
potest  ulla  suspicio  residere,  ut,  cum  herba  et  lignum  diei 
tertio  sit  adtributum,  aliqna  ligna  etiam  sexto  die  creata  esse 
credamus,  quae  ipso  sexto  die  scriptura  tacuerit. 

5.  Postremo,  quid  respondebimus  de  bestiis  agri  et  uolati-  20 
libus  caeli.  quae  adduxit  deus  ad  Adam,  ut  uideret,  quid  ea 
uocaret?  quod  ita  scriptum  est:  et  dixit  dominus  deus: 
non  bonum  est  esse  hominem  solum;  faciamus  illi 
adiutorium  secundum  ipsum.  et  finxit  deus  adhuc  de 
terra  onnies  bestias  agri  et  omnia  uolatilia  caeli  et  25 
adduxit  illa  ad  Adam,  ut  uideret,   quid  uocabit  illa: 

22  Gen.  2,  18-22 

3  cap.  IIII  E         tercio  B  5  paradyso  S         sexto  die  PBSCbd 

6  sunt  bd  7  unumquoque  ElSl  8  uestiarum  Ex  femina  El  10  esse] 
ipse  (m  mg.  m.  2  add.  af  esse)  Pb  11  etiam  quemadmodum  S  quem- 
ammodum  B1  fuerit  factus  S        13  pretermittere  P        14  dicitur] 

dictum  est  in  ras.  S  et  sic  6  15  siue]  uel  b  17  suspitio  B  die  B 
18  creata— die  in  mg.  infer.  m.  1  add.  B  19  que  B  scribtura  E 
20  quod  S1  22  uocauerit  S  23  est  bonum  bd  24  deus  om.  B 
25  celi  S  26  uocabit  scripsi:  uocaret  libri;  sed  cf.  xi  xaXeas».  aord  TiscJten- 
dorfii  et  P.  de  Lagarde  Gen.  2, 19  et  lib.  VIIII  cap.  1  huius  edit.     illa]  ea  S 


de    Genesi   ad   litteram    lib.  VI.  175 

et  omne  quodcumque  illud  uocauit  Adam  animam 
uiuam,  hoc  nomen  illius.  et  uocauit  Adam  nomina 
omnibus  pecoribus  et  omnibus  uolatilibus  caeli  et 
omnibus   bestiis   agri.  Adae    autem  non   est   inuentus 

s  adiutor  similis  ipsi.  et  iniecit  deus  mentis  aliena- 
tionem  super  Adam,  et  obdormiuit;  et  sumsit  unam 
de  costis  eius  et  adinpleuit  carnem  in  locum  eius.  et 
aedificauit  dominus  deus  costam,  quam  sumsit  de 
Adam,  in  mulierem.  si  ergo  consequenter,  cum  in  pecoribus 

10  et  bestiis  agri  et  uolatilibus  caeli  non  esset  inuentum  adiu- 
torium  simile  homini,  fecit  ei  deus  adiutorium  simile  de  costa 
lateris  eius,  hoc  autem  factum  est,  cum  easdem  bestias  agri 
et  uolatilia  caeli  adhuc  de  terra  finxisset  et  ad  illum  ad- 
duxisset :  quomodo    sexto    die    factum    hoc    potest    intellegi, 

k«  quandoquidem  illo  die  produxit  terra  animam  uiuam  secundum 
uerbum  dei,  uolatilia  uero  quinto  die  produxerunt  aquae 
similiter  secundura  uerbifm  dei?  non  itaque  hic  diceretur: 
et  finxit  deus  adhuc  de  terra  omnes  bestias  agri  et 
omnia  uolatilia  caeli,  nisi  quia  iam  terra  produxerat  omnes 

ao  bestias  agri  sexto  dic  et  aqua  omnia  uolatilia  caeli  quinto 
die.  aliter  ergo  tunc,  id  est  potentialiter  atque  causaliter,  sicut 
illi  operi  conpetebat,  quo  creauit  omnia  simul,  a  quibus  in 
die  septimo  requieuit,  aliter  autem  nunc,  sicut  ea  uidemus, 
quae  per  temporalia  spatia  creat,  sicut  usque  nunc  operatur. 

«5  ac  per  hoc  iam  per  istos  notissimos  lucis  corporalis  dies,  qui 
circuitu  solis  fiunt.  Eua  facta  est  de  latere  uiri  sui.  tunc 
enim  deus  adhuc  finxit  de  terra  bestias  et  uolatilia,  in  quibus 
cum  adiutorium  simile  ipsi  Adam  non    esset   inuentum,  illa 

2  nomen]  nomen  est  Pbd  (est  er.)  R  3  uolatibus  P  4  inuentus 
(s.  I.  m.  2  ai  Q)  E  5  illi  adiutor  SC  adiutor  (s.  I.  m.  2  al  riQ)  E 
similis  {8.  I.  m.  2  al  le)  E  ipsi]  illi  in  ras  R  om.  SC  6  sumsit  El 
sumpsit  RSbd  7  loco  PRlCb  8  sumsit  El  sumpsit  RSbd  10  celi  C 
11  hominis  S  13  adduxisset  om.  Pl  14  quomodo]  adhuc  quomodo  PCb 
(adhuc  ercw.)  R  15  terra  produxit  b  20  aqua]  a  quo  S  aquae  E 
om.  Rl  21  cum  aliter  inc.  cap.  V  E  22  quo4  E  25  ac  perj 
ac  p*#  (ro  eras.)  R 


176  S.    A  u  r  e  1  i   A  u  g  u  s  t  i  n  i 

formata   est.   in    talibus   ergo   diebus   etiam   ipsum   de   lirao 
finxit  deus. 

Neque  enim  dicendum  est  masculum  quidem  sexto  die 
factum,  feminam  uero  posterioribus  diebus,  cum  ipso  sexto  die 
apertissime  dictum  sit:  masculum  et  feminam  fecit  eos  et  s 
benedixit  eos  et  cetera,  quae  de  ambobus  et  ad  ambos  dicuntur. 
aliter  ergo  tunc  ambo  et  nunc  aliter  ambo  :  tunc  scilicet 
secundum  potentiam  per  uerbum  dei  tamquam  seminaliter 
mundo  inditam,  cum  creauit  omnia  simul,  a  quibus  in  die 
septimo  requieuit,  ex  quibus  omnia  suis  quaeque  temporibus  io 
iam  per  saeculorum  ordiuem  fierent,  nunc  autem  secundum 
operationem  praebendam  temporibus,  qua  usque  nunc  operatur, 
et  oportebat  iam  suo  tempore  fieri  Adam  de  limo  terrae 
eiusque  mulierem  ex  uiri  latere. 

6.  In  qua  distributione  operum    dei   partim   ad  illos  dies  15 
inuisibiles  pertinentium,  in  quibus  creauit  omnia  simul,  partim 
ad  istos,  in  quibus  operatur  cotidie  'quidquid  ex  illis  tamquam 
inuolucris  primordialibus  in  tempore  euoluitur.  si  non  inportune 
neque  absurde  scripturae  uerba  secuti  sumus,   quae   nos  ad 
haec  distinguenda  duxerunt,  cauendum  est,  ne  propter  ipsarum  «o 
rerum  aliquanto  difficilem  perceptionem,  quam  tardiores  adsequi 
non  sufficiunt,  putemur  aliquid  sentire  ac  dicere,  quod  scimus 
nos  nec  sentire  nec  dicere.    quamquam  enim  praecedentibus 
sermonibus,  quantum  potuerim,  lectorem  praestruxerim,  plures 
tamen  arbitror  caligare  in  his  locis  et  putare  ita  fuisse  prius  » 
hominem  in  illo  dei  opere  quo  simul   omnia    creata  sunt,  ut 
aliquam  uitam  duceret,  ut   dei   locutionem   ad   se   directam, 

4  iactum  —  die  in  mg.  m.  1  R  7  et  om.  b  12  prebendara  £ 

13  tempore  suo  bd  16  in  om.  S  17  istos]  istos  apositos  R  dispo- 
sitos  {in  mg.  al  istos)  P  istos  appositos  bd  cottidie  ES  quicquid  RS 
illos  S  18  exuolucris  (sup.  ex  add.  s.  I.  m.  1  in)  S  uoluitur  EPlS 
importunae  R  19  nequej  atque  PRbd  scribturae  EP  sequuti  PR 
21  peraeceptionem  (prim.  e  s.  I.  m.  1  add.  et  ae  exp.)  E  adsequi  El 
avt  si  que  (v  s.  I.  s  in  ras.)  S  22  aliquid]  aliud  ER  24  prestruxerim  S 
perstruxerim  {s.  I.  m.  2  a*  p)  E  26  post  quo  add  cuncta  bd  omnia 
om.  bd      27  et  ut  dei  b        locutione  S  loquutionem  P        directa  S 


deGenesiadlittcramlib.   VI.  177 

cum  dixit  deus:  ecce  dedi  uobis  omne  pabulum  semi- 
nale,  discerneret,  crederet,  intellegeret.  nouerit  ergo,  qui  hoc 
putat,  non  hoc  me  sensisse  neque  diiisse. 

Sed  rursus,  si  dixero  non  ita  fuisae  hominem  in  illa  prima 

5  rerum  conditione,  qua  creauit  deus  omnia  simul,  sicuti  est 
non  tantum  perfectae  aetatis  homo,  sed  ne  infans  quidem, 
nec  tantum  infans,  sed  ne  puerperium  quidem  in  utero  matris, 
nec  tantum  hoc,  ged  ne  semen  quidem  uisibile  hominis,  putabit 
omnino  non  fuisse.  redeat  ergo  ad  scripturam,  inueniet  seito 

10  die  hominem  factum  ad  imaginem  dei,  factos  autem  masculum 
et  feminam.  item  quaerat,  quando  facta  sit  femina,  inueniet 
eitra  illos  sex  dies;  tunc  enim  facta  est,  quando  deus  de 
terra  finxit  adhuc  bestias  agri  et  uolatilia  caeli,  non  quando 
uolatilia    produxerunt   aquae   et  animam   uiuam,   in   qua   et 

15  bestiae  sunt,  produxit  terra.  tunc  autem  factus  est  homo  et 
masculus  et  femina :  ergo  et  tunc  et  postea.  neque  enim  tunc 
et  non  postea  aut  uero  postea  et  non  tunc;  nec  alii  postea, 
sed  idem  ipsi  aliter  tunc,  aliter  postea.  quaeret  ex  me:  quo- 
modo  postea?  respondebo:  uisibiliter,  sicut  species  humanae 

20  constitutionis   nota  nobis  est,   non    tamen    parentibus    gene- 

rantibus,  sed  ille  de  limo,  illa  de  costa  eius.  quaeret:  tunc 

quomodo?  respondebo:   inuisibiliter,   potentialiter,   causaliter, 

quomodo  fiunt  futura  non  facta. 

Hic  forte  non  intelleget.  subtrahuntur  enim  ei  cuncta,  quae 

2*  nouit,  usque  ad  ipsam   seminum   corpulentiam.   neque   enim 

1  Gen.  1,  29 

1  pauulum  El  seminale"  B  3  neque]  atque  S  4  si  s.  I.  m.  1  B 
ita  non  S  5  secuti  Sl  6  non  8.  I.  m.  1  S  etatis  B  8  nec  (c 
8.  I.  m.  1)  S  ne]  nec  PBbd  putauit  EPBS         9  cap.  VI  E 

10  factos  B2  11  quando]  quomodo  Bl  34  et  ante  bestiae  om.  b 
15  produxit  E1  producte  E2  de  terra  (de  add.  m.  saec.  XII)  E 

et]  ut  b        16  enim  8.  I  w.  1  S  18  iidem-rf  quomodo  postea] 

quomodo  PBSbd  19  uisibiliter]  postea  uisibiliter  PBSbd  22  post 
quomodo  sequuntur  uerba  u.  19  postea  uisibiliter  sqq.  usque  ad  respon- 
debo,  nisi  quod  pro  constitutionis  redditur  conditionis,  in  cod.  S 
24  intellegit  S      25  nouerat  b        ipsa  PB 

XXVIII.  Aug.  aect.  III  pars  1.  12 


178  8.   Aureli   Augustini 

uel  tale  aliquid  homo  iam  erat.  cum  in  prima  illa  sex  dierum 
conditione  factus  erat.  datur  quidem  de  seminibus  ad  hanc 
rem  nonnulla  similitudo  propter  illa,  quae  in  eis  futura  con- 
serta  sunt;  uerum  tamen  ante  omnia  uisibilia  semina  sunt 
illae  causae  .  sed  non  intellegit.  quid  ergo  faciam,  nisi,  quan-  5 
tum  possum,  salubriter  moneam,  ut  scripturae  dei  credat  et 
tunc  factum  hominem,  quando  deus,  cum  factus  est  dies, 
fecit  caelum  et  terram,  de  quo  alibi  scriptura  dicit:  qui  uiuit 
in  aeternum,  creauit  omnia  simul,  et  tunc,  quando  iam 
non  simul  sed  suis  quaeque  temporibus  creans  finxit  eum  de  10 
limo  terrae  et  ex  eius  osse  mulierem?  nam  nec  isto  modo  eos 
illo  sexto  die  factos  nec  tamen  eos  illo  sexto  die  non  factos 
intellegere  scriptura  permittit. 

7.  Forte  ergo  animae  eorum  sexto  illo  die  factae  erant,  ubi 
et  ipsa  imago  dei  recte  intellegitur  in  spiritu  mentis  eorum,  15 
ut  postea  corpora  formarentur?  sed  neque  hoc  credere  scrip- 
tura  eadem  permittit.  primo  propter  illam   operum   consum- 
mationem  —  quae  non  uideo  quomodo  possit  intellegi,  si  defuit 
aliquid  tunc  non  causaliter  conditum,  quod  postea  uisibiliter 
conderetur  —  deinde  quia  sexus  ipse  masculi  et  feminae  nisi  in  20 
corporibus    esse   non    potest.   quod    si   quisquam    secundum 
intellectum  et  actionem   tamquam   utrumque   sexum  in   una 
anima   accipiendum   putauerit.   quid   faciet   de   his,   quae    ad 
escam  deus  ipso  die  dedit  de  lignorum  fructibus,  quae  nisi 
homini  habenti   corpus   non   utique   congrua   est?  nam  si  et  25 
hanc  escam  figurate  quisquam  accipere  uoluerit.  recedet  a  pro- 
prietate  rerum  gestarum.  quae  primitus  in  huiusmodi  narra- 
tionibus  omni  obseruatione  fundanda  est. 

8  Eccli.  18,  1 

3  conserta]  conseruata  S  5  ille  S         intelieg&  S  qua  ttt  P 

6  scribtura  E  7  hominem  factum  b  11  nam]  cft  b  12  illo*  (s  eras.)  E 
eos  s.  I.  m.  1  E         illos  E        13  permittit  (i  fin.  ex  a)  E  permittat  Pb 

14  cap.   VIII  E  die  illo  bd  diae  P         erant  E1,  (e  ex  f)  P 

15  recte  J?  16  conformarentur  b  eadem  scriptura  PRSbd  17  primtt  b 
24  dedit  die  b  25  si  et]  etsi  b  26  figuratae  EE  accipere 
quisquam  bd      28  fuudata  b 


de    Genesi   ad   litteram   lib.    VI.  179 

8.  Quomodo,  inquit.  ergo  loquebatur  eis,  qui  nondum 
audiebant  nec  intellegebant,  quia  nec  erant,  qui  uerba  per- 
ciperent?  possem  respondere  sic  eos  adlocutum  deuin,  quemad- 
modum  Christus  nos  nondum  natos  et  tam  longe  post  futuros, 

5  nec  tantum  nos,  sed  etiam  eos  omnes,  qui  futuri  sunt  post 
nos.  omnibus  enim  dicebat,  quos  suos  futuros  uidebat:  ecce 
ego  uobiscum  sum  usque  in  consummationem  saeculi; 
sicut  deo  notus  erat  propheta,  cui  dixit:  priusquam  te 
formarem   in   utero,   noui   te,    sicut   decimatus   est  Leui, 

10  cum  esset  in  lumbis  Abraham.  cur  enim  non  ita  et  ipse 
Abraham  in  Adam  et  ipse  Adam  in  primis  operibus  mundi, 
quae  deus  creauit  omnia  simul?  sed  uerba  domini  per  os 
carnis  eius  et  uerba  dei  per  ora  prophetarum  temporali  cor- 
poris  uoce  proferuntur  et  omnibus    syllabis    suis    congruas 

15  temporum  moras  sumunt  atque  consumunt;  cum  uero  deus 
dicebat:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et  simili- 
tudinem  nostram;  et  habeat  potestatem  piscium  maris 
et  uolatilium  caeli  et  omnium  pecorum  et  omnis 
terrae  et  omnium  repentium,  quae  repunt  super  terram, 

20  et:  crescite  et  multiplicamini  et  replete  terram  et 
dominamini  eius  et  habete  potestatem  piscium  maris 
et  uolatilium  caeli  et  omnium  pecorura  et  omnis 
terrae  et  omnium  repentium,  quae  repunt  super 
terram,  et:  ecce  dedi  uobis  omne  pabulum   seminale 

v>  seminans  semen,  quod  est  super  omnem  terram,  et 
omne  lignum  fructiferum,  quod  habet  in  se  fructum 

6  Matth.  28,  20      8  Hier.  1,  5      10  cf.  Hebr.  7,  9.  10      16  Gen. 
1,  26-29 

1  ergo  loquebatur  inquit  PBSbd  inquid  El  3  eos]  illos  b  allo- 
quutum  PB  quemammodum  EPB1         4  et  tam]  etiam  PBSbd 

jstv  (corr.  m.  1)  S  6  dicebant  (n  exp.  m.  1)  P  futuros  suos  S 
7  in]  ad  S  8  profeta  E  prophaeta  B  9  formare  El  10  abrae  b 
13  ora]  os  El  ora*  (m  eras.  (?)  P  15  uero  («.  L  m.  2  a!  ergo)  E 
19  repentium]  reptilium  PBd  reppunt  B  20  et  crescite  -—  24  terram 
om.  b      24  pauulum  Ex      25  semen?  E 

12* 


180  S.  Aureli    Augustini 

seminis  seminalis,  quod  erit.  uobis  ad  escam,  ipse 
sermo  eius  ante  omnem  aeris  sonum,  ante  omnem  carnis  et 
nubis  uocem  in  illa  eius  summa  sapientia,  per  quam  facta 
sunt  omnia,  non  quasi  humanis  auribus  instrepebat,  sed  rebus 
factis  rerum  faciendarum  causas  inserebat  et  omnipotenti  5 
potentia  futura  faciebat  hominemque  suo  tempore  formandum 
in  temporum  tamquam  semine  uel  tamquam  radice  condebat. 
quando  condebat,  unde  inciperent  saecula  ab  illo  condita,  qui 
est  ante  saecula.  creaturae  quippe  aliae  creaturas  alias  quae- 
dam  tempore,  quaedam  causis  praecedunt;  ille  autem  omnia,  10 
quae  fecit,  non  solum  excellentia,  qua  etiam  causarum  effector 
est,  uerum  etiam  aeternitate  praecedit.  sed  de  hoc  opor- 
tunioribus  deinde  scripturarum  locis  fortassis  plenius  disse- 
rendum  est. 

9.  Nunc  de  homine  quod  coeptum  est  terminetur  ea  mode-  15 
ratione    seruata,    ut    in    profundo    scripturae    sensu    magis 
praestemus   diligentiam   requirendi    quam    adfirmandi   temeri- 
tatem.  quia  enim  nouerat  Hieremiam   deus,  priusquam   eum 
formaret  in  utero,  dubitare  fas  non  est;   apertissime   quippe 
dicit:   priusquam   te   formarem   in   utero,   noui  te.   ubi  20 
autem    illum   nosset,    antequam    ita   formasset,    etsi    nostrae 
infirmitati  adsequi  uel  difficile  uel  inpossibile  est  —  utrum  in 
aliquibus  propinquioribus  causis,  sicut  Leui  in  lumbis  Abrahae 
decimatus   est,    an   in   ipso  Adam,   in   quo   genus   humanum 
tamquam  radicaliter  institutum  est;  et  in  eo  ipso  utrum  iam  25 
cum  de  limo  formatus  esset,  an  causaliter  in  his   operibus 

20  Hier.  1,  5 

1  seminalis  in  mg.  m.  1  B  2  aeris — omnem  om.  S         3  summa 

eius  PBSbd  qua  El  4  instraepebat  E  5  inferebat  Sl  6  homi- 
nem  quae  R  7  radicem  E  8  quando]  Unde  B  quando  condebat 
om.  EPlS  unde]  omne  unde  b  9  post  saecula  itic.  cap.  VIIII  E 
10  autem]  autem  etiam  E  11  quae  P1  12  etiam  om.  b  praecedit] 
praecellit  b  opportunioribus  Pbd  15  ceptum  E  coeptum  (0  *.  I.  m. 
1)  S  17  prestemus  E  adfirmandi  El  18  deus]  dns  S  21  antae- 
quam  Pl  antequam  jllum  (illum  exp.  m.  1)  S         22  adsequi  E1 

24  humanum  genns  b      humanum]  hominum  S    26  post  an  add.  cum  bd 


de   Genesi    ad   litteram    lib.   VI.  181 

factus,  quae  creauit  omnia  simul;  an  uero  ante  omnem  potius 
creaturam,  sicut  elegit  et  praedestinauit  sanctos  suos  ante 
mundi  constitutionem;  an  potius  in  omnibus  praecedentibus 
causis,  siue  quas  commemoraui  siue  quas  non  commemoraui, 

5  priusquam  in  utero  formaretur  — :  non  arbitror  scrupulosius 
quaeri  oportere,  dummodo  Hieremiam  constet  ex  quo  est  in 
hac  luce  a  parentibus  editus  ex  illo  egisse  uitam  propriam, 
qua  grandescens  aetatis  accessu  posset  uiuere  seu  male  seu 
bene,  autea  uero  nullo  modo,  non  solum  priusquam  in  utero 

10  formaretur,  sed  nec  iam  ibi  formatus,  antequam  natus.  neque 

enim  habet  ullam  cunctationem  apostolica   illa   sententia  de 

geminis  in  utero  Kebeccae  nondum  agentibus  aliquid  boni  aut 

mali. 

Nec  tamen  frustra  scriptum  est  nec  iufantem  mundum  esse 

is  a  peccato,  cuius  est  unius  diei  uita  super  terram,  et  illud  in 
psalmo:  ego  in  iniquitatibus  conceptus  sum,  et  in 
peccatis  mater  mea  me  in  utero  aluit,  ed  quod  in  Adam 
omnes  moriuntur,  in  quo  onmes  peccauerunt.  nunc  autem 
liquido  teneamus,   quaelibet  parentum  merita   traiciantur  in 

«o  prolem.  quaecumque  gratia  dei,  antequam  nascatur,  quemque 
sanctificet,  nec  iniquitatem  esse  apud  deum  nec  boni  maliue 
agere  quemquam,  quod  ad  propriam  personam  pertineat,  ante-» 
quam  natus  est,  illamque  sententiam,  qua  nonnulli  putant 
alibi  peccasse   magis  minusque   animas    et    pro    diuersorum 

25  meritis  peccatorum  in  diuersa  corpora  esse  detrusas,  aposto- 
licae  non  conuenire  sententiae,  cum  apertissime  dictum  sit 
nihil  egisse  nondum  natos  siue  boni  siue  mali. 


2  cf.  Ephes.  1,  4      12  cf.  Rom.  9,  11       15  cf.  Iob.  14.  5      16  Ps. 
50,  7       17  cf.  Rom.  5,  12 

2  praedistinauit  PBS  4  in  fine  siue— coramemoraui  om.  Sl  5  scripu- 
losius  ElPB  7  aeditus  (a  exp.  m.  1)  S  8  aetat#s  P  seu]  siue 
(bis)  bd  seu  bene  seu  male  S  9  ante  b  11  illa  apostolica  b 
12  rebeccae  utero  PESbd  17  in  utero  mater  mea  me  aluit  S  20  prole  El 
quemque]  quaeque  El  22  pertineant  S  25  destrusas  (s  m.  1  exp.)  S 
2f>  apertissimae  R      27  siue— siuej  seu— seu  PRSbd 


182  S.    Aureli   Augustini 

Ac  per  hoc  alia  quaestio  est  suo  loco  retractanda,  quid  de 
peccato  primorum  parentum,  qui  duo  soli  fuerunt,  generis 
humani  contraxerit  uniuersa  consparsio;  nihil  tamen  talium 
mcritorum  habere  potuisse  hominem,  antequam  de  terrae 
puluere  fictus  esset,  antequam  suo  tempore  uiueret,  nulla  5 
quaestio  est.  sicut  enim  Esau  et  Iacob,  quos  nondum  natos 
dixit  apostolus  nihil  egisse  boni  uel  mali,  non  possemus  dicere 
traxisse  aliquid  meriti  de  parentibus,  si  nec  ipsi  parentes 
egissent  aliquid  boni  aut  mali,  nec  genus  humanum  peccasse 
in  Adam,  si  ipse  non  pecasset  Adam  —  non  autem  peccasset  10 
Adam,  nisi  iam  suo  tempore  uiueret,  quo  posset  uiuere  siue 
bene  siue  male  — :  ita  frustra  peccatum  eius  seu  recte 
factum  requiritur,  cum  adhuc  in  rebus  simul  creatis  causaliter 
conditus  nec  uita  propria  iam  uiuebat  nec  in  parentibus  erat 
sic  uiuentibus.  in  illa  enim  prima  conditione  mundi,  cum  15 
deus  creauit  omnia  simul,  homo  factus  est,  qui  esset  futurus  — 
ratio  creandi  hominis,  non  actio  creati. 

10.  Sed  haec  aliter  in  uerbo  dei,  ubi  ista  non  facta,  sed 
aeterna  sunt,  aliter  in  elementis  mundi,  ubi  omnia  simul 
facta  futura  sunt,  aliter  in  rebus,  quae  secundum  causas  simul  «0 
creatas  non  iam  simul,  sed  suo  quaeque  tempore  creantur:  in 
quibus  Adam  iam  formatus  ex  limo  et  dei  flatu  animatus, 
sicut  fenum  exortum,  aliter  in  seminibus,  in  quibus  rursus 
quasi  primordiales  causae  repetuntur  de  rebus  ductae,  quae 
secundum   causas,   quas   primum    condidit,    extiterunt,    uelut  25 

6  cf.  Rom.  9,  11 

1  alia]  aliquaJW  3  cons  parsio  (sic  disting.)  R  conspersio  b  talium 
8.  I.  m.  1  R  5  finctus  (n  exp.  m.  1)  S  finctus  PRbd  6  nondam  El 
7  uel]  aut  PRSbd  possumus  b  posscmus   (sup.  e  m.  1  pos.  i)  P 

12  rectae  R  13  requiretur  S  14  sic  uiuentibus  erat  PRSbd  15  cum 
uoce  in  inc  cap.  X  E  et  Eug.  Excerpta  (ed  Knoll  p.  225,  21—235,  11) 
enim  om.  Eug.  (ed.  Kn6ll.  p.  225,  21)  condicione  Eug.  16  creauit 
omnia,  simul  homo  sqq.  Eug.  Knoll  225,  21  omnia  simul  creauit  bd 
17  non]  nota  non  (nota  exp.  m.  1)  S  19  cum  aliter  inc.  cap.  XI  E 
21  creatis  Sl  quoque  EPR*b  23  faenum  PRSEug.        25  ex- 

titerant  Pb 


de    Genesi   ad   litterara   lib.    VI.  183 

herba  ex  terra,  semen  ex  herba.  in  quibus  omnibus  ea  iam 
facta  modos  et  actus  sui  temporis  acceperunt,  quae  ex  oecultis 
atque  inuisibilibus  rationibus,  quae  in  creatura  causaliter 
latent,  in  manifestas  formas  naturasque  prodierunt,  sicut  herba 

5  exorta  super  terram  et  homo  factus  in  animam  uiuam  et 
cetera  huius  modi,  siue  frutecta  siue  animantia  ad  illam  ope- 
rationem  dei  pertinentia,  qua  usque  nunc  operatur.  sed  etiam 
ista  secum  gerunt  tamquam  iterum  se  ipsa  inuisibiliter  in 
occulta  quadam  ui  generandi,  quam  extraxerunt  de  illis  prim- 

10  ordiis  causarum  suarum,  in  quibus  creato  mundo,  cum 
factus  est  dies,  antequam  in  manifestam  speciem  sui  generis 
exorerentur,  inserta  sunt. 

11.  Si  enim  prima  illa  opera  dei,  cum  simul  omnia  ereauit, 
in  suo  modo  perfecta  non  essent,  ea  procul  dubio  post  ad- 

15  derentur,  quae  illis  perficiendis  defuissent,  ut  quaedam  uni- 
uersitatis  perfectio  ex  utriusque  constaret  singulis  quasi  semis, 
uelut  alicuius  totius  partes  essent,  quarum  coniunctione  ipsum 
totum,  cuius  partes  fuerant,  conpleretur.  rursus,  si  ita  essent 
illa  perfecta,  sicut  perficiuntur,  cum  suis  quaeque  temporibus 

20  in  manifestas  formas  actusque  procreantur,  profecto  aut  nihil 
ex  eis  post  ea  tempora  fieret  aut  hoc  fieret,  quod  ex  istis, 
quae  suo  quaeque  iam  tempore  oriuntur,  deus  non  cessat 
operari.  nunc  autem,  quia  et  consummata  quodam  modo  et 
quodam  modo   inchoata   sunt   ea  ipsa,   quae    consequentibus 

25  euoiuenda  temporibus  primitus  deus  simul  omnia  creauit, 
cum    faceret   mundum   —   consummata    quidem,    quia    nihil 

1  erba  (bis)  S  2  modus  b  et  (t  ex  x  m.  1)  E  *occultis  P 
3  atque  s.  I  m.  1  S  4  erba  ElS  6  fruteta  b  7  qua  E  Eug.:  quae  PESbd 
nunc  usque  S  9  traxerunt  Eug.  11  manifestam  (m  exp.  m.  1)  S 
specie"  Sl  12  exorirentur  RSbd  13  illa  prima  E  15  in  illis  (in  s. 
I.  m.  2)  B  quedam  E        16  ex  om.  Ettg.  utriusque  E  utris- 

que  PRSbd  seminis  E  17  coniunctionem  (m  exp.  m.  1)  S  18  fuerunt  E 
iste  Sl  19  suis  in  mg.  add.  P  20  creantur  PEb  nihil  (1  s.  I.  m. 
1)  P  21  post  ea  scripsi:  postea  lib.  tempora]  per  tempora  PESbd  Eug. 
23  cum  nunc  inc.  cap.  XII  E  et]  iam  et  Sbd  et  quodam  modo 
in  mg.  add.  P  om.  El  24  incoata  PE  25  omnia  simul  PEbd 

26  quia]  quoniam  b 


184  S.   AureliAugustini 

habent  illa  in  naturis  propriis,  quibus  suorum  temporum 
cursus  agunt,  quod  non  in  istis  causaliter  factum  sit,  inchoata 
uero,  quoniam  quaedam  erant  quasi  semina  futurorum  per 
saeculi  tractum  ex  oculto  in  manifestum  locis  congruis 
exerenda  —  ipsius  etiam  scripturae  uerba  satis  ad  hoc  ad-  5 
monendum  insigniter  uigent,  si  quis  in  eis  euigilet.  nam  et 
consummata  ea  dicit  et  inchoata;  nisi  enim  consummata 
essent,  non  scriptum  esset:  et  consummata  sunt  caelum 
et  terra  et  omnis  conpositio  eorum  .  et  consummauit 
deus  in  die  sexto  opera  sua,  quae  fecit.  et  benedixit  10 
deus  diem  septimum  et  sanctificauit  eum;  rursusque, 
nisi  inchoata  essent.  non  ita  sequeretur,  quia  in  illa  die 
requieuit  ab  omnibus  operibus  suis,  quae  inchoauit 
deus  facere. 

Hic  igitur  si  quis  inquirat,  quomodo  consummauit  et  quo-  15 
modo  inchoauit  —  neque  enim  alia  consummauit,  alia  inchoauit, 
sed  eadem  ipsa  utique,  a  quibus  in  die  septimo  requieuit  — 
ex  his.  quae  supra  diximus,  clamm  est.  consummasse  quippe 
ista  intellegimus  deum.  cum  creauit  omnia  simul  ita  perfecte, 
ut  nihil  ei  adhuc  in  ordine  temporum  creandum  esset,  quod  20 
non  hic  ab  eo  iam  in  ordine  causarum  creatum  esset, 
inchoasse  autem,  ut,  quod  hic  praefixerat  causis,  post  inpleret 
effectis.  proinde  formauit  deus  hominem  puluerem  terrae, 
uel  limum  terrae  —  hoc  est  de  puluere  uel  limo  terrae  — 

8  Gen.  2,  1—3      23  Gen.  2,  7 
2  eursibus  (bu  s.  7.  m.  1)  S  in  s.  I.  m.  1  S  caussaliter  P 

per 

3  per  quaedam  Eug.  quae  quaedam  (corr.  m.  1)  S  5  eiserenda  PRd 
exercenda  Sb  ammonendum  EPB  8  scribtum  E  consummata  E 
9   terram  E  conpositio]    consummatio  Eug.  eorum]    illorum 

PRbd  Eug.  10  post  fecit  seguitur:  et  requieuit  deus  in  die  septimo 
ab  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit,  in  bd  benedit  P1  12  inchota  E 
sequere*tur  (n  er.)  R  in  om.  PRbd  13  que  P  15  cap. 

XIII  E  consummauit  E  16  consummauit  E  18  his]  iis  bd 
19  perfectae  R  21  in  s.  I.  m.  1  E  ordine"  b  22  inchoasset  d 
praedixerat  Ex;  sed  cf.  192,  18  causis  post  (sis  post  in  ras.)  S 

23  a  uoce  proinde  cap.  XIIII  E      24  limo]  de  limo  S 


de    G.enesi    ad   litteram   lib.   VI.  185 

etinspirauit  sine  sufflauit  in  eius  faciem  spirituin  uitae, 
et  factus  est  homo  in  animam  uiuam,  non  tunc  prae- 
destinatus  —  hoc  enim  ante  saeculum  in  praescientia  crea- 
toris  —  neque  tunc  causaliter  uel  consummate  inchoatus  uel 

5  inchoate  consummatus  —  hoc  enim  a  saeculo  in  rationibus 
primordialibus,  cum  simul  omnia  crearentur  —  sed  creatus 
in  tempore  suo  uisibiliter  in  corpore,  inuisibiliter  in  anima, 
constans  ex  anima  et  corpore. 

12.  Iam  ergo  uideamus,  quomodo  eum  fecerit  deus,  primum 

io  de  terra  corpus  eius,  post  etiam  de  anima  uidebimus,  si  quid 
ualebimus.  quod  enim  manibus  corporalibus  deus  de  limo 
finxerit  hominem,  nimium  puerilis  cogitatio  est,  ita  ut,  si  hoc 
scriptura  dixisset,  magis  eum,  qui  scripsit,  translato  uerbo 
usum   credere   deberemus,    quam   deum    talibus    membrorum 

15  liniamentis  determinatum.  qualia  uidemus  in  corporibus  nostris. 
dictum  est  enim:  manus  tua  gentes  disperdidit,  et: 
eduxisti  populum  tuum  in  manu  forti  et  brachio 
excelso.  sed  pro  potestate  et  uirtute  dei  positum  huiua 
membri  nomen  quis  usque  adeo  desipit,  ut  non  intellegat? 

so  Xec  illud  audiendum  est,  quod  nonnulli  putant,  ideo  prae- 
cipuum  dei  opus  esse  hominem,  quia  „eetera  dixit,  et  facta 
8untfc,  hunc.  autem  ipse  fecit,  sed  ideo  potius,  quia  hunc  ad 
imaginem  suam  fecit.  nam  illa,  quae  dixit  et  facta  sunt,  ideo 
sic  scriptum  est,  quia  per  uerbum  eius  facta  sunt,  sicut  per  homi- 

25  nem  hominibus  dici  potuit  uerbis,  quae  temporaliter  cogitantur 
et  uoce  proferuntur.  non  sic  autem  loquitur  deus,  nisi  cum  per 
creaturam  corporalem  loquitur,  sicut  Abrahae,  sicut  Moysi,  sicut 
per  nubem  de  filio  suo.  ante  omnem  uero  creaturam,utessetipsa 

16  Ps.  43,  3      17  Ps.  135,  11.  12      23  cf.  Ps.  148,  5 

1  suflauit  EP  insufflauit  Sd  Eug.      2  praedistinatus  S      3  saecula  S 
praescientia   (ci  8.  I.  m.  1)  S  prescientia  P  4   consummatae  ElS 

5  inchoatae  ES  consuipmatus  E  9  eum]  cum  eum  E  forma- 
uerit  S  10  uideuimus  E{  uidemus  Sl  11  ualeuimus  El  14  talium 
Eug.  (ed.  Knoll  228,  12)  15  lineamentis  d  17  bracchio  Eug.  20  cap. 
XV  E  precipuum  S  24  sic  om.  S  27  corporalem  creaturam  bd 
mosi  P      26  uero  omnem  PHbd 


180  S.   AureliAugustini 

creatura,  eo  uerbo  dictum  est,  quod  in  principio  erat  deus  apud 
deum;  et  quia  omnia  per  ipsum  facta  sunt  et  sine  ipso  factum  est 
nihil,  utiqne  et  homo  per  ipsum  factus  est.  certe  enim  caelum 
uerbo  fecit,  quia  dixit  et  factum  est;  scriptum  est  tamen:  et 
opera  manuum  tuarum  sunt  caeli.  et  de  hoc  imo  quasi  5 
fundo  mundi  scriptum  est:  quoniam  ipsius  est  mare,  et 
ipse  fecit  illud,  et  aridam  terram  manus  eius  finxe- 
runt.  non  igitur  hoc  in  honorem  hominis  deputetur,  uelut 
cetera  deus  dixerit,  et  facta  sint,  hunc  autem  ipse  fecerit, 
aut  uerbo  cetera,  hunc  autem  manibus  fecerit.  sed  hoc  excellit  10 
in  homine,  quia  deus  hominem  ad  maginem  suam  fecit  propter 
hoc,  quod  ei  dedit  mentem  intellectualem ,  qua  praestat 
pecoribus:  unde  iam  superiore  loco  disseruimus.  in  quo 
honore  positus,  si  non  intellexerit,  ut  bene  agat,  eisdem  ipsis 
pecoribus,  quibus  praelatus  est,  conparabitur.  sic  enim  et  15 
scriptum  est:  homo  in  honore  positus  non  intellexit; 
conparatus  est  pecoribus  insensatis  et  similis  factus 
est  eis.  nam  et  pecora  deus  fecit,  sed  non  ad  imaginem  suam. 
Nec  dicendum  est:  „hominem  ipse  fecit,  pecora  uero  iussit, 
et  facta  sunt";  et  hunc  enim  et  illa  per  uerbum  suum  fecit,  «0 
per  quod  facta  sunt  omnia.  sed  quia  idem  uerbum  et  sapientia 
et  uirtus  eius  est,  dicitur  et  manus  eius  non  uisibile  mem- 
brum,  sed  efficiendi  potentia.  nam  haec  eadem  scriptura,  quae 
dicit,  quod  deus  hominem  de  limo  terrae  finxerit,  dicit  etiam, 
quod  et  bestias  agri  de  terra  finxerit,  quando  eas  cum  uola-  23 

1  cf.  Ioh.  1,  1.  3      4  Ps.  101,  26      6  Ps.  94,  5       16  Ps.  48,  13 
21  cf.  Ioh.  1,  3 

1  aput  EnP         5  manum  P         imo]  uno  b  quasij  tamquam  S 

6  scribtum  E*  7  arida  S         terram  om.  PBSbd         eius  om.  S 

8  honorS  fco  norem  (exp.  m.  1)  P  honore*  (m  er.)  R  uelud  R  9  sunt  b 
11  ad  imaginem  suam  hominem  bd         12  hoc  om.  S  prestat  E 

praestat  (aestat  in  ras.  et  in  mg.  add.  m.  2  id  est  eicellit)  R  15  enim 
et]  etenim  d  enim  R*b  17  est  s.  I  m.  1  R  19  iussit  (in  mg.  al 
dixit)  b  21   cap.  XVI  E         22  membrum  (in  mg    al  uerbum)  b 

23  faciendi  b  haec]  et  b  om.  Eug.  25  et  s.  I  m.  2  E  om.  PRSbd 
uestias  El 


de    Genesi   a  d   litteram    lib.    VI.  187 

tilibus  caeli  adduxit  ad  Adam,  ut  uideret,  quid  ea  uocaret. 
sic  enim  scriptum  est:  et  finxit  deus  adhuc  de  terra 
omnes  bestias.  si  ergo  et  hominem  de  terra  et  bestias  de 
terra  ipse  formauit,  quid  habet  homo  excellentius  in  hac  re, 

&  nisi  quod  ipse  ad  imaginem  dei  creatus  est?  nec  tamen  hoc 
secundura  corpus,  sed  secundum  intellectum  mentis,  de  quo 
post  loquemur.  quamquam  et  in  ipso  corpore  habeat  quandam 
proprietatem,  quae  hoc  indicet,  quod  erecta  statura  factus 
est,  ut  hoc  ipso  admoneretur  non  sibi  terrena  esse  sectanda, 

10  uelut  pecora,  quorum  uoluptas  omnis  ex  terra  est :  unde  in 
aluum  cuncta  prona  atque  prostrata  sunt.  congruit  ergo  et 
corpus  eius  animae  rationali  non  secundum  liniamenta  iigu- 
rasque  membrorum,  sed  potius  secundum  id,  quod  in  caelum 
erectum  est  ad  intuenda,  quae  in  corpore  ipsius  mundi  superna 

15  sunt;  sicut  anima  rationalis  in  ea  debet  eregi,  quae  in  spiri- 
talibus  natura  maxime  excellunt,  ut  quae  sursum  sunt  sapiat, 
non  quae  sunt  super  terram. 

13.  Sed  quomodo  eum  fecit  deus  de  limo  terrae?  utrum 
repente   in   aetate  perfecta,  hoc  est  uirili  atque  iuuenali,  an 

20  sicut  nunc  usque  format  in  uteris  matrum?  neque  enim  alius 
haec  fecit  quam  ille,  qui  dixit:  priusquam  te  formarem 
in  utero,  noui  te,  ut  illud  tantum  proprium  habuerit  Adam, 
quod  non  ex  parentibus  natus  est,  sed  factus  ex  terra,  eo 
tamen  modo,  ut  in  hoc  perficiendo  et  per  aetates  augendo  hi 

25  temporum  numeri  complerentur,  quos  naturae  humani  generis 

2  Gen.  1,  25      16  cf.  Col.  3,  2      21  Hier.  1,  5 

1  ad  Adam  adduxit  bd      3  si]  sic  S        ergo]  enim  b      6  corpus  sed 
secundurn  in  om.  Pl  7  loquiraur  S  loquamur  b  cap.  XVII  E 

9  amoneretur  P  ammoneretur  E*R  10  uolu#ptas  (m  er.)  R  tera  E1 
11   album  Ex  cuncta]  cunc  Pl  cuncta  pecora  b  prostata  Rl 

congruit  (i  ex  e  m.  1)  S  12  eiusdem  b  lineamenta  d  14  erectus  S 
erectum  (e  init.  8.  I.  m.  I)  E  16  natura  S  maximae  R  utq;  R 
sursum  (s  init.  ex  r  m.  1)  E  sapiant  E  sapiant  S  17  sunt  exp.  m. 
1  S  om.  bd  Eug.  18  fecit  eum  bd  19  iuuenili  bd  21  facit  E*PRSbd 
23  factus  est  E  24  in  om.  Ewj.  proficiendo  E?P  hi#  (i  er.)  R 
25  augerentur  (s.  I.  m.  2  add.  aJ  cOplerentur)  E 


188  S.   AureliAugustini 

adtributos  uidemus.  an  potius  hoc  non  est  requirendum? 
utrumlibet  enim  fecerit,  hoc  fecit,  quod  deum  et  omnipotentem 
et  sapientem  posse  ac  facere  congruebat.  ita  enim  certas 
temporum  leges  generibus  qualitatibusque  rerum  in  manifestum 
ex  abdito  producendis  adtribuit,  ut  eius  uoluntas  sit  super  * 
omnia.  potentia  quippe  sua  numeros  creaturae  dedit,  non 
ipsam  potentiam  eisdem  numeris  adligauit.  nam  spiritus  eius 
ita  faciendo  mundo  superferebatur,  ut  et  facto  superferatur, 
non  corporalibus  locis,  sed  excellentia  potestatis. 

Quis  enim  nescit  aquam  concretam  terrae,  cum  ad  radices  10 
uitis  uenerit,  duci  in  saginam  ligni  illius  atque  in  eo  sumere 
qualitatem,  qua  in  uuam  procedat  paulatim  erumpentem  atque 
in  ea  grandescente  uinum  fiat  maturumque  dulcescat,  quod 
adhuc  feruescat  expressum  et  quadam  uetustate  firmatum  ad 
usum  bibendi  utilius  iucundiusque  perueniat?  num  ideo  u 
dominus  lignum  quaesiuit  aut  terram  aut  has  temporum 
moras,  cum  aquam  miro  conpendio  conuertit  in  uinum,  et 
tale  uinum,  quod  etiam  ebrius  conuiua  laudaret?  numquid 
adiutorio  temporis  eguit  conditor  temporis?  nonne  certis 
dierum  numeris  suo  cuique  generi  adcommodatis  omnis  natura  » 
serpentum  coalescit,  formatur,  nascitur,  roboratur?  num  ex- 
pectati  sunt  hi  dies,  ut  in  draconem  uirga  conuerteretur  de 
iminu  Moysi  et  Aaron?  nec  ista  cum  fiunt,  contra  naturam 
fiunt,  nisi  nobis,  quibus  aliter  naturae  cursus  innotuit,  non 
autem  deo,  cui  hoc  est  natura,  quod  fecerit.  « 

7  cf.  Gen.  1,  2      17  cf.  Ioh.  2,  9.  10      22  cf.  Exod.  7,  10 

1  adtributos  El  non  ovi.  El\  8.  I.  add.  m.  2  al  n6  e"  8  ac]  et  Eug. 
hac  R  cap.  XVIII  E  certes  Sl  4  qualitatibus  quae  R  5  ad- 
tribuit  El  7  adligauit  E1  8  ut— superferatur  8.  I  m.  1  S  10  nesciat  S 
concretam  El  11  sagina  Eug.  (Kniill  231,  4)  12  qua  (a  in  ras.)  R 
13  grandescentem  E  naturam  qui  jR  14  expraessum  R  15  uiuendi  E1 
iocundiusque  PRSb  proueniat  E2  Eug.  ideo]  quid  5  17  aquas  S 
compendio  E*bd  18  ebrins  etiam  PRbd  Eug.  conbiba  Ex  19  certis 
(iwe  m.  1)  R  20  genera  R  accomodatis  E*PRb  21  Berpen- 
tium  Pbd  roboratur  ex  probatur  m.   1  S         22  hii  E*P*  hi»  R 

drachonem  E  drachonS  P      23  mosi  P      25  fecrit  R{ 


de    Genesi   ad   litteram   1  i  b.   VI.  189 

14.  Quaeri  autem  merito  potest,  causales  illae  rationes, 
quas  mundo  indidit,  cum  primum  simul  omnia  creauit.  quo- 
modo  sint  institutae :  utmm  ut,  quemadmodum  uidemus 
cuncta  nascentia  uel  fruticum   uel   animaliuin,  in  suis  con- 

5  formationibus  atque  incrementis  sua  pro  diuersitate  generum 
diuersa  spatia  peragerent  temporum,  an  ut,  quemadmodum 
creditur  factus  Adam.  sine  ullo  progressu  incrementorum  uirili 
aetate  continuo  formarentur.  sed  cur  non  utrumque  illas 
credimus  habuisse,  ut  hoc  ex  eis  futurum  esset,  quod  facturo 

to  placuisset?  si  enim  illo  modo  dixerimus,  incipit  contra  ipsas 
factum  uideri  non  solum  etiam  illud  de  aqua  uinum,  sed  et 
omnia  miracula,  quae  contra  naturae  usitatum  cursum  fiunt: 
si  autem  isto  modo,  multo  erit  absurdius  istas  ipsas  cotidianas 
naturae    formas    et    species   contra    illas    primarias    omnium 

i6  nascentium  causales  rationes  suorum  temporum  peragere 
spatia.  restat  ergo,  ut  ad  utrumque  modum  habiles  creatae 
sint,  Biue  ad  istum,  quo  usitatissime  temporalia  transcurrunt, 
siue  ad  illum,  quo  rara  et  mirabilia  fiunt,  sicut  deo  facere 
placuerit,  quod  tempori  congruat. 

20  15.  Uemm  tamen  sic  factus  est  homo,  quemadmodum 
illae  primae  causae  habebant,  ut  iieret  primus  homo,  quem 
non  ex  parentibus  nasci,  qui  nulli  praecesserant,  sed  de  limo 
formari  oportebat  secundum  causalem  rationem,  in  qua  primitus 
factus  erat.  nam  si  aliter  factus  est,  non  eum  deus  in  illorum 

25  sex  dierum  operibus  fecerat .  in  quibus  cum  dicitur  factus, 
ipsam  causam  utique  fecerat  deus,  qua  erat  suo  tempore 
homo  futurus  et  secundum  quam  fuerat  ab  illo  faciendus, 
qui   simul  et  consummauerat  inchoata  propter  perfectionem 

1  cap.  XVIIII  E  ille  B  3  quemammodum  PB  4  fnuticura  B 
6  peragerent  (a  sup.  e  m.  1)  S  quemammodum  EPB*S  8  forma- 
retur  EP  conformarentur   bd  9   ba   habuisse    (ha   exp.   m.   2)    P 

facturo]  factori  bd  10  inquipit  El  incipiet  Bbd  11  et  $.  I.  m.  1  S 
13  multum  b  ipsas  istas  bd  cottidianas  E  16  auiles  El  abiles  Sl 
creatur^  (in  mg  a*  create)  b  17  istn4  (corr.  m.  1)  S  usitatissimae  B 
18  facere]  placere  El  20  quemammodum  EPB  28  consummauerat  E 
consummauerat  has  perspicuas  species  producens  inchoata  sqq.  b 


190  S.   AureliAugustini 

causalium  rationum  et  inchoauerat  consummanda  propter  ordinem 
temporum.  si  ergo  in  illis  primis  rerum  causis,  quas  mundo 
primitus  creator  inseruit,  non  tantum  posuit,  quod  de  limo 
formaturus  erat  hominem,  sed  etiam  quemadmodum  formaturus, 
utrum  sicut  in  matris  utero,  an  in  forma  iuuenali,  procul  5 
dubio  sic  fecit,  ut  illic  praefixerat;  neque  enim  contra  dis- 
positionem  suam  faceret .  si  autem  uim  tantum  ibi  posuit 
possibilitatis,  ut  homo  fieret,  quoquo  modo  fieret,  ut  et  sic 
et  sic  posset,  id  est,  ut  id  quoque  ibi  esset.  quia  et  sic  et 
sic  posset,  unum  autem  ipsum  modum,  quo  erat  facturus,  10 
in  sua  uoluntate  seruauit,  non  mundi  constitutioni  contexuit, 
manifestum  est  etiam  sic  non  factum  esse  hominem  contra 
quam  erat  in  illa  prima  conditione  causarum,  quia  ibi  erat 
etiam  sic  fieri  posse,  quamuis  non  ibi  erat  ita  fieri  necesse 
esse  .  hoc  enim  non  erat  in  conditione  creaturae,  sed  in  placito  15 
creatoris,  cuius  uoluntas  rerum  est  necessitas. 

16.  Xam  et  nos  pro  captu  infirmitatis  humanae  iam  in 
ipsis  rebus  tempore  exortis  possumus  nosse,  quid  in  cuiusque 
natura  sit,  quod  experimento  perceperimus;  sed  utrum  etiam 
futurum  sit  ignoramus.  est  quippe  in  natura  huius,  uerbi  » 
gratia,  iuuenis,  ut  senescat;  sed  utrum  etiam  hoc  sit  in  dei 
uoluntate,  nescimus.  sed  nec  in  natura  esset,  nisi  in  dei 
uoluntate  prius  fuisset,  qui  condidit  omnia.  et  utique  occulta 
ratio  est  senectutis  in  corpore  iuuenali  uel  iuuentutis  in  cor- 
pore  puerili;  neque  enim  oculis  cernitur,  sicut  ipsa  in  puero  *o 
pueritia,  sicut  iuuentus  in  iuuene,   sed   alia   quadam  notitia 

1  inchoauerat  rationes  causales  fiendorum  mundo  imprimens  consum- 
manda  sqq.  b        consummanda  E  2  primitgs  E        mundo  (n  s.  I. 

m.  1)  R        4  quemammodum  EPR  formaturos  S        5  iuuenili  bd 

7  fecerat  Eug.  (Knoll  232,  27)  a  uoce  si  incip.  cap.  XX  E  8  ut 
et]  ut  8  9  alt.  idj  ideo  b  prius  ct  om.  b  11  constitutione  PR  consti- 
tutione*  b  12  etiam]  enim  Eug.  (ed.  Kndll  233,  3)  13  quam]  quod  b 
14  etia  s.  I.  m.  2  P  16  est  rerum  necessitas  S  rerum  necessitas 

est  PRbd  18  noscere  b  19  quod]  quam  b  21  post  senescat  addita 
sunt  uerba  uers.  19  sed  utrum — senescat  m.  2  in  mg.  R  hoc  sit 

etiam  PRS  hoc  etiam  sit  bd  24  iuuenili  bd  iuuentatis  Eug. 

26  iuuentas  Eug. 


de    Genesi   ad   litteram    lib.    VI.  191 

conligitur  inesse  in  natura  quiddam  latens,  quo  educautur 
in  promtu  numeri  occulti  uel  iuuentutis  a  pueritia  uel  senec- 
tutis  a  iuuentute.  occulta  est  ergo  ista  ratio,  qua  fit,  ut  hoc 
esse  possit,  sed  oculis;  menti  autem  non  est  occulta  .  utrum 
b  autem  hoc  etiam  necesse  sit,  omni  modo  nescimus.  et  illam 
quidem,  qua  fit.  ut  esse  possit,  esse  in  natura  ipsius  corporis 
nouimus;  illam  uero,  qua  fit,  ut  necesse  sit,  manifestum  est 
illic  non  esse. 

17.  Sed  fortassis  in  mundo  est,  ut  necesse  sit  istum  hominem 

10  senescere;  si  autem  nec  in  mundo  est,  in  deo  est.  hoc  enim 
necessario  futurum  est,  quod  ille  uult,  et  ea  uere  futura 
sunt.  quae  ille  praesciuit;  nam  multa  secundum  inferiores 
causas  futura  sunt .  sed  si  ita  sunt  et  in  praescientia  dei, 
uere  futura  sunt;  si  autem  ibi  aliter  sunt,  ita  potius  futura 

i*  sunt,  sicut  ibi  sunt,  ubi  qui  praescit  falli  non  potest.  nam 
futura  dicitur  senectus  in  iuuene,  sed  tamen  futura  non  est, 
<si  ante  moriturus  est .  hoc  autem  ita  erit,  sicut  se  habent 
aliae  causae  siue  mundo  contextae  siue  in  dei  praescientia 
reseruatae;  namsecundum  quasdam  causas  futurorum  moriturus 

*°  erat  Ezechias,  cui  deus  addidit  quindecim  annos  ad  uitam, 
id  utique  faciens,  quod  ante  constitutionem  mundi  se  facturum 
esse  praesciebat  et  in  _sua  uoluntate  seruabat.  non  ergo  id 
fecit,  quod  futurum  non  erat;  hoc  enim  magis  erat  futurum, 
quod  se  facturum  esse  praesciebat.  nec  tamen  illi  anni  additi 

»  recte  dicerentur,  nisi  ad  aliquid  adderentur,  quod  se  aliter  in 
aliis  causis  habuerat.  secundum  aliquas  igitur  causas  inferiores 

20  cf.  IV  Reg.  20,  6;  Es.  38,  5 

1  conligitur  El  quoddam  b  2  promptu  SRd  promptQ  b  iuuen- 
tatis  Eug.  3  occulta»  E  ista]  illa  b  quae  E  4  possit  (i  ex  e 
m.  1)  S  5  omni  modo]  omnino  d  6  possit  (i  ex  e  m.  1)  S  esse  om.  b 
7  cap.  XXI  E  illa  S  10  enim]  autem  b  18  praescientia  (ci  8.  I.  m. 
1)  S  17  ante]  an  P1  18  in  mundo  b  praescientiam  E  19  reser- 
uate  R  a  uoce   nam  incip.  cap.  XXII  E  futurorum  causas 

PRSbd  Eug.  20  'XV-  R  21  facturum]  futurum  b  24  facturum 
ex  futurum  corr.  m.  1  R  25  rectae  R  ad]  ad  (in  mg.  add.  m.\)  P 
om.  Rbd        adderetur  Elbd 


192  S.   Aureli   Augustini 

iam  uitam  finierat;  secunduni  illas  autem,  quae  sunt  in 
uoluntate  et  praescientia  dei,  qui  ex  aeternitate  nouerat,  quid 
illo  tempore  facturus  erat  —  et  hoc  uere  futurum  erat  — 
tunc  erat  finiturus  uitam,  quando  finiuit  uitam,  quia,  etsi 
oranti  concessum  est,  etiam  sic  eum  oraturum  ut  tali  orationi  5 
concedi  oporteret  ille  utique  praesciebat,  cuius  praescientia 
falli  non  poterat .  et  ideo  quod  praesciebat  necessario  futu- 
rum  erat. 

18.  Quapropter,  si  omnium  futuronim  causae  mundo  sunt 
insitae,  cum  ille  factus  est  dies,  quando  deus  creauit  omnia  »« 
simul.   non   aliter  Adam   factus   est,   cum   de  limo  formatus 
est,  sicut  est  credibilius  iam  perfectae  uirilitatis,  quam  erat 
in   illis   causis,   ubi   deus   hominem  in  sex  dierum   operibus 
fecit.   ibi   enim   erat  non   solum,  ut  ita  fieri  posset  uerum 
etiam  ut  ita  eum  fieri  necesse   esset.    tam   enim   non  facit  15 
deus  contra  causam,  quam  sine  dubio  uolens  praestituit,  quam 
contra  uoluntatem  suam  non  facit.  si  autem  non  omnes  causa^ 
in    creatura   primitus   condita  praefixit,   sed   aliquas    in    sua 
uoluntate    seruauit,    non    sunt    quidem    illae,    quas    in    sua 
uoluntate   seruauit,  ex  istarum  quas  creauit  necessitate  pen-  *> 
dentes:  non  tamen  possunt  esse  contrariae,  quas  in  sua  uolun- 
tate    seruauit,  illis,  quas   sua  uoluntate   constituit,   quia   dei 
uoluntas  non  potest  sibi  esse  contraria.  istas  ergo  sic  condidit, 
ut   ex  illis  esse  illud,   cuius   causae   sunt,   possit,  sed   non 
necesse  sit;  illas  autem  sic  abscondit,  ut  ex  eis  esse  necesse  *& 
sit  hoc,  quod  ex  istis  fecit,  ut  esse  possit. 

19.  Solet  item  quaeri,  utrum  animale  corpus  prius  homini 
formatum  sit  e  limo,  quale  nunc  habemus,  an  spiritale,  quale 
resurgentes  habebimus.  quamquam  enim  hoc  in  illud  muta- 

1  finierat  (ni  s.  I.  m.  1)  E         2  qui]  quia  S  9  cap.  XXIII  E 

11  cum— formatus  est  om.  Eug.  (ed.  Knoll  234,  26)  limo  terrae  b 

12  perfecte  EPB         15  fecit  PBSbd         16  prestituit  S         19  ille  S 
quas*  B      20  seruabit  El      22  in  sua  b        constituit]  instituit  PBlS*bd 

24  esset  (t  «.  I  add.  m.  2)  E         posset  S  ut  possit  (ut  s.  I  m.  2)  E 

25  abscondidit  Eug.  (ed.  Knoll  235,  10)      26  posset  S     27  cap.  XXIIII E 
28  an]  non  EB 


de   Genesi   ad  litteram   lib.  VI.  193 

bitur  —  seminatur  enim  corpus  animale,  resurgit  corpus 
spiritale  —  tamen  quid  prius  homini  factum  sit,  ideo  dis- 
ceptatur,  quia,  si  aniraale  factum  est,  non  hoc  recipiemus, 
quod  in  illo  perdidimus,   sed  tanto  melius   quanto   spiritale 

5  animali  praeponendum  est,  quando  erimus  aequales  angelis 
dei.  sed  angeli  possunt  aliis  et  iustitia  praeponi;  numquid  et 
domino?  de  quo  tamen  dictum  est:  minorasti  eum  paulo 
minus  ab  angelis.  unde,  nisi  propter  carnis  infirmitatem, 
quam   sumsit   ex  uirgine    formam    serui    accipiens,    in    qua 

10  moriens  a  seruitute  nos  redimeret?  sed  quid  hinc  diutius 
disseramus?  non  enim  obscura  est  apostoli  sententia  de  hac 
re.  qui  cum  uoluisset  adhibere  testimonium,  quo  probaret 
esse  corpus  animale,  non  tam  de  suo  uel  de  cuiusquam 
hominis  corpore,  quod  in  praesenti  uidebatur,  quam  de  hoc 

i&  ipso  scripturae  huius  loco  recoluit  et  adhibuit  dicens:  si  est 
corpus  animale,  est  et  spiritale.  sic  et  scriptum  est: 
factus  est  primus  homo  Adam  in  aniraam  uiuentem. 
nouissimus  Adam  in  spiritum  uiuificantem.  sed  non 
primum  quod  spiritale  est,  sed  quod  animale,  postea 

2o  spiritale.  primus  homo  de  terra  terrenus;  secundus 
homo  de  caelo  caelestis.  qualis  terrenus,  tales  et 
terreni;  et  qualis  caelestis,  tales  et  caelestes.  et  quo- 
modo  induimus  imaginem  terreni,  induamus  et  ima- 
ginem   eius   qui   de   caelo   est.   quid  dici  potest  ad  hoc? 

%  imaginem  ergo  caelestis  hominis  nunc  ex  fide  portamus  habituri 
in  resurrectione,  quod  credimus;  imaginem  autem  terreni 
hominis  ab  ipso  exordio  humanae  generationis  induimus. 

5  cf.  Matth.  22,  30        7  Ps.  8,  6        9  cf.  Phil.  2,  7        15  I  Cor. 
15,  44—49 

1  resurget-E^ surget PRbd    2  quodS    6pr.  et]  exb    8  carnis  propter  E 
9  sumpsit  (sum  s.  I.  m.  1)  S,Rbd  10  nos   a   sernitute  PRSbd 

15  athibuit  P         16  sic  et]  sic  etenim   bd  18  spiritu  El  spu  P 

spiritum  (m  s.  I.  m.  1)  S  19  primum]  prius  E  20  terraenus 

(a  exp.  m.  1)  E         22  talis  R  23  induamur  b         24  ad  hoc  dici 

potest  PRSbd      26  resurrectionem  (m  exp.  m.  1)  S 

XXVIII.  Aug.  »ect.  III  pars  1.  13 


294  S.    AureliAugustini 

20.  Hic  occurrit  alia  quaestio,  quomodo  renouemur,  si  non 
ad  hoc  per  Christum  reuocamur,  quod  in  Adam  prius  eramus. 
quainquam  enim  multa  non  in  pristinum,  sed  in  melius 
renouentur,  ab  inferiore  tamen  statu,  quam  quo  erant  antea, 
renouantur.  unde  ergo  ille  filius  mortuus  erat  et  reuixit,  « 
perierat  et  inuentus  est,  unde  illi  profertur  stola  prima,  si 
non  inmortalitatem  recipit,  quam  perdidit  Adam?  quomodo 
autem  perdidit  inmortalitatem,  si  corpus  habuit  animale? 
neque  enim  animale  corpus,  sed  spiritale  erit,  cum  corruptibile 
hoc  induerit  incorruptionem,  et  mortale  hoc  induerit  in-  "> 
mortalitatem.  nonnulli  his  angustiis  coartati,  ut  et  iila 
constet  sententia,  qua  exemplum  de  animali  corpore  hinc 
datiim  est,  ut  diceretur:  factus  est  primus  homo  Adam 
in  animam  uiuentem,  [nouissimus  Adam  in  spiri- 
tum  uiuificantemj,  et  ista  renouatio  receptioque  in-  ** 
mortalitatis  non  absurde  dicatur  in  pristinum  futura,  in 
illud  scilicet,  quod  Adam  perdidit,  putauerunt  prius  qui- 
dem  hominem  fuisse  corporis  animalis,  sed,  dum  in  para- 
diso  constitutus  est,  eum  fuisse  mutatum,  sicut  nos  quoque 
resurrectione  mutabimur.  hoc  quidem  liber  Geneseos  non  *° 
commemorat;  sed  ut  possint  utraque  testimonia  scripturarum 
inter  se  consentire,  siue  illud,  quod  de  animali  corpore 
dictum  est,  siue  illa,  quae  de  renouatione  nostra  plurima 
in  sanctis  litteris  reperiuntur,  hoc  tamquam  necessario  consequi 
crediderunt.  * 

21.  Sed  si  ita  est,  frustra  conamur  paradisum  et  illas  arbores 
earumque    fructus    praeter    figuratam    significationem    prius 

5  cf.  Luc.  15,  32.  22      10  cf.  I  Cor.  15,  53      13  I  Cor.  15.  45 

1  cap.  XXV  E      2  ad  hoc]  adhuc  PBl       3  non  s.  I  m.  1  8      7  in 

adam  b    8  non  corpus  S    10  induitur  PBl  induetur  R*     incorruptione  PB 

induetur  PBS         inmortalitate  PBS  11  coartati  (ta  s.  L  tn.  1)  E 

et  om.  E     12  sentia  El        qua]  a  qua  S  quae  B     14  nouissimus— uiui- 

ficantem  otn.  EPBS     15  praeceptioque  E      inmortalitatis  JS1     17  qui- 

d 
dem  prius  S         20  qui#»g  (corr.  m.  1)  B         22  consentire  inter  se  b 

23  quae  s.  I.  m.  1  B      24  repperinntur  EPBS 


de   Genesi   ad  litteraru   lib.   VI.  195 

accipere  ad  rerum  gestarum  proprietateni.  quis  enim  credat 
iam  illius  modi  cibos  ex  arborum  pomis  iumortalibus  et  spiri- 
talibus  corporibus  necessarios  esse  potuisse?  uerum  tamen, 
si    aliud    non    potest   inueniri,    melius    eligimus    paradisum 

6  spiritaliter  intellegere  quam  uel  putare  non  renouari  hominem, 
cum  totiens  hoc  scriptura  commemoret,  uel  eum  eiistimare 
recipere,  quod  non  ostenditur  amisisse.  huc  accedit,  quod  et 
ipsa  mors  hominis,  quam  eum  peccato  commeruisse  multa 
diuina  testimonia  conloquuntur,  indicat  eum  sine  morte  futurum 

10  fuisse,  nisi  peccasset  quomodo  ergo  sine  morte  mortalis?  aut 
quomodo  non  mortalis,  si  corpus  animale? 

22.  Unde  quidam  non  eum  mortem  corporis  peccato  meruisse 
arbitrantur,  sed  mortem  animae,  quam  fecit  iniquitas.  nam 
credunt  eum  propter  corpus  animale  eiiturum  fuisse  de  hoc 

15  corpore  ad  requiem  scilicet,  quam  nunc  habent  sancti,  qui 
iam  dormierunt,  et  in  fine  saeculi  eadem  membra  inmortaliter 
recepturum,  ut  uidelicet  mors  corporis  non  de  peccato  accidisse 
uideatur,  sed  naturaliter,  ut  animalium  ceterorum.  uerum  his 
rursus  apostolus  occurrit  et  dicit:  corpus  quidem  mortuum 

flo  est  propter  peccatum,  spiritus  autem  uita  est  propter 
iustitiam.  si  autem  spiritus  eius,  qui  suscitauit  Christum 
a  mortuis,  habitat  in  uobis,  qui  suscitauit  Christum 
a  mortuis  uiuificabit  et  mortalia  corpora  uestra  per 
inhabitantem  spiritum  eius  in  uobis.   ac  per  hoc  mors 

»5  etiam  corporis  de  peccato  est.  si  ergo  non  peccasset  Adam, 
nec  corpore  moreretur  ideoque  inmortale  haberet  et  corpus. 
quomodo  ergo  inmortale,  si  animale? 

19  Rom.  8.  10.  11 

2  inmortalibug  E1  S  a  uoce  uerum  tamen  inc.  cap.  XXVI  E  4  ele- 
gimus  PBK  (gi  *.  I.  m.  1)  8  6  toties  d  7  #r#ecipere  (p  et  a  er.)  E 
accidit  PR*S  8  eum  *.  I.  m.  1  8  9  conloquntur  El  conlocuntur  8 
10  morte  om.  S  13  facit  E1  16  flnem  8  17  recepturi  b  acce- 
disse  PRl  18  cap.  XXVII  E  21  christum]  ihm  S  22  a  mortuis 
om.  S  23  uiuificauit  E  26  moriretur  S  immortali  haberetur  et 
corpore  b 

13* 


196  S.   Aureli   Augustini 

23.  Sed  rursus  non  uident,  qui  eius  corpus  in  paradiso 
mutatum  putant,  ut  ex  animali  fieret  spiritale,  nihil  inpedire. 
si  non  peccasset,  ut  post  paradisi  uitam,  quam  iuste  oboe- 
dienterque  uixisset,  acciperet  eandem  corporis  mutationem  in 
uitam  aeternam,  ubi  iam  cibis  corporalibus  non  egeret.  quid  ergo  & 
necesse  est  propter  hoc  iam  cogi  figurate,  non  proprie  para- 
disum  intellegere,  quia  non  posset  mori  corpus  nisi  peccato? 
uerum  est  quidem,  quod  non  moreretur  etiam  corpore,  nisi 
peccasset;  aperte  quippe  dicit  apostolus:  corpus  mortuum 
est  propter  peccatum:  animale  tamen  posset  esse  ante  10 
peccatum  et  post  uitam  iustitiae,  cum  deus  uellet,  fieri 
spiritale. 

24.  Quomodo  ergo,  inquiunt,  renouari  dicimur,  si  non  hoc 
recipimus,  quod  perdidit  primus  homo,  in  quo  omnes  mori- 
untur?  hoc  plane  recipimus  secundum  quendam  modum  et  15 
non  hocrecipimussecundum  quendam  modnm.  nonitaque  inmor- 
talitatem  spiritalis  corporis  recipimus,  quam  nondum  habuit 
homo,  sed  recipimus  iustitiam,  ex  qua  per  peccatum  lapsus 
est  homo.  renouabimur  ergo  a  uetustate  peccati  non  in 
pristinum  corpus  animale,  in  quo  fuit  Adam,  sed  in  melius.  «0 
id  est  in  corpus  spiritale,  cum  efficiemur  aequales  angelis  dei, 
apti  caelesti  habitationi,  ubi  esca,  quae  corrumpitur,  non 
egebimus.  renouabimur  ergo  spiritu  mentis  nostrae  secundum 
imaginem  eius,  qui  creauit  nos,  quam  peccando  Adam  perdidit. 


21  cf.  Matth.  22,  30      23  cf.  Ephes.  4,  23 

1  paradisum  8  3  ut  om.  E  quam]  si  b  oboedienter  quae  R 
5  uita  aetema  PRSbd  6  cogi  om.  S  figuratae  E  figurate  S  pro- 
priae  RS  8  moriretur  S  in  mg.  add.  aut  m.  1  aut  coaequalis: 
Ex  libro  de  correptiooe  et  gra .  Bina  ista  qnid  inter  se  differunt  diligent  et 
uigilanter . . .  et  posse  multo  maior  non  posse  mori  R  10  est  om.  PRSbd 
tamen  posset]  pot*«est  (in  ras.)  R  11  fieri  om.  E  14  non  perdi- 
dit  S  15  cap.  XXVIII  E  16  post  modum  repetuntur  uerba  uers.  15 
et  non  hoc— modum  in  cod.  P  itaque]  utique  S  18  per]  in  S 

labsus  P  19  in  mg.  additum:  Qui  letris  acute  legas  et  non  credas 

pdidisse  sed  deteriorasse  imaging  dl  S      23  renouamur  PRd 


de    Genesi    ad  litteram   lib.  VI.  197 

renouabimur  autem  etiam  carne,  cum  hoc  corruptibile  induet 
incorruptionem,  ut  sit  spiritale  corpus,  in  quod  nondum 
mutatus,  sed  mutandus  erat  Adam,  nisi  mortem  etiam  cor- 
poris  animalis  peccando  mermsset. 

5      Denique  non  ait  apostolus:  corpus  quidem  mortale  propter 
peccatum,  sed:  corpus  mortuum  propter  peccatum. 

25.  IUud  quippe  ante  peccatum  et  mortale  secundum  aliam 
et  inmortale  secundum  aliam  causam  dici  poterat;  id  est 
mortale,  quia  poterat  mori,  inmortale,  quia  poterat  non  mori. 

io  aliud  est  enim  non  posse  mori,  sicut  quasdam  naturas  in- 
mortales  creauit  deus;  aliud  est  autem  posse  non  mori, 
secundum  quem  modum  primus  homo  creatus  est  inmortalis, 
quod  ei  praestabatur  de  ligno  uitae,  non  de  constitiitione 
naturae :  a  quo  ligno  separatus  est,  cum  peccasset,  ut  posset 

15  mori,  qui  nisi  peccasset  posset  non  mori.  mortalis  ergo  erat  con- 
ditione  corporis  animalis,  inmortalis  autem  beneficio  conditoris. 
si  enim  corpus  animale,  utique  mortale,  quia  et  mori  poterat, 
quamuis  et  inmortale  ideo,  quia  et  non  mori  poterat.  neque 
enim  inmortale,  quod  mori  omnino  non  possit.  erit  nisi  spiritale, 

*°  quod  nobis  futurura  in  resurrectione  promittitur.  ac  per  hoc 
illud  animale  et  ob  hoc  mortale,  quod  propter  iustitiam 
spiritale  fieret,  et  ob  hoc  omni  modo  inmortale  factum  est 
propter  peccatum  non  mortale,  quod  et  antea  erat,  sed  mortuum, 
quod  posset  non  fieri,  si  homo  non  peccasset. 

26  26.  Quomodo  enim  corpus  nostrum  dicit  apostolus  mortuum, 
cum  adhuc  de  uiuentibus  loqueretur,  nisi  quia  iam  ipsa  con- 

1  indue**t*»  (re  et  ur  er.)  E  induetur  PS,  (e  ex  i  m.  1)  B,d  2  in- 
corruptione  PBSd  7  cap.  XXVIIII-.E7  8  inmortale  El  9  fin.  quiaj 
quippe  quia  b  11  deus  om.  S  mori  non  posse  S  12  quem 

modum  Bx  creatus  est  homo  PBbd  13  prestabatur  E  15  posset 
non]  non  posset  S  potest  non  b  condicione  P  16  benefitio  B 

18  immortale  (im  8.  I.  m.  2)  S        19  quod]  quia  b        possit  (ssit  sup. 

eras.  t  m.  2)  E  20  futurum  quod  nobis  E  in  resurrectione  futurum  S 
22  ob  hoc — factum]  ob  hoc  mortale  omnino  factum  b  23  et  om.  S 

24  posset]  potuisset  S  25  enim]  ergo  Pbd  ergo  (eras.  et  in  mg.  enim 
add.)  B      26  loquetur  El        conditio  BSbd 


198  S.   Aureli   Augustini 

dicio  moriendi  ex  peccato  parentum  haesit  in  prole?  animale 
est  enim  et  hoc  corpus,  sicut  et  primi  hominis  fuit;  sed  hoc 
iam  in  ipso  animalis  genere  multo  est  deterius;  habet  enim 
necessitatem  moriendi,  quod  illud  non  habuit.  quamuis  enim 
restabat  adhuc,  ut  inmutaretur  et  spiritale  factum  plenam  5 
inmortalitatem  perciperet,  ubi  cibo  corruptibili  non  egeret, 
tamen,  si  iuste  uiueret  homo,  in  spiritalem  habitudinem  cor- 
pus  eius  mutaretur,  non  iret  in  mortem.  in  nobis  autem 
etiam  iuste  uiuentibus  corpus  moriturum  est .  propter  quam 
necessitatem  ex  illius  primi  hominis  peccato  uenientem  non  10 
mortale,  sed  mortuum  corpus  nostrum  dixit  apostolus,  quia 
omnes  in  Adam  morimur.  item  dicit:  sicut  est  ueritas  in 
Iesu  deponere  uos  secundum  priorem  conuersationem 
ueterem  hominem,  eum,  qui  eorrumpitur  secundum 
concupiscentias  deceptionis,  hoc  est,  factus  Adam  per  15 
peccatum.  uide  ergo,  quid  sequatur.  renouamini  autem 
spiritu  mentis  uestrae  et  induite  nouum  hominem, 
eum,  qui  secundum  deum  creatus  est  in  iustitia  et 
sanctitate  ueritatis.  ecce,  quod  perdidit  Adam  per  pec- 
catum !  20 

27.  In  hoc  ergo  renouamur  secundum  id,  quod  amisit  Adam, 
id  est  secundum  spiritum  mentis  nostrae;  secundum  autem 
corpus,  quod  seminatur  animale  et  surget  spiritale,  in  melius 
renouabimur,  quod  nondum  fuit  Adam. 

Dicit  item  apostolus:  expoliantes  uos  ueterem   homi-  25 
nem  cum  actibus  eius  induite  nouum,  qui  renouatur 
in    agnitionem    dei    secundum    imaginem    eius,    qui 


11  cf.  Rom.  5,  12;  I  Cor.  15,  22      12  Ephes.  4,  21-24     25  Col. 
8,  9.  10 

1  peccatis  b  hesit  EBS  cap.  XXX  E  2  alt.  et  om.  b  6  acci- 
peret  S  ciuo  Ex  7  iustae  B  in]  et  in  PBbd  8  autem  om.  S 
9  iustae  B  moriturum  (alt.  r  *.  I.  m.  1)  B  11  mortalem  E  18  uos] 
nos  b  14  hominem  ueterem  bd  18  eum  om.  b  21  eap.  XXXI  E 
28  resurget  PBbd  24  in  adam  b  25  item  (*.  I.  m.  2  add.  a*  id€)  E 
26  eius]  suis  Sb      27  agnitione  S  agnitione*  jR 


de   Geneai   ad   litteram   lib.   VI.  199 

creauit  eum.  hanc  imaginem  in  spiritu  mentis  inpressam 
perdidit  Adam  per  peccatum,  quam  recipimus  per  gratiam 
iustitiae,  non  spiritale  atque  inmortale  corpus,  in  quo 
ille   nondum  fuit,  et  in   quo  erunt  omnes  sancti  resurgentes 

5  a  mortuis;  hoc  enim  praemium  est  illius  meriti,  quod 
amisit.  proinde  illa  stola  prima  aut  ipsa  iustitia  est,  unde 
lapsus  est,  aut,  si  indumentum  corporalis  inmortalitatis 
significat,  etiam  hanc  ille  sic  amisit,  cum  propter  peccatum  ad 
eam  peruenire   non   potuit.  dicitur   enim  et  amisisse  uxorem 

10  et  amisisse  honorem,  qui  speratum  non  acceperit  illo,  a  quo 
sperabat,  offenso. 

28.  Secundum  hanc  ergo  sententiam  corpus  animale  habuit 
Adam  non  tantom  ante  paradisum,  sed  iam  in  paradiso  con- 
stitutus,  quamuis  in  interiore  homine  fuerit  spiritalis  secundum 

i5  imaginem  eius,  qui  creauit  eum:  quod  amisit  peccando 
meruitque  etiam  corporis  mortem,  qui  non  peccando  mereretur 
et  in  corpus  spiritale  commutationem.  nam  si  et  interius 
animaliter  uixit,  non  possumus  dici  ad  hoc  ipsius  renouari. 
quibus  enim  dicitur:  renouamini  spiritu  mentis  uestrae, 

«o  hoc  eis  dicitur,  ut  spiritales  fiant:  quod  si  ille  nec  in  ipsa 
mente  fuit,  quomodo  nos  renouamur  ad  id,  quod  homo  num- 
quam  fuit?  apostoli  autem  et  omnes  iusti  animale  utique 
corpus  adhuc  habebant,  sed  tamen  spiritaliter  interius  uiuebant, 
renouati  scilicet  in  agnitionem  dei  secundum  imaginem  eius. 

25  qui  creauit  eos;  non  ideo  tamen  iam  peccare  non  poterant,  si 
consentirent  iniquitati.  nam  et  spiritales  posse  cadere  in  tem- 

2  cf.  Retract.  II  24,  2.  in  sexto  libro  quod  dixi  Adam  imaginem 
dei,  secundnm  quam  factus  est,  perdidisse  peccato,  non  sic  accipiendum 
est,  tamquam  in  eo  nulla  remanserit,  sed  quod  tam  deformis,  ut  refor- 
matione  opus  haberet.      6  cf.  Luc.  15,  22      19  Ephes.  4,  23 

1  cap.  XXXII  E        inpraessam  R  2  recipimus  non  perdidit  sed 

detriuit  S  12  sentiam  E1  13  paradysum  S  iam]  etiam  E*PRSbd 
paradysi  S  14  interiori  b  16  merueritque  E  17  commutati»*onem  S 
18  dicere  S  hoc  Sl  ipsius]  corpus  ipsius  S  19  in  spiritu  S  20  in 
om.  PRb  21  mente]  nec  mente  b  nos  om.  El  ad  ex  in  E  22  a  uoce 
apostoli  inc.  cap.  XXXIII  E  28  intus  b  24  agnitione  EPSb  25  iara 
om.  b        non  peccare  poterant  S     26  temtatione  E*P  temptationem  S 


200  S.   Aureli  Augustini 

tatione  peccati  ostendit  apostolus,  ubi  ait:  fratres,  et  si 
praeoccupatus  fuerit  homo  in  aliquo  delicto,  uos,  qui 
spiritales  estis,  instruite  huiusmodi  in  spiritu  leni- 
tatis,  intendens  te  ipsum,  ne  et  tu  temteris.  hoc  dixit 
ne  cuiquam  inpossibile  uideatur,  quod  peccauit  Adam,  si  5 
spiritalis  erat  mente,  quamuis  animalis  esset  corpore.  quae 
cum  ita  sint,  nihil  tamen  adhuc  praepropere  confirmanms. 
sed  expectamus  potius,  utrum  etiam  cetera  scriptura  hunc 
intellectum  non  inpediat. 

29.  Sequitur  enim  quaestio  de  anima  ualde  difficilis,  in  qua  10 
multi  laborauerunt  nobisque,  ubi  laboremus,  reliquerunt.  siue 
enim   quia   non   omnium   omnia   legere  potui,  qui  de  hac  re 
secundum  scripturarum  nostrariim  ueritatem  ad  aliquid  liqui- 
dum  minimeque  dubium  peruenire  potuerunt,  siue  quia  tanta 
quaestio  est,  ut  etiam  qui  eam  ueraciter  soluunt  non  facile  15 
intellegantur  a  talibus,  quaiis  ipse  sum,  fateor  neminem  mihi 
adhuc  persuasisse,  quod  sic  habeam  de  anima,  ut  nihil  amplius 
quaerendum  putem.  utrum  autem  nunc  certum  aliquid  inuen- 
turus    sim    et    definiturus,    ignoro.    quod  autem   potuero,  si 
conatum  meum  dominus  adiuuerit,  sequenti  uolumine  explicare  20 
curabo. 

LIBEE  SEPTIMUS. 
1.  Et  finxit  deus  hominem  puluerem  de  terra  et  flauit 
in  faciem   eius   flatum   uitae,   et  factus  est  homo  in 

1  Gal.  6,  1      23  Gen.  2t  7 

1  et  om.  PBSbd  2  praeoccupatus]  occupatus  E1  4  temp- 

teris  E*BSb  tcnteris  d  dixi  E*PBSbd  7  prepropere  P  11  nobis 
quae  B  ubi]  ut  b  relinquerunt  E  relinquerunt  PB  13  nostrarum 
om.  PBlb  16  quales  B  adhuc  mihi  bd  18  utrum  om.  Pl  autein 
om.  Pb  20  meum  s.  I.  m.  1  S  adiuberit.E1  21  Exp*  liber  sextus 
incipiunt  capituia  fol.  98  E  Explicuit  liber  sex/tus  do  gratias  amen  (litt. 
mai.  color.)  fol.  156b  P  Explicit  liber  sextus  do  gratias  |  Incipit  lib 
septimus  fol.  127b  B  Explicit  liber  sextus  (litt.  mai.  atr.)  Incipit  liber 
septimus  (litt.  mai.  rubr.)  pag.  169b  S  fol.  l>2  b  C 

22  Explicuerunt  capitula  incipit  liber  septimus  iol.  99  E  Incipit  liber 
VII  (litt.  mai.  rubr.)  fol.  157a  P      24  est  oro.  C 


de   Genesi    ad   litterain    lib.    VII.  201 

animam  uiuentem.  haec  uerba  scripturae  nobis  etin  principio 
superioris  libri  consideranda  proposueramus  et  de  ipso  homine 
facto  maximeque  de  eius  corpore,  quantum  satis  duiimus,  quod 
secundum   scripturas   uisum   est,   disseruimus.    sed    quia    de 

5  anima  humana  non  parua  quaestio  est,  ad  hunc  eam  librum 
differendam  putauimus  nescientes,  quantum  nos  dominus 
adiuturus  esset  recte  loqui  cupidos,  illud  tamen  scientes,  nisi, 
quantum  ipse  adiuuaret,  recte  nos  non  esse  locuturos.  recte 
autem  est  ueraciter  atque  congruenter  nihil  audacter  refellendo, 

10  nihil    temere    adfirmando,    dum    adhuc    dubium    est,    uemm 

falsumne  sit,  siue  fidei  siue  scientiae  christianae,  quod  autem 

doceri  potest,  uel  rerum  ratione  apertissima  uel  scripturarum 

auctoritate  certissima  sine  cunctatione  adserendo. 

Ac  primum  illud  uideamus,  quod  scriptum  est:  flauit  uel 

15  sufflauitinfaciem  eius  flatum  uitae.  nonnulli  enimcodices 
habent:  spirauit  uel  inspirauit  in  faciem  eius.  sed  cum 
graeci  habeant  sv«<po7]<3sv,  non  dubitatur  flauit  uel  sufflauit 
esse  dicendum.  quaerebamus  autem  in  superiore  sermone  de 
manibus  dei,  cum  homo  de  limo  formatus  cogitaretur;  quid  ergo 

so  nunc  dicendum  est  in  eo  quod  scriptum  est:  sufflauit  deus, 
nisi  quia  sicut  non  manibus  corporis  finxit,  ita  nec  faucibus 
labiisue  sufflauit? 

Uerum  tamen  hoc  uerbo  scriptura  in  quaestione  difficillima 
plurimum  nos,  quantum  opinor,  adiuuit. 

25  2.  Nam  cum  quidam  ex  hoc  uerbo  crediderint  aliquid  esse 
animam  de  ipsa  substantia  dei,  id  est  eiusdem  naturae,  cuius 
ille  est,  hoc  ideo  putantes,  quia  cum  homo  sufflat,  aliquid  de 

1  uinam  S  2  proposuemus  P  proposnimus  RCbd  3  qnatum  E 
diximus  Rb  8  adiubaret  El  adiuuauerit  S  rectae  R  nos  om.  EPRbd 
loqnitnros  P  loquuturos  R  9  est  autem  PRSbd  10  taemere  P 

11  falsumue  b  13  concertissima  E         adserendo  El  adserendum  S 

15  sufiauit  E        17  greci  SRC  habent  PRC         evecpuoYjoev  EPR 

TjvquwoTjcniv  (8.  I.  add.  m.  1  eneo  y.  sesen)  C  svecpior^otv  S  «poor^/aoe  b 
suflauit  EP        18  superiori  R2bd         20  suflauit  EP  deus  om.  Rl 

21  corporeis  b  22  labiisque  PRbd  suflanit  EP  24  adinuat  Sbd 
27  snflat  EP 


202  S.   Aureli   Augustini 

se  ipso  eicit  in  flatu,  hinc  potius  admonendi  sumus  hanc. 
inimicam  fidei  catholicae  reprobare  sententiam.  nos  enim  credi- 
mus  dei  naturam  atque  substantiam,  quae  in  trinitate  creditur  a 
multis,  intellegitur  a  paucis,  omnino  esse  incommutabilera. 
porro  autem  animae  naturam  uel  in  deterius  uel  in  melius  5 
commutari  posse  quis  ambigit?  ac  per  hoc  sacrilega  opinio 
est  eam  et  deum  credere  unius  esse  substantiae.  quid  enim 
hoc  modo  aliud  quam  et  ille  commutabilis  creditur?  creden- 
dum  itaque  est  et  intellegendum  neque  ullo  modo  dubitandum, 
quod  recta  fides  habet,  animam  sic  esse  a  deo  tamquam  rem,  10 
quam  fecerit,  non  tamquam  naturae,  cuius  ipse  est,  siue  ge- 
nuerit  siue  quoquo  modo  protulerit. 

3.  Et  quomodo,  inquiunt,  scriptum  est:  sufflauit  in  faciem 
eius,   et    factus   est  homo   in   animam  uiuam,   si  non 
anima  dei  pars  est  uel  dei  omnino  substantia?  immo  uero  ex  15 
hoc  uerbo  satis  adparet  ita  non  esse.  cum  enim  homo  sufflat, 
anima  utique  ipsa  subiacentem  sibi  naturam  corporis  mouet 
et  de  illa,  non  de  se  ipsa  flatum  facit;  nisi  forte  isti  tam 
tardi   sunt,   ut  nesciant  isto   reciproco   halitu,  quem  de  hoc 
aere  circumfuso  ducimus  et  reddimus,  fieri  etiam  flatum,  cum  20 
uoluntate  sufflamus.  quodsi  etiam  non  ex  hoc,  qui  forinsecus 
adiacet,    accepto    et   reddito,   sed   ex   ipsius   nostri    corporis 
natura,  qua  constat,  sufflando  aliquid  eiceremus,  non  eadem 
natura  est  corporis  et  animae:  quod  et  ipsi  utique  consentiunt. 
quapropter  etiam  sic  aliud  est  animae  substantia,  qua  corpus  35 
regit  et  mouet,  aliud  flatus,  quem  regendo  et  mouendo  facit 
de  corpore  sibi  subdito,  non  de  se  ipsa,  cui  corpus  est  sub- 

1  aramonendi  PR     2  cap.  I  E     5  in  fin.  8.  I  m.  1  R     6  ambiget  S 

5  opinio  b       7  est  8.  I.  m.  1  R  esse  P1       11  naturae]  de  natura  Sbd 

natura  R  natnrae  (e  exp.  m.   1)  P  est  ipse  bd         12  quoq;  Rl 

18  suflauit  EP         16  suflat  EP         18  ipsa  om.  Pl  sufflatum  S 

t 
isti  forte  PRbd  19  i.so  (p  eras.)  R  alitu  E^S1  21  uolum- 

tate  E1  suflamus  EP  hoc]  hoc  aere  Rbd  22  &  accepto 

(*  8.  I  m.  1)  R         23  snflando  EP         eiecerimus  S        24  est  ante 

eadem  b      25  cap.  II  E       sic]  si*  R        qua]  qua»  R  quae  bd      26  et 

ante  mouendo]  uel  PSbd      27  ipso  S 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   VII.  203 

ditum.  cum  itaque  longe  quidem  inconparabili  modo  sed 
tamen  anima  regat  subditum  corpus  et  deus  subditam  crea- 
turam,  cur  noa  potius  intellegatur  de  subiecta  sibi  creatura 
fecisse  deus  animam  in  eo,  quod  sufflasse  dictus  est,  quando- 

5  quidem  ipsa  anima,  quamuis  corpori  suo  non  ita  dominetur 
ut  deus  uniuersitati,  quam  condidit,  tamen  eius  motu,  non  de 
sua  substantia  flatum  facit? 

Possemus  quidem  dicere  nec  ipsum  dei  flatum  esse  animam 
hominis,  sed  deum  sufflando  fecisse  animam  in  homine;  sed 

10  ne  putentur  meliora  quae  fecit  uerbo  quam  quod  fecit  flatu, 
quia  et  in  nobis  melius  est  uerbum  quam  flatus,  nihil  est 
interim  secundum  supra  dictam  rationem,  cur  animam  ipsam  fla- 
tum  dei  dicere  dubitemus,  dum  intellegatur  non  esse  dei  natura 
atque  substantia,  sed  hoc  ipsum  esse  sufflare,  quod  est  flatum 

15  faoere,  quod  autem  flatum  facere,  hoc  animam  facere.  cui 
sententiae  congruit  quod  per  Esaiam  dicit  deus:  spiritus 
enim  a  me  procedet,  et  flatum  omnem  ego  feci;  nam 
non  quemlibet  flatum  corporeum  eum  dicere  sequentia  docent. 
cum  enim  dixisset:  omnem  flatum  ego  feci,  et,  propter  pec- 

*>  catura,  inquit,  pusillum  quid  contristaui  eum  et  per- 
cussi  eum.  quid  ergo  dicit  flatum  nisi  animam,  quae  propter 
peccatum  percussa  et  contristata  est?  quid  igitur  est:  omnem 
flatum  ego  feci,  nisi:  omnem  animam  ego  feci? 

4.  Si  ergo  deum  diceremus  tamquam  corporei  mundi  huius 

25  animam,  cui  mundus  ipse  esset  tamquam  corpus  unius  ani- 
mantis,  recte  non   eum   diceremus  sufflando  fecisse  animam 

16  Es.  57,  16.  17 

1  incorporabili  S  4  deum  (m  corr.  m.  1  ex  s)  E  suflasse  EP 
dictum  sit  £  dictus  sitfe  6  corpori  (i  ex  e  m.  1)  R  8  Posemus  Pl 
9  suflando  EP  10  putetur  S  quae]  quaeq'  S  quae  fecisse  S  llfla- 
tum  E1  12  a  uoce  supra  dictam  inc.  cap.  III  E       ipsu  S       dei 

flatum  PRSbd  14  atque]  absque  P  suflare  El  15  quod  autem— 
facere  om.  b  hoc]  hoc  5  6  16  isaiam  (a  in  ras.)  P,d  18  eum 
om.  ESb  dici  S  20  inquid  ElPxR  21  quid  (i  supra  o  w.  1  pos.)  S 
24  cap.  II II  E         25  unius]  ipsius  b  amantis  E         26  rectae  R 

suflando  EP 


204  S.   Aureli   Augustini 

hominis,  nisi  corpoream  de  isto  aere  subiacente  sibi  ex  cor- 
pore  suo,  non  tamen  quod  dedisset  sufflando  de  se  ipso  dedisse 
putare  deberemus,  sed  ita  de  sibi  subiecto  aere  corporis  sui, 
sicut  anima  de  huiusmodi  re  similiter  adiacente,  hoc  est  de 
corpore,  non  de  se  ipsa  flatum  facit.  nunc  uero  quia  non  5 
tantummodo  mundi  corpus  deo  esse  subditum  dicimus,  sed 
illum  esse  supra  omnem  creaturam  siue  corporalem  siue 
spiritalem,  nec  de  se  ipso  nec  de  corporeis  elementis  cre- 
dendus  est  animam  fecisse  sufflando. 

5.  Utrum  autem  ex  eo,  quod  omnino  non  erat,  id   est  ex  10 
nihilo,   an   ex   aliqua  re,   quae   iam   ab  illo  facta  spiritaliter 
erat,  sed  anima  nondum  erat,  merito  quaeri  potest.    si  enim 
deum  adhuc  aliquid  ex  nihilo  creare  non  credimus,  posteaquam 
creauit    omnia    simul,    et    ob   hoc   a   consummatis    omnibus 
operibus   requieuisse    credimus,    quae    inchoauit   facere,    ut,  « 
quidquid  deinde  faceret,  ex  his  faceret,  non  uideo,  quemad- 
modum  intellegamus  adhuc  eum  ex  nihilo  animas  facere.    an 
dicendum    est   eum  in  illis  quidem   operibus   primorum  sex 
dierum  fecisse  diem  iilum  occultum  ac,  si  hoc  potius  credi 
oportet,  spiritalem  atque  intellectualem  naturam,  scilicet  uni-  20 
tatis  angelicae,  et  mundum,  id  est   caelum  et  terram,  atque 
in   illis   iam   extantibus    naturis    rationes    creasse    futurarum 
aliarum  naturarum,  non  ipsas  naturas?   alioquin   si  iam  ibi 
creatae  essent,  sicut  erant  futurae,  non  adhuc  essent  futurae. 
quod  si  ita  est,  nondum  erat  in  conditis  rebus  animae  humanae  25 
ulla  natura  et  tunc  esse  coepit,  cum  eam  deus  sufflando  fecit 
atque  indidit  homini. 

1  8ubiacentem  S  sufeUceote  subiacente  E  2  dedisset]  fecisset  de- 
disset  PB  fecisset  dedissetque  bd  suflando  EP  3  deberemus]  deue- 
remus  uideremus  P  deberemus  uj<}eTemij§  (del.  m.  1)  B  6  se  om.  B 
8  corpore  El  elimentis  S  9  suflando  EP  10  cap.  V  E  11  qujae 
(i  exp.  m.  1)  P  13  aliquid  adhuc  S  14  a  om.  b  16  quicquid  E2B 
quemammodum  EPB  17  cap.  VI  E  19  illum  diem  PBbd  ac] 
hac  B  21  mundi  6  22  exstantibus  PBd  raciones  B  23  aliarum 
om.  P1  naturarum  om.  PBd  post  alioquin  4 — 5  litb  er.  B 

24  creatae    (e    fin.  s.  I.  add.   m.  1)  E  adliuc  (u  ex  o  m.  1)  E 

26  cepit  S        suflando  EP 


de    Gencsi   a  d   litteram   lib.    VII.  205 

Sed  non  ideo  quaestio  sublata  est,  qua  quaeritur  adhuc, 
utrum  eam  naturam,  quae  anima  dicitur  et  antea  non  erat, 
ex  nihilo  creauerit,  tamquam  ipse  flatus  eius  non  ex  aliqua 
substantia   subiacente   factus   sit,    sicut  de   flatu   dicebamus, 

5  quem  facit  anima  ex  corpore  suo,  sed  omnino  ex  nihilo  tuncv 
factus   sit  flatus,   cum   deus  flare  uoluit,   idemque    hominis 
anima  factus  sit:  an  uero  iam  erat  aliquid  spiritale,  quamuis 
hoc,  quidquid  erat,  nondum  animae  natura  erat,  atque  ex  hoc 
factus   sit  flatus   dei,   quae   natura  esset  animae,   sicut  nec 

10  corporis  humani  natura  iam  erat,  antequam  deus  eam  de  limo 

terrae  uel  puluere  formauisset.   non  enim  caro  humana  erat 

puluis   aut  limus,    sed   tamen  aliquid  erat,  unde  illa  fieret, 

quae  nondum  erat. 

6.  Num  ergo  credibile  est  in  primis  illis  sex  dierum  ope- 

15  ribus  deum  condidisse  non  solum  futuri  corporis  humani 
causalem  rationem  uerum  etiam  raateriem,  de  qua  fieret,  id 
est  terram,  de  cuius  limo  uel  puluere  fingeretur,  animae 
autem  solam  ibi  condidisse  rationem,  secundum  quam  fieret. 
non  etiam  quandam  pro  suo  genere  materiam,  de  qua  fieret? 

ao  si  enim  quiddam  incommatabile  esset  anima,  nullo  modo  eius 
quasi  materiem  quaerere  deberemus;  nunc  autem  mutabilitas 
eius  satis  indicat  eam  interim  uitiis  atque  fallaciis  deformem 
reddi,  formari  autem  uirtutibus  ueritatisque  doctrina,  sed  in 
sua  iam  natura,  qua  est  anima,  sicut  etiam  caro  in  sua  natura, 

85  qua  iam  caro  est,  et  salute  decoratur  et  morbis  uulneribusque 
foedatur.  sed  sicut  haec  excepto,  quod  iam  caro  est,«in  qua 
natura  uel  proficit,  ut  pulchra,  uel  deticit,  ut  deformis  sit, 
habuit  etiam  materiem,  id  est  terram,  de  qua  fieret,  ut  omnino 

2  dicitur  (di  ex  du  m.  1)  E      3  tamquam  (tam  s.  I.  vi.  1)  E     5  om- 

uit 

nino  (o  fin.  8.  I.  m.  1)  R  6  uol*#*  R  7  anima]  flatus  anima  b 

8  quicquid  E*R      erat^w.  8.  I.  m.  1  R      qaae  atque  (quae  del.  m.  1)  P 

9  factus  (actu  s.  I.  m.  1)  R  sit  factus  S  flatus]  flatus  sit  flatus  R 
animae  (mae  s.  I.  m.  1)  R  11  formasset  Rbd  14  cap.  VII  E 
15  solam  S  20  a  uoce  si  incip.  cap.  VIII  E  21  materiam  d  que- 
quaeremus  JP1  24  quae  JB  25  qua]  quia  S  iam  om.  S  uulne- 
ribus  quae  R    26  faedatur  E  fedatur  Sb    -27  uti  pulchra  P      sit]  sic  b 


206  S.    Aureli    Augustini 

caro  esset :  sic  fortasse  potuit  et  anima,  antequam  ea  ipsa 
natura  fieret,  quae  anima  dicitur,  cuius  uel  pulchritudo  uirtus 
uel  deformitas  uitium  est,  habere  aliquam  materiem  pro  suo 
genere  spiritaleni,  quae  nondum  esset  anima,  sicut  terra,  de 
qua  caro  facta  est,  iam  erat  aliquid,  quamuis  non  erat  caro.   5 

Sed  enim  terra  inplebat  mundi  infimam  partem,  antequam 
de  illa  corpu3  hominis  fieret,  conferens  uniuerso  totum  suum, 
ut,  etiamsi  nulla  ex  ea  caro  fieret  animantis  cuiusquam. 
specie  tamen  sua  mundi  fabricam  molemque  conpleret,  secun- 
dum  quam  dicitur  mundus  caelum  et  terra.  10 

7.  At  uero  illa  spiritalis  materies,  si  fuit  ulla,  unde  anima 
fieret,  uel  si  est  ulla,  unde  animae  fiunt,  quid  ipsa  est?  quod 
nomen,  quam  speciem,  quem  usum  in  rebus  conditis  tenet? 
uiuit,  an  non?  si  uiuit,  quid  agit?  quid  confert  uniuersitatis 
effectibus?  beatamne  uitam  gerit,  an  miseram,  an  neutram?  15 
uiuificat  aliquid?  an  ab  hoc  etiam  opere  uacat  et  in  quodam 
secreto  uniuersitatis  otiosa  requiescit  sine  uigili  sensu  motuque 
uitali?  si  enim  nulla  prorsus  adhuc  uita  erat,  quomodo  esset 
uitae  futurae  quaedam  incorporea  nec  uiua  materies?  aut 
falsum  est  aut  nimis  latet.  si  autem  iam  uiuebat  nec  beate  20 
nec  misere,  quomodo  rationalis  erat?  quodsi  tunc  rationalis 
facta  est,  cum  ex  illa  materie  natura  humanae  animae  facta 
est,  inrationalis  ergo  uita  materies  erat  animae  rationalis,  id 
est  humanae?  quid  ergo  inter  illam  pecorisque  distabat?  an 
rationalis  erat  iam  possibilitate,  nondum  facultate?  si  enim  25 
uidemus  infantilem  animam,  iam  utique  hominis  animam,  nondum 
coepisse  uti  ratione  et  tamen  eam   rationalem  iam  dicimus, 

2  uirtus  (r  ex  s  m.  2)  R  3  deformitas  (de  8.  I.  m.  1)  E  mate- 
riam  PBbd  6  cap.  VIIII  E  Sed]  Si  b  enim]  enim  iam  bd 
7  illa  (a  ex  0  m.  1)  B  9  conpleret  El  10  ter^terra  P        12  si 

om.  El  alt.  est  om.  B1  13  a  uoce  quam  inc.  cap.  X  E  15  an 
miseram]  ac  miseram  S  16  ab  (a  ex  0  m.  1)  S  ob  b  19  uite  S 
20  beat«e  (a  er.)  E  21  miser»e  (a  er.)  E  quomomodo  E  ratio- 
nabilis  Pl  rationa#«lis  B  rationa**lis  B  22  materiae  PBSb  24  quid 
(i  ex  0  m.  1)  B  illa  Ex  26  infantelem  Bl  27  caepisse  S  rati- 
onem  8       rationabilem  eam  iam  dicimus  S        iam]  ut  B  om.  Pbd 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    VII.  207 

cur  non  credatur  sic  in  illa  niaterie,  de  qua  facta  est,  quietum 

fuisse  motum  etiam  sentiendi,  sicut  in  ista  infantili,  quae  iam 

certe  anima  est  hominis,  quietus  est  adhuc  motus  ratiocinandi? 

8.  Nam  si  iam  beata  erat  uita,  de  qua  facta  est  hominis 

6  anima,  deterius  ergo  facta  est,  et  ideo  non  iam  illa  materies 
huius,  sed  illius  ista  defluxio  est.  nam  materies  aliqua  cum 
formatur,  praesertim  a  deo,  in  melius  sine  dubitatione  for- 
matur.  sed  etiam  si  cuiusquam  in  aliqua  beatitudine  factae  a 
deo   uitae  defluxio   anima  humana  posset  intellegi,   nec  sic 

io  credenda  erat  esse  coepisse  in  aliquo  actu  meritorum  suorum, 
nisi  ex  quo  propriam  coepit  agere  uitam,  dum  anima  facta 
est  animans  carnem  et  eius  sensibus  uelut  nuntiis  utens 
atque  in  se  ipsa  se  uiuere  sentiens  sua  uoluntate,  intellectu, 
memoria.  si  enim  est  aliquid,  unde  istam  defluxionem  formatae 

i5  carni    deus    inspiraret,    tamquam    sufflando    animam   faciens, 

idemque  beatum  est,  nullo  modo  mouetur  aut  mutatur  aut 

amittit  aliquid,  cum  hoc  ab  eo  defluit,  unde  anima  fit.  non 

est  enim  corpus,  ut  tamquam  exhalando  minuatur. 

Si  autem  anima  inrationalis  materies  est  quodammodo,  de 

20  qua  fit  anima  rationalis,  id  est  humana,  rursus  quaeritur, 
etiam  ipsa  inrationalis  unde  fiat,  quia  et  ipsam  non  facit 
nisi  creator  omnium  naturarum.  an  illa  de  materie  corporali? 
cur  non  ergo  et  ista?  nisi  forte  qupd  uelut  gradatim  fieri 
conceditur  conpendio   posse   deum  facere  quisquam  negabit. 

85  proinde  quaelibet  adhibeatur  interpositio,  si  corpus  est  materies 
animae  inrationalis  et  anima  inrationalis  est  materies  animae 
rationalis,  procul  dubio  corpus  est  materies  animae  rationalis. 
quod  neminem  umquam  scio  ausum  esse  sentire,  nisi  qui  et 
ipsam  animam  nonnisi  in  genere  alicuius  corporis  ponit. 

1  credatur  4fc&t?r  -P1  *n  ow«  -#l  materie?  E  materiae  Sl  ma- 
teriae  P  facta  est]  facta  est  anima  PBbd  8  fact&e  (s  l.  m.  2  aJ 
a)  E  facta*  B  9  deflixo  JS1  possit  8  13  adque  E^S*  intel- 
lecta  P  15  auflando  E  17  demfluit  E  cum  uoce  non  incipit  cap. 
9  in  bd  18  exalando  ^.Rfl  19  cap.  XI  E  20  id  est]  id6m  (corr. 
m.  1)  8      22  materiae  PS      28  uelud  Sl      24  negauit  El  negabat  Sl 

25  qualibet  PBl    27  procul— rationalis  om.  S    29  alicuique  (corr.  m.  1)  P 


208  S.   Aureli   Augustini 

Deinde  cauendum  est,  ne  quaedam  translatio  animae  fieri  a 
pecore  in  hominem  posse  credatur  —  quod  ueritati  fideique 
catholicae   omnino   contrarium   est   —    si    concesserimus   in- 
rationalem  animam  ueluti  materiem  subiacere,  unde  rationalis 
anima  fiat.    sic  enim  liet,  ut,  si  haec  in  melius  commutata  5 
erit  hominis,  illa  quoque  in  deterius  commutata  sit  pecoris. 
de  quo  ludibrio  quorundam  philosophorum  etiam  eorum  posteri 
erubuerunt  nec  eos  hoc  sensisse,  sed  non  recte  intellectos  esse 
dixerunt.  et  credo  ita  esse,  uelut  si  quisquam  etiam  de  scrip- 
turis  nostris  hoc  sentiat,  ubi  dictum  est:  homo  in  honore  10 
positus  non    intellexit;   conparatus   est  pecoribus  in 
sensatis  et  similis  factus  est  eis,  aut  ubi  item  legitur: 
ne   tradideris   bestiis  animam  confitentem  tibi.  neque 
enim  non  omnes  haeretici  scripturas  catholicas  legunt  nec  ob 
aliud   sunt  haeretici,   nisi   quod   eas   non   bene  intellegentes  15 
suas  -falsas  opiniones  contra  earum  ueritatem  peruicaciter  ad- 
serunt.  sed  quoquo  modo  se  habeat  uel  non   habeat  opinio 
philosophorum  de  reuolutionibus  animarum,  catholicae  tamen 
fidei  non  conuenit  credere  animas  pecorum  in  homines   aut 
hominum  in  pecora  transmigrare.  ao 

10.  Fieri  sane  homines  uitae  genere  pecoribus  similes  et 
ipsae  res  humanae  clamant  et  scriptura  testatur.  unde  est 
illud,  quod  commemoraui:  homo  in  honore  positus  non 
intellexit;  conparatus  est  iumentis  insensatis  et  si- 
milis   factus   est  eis,   sed   in  hac   uita   utique,  non  post  ** 

10  Ps.  48,  18      13  Ps.  73,  19 

1  cap.  XII  E  3  concesseremus  J?1  6  erit]  fuerit  b  7  quorumdam  R 
phylosophorum  PR  8  rectae  R  esse  se  (se  exp.  m.  1)  S  9  etiam 
om.  S         scribturis  E         11   positus]  cum  esset  S  peccoribus  S 

12  eis]  illia  S  legitur  (e  ex  i  m.  1)  R  13  tradideris  dne  b  ani- 
mas  ES  confitentes   ES  confidentem    P  14    heretici   ESR 

15  bene]  recte  E2PSbd  rectae  R  16  opiniones  El  opinationes  E* 

peruicaciter  (*.  I.  m.  2  a*  fi)  E  17  uel]  uelut  S  18  phylosophorum  PR 
19  peccorum  S  21  cap.  XIII  .E  uitae  genere]  uita  non  genere  S 
22  scribtura  E  scripturae  PRbd  testantur  PRbd  25  eis  m.  2  exp. 
et  illis  superscr.  E 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    VII.  209 

mortem.  proinde  uel  talibus  bestiis  nolebat  in  potestatem  dari 
animam  suam,  qui  dicebat:  ne  tradideris  bestiis  animam 
confitentem  tibi  —  quales  cauendos  significat  dominus,  ubi 
dicit    eos   indutos    uestitu    ouium,   intus   autem   esse   lupos 

5  rapaces  —  uel  ipsi  diabolo  et  angelis  eius;  nam  et  ille  dictus 
est  et  leo  et  draco. 

Quid  enim  adferunt  argumenti  philosophi,  qui  putant  homi- 
num  animas  in  pecora  uel  pecorum  in  homines  post  mortem 
posse  transferri?  hoc  certe,  quod  morum  simUitudo  ad  id  trahat, 

10  uelut  auaros  in  formicas,  rapaces  in  miluos,  saeuos  ac  super- 
bos  in  leones,  sectatores  inmundae  uoluptatis  in  sues  et  si  qua 
similia.  haec  quippe  adserunt  nec  adtendunt  per  hanc  rationem 
nullo  modo  fieri  posse,  ut  pecoris  anima  post  mortem  in 
hominem  transferatur.  nullo  modo  enim  porcus  similior  erit 

i6  homini  quam  porco;  et  cum  mansuescunt  leones,  canibus  uel 
etiam  ouibus  fiunt  similiores  quam  hominibus.  cum  igitur  a 
pecorum  moribus  pecora  non  recedunt  et  quae  aliquantulum 
ceteris  dissimilia  fiunt,  similiora  sunt  tamen  suo  generi  quam 
humano  longeque  plus  ab  hominibus  quam  a  pecoribus  diffe- 

so  runt,  numquam  erunt  hominum  animae  istae,  si  ea,  quae 
similiora  sunt,  trahunt.  si  autem  hoc  argumentum  falsum  est, 
quomodo  erit  uera  illa  opinio,  quandoquidem  nihil  aliud  adferunt, 
quo  etiamsi  non  uera,  saltem  uerisimilis  habeatur?  unde  pro- 
cliuius  et  ipse  crediderim,  quod  etiam   eorum  posteri   secta- 

26  tores,  illos  homines,  qui  haec  primitus  in  suis  libris  posuerunt, 

3  cf.  Matth.  7,  15      6  cf.  Ps.  90,  13 

1  bestibus  b  2  animas  confitentes  S;  sed  ef.  208y  13  3  ca- 

uendos  F1  dominus  significat  PBSbd  4  esse  lupos]  sunt  lupi  S 
5  diabulo  jR1        dicturus  P         6  et  ante  leo  om.  d        dracho  EXPB 

7  asserunt  argumentis  (in  ras.)  B      phylosophi  P      animas  hominum  b 

8  pe^corum  S     9  id]  it  Bl      10  milbos  E1     11  lesiones  (m.  1  exp.)  P 

or 

12  hoc  b  adserunt]  afferunt  d  14  homine  B  porcus]  pecus  (corr, 
m.  1)  B  pecus  b  16  similes  S  20  erant  El  iste.  B  q;  Sl 
21  simeliora  P  sunt]  sint  PBlSbd  22  illa  uera  bd  23  quod  S 
saltim  S       ueresimilis  Bl        habebatur  E       proclibius  P       25  hoc  b 

XXVIII.  Aug.  sect.  HI  pars  1.  14 


210  S.   Aureli   Augustini 

in  hac  uita  potius  intellegi  uoluisse  quadam  peruersitate 
morum  ac  turpitudine  homines  pecorum  similes  fieri  ac  sic 
quodam  modo  in  pecora  commutari,  ut  hoc  dedecore  obiecto 
eos  a  cupiditatum  prauitate  reuocarent. 

11.  Nam  illa,  quae  feruntur  accidisse.  ut  quidam  quasi  5 
recordarentur  in  quorum  animalium  corporibus  fuerint  aut 
falsa  narrantur  aut  ludificationibus  daemonum  hoc  in  eorum 
animis  factum  est.  si  enim  contingit  in  somnis,  ut  fallaci 
memoria  quasi  recordetur  se  homo  fuisse,  quod  non  fuit,  aut 
egisse,  quod  non  egit,  quid  mirum,  si  quodam  dei  iusto  10 
occultoque  iudicio  sinuntur  daemones  in  cordibus  etiam  uigi- 
lantium  tale  aliquid  posse? 

Manichaei  autem,  qui  se  christianos  uel  putant  uel  putari 
uolunt,   in   hac   opinione   translationis   uel    reuolutionis    ani- 
marum  eo  sunt  illis  gentium  philosophis  uel  si  qui  alii  uani  15 
homines   hoc  putant  deteriores   et  detestabiliores,   quod  illi 
anlmae  naturam  a  dei  natura  discernuut,  isti  autem,  cum  aliud 
nihil  dicant  esse  animam  quam  ipsam  dei  substantiam  atque 
id  omnino,   quod   deus   est,   non  trepidant  eam  tam  turpiter 
commutabilem   dicere,   ut  nullum   sit  herbae   seu    uermiculi  «0 
genus,   ubi   eam   non   esse   conmixtam   uel  quo   reuolui  non 
posse  mirabili   opinentur  insania.   qui   tamen   si  remotis   ab 
animo  suo  rerum  obscurissimarum  quaestionibus,  quas  carnali 
corde   uersantes   necesse   est  ut  in   opiniones  falsas,   noxias 
monstrosasque  labantur  et  prouoluantur,  unum  illud  firmissime  « 
teneant,  quod  omni  animae  rationali  sine  ullius  disputationis 
ambagibus  naturaliter  et  ueraciter  insitum  est,  esse  omnino 

1   intellegi]    intellexisse   S  uoluisse    om.   S  2    ac]    aut   S 

fieri  similes  b  4  a]  et  P  a  in  ras.  R  5  cap.  XIIII  E  6  quod  in 
quorundam  animalium  b         fierint  S  8  contigit  PRl        sonmiis  b 

9  fuisse  quod]  fuisse  quo  S  11  demones  S         13  manichei  EPR8 

putare  R  15  phylosophis  PR  16  hic  (supra  i  add.  m.  1  0)  R 

putent  Rbd  17  discernant  S  18  adque  ElP  20  haerbe  S  21  com- 
mixtam  E  permixtam  PRbd  22  possit  £  28  questionibus  S  25  mon- 
struosasque  SR2  firmissimae  RR  25  disputationib ;  Rl  27  an- 
bagibus  S 


de    Genesi    ad   litteram   lib.   VII.  211 

incommutabilem  et  incorruptibilem  deum,  tota  eonim  mille- 
formis  fabula  repente  dilabitur,  quam  in  suis  uanis  ac  sacri- 
legis  mentibus  nonnisi  de  dei  turpissima  mutabilitate  pin- 
xerunt. 

5      Non   est  igitur  materies   animae   humanae  nec  anima  in- 
ratiocalis. 

12.  Quid  ergo  est,  unde  anima  flatu  dei  facta  est?  an 
corpus  aliquod  erat  terrenum  quidem  et  humidum?  nullo 
modo;  hinc  enim  potius  caro  facta  est.    nam  quid  aliud  est 

io  limus   quam   terra  humida?   nec   humore    solo    anima   facta 

credenda  est  quasi  caro  de  terra,  anima  de  aqua.  nimis  enim 

absurdum  est  inde  factam  putare  animam  hominis,  unde  facta 

est  caro  piscis  et  uolucris. 

Ergo  fortassis  ex  aere?   huic   enim  elemento  etiam  flatus 

15  conpetit;  sed  noster,  non  dei.  unde  supra  diximus  hoc  potuisse 
congruenter  putari,  si  animam  mundi  tamquam  unius  maximi 
animantis  deum  crederemus,  ut  ita  eam  flauerit  de  aere  cor- 
poris  sui.  sicut  flat  nostra  de  sui.  cum  uero  deum  esse  constet 
supra   omne   mundi    corpus  et  supra  omnem  spiritum,  quem 

20  creauit,  inconparabili  omnino  distantia,  quomodo  id  recte  dici 
potest?  an  forte  quanto  magis  deus  uniuersae  creaturae  suae 
praesens  est  omnipotentia  singulari,  tanto  magis  potuit  ex 
aere  flatum  facere,  quae  anima  hominis  esset?  sed  cum  anima 
non  sit  corporea,  quidquid  autem  ex  mundi  corporeis  elementis 

25  fit,  corporeum  sit  necesse  est  inque  mundi   elementis  etiam 

1  mille  formis  PRSd  2  repeten  te  P  repetente  R  delabitur  S 
3  pinxerunt  (*.  I.  add.  m.  2  al  fin.)  E  finierunt  pinxenjnt  (del.  m.  1)  P 
finxerant  RSbd  5  cap.  XV  E         nec  om.  d  7  est  ergo  PRbd 

flatus  E{P  8  quide*  E1  9  nam  quid]  numquid  b  10  humore]  bu- 
more  (h  del.  m.  1)  E  umore  P  de  humore  d  sola  b  11  anima]  et 
anima  PRSbd  a  nimis  ine.  cap.  XVI  E  16  maxime  b  17  dm  ex 
dnm  P         ut  ita]  uti  b  eum  S        20  quomodo  (mo  *.  I.  m.  1)  R 

21  suae  creaturae  bd  in  tng.  add.  est  scholion:  Sic"  hipacius  et  heraclitus 
senserunt  fortasse  a  m.  1  R  28  cap.  XVII  E  24  quicquid  E2R 
corporeis]  corpore'jhis  (h  add.  m.  1)  R  corp.  elem.  fit  duplic.  pos. 

alt.  del.  m.  1  S        25  sitj  esse  b  inque]  inquae  EPR  in  quibus  b 

inquem  (sed  e  m.  1  mut.  in  i  et  bus  s.  I.  add.)  S 

U* 


212  S.   Aureli   Augustini 

aer  iste  numeretur,  nec  si  de  puri  illius  caelestisque  ignis 
elemento  facta  anima  diceretur,  credi  oporteret.  omne  quippe 
corpus  in  omne  corpus  posse  mutari  non  defuerunt  qui  ad- 
sererent;  corpus  autem  aliquod,  siue  terrenum  siue  caeleste, 
conuerti  in  animam  fierique  naturam  incorpoream  nec  quem-  5 
quam  sensisse  scio  nec  fides  habet. 

13.  Deinde  —  si  non  est  contemnendum,  quod  medici  non 
tantum  dicunt,  uerum  etiam  probare  se  adfirmant  —  quamuis 
omnis  caro  terrenam  soliditatem  in  promtu  gerat,  habet  tamen 
in  se  et  aeris  aliquid,  quod  et  pulmonibus  continetur  et  a  10 
corde  per  uenas,  quas  arterias  uocant,  diffunditur;  et  ignis 
non  solum  feruidam  qualitatem,  cuius  sedes  in  iecore  est, 
uerum  etiam  luculentam,  quam  uelut  eliquari  ac  subuolare 
ostendunt  in  excelsum  cerebri  locum,  tamquam  in  caelum  cor- 
poris  nostri .  unde  et  radii  emicant  oculorum  et  de  cuius  u 
medio  uelut  centro  quodam  non  solum  ad  oculos,  sed  etiam 
ad  sensus  ceteros  tenues  fistulae  deducuntur,  ad  aures  uide- 
licet,  ad  nares,  ad  palatum,  propter  audiendum,  olfaciendum 
atque  gustandum;  ipsumque  tangendi  sensum,  qui  per  totum 
corpus  est,  ab  eodem  cerebro  dirigi  per  medullam  ceruicis  » 
et  eam,  quae  continetur  ossibus,  quibus  dorsi  spina  conseritur, 
ut  inde  se  tenuissimi  quidam  riuuli,  qui  tangendi  sensum 
faciunt,  per  cuncta  membra  diffundant. 

14.  Cum  igitur  his   quasi  nuntiis  accipiat  aniuia  quidquid 

1  nunieratur  b  2  facto  R  cap.  XVIII  E  3  quicj  E  adsere- 
rent  E1  5  natura  incorporea  El  ne  E  quenquam  S  6  habet] 
hoc  habet  d  9  promptu  ES*bd  10  et  med.  om.  b  in  pulmonibus  Sb 
11  corde  (r  *.  I.  m.  1)  E         12  cuius]  cui**  (us  er.)  R  in  iecore] 

in  iecore  in  cerebro  (in  cerebro  add.  m.  3  in  margine)  E  in  iecore 
in  cerebro  P  in  iecore  et  in  cerebro  b  est  8.  I.  m.  1  JR  post  est 
ras.  (10  litter.)  R  14  cerebri  (pr.  r  m.  2  in  ras.)  E  caelebri  Rl 

cejebri  S  15  gnfle  unde  (m.  1  exp.)  S  16  quedam  S  17  seducun- 
tur  Rl  uidelicet— nares  om.  E1  uidelicet]  scilicet  PRbd  18  et  ad 
nares  E2  19  sensum]  sensum  usum  P,  (post  sensum  ras.  4  litter.)  R 
20  cerebro]  celebro  P  caelebro  R  post  dirigi  inctdcant  dicunt  Sbd 

ceruices  PRX  21  quae]  qui  PRl  conseritur  (tur  in  ras.)  P  22  ribuli  PRl 
riuoli  Sl        tangendo  b      24  cap.  XVIIII E      anima  P      quicquid  E*RS 


de   Genesi   ad  litteram   lib.  VII.  213 

eam  corporalium  non  latet,  ipsa  uero  usque  adeo  aliud  quid- 
dam  sit,  ut,  cum  uult  intellegere  uel  diuina  uel  deum  uel 
omnino  etiam  se  ipsam  suasque  considerare  uirtutes,  ut  ali- 
quid    ueri    certique    conprehendat,   ab   hac   ipsorum    quoque 

5  oculorum  luce  se  auertat  eamque  ad  hoc  negotium  non  tan- 
tum  nullo  adiumento,  uerum  etiam  nonnullo  inpedimento  esse 
sentiens  se  in  obtutum  mentis  adtollat:  quomodo  ex  eo  genere 
aliquid  est,  cum  eiusdem  generis  summum  non  sit  nisi  lumen, 
quod  ex  oculis  emicat,  quo  illa  non  adiuuatur  nisi  ad  corpo- 

10  reas  formas  coloresque  sentiendos  habetque  ipsa  innumerabilia 
longe  dissimilia  cuncto  generi  corporum,  quae  nonnisi  intel- 
lectu  atque  ratione  conspiciat,  quo  nullus  carnis  sensus 
aspirat? 

15.  Quapropter  non   est   quidem   humanae   animae   natura 
i5  nec  de  terra  nec  de  aqua  nec  de  aere  nec  de  igne  quolibet; 

sed  tamen  crassioris  corporis  sui  materiam,  hoc  est  humidam 
quandam  terram,  quae  in  carnis  uersa  est  qualitatem,  per 
subtiliorem  naturam  corporis  administrat,  id  est  per  lucem 
et  aerem.  nullus  enim  sine  his  duobus  uel  sensus  in  corpore 

20  est  uel  ab  anima  spontaneus  corporis  motus.  sicut  autem 
prius  esse  debet  nosse  quam  facere,  ita  sentire  prius  est 
quam  mouere.  anima  ergo  quoniam  res  est  incorporea  corpus, 
quod  incorporeo  uicinum  est,  sicuti  est  ignis  uel  potius  lux 
et  aer,  primitus   agit  et  per  haec  cetera  quae  crassiora  sunt 

25  corporis,  sicuti  humor  et  terra  —  unde  carnis  corpulentia 
solidatur  —  quae  magis  sunt  ad  patiendum  subdita  quam 
praedita  ad  faciendum. 

16.  Non  mihi  ergo  uidetur  dictum:  factus  est  homo  in 

28  Gen.  2,  7 

4  certique  (i  ex  e  m.  1)  E  conpraehendat  EP  hac]  hoc  P 

om.  ES  eras.  E  6  impedimento  E  7  optntu  E  obtutu  P  attolat 
(t  fin.  in  ras.)  P  12  adque  E1  conspiciaut  (n  exp.  m.  1)  S  quod  E 
nnllius  b  13  adspirat  S  14  cap.  XX  E  quidae"  (a  exp.  m.  1)  P 
16  crassioris  (i  fin.  ex  e  m.  1)  jR  18  subtilioris  PEd  amministrat  PE 
21  prius  est  sentire  bd  23  sicut  S  24  cetera  s.  I.  m.  \  E  cetera 
quae]  cetera  cras>ionis  qu$  E    25  sicut  S        umor  ElPE    27  praedi*ta  E 


214  S.  Aureli   Augustini 

animam  uiuam,  nisi  quia  sentire  coepit  in  corpore:  quod 
est  animatae  uiuentisque  camis  certissimum  indicium.  nam 
mouentur  et  arbusta  non  tantum  ui  extrinsecus  inpellente, 
uelut  cum  uentis  agitantur,  sed  illo  motu,  quo  intrinsecus 
agitur  quidquid  ad  incrementum  speciemque  arboris  pertinet,  5 
quo  ducitur  sucus  in  radicem  uertiturque  in  ea,  quibus  constat 
herbae  natura  uel  ligni;  nihil  enim  horum  sine  interno  motu. 
sed  iste  motus  non  est  spontaneus,  qualis  ille,  qui  sensui 
copulatur  ad  corporis  administrationem,  sicut  in  omni  ani- 
malium  genere,  quam  uocat  scriptura  animam  uiuam.  nam  10 
et  nobis  nisi  inesset  etiam  ille  motus,  nec  crescerent  nostra 
corpora  nec  ungues  capillosque  producerent.  sed  si  hoc  solum 
esset  in  nobis  sine  sensu  motuque  illo  spontaneo,  non  dice- 
retur  homo  factus  in  animam  uiuam. 

17.  Proinde,   quoniam   pars   cerebri  anterior,   unde   sensus  « 
omnes  distribuuntur,  ad  frontem   conlocata  est  atque  in  facie 
sunt  ipsa  uelut  organa  sentiendi  —  excepto  tangendi  sensu, 
qui  per  totum  corpus  diffunditur;  qui  tamen  etiam  ipse  ab 
eadem  anteriore  parte  cerebri  ostenditur  habere  uiam  suam, 
quae   retrorsus  per  uerticem   atque    ceruicem    ad    medullam  «° 
spinae,  de  qua  loquebamur  paulo  ante,  deducitur,  unde  habet 
utique  sensum   in  tangendo    et  facies,   sicut  totum   corpus, 
exceptis  sensibus  uidendi,  audiendi,  olfaciendi,  gustandi,  qui 
in  sola  facie  praelocati  sunt  —  ideo  scriptum  arbitror,  quod 
in    faciem    deus   suffiauerit  homini   flatum   uitae,    cum  25 
factus  est  in  animam  uiuam.  anterior  quippe  pars  posteriori 
merito   praeponitur,   quia  et  ista   ducit,   illa  sequitur   et  ab 

10  Gen.  1,  21 

1  caepit  Sl  2  cap.  XXI  E  ,  nam  ex  non  m.  1  R  3  extrinsecus 
(n  s.  I.  m.  1)  R  4  ueluti  bd  5  quicquid  E*RS  6  sucus  (pr.  u 
8up.  eras.  e)  R  succus  d  constant  (n  fin.  s  l.  m.  1)  R  7  erbae  S 
natura  Rl  9   amministrationem   E*PR  omni]   omnium   PRbd 

10  quem  PR  12  sed  om.  E1  13  illo  om.  b  cum  non  incipit  cap. 
XXII  E  14  in  *.  I.  m.  1  R  15  cerebri  (pr.  r  ex  1)  E  18  corpus 
totum  S  19  anteriori  bd  20  retrorsus  El  24  praelocuti  P  25  su- 
flauerit  EPS      27  et  ante  ista  in  ras.  P  om.  S 


de   Genesi   ad   litteram    lib.   VII.  215 

ista  sensus,   ab  illa    motus    est,    sicut    consilium    praecedit 
actionem. 

18.  Et  quoniam   corporalis   motus,   qui   sensum   sequitur, 
sine  interuallis  temporum  nullus  est,  agere  autem  interualla 

&  temporum  spontaneo  motu  nisi  per  adiutorium  memoriae 
non  ualemus,  ideo  tres  tamquam  uentriculi  cerebri  demon- 
strantur:  unus  anterior  ad  faciem,  a  quo  sensus  omnis;  alter 
posterior  ad  ceruicem,  a  quo  motus  omnis;  alter  posterior  ad 
ceruicem,  a  quo  motus  omnis;  tertius  inter  utrumque,  in  quo 

10  memoriam  uigere  demonstrant,  ne,  cum  sensum  sequitur 
motus,  non  conectat  homo  quod  faciendum  est,  si  fuerit 
quod  fecit  oblitus.  haec  illi  certis  indiciis  probata  esse 
dicunt,  quando  et  ipsae  partes  aliquo  adfectae  morbo  uel 
uitio,    cum    defecissent    officia    uel    sentiendi    uel    mouendi 

15  membra  uel  motus  corporis  reminiscendi,  satis  quid  uale- 
rent  singulae  declararunt  eisque  adhibita  curatio  cui  rei 
reparandae  profecerit  exploratum  est.  sed  anima  in  istis 
tamquam  in  organis  agit,  nihil  horum  est  ipsa;  sed  uiuificat 
et  regit  omnia  et  per  haec  corpori  consulit  et  huic  uitae,  in 

so  qua  factus  est  homo  in  animam  uiuam. 

19.  Unde  ergo  sit  ipsa,  id  est  de  qua  uelut  materie  deus 
hunc  flatum  fecerit,  quae  anima  dicitur,  dum  quaeritur,  nihii 
corporeum  debet  occurrere.  sicut  enim  deus  omnem  creaturam, 
sic    anima    omnem    corpoream    creaturam    naturae    dignitate 

85  praecellit.  per  lucem  tamen  et  aerem,  quae  in  ipso  quoque 
mundo  praecellentia  sunt  corpora  magisque  habent  faciendi 
praestantiam  quam  patiendi  corpulentiam,  sicut  humor  et  terra, 


1  praecedet  S  4  nullus — temporum  om  S  6  cum  ideo  incipit  cap. 
XXIII  E  7  omnes  PW  10  uigire  JS1  motus  sequitur  b  12  facit  b 
hoc  b  iili  (8.  I.  add.  m.  2  scilicet  medici)  E  certis  (s  in  ras.)  P 
13  ipse  B  adfectae  E1         16  declararunt  (u  ttup.  e  superacr.  m.l)E 

adhibeta  P  17  profecerit  El  proficerit  S  18  nihil  horum]  nihilorura  S 
19  reget  S  haec]  hanc  S  hoc  bd  21  materiae  ES  23  corpoream  P 
a  uocabulo  sicut  incipit  cap.  XXIIII  E  25  praecellit]  praecedet  S 
27   prestantiam  ES         corpolantiam  £  umor  El 


216  S.  Aureli   Augustini 

tamquam  per  ea  quae  spiritui  similiora  sunt  corpus  administrat. 
nuntiat  enim  aliquid  lux  corporea;  cui  autem  nuntiat,  non 
hoc  est,  quod  illa;  et  haec  est  anima,  cui  nuntiat,  non  illa, 
quae  nuntiat.  et  cum  adflictiones  corporis  moleste  sentit, 
actionem  suam,  qua  illi  regendo  adest,  turbato  eius  tem-  5 
peramento  inpediri  offenditur,  et  haec  offensio  dolor  uocatur. 
et  aer,  qui  neruis  infusus  est,  paret  uoluntati,  ut  membra 
moueat,  non  autem  ipse  uoluntas  est.  et  illa  pars  media  rao- 
tum  membrorum  nuntiat,  ut  memoria  teneatur,  non  ipsa 
memoria  est.  denique,  dum  haec  eius  tamquam  ministeria  10 
uitio  quolibet  seu  perturbatione  omni  modo  deficiunt  desi- 
stentibus  nuntiis  sentiendi  et  ministris  mouendi,  tamquam  non 
habens  cur  adsit  abscedit.  si  autem  non  ita  deficiunt,  ut  in 
morte  adsolet,  turbatur  eius  intentio,  tamquam  conantis 
redintegrare  labentia  nec  ualentis.  et  in  quibus  rebus  turbatur,  15 
inde  cognoscitur  quae  pars  ministeriorum  in  causa  sit,  ut,  si 
potuerit,  mediciua  succurrat. 

20.  Namque  aliud  esse  ipsam,  aliud  haec  eius  corporalia 
ministeria,  uel  uasa  uel  organa  uel  si  quid  aptius  dici  possunt, 
hinc  euidenter  elucet,  quod  plerumque  se  uehementi  cogi-  90 
tationis  intentione  auertit  ah  omnibus,  ut  prae  oculis  patentibus 
recteque  ualentibus  multa  posita  nesciat  et,  si  maior  intentio 
est,  dum  ambulabat,  repente  subsistat,  auertens  utique  im- 
perandi  nutum  a  ministerio  motionis,  qua  pedes  agebantur; 
si  autem  non  tanta  est  cogitationis  intentio,  ut  figat  ambu-  »5 
lantem  loco,  sed  tamen  tanta  est,  ut  partem  illam  cerebri 
mediam    nuntiantem    corporis    motus    non    uacet-  aduertere, 

1  eaque  S  4  adflictiones  El  corporum  S  5  regendo] 

##regendo  (ge  erae.  et  ge  8.  I.  add.  m.  1)  B  7  qui  in  membris  her- 
bis  E1  (in  del.  m.  1,  membris  exp.  m.  3,  herbis  corr.  in  neruis  m.  2) 
8  ipsa  b  motn  S         9  memoria  teneatar]  memorata  teneantar  b 

10  est  in  ras.  P  12  mobendi  P  non  *.  I.  m.  1  B  18  quur  PB 
abscessit  S  14  tamquam]  tamquam  quem  Pl  15  retintegrare  E1 
sedintegrare  S  turbatur]  tur  S  20  hinc  (i  ex  u  m.  1)  E  lucet  S 
se]  si  S  uementi  S  "22  rectae  que  B  rectaeque  S  23  ambulat  8 
repetente  E      24  agebantur]  agitabantur  S     27  ualet  (in  mg.  al  uacet)  b 


de   Genesi   ad  litteram   lib.    VIL  217 

obliuiscitur  aliquando  et  unde  ueniat  et  quo  eat,  et  transit 
inprudens  uillam,  quo  tendebat,  natura  sui  corporis  sana,  sed 
sua  in  aliud  auocata.  quapropter  istas  corporei  caeli  corporeas 
quasdam  particulas,  id  est   lucis  et  aeris,   quae  primae  ex- 

5  cipiunt  nutus  animae  uiuificantis,  eo  quod  incorporeae  naturae 
propinquiores  sunt  quam  humor  et  terra,  ut  ad  earum  pro- 
ximum  ministerium  tota  moles  administretur,  utrum  deus  de 
hoc  circumfuso  et  superfuso  caelo  corpori  uiuentis  miscuerit 
aut  adiunxerit,  an  et  ipsas  de  limo  sicut  carnem  fecerit,  non 

10  est  ad  rem  pertinens  quaestio.  omne  quippe  corpus  in  omne 
corpus  mutari  posse  credibile  est;  quodlibet  autem  corpus 
mutari  posse  in  animam  credere  absurdum  est. 

21.  Quamobrem  nec  illud  audiendum  est,  quod  quidam 
putauerunt,  quintum  quoddam  esse  corpus  unde  sint  animae, 

25  quod  nec  terra  nec  aqua  sit  nec  aer  nec  ignis,  siue  iste 
turbulentior  atque  terrenus,  siue  ille  caelestis  purus  et  lucidus, 
sed  nescio  quid  aliud,  quod  careat  usitato  nomine,  sed  tamen 
corpus  sit.  si  enim  qui  hoc  sentiunt  hoc  dicunt  corpus,  quod 
et  nos,  id    est  naturam    quamlibet   longitudine,    latitudine, 

so  altitudine  spatium  loci  occupantem,  neque  hoc  est  anima 
neque  inde  facta  credenda  est.  quidquid  enim  tale  est,  ut 
multa  non  dicam,  in  quacumque  sui  parte  lineis  diuidi  uel 
circumscribi  potest:  quod  anima  si  pateretur,  nullo  modo 
nosse  posset  tales  lineas,  quae  per  longum  secari  non  queunt, 

25  quales  in  corpore  non  posse  inueniri  nihilominus  nouit. 

18  cf.  Cicer.  Tnsc.  quaest.  lib.  I  17,  41;  De  ciuit.  dei  lib.  XXII 
11,  2  edit.  Migne 

1  obliuiscetur  8  obliuisci**tur  R  2  uillam]  in  illam  b  8  aduocata  8 
5  quod]  quod  in  cor  8  incorpore  E1  incorporaeae  8  6  umor  EXP8 
proximum  om.  P1  7  amministretur  E*PR  8  uiuenti  b  9  ipsa  ElP 
ipsa  E*b  10  questio  8  11  posse  om.  8  credibili  PRl  12  abs- 
surdum  8  13  cap.  XXV  E  nec  illud  in  mg.  addid.  m.  1  P 
14  sit  Pbd  sint  (n  8.  I.  m.  1)  R  anima  bd  16  turbolentior  R*8 
terrae  nus  8  ille  om.  b  19  altitudine  latitudine  8  21  facta 
inde  b  quicquid  E*R8  23  patiretur  P  24  quaeunt  E  25  nihil- 
hominus  8 


218  S.   Aureli   Augustini 

Nec  ipsa  sibi  aliquid  tale  occurrit,  cum  se  nescire  non 
possit,  etiam  quando,  se  ut  cognoscat,  inquirit.  cum  enim  se 
quaerit,  nouit,  quod  se  quaerat;  quod  nosse  non  posset,  si  se 
non  nosset.  neque  enim  aliunde  se  quaerit  quam  a  se  ipsa. 
cum  ergo  quaerentem  se  nouit,  se  utique  nouit  et  omne,  quod  s 
nouit,  tota  nouit .  cum  itaque  se  quaerentem  nouit,  tota  se 
nouit,  ergo  et  totam  se  nouit;  neque  enim  aliquid  aliud,  sed 
se  ipsam  tota  nouit.  quid  ergo  adhuc  se  quaerit,  si  quaerentem 
se  nouit?  neque  enim  si  nesciret  se,  posset  quaerentem  se 
scire  se;  sed  hoc  in  praesenti;  quod  autem  de  se  quaerit,  quid  10 
antea  fuerit  uel  quid  futura  sit  quaerit.  desinat  ergo  nunc 
interim  suspicari  se  esse  corpus,  quia,  si  aliquid  tale  esset, 
talem  se  nosset,  quae  magis  se  nouit  quam  caelum  et  terram, 
quae  per  sui  corporis  oculos  nouit. 

Omitto  dicere,  quia  illud  eius,  quod  etiam  pecora  habere  15 
intelleguntur  uel  caeli  uolatilia,  cum  habitacula  sua  seu  nidos 
repetunt,  quo  capiuntur  imagines  omnium  rerum  corporalium, 
nullo  modo  cuiquam  corpori  simile  est;  et  utique  hoc  potius 
corpori  esse  simile  deberet,  ubi  corporearum  rerum  simili- 
tudines  continentur.  at  si  hoc  corpus  non  est,  quia  certum  20 
est  eas  simulitudines  corporum  illic  non  solum  memoriter 
detineri,  uerum  etiam  innumerabiles  pro  arbitrio  figurari, 
quanto  minus  alia  qualibet  ui  sua  corpori  esse  anima  similis 
potest! 

Si  autem  corpus  esse  dicunt  alia  qualibet  notione   omne  w 

1  tale  aliquid  bd  occurret  S  nescire  (i  ex  e  m.  1)  E  2  posset  b 
agnoscat  b  inquiret  8  3  querit  PR  querat  PR  non  posset 
(non  add.  m.  2  *.  I.)  E  4  a]  de  8  om.  E  ipsam  E  5  queren- 
tem  PR  seutique  (e  pr.  ex  i)  R  6  sequerentem  (ita  coni.)  R8 
querentem  P  7  ergo— nouit  om.  PlR  tota  b  aliut  P  8  tota  El 
sequerit  (coni.)  R  querentem  R  9  neque  enim  si  nesciret  se 

scire  se  sed  hoc  sqq.  b  posse  S  quaerentem]  quaerendum  8 

querentem  R  10  scire  se]  scire  S  liic  bd  11  desUnat  (g  eras )  R 
12  esset  (se  5.  I.  m.  I)  E  13  tale  S  18  et  om.  El  19  simile  esse  bd 
20  at]  ad  S  ac  b  quia  certum  est  om.  PRl         22  deteneri  SRl 

23  qua»libet  R  ui   sua]  ut  sua  PRl        uisu  acorpori  (sic  coni.)  S 

25  natione  R 


de    Genesi   ad   litteram   lib.    VII.  219 

quod  est,  id  est  omneni  naturam  atque  substantiam,  non 
quidem  admittenda  est  ista  locutio,  ne  non  inueniamus,  quo- 
modo  loquentes  ea,  quae  corpora  non  sunt,  a  corporibus  dis- 
tinguamus;  non  tamen  nimis  est  de  nomine  laborandum.  nam 

5  et  nos  dicimus,  quidquid  anima  est,  non  esse  horum  quat- 
tuor  notissimorum  elementorum,  quae  manifesta  sunt  corpora, 
sed  neque  hoc  esse,  quod  deus  est.  quid  sit  autem,  non 
dicitur  melius  quam  anima  uel  spiritus  uitae.  ideo  enim 
additur  „uitae",  quia  et  iste  aer  plerumque  dicitur  spiritus. 

10  quamquam  et  animam  eundem  aerem  appeilauerunt,  ut  iam 
non  possit  inueniri  nomen,  quo  proprie  distinguatur  ista 
natura,  quae  nec  corpus  nec  deus  est  nec  uita  sine  sensu, 
qualis  potest  credi  in  arboribus,  nec  uita  sine  rationali  mente, 
qualis  est  in  pecoribus,  sed  uita  nunc  minor  quam  angelorum, 

15  et  futura,  quod  angelorum,  si  ex  praecepto  sui  creatoris  hic 
uixerit. 

Unde  sit  autem,  id  est  de  qua  uelut  materie  facta  sit  uel 
de  qua  perfecta  beataque  natura  defluxerit  uel  utrum  omnino 
ex  nihilo  facta  sit,  etiamsi  dubitatur  et  quaeritur,  illud  tamen 

so  minime  dubitandum  est  et,  si  aliquid  antea  fuit,  a  deo  factum 
esse,  quod  fuit,  et  eam  nunc  a  deo  factam,  ut  anima  uiua 
sit;  aut  enim  nihil  fuit  aut  hoc,  quod  est,  non  fuit.  sed  illam 
partem,  qua  quaerebamus  quasi  eius  materiem  unde  facta  sit, 
iam  satis  tractauimus. 

25  22.  Nunc,  si  omnino  non  fuit,  quaerendum  est,  quomodo 
possit  intellegi,  quod  causalis  eius  ratio  fuisse  dicebatur  in 
primis  sex  dierum  operibus  dei,  quando  fecit  deus  hominem 
ad   maginem   suam,   quod  nisi  secundum  animam  non  recte 

2  ammittenda  PR  locutio  ne]  locutione  SRl  3  ea  quae]  eaq;'2? 
4  nomine  (o  in  ras.)  8  cap.  XXVI  E  5  quicquid  E*RS  7  non 
8.  I.  m.  1  R  9  plerumquae  P  11  inuenire  S  quod  S  pro- 
priae  PRS  15  pcepto  (p  s  l.  m.  1)  R  hic  om.  S  17  materiae  ERS 
materiae  (a  exp.  m.  1)  P  materia  bd  18  perfccta]   uelut  perfecta  b 

19  etiamsi]  etiamsi**  (ub  eras.)  R  etiam  b  20  ante  aliquid  S  21  fac- 
tum  R  22  cum  pr.  aut  incipit  cap.  XXVII  E  23  qua]  quam  PRl 
26  fuisse  (e  in  ras.)  R      27  deus  in  ra%.  P  om.  b      28  rect^  S 


220  S.   Aureli   Augustini 

intellegitur.  uerendum  est  autem,  ne,  cum  dicimus  non  ipsas 
tunc  naturas  atque  substantias,  quae  futurae  fuerant,  deum 
creauisse,  dum  crearet  omnia  simul,  sed  earum  futurarum 
causales  quasdam  rationes,  putemur  inania  quaedam  dicere. 
quae  sunt  enim  istae  causales  rationes,  secundum  quas  posset  5 
iam  dici  deus  fecisse  hominem  ad  imaginem  suam,  cuius 
corpus  nondum  de  limo  finxerat,  cui  nondum  animam  flando 
fecerat?  et  corporis  quidem  humani  etiamsi  fuit  aliqua  occulta 
ratio,  qua  futurum  erat,  ut  formaretur,  erat  et  materies,  de 
qua  formaretur,  id  est  terra,  in  qua  uideri  potest  illa  ratio  10 
uelut  in  semine  latuisse;  animae  autem  faciendae,  id  est 
flatum  faciendi,  qui  esset  anima  hominis,  quae  ibi  ratio 
causalis  primitus  condita  est,  cum  diceret  deus:  faciamus 
hominem  ad  imaginem  et  similitudinem  nostram  — 
quod  nisi  secundum  animam  recte  intellegi  non  potest  — ,  15 
si  nulla  erat  natura,  ubi  conderetur? 

Si  enim  haec  ratio  in  deo  erat,  non  in  creatura,  nondum 
ergo  erat  condita .  quomodo  ergo  dictum  est:  fecit  deus 
hominem  ad  imaginem  dei?  si  autem  iam  in  creatura 
erat,  hoc  est  in  his,  quae  simul  omnia  creauerat  deus,  *> 
in  qua  creatura  erat?  utrum  spiritali,  an  corporali?  si 
spiritali,  agebatne  aliquid  in  corporibus  mundi,  seu  cae- 
lestibus  seu  terrestribus?  et  in  ea  erat  hoc  uacans  ante- 
quam  homo  in  sua  natura  propria  conderetur,  sicut  in  ipso 
homine  iam  propriam  ducente  uitam  latenter  otioseque  inest  » 
ratio  generandi,  quae  non  operatur  nisi  per  concubitum  atque 

13  Gen.  1,  26      18  Gen.  1,  27 

3  creasse  Blbd         4  putemus  b  5  enim]  autem  b         quos  PBl 

7  anima  PB  aflando  P  ♦•flando  (af  eras.)  B  afflando  bd  9  erat 
ante  et  om.  b  erat — formaretur  %n  mg.  add.  m.  1  B  12  fiatus  d 
15  nisi]  si  P  nisi    (ni   «.    I.   m.    1)   B  rectf  8  non  om.  b 

17  cap.  XXVIII  E  20  iis  d  21  post  erat  repetuntur  uerba 

uers.  20.  21:  hoc— erat  8  22  mundi#  (s  eras.)  B  28  et]  an  d 
haec  d  24  condiretur  PBl  25  propriam  (m  8.  I  m.  1)  E  oti- 
osaeque  B 


de   Genesi   ad  litterara   lib.    VII.  221 

conceptum.  an  etilla  creatura  spiritalis,  in  qua  latenter  erat  haec 
ratio,  nihil  agebat  sui  operis?  et  ut  quid  creataerat?  an  ut  con- 
tineret  rationem  futurae  animae  humanae  uel  futurarum  ani- 
marum,  tamquam  in  se  ipsis  esse  non  possent,  sed  in  aliqua 

5  creatura  uita  propria  iam  uiuente,  sicut  generandi  ratio  non 
potest  esse  nisi  in  aliquibus  iam  existentibus  perfectisque 
naturis?  pareos  ergo  animae  instituta  est  aliqua  creatura  spiri- 
talis,  in  qua  sit  ratio  futurae  animae,  quae  non  inde  existat, 
nisi  cum  eam  deus  homini  inspirandam  facit.   neque  enim  et 

10  ex  homine  fetum  uel  seminis  uel  ipsius  iam  prolis  creat  et 
format  nisi  deus  per  sapientiam  adtingentem  ubique  propter 
suam  munditiam,  ita  ut  nihil  inquinatum  in  eam  incurrat, 
dum  pertendit  a  fine  usque  ad  finem  fortiter  et  disponit  omnia 
suauiter.   sed  nescio,   quemadmodum   possit  intellegi  ad  hoc 

15  tantum  creatam  nescio  quam  creaturam  spiritalem,  quae  in 
dei  conditionibus  per  illos  sex  dies  factis  non  commemoraretur, 
cum  deus  hominem  sexto  die  fecisse  dictus  est,  quem  nondum 
in  propria  natura  fecerat,  sed  adhuc  ratione  causali  in  illa 
creatura,  quae  commemorata  non  est.  magis  enim  debuit  ipsa 

80  commemorari,  quae  sic  consummata  erat,  ut  non  adhuc  esset 
secundum  suae  praecedentem  rationem  facienda. 

23.  An  forte  in  illius  diei  natura,  quem  primitus  condidit, 
si  spiritus  intellectualis  dies  ille  recte  accipitur,  hanc  faciendae 
animae  causalem  rationem  deus  inseruit,  cum  sexto  die  fecit 

26  hominem  ad  imaginem  suam,  causam  scilicet  rationemque 
praefigens,  secundum  quam  eum  post  illos  septem  dies  faceret, 

11  cf.  Sap.  7,  24.  25      13  cf.  Sap.  8,  1 

1  et]  quia  b  illa]  illa  natura  bd,  (in  mg.  addunt,  cum  in  contextu 
omittani  uocem  natura)  PE  creaturae  bd         2  ratio]  creatio  Eb 

4  posseat  (n  8.  I.  m.  1)  E  5  propria  uita  Ebd  ui*uente  S  6  exsi- 
stentibus  E  7  ergo]  uero  S  9  et  8.  I.  m.  1  S  10  homine#  (ra  eras.)  P 
fetum]  factum  PEl  creat  (rea  in  ras.)  P  12  mundiciam  E  14  quem- 
amraodum  EP  16  commemorentur  P  commemorarentur  E  commemo- 
ratur  S  17  nondu  (dfl  3.  I.  m.  1)  E  20  consummata]  commemorata  S 
22  cap.  X^VILII  E  in  om.  S  23  illa  S  recte.  S  faciende  S 
25  rationemque]  et  rationem  S 


222  S.   Aureli   Augustini 

ut  uidelicet  corporis  eius  causalem  rationem  in  natura  terrae, 
animae  autem  in  natura  illius  diei  creasse  credatur?  sed  quid 
aliud  dicitur,  cum  hoc  dicitur,  nisi  angelicum  spiritum  quasi 
parentem  esse  animae  huinanae,  si  sic  in  illo  inest  animae 
hilmanae  creandae  praecondita  ratio,  sicut  in  homine  futurae  5 
prolis  suae,  ut  corporum  quidem  humanorum  parentes  homines 
sint,  animarum  autem  angeli,  creator  uero  et  corporum  et 
animarum  deus,  sed  corporum  ex  hominibus,  animarum  ex 
angelis,  aut  prioris  corporis  ex  terra  et  prioris  animae  ex 
angelica  natura,  ubi  rationes  eorum  causales  praefixerat,  quando  10 
priroitus  fecit  hominem  in  his.  quae  simul  omnia  creauit, 
deinceps  uero  iam  homines  ex  hominibus,  corpus  ex  corpore, 
animam  ex  anima!  durum  est  hoc  angeli  aut  angelonim  filiam 
dicere  esse  animam,  sed  multo  durius  caeli  corporei;  quanto 
magis  ergo  maris  et  terrae!  multo  minus  igitur  in  aliqua  15 
corporali  creatura  causalis  animae  ratio  praecondita  est,  cum 
faceret  deus  horainem  ad  imaginem  suam,  antequam  eum  suo 
tempore  de  limo  formatum  flatu  animaret.  si  absurde  creditur 
animam  causaliter  in  natura  angelica  condidisse. 

24.  Illud  ergo  uideamus,  utrum  forsitan  uerum  esse  possit,  *> 
quod  certe  humanae  opinioni  tolerabilius  mihi  uidetur,  deum 
in  illis  primis  operibus,  quae  simul  omnia  creauit,  animam 
etiam  humanam  creasse,  quam  suo  tempore  membris  ex  limo 
formati  corporis  inspiraret:  cuius  corporis  in  illis  simul  con- 
ditis  rebus  rationem  creasse  causaliter,  secundum  quam  fieret,  «5 
cum   faciendum   esset,   corpus   humanum.   nam   neque  illud, 

20  cf.  De  ciuit,  dei  lib.  XII  24 

2  illius]  ipsius  S  3  cum  hoc  dicitur  om.  E1,  in  mg.  addit,  m.  1  R 
4  ad  uocem  hnmanae  adnotatur  in  mg.  m.  1  creande  S  inest]  inest 
(in  8.  I.  m.  1)  E  est  S         5  humanae  om.  ES  creandae  om.  S 

homin*efuturae  P  6  quidam  S  humanarum  S  7  sint]  om.  EFSb 
autem  om.  S  et  animarum  et  corporum  PRSbd  11  his]  iis  d 
13  animam]  anima  PR  cum  uoce  durum  incip.  cap.  XXX  E  angeli] 
angelicam  S  15  aliqua  PR1  19  animamam  E  20  posset  b  21  certe  S 
humane  PR1  opinione  R  tolerauilius  PR1  25  creasset  bd 

26  esse  PR1 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    VII.  223 

quod  dictum  est  „ad  imaginem  suam*,  nisi  in  anima  neque 
illud,  quod  dictum  est  „masculum  et  feminam*,  nisi  in  cor- 
pore  recte  intellegimus.  credatur  ergo,  si  nulla  scripturarum 
auctoritas  seu  ueritatis  ratio  contradicit,  hominem  ita  factum 
5  sexto  die,  ut  corporis  quidem  humani  ratio  causalis  in  ele- 
mentis  mundi,  anima  uero  iam  ipsa  crearetur,  sicut  primitus 
conditus  est  dies,  et  creata  lateret  in  operibus  dei,  donec  eam 
suo  tempore  sufflando,  hoc  est  inspirando,  formato  ex  limo 
corpori  insereret. 

xo  25.  Sed  hic  rursus  non  spernenda  oritur  quaestio.  si  enim 
iam  facta  erat  anima  et  latebat,  ubi  ei  posset  esse  melius 
quam  ibi?  quid  ergo  fuit  causae,  ut  anima  innocenter  uiuens 
insereretur  uitae  huius  carnis,  in  qua  peccando  ipsum,  qui 
eam  creauit,  offenderet,  unde  eam   merito  sequeretur  laboris 

15  aerumna  damnationisque  cruciatus?  an  illud  dicendum  est, 
quod  ad  corpus  administrandum  uoluntate  propria  fuerit  in- 
clinata,  in  qua  uita  corporis,  quoniam  et  iuste  et  inique  uiui 
potest,  quod  eligeret  hoc  haberet,  uel  praemium  de  iustitia 
uel  de  iniquitate  subplicium,  ut  nec  illi  apostolicae  sententiae 

20  sit  contrarium,  qua  dicit  nondum  natos  nihil  egisse  boni  seu 
mali?  illa  quippe  inclinatio  uoluntatis  ad  corpus  nondum  est 
actio  uel  iustitiae  uel  iniquitatis,  de  qua  ratio  reddenda  est 
in  iudicio  dei  recepturo  unoquoque  secundum  ea,  quae  per 
corpus   gessit,   siue  bonum   siue  malum.  cur  ergo  non  iam 

«5  et  illud  credatur,  quod  dei  nutu  ad  corpus  uenerit,  ubi,  si 
uellet  secundum  eius  praeceptum  agere,  mercedem  acciperet 
uitae  aeternae  atque  angelorum  societatis;  si  autem  contem- 

20  cf.  Rom.  9,  11      23  cf.  II  Cor.  5,  10 

1  m  8.  I.  m.  1  B  3  scribturarum  ElP  4  seu  (u  8.  I.  m.  1)  E 
8  suflando  E*S  10  cap.  XXXI E  hinc  S  questio  S  11  possit  PRl 
12  cause  S         13  carni  b  14  laboris  aerumna]  laboriosa  earum  S 

15  erumna  E  damnationis  quae  R  16  fuerat  S  17  iustae  R  iniqu#e  S 
18  elegeret  P  elegerit  Rlb  19  supliciura  E  20  nondam  PlRx  seu]  aut  S 
23  unicuique  b  eaq;  R  per  8.  l.m.XS  24  quur  P  25  nu*tu  (n 
er.)  E  26  praeceptum  eius  bd  mercidem  P  27  sotietatem  Sb  socie- 
tatis  R      contemneret  (t  fin.  8.  I.  m.  1)  E  contemnerit  Rl  contempneret  S 


224  S.   Aureli   Angustini 

neret,  poenas  iustissimas  lueret  siue  laboris  diuturni  siue 
ignis  aeterni?  an,  quia  hoc  ipsum,  deo  uolenti  obtemperasse, 
iam  utique  actio  bona  est,  et  erit  contrarium  nondum  natos 
nihil  egisse  uel  boni  uel  mali? 

26.  Quae   si  ita  sunt,   fatebimur   etiam  non  in  eo  rerum   5 
genere   animam  primitus   creatam,   ut  esset   praescia   futuri 
operis  sui    uel  iusti  uel  iniqui.  nimis  quippe  incredibile  est 
eam  potuisse  propria  uoluntate   inclinari  ad  corporis   uitam, 

si  se  ita  in  quibusdam  peccaturam  esse  praesciret,  ut  iuste 
subplicio  perpetuo  puniretur.  iuste  sane  creator  laudatur  in  10 
omnibus,   qui   fecit  omnia  bona  ualde.   neque   enim   ei  his 
tantum  laudandus  est,  quibus  praescientiam  dedit,  cum  recte 
laudetur    etiam,     quia    pecora     creauit,    quibus    est    natura 
humana  praestantior  etiam  in  ipsis  peccantibus.  natura  quippe 
hominis  ex  deo  est,  non  iniquitas,  qua  se  ipse  inuoluit  male  15 
utendo  libero  arbitrio:  quod  tamen  si  non  haberet,  in  natura 
rerum   minus   excelleret.   cogitandus  est  quippe   bomo  iuste 
uiuens  etiam  non  praescius  futurorum  et  ibi  uidendum  est, 
excellentia  uoluntatis   bonae   quam  non  inpediatur  ad  recte 
uiuendum   et   deo   placendum,   quod  ignarus  futuri  uiuit  ex  w 
fide.  huiusmodi  ergo  creaturam  quisquis  esse  nollet  in  rebus, 
contradicit  dei  bonitati;  quisquis  autem  poenas  eam  non  uult 
luere  pro  peccatis,  inimicus  est  aequitati. 

27.  Sed  si  ad  hoc  fit  anima,  ut  mittatur  in  corpus,  quaeri 
potest,  utrum,  si  noluerit,   conpellatur.   sed  melius   creditur  » 
hoc  naturaliter  uelle,   id   est  in    ea  natura  creari,  ut  uelit, 

2  optemperasse  S  3  bona  est  Bl  est  et  erit  contrarium]  cxtiterit 
et  sit  contrarinm  b  nondnm  (u  sup.  a  superscr.  m.  1)  P  nondam  JR 
5  fatemur  El  eo  rerum]  eo  rorum  (exp.  m.  1)  P  eornm  ■RjS'  8  in- 
clinare  (e  fin.  sup.  i  superscr.)  P  inclinare  Bl  9  peccaturum  JR  esse 
om.  PBbd  iustae  B  10  suplicio  E  poniretur  P  iustae  PBS 
laudator  Bl  11  qui]  quae  bd  ualde  bona  S  iis  d  12  recte_  S 
13  lauderetur  S  peccora  S  quibis  P  14  prestantior  E  ipsis 
(i  init.  8.  I.  w.l)  B  15  qua  se]  quasi  jB1  17  quippe  est  bd  iu- 
st*e  S  18  praescius]  praesciens  praescius  PBl  19  qua  b  rectf  BS 
20  uiuendum  (tned.  u  ex  d)  est  excellentia  sqq.  repetita  ex  antecedenti- 
bus  S        uiuet  S       22  eam  E1       23  equitati  S       24  cap.  XXXII  E 


de   Genesi   ad   litteram  lib.  VII.  225 

sicut  naturale  nobis  est  uelle  uiuere;  male  autem  uiuere  iam 
non  est  naturae,  sed  peruersae  uoluntatis,  quam  iuste  poena 
consequitur. 
Frustra  ergo  iam  quaeritur,  ex  qua  ueluti  materie  facta 
h  sit  anima,  si  recte  intellegi  potest  in  primis  illis  operibus 
facta,  cum  factus  est  dies;  sicut  enim  illa,  quae  non  erant, 
facta  sunt,  sic  et  liaec  inter  illa.  quodsi  et  materies  aliqua 
formabilis  fuit,  et  corporalis  et  spiritalis  —  non  tamen  et 
ipsa  instituta  nisi  a  deo,  ex  quo  sunt  omnia  —  quae  quidem 

10  formationem  suam  non  tempore,  sed  origine  praecederet,  sicut 
uox  cantum,  quid  nisi  de  materia  spiritali  facta  anima  con- 
gruentius  creditur? 

28.  Si  autem  aliquis  non  uult  eam  existimare  factam,  nisi 
cum   formato   corpori  est  inspirata,   uideat,  quid  respondeat, 

i5  cum  quaeritur,  unde  facta  sit.  aut  enim  ex  nihilo  dicturus 
est  deum  aliquid  fecisse  uel  facere  post  illam  consummationem 
operum  suorum  et  debet  intueri,  quomodo  explicet  sexto  die 
factum  hominem  ad  imaginem  dei  —  quod  nisi  secundum 
animam  recte  intellegi  non  postet  — ,  id  est  in  qua  natura 

*o  causalis  ratio  facta  fuerit  eius  rei,  quae  nondum  fuit,  aut  non 
de  nihilo,  sed  de  aliquo  iam  existente  factam  dicet  animam 
et  laborabit  inquirendo,  quaenam  illa  natura  sit,  utrum  cor- 
poralis  an  spiritalis,  secundum  eas  quaestiones,  quas  superius 
uersauimus,  manente  illa  quoque  molestia,  ut  adhuc  quaeratur, 

»  in  qua  substantia  creaturarum  in  sex  diebus  primitus  con- 
ditarum  causalem  illara  rationem  fecerit  animae,  quam  nondum 
uel  de  nihilo  uel  de  aliquo  fecerat. 

1  uiuere  om.  B*  male  autem  uiuere  om.  Pl  non  8  ia  6  2  per- 
uerse  P  iustae  PS  poenam  PBl  3  consequetur  (sed  aup.  fin.  e 
9ttper8cr.  m.  1  i)  P  4  eap.  XXXIII  E  uelut  P  materiae  E 
materiae  PSb  5  rectae  BS  10  praecideret  P  11  quid]  et  quid  b 
14  cum]  tam  P  cum  in  ras.  B  cum  iam  bd  16  consummationem  E 
19  recti  P  20  que  PB  21  existentem  P  existenti  b  dicit  Bb 
22  laborauit  ElPBl  inquirendo  E1  in  quaerendo  PS  inquerendo  B 
utrom]  an  Sbd  23  questiones  S  24  uersaminus  P  uersauimus  in  ras.  B 
modestia  Bl      27  uel  de  nihilo]  de  nihilo  PBlbd 

XXVIII.  Ang.  iect.  III  pan  1.  15 


226  S-   Aureli   Augustini 

Quam  si  eo  modo  deuitare  uoluerit,  ut  dicat  sexto  die 
etiam  de  limo  factum  esse  hominem,  sed  hoc  recapitulando 
postea  commemoratum,  uideat  de  muliere  quid  dicat,  quia, 
masculum  et  feminam,  dixit,  fecit  eos  et  benedixit 
eos.  quodsi  et  ipsam  eo  die  factam  esse  de  uiri  osse  re-  5 
sponderit,  adtendat,  quomodo  adserat  sexto  die  facta  uolatilia, 
quae  adducta  sunt  ad  Adam,  cum  scriptura  omne  genus  uo- 
latilium  quinto  die  creatum  ex  aquis  insinuet,  item  sexto  die 
ligna  etiam  quae  in  paradiso  plantata  sunt,  cum  eadem 
scriptura  hoc  creaturae  genus  tertio  diei  tribuerit.  ipsa  etiam  10 
uerba  consideret,  quid  sit:  eiecit  adhuc  de  terra  omne 
lignum  pulchrum  ad  aspectum  et  bonum  ad  escam, 
tamqu&m  illa,  quae  tertio  die  terra  eiecerat,  non  erant  pulchra 
ad  aspectum  et  bona  ad  escam,  cum  in  his  essent  operibus, 
quae  fecit  deus  omnia  bona  ualde;  quid  sit  etiam:  finxit  15 
deus  adhuc  de  terra  omnes  bestias  agri  et  omnia 
uolatilia  caeli;  tamquam  illa  non  fuerint  omnia,  quae  primo 
producta  erant,  uel  potius  nulla  ante  producta  erant.  neque 
enim  dictum  est:  et  finxit  deus  adhuc  de  terra  ceteras 
bestias  agri  et  cetera  uolatilia  caeli,  quasi  quae  minus  uel  20 
terra  sexto  die  uel  aqua  quinto  die  produxerit,  sed  omnes 
bestias,  inquit,  et  omnia  uolatilia.  necnon  et  illud  cogitet, 
quemadmodum  deus  et  sex  diebus  fecerit  omnia:  primo  ipsum 
diem,  secundo  firmamentum,  tertio  speciem  maris  et  terrae 
atque  ex  terra  herbam  et  ligna,  quarto  luminaria  et  sidera,  26 
quinto    aquarum   animalia,   sexto   terrae,  et  postea  dicatur: 

4  Gen.  1,  27.  28      11  Gen.  2,  9      15  Gen.  2,  19 

1  debitare  E1  diae  B  diae  (a  exp.  m.  1)  P  3  commemoratam  M 
qnia  (i  8.  I.  tn.  1)  B  5  factum  Bl  7  scribturam  P  9  etiam]  et 
facta  b  sint  S  10  scribtnram  P  ipsam  E  11  consideret  (e  /m. 
in  rcu.)  B  omnem  E1  12  aspectu  E1  16  deus  om.  b  18  nulla 
post  erant  pos.   b  20   cetera  in   ras.  m.   2  JR  nel]   et  S 

21  sezto  die]  sexto  PBSbd         produzit  S  22  nestias  E1         in- 

qnid    ElP  illut   P        23    quemammodnm   PB        25    lignara   P 

lignH  b        quarto]  quarto  et  S        26  supra  terrae  addid.  m.  2  scilicet 
animalia  E 


de   Genesi   ad  Htteram   lib.   VII.  227 

cum  factus  est  dies,  fecit  deus  caelum  et  terram  et 
omne  uiride  agri,  quandoquidem,  cum  factus  est  dies,  non 
fecit  msi  ipsum  diem ;  quomodo  etiam  omne  uiride  agri  fece- 
rit,  antequam  esset  super  terram,  et  omne  fenum,  antequam 
5  exoreretur;  tunc  enim  factum,  cum  exortum  est,  non,  ante- 
quam  exoreretur,  quis  non  diceret,  nisi  scripturae  uerba  reuo- 
carent?  meminerit  etiam  scriptum  esse:  qui  uiuit  in  aeter- 
num,  creauit  omnia  simul,  et  uideat,  quemadmodum  simul 
creata  dici  possint,  quorum  creatio  spatiis  temporalibus  distat, 

10  non  horarum  tantum,  sed  etiam  dierum.  curet  quoque  osten- 
dere,  quomodo  utrumque  sit  uerum,  quod  contrarium  uideri 
potest,  et  deum  in  die  septimo  ob  omnibus  operibus  suis 
requieuisse,  quod  Geneseos  liber  dicit,  et  usque  nunc  eum 
operari,  quod   dominus   dicit.  respiciat  etiam  quae  dicta  sunt 

i5  consummata,  quomodo  eadem  dicta  sint  inchoata. 

His  enim  omnibus  diuinae  scripturae  testimoniis,  quam  esse 
ueracem  nemo  dubitat  nisi  iniidelis  aut  inpius,  ad  illam  sen- 
tentiam  ducti  sumus,  ut  diceremus  deum  ab  exordio  saeculi 
primum   simul   omnia   creauisse,  quaedam  conditis  iam  ipsis 

20  naturis,  quaedam  praeconditis  causis ;  sicut  non  solum  prae- 
sentia,  uerum  etiam  futura  fecit  omnipotens  et  ab  eis  factis 
requieuit,  ut  eorum  deinceps  administratione  atque  regimine 
crearet  etiam  ordines  temporum  et  temporalium,  quia  et  con- 
summauerat  ea  propter  omnium   generum   terminationem  et 

»5  inchoauerat  propter  saeculorum  propagationem,  ut  propter  con- 

1  Gen.  2,  4.  5        5  cf.  Gen.  2,  5        7  Eccli.  18,  1         12  cf.  Gen. 
2,  2      13  cf.  Ioh.  5,  17 

1  prius   et    om.  P,   8.    I.   m.   2   add.   R  4   fenum    (faenum  R 

omne  PRbd  5  exoriretur  BSbd  tunc— exoreretur  in  mg.  m.  1  R 
6  exoriretur  RSbd  scribturae  EP  7  memineretPB1  scribtum  EP 
in  8.  I.  m.  1  R  8  quemammodum  E         9  creato  R1  adici  E 

10  horarum]  horrum  P  18  geneseos  E1  genij*seos  (e  eras.)  P  15  sunt  S 
16  8cribtarae  EP         testimoniis  (is  ex  um  m.  1)  E  17  impius  E 

19  iam  conditis  b  20  sic  ut  b  21  omnia  potens  Pb  et  om.  S 
22  requie»uit  R  ut]  et  PRlb  amrainistratione  E*PR  23  quia 
qui  PRbd        consummauerit  Rb      25  inchoauerit  b 

15* 


228  S.    Aureli   Augustini 

summata  requiesceret,  propter  inchoata  usque  nunc  operaretur. 
sed  si  possunt  haec  melius  intellegi,  non  solum  non  resisto, 
uerum  etiam  faueo. 

Nunc  tamen  de  anima,  quam  deus  inspirauit  homini  sufflando 
in   eius   faciem,  nihil   confirmo,  nisi  quia  ex  deo  sic  est,  ut  5 
non  sit  substantia  dei  et  sit  incorporea.  id  est  non  sit  corpus, 
sed  spiritus,  non  de  substantia  dei  genitus  nec  de  substantia 
dei  procedens,   sed  factus  a  deo,  nec  ita  factus,  ut  in  eius 
naturam  natura  ulla  corporis  uel  inrationalis  animae  uerteretur, 
ac  per  hoc  de  nihilo ;  et  quod  sit  inmortalis  secundum  quen-  10 
dam  uitae  modum,  quem  nullo  modo  potest  amittere ;  secun- 
dum   quandam   uero   mutabiiitatem,   qua  potest  uel  deterior 
uel  melior  fieri,  non  inmerito  etiam  mortalis  possit  intellegi, 
quoniam  ueram  inmortalitatem  solus  ille  habet,  de  quo  proprie 
dictum  est:  qui  solus  habet  inmortalitatem.  cetera,  quae  15 
in  hoc  libro  locutus  sum  disceptando,  ad  hoc  ualeant  legenti, 
ut  aut  nouerit,  quemadmodum  sine  adfirmandi  temeritate  quae- 
renda   sint,   quae   non   aperte    scriptura  loquitur,   aut,  si  ei 
quaerendi  modus  iste  non  placet,  quemadmodum  ipse  quaesi- 
uerit  sciam,  ut,  si  me  potest  docere,  non   abnuam,  si   autem  20 
non  potest,  a  quo  ambo  discamus  mecum  requirat. 

15  I  Tim.  6,  16 
1  propter]   et  propter  Rd  operetur  R*bd  2  non  ante  resisto 

8.1  m.  1  E  3  fabeo  E1  4  suflando  E  5  nisi  om  El  6  med.  sit] 
sic  b  8  nec]  et  C  in  s.  I.  m.  I  R  9  inrationales  R  anima  8 
10  nichilo  P  11  modQ  ex  modo  m.  1  R         modum — nullo  om.  P1 

quem — modo  om.  R        ammittere  R        secundum  quandam  8.  I.  m.  1  R 

12  quedfc  b         potest  (tes  s.l.m.  1)  R  deterior  fieri  uel  melior  8 

13  fieri  om.  S  non]  ut  non  b  14  propriae  PR8  15  cum  uoce  cetera 
incipit  cap.  XXXIIII  E  16  disceptando  locutus  sum  PRSbd  legenti 
(ti  mp.  di  8uper8cr.  m.  1)  R  17  nouerint  (n  exp.  m.  1)  S  quem- 
ammodum  E  18  aut]  ut  R  19  iste,  C  quemammodum  E 
quaesiuerit  {s.  I.  add.  m.  2  af  rl)  E  quaesiuerim  PRSbd  20  sciam  (*.  I. 
add.  m.  2  al  at)  E  sciat  PRSbd  abnuam  (5.  I  add.  m.  2  ai  at)  E 
abnuat  PRSbd  21  ExpJ  liber  septimus  incipiunt  capitula  libri  octaui  feli- 
citer  fol.  118  E  Explicit  liber  septimus  (litt.  mai.  col.)  fol.  178b  P  Explicit 
liber  septimus  (litt.  mai.)  fol.  141b  jR  Explicit  liber  VII  (septimus  Cl 
Incipit  lib  VIII  (octauus  C)  (litt.  mai.  rubr.)  pag.  193m  S  fol.  60b  C 


de   Genesi  ad  litteram   lib.   VIII.  229 

LIBER  OCTAUCTS. 
1.  Et  plantauit  deus  paradisum  in  Eden  ad  orientem 
et  posuit  ibi  hominem  quem  finxit.  non  ignoro  de  para- 
diso  multos  multa  dixisse;  tres  tamen  de  hac  re  quasi  generales 
5  sunt  sententiae.  una  eorum,  qui  tantummodo  corporaliter 
paradisum  intellegi  uolunt,  alia  eorum,  qui  spiritaliter  tantum, 
tertia  eorum,  qui  utroque  modo  paradisum  accipiunt,  alias 
corporaliter,  alias  autem  spiritaliter.  breuiter  ergo  ut  dicam, 
tertiam   mihi  fateor  placere  sententiam.  secundum  hanc  sus- 

io  cepi  nunc  loqui  de  paradiso,  quod  dominus  donare  dignabitur, 
ut  homo  factus  e  limo  —  quod  utique  corpus  humanum  est 
—  in  paradiso  corporali  conlocatus  intellegatur,  ut,  quemad- 
modum  ipse  Adam,  etsi  aliquid  aliud  significat  secundum  id, 
quod   eum   formam  futuri  esse  dixit  apostolus,  homo  tamen 

i&  in  natura  propria  expressus  accipitur,  qui  uixit  certo  numero 
annorum  et  propagata  numerosa  prole  mortuus  est,  sicut 
moriuntur  et  ceteri  homines,  etsi  non  sicut  ceteri  ex  parenti- 
bus  natus,  sed  sicut  primitus  oportebat  ex  terra  factus  est, 
ita  et  paradisus,  in  quo  cum  conlocauit  deus,  nihil  aliud  quam 

ao  locus  quidam  intellegatur  terrae  scilicet,  ubi  habitaret  homo 
terrenus. 

Narratio  quippe  in  his  libris  non  genere  locutionis  figura- 
tarum  rerum  est  sicut  in  Cantico  canticorum,  sed  omnino 
gestarum  est  sicut  in  Regnorum  libris  et  huiuscemodi  ceteris. 

2  Gen.  2,  8      14  cf.  Rom.  5,  14 

1  Explicuerunt  capitnla  ind  lib  octabus  fol.  114  E  Incipit  liber  VIII- 
genesis  ad  littera  (litt.  mai.  rubr.)  fol,  179aP  Incipit  liber  VIII  genesis 
ad  litteram  (Utt.  tnai)  fol.  142*  B     2  edem  Elb  aedem  S    3  hominem 

ibi  E;  cf.  233,  25  4  de  *.  I.  m.\B  ha»»  (corr.  m.  1)  B  quasi 
om.  S  12  corporali  (co  tn  rcu.)  P  conlocatus  El  quemammodum  P 
quaemammodum  B  14  dixit  esse  Sbd  15  expraessus  PB  accipi- 
atur  (alt.  a  8.  I.  m.  1)  B  16  propagato  S  propetrato  Bl  17  et 

om.  PBSbd  c^teri  SC  18  sed  in  ras.  m.  2  B  om.  b  sicut  om.  Bb 
oportebat]  ut  oportebat  b  19  conlocauit  E1  20  terrae]  terra  PBSCbd 
(8.  I  add.  m.  2  al  ra)  E  22  genere  (ere  in  ras.)  B  24  gestum  B 
est  om.  d 


230  S.   Aureli   Augustini 

sed  quia  illic  ea  dicuntur,  quae  uitae  liumanae  usus  notissi- 
mus  habet,  non  difficile,  immo  promtissime  primitus  accipi- 
untur  ad  litteram,  ut  deinde  ex  illis  quid  etiam  futurorum 
res  ipsae  gestae  significauerint  exculpatur;  hic  autem,  quia 
ea  dicuntur,  quae  usitatum  naturae  cursum  intuentibus  non  5 
occurrant,  nolunt  ea  quidam  proprie,  sed  figurate  dicta  intel- 
legi  atque  ex  ilio  loco  uolunt  incipere  historiam,  id  est  rerum 
proprie  gestarum  narrationem,  ex  quo  dimissi  de  paradiso 
Adam  et  Eua  conuenerunt  atque  genuerunt.  quasi  uero  usitatum 
nobis  sit,  uel  quod  tot  annos  uixerunt  uel  quod  Enoch  trans-  10 
latus  est  uel  quod  et  grandaeua  et  sterilis  peperit  et  cetera 
eiusmodi. 

Sed  alia  est,  inquiunt,  narratio  factorum  mirabilium,  alia 
institutarum  creaturarum;  illic  enim  ea  ipsa  insolita  ostendunt 
alios  esse  tamquam  naturales  modos  rerum,  alios  miraculorum  15 
—  quae  magnalia  nominantur  —  hic  autem  ipsa  insinuatur 
institutio  naturamm.  quibus  respondetur:  sed  ideo  insolita  et 
ipsa,  quia  prima.  nam  quid  tam  sine  exemplo  et  sine  pari 
facto  in  rerum  mundanaiiim  constitutione  quam  mundus  ?  num 
ideo  credendum  non  est  deum  fecisse  mundum,  quia  iam  non  «o 
facit  mundos,  aut  non  fecisse  solem,  quia  iam  non  facit  soles? 
et  hoc  quidem  non  de  paradiso,  sed  de  ipso  homine  permotis 
debuit  responderi ;  nunc  uero,  cum  ipsum  sic  credant  a  deo 
factum,    sicut   alius   nullus    factus    est,    cur   paradisum    no- 

1  notissimos  BS  2  promptissime  Bbd  promtissimae  S  8  ut  deinde] 
nnde  (n  ex  d)  S  4  ipsa  S  ipse  C  egestae  S  exculpantur  S 
exsculpatur  d  hinc  Sb  quia  (a  s.  I.  m.  1)  B  5  ante  quae  ras.  8 
litt.  B  usitato  b  cursu  b  6  nolunt  (t  s.  I.  m.  \)  E  quide"  b 
propriae  PBSC  figuratae  E  figurate^  BS  7  storiam  E1  rerum 
om.  S  8  propriae  PBS  dimisi  Sl  demissi  b  9  $ua  C  con- 
uenerint  El  10  sit  nobis  S  uixerant  PB*C  enoc  E1  aenoc  P 
enoc  BC  11  et  om.  S  grandeua  EPBSC  sterelis  PB  12  huius- 
modi  BSCd  huiuscemodi  b  17  instituta  S  respondeatur  SC  respon- 
ditur  P  et  01».  S  18  pr.  sine  *.  I.  m.  1  B  19  num]  Numquid  b 
21  facit]  fecit  Bxb  mundua  PBl  mundos— facit  in  mg.  inf. 

m.  1  S       fecit  Blb  facit  iam  S;  sed  iam  suo  loco  pos.  eras.      22  per- 
motus  b      24  nullus  alius  C        quur  (alt  u  s.  I.  m.  1)  E,B 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   VIII.  231 

lunt  ita  factum  credere,  quemadmodum  nunc  uident  siluas 
fieri? 

Ad   eos   quippe  loquor,  qui  auctoritatem  harum  litterarum 
sequuntur;   eorum   enim   quidam  non    proprie,    sed    figurate 

5  paradisum  intellegi  uolunt.  nam  qui  omnino  aduersantur  his 
litteris,  alias  cum  eis  atque  aliter  egimus,  quamquam  et  haec 
in  hoc  ipso  opere  nostro,  quantum  ualemus,  ita  defendamus 
ad  litteram,  ut,  qui  non  rationabiliter  moti  propter  animum 
peruicacem  uel  hebetem  credere  ista  detrectant,  nullam  tamen 

10  inueniant  rationem,  unde  falsa  esse  conuincant.  uerum  isti 
nostri,  qui  fidem  habent  his  diuinis  libris  et  nolunt  paradisum 
ad  proprietatem  litterae  intellegi,  locum  scilicet  amoenissimum, 
fructuosis  nemoribus  opacatum  eundemque  magnum  et  magno 
fonte  fecundum,  cum  uideant  nulla  humana  opera  tot  ac  tanta 

i5  uirecta  siluescere  occulto  opere  dei,  miror,  quemadmodum 
credant  ipsum  hominem  ita  factum,  quemadmodum  numquam 
uiderunt.  aut  si  et  ipse  figurate  intellegendus  est,  quis  genuit 
Cain  et  Abel  et  Seth?  an  et  ipsi  figurate  tantum  fuerunt, 
non  etiam  homines  ex  hominibus  nati?   de  proximo  ergo  ad- 

so  tendant  istam  praesumtionem  quo  tendat  et  conentur  nobiscum 
cuncta  primitus,  quae  gesta  narrantur,  in  expressionem  pro- 
prietatis  accipere.  quis  enim  eis  postea  non  faueat  intellegen- 
tibus,  quid  ista  etiam  figurata  significatione  commoneant,  siue 
ipsarum   spiritalium   naturarum   uel  adfectionum  siue  rerum 

6  de  Genesi  contra  Manicbaeos  lib.  II 
1  quemammodum  E  3  auctoritate  P  4  sequuntur  (alt.  u  8.  I.  m. 
1)  E  secuntur  S  propriae  BS  figuratae  E  figurate  B  7  quan«tum 
(fuit.  quamtum)  P  9  hebe*tem  B  detractant  b  10  falsam  Sb 
12  intellegi  om.  b  amenissimum  EC  13  euj|demque  P  magnum  El 
14  fontem  P  fecundum]   secnndum  P  f^cundum  B   fecundat  SC 

opera]  operatione  SC  ac  om.  E1  15  uireta  bd  siluestre  b 

quemammodum  E  16  credunt  BSCbd  17  figurate,  S  quis  (s  in 
mg.  add.  m.  1)  P  18  Seth]  sed  B  an]  Aut  b         figuratae  E 

figuratae**  (ae  eras.)  B  figurae  (e  C)SC  19  adtendant  ElS  adten<- 
dat  P  attendant  (n  fin.  8.  I.  m.  1)  B  20  praesumptionem  PBSCbd 
tendant  C  21  expressione  Eb  expraessionem  P  24  naturarum  [pr.  u 
s.  I.  m.  1)  B        aifectionum  E       siue]  ue  S 


232  S.   Aureli   Augustini 

etiam  futurarum  ?  sane  si  nuilo  modo  possent  salua  fide  ueri- 
tatis  ea,  quae  corporaliter  hic  nominata  sunt,  etiam  corpora- 
liter  accipi,  quid  aliud  remaneret,  nisi  ut  ea  potius  figurate 
dicta  intellegeremus,  quam  scripturam  sanctam  inpie  culpare- 
mus?  porro  autem,  si  non  solum  non  inpediunt,  uerum  etiam  5 
solidius  adserunt  diuini  eloquii  narrationem  haec  etiam  cor- 
poraliter  intellecta,  nemo  erit,  ut  opinor,  tam  infideliter 
pertinax,  qui  cum  ea  secundum  regulam  fidei  exposita  proprie 
uiderit  malit  in  pristina  remanere  sententia,  si  forte  illi  uisa 
fuerant,  nonnisi  figurate  posse  accipi.  10 

2.  Nam  et  ego  contra  Manichaeos,  qui  has  litteras  ueteris 
testamenti  non  aliter  quam  oportet  accipiendo  errant,  sed 
omnino  non  accipiendo  et  detestando  blasphemant,  duos  con- 
scripsi  libros  recenti  tempore  conuersionis  meae,  cito  uolens 
eorum  uel  confutare  deliramenta  uel  erigere  intentionem  ad  is 
quaerendam  in  litteris,  quas  oderunt,  christianam  et  euange- 
licam  fidem.  et  quia  non  mihi  tunc  occurrebant  omnia  quem- 
admodum  proprie  possent  accipi  magisque  non  posse  uidebantur 
aut  uix  posse  atque  difficile,  ne  retardarer,  quid  figurate 
significarent,  ea  quae  ad  litteram  inuenire  non  potui,  quanta  20 
ualui  breuitate  ac  perspicuitate  explicaui,  ne  uel  multa  lectione 
uel  disputationis  obscuritate  deterriti  in  manus  ea  sumere 
non  curarent.  memor  tamen  quid  maxime  uoluerim  nec  potu- 
erim,  ut  non  figurate  sed  proprie  primitus  cuncta  inteUegerentur, 
nec  omnino  desperans  etiam  sic  posse  intellegi  id  ipsum  in  25 
prima  parte  secundi  libri  ita  posui.  sane,  inquam,  quisquis 

26  de  Gen.  c.  Man.  II  2 
1  possint  S  2  eaq ;  Bl  corporaliter  etiam  bd  8  figuratae  (a  exp. 
m.  1)  P  figuratf  8  4  intellegiremus  P  scribturam  EP  impie  E 
6  asserunt  E  eloqui  P  haec]  hic  b  8  propriae  8  9  remaner& 
(tn  &  uestigia  ras.)  R  10  figuratae  E  figurate  8  11  cap.  II  E 
manicheos  EPB8  13  conscribsi  E  scripsi  B  16  querendam  B 
17  tunc  <m.  Bl  quemammodum  E  18  propriae  8  possint  8 
magisquae  P  posse]  possent  PB  uidebantur]  accipi  uidebantur  PBSbd 
19  atque]  aut  Sbd  20  significaretur  £  non  potui  inuenire  bd  21  ac]  et  d 
praespicuitate  8  22  eas  8  23  roaximae  B  24  figuratae  ES  pro- 
priae  S       intelligerentur  (sic)  P     26  ita]  sic  S      san*e  (a  eras.)  P 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   VIII.  233 

uoluerit  omnia,  quae  dicta  sunt,  secundum  litteram 
accipere,  id  est  non  aliter  intellegere,  quam  littera 
sonat,  et  potest  euitare  blasphemias  et  omnia  con- 
gruentia  fidei  catholicae  praedicare,  non  solum  ei 
*non  est  inuidendum,  sed  praecipuus  multumque  lau- 
dabilis  intellector  habendus  est.  si  autem  nullus 
exitus  datur,  ut  pie  et  digne  deo  quae  scripta  sunt 
intellegantur,  nisi  figurate  atque  in  aenigmatis  pro- 
posita  ista   credamus  habentes  auctoritatem  aposto- 

>•  licam,  a  quibus  tam  multa  de  libris  ueteris  testa- 
menti  soluuntur  aenigmata,  modum,  quem  intendimus, 
teneamus  adiuuante  illo,  qui  nos  petere,  quaerere  et 
pulsare  adhortatur,  nt  omnes  istas  figuras  rerum 
secundum  catholicam  fidem,  siue  quae  ad  historiam 

15  siue  quae  ad  prophetiam  pertinent,  explicemus  non 
praeiudicantes  meliori  diligentiorique  tractatui  siue 
per  nos  siue  per  alios,  quibus  dominus  reuelare 
dignatur.  haec  tunc  dixi.  nunc  autem  quia  uoluit  dominus, 
ut  ea  diligentius  intuens  atque  considerans  non  frustra,  quan- 

20  tum  opinor,  extimarem  etiam  per   me  posse   secundum  pro- 

priam,  non  secundum  allegoricam  locutionem  haec  scripta  esse 

monstrari,   sicut   ea,   quae   superius  uoluimus   ostendere,  sic 

etiam  quae  sequuntur  de  paradiso  perscrutemur. 

3.  Plantauit  ergo   deus   paradisum  in  deliciis  —  hoc 

25  est  enim   in   Eden  —  ad   orientom  et  posuit  ibi  homi- 

12  cf.  Matth.  7,  7      24  Gen.  2,  8 

2  intellegire  P  3  blasphemias  (i  *.  I  m.  1)  S  5  inuidendam  P 
praecipius  8  multumque]  multum  PB  6  intellectus  Bxb;  in  mg. 
add.  b  ai  inteUector  7  de  deo  S  scribta  EP  8  intellegnntur  PBl 
fignrat»e  P  atque]  et  quae  B  enigmatis  IPS  aenigmatibus  Bbd 
9  ista]  ita  B  apostholicam  S  10  quibus  tam]  quibusdam  S  11  enig- 
mata  E  intendamus  JB1  12  querere  P  13  ut  (ut  eup.  &  pos.  m.  1  B 
14  istoriam  E*S  15  siue— prophetiam  om.  S  profetiam  E1  17  do- 
minus  om.  S  19  adque  P  20  estimarem  S  ezistimarem  PBbd  21  alle- 
goricam  (ri  *.  I.  m.  1)  P  22  uolumus  PB1  ualuimns  Sd  23  praescrute- 
mur  S      24  deus  om.  S       diliciis  B      26  edem  El  aedem  S 


234  S-   Aureli  Augustini 

nem,  quem  finxerat.  sic  enim  scriptum  est,  quia  sic  factum 
esfc.  deinde  recapitulat,  ut  hoc  ipsum,  quod  breuiter  posuit, 
ostendat  quemadmodum  factum  sit,  hoc  est  quemadmodum 
paradisum  deus  plantauerit  et  illic  hominem,  quem  finzerat, 
constituerit.  sic  enim  sequitur:  et  eiecit  adhuc  deus  de  * 
terra  omne  lignum  pulchrum  ad  aspectum  et  bonum 
ad  escam.  non  dizit:  et  eiecit  deus  de  terra  aliud  lignum 
uel  ceterum  lignum,  sed:  eiecit,  inquit,  adhuc  de  terra 
omne  lignum  pulchrum  ad  aspectum  et  bonum  ad 
escam.  iam  ergo  tunc  produxerat  terra  omne  lignum  et  10 
pulchrum  ad  aspectum  et  bonum  ad  escam,  hoc  est  tertio 
die;  nam  sexto  die  dixerat:  ecce  dedi  uobis  omne  pabu- 
lum  seminale  seminans  semen,  quod  est  super  omnem 
terram,  et  omne  lignum  fructiferum,  quod  habet  in 
se  fructum  seminis  seminalis,  quod  erit  uobis  ad  ** 
escam.  num  ergo  aliud  eis  tunc  dedit,  aliud  nunc  dare  uoluit? 
non  opinor.  sed  cum  ex  his  generibus  sint  ista  ligna  instituta 
in  paradiso,  quae  iam  terra  tertio  die  produxerat,  adhuc  ea 
produxit  in  tempore  suo,  quia  tunc  scilicet,  quod  scriptum 
est  ea  produxisse  terram,  causaliter  factum  erat  in  terra ;  hoc  *> 
est,  quia  tunc  ea  producendi  uirtutem  latenter  acceperat,  qua 
uirtute  fit,  ut  etiam  nunc  talia  terra  progignat  in  manifesto 
atque  in  tempore  suo. 

Uerba  ergo  dei  sexto  die  dicentis:  ecce  dedi  uobis  omne 
pabulum  seminale  seminans  semen,   quod  est  super  *& 

5  Gen.  2,  9      12  Gen.  1,  29      24  Gen.  1,  29 

1  scribtum  EP  2  brebiter  El  3  quemammodum  E  quemam- 
modum  E  quemadmodum  (quem  s.  I.  m.  I)  B  5  deus  adhuc  S  7  non 
—  uers.  10  escam  om.  S  et  om.  E,  s.  I.  m.  I  B  de  terra  deus  bd 
aliud]  illud  Bl  8  inquid  ElPB  adhuc  om.  b  9  omne*  (m  eras.)  B 
ad  in  ras.  m.  2  B  et — escam  om  Bl  10  ante  iam  sqq  praebentur 
uerba:  iam — escam,  ita  tamen,  ut  iam  et  et  ante  pulchrum  m.  2  «.  L 
8uper8cripta  et  omnia  deleta  sint  E  et  om.  S  11  hoc]  id  S  12  diae  P 
omnem  P  omne*  B  pauulum  El  papulum  P         15  seminale  Bl 

16  eis  om.  S     tunc  om.  b      dedit**  M    17  ins-tituta  P    19  scribtum  EP 
21  producendi*  B    24  uerbo  b      omnem  P    25  pauulum  El  papulum  P 


de    Genesi   ad   litteram  lib.  VIII.  235 

omnem  terram  et  cetera  non  sonabili  uel  temporali  uoce 
prolata  uerba  sunt,  sed  sicut  in  uerbo  eius  est  creandi  po- 
tentia;  dici  autem  hominibus,  quid  sine  temporalibus  sonis 
deus   dixerit,   nonnisi  per  temporales  sonos  potuit.   futurum 

5  enim  erat,  ut  homo  iam  de  limo  formatus  et  flatu  eius  ani- 
matus  et  quidquid  ex  illo  humani  generis  extitisset  uteretur 
eis  ad  escara,  quae  super  terram  exortura  erant  ex  illa  uirtute 
generandi,  quam  terra  iam  acceperat.  cuius  futuri  causales 
rationes  in  creatura  condens,  tamquam  iam  extitisset,  loque- 

10  batur  interna  atque  intima  ueritate,  quam  nec  oculus  uidit 

nec  auris  audiuit,  sed  spiritus  eius  scribenti  utique  reuelauit. 

4.  Illud  plane,  quod  sequitur:  et  lignum  uitae  in  medio 

paradiso   et  lignum   scientiae    dinoscendi   bonum   et 

malum,  diligentius  considerandum  est,  ne  cogat  in  allegoriam, 

u  ut  non  ista  ligna  fuerint,  sed  aliud  aliquid  nomine  ligni  signifi- 
cent.  dictum  est  enim  de  sapientia:  lignum  uitae  est  omni- 
bus  amplectentibus  eam.  uerum  tamen  cum  sit  Hierusalem 
aeterna  in  caelis,  etiam  in  terra  ciuitas,  qua  illa  significaretur, 
condita  est;  et  Sarra  et  Agar  quamuis  duo  testamenta  signi- 

20  ficarent,  erant  tamen  etiam  quaedam  mulieres  duae ;  et  cum 
Christus  per  ligni  passionem  fluento  spiritali  nos  inriget,  erat 
tamen  et  petra,  quae  aquam  sitienti  populo  ligno  percussa 
manauit,  de  qua  diceretur:  petra  autem  erat  Christus. 
aliud  quam  erant  illa  omnia  significauerunt,  sed  tamen  etiam 

86  ipsa  corporaliter  fuerunt.  et  quando  a  narrante  commemorata 

12  Gen.  2,  9     16  Prou.  8,  18    17  cf.  Gal.  4,  26.  24    23  I  Cor.  10,  4 

2  eius  uerbo  bd;  in  mg.  add.  al  uerbtt  eius  P  est  s.  I.  m.  1  8 

3  autemj  ergo  S  quod  PRl  4  sonus  P  6  quicquid  E2R  7  exor- 
tura  (ur  8.  I.  m.  1)  R  exoritura  S  erat  E  9  extetissent  P  extetis- 
sent  (n  *.  I.  m.  1)  R  11  aures  P  utique]  hoc  b  om.  R1  12  cap. 
III  E  13  paradyso  (o  ex  i  m.  1)  E  paradisi  RSbd  dignoscendi  bd 
14  allegoria  E  15  ista  (a  ex  o  m.  1)  E  fuerint  (n  s.  I.  m.  1)  R 
8ignificarent  (8.  I.  add.  m.  2  aJ  cent)  E  16  omnibus  amplectentibus] 
amplectentibus  ES      17  ierusalem  bd       19  sara  (a  fin.  in  ras.)  R>Sbd 

n  n 

20  quaedam  etiam  E  quaedam  etiam  PRd  quaedam  om.  b  21  in- 
riget  El      22  sicienti  R      23  roanabit  PRl      24  significauerant  E 


236  3«   Aureli   Augustini 

sunt,  non  erat  illa  figurata  locutio,  sed  earum  expressa 
narratio,  quarum  erat  figurata  praecessio.  erat  ergo  et  lignum 
uitae  quemadmodum  petra  Christus,  nec  sine  mysteriis  rerum 
spiritalium  corporaliter  praesentatis  uoluit  hominem  deus  in 
paradiso  uiuere.  erat  ergo  ei  in  lignis  ceteris  alimentum,  in  5 
illo  autem  sacramentum,  quid  significans  nisi  sapientiam,  de 
qua  sic  dictum  est:  lignum  uitae  est  amplectentibus 
eam,  quemadmodum  de  Christo  diceretur:  petra  manans  est 
sitientibus  eum?  recte  quippe  appellatur  quod  ad  eum  signi- 
ficandum  praecessit.  ipse  est  ouis,  quae  immolatur  in  pascha;  10 
tamen  et  illud  non  tantum  dicendo  figurabatur,  sed  etiam 
faciendo.  neque  enim  ouis  illa  non  erat  ouis;  plane  ouis  erat 
et  occidebatur  et  manducabatur.  et  tamen  eo  uero  facto  aliud 
etiam  quiddam  figurabatur,  non  sicut  ille  uitulus  saginatus, 
qui  minore  filio  reuertente  in  epulas  caesus  est.  ibi  quippe  15 
ipsa  narratio  figurarum  est,  non  rerum  figurata  significatione 
gestarum.  non  enim  hoc  euangelista,  sed  ipse  dominus  narra- 
uit:  euangelista  uero  dominum  hoc  narrasse  narrauit.  proinde 
ergo  quod  narrauit  euangelista  etiam  factum  est,  dominum 
scilicet  talia  locutum  fuisse;  ipsius  autem  domini  narratio  20 
parabola  fuit,  de  qua  numquam  exigitur,  ut  etiam  ad  litteram 
facta  monstrentur,  quae  sermone  proferuntur.  Christus  est  et 
lapis  unctus  a  Iacob  et  lapis  reprobatus  ab  aedificantibus, 
qui  factus  est  in  caput  anguli ;  sed  illud  etiam  in  rebus  gestis 
factum   est,  hoc   autem  tantum   in   figuris  praedictum.  illud  25 

lOcf.Exod.12,3— 11   12cf.Luc.  15,23   23cf.Gen.28,18  24 cf.Ps.  117,22 
1  figurata]  figata  P      2  erat  s.  I.  P       figurata  (i  ex  u)  B        prae- 
ceptio  (in  mg.  add.  aliter  praecessio)  P       3  quemammodum  E       xps 
(8  ex  i)  P        misteriis  (s  fin.  8.  I.  m.  1)  B       4  presentatis  B       5  ei 
ergo  P*BSbd         ei  om.  P1  7  sic  om.  PBbd         uita*  (e  eraa.)  B 

am  plectibus  Pl  8  quemammodum  E  9  sicientibus  B  eam  bd 
rectae  S  10  pasca  S  12  facienda  PB  14  post  ille  eras.  ille  B 
15  minore]  minimo  Pb  minore  (ore  in  ras.)  B  minori  d  reuertenti  PBbd 
aepulas  EPS  cesus  S  16  significatio  bd  17  dominus  ipse  PBSbd 
18  boc  dominum  bd  19  ergo  om.  PBSbd  aeuangelista  S  20  scilicet] 
etiam  b  21  parabula  S  22  monstrentur  (n  fin.  8.  I.  m.  1)  S  est] 
autem  est  b      24  capud  B      25  predictum  P 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   VIII.  237 

quippe  scripsit  narrator  rerum  praeteritarum,  hoc  praenuntiator 
tantummodo  futurarum. 

5.  Sic  et  sapientia,  idem  ipse  Christus,  lignum  uitae  est 
in  paradiso  spiritali,  quo  misit  de  cruce  latronem;    creatum 

5  est  autem  quod  eam  significaret,  lignum  uitae  etiam  in 
paradiso  corporali,  quia  hoc  illa  scriptura  dixit,  quae  res  suis 
temporibus  gestas  narrans  et  hominem  corporaliter  factum 
et  in  corpore  uiuentem  ibi  constitutum  esse  narrauit.  aut  si 
quisquam  putat  aninias,  cum  corpore  excesserint,  locis   cor- 

io  poraliter  uisibilibus  contineri,  cum  sint  sine  corpore,  adserat 
sententiam  suam;  non  deerunt,  qui  sic  faueant,  ut  illum  etiam 
diuitem  sitientem  in  loco  utique  corporali  fuisse  contendant 
ipsamque  animam  omnino  esse  corpoream  propter  arentem 
linguam  et  stillam  aquae  de  Lazari   digito    concupitam  pro- 

i6  nuntiare  non  dubitent,  cum  quibus  ego  de  tam  magna 
quaestione  nulla  temeritate  confligo.  melius  est  enim  dubitare 
de  occultis  quam  litigare  de  incertis.  illum  quippe  diuitem 
in  ardore  poenarum  et  illum  pauperem  in  refrigerio  gaudiorum 
intellegendos  esse  non  dubito.  sed  quomodo  intellegenda  sit 

*o  illa  flamma  inferni,  ille  sinus  Abrahae,  illa  lingua  diuitis,  ille 
digitus  pauperis,  illa  sitis  tormenti,  illa  stilla  refrigerii,  uix 
fortasse  a  mansuete  quaerentibus,  a  contentiose  autem  cer- 
tantibus  numquam  inuenitur.  cito  sane  respondendum  est,  ne 
nos  profunda  ista  quaestio  et  multi  sermonis  indigens  tardet. 

25  si  corporalibus  locis  animae  continentur,  etiam  exatae  corpo- 

4  cf.  Luc.  23,  43      14  cf.  Luc.  16,  24 

1  scribsit  EP  scriptor  Bb  narrator]  narratur  P  narrauit  Bb  pre- 
teritarura  P  3  idem]  id  est  b  4  creatum]  certum  b  5  est  8.  I.  m.  1  B 
post  autem  lit.  2—3  litter.  B  &iam  Bl  6  scribtura  EP  7  ho  mi- 
nem  (mi  in  tng.  add.  m.  2)  P  9  corpore]  a  corpore  BSbd  10  aitB 
adserant  E  11  de  erunt  B  fabeant  P  12  sicientem  B  con- 
tendant  fuisse  &  13  araentem  S  14  *l»azari  (e  utrimque  eras.)  E 
15  dubitant  Bl  16  questione  S  est  *.  L  m.  1  B  18  penarum  P 
20  abrah^e  B  abrahe  S  22  querentibus  B  contentiosae  B  autem 
om.  S        24  multi  scripsi:  multis  EPBSbd  sermonis  E:  sermoni- 

bus  PBSbd      25  exute  P 


238  .  S.   Aureli   Augustini 

hbus,  potuit  ille  latro  in  eum  introduci  paradisum,  ubi  fuerat 
corpus  primi  hominis,  ut  aptiore  scripturarum  loco,  si  ulla 
necessitas  flagitauerit,  etiam  de  hac  re  quid  uel  quaeramus 
uel  arbitremur  utcumque  promamus. 

Nunc   uero.   quod   sapientia  non   sit  corpus    et   ideo    nec  6 
lignum,  nec  dubito  nec  dubitari  a  quoquam   puto;   potuisse 
autem  per  lignum,  id  est  per  corpoream  creaturam  tamquam 
sacramento  quodam  significari  sapientiam  in  paradiso  oorporali 
ille  credendum  non  existimat,  qui  uel  tam  multa  in  scripturis 
rerum  spiritalium  corporalia  sacramenta  non  uidet  uel  homi-  »o 
nem  primum   cum   eiusmodi   aliquo   sacramento    uiuere    non 
debuisse  contendit,  cum  apostolus  dicat  etiam  hoc,  quod  de 
muliere  dixit,  quam  constat  ei  factam  esse  de  latere,  propter- 
ea  relinquet    homo   patrem   et  matrem  et  adhaerebit 
uxori   suae;  et  erunt   duo   in   carne  una,  sacramentum  is 
hoc    magnum    esse    in   Christo   et  in    ecclesia.    mirum   est 
autem  et  uix  ferendum,  quemadmodum  uelint  homines  para- 
disum  figurate  dictum  et  nolint  etiam  figurate  factum.  quodsi 
concedunt  sicut  de  Agar  et  Sarra,  sicut  de  Ismahel  et  Isaac 
haec   quoque    et   facta    et    tamen    etiam    figurata,    cur   non  *o 
admittant  etiam  lignum  uitae  et  uere  aliquod  lignum  fuisse 
et  tamen  sapientiam  figurasse  non  uideo. 

Illud  quoque  addo  quamquam  corporalem  cibum,  talem 
tamen  illam  arborem  praestitisse,  quo  corpus  hominis  sanitate 
stabili  firmaretur,  non  sicut  ex  alio  cibo,  sed  nonnulla  inspi-  25 

13  Gen.  2,  24;  Ephes.  5,  31      15  cf.  Ephes.  6,  32 

1  illae  S  2  scribturarum  EXP  4  arbitrem  Pl  5  uero]  ergo  b 
6  pot*uisse  (i  s.  I.)  B  8  sapientia  P  9  scribturis  EP  10  spiritalium 
corporalium  (in  mg.  al  corporalifl  corporalia)  b  12  apostolos  P  13  con- 
stat  om.  Elbd  esse  om.  S  post  latere  add.  credimus  bd  propter 
hoc  PRbd  14  adhereuit  E1  adheraeuit  P  adherebit  S  16  hoc  om.  PRSbd 
aeclesia  E  eclesia  S  17  et  2*1  quemammodum  E  18  figurate,  S 
etiam]  eu»m  (eu  in  rcu.  m.  2)  B  figurate.  MS         19  sara  BSbd 

hismahel  S  hismael  b  ismael  d  20  quur  (alt.  u  s.  I  m.  1)  E, PB 
21  amittant  Bl  admittunt  b  23  ciuum  E1  talem  om.  PB  24ho- 
mini  S      25  ciuo  El 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   VIII.  239 

ratione  salubritatis  occulta.  profecto  enim  licet  usitatus  panis 
aliquid  tamen  amplius  habuit,  cuius  una  collyride  hominem 
deus  ab  indigentia  famis  dierum  quadraginta  spatio  uindicauit. 
an  forte  credere  dubitabimus  per  alicuius  arboris  cibum  cuius- 
6  dam  altioris  significationis  gratia  homini  deum  praestitisse,  ne 
corpus  eius  uel  infirmitate  uel  aetate  in  deterius  mutaretur 
aut  in  occasum  etiam  laberetur,  qui  ipsi  cibo  humano  praestitit 
tam  mirabilem  statum,  ut  in  fictilibus  uasculis  farina  et  oleum 
deficientes  reficeret  nec  deficeret?  iam  hic  de  genere  contentio- 

10  sorum  quisquam  existat  et  dicat  deum  in  terris  nostris  mira- 
cula  talia  facere  debuisse,  in  paradiso  autem  non  debuisse: 
quasi  uero  non  uel  de  puluere  hominem  uel  de  latere  uiri 
mulierem  maius  ibi  miraculum  fecit,  quam  quod  hic  mortuos 
suscitauit. 

15  6.  Sequitur,  ut  uideamus  de  ligno  scientiae  dinoscendi 
bonum  et  malum.  prorsus  et  hoc  lignum  erat  uisibile  et 
corporale  sicut  arbores  ceterae.  quod  ergo  lignum  esset,  non 
est  dubitandum;  sed  cur  hoc  nomen  acceperit,  requirendum. 
mihi  autem  etiam  atque  etiam  consideranti  dici  non  potest 

«o  quantum  placeat  illa  sententia  non  fuisse  illam  arborem  cibo 
noxiam  —  neque  enim  qui  fecerat  omnia  bona  ualde  in  para- 
diso  institueret  aliquid  mali  —  sed  malum  fuisse  homini 
transgressionem  praecepti.  oportebat  autem,  ut  homo  sub 
domino  deo  positus  alicunde  prohiberetuf,  ut  ei  promerendi 

ss  dominum  suum  uirtus  esset  ipsa  oboedientia,  quam  possum 

3  cf.  in  Reg.  19,  8       9  cf.  m  Reg.  17,  16       21  cf.  Gen.  1,  81 

2  aliqnid  tamen  om.  S  habuit]  habuit  tamen  aliquid  S  colli- 
ride  E  corrilide  8  collyrida  b  3  uSdicauit  B2b  4  dubitauimus  Ex 
ciuum  E1  7  occasu  EXPS  ciuo  El  prestitit  S  8  tam] 
tamq^sm  E  9  reficer6t  b  nec  deficerent  in  mg.  m.2P  deficerSt  b 
12  uel  ow.  El  puluere  (u  fin.  retract.  m.  2)  M  15  cap.  1111  E;  hinc 
incipiunt  Eugippii  Excerpta  p.  196  ed.  Knoll  scientiae  om.  S  di- 
no3centiae£  dignoscendi  bd  16  boni  et  malitf  etfin.}  ac  bd  18  acci- 
perit  El  19  autem  om.  Eug.  20  ciuo  El  22  instituerit  S  institu- 
erat  bd  mali  (i  in  ras.)  B  24  aliunde  BlSb  promerendo  PB 
25  possumus  S 


240  S.   Aureli   Augustini 

uerissime  dicere  solam  esse  uirtutem  omni  creaturae  rationali 
agenti  sub  dei  potestate,  primumque  esse  et  maximum  uitium 
tumoris  ad  ruinam  sua  potestate  uelle  uti,  cuius  uitii  nomen 
est  inoboedientia.  non  esset  ergo,  unde  se  homo  dominum 
habere  cogitaret  atque  sentiret,  nisi  ei  aliquid  iuberetur.  arbor  5 
itaque  illa  non  erat  mala,  sed  appellata  est  scientiae  dinoscendi 
bonum  et  malum,  quia,  si  post  prohibitionem  ex  illa  homo 
ederet,  in  illa  erat  praecepti  futura  transgressio,  in  qua  homo 
per  experimentum  poenae  disceret,  quid  interesset  inter  oboe- 
dientiae  bonum  et  inoboedientiae  malum.  proinde  et  hoc  non  10 
in  figura  dictum,  sed  uere  quoddam  lignum  accipiendum  est, 
cui  non  de  fructu  uel  pomo  quod  indidem  nasceretur,  sed  ex 
ipsa  re  nomen  inpositum  est,  quae  illo  contra  uetitum  tacto 
fuerat  secutura. 

7.  Flumen  autem  exiit  de  Eden,  quod  inrigabat  pa-  15 
radisum,  et  inde  diuisum  est  in  quattuor  partes.  ex 
his  uni  nomen  estPhison,  hoc  est  quod  circuit  totam 
terram  Euilat,  ubi  est  aurum;  aurum  autem  terrae 
illius  bonum  et  ibi  est  carbunculus  et  lapis  prasinus. 
et  nomen  flumini  secundo  Geon,  hoc  est  quod  circuit  30 
totam  terram  Aethiopiam.  flumen  autem  tertium 
Tigris,  hoc  est  quod  fluit  contra  Assyrios.  flumen 
autem  quartum  Euphrates.  de  his  fluminibus  quid  amplius 
satagam  confirmare,  quod  uera  sint  flumina  nec  figurate  dicta, 
quae  non  sint,  quasi  tantummodo  aliquid  nomina  ipsa  signi-  & 

15  Gen.  2,  10—14 

2  esse  et]  esset  S       4  esset]  S**»  B  dili  £        5  aliquid  ei  bd 

7  illo  &  8  ederet]  non  ederet  S  figurata  (*.  I  m.  1  add.  I  futura)  S 
transgressio  (gres  s.  I.  add.  m.  2)  P  9  poene  BS  discerneret  (*.  I. 
add.  m.  2  af  disceret)  E  10  fin.  et  om.  b  ex  S1  11  in  om.  E  quoddam 
uere  bd  12  indidem]  inde  BSbd  13  illum  B1  15  aedem  PS 
aeden  B  17  fyson  (phisd  b)  ex  his  uni  nomen  est  PBb  hoc  est  om.  PBb 
18  euilath  Sbd  aurtim  autem]  et  aurum  S  20  fluminis  secundi  E 
geo  b  21  ethiopiam  PBS  aethiopiae  bd  22  tygris  8  hoc  om.  S 
est  om.  Sb  quod  fluit  om.  E1  contra  om.  8  23  eufrates  EPBS 
his]  his  autem  PBbd      24  figuratae  ES  figurat*e  P 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    VIII.  241 

ficent,  cum  et  regionibus,  per  quas  fluunt,  notissima  sint  et 
omnibus  fere  gentibus  diffamata?  quin  immo  ex  his,  quoniam 
constat  ea  prorsus  esse  —  nam  duobus  eorum  nomina  uetustas 
mutauit,  sicut  Tiberis  dicitur  fluuius,  qui  prius  Albula  uoca- 

5  batur;  Geon  quippe  ipse  est,  qui  nunc  dicitur  Nilus;  Phison 
autem  ille  dicebatur,  quem  nunc  Gangen  appellant;  duo  uero 
cetera,  Tigris  et  Euphrates,  antiqua  etiam  nomina  tenuerunt  — 
nos  admoneri  opurtet  cetera  quoque  primitus  ad  proprietatem 
litterae  accipere,  non  in  eis  figuratam  locutionem  putare,  sed 

10  res  ipsas,  quae  ita  narrantur,  et  esse  et  aliquid  etiam  figurare, 
non  quia  non  posset  parabola  locutionis  adsumere  aliquid  de 
re,  quam  non  proprie  quoque  esse  constaret.  sicut  de  illo 
dorainus  loquitur,  qui  descendebat  ab  Hierusalem  in  Hiericho 
et  incidit  in  latrones.  quis  non  sentiat  et  plane  uideat  esse 

15  parabolam  locutionemque  illam  totam  esse  figuratam?  uerum 
duae  ciuitates,  quae  ibi  nominatae  sunt,  hodieque  in  locis 
propriis  demonstrantur.  sed  hoc  modo  acciperemus  et  quattuor 
haec  flumina,  si  cetera,  quae  de  paradiso  narrantur,  non  pro- 
prie   sed   figurate   accipere  ulla  necessitas  cogeret;   at  nunc, 

20  cum  priraitus  proprie  res  ipsas  intellegere  ratio  nulla  pro- 
hibeat,  cur  non  potius  auctoritatera  scripturae  simpliciter 
sequimur  in  narratione  rerum  gestarum  res  uere  gestas  prius 
intellegentes,  tum  demum  quidquid  aliud  significant  per- 
scrutantes? 

15      An  eo  mouebimur,  quod  de  his  fluminibus  dicitur  aliorum 

13  cf.  Luc.  10,  30 

2  inmo  S  ex]  &  S  4  tyberis  ESb  5  ipse  om.  Rl  physon  R 
6  gangenaappellantP  7tygris.R£2  eufrates EPRS  tenuerantJR1 
8  ammoneri  ER  ammoniriP  9  littere  PR  loquutionem  R  11  possittf 
loquutionis  R  assum  mere  R  12  non  eras.  R  om.  S  propriae 
(a  txp.  m.  1)  P  propriae  R  13  Ierusalem  d  hiericum  E*  hierichum  E*P 
herichu*  R  Iericho  d  14  quisj  quis  enim  d  15  locutionem  quae  R 
16  minatae  JBl  odiaequae  Pl  hodie'  quae  R  hodieque  S  17  demon- 
stratur  El  18  propriae  F*S  19  figuratae  EP2  flgurat^  S  necessi- 
tate  S  at]  ac  PRlb  20  propriae  PS  21  quur  PR  scribturae  EP 
22  narrationem  E      23  prescrutantes  S      25  mouebitur  S 

XXVIII.  Aug    sect.  III  part  1.  16 


242  S.   Aureli   Augustini 

esse  fontes  notos,  aliorum  autem  prorsus  incognitos  et  ideo 
non  posse  aecipi  ad  litteram,  quod  ex  uno  paradisi  flumine 
diuiduntur?  cum  potius  credendum  sit,  quoniam  locus  ipse 
paradisi  a  cognitione  hominum  est  remotissimus,  inde  quattuor 
aquarum  partes  diuidi,  sicut  fidelissima  scriptura  testatur,  sed  5 
ea  flumina,  quorum  fontes  noti  esse  dicuntur,  alicubi  isse  sub 
terras  et  post  tractus  prolixarum  regionum  locis  aliis  erupisse, 
ubi  tamquam  in  suis  fontibus  nota  esse  perhibentur.  nam  hoc 
solere  nonnullas  aquas  facere  quis  ignorat?  sed  ibi  hoc  scitur, 
ubi  non  diu  sub  terris  currunt.  exibat  ergo  flumen  de  Eden,  10 
id  est  de  loco  deliciarum,  et  inrigabat  paradisum,  id  est 
ligna  omnia  pulchra  atque  fructuosa,  quae  omnem  terram 
regionis  illius  opacabant. 

8.  Et   sumsit   dominus   deus   hominem,  quem  fecit, 
et  posuit  eum  in  paradiso  ut  operaretur  et  custodiret.  15 
et  praecepit  dominus  deus  Adae  dicens:  ab  omni  ligno 
quod    est    in    paradiso     escae   edes;    de  ligno   autem 
cognoscendi   bonum   et  malum   non   manducabitis  de 
illo.  qua  die  autem  ederitis  ab  eo,  morte  moriemini. 
cum   superius  breuiter   dixerit   deum   plantasse  paradisum  et  w 
constituisse    ibi    hominem,    quem    finxerat,    recapitulauit,   ut 
narraret,   quomodo   sit  paradisus    constitutus.    nunc   ergo   et 
iilud  recapitulando  commemorauit,  quomodo  ibi  deus  posuerit 
hominem,  quem  fecit.  uideamus  itaque,  quid  sit,  quod  dictum 
est:   ut  operaretur  et  custodiret.  quid  operaretur  uel  « 
quid  custodiret?  numquid  forte  agriculturam  dominus  uoluit 

14  Gen.  2,  15—17 

3  cap.  V  E  ipsae  Sl  5  scribtura  EP  6  issc]  esse  S  iisse  d 
7  tractatus  E  tractos  S  8  noti  EPRS  10  terras  b  aeden  PR  aedem  S 
12  adque  El  18  opacabant]  pacabant  S  occupabant  6  14  surap- 
sit  E2RSbd  dominus  om.  EPR;  sed  confer  248,  7  17  aescae  S 
esca  PRlbd  escam  (8.  I.  m.  2;  nam  m.  1  om.)  E,R2;  sed  cf.  Locut.  in 
Heptat  lib.  I  VII      18  manducauitis  Ex      19  quo  bd  diae  (a  exp. 

m.  1)  P       comederitis  S       ab]  de  S      20  dixerit  breuiter  S     25  ope- 
raretur  (re  8.  I.  m.  1)  E  quid — custodiret  om.  b  uel]  et  d 

26  agriculturam  (alt.  u  s.  I.  m.  1)  R 


de   Genesi   ad   litteram    lib.    VIII.  243 

operari  primum  hominem?  an  non  est  credibile,  quod  eum 
ante  peccatum  damnauerit  ad  laborem?  ita  sane  arbitraremur, 
nisi  uideremus  cum  tanta  uoluptate  animi  agricolari  quosdam, 
ut  eis  magna  poena  sit  inde  in  aliud   auocari.    quidquid  ergo 

5  deliciarum  habet  agricultura,  tunc  utique  longe  amplius  erat, 
quando  nihil  accidebat  aduersi  uel  terrae  uel  caelo.  non  enim 
erat  laboris  adflictio,  sed  exhilaratio  uoluntatis,  cum  ea,  quae 
deus  creauerat,  humani  operis  adiutorio  laetius  feraciusque 
prouenirent:  unde  creator  ipse  uberius  laudaretur,  qui  animae 

10  in  corpore  animali  constitutae  rationem  dedisset  operandi  ac 
facultatem,  quantum  animo  uolenti  satis  esset,  non  quantum 
inuitum  indigentia  corporis  cogeret. 

Quod  enim  maius  mirabiliusque  spectaculum  est  aut  ubi 
magis   cum   rerum   natura   humana  ratio  quodammodo    loqui 

i*  potest,  quam  cum  positis  seminibus,  plantatis  surculis,  trans- 
latis  arbusculis,  insitis  malleolis  tamquam  interrogatur  quaeque 
uis  radicis  et  germinis  quid  possit  quidue  non  possit,  unde 
possit,  unde  non  possit,  quid  in  ea  ualeat  numerorum  inui- 
sibilis  interiorque  potentia,  quid  extrinsecus  adhibita  diligentia, 

20  inque  ipsa  consideratione  perspicere,  quia  neque  qui  plantat 
est  aliquid  neque  qui  rigat,  sed  qui  incrementum 
dat,  deus,  quia  et  illud  operis,  quod  accedit  extrinsecus, 
per  illum  accedit,  quem  nihilominus  creauit  et  quem  regit 
atque  ordinat  inuisibiliter  deus? 

«5      9.  Hinc  iam  in  ipsum  mundum  uelut  in  qnandam  magnam 

20  I  Ccr.  3,  7 

1  cap.  VI  E  eum  om.  S  2  arbitremur  Eb  arbitramur  PB  3  ui- 
deamus  PBxb  uoluptate  Bl  agriculari  S  agricolare  b  4  in]  in 
(*.  Z.  m.  2  al  ad)  E,B2  ad  PBxbd  quicquid  E*S        5  diliciarum  B 

agriculturam  E  errat  E  6  accedebat  S  auersi  £  terrae  (8.  I 
m.  2  al  ra)  E  terra  PBSbd  7  exhilaratio]  ex  illa  ratio  S  9  ipse  S 
anim»ae  (i  eras.)  E  anime  P  18  enim  8.  I.  m.  1  S  mirabilius  quae  B 
15  seminibus  (em.lexi)E  traslatis  Sl  16  arbustulis  b  insitis]  inser- 
tis  S  maleolis  B  20  inquae.  ES  prospicere  S  plantantP  21  regat 
(sic)  P  incrimentum  P  23  nihilhominus  S  reget  S  24  adquc  E\ 
25  Hinc  excerpsit  Eugippius  ed.  Knoll  p.  203—204,  17         uelud  BS 

16* 


244  S.    Aureli   Augustini 

arborem  rerum  oculus  cogitationis  adtollitur  atque  in  ipso 
qiioque  gemina  operatio  prouidentiae  reperitur,  partim  naturalis, 
partim  uoluntaria.  et  naturalis  quidem  per  occultam  dei  ad- 
ministrationem,  qua  etiam  lignis  et  herbis  dat  incrementum, 
uoluntaria  uero  per  angelorum  opera  et  hominum;  secundum  * 
illam  primam  caelestia  superius  ordinari*  inferiusque  terrestria, 
luminaria  sideraque  fulgere,  diei  noctisque  uices  agitari,  aquis 
terram  fundatam  interlui  atque  circumlui,  aerem  altius  superfundi, 
arbusta  et  animalia  concipi  et  nasci,  crescere,  senescerere,  occi- 
dere  et  quidquid  aliud  in  rebus  interiore  naturalique  motu  geritur;  10 
in  hac  autem  altera  signa  dari,  doceri  et  disci,  agros  coli,  socie- 
tates  administrari,  artes  exerceri  et  quaeque  alia  siue  in  superna 
societate  aguntur  siue  in  hac  terrena  atque  mortali,  ita  ut 
bonis  consulatur  et  per  nescientes  malos;  inque  ipso  homine 
eandem  geminam  prouidentiae  uigere  potentiam  :  primo  erga  i* 
corpus  naturalem,  scilicet  eo  motu,  quo  fit,  quo  crescit,  quo 
senescit;  uoluntariam  uero,  quo  illa  ad  uictum,  tegumentum 
curationemque  consulitur.  similiter  erga  animam  naturaliter 
agitur,  ut  uiuat,  ut  sentiat,  uoluntarie  uero,  ut  discat,  ut 
cousentiat.  20 

Sicut  autem  in  arbore  id  agit  agricultura  forinsecus,  ut 
illud  proficiat,  quod  geritur  intrinsecus,  sic  in  homine  secun- 
dum  corpus  ei,  quod  intrinsecus  agit  natura,  seruit  extrinsecus 
medicina,  itemque  secundum  animam,  ut  natura  beatificetur 
intrinsecus,  doctrina  ministratur  extrinsecus.  quod  autem  ad  25 
arborem  colendi  neglegentia,  hoc  ad  corpus  medendi  incuria, 

2   repperitur  EPBS  partem   P1  3   et   om.   PBSbd  Eug. 

administrationem  Ex  4  qua]  que.  Sb  incrimentum  P  7  luminariaj 
lumina  b  noctisque  u  ex  e  m.  1)  B  9  crescere]  et  crescere  Eug. 
senescere]  et  senescere  (seniscere  P)  PR&bd        11  discere  b  socie- 

tatis  B1  12  amministrari  E7PB        queque  P  13  agantur  Eug. 

teiTaena  P  14  consolatur  B*  inquej  inique  (i  m.  1  exp.)  S 

16  eandem  (n  s.  I.  m.  1)  S  16  naturale  Bb  quod  crescit  S  17  uo. 
luntarium  PB  quod  1S1  19  &  sentiat  JB1  uoluntariae  E  uolun- 
tari,e  S  21  cap.  VII  E  autem]  enim  S  23  eij  et  E  24  itemquej 
itS  quod  b        anima  El      26  neglegentiam  P 


de   Genesi   ad    litteram    lib.  VIII.  245 

hoc  ad  animam  discendi  segnitia;  et  quod  ad  arborem  humor 
inutilis,  hoc  ad  corpus  uictus  exitiabilis,  hoc  ad  animam  per- 
suasio  iniquitatis.  deus  itaque  super  omnia,  qui  condidit 
omnia  et  regit  omnia,  omnes  naturas  bonus  creat,  omnes 
*  uoluntates  iustus  ordinat.  quid  ergo  abhorret  a  uero,  si  cre- 
damus  hominem  ita  in  paradiso  constitutum,  ut  operaretur 
agriculturam  non  labore  seruili,  sed  honesta  animi  uoluptate? 
quid  enim  hoc  opere  innocentius  uacantibus  et  quid  plenius 
magna  consideratione  prudentibus? 

10  10.  Ut  custodiret  autem  quid?  an  ipsum  paradisum? 
contra  quos?  nullus  certe  uicinus  metuebatur  inuasor,  nullus 
limitis  perturbator,  nullus  fur,  nullus  adgressor.  quomodo  ergo 
intellecturi  sumus  corporalem  paradisum  potuisse  ab  homine 
corporaliter  custodiri?  sed  neque  scriptura  dixit:  ut  operaretur 

i6  et  custodiret  paradisum,  dixit  autem:  ut  operaretur  et 
custodiret.  quamquam  si  de  graeco  diligentius  ad  uerbum 
exprimatur,  ita  scriptum  est:  et  accepit  dominus  deus 
hominem,  quem  fecit,  et  posuit  eum  in  paradiso  ope- 
rari  eum  et  custodire.  sed  utrum  ipsum  hominera  posuit 

«o  operari  —  hoc  enim  sensit,  qui  interpretatus  est:  ut  ope- 
raretur  —  an  eundem  paradisum  operari,  id  est  ut  homo 
paradisum  operaretur,  ambigue  sonat  et  uidetur  magis  exi- 
gere  locutio,  ut  non  dicatur:  operaretur  paradisum,  sed  in 
paradiso. 

»5  Uerum  tamen,  ne  forte  sic  dictum  sit:  ut  operaretur  para- 
disum,  sicut  superius  dictum  est:  nec  erat  homo,  qui 
operaretur  terram  —  eadem  quippe  locutio  est:  operari 
terram,  quae:  operari  paradisum  —  ambiguam  sententiam  ad 


1  segnitiam  E      umor  ElPB    2  exitiabiles  Ex  exsiciabilis  B    5  «iustus 

abhorret 

(e  eras.)  E  iustas  Sb  aborret  B   arbor.e  S         a]  a*  (t  eras.)  E 

7  uoluntate  PBSlb  9  prudentibus  (b  *.  1.  m.  1)  S  12  limitis  (w  mg 
al  inimicns)  b  perturbator  nullus.  (sic  distinct.)  S  adgressor  nul. 
lus  S  adgressor  El  aggressur  P1  14  scribtura  EP  16  greco  PBS 
1 7  scribtum  EP  20  interpraetatus  ESB  interpetratus  P  22  ambiguae  PlS 
28  operetur  E      26  ueruntamen  S        nec  E 


246  S .    Aureli   Augustini 

utrumque  tractemus.  si  enim  non  est  necesse,  ut  accipiamus 
aparadisum  custodire",  sed  „in  paradiso*,  quid  ergo  in  para- 
diso  custodire?  nam  quid  operari  in  paradiso,  iam,  ut  uisum 
est,  disseruimus.  an  ut  quod  operaretur  in  terra  per  agri- 
culturam,  in  se  ipso  custodiret  per  disciplinam,  id  est  ut,  5 
sicut  ei  ager  obtemperaret  colenti  se,  ita  et  ipse  praecipienti 
domino  suo,  ut  sumto  praecepto  oboedientiae  fructum,  non 
spinas  inoboedientiae  redderet?  denique,  quoniam  similitudinem 
a  se  culti  paradisi  in  se  ipso  custodire  subditus  noluit,  similem 
sibi  agrum  damnatus  accepit.  spinas,  inquit,  et  tribulos  10 
pariet  tibi. 

Quodsi   et  illud  intellegamus,  ut  paradisum  operaretur  et 
paradisum  custodiret,  operari  quidem  paradisum  posset,  sicut 
supra  diximus,  per  agriculturam,  custodire  autem  non  aduersus 
inprobos  aut  inimicos,  qui  nulli  erant,  sed  fortassis  aduersus  15 
bestias.   quomodo   istuc?   aut   quare?   numquid  enim  bestiae 
iam   in   hominem   saeuiebant,   quod  nisi  peccato  non  fieret? 
ipse  quippe  bestiis  omnibus  ad  se  adductis,  sicut  post  com- 
memoratur,  nomina  inposuit,  ipse  etiam  sexta  die  lege  uerbi 
dei   cum   omnibus   communes  cibos  accepit.  aut  si  erat  iam,  *> 
quod  timeretur  in  bestiis,  quonam  pacto  posset  unus   homo 
illum  munire   paradisum?   neque   enim    exiguus    locus    erat, 
quem  tantus  fons  inrigabat.   custodire  quippe  ille  deberet,  si 
posset  paradisum  tali  et  tanta  maceria  communire,  ut  eo  ser- 
pens  non  posset  intrare;  sed  mirum,  si,  priusquam  communiret,  25 
omnes  serpentes  inde  posset  excludere. 

Proinde  intellectum  ante  oculos  cur  praetermittimus?  positus 
est  quippe  homo  in  paradiso,  ut  operaretur  eundem  paradisum, 

10  Gen.  3,  18 

1  tractamus  Pb  tractemus  (te  *.  I.  m.  2)  B      3  custodir&  S      4  ter- 
ram  E      6  ei  om.  b        optemperaret  BS       precipienti  P  domino 

suo  precipienti  S  10  inquid  PB  12  quod  (0  8.  h  m.  1)  B  si  «. 
I.  m.  1  B  14  aduersum  S  15  aduersum  S  16  istud  B*bd  17  sae- 
uiebat  P1  fiere^t  (n  eras.)  E         19  ipso  PBS         seito  PBSbd 

die  S  20  ciuos  El  cybos  B  aut]  ut  El  23  quippe]  quidem  PBlbd 
24  macberia  E  magis  ui  [in  mg.  a*  maceria)  b      conmunire  8    27  quur  PB 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    VIII.  247 

sicut  supra  disputatum  est,  per  agriculturam  non  laboriosam, 
sed  deliciosam  et  mentem  prudentis  magna  atque  utilia  com- 
monentem,  custodiret  autem  eundera  paradisum  ipsi  sibi,  ne 
aliquid  admitteret,  quare  inde  mereretur  expelli.  denique  accepit 

5  et  praeceptum,  ut  sit  per  quod  sibi  custodiat  paradisum,  id 
est  quo  conseruato  non  inde  proiciatur.  recte  enim  quisque 
dicitur  non  custodisse  rem  suam,  qui  sic  egit,  ut  amitteret 
eam,  etiamsi  alteri  salua  sit,  qui  eam  uel  inuenit  uel  accipere 
meruit. 

10  Est  alius  in  his  uerbis  sensus,  quem  puto  non  iumerito 
praeponendum,  ut  ipsum  hominem  operaretur  deus  et  custo- 
diret.  sicut  enim  operatur  homo  terram,  non  ut  eam  faciat 
esse  terram,  sed  ut  cultam  atque  fructuosam,  sic  deus  homi- 
nem  multo  magis,  quem  ipse  creauit,  ut  homo  sit,  eum  ipse 

i5  operatur,  ut  iustus  sit,  si  homo  ab  illo  per  superbiam  non 
abscedat;  hoc  est  enim  apostatare  a  deo,  quod  initium  superbiae 
scriptura  dicit.  initium,  inquit,  superbiae  hominis  apo- 
statare  a  deo.  quia  ergo  deus  est  incommutabile  bonum, 
homo  autem  et  secundum  animam  et  secundum  corpus  muta- 

20  bilis  res  est,  nisi  ad  incommutabile  bonum,  quod  deus  est, 
conuersus  substiterit,  formari,  ut  iustus  beatusque  sit,  non 
potest.  ac  per  hoc  deus  idem,  qui  creat  hominem,  ut  homo 
sit,  ipse  operatur  hominem  atque  custodit,  ut  etiam  bonus 
beatusque  sit.  quapropter  qua  locutione  dicitur  homo  operari 

25  terram,  quae  iam  terra  erat,  ut  ornata  atque  fecunda  sit,  ea 
locutione  dicitur  deus  operari  hominem,  qui  iam  homo  erat, 
ut  pius   sapiensque   sit,  eumque   custodire,  quod  homo   sua 

17  Eccli.  10,  12 

8  ipse  8  sibi  in  ras.  tn  2  R  #*ne  (be  eras.)  R  4  ammitteret  ER 
amitteret  P  accipit  jEB2  5  sibi  8.  I.  m.  1  R  6  quisque]  quis- 
quam  b  dicitur  quisque  S  7  custodire  S  8  etiamBi]  si  (spat.  init. 
lineae  uacuo)  S  alteri  (i  add.  m.  2)  R  salba  P  10  immerito  P 
15  operaretur  PR1  16  apostatare  (pr.  ta  8.  I.  m.  1)  E  17  scribtura  EP 
inquid  P  superbie  S  homini  S  himinis  R1  18  cap.  VIII  E  20  res 
est  om.  S  est  deus  bd  21  substeterit  R  23  ipsae  S  24  loquu- 
tione  P        dicitur  (ur  8.  I.  m.  1)  E      26  loquutione  P. 


248  S.   A  u  r  e  1  i   Augustiui 

potestate  in  se  quam  illius  supra  se  delectatus  dominationem- 
que  eius  contemnens  tutus  esse  non  possit. 

11.  Proinde  nullo  modo  uacare  arbitror,  sed  nos  aliquid  et 
magnum   aliquid   admonere,  quod  ab   ipso  diuini  libri  huius 
exordio,  ex  quo  ita  coeptus  est:   in   principio   fecit   deus    5 
caelum  et  terram  usque  ad  hunc  locum,  nusquam  positum 
est  wdominus  deus",  sed  tantum  modo   ,deus*.  nunc  uero. 
ubi  ad  id  uentum  est,  ut  hominem  in   paradiso   constitueret 
eumque  per  praeceptum  operaretur  et  custodiret,  ita  scriptura 
locuta   est:   et   sumsit  dominus    deus  hominem,  quem  io 
fecit,  et  posuit  eum  in  paradiso  operari  eum  et  custo- 
dire:   non   quod   supra   dictarum   creaturarum   dominus   non 
esset  deus;   sed,  quia  hoc  nec  propter  angelos  nec   propter 
alia,  quae  creata  sunt,  sed  propter  hominem  scribebatur,  ad 
eum    admonendum,    quantum    ei    expediat    habere    dominum  u 
deum,  hoc  est  sub  eius  dominatione  oboedienter  uiuere  quam 
licentiose  abuti  propria  potestate,  nusquam  hoc  prius  ponere 
uoluit,  nisi  ubi   peruentum   est  ad   eum   in  paradiso   conlo- 
candum,  operandum  et  custodiendum :  ut  non  diceret  sicut  et 
cetera  omnia  superius :  et  sumsit  deus  hominem,  quem  fecit,  so 
sed  diceret:   et  sumsit  dominus  deus  hominem,  quem 
fecit,  et  posuit  eum  in  paradiso  operari  eum,  ut  iustus 
esset,  et  custodire,  ut  tutus  esset,  ipsa  utique  dominatione 
sua,  quae   non  est  illi,  sed  nobis   utilis.   iile   quippe   nostra 
seruitute  non  indiget,  nos  uero  dominatione  illius  indigemus,  & 
ut  operetur  et  custodiat  nos.  et  ideo  uerus  solus  est  dominus. 
quia  non  illi  ad  suam,  sed  ad  nostram  utilitatem  salutemque 

5  Gen.  1,  1       10  Gen.  2,  15 

2  contempnens  RS  4  ammonere  EPR  5  ei]  in  b  ceptus  S 
9  eumque  (que  8.  I.  m.  1)  S  eum  quae  R  scribtura  ElP  10  loquuta  P 
sumpsit  E*PRSb  deus  dominus  S  12  quo  RS  14  sint  S  scri- 
batur  S  15  ammonendum  EPR  16  ob^dienter  S  18  paradisum  b 
conlocandum  E*S  19  et  fin.  om.  ES  20  sumpsit  E*PRSb  dominus 
deus  b  21  sed— fecit  add.  in  mg.  m.  1  R  om.  b  sumpsit  E*PRSbd 
23  custodiret  (t  fin.  8.  I.)  R,S  dominatione  P  25  illius]  ipsius  S 
26  ope««retur  RS         dominus  est  S         27  illi]  nulli  (i  8.  I.  m.  1)  R 


de   Genesi   a  d    litteram   lib.    VIII.  249 

seruimus ;  nam  si  nobis  indigeret,  eo  ipso  non  uerus  dominus 
esset,  cum  per  nos  eius  adiuuaretur  necessitas,  sub  qua  et 
ipse  seruiret.  merito  ille  in  psalmo,  dixi,  inquit,  domino: 
deus    meus    es    tu,    quoniam    bonorum    meorum    non 

5  eges.  nec  ita  sentiendum  est,  quod  diximus,  nos  illi  ad  utili- 
tatem  nostram  salutemque  seruire,  tamquam  aliud  aliquid  ab 
illo  expectemus  quam  eum  ipsum,  qui  summa  utilitas  et 
salus  nostra  est;  sic  enim  eum  gratis  secundum  illam  uocem 
diligimus:  mihi  autem  adhaerere  deo  bonum  est. 

10  12.  Neque  enim  tale  aliquid  est  homo,  ut  factus  deserente 
eo,  qui  fecit,  possit  aliquid  agere  bene  tamquam  ex  se  ipso; 
sed  tota  eius  actio  bona  est  ad  eum  conuerti.  a  quo  factus 
est,  et  ab  eo  iustus,  pius,  sapiens  beatusque  semper  fieri,  non 
fieri  et  recedere,  sicut  a  corporis  medico  sanari  et  abire,  quia 

i6  medicus  corporis  operarius  fuit  extrinsecus  seruiens  naturae 
intrinsecus  operanti  sub  deo,  qui  operatur  omnem  salutem 
gemino  illo  opere  prouidentiae,  de  quo  supra  locuti  sumus. 
non  ergo  ita  se  debet  homo  ad  deum  conuertere,  ut,  cum  ab 
eo  factus  fuerit  iustus,  abscedat,  sed  ita,  ut  ab  illo  semper 

*>  fiat.  eo  quippe  ipso,  cum  ab  illo  non  discedit,  eius  sibi  prae- 
sentia  iustificatur  et  inluminatur  et  beatificatur  operante  et 
custodiente  deo,  dum  oboedienti  subiectoque  dominatur. 

Neque   enim,  ut   dicebamus,  sicut   operatur  homo   terram, 
ut  culta  atque  fecunda  sit,  qui,  cum  fuerit  operatus  abscedit, 

26  reliuquens  eam  uel  aratam  uel  satam  uel  rigatam  uel  si  quid 
aliud,  manente  opere,  quod  factum  est,  cum  operator  absces- 
serit,  ita  deus  operatur  hominem  iustum.  id  est   iustificando 

3  Ps.  15,  2      9  Ps.  72,  28      17  cap.  9 

2  adiubaretur  El        3  dixi]  dii  B  inquid  El        4  deus]   dns  E 

5  eges]  indiges  8  cap.  VIIII  E  9  adherere  S  10  post  tale  uox 
erasa  S  factus  ut  b  11  eo  om.  EPB  12  conuerti  ad  eum  bd 
13  est  om.  b  beatus  que  B  14  recidere  P  16  opera»tur  (n  eras.)  B 
17  loquuti  PB  18  ergo]  enim  S  se]  ae<}  E         deum]   domi- 

num  PBbd  20  discedat  El  discedet  S  sibi]  ipse  bd  presentia  PBS 
22  oboediente  PBl  25  si  quid]  si  quid  ex  sicut  m.  I  B  26  operatur  P 
abcesserit  S 


250  S.    Aureli   Augustini 

eum,  ut,  si  abscesserit,  maneat  in  abscedente  quod  fecit :  sed 
potius,  sicut  aer  praesente  lumine  non  factus  est  lucidus,  sed 
iit,  quia,  si  factus  esset,  non  autem  fieret,  etiam  absente 
lumine  lucidus  maneret,  sic  homo  deo  sibi  praesente  inlumi- 
natur,  absente  autem  continuo  tenebratur,  a  quo  non  locorum  * 
interuallis,  sed  uoluntatis  auersione  disceditur. 

llle  itaque  operetur  hominem  bonum   atque   custodiat,  qui 
incommutabiliter  bonus   est.   semper   ab  illo  fieri  semperque 
perfici  debemus  inhaerentes  ei  et  in  ea  conuersione,  quae  ad 
illum  est,  permanentes,  de  quo  dicitur:  mihi  autem  adhae-  10 
rere  deo  bonum  est,  et  cui  dicitur:  fortitudinem  meam 
ad  te  custodiam.  ipsius  enim  sumus  figmentum  cre- 
ati,  non  tantum  ad  hoc,  ut  homines  simus,  sed  ad  hoc  etiam, 
ut  boni  simus.  nam  et  apostolus  cum  fidelibus  ab  inpietate 
conuersis  gratiara,  qua  salui  facti  sumus,  commendaret,  gratia  i* 
enim,  inquit,  salui  facti  estis  per  fidem;  et  hoc  non 
ex   uobis,   sed   dei   donum    est,   non    ex   operibus,   ne 
forte  quis  extollatur.  ipsius  enim  sumus  figmentum 
creati   in  Ghristo  Iesu  in   operibus  bonis,  quae  prae- 
parauit    deus,    ut    in    illis    ambulemus.    et    alibi    cum  *> 
dixisset:    cum    timore    et    tremore    uestram    ipsorum 
salutem  operamini,  ne  sibi  putarent  tribuendum,  tamquam 
ipsi   se  facerent  iustos   et  bonos,  continuo    subiecit:    deus 
enim  est,  qui  operatur  in  uobis.  sumsit  ergo  dominus 
deus  hominem,  quem  fecit,  et  posuit  eum  in  paradiso  » 
operari   eum,  hoc   est  „operari  in  eotf  et  „custodire  eum." 

11  Ps.  58,  10      12  Ephes.  2,  10      15  Ephes.  2,  8—10      21  Phil. 
2,  12.  13      24  Gen.  2,  15 

1  abscedente]  absente  Eb  facit  S  2  presente  R  3  quia  (i  s.  I. 
m.  1)  R  quia  si]  quasi  S  autem  om.  b  etiam]  si  etiam  S  sed 
etiam  b  4  sic«*  (ut  er.)  R  praesente  sibi  S  inluminator  S  lumi- 
natur  PR  5  tenebatur  P  6  a»uersione  (d  tras.)  R  7  operatur 
(«  ex  a)  S  8  incummutabiliter  Rl  9  inherentes  EPR  10  adhe- 
rere  ER        11  et  om.  E*  12  ad]  at  P  a  JB1        creati  om.  PRSbd 

13  ad  om.  El  simus  om.  Pl        19  preparauit  R        21  uestrum  E 

23  fecerint  S       iustos  (o  ex  u)  P     24  uobis]  nobis  b        sumpsit  PRS*b 
25  eum  8.  I.  m.  1  S      26  eum — operari  om.  b        custodir&  8 


de    Genesi    ad   litteram   lib.    VIII.  251 

13.  Et  praecepit  dominus  deus  Adae  dicens:  ab 
omni  ligno,  quod  est  in  paradiso,  edes  ad  escam;  de 
ligno  autem  cognoscendi  bonum  et  malum  non  man- 
ducabitis  de  illo.  qua  die  autem  ederitis  ab  eo,  morte 

&  moriemini.  si  aliquid  mali  esset  lignum  illud,  unde  prohibuit 
hominem  deus,  eius  ipsius  mali  natura  uenenatus  uideretur 
ad  mortem.  quia  uero  ligna  omnia  in  paradiso  bona  plan- 
tauerat,  qui  fecit  omnia  bona  ualde,  nec  ulla  ibi  natura  mali 
erat,  quia  nusquam  est  mali  ulla  natura  —  quod  diligentius, 

10  si  dominus  uoluerit,  disseremus,  cum  de  illo  serpente  dicere 
coeperimus  — ,  ab  eo  ligno,  quod  malum  non  erat,  prohibitus 
est,  ut  ipsa  per  se  praecepti  conseruatio  bonum  illi  esset  et 
transgressio  malum. 

Nec    potuit    melius    et    diligentius    demonstrari,    quantum 

i5  malum  sit  sola  inoboedientia,  cum  ideo  reus  iniquitatis  factus 
est  homo,  quia  eam  rem  tetigit  contra  prohibitionem,  quam 
si  non  prohibitus  tetigisset,  non  utique  peccasset.  nam  qui 
dicit  uerbi  gratia:  „noli  tangere  hanc  herbam*  —  si  forte 
uenenosa  est  mortemque  praenuntiat,  si  tetigerit  —  sequetur 

20  quidem  mors  contemtorem  praecepti ;  sed  etiam,  si  nemo 
prohibuisset  atque  ille  tetigisset,  nihilominus  utique  moreretur. 
illa  quippe  res  congrua  saluti  uitaeque  eius  non  esset,  siue 
inde  uetaretur  siue  non  uetaretur.  item  cum  quisque  prohibet 
eam  rem  tangi,  quae  non  quidem  tangenti,  sed  illi,  qui  pro- 

386  hibuit,  obesset,  uelut  si  quisquam  in  alienam  pecuniam  misisset 
manum  prohibitus   ab  eo,  cuius  erat  illa  pecunia,  ideo  esset 

1  Gen.  2,  16.  17      7  cf.  Gen.  1,  12 

4  diae  R  ederetis  PR  5  cap.  X  E  hinc  cxcerpit  Eugippius 
p.  197—202  ed.  Knoll  6  nenenata  EPEug.  9  quia  (ia  in  ras.)  R 
unusquam  Pl  10  disserimus  PRl  11  ceperimus  S  12  conuersatio  R 
14  demonstrari]   conmendari  PRbd  17  prohibitus  non  tetigisset  E 

18  erbam  ESl  19  praenuntiet  E  prenuntiat  R         sequitur  PRSbd 

20  quidem]  quoque  Eug.  contemptorem  RSPbd  21  nihilominus  (n 
fin.  8.  I.  m.  1)  R  nihilhominus  S  utique  om.  Eug.  moriretur  S 
22  congrua]  contraria  PRlbd  non  esset]  esset  PRlbd  23  prohibet  R1 
26  pecunia  illa  bd 


252  S.   Aureli   Augustini 

prohibito  peccatum,  quia  prohibenti  poterat  esse  damnosum. 
cum  uero  illud  tangitur,  quod  nec  tangenti  obesset,  si  non 
prohiberetur,  nec  cuiquam  alteri,  quandolibet  tangeretur,  quare 
prohibitum  est,  nisi  ut  ipsius  per  se  bonum  oboedientiae  et 
ipsius  per  se  malum  inoboedientiae  monstraretur  ?  5 

Denique  a  peccante  nihil  aliud  adpetitum  est  nisi  non  esse 
sub  dominatione  dei,  quando  illud  admissum  est,  in  quo,  ne 
admitteretur,  sola  deberet  iussio  dominantis  adtendi.  quae  si 
sola  adtenderetur,  quid  aliud  quam  dei  uoluntas  adtenderetur? 
quid  aliud  quam  dei  uoluntas  amaretur?  quid  aliud  quam  dei  10 
uoluntas  humanae  uoluntati  praeponeretur  ?  dominus  quidem 
cur  iusserit,  uiderit;  faciendum  est  a  seruiente  quod  iussit 
et  tunc  forte.  uidendum  est  a  promerente,  cur  iusserit.  sed 
tamen,  ut  causam  iussionis  huius  non  diutius  requiramus,  si 
haec  ipsa  magna  est  utilitas  homini,  quod  deo  seruit,  iubendo  15 
deus  utile  facit  quidquid  iubere  uoluerit,  de  quo  metuendum 
non  est,  ne  iubere  quod  inutile  est  possit. 

14.  Nec  fieri  potest,  ut  uoluntas  propria  non  grandi  ruinae 
pondere  super  hominem  cadat,  si  eam  uoluntati  superioris 
extollendo  praeponat.  hoc  expertus  est  homo  contemnens  prae-  20 
ceptum  dei  et  hoc  experimento  didicit,  quid  interesset  inter 
bonum  et  malum,  bonuin  scilicet  oboedientiae,  malum  autem 
inoboedientiae,  id  est  superbiae  et  contumaciae,  peruersae 
iraitationis  dei  et  noxiae  libertatis.  hoc  autem  in  quo  lignq 
accidere  potuit,  ex  ipsa  re,  ut  iam  supra  dictum  est,  nomen  25 
accepit.  malum  enim  nisi  experimento  non  sentiremus,  quia 
nullum   esset,   si   non   fecissemus.   neque    enim    ulla  natura 

25  cap.  6 

6  adpetitum  E1  7  dei  om.  Eug.  admissum  E1  8  admitteretur  E1 
amitteretur  PBl  11  uolumtati  P  preponeretur  B  12  quur  PB 
18  quur  PB  14  ut  (m.  1  sup.  in  superscr.)  S  15  hec  B  hutili- 
tas  S  16  quidquid  E1  17  non  8.  I.  m.  1  B  19  ea  Bl  uoluntati 
(n  8.  I.  m.  1)  B  21  hoc]  ez  hoc  Eug.  interest  b  23  superuiae  P 
et  om.  S  Eug.  contumatiae  BS  24  imitationis  (i  fin.  ex  e  m.  1)  S 
25  iam]  &  iam  S      27  ulla  (a  ex  e  m.  1)  B 


de    Genesi   ad   litteram    lib.    VIII.  253 

malura  est,  sed  amissio  boni  hoc  nomen  accepit.  bonum 
quippe  incommutabile  deus  est;  homo  autera,  quantum  ad 
eius  naturam,  in  qua  eum  deus  condidit.  pertinet,  bonum  est 
quidem,  sed  non  incommutabile  ut  deus.  mutabile  autem 
o  bonum,  quod  est  post  incommutabile  bonum,  melius  bonum 
fit,  cum  bono  incommutabili  adhaeserit  amando  atque  serui- 
endo  rationali  et  propria  uoluntate.  ideo  quippe  et  haec  magni 
boni  natura  est,  quia  et  hoc  accepit,  ut  possit  summi  boni 
adhaerere  naturae.  quod  si  noluerit,  bono  se  priuat,  et  hoc  ei 

10  malum  est,  unde  per  iustitiam  dei  etiam  cruciatus  consequitur. 
quid  enim  tam  iniquum,  quam  ut  bene  sit  desertori  boni? 
neque  ullo  modo  fieri  potest,  ut  ita  sit.  sed  aliquando  amissi 
superioris  boni  non  sentitur  malum,  cum  habetur  quod  amatum 
est  inferius  bonum.    sed  diuina  iustitia  est,  ut  qui  uoluntate 

15  amisit,  quod  amare  debuit,  amittat  cum  dolore,  quod  amauit, 

dum  naturarum  creator  ubique  laudetur.  adhuc  enim  est  bonum 

quod  dolet  amissum  bonum;  nam  nisi  aliquod  bonurn  reman- 

sisset  in  natura,  nullus  boni  amissi  dolor  esset  in  poena. 

Cui  autem  sine  mali  experimento  placet  bonum,  id  est  ut, 

20  antequam  boni  amissionem  sentiat,  eligat  tencre,  ne  amittat, 
supra  omnes  homines  praedicandus  est.  sed  hoc  nisi  cuiusdam 
singularis  laudis  esset,  non  illi  puero  tribueretur,  qui  ex 
genere  Israhel  factus  Eramanuhel  nobiscum  deus  reconciliauit 
nos  deo,  homiuum  et  dei  homo  mediator,  uerbum  apud  deum, 

*6  caro  apud  nos,  uerbum  caro  inter  deum  et  nos.  de  illo  quippe 
propheta  dicit:  priusquam  sciat  puer  bonum  aut  malum, 
contemnet   malitiam,   ut   eligat   bonum.  quomodo  quod 

23  cf.  Matth.  1,  23        24  cf.  I  Tim.  2,  5         cf.  Ioh.  1,   1.  H 
26  Es.  7,  16 

1  malum]  raali  PBSbdEug  hoc  om.  El  accepit  Ijoc  E  5  post 
m.  1  s.l.E  6  adheserit  ERS  7  pr.  et  om.  El  haec]  hoc  b  8  posset  b 
9  adherere  ER  pribat  ElP  11  iniqum  E  12  ammissi  Rl  13  sen- 
tiatur  P  18  pena  S  19  cuij  cum  Eug.  placeat  b  20  amissione  E 
elegat  S  eligat  (i  ex  e  m.  1)  R  21  super  PRbd  homines  omnes  S 
23   heromanuhel   Eug   e*manuhel   R   emmanuel  bd  24   aput  EXP 

25  cap.  XI  E      26  prophaeta  S      27  contemnet  Sl        elegat  S 


254  S.   Aureli   Augustini 

nescit  aut  contemmit  aut  eligit,  nisi  quia  haec  duo  sciuntur 
aliter  per  prudentiam  boni,  aliter  per  experientiaro  mali?  per 
prudentiam  boni  malum  scitur,  etsi  non  sentitur;  tenetur 
enim  bonum,  ne  amissio  eius  sentiatur  malum.  item  per  ex- 
perientiam  mali  scitur  bonum,  quoniam  quid  amiserit  sentit,  & 
cui  de  bono  amisso  male  fuerit.  priusquam  sciret  ergo  puer 
per  experientiam  aut  bonum,  quo  careret,  aut  malum,  quod 
boni  amissione  sentiret,  contemsit  malum,  ut  eligeret  bonum, 
id  est  noluit  amittere  quod  habebat,  ne  sentiret  amittendo 
quod  amittere  non  debebat.  singulare  exemplum  oboedientiae!  10 
quippe  qui  non  uenit  facere  uoluntatem  suam,  sed  uoluntatem 
eius,  a  quo  missus  est,  non  sicut  ille,  qui  elegit  facere  uolun- 
tatem  suam,  non  eius,  a  quo  factus  est.  merito  sicut  per 
unius  inoboedientiam  peccatores  constituti  sunt  multi,  ita  et 
per  unius  oboedientiam  iusti  constituentur  multi,  quia,  sicut  i* 
in  Adam  omnes  moriuntur,  sic  et  in  Ghristo  omnes 
uiuificabuntur. 

15.  Frustra  autem  nonnulli  acute  obtunsi  sunt,  cum  requi- 
runt,  quomodo  potuerit  appellari  lignum  dinoscentiae  boni  et 
mali,  antequam  in  eo  transgressus  esset  homo  praeceptum  *> 
atque  ipsa  experientia  dinosceret,  quid  interesset  inter  bonum, 
quod  amisit,  et  malum,  quod  admisit.  lignum  enim  tale  nomen 
accepit,  ut  eo  secundum  prohibitionem  non  tacto  caueretur, 
quod  eo  contra  prohibitionem  tacto  sentiretur.  neque  enim 
quia  inde  contra  praeceptum  manducauerunt,  ideo  factum  est  25 
illud  lignum  dinoscentiae  boni  et  mali,  sed  utique,  etiam  si 
oboedientes  essent  et  nihil  inde  contra  praeceptum  usurpassent, 

11  cf.  Ioh.  6,  38      13  cf.  Rom.  5,  19      15  I  Cor.  15,  22 

1  contemnet  S  eliget  S  4  amissione  BbdEug  sentiat  ur  (».  1 
coni.)  S  experimentia  P  6  boni  S  amissio  (alt.  i  s.  I.  m.  1)  B 
7  experimentiam  P  8  contempsit  hbd  9  amittendo  quid  P  10  oboe- 
dientie  P  obentiae  B         11   uolumtatem  E  eius  uoluntatem  bd 

12  eligit  P    14  ita  et  Eug:  ita  EPBSbd    15  oboedientiam  (en  s.  I  m. 
1)  S  constituuntur  hBSbdEug  18  acute  S  obtusi  bd  Eug 

20  preceptum  P       21  sperientia  (sic)  P      22  amisit  P       23  non  exp. 
m.  2  P      caueretur  (a  corr.  m.  2)  B     24  eo  (0  *.  I.)  S     2?  inde  om.  b 


de   Genesi    ad   litteram   lib.    VIII.  255 

id  recte  uocaretur,  quod  ibi  eis  accideret.  si  usurpassent. 
quemadmodum  si  uocaretur  arbor  saturitatis,  quod  inde  pos- 
sent  homines  saturari,  numquid,  si  nemo  accessisset,  ideo 
nomen  illud  esset  incongruum?  quandoquidem  cum  accederent 
5  et  saturarentur,  tunc  probarent,  quam  hoc  recte  arbor  illa 
uocaretur. 

16.  Et  quomodo,  inquiunt,  intellegeret  homo,  quod  ei  dice- 
batur  lignum  dinoscentiae  boni  et  mali,  quando  ipsum  malum 
quid   esset   omnino  nesciebat?  hoc  qui  sapiunt  parum  adten- 

io  dunt.  quemadmodum  a  contrariis  notis  sic  pleraque  intelle- 
gantur  ignota,  ut  etiam  uerba  rerum,  quae  non  sunt,  cum  in 
loquendo  interponuntur,  nullus  caliget  auditor.  hoc  enim  quod 
omnino  non  est  nihil  uocatur;  et  has  duas  syllabas  nemo 
non   intellegit,  qui  latine   audit  et  loquitur.  unde,  nisi  cum 

i5  sensus  intuetur  id,  quod  est,  et  eius  priuatione  quid  etiam 
non  sit  agnoscit?  sic  et  inane  cum  dicitur,  intuendo  corporis 
plenitudinem  priuatione  eius  tamquam  contraria  quid  dicatur 
inane  intellegimus.  sicut  audiendi  sensu  non  solum  de  uocibus. 
uerum   etiam   de   silentio  iudicamus,  sic  ex  uita,  quae  inerat 

20  homini,  posset  eius  cauere  contrarium,  id  est  uitae  priuati- 
onem,  quae  mors  uocatur.  et  ipsam  causam,  qua  perderet 
quod  amabat,  id  est  quodlibet  factum  suum,  quo  fieret,  ut 
amitteret  uitam,  quibuslibet  syllabis  appellaretur  —  quemad- 
modum  latine  cum  dicitur  peccatum  uel  malum  —  tamquam 

25  signum  eius  intellegeret,  quod  mente  discerneret.  nos  enim 
quomodo   intellegimus,   cum   dicitur  resurrectio,  quam   num- 

1  post  quod  ibi  eis  eadem  uocabula  erasa  B  accederet  B1  2  quem- 
ammodum  E  inde  (de  8.  I  m  1)  R  possint  S  4  acciderent  PBl 
5  he.c  b        rectae  B  7  intellegere  PBlb  10  quemammodum  E 

12  loquendum  PB  calic&  (8up.  c  m.  1  scr.  g  et  adiecit  i  calcet)  S 

ni .  hU  c»t  ex 

13  sillabas  PB  sillabas  S  14  intelleget  S  15  est  et  eius]  ess&  eius 
(corr.  m.  1)  S  pribatione  ElP  16  sic  et]  sicut  Eug  (Knoll  201, 16) 
intuendo]  ut  intuendo  S  17  plenituding*  (m  eras.  ~  add.  m.  2)  J? 
pribationem  Ev  priuationS  (8.  I.  m.  2)  Pfi  priuatione#  B  contraria  Pb 
20  posset  (t  8.  I  m.  1)  S  22  quod— est  om.  Px  2%  sillabis  PBS 
quemammodum  E        24  latine  B        25  intellegere  ElPB         quod  Bl 


256  S.   Aureli   Augustini 

quam  experti  sumus?  nonne  quia  sentimus,  quid  sit  uiuere, 
et  eius  rei  priuationem  uocamus  mortem,  unde  reditum  ad 
id,  quod  sentimus,  resurrectionem  appellamus  ?  et  si  quo  alio 
noraine  in  quacumque  lingua  id  ipsum  appellatur,  menti  utique 
signum  insinuatur  in  uoce  loquentium,  quo  sonante  agnoscat  5 
quod  etiam  sine  signo  cogitaret.  mirum  est  enim,  quemad- 
modum  rerum,  quas  habet,  amissionem  etiam  inexpertam 
natura  deuitet.  quis  enim  pecora  docuit  deuitationem  mortis 
nisi  sensus  uitae?  quis  paruulum  puerum  adhaerescere  baiulo 
suo,  si  eum  fuerit  ex  alto  iacere  minatus?  quod  ex  quodam  10 
tempore  incipit,  sed  tamen  antequam  aliquid  eius  modi  ex- 
pertus  sit. 

Sic  ergo  illis  primis  hominibus  iam  uita  erat  dulcis,  quara 
profecto  amittere  deuitabant,  idque  ipsum  quibuscumque  modis 
uel  sonis  significantem  deum  intellegere  poterant.  nec  aliter  15 
eis  posset  persuaderi  peccatum,  nisi  prius  persuaderetur  eos 
ex  illo  facto  non  esse  morituros,  id  est  illud,  quod  habebant 
et  se  habere  gaudebant,  non  amissuros :  unde  suo  loco  loquen- 
dum  est.  aduertant  itaque,  si  quos  mouet,  quomodo  potuerint 
intellegere  inexperta  nominantem  uel  minantem  deum,  et  *> 
uideant  nos  omnium  inexpertorum  nomina  nonnisi  ex  contrariis, 
quae  iam  nouimus,  si  priuationum  sunt,  aut  ex  similibus,  si 
specierum  sunt,  sine  ullo  aestu  dubitationis  agnoscere.  nisi 
forte  aliquem  mouet,  quemadmodum  loqui  potuerint  uel 
loquentem  intellegere,  qui  non  didicerant  uel  crescendo  inter  25 
loquentes  uel  aliquo  magisterio;  quasi  magnum  fuerit  deo 
loqui  eos  docere,  quos  ita  fecerat,  ut  hoc  possent  etiam  ab 
hominibus  discere,  si  essent  a  quibus. 

2  et  om.  Eug  pribationem  E1      3  adpellamus  S      5  loquendo  b 

6  quemammodum  E      7  inexperta  Eug.      8  debitationem  El      9  quis] 
quis  enim  Eug.  adherescere  EBS  10  minitatus  PBSbdEug. 

11  huiusinodi  PBbdEug  14  debitabant  ElP  18  ammissuros  JR 

19  potuerint  (n  8.  I.  m.  1)  ES7  potuerunt  Eug.     20  intellegerent  (nt  exp. 
vi.  1)  S  et  M1         22  ante  quae  cap.  XII  E         pribationum  ElP 

cx  om.  S        si  8.  I  m.  1  S      23  aestu]  extu  E1      24  quemammodum  E 
25  intellegere]  intellere  S      26  deo]  de  eo  S 


de   Genesi   ad   litteram    lib.    VIII.  257 

17.  Merito  sane  quaeritur,  utrum  hoc  praeceptum  uiro 
tantum  dederit  deus  an  etiam  feminae.  sed  nondum  narratum 
est,  quemadmodum  facta  est  femina.  an  forte  iam  erat  facta, 
sed  hoc   quemadmodum   gestum  sit  quod  prius  erat  gestum 

5  postea  recapitulando  narratum  est?  uerba  enim  scripturae  sic 
se  habent:  et  praecepit  dominus  deus  Adae  dicens; 
non  dixit  „praecepit  eis\  deinde  sequitur:  ab  omni  ligno 
quod  est  in  paradiso  escae  edes;  non  dixit  „edetisg. 
deinde  adiungit:   de  ligno   autem    cognoscendi  bonum 

io  et  malum  non  manducabitis  de  illo.  iam  hic  tamquam 
ad  ambos  pluraliter  loquitur  et  pluraliter  praeceptum  terminat 
dicens:  qua  die  autem  ederitis  ab  eo,  morte  moriemini. 
an  sciens,  quod  ei  facturus  erat  mulierem,  ita  praecepit  ordi- 
natissime,  ut  per  uirum  praeceptum  domini  ad  feminam  per- 

i5  ueniret?  quam  disciplinam  in  ecclesia  seruat  apostolus  dicens: 
si  quid  autem  discere  uolunt,  domi  uiros  suos  inter- 
rogent. 

18.  Item  quaeri  potest,  quomodo  nunc  deus  locutus  sit  ad 
hominem,  quem  fecit,  iam  certe  sensu  ac  mente  praeditum, 

20  ut  audire  et  intellegere  loquentem  ualeret.  neque  enim  aliter 
praeceptum  posset  accipere,  quo  transgressor  eius  esset,  nisi 
hoc  acceptum  intellegeret.  quomodo  ergo  illi  locutus  est  deus? 
utrum  intus  in  mente  secundum  intellectum,  id  est  ut  sapi- 
enter  intellegeret  uoluntatem   ac  praeceptum   dei  sine  ullis 

25  corporalibus  sonis  uel  corporalium  similitudinibus  rerum?  sed 
non  sic  existimo   primo  homini   locutum  deum.   talia  quippe 

6  Gen.  2,  16.  17       16  I  Cor.  14,  35 

1  queritur  R  2  faeminae  P  sed— femina  in  mg.  m.  1  add.  R 
3  quemamraodum  E  est]  sit  PRSbd  faemina  S  4  erat  in  ras.  R 
5  recapitulandum  Rl  8  esca  El  aesce  S;  cf.  242, 17  aedes  S  ae- 
detis  S  12  di«e  P  aederitis  S  ab]  de  S  13  ei  (i  in  ras.)  R 
muliere"  (5  corr.  m.  2)  R  ordinatissim*e  P  ordinatissimae  RS  15  ae- 
clesia  E  ^ccleaia  S  19  cert^  ;Sf  praedi»tum  (c  eras.)  E  20  aliter 
(ter  *.  I.  m.  3)  E  21  possit  S  transgressoreius  E  transgresso 
reus  Pd  transgressor  reus  (re  in  ras.  m.  2)  R  transgressor  eus  3 
22  deu8  om.  El    23  post  intus  ras.  5  Utter.  in  P    26  primum  hominem  Rl 

XXVIII.  Aug.  sect.  III  par«  1.  17 


258  S.   Aureli   Augustini 

scriptura  narrat,  ut  potius  credamus  sic  esse  deum  locutum 
homini  in  paradiso,  sicut  etiam  postea  locutus  est  patribus, 
sicut  Abrahae,  sicut  Moysi,  id  est  in  aliqua  specie  corporali. 
hinc  est  enim,  quod  audierunt  eius  uocem  perambulantis  in 
paradiso  ad  uesperam  et  absconderunt  se.  5 

19.  Locus  itaque  magnus  neque  praetereundus  proponitur, 
ut  intueamur,  quantum  possumus,  quantum  ipse  adiuuare  et 
donare  dignatur,  opus  diuinae  prouidentiae  bipertitum,  quod 
superius,  cum  de  agricultura  loqueremur,  transitoria  quadam 
occasione  perstrinximus,  ut  inde  iam  inciperet  legentis  animus  10 
hoc  adsuescere  contueri,  quod  adiuuat  plurimum,  ne  quid 
indignum  de  ipsa  dei  substantia  sentiamus.  dicimus  itaque 
summum  ipsum,  uerum,  unum  ac  solum  deum,  patrem  et 
filium  et  spiritum  sanctum,  id  est  deum  uerbumque  eius  et 
utriusque  spiritum,  trinitatem  ipsam  neque  confusam  neque  u 
separatam,  deum,  qui  solus  habet  inmortalitatem  et 
lucem  habitat  inaccessibilem,  quem  nemo  hominum 
uidit  nec  uidere  potest,  nec  locorum  uel  finito  uel  infinito 
spatio  contineri  nec  temporum  uel  finito  uel  infinito  uolumine 
uariari.  neque  enim  est  in  eius  substantia,  qua  deus  est,  quod  » 
breuius  sit  in  parte  quam  in  toto,  sicut  necesse  est  esse  quae 
in  locis  sunt,  aut  fuit  in  eius  substantia,  quod  iam  non  est, 
uel  erit,  quod  nondum  est,  sicut  in  naturis,  quae  possunt 
temporis  mutabilitatem  pati. 

20.  Hic  ergo  incommutabili  aeternitate  uiuens  creauit  omnia  » 
simul,  ex  quibus  currerent  tempora  et  inplerentur  loca  tem- 

4  cf.  Gen.  3,  8        16  I  Tim.  6,  16       25  de  sequent.  cf.  de  ciuit. 
dei  lib.  XII  15 

1  scribtura  EP       locutum  <Jn}  (m.  1  exp.)  B      2  est]  fuit  b      8  fca- 
brahae  (h  exp.  m.  1)  B  specie  S         4  uocem  (em  ex  is  m.  1)  B 

ambulantis  PBSbd  7  adiubare  El  10  pre^trinximus  S  11  adiubat  E*P 
12  Hinc  excerpit  Eugippius  p.  204—209  ed.  Kntill  13  ipsum  mm- 
mmn  PBSbd  uerum]  ipstun  uerom  S  19  nec  tempornm  8. 1.  m.  1  S 
21  esse]  esse  de  his  b  22  post  locis  sequitur  in  ediUone  Migniana: 
immoto  cardine  moueatur:  sic  tota  palma  ab  articulo,  quae  uerba  p.  260, 
15,  ubi  eis  locus  est,  in  eadem  editione  desiderantur.  25  ergo]  autem 
Eug.        incommutabiii*  (a  er.)  E      26  implentur  P1 


de   Genosi   ad   litteram   lib.    VIII.  259 

poralibusque  et  localibus  rerum  motibus  saecula  uoluerentur. 
in  quibus  rebus  quaedam  spiritalia,  quaedam  corporalia  con- 
didit,  formans  materiam,  quam  nec  alius  nec  ullus,  sed 
omnino  ipse  informem  ac  formabilem  instituit,  ut  formationem 

5  suam  non  tempore,  sed  origine  praeueniret  spiritalem  autem 
creaturam  corporali  praeposuit,  quod  spiritalis  tantummodo 
per  tempora  mutari  posset,  corporalis  autem  per  tempora  et 
locos.  exempli  enim  gratia  per  tempus  mouetur  animus  uel 
reminiscendo,  quod  oblitus  erat,  uel  discendo,  quod  nesciebat, 

10  uel  uolendo,  quod  nolebat;  per  locos  autem  eorpus  uel  a 
terra  in  caelum  uel  a  caelo  in  terram  uel  ab  oriente  ad  occi- 
dentem  uel  si  quo  alio  simili  modo.  omne  autem,  quod  mo- 
uetur  per  locum,  non  potest  nisi  et  per  tempus  simul  moueri; 
at  non   omne,  quod  mouetur  per  tempus,  necesse  est  etiam 

15  per  loctim  moueri.  sicut  ergo  substantiam,  quae  mouetur  per 
tempus  et  locum,  praecedit  substantia,  quae  tantum  per  tem- 
pus,  ita  ipsam  praecedit  illa,  quae  nec  per  locum  nec  per 
tempus.  ac  per  hoc,  sicut  per  tempus  et  locum  mouet  corpus 
ipge  tantum  per  tempus   motus    conditus    spiritus,  ita   per 

20  tempus  mouet  conditum  spiritum  ipse  nec  per  tempus  nec 
per  locum  motus  conditor  spiritus.  sed  spiritus  creatus  mouet 
se  ipsum  per  tempus  et  per  tempus  ac  locura  corpus;  spiritiis 
autem  creator  mouet  se  ipsum  sine  tempore  ac  loco,  mouet 
conditum  spiritum  per  tempus   sine  loco,  mouet  corpus  per 

25  tempus  et  locum. 

21.  Qnocirca  quisquis  intellegere  conatur,  quemadmodum 
aeternus,  uere   aeternus  et  uere  inmortalis  atque  incommuta- 

1  secula  PS  2  alt.  quedam  P  3  ullus]  nullus  (n  exp.  m.  1)  P  nullus 
(n  s.  I  m.  1)  S,Bb<Wug  4  ips^  S  ut  om.  S  5  cap.  XIII  E 
6  corporali]  temporali  (tem  in  ras.  m.  3)  E  quod]  et  b  7  possit  S 
8  loca  JRbd  10  loca  Bbd  11  ad]  in  Sbd  ad  in  B  ad  in  (in  exp.  m. 
2)  P  occidente  S  14  at]  ut  S  16  praecedet  S  17  praecedet  S 
18  mouetur  S  19  ipsae  S  eonditus]  conditus  (a  *n  ras.)  P  con- 
ditor  S  21  conditor]  non  conditus  Eug.  (Knoll  206,  6)  22  per 
locum  b  26  quemammodum  E  27  aeternus  ante  uere  om.  bd 
inmutabilis  S 

17* 


260  S.   AureliAugustini 

bilis  deus,  ipse  nec  per  locum  nec  per  tempus  motug,  moueat 
temporaliter  et  localiter  creaturam  suam,  non  eum  puto  posse 
adsequi,  nisi  prius  intellexerit,  quemadmodum  anima,  hoc  est 
spiritus  creatus  non  per  locum,  sed  tantum  per  tempus  motus, 
moueat  corpus  per  tempus  et  locum.  si  enim  quod  in  se  5 
ipso  agitur  capere  nondum  potest,  quanto  minus  illud,  quod 
supra  est! 

Adfecta  quippe  anima  carnalium  sensuum  consuetudine  etiam 
se  ipsam  cum  corpore  per  locum  moueri  putat,  dum  id  per 
locum   mouet.   quae  si  posset  diligenter  inspicere  tamquam  10 
cardines  membrorum   corporis  sui  quemadmodum  articulatim 
dispositi  sint,  a  quibus  initia  motionum  nitantur,  inueniet  ea, 
quae  per  spatia  locorum  mouentur,  nisi  ab  eis,  quae  loco  fixa 
simt,  non  moueri.  non  enim  mouetur  solus  digitus,  nisi  manus 
fixa  sit,  a  cuius  articulo,  uelut  inmoto  cardine,  moueatur.  sic  15 
tota  palma  ab  articulo  cubiti,  sic  cubitus  ab  articulo  humeri, 
humerus  ab  scapula  cum  mouetur  stantibus  utique  cardinibus, 
quibus  motio  nitatur,  it  per  loci  spatium,  quod  mouetur;  sic 
plantae  in  talo  est  articulus,  quo  stante  moueatur;  sic  cruris 
in   genu   et  totius  pedis  in   coxa .  et  nullus  membri  motus  20 
omnino   est,   quem   uoluntas   mouet,   nisi   ab   aliquo   articuli 
cardine,  quem  nutus  eiusdem  uoluntatis  primitus  figit,  ut  ab 
eo,  quod  loci  spatio  non  mouetur,  agi  ualeat,  quod  mouetur. 
denique  nec  in  ambulando  pes  leuatur,  nisi  alius  fixus  totum 
corpus  ferat,  donec  ille,  qui  motus  est,  a  loco,  unde  fertur,  25 
ad  locum,  quo  fertur,  inmoto   articulo  sui  cardinis  innitatur. 

1  per  tempas  nec  per  locum  PBbd  2  adsequi  posse  S  8  quemam- 
modum  E  8  cap.  XTTTT  E  9  oum  corpore  se  ipsam  Eug.  10  pos- 
sit  dEug.  11  quemammodum  E  12  sunt  PRbd  13  spada  (pr.  a 
sup.  e  m.  1  superscr.)  S  14  manus  fixa  sit]  fixa  sit  palma  b  15  in- 
moto]  in  motu  S  inmoto — articulo  in  ed.  Migniana  hic  deeiderari 
supra  memoratum  est.  16  umeri  EPB  17  umerus  EPB  .  cum 
mouetur]  commouetur  PB  Eug.  mouetur  b  18  it]  id  EBS1  19  plante  BS 
moueatur]  mouetur  SEug  moueantur  P  20  nullius  bd  21  aliquo] 
alico  JB  articulari  b  22  &g&  S1  24  leuatur  (e  sup.  a  m.  1  super- 
scr.)  B      25  illae  S      26  quo^  (d  exp.  m.  1)  S 


de   Genesi   ad  litteram   lib.  VIII.  261 

Porro,  8i  in  corpore  nullum  membrum  per  locum  uoluntas 
mouet  nisi  ab  eo  membri  articulo,  quem  non  mouet,  cum  et 
illa  pars  corporis,  quae  mouetur,  et  illa,  qua  fixa  fit,  ut  mo- 
ueatur,  corporeas  habeant  quantitates   suas,  quibus   occupent 

5  spatia  locorum  suorum,  quanto  magis  ipse  animae  nutus,  cui 
membra  deseruiunt,  ut  quod  placuerit  figatur,  unde  id,  quod 
mouendum  est,  innitatur,  cum  anima  non  sit  natura  corporea 
nec  locali  spatio  corpus  inpleat,  sicut  aqua  utrem  siue  spon- 
giam,   sed  miris   modis  ipso   incorporeo  nutu  commixta  sit 

io  uiuificando  corpori,  quo  et  inperat  corpori  quadam  intentione, 
non  mole:  quanto  magis,  inquam,  nutus  ipse  uoluntatis  eius 
non  per  locum  mouetur,  ut  corpus  per  locum  moueat,  quando 
totum  per  partes  mouet  nec  aliquas  loco  mouet  nisi  per  illas, 
quas  loco  non  mouet! 

i5  22.  Quod  si  intellegere  difficile  est,  utrumque  credatur,  et 
quod  creatura  spiritalis  non  per  locum  mota  rooueat  corpus 
per  locum  et  quod  deus  non  per  tempus  motus  moueat  crea- 
turam  spiritalem  per  tempus.  quodsi  de  anima  quisque  non 
uult  hoc   credere  —  quod   quidem   sine   dubio   non   solum 

so  crederet,  uerum  etiam  intellegeret,  si  eam  posset,  sicuti  est, 
incorpoream  cogitare.  cui  enim  non  facile  occurrat,  quod  per 
locum  non  moueatur,  quae  per  loci  spatia  non  distenditur? 
quidquid  autem  per  loci  spatia  distenditur  corpus  est;  ac  per 
hoc  consequens  est,  ut  anima  per  locum  moueri  non  putetur, 

85  si  corpus  non  esse  credatur  —  sed,  ut  dicere  coeperam,  si 
de  anima  hoc  quisque  non  uult  credere,  non  nimis  urguendus 
est;  substantiam  uero  dei  nisi  credat  nec  per  tempus  nec  per 
locum  moueri,  nondum  perfecte  incommutabilem  credit. 

2  mouet  Rl  3  fixae  S  4  habent  PRl  5  ipsae  ERS  7  natura] 
natura  sunt  b  8  sfongeam  E1  spungeam  P  spongeam  JRl  spungiam  S 
9  incorporeo]  corporeo  8  conmixta  S  10  quo]  quod  SR2  et] 
etiam  P  12  ut]  et  S  15  intelligere  P  integere  S  20  possit  S 
22  quae]  que  P  quod  Rd  23  quicquid  E*RS*  25  cap.  XV  E 
ceperam  S  26  quisque]  quisquis  E;  cf.  uers.  18  non  uult  quisque 
(hoc  ordine)  Eug  nimis]  minus  S,  in  tng.  b  urguendus  (u  med. 
s.  I.  m.  X)  E,PRS      28  perfectae  P 


262  S.   Aureli   Aagustini 

23.  Uerum  quia  omnino  incommutabilis  est  iila  natura 
trinitatis  et  ob  hoc  ita  aeterna,  ut  ei  aliquid  coaetenmm  esse 
non  possit,  ipsa  apud  se  ipsam  et  in  se  ipsa  sine  ullo  tem- 
pore  ac  loco,  mouet  tamen  per  tempus  et  locum  sibi  eubditam 
creaturam,  naturas  creans  bonitate,  uoluntates  ordinans  potes-  5 
tate,  ut  in  naturis  nulla  sit,  quae  non  ab  illo  sit,  in  uolun- 
tatibus  autem  nulla  bona  sit,  cui  non  prosit,  nulla  mala  sit, 
qua  bene  uti  non  possit.  sed  quia  non  omnibus  naturis  dedit 
noluntatis  arbitrium,  illae  autem,  quibus  dedit,  potentiores  ac 
superiores  sunt,  iUae  naturae,  quae  non  habent  uoluntatem,  w 
subditae  sint  necesse  est  iUis,  quae  habent,  et  hoc  ordinatione 
creatoris,  qui  numquam  ita  punit  uoluntatem  malam,  ut 
naturae  perimat  dignitatem.  cum  igitur  omne  corpus  et  omnis 
anima  inrationalis  non  habeat  uoluntatis  arbitrium,  subdita 
ista  sunt  eis  naturis,  quae  praeditae  sunt  arbitrio  uoluntatis,  u 
nec  omnibus  omnia,  sed  sicut  distribuit  iustitia  creatoris. 
ergo  dei  prouidentia  regens  atque  administrans  uniuersam 
creaturam,  et  naturas  et  uoluntates,  naturas,  ut  sint,  uolun- 
tates  autem,  ut  nec  infructuosae  bonae  nec  inpunitae  malae 
sint,  subdit  primitus  omnia  sibi,  deinde  creaturam  corporalem  to 
creaturae  spiritali,  inrationalem  rationali,  terrestrem  caelesti, 
femineam  inascuUnae,  minus  ualentem  ualentiori,  indigenti- 
orem  copiosiori,  in  uoluntatibus  autem  bonas  sibi,  ceteras 
uero  ipsis  seruientibus  sibi,  ut  hoc  patiatur  uoluntas  mala, 
quod  ex  iussu  dei  fecerit  bona,  siue  per  se  ipsam  siue  per  *> 
malam,  in  rebus  dumtaxat,  quae  naturaJiter  sunt  etiam  malis 
uoluntatibus  subditae,  id  est  in  corporibus.  nam  in  se  ipsis 
malae  uoluntates  habent  interiorem  poenam  suam  eandem 
ipsam  iniquitatem  suam. 

i 

2  coaeternum  (co  «.  I.  m.  1)  B  3  aput  E1  ipsam  PSl  s*ne  Rl 
7  praesit  bd  8  qua]  quae  (e  m.  1  exp.)  E  9  iUe  PB  11  ordi- 
natio  E  14  inrationaftlis  (bi  exp.  m.  1)  8  19  inrructuose  SEug 
bone  8  impunite  Sb  Eug  male  8b  20  sint  <m.  P  subdidit  8 
primitus  (it  $.  I  m.  1)  E  21  inrationabilem  8  22  faemineam  8 
masculine  8  24  ipsas  P  25  iusso  S  prius  si«*ue  B  26  malu»  8 
naturalia  P  naturalit  (f  in  ras.)  B    27  subdite  S    28  male  S      penam  S 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   VIII.  263 

24.  Ac  per  hoc  sublimibus  angelis  deo  subdite  fruentibus 
et  deo  beate  seruientibus  subdita  est  omnis  natura  corporea, 
omnis  inrationalis  uita,  omnis  uoluntas  uel  infirma  uel  praua, 
ut  hoc  de  subditis  uel  cum  subditis  agant,  quod  naturae  ordo 

5  poscit  in  omnibus  iubente  illo,  cui  subiecta  sunt  omnia. 
proinde  illi  in  illo  ueritatem  incommutabilem  uident  et  secun- 
dum  eam  suas  dirigunt  uoluntates.  fiunt  ergo  illi  participes 
aeternitatis,  ueritatis,  uoluntatis  eius  semper  sine  tempore  et 
loco;   mouentur  autem   eius   imperio   etiam  temporaliter  iilo 

io  non  temporaliter  moto,  nec  ita,  ut  ab  eius  contemplatione 
resiliant  aut  defluant,  sed  simul  et  illum  sine  loco  ac  tempore 
contemplantur  et  eius  in  inferioribus  iussa  perficiunt,  mouentes 
se  per  tempus,  corpus  autem  per  tempus  et  locum,  quantum 
eorum  congruit  actioni.  et  ideo  deus  bipertito  prouidentiae  suae 

tt  opere  praeest  uniuersae  creaturae  suae,  naturis,  ut  fiant,  uolun- 
tatibus  autem,  ut  sine  suo  iussu  uel  permissu  nihil  faciant. 

25.  Natura  igitur  uniuersitatis  corporalis  non  adiuuatur 
extrinsecus  corporaliter.  neque  enim  est  extra  eam  ullura 
corpug;  alioquin  non  est  uniuersitas.  intrinsecus  autem  adiuuatur 

2o  incorporaliter  deo  id  agente,  ut  omnino  natura  sit,  quoniam 
ex  ipso  et  per  ipsum  et  in  ipso  sunt  omnia.  partes  uero 
eiusdem  uniuersitatis  et  intrinsecus  incorporaliter  adiuuantur, 
uel  potius  fiunt,  ut  nafcurae  sint,  et  extrinsecus  corporaliter, 
quo  se  melius  habeant,  sicut  alimentis,  agricultura,  medicina 

25  et  quaecumque  etiam  ad  ornatum  fiunt,  ut  non  solum  saluae 
ac  fecundiores,  uerum  etiam  decentiores  sint. 

20  Rom.  11,  36 

1  cap.  XVI  E  ac]  hac  jB  subdite]  subditae  E  subditis  beatitu- 
ding  S       2  beatae  EPBS       3  praba  El  parua  Bl        5  iuuente  P 

8  ueritatis  8.  I.  m.  1  B         nolantate  b         semperj  semper  facientes  b 

9  inperio  PS  10  moto  El  eius]  eiis  S  11  resiliant  (in  mg.  a  tn. 
1  ut  uidetur  add.  est  al  dissiliant)  P  14  uipertito  E1  15  creatorae 
suae]  creatnrae  PBSbd  16  uel  *.  I.  m.  1  E  17  adiubatur  El  adiuuatur 
(u  med.  6.  I  m.  I)  B  18  neqnae  S  19  est]  esset  b  autein  adiu- 
uatur  om.  b  adinbatnr  El  22  adinbantur  El  25  quecumque  BS 
salue  S      26  fecundiores  (n  8.  I.  m.  1)  S 


264  S.   Aureli   Augustini 

Spiritalis  autem  creata  natura  si  perfecta  atque  beata  est, 
sicut  angelorum  sanctorum,  quantum  adtinet  ad  se  ipsam, 
quo  sit  sapiensque  sit,  nonnisi  intrinsecus  incorporaliter  ad- 
iuuatur.  intus  ei  quippe  loquitur  deus  miro  et  ineffabili  modo 
neque  per  scripturam  corporalibus  instrumentis  adfiiam  neque  6 
per  uoces  corporalibus  auribus  insonantes  neque  per  corporum 
similitudines,  quales  in  spiritu  imaginaliter  fiunt,  sicut  in 
somnis  uel  in  aliquo  excessu  spiritus  —  quod  graece  dicitur 
&totaoi<;  et  nos  eo  uerbo  iam  utimur  pro  latino  —  quia  et 
hoc  genus  uisionum,  quamuis  interius  fiat  quam  sunt  ea,  quae  10 
animo  per  sensus  corporis  nuntiantur,  tamen,  quia  simile  est 
eis,  ita  ut,  cum  fit,  discerni  ab  eis  aut  omnino  non  possit 
aut  certe  uix  et  rarissime  possit,  et  quia  exterius  est  quam 
illud,  quod  in  ipsa  incommutabili  uehtate  mens  rationalis  et 
intellectualis  intuetur  eaque  luce  de  his  omnibus  iudicat,  15 
inter  illa,  quae  extrinsecus  fiunt,  arbitror  esse  deputandum. 
creatura  ergo  spiritalis  et  inteilectualis  perfecta  et  beata, 
qualis  angelorum  est,  sicut  dixi,  quantum  adtinet  ad  se  ipsam, 
quo  sit  sapiensque  ac  beata  sit,  nonnisi  intrinsecus  adiuuatur 
aetemitate,  ueritate,  caritate  creatoris;  extrinsecus  uero  si  20 
adiuuari  dicenda  est,  eo  fortasse  solo  adiuuatur,  quod  inuicem 
uident  et  de  sua  societate  gaudent  in  deo  et  quod  perspectis 
etiam  eis  ipsis  omnibus  creaturis  undique  gratias  agit  lau- 
datque  creatorem.  quod  autem  adtinet  ad  creaturae  angelicae 
actionem,  per  quam  uniuersarum  rerum  generibus  maximeque  ** 
humano  prouidentia  dei   prospicitur,  ipsa  extrinsecus  adiuuat 


1  cap.  XVII  E         si]  se  S         3  sapiensj|quae  R  adiubatur  El 

5  scribturarum  E1  scribturam  P  adfixa  Ex  adfixam  (in  mg.  add.  at 
teporalibus  adfixam)  P  6  corporaliter  SR2  8  in  ante  aliquo  <m.  Pb 
grece  PS  grec§  R  9  extasis  EPRSb  14  incommutabile  Rl  15  ea- 
quae  18  ipsam  (a  ex  u  w.  1)  E  19  sapiens  que  (t  add.  m.  2)  JP 
adiubatur  E1  20  karitate  S  21  adiubari  Ex  adiubatur  E1  quod] 
quo  E  ae  inuicem  b  22  perspectis  (*.  I.  m.  2  a*  fec)  E  praespectis  iS 
23  eis]  in  eis  PRSbd  24  incipiunt  Excerpta  Eugippiip.  210—212  ed. 
Knoll  cap.  XVIII  E  25  maximeque  humano]  maxiraaeque  humano 
generi  (generi  8.  I.  m.  2)  R  maxime  quia  humana  b         26  adiubat  E1 


de    Genesi    ad  litteram   lib.  VIII.  265 

et  per  illa  uisa,  quae  similia  sunt  corporalibus,  et  per  ipsa 
corpora.  quae  angelicae  subiacent  potestati. 

26.  Quae  cum  ita  sint,  cum  deus  omnipotens  et  omnitenens, 
incommutabili  aeternitate,   ueritate,   uoluntate   semper   idem, 

5  non  per  tempus  nec  per  locum  motus  mouet  per  tempus 
creaturam  spiritalem,  mouet  etiam  per  tempus  et  locum  crea- 
turam  corporalem,  ut  eo  motu  naturas,  quas  intrinsecus  sub- 
stituit,  etiam  extrinsecus  administret  et  per  uoluntates  sibi 
subditas,   quas   per  tempus   et  per  corpora  sibi   atque  illis 

io  uoluntatibus  subdita,  quae  per  tempus  et  locum  mouet,  eo 
tempore  ac  loco,  cuius  ratio  in  ipso  deo  uita  est  sine  tempore 
ac  loco:  cum  ergo  tale  aliquid  deus  agit,  non  debemus  opinari 
eius  substantiam,  qua  deus  est,  temporibus  locisque  mutabilem 
aut  per  tempora  et  loca  mobilem,  sed  in  opere  diuinae  pro- 

i6  uidentiae  ista  cognoscere  non  in  illo  opere,  quo  naturas  creat, 
sed  in  illo,  quo  intrinsecus  creatas  etiam  extrinsecus  ad- 
ministrat,  cum  sit  ipse  nullo  locorum  uel  interuallo  uel  spatio 
incommutabili  excellentique  potentia  et  interior  omni  re,  quia 
in  ipso  sunt  omnia,  et  exterior  omni  re,  quia  ipse  est  super 

20  omnia.  item  nullo  temporum  uel  interuallo  uel  spatio  incom- 
mutabili  aetemitate  et  antiquior  est  omnibus,  quia  ipse  est 
ante  omnia,  et  nouior  omnibus,  quia  idem  ipse  post  omnia. 

27.  Quapropter,    cum    audimus    dicentem   scripturam:    et 
praecepit  dominus  deus  Adae  dicens:  ab  omni  ligno, 

as  quod  est  in  paradiso,  escae  edes;  de  ligno  autem 
cognoscendi  bonum   et  malum   non   manducabitis  de 

23  Geii.  2,  16.  17 

3  et  om.  S         omnitenens  om.  S         7  intrinsecus  (al  ex  in  tng.)  P 
8  extrinsecus]  intrinsecus  (tn  mg.  al  ex)  P  intrinsecus  B  ammini- 

stret  E*PB  sibi  om.  Pl  9  per  ante  corpora  om.  b  11  cuius] 
cui  b  12  eius  opinari  Eug.  14  mobilem  (in  mg.  al  mutabilem)  P 
15  in  s   L  m.  1  B  16  quo]  qui  S         intrinsecus  (in  mg.  aJ  ex)  P 

creatas  (in  mg.  al  creaturas)  P  amministrat  E*PB  18  incommutabili  (bi 
8.  I.  m.  1)  S  incommutabile  ^ternitate  excellentique  b  19  et  om.  El 
23  scripturam  dicentem  bd  scribturam  EP  25  escae]  esca  IPbdEug 
aesca  PBS  esca  E2-,  cf.  242, 17      aedes  S    26  cognoscendi  (alt.  n  s.  I.)  B 


266  s-    Aureli   Augustini 

illo.  qua  die  antem  ederitis  ab  eo,  morte  moriemini, 
si  modum  quaerimus,  quomodo  ista  locutus  sit  deus,  modus 
quidem  ipse  a  nobis  proprie  conprehendi  non  potest .  certissime 
tamen  tenere  debemus  deum  aut  per  suam  substantiam  loqui 
aut  per  sibi  subditam  creaturam;  sed  per  substantiam  suam  5 
non  loqui  nisi  ad  creandas  omnes  naturas,  ad  spiritales  uero 
atque  intellectuales  non  solum  creandas,  sed  etiam  inlumi- 
nandas,  cum  iam  possunt  capere  locutionem  eius,  qualis  est 
in  uerbo  eius,  quod  in  principio  erat  apud  deum  et  deus 
erat  uerbum,  per  quod  facta  sunt  omnia.  illis  autem,  qui  10 
eam  capere  non  possunt,  cum  loquitur  deus,  nonnisi  per 
creaturam  loquitur  aut  tantummodo  spiritalem  siue  in  somnis 
siue  in  extasi  in  similitudine  rerum  corporalium  aut  etiam 
per  ipsam  corporalem,  dum  sensibus  corporis  uel  aliqua  species 
adparet  iiel  insonant  uoces.  15 

Si  ergo  Adam  talis  erat,  ut  posset  capere  illam  locutionem 
dei,  quam  mentibus  angelicis  per  suam  praebet  substantiam, 
non  dubitandum  est,  quod  eius  raentem  per  tempus  mouerit 
miro  et  ineffabili  modo,  non  motus  ipse  per  tempus,  eique 
utile  ac  salubre  praeceptum  ueritatis  inpresserit  et  quae  to 
transgressori  poena  deberetur  ea  ipsa  ineffabili  ueritate  mon- 
strauerit,  sicut  audiuntur  uel  uidentur  omnia  bona  praecepta 
in  ipsa  incommutabili  sapientia,  quae  in  animas  sanctas  se 
transfert  ex  aliquo  tempore,  cum  ipsius  nullus  sit  motus  in 
tempore.  si  autem  ad  eum  modum  Adam  iustus  erat,  ut  ei  25 
adhuc  opus  esset  alterius  creaturae  sanctioris  et  sapientioris 
auctoritas,    per    quam    cognosceret    dei    uoluntatem    atque 

9  cf.  Ioh.  1,  1.  3      23  cf.  Sapu  7,  27 

1  aederitis  S  ab]  de  S  2  loquHtus  P  3  propriae  PS  con- 
praehendi  EPES  8  loquutionem  P  9  aput  EP  deum]  eum  Eug 
11  eam]  eum  S  13  extasin  B  ecstasi  d  in  om.  E*Bb  14  aliqua 
(qu  8.  I.  m.  1)  B  16  eap.  XVIIII  E  possit  S  loquutionem  PB 
19  ineffabili  (i  fin.  ex  e  m.  1)  B  ei  quae  S  20  utile  ac]  utique 
hoc  Eug.  salubr^  S  inpraesserit  BS  et  quae]  que^que  b  que  B 
21  transgre8S*ori  (i  eras.)  B  debetur  E1  ipse  S  ineffabiliter 
PBSEug,  (0.  I  m.  2)  Ebd       22  omnia]  ea  omnia  b       24  transferet  S 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   VIII.  267 

iussionem,  sicut  nobis  prophetae,  sicut  ipsis  angeli,  cur 
ambigamus  per  aliquam  eius  modi  creaturam  ei  esse  locutum 
deum  talibus  uocum  signis,  quae  iutellegere  posset?  illud 
enim,  quod  postea  scriptum  est,  cum  peccassent,  eos  audisse 

5  uocem  domini  dei  ambulantis  in  paradiso,  quia  non  per  ipsam 
dei  substantiam,  sed  per  subditam  ei  creaturam  factum  est, 
nullo  modo  dubitat,  qui  fidem  catholicam  sapit.  ad  hoc  enim 
et  aliquanto  latius  de  hac  re  disserere  uolui,  quia  nonnulli 
haeretici  putant  substantiam  filii  dei  nullo  adsumto  corpore 

10  per  se  ipsam  esse  uisibilem  et  ideo,  antequam  ex  uirgine 
corpus  acciperet,  ipsum  uisum  esse  patribus  opinantur,  tam- 
quam  de  solo  deo  patre  dictum  sit:  quem  nemo  hominum 
uidit  nec  uidere  potest,  quia  filius  uisus  sit  ante  acceptam 
serui  formam  etiam  per  ipsam  substantiam  suam:  quae  inpietas 

15  procul  a  catholicis  mentibus  repellenda  est.  sed  de  hoc  plenius 
alias,  si  domino  placuerit,  disseremus;  nunc  terminato  isto 
uolumine  id,  quod  sequitur,  quomodo  sit  mulier  ex  uiri  sui 
latere  creata,  in  consequenti  sperandum  est. 

LIBER  NONUS. 
20      1.    Et    dixit    dominus    deus:    non    bonum    est    esse 
hominem   solum;   faciamus   ei   adiutorium   secundum 

5  cf.  Gen.  3,  8      9  Ariani      12  I  Tim.  6,  16      20  Gcn.  2,  18—24 

1  prophftae  8  ipsie  E1  quur  PB  2  ambigimus  PBxbd 
huiusraodi  Sbd  ei  B1  3  do  B1  illut  P  4  scribtum  EP 
peccaflset  b  6  creaturam  ei  Eug.  7  sapit]  capit  Eug  (Kntill  212, 18) 
hoc]  huc  B2  8  hac]  ac  P1  uoluit  P  9  heretici  EB  suhstantia  E1 
fili  E1  assumto  PB  adsumpto  Sbd  12  sol#o  B  14  serui  (ui  s.  I. 
m.  1)  E  suam  om.  El  impietas  E  15  repellanda  (a  pr.  ex  e 
m.  1)  B  18   consequenti  sperandum  (n  ante  d  8.  I.)  E,SB*  conse- 

quentis  parandum  P  consequentibus  parandum  BH>d  Expl  lib  octabus 
incipiunt  capitula  libri  noni  fol.  188  E  Explicuit  liher  •VIII'  (litt.  »?t- 
nuse.  color.)  fol.  210b  P  Explicit  liher  octauus  (litt.  mai.)  Incipit  liber 
nonus  fol.  160b  B  Expl  liber  VIII  (litt.  mai.)  pag.  225*  S 

19  Explicuerunt  capitula  in^  liher  nonus  fol.  134  E  Incipit  liber  nonus 
(liU.  minusc.  rubr.)  fol.  211*  P  Incipit  lib  VIIII  (litt.  mai.  rubr.)  pag. 
225*  S      20  hominem  esse  solum  bd 


268  S.   Aureli   Augustini 

ipsum.  et  finxit  deus  adhuc  de  terra  omnes  bestias 
agri  et  omnia  uolatilia  caeli  et  adduxit  illa  ad  Adam, 
ut  uideret,  quid  uocabit  illa.  et  omne  quodcumque 
uocauit  illud  Adam  animam  uiuam,  hoc  est  nomen 
eius.  et  uocauit  Adam  nomina  omnibus  pecoribus  et  6 
omnibus  uolatilibus  caeli  et  omnibus  bestiis  agri. 
ipsi  autem  Adam  non  est  inuentus  adiutor  similis  ei 
et  inmisit  deus  extasin  in  Adam,  et  obdormiuit.  et 
accepit  uriam  costarum  eius  et  adinpleuit  carnem  in 
locum  eius.  et  aedificauit  dominus  deus  costam,  10 
quam  accepit  de  Adam,  in  mulierem  et  adduxit  eam 
ad  Adam.  et  dixit  Adam:  hoc  nunc  os  ex  ossibus  meis 
et  caro  de  carne  mea;  haec  uocabitur  mulier,  quoniam 
ex  uiro  suo  sumta  est.  et  propter  hoc  relinquet  homo 
patrem  et  matrem  et  conglutinabitur  ad  uxorem  suam;  15 
et  erunt  duo  in  carne  una.  si  aliquid  adiuuant  lectorem, 
quae  libris  superioribus  considerata  atque  conscripta  sunt, 
non  debemus  in  hoc  diutius  inmorari,  quod  finxit  adhuc 
deus  de  terra  omnes  bestias  agri  et  omnia  uolatilia 
caeli;  cur  enim  dictum  sit  „adhuctt,  id  est  propter  primam  ao 
conditionem  creatararum  sex  diebus  consummatam,  in  qua 
causaliter  perfecta  sunt  omnia  simul  et  inchoata,  ut  deinde 
ad  effectus  suos  causae  perducerentur,  iam,  quantum  potuimus, 
in  praecedentibus  intimauimus.  et  si  quis  hoc  aliter  eno- 
dandum  putat,  tantum  diligenter  adtendat  illa  omnia,  quae  ut  25 
hoc  sentiremus  adtendimus;  et  si  probabiliorem  inde  potuerit 
eniicleare  sententiam,  non  solum  resistere  non  debemus,  sed 
debemus  etiam  gratulari. 

24  lib.  VI  5 

3  uocabit  scripsi:  uocauit  ElPR  uocaret  E*Sbd;  8cd  confer  174,  26; 
285,  2  4  adam  illud  b  8  ecstasim  d  10  loco  PRbd  12  ex] 
de  S,  (s.  I.  m.  2  add.  a*  de)  E  14  sumpta  TRSb  et  om.  E  15  ad 
uzorem  suam]  uxori  suae  PRbd  16  aliqui  S  adiubant  E1  17  in 
libris  d  conscribta  E,  (con  8.  I  m.  1)  P  18  immorare  P  deus 
adhuc  S  20  quur  PR  21  consummatam  (prim.  m  eay.  m.  2)  E 
24  enotandum  S      26  hoc]  hic  b      27  non  resistere  b 


de   Genesi    ad   litteram   lib.    VIIII.  269 

Si  quem  autem  mouet,  quia  non  dixit:  finxit  deus  adhuc  de 
terra  omnes  bestias  agri  et  de  aquis  omnia  uolatilia  caeli, 
sed  tamquam  utraque  genera  de  terra  finxerit,  et  finxit 
deus,  inquit,   adhuc   de  terra   omnes   bestias    agri    et 

5  omnia  uolatilia  caeli,  uideat  duobus  modis  esse  intellegendum: 
aut  tacuisse  nunc,  unde  finxerit  uolatilia  caeli,  quia  et  tacitum 
posset  occurrere,  ut  non  de  terra  utrumque  accipiatur  deum 
finxisse,  sed  tantummodo  bestias  agri,  ut  uolatilia  caeli  etiam 
tacente  scriptura  intellegamus  unde  finxerit,  uelut  qui  sciamus 

10  in  prima  causalium  rationum  conditione  ex  aquis  ea  esse 
producta;  aut  terram  uniuersaliter  sic  appellatam  simul  cum 
aquis,  quemadmodum  appellata  est  in  illo  psalmo,  ubi  caelestium 
laudibus  terminatis  ad  terram  facta  est  conuersio  sermonis  et 
dictum:  laudate  dominum  de  terra,  dracones  et  omnes 

15  abyssi  et  cetera,  nec  postea  dictum  est  .laudate  dominum  de 
aquis".  ubi  enim  sunt  omnes  abyssi,  quae  tamen  de  terra 
laudant  dominum?  ubi  etiam  reptilia  et  uolatilia  pennata,  quae 
nihilominus  de  terra  laudant  dominum?  secundum  istam  uni- 
uersalem  appellationem  terrae,  secundum  quam  etiam  de  toto 

20  mundo  dicitur:  deus,  qui  fecit  caelum  et  terram,  siue  de 
terra  siue  de  aquis  quaecumque  creata  snnt,  de  terra  creata 
ueraciter  intelleguntur. 

2.  Nunc  iam  uideamus,  quomodo  accipiendum  sit,  quod 
dixit    deus:    non    est    bonum    esse    hominem    solumr 

»5  faciamus  ei  adiutorium  secundum  ipsum,  utrum  tempo- 
raliter  uocibus  ac  syllabis  editis  hoc  dixerit  deus,  an  ipsa 
ratio  commemorata  est,  quae  in  uerbo  dei  principaliter  eratr 

14  Ps.  148,  7      24  Gen.  2,  18 

1  cap.  I  E  qu##em  (id  eras.)  R  adhuc  in  mg.  suppl.  P  2  aqua  b 
4  inquit  deus  bd  inquid  El  contra  uocetn  agri  in  mg.  praebeturr 
hic  minus  abet  P  6  fixerit  P  7  utraque  P  9  scribtura  EP 
fixerit  P  10  inprimis  P  in  prima*  (m  eras.)  R  12  quemammodum  E 
14  drachones  E  16  ubi]  ibi  PBSbd  omnes  in  mg.  add.  tn.  2  P 
17  dominum]  deum  ES  ubi]  ibi  PRbd  pinnata  i^P  18  nihil- 
hominus  S  dominum]  deum  ES  20  de  terra]  de  arida*  P  de- 

arida  RSbd      23  cap.  II  E      26  sillabis  PRS       editus  Rl 


270  S.   Aureli   Augustini 

ut  sic  femina  fieret:  quam  rationem  suscipiebat  etiam  tunc 
scriptura,  cum  diceret  „et  dixit  deus:  fiat*  hoc  aut  illud, 
quando  primitus  omnia  condebantur.  an  forte  in  mente  ipsius 
hominis  hoc  dixit  deus,  sicut  loquitur  quibusdam  seruis  suis 
in  ipsis  seruis  suis?  ex  quo  genere  seruorum  eius  erat  etiam  5 
ille,  qui  dixit  in  psalmo:  audiam,  quid  loquetur  in  me 
dominus  deus.  an  aliqua  de  hac  re  ipsi  homini  in  ipso 
homine  per  angelum  est  facta  reuelatio  in  similitudinibus 
uocum  corporalium,  quamuis  tacuerit  scriptura,  utrum  in 
somnis  an  in  extasi?  ita  enim  fieri  haec  solent .  an  aliquo  10 
alio  modo  sicut  reuelatur  prophetis?  unde  illud  est:  et  dixit 
mihi  angelus,  qui  loquebatur  in  me.  an  per  corporalem 
creaturam  uox  ipsa  sonuerit  sicut  de  nube:  hic  est  filius 
meus?  quid  ergo  ex  his  omnibus  factum  sit,  ad  liquidum 
conprehendere  non  ualeamus;  uerum  tamen  certissime  teneamus  15 
et  dixisse  hoc  deum  et,  si  corporali  uoce  uel  temporaliter 
expressa  similitudine  corporis  dixit,  non  eum  per  suam  sub- 
stantiam,  sed  per  aliquam  imperio  suo  subditam  dixisse 
creaturam,  sicut  in  libro  praecedente  tractauimus. 

Nam  uisus  est  deus  etiam  postea  sanctis  uiris  alias  capite  so 
albo  sicut  lana,  alias  inferiore  parte  corporis  sicut  aurichalcum, 
alias  aliter  atque  aliter;  non  tamen  illas  uisiones  hominibus 
per  substantiam,   qua  ipfce   est,   sed  per  sibi  subdita,  quae 
creauit,  eum  praebuisse  et  per  similitudines  formarum  uocumque 

6  Ps.  84,  9      11  Zach.  2,  8      18  Matth.  3,  17       19  lib.  VIII  27 
20  cf.  Apoc.  1,  14.  15 

1    femina  8  suscipiebat]    suspiciebat   E  2    sj|cribtura  P 

et  om.  S  6  loquatur  EPPBbd  9  uocum]  locorum  S  10  cum  uoce 
an  incipit  cap.  III  E  alio  aliquo  8  11  proph^tis  S  13  sonauerit  8 
sicut  om.  E1  14  his]  eis  E  ad  om.  E1  15  conpraehendere  E*P 
ualemus  PRSbd  cum  uocabulo  uerum  tamen  incipit  cap.  IIII  E 

16  et  pr.  om.  b  17  expraessa  P  substantiam  suam  PBSbd  18  in- 
perio  S  19  precedente  libro  S  20  etiam  01».  P  21  inferiori  S 
parte  s.  I.  m.  1  B  aerocalcum   EP  aericalcura  B   auricalcum  8 

23  qua]  quam  S  quae  bd  per  om.  b        subdita  sibi  b  subdita 

(~  add.  m.  2)  E       quae]  qua  S 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   YIIII.  271 

corporalium  quod  uoluit  ostendisse  ac  diiisse  certissimum 
est  eis,  qui  substantiam  trinitatis  incommutabiliter  aeternam 
nec  per  tempus  nec  per  locum  moueri  et  per  tempus  et  per 
locum   mouere    uel   fideliter   credunt   uel    etiam   excellenter 

5  intellegunt.  non  ergo  iam  quaeramus,  quomodo  istud  dixerit 
deus,  sed  potius  intellegamus  quid  dixerit.  adiutorium  quippe 
homini  secundum  ipsum  fuisse  faciendum  aetema  ipsa  ueritas 
habet,  per  quam  creata  sunt  omnia;  et  in  illa  hoc  audit,  qui 
potest  in  ea  cognoscere,  quid  quare  creatum  sit. 

10  3.  Si  autem  quaeritur,  ad  quam  rem  fieri  oportuit  hoc 
adiutorium,  nihil  aliud  probabiliter  occurrit  quam  propter 
filios  procreandos,  sicut  adiutorium  semini  terra  est,  ut  uir- 
gultum  ex  utroque  nascatur;  hoc  enim  et  in  prima  rerum 
conditione  dictum  erat:  masculum  et  feminam  fecit  eos 

i6  et  benedixit  eos  deus  dicens:  crescite  et  multipli- 
camini  et  inplete  terram  et  dominamini  eius.  quae 
ratio  conditionis  et  coniunctionis  masculi  et  feminae  atque 
benedictio  nec  post  peccatum  hominis  poenamque  defecit. 
ipsa  enim   est,   secundum   quam  nunc  terra  hominibus  plena 

ao  est  dominantibus  eius. 

Quamquam  enim  iam  emissi  de  paradiso  conuenisse  et 
genuisse  commemorantur,  tamen  non  uideo,  quid  prohibere 
potuerit,  ut  essent  eis  etiam  in  paradiso  honorabiles  nuptiae 
et  toms  inmaculatus   hoc   deo   praestante    fideliter  iusteque 

26  uiuentibus  eique  oboedienter  sancteque  seruientibus,  ut  sine 

14  Gen.  1,  27.  28      23  cf.  Hebr.  13,  4 

3  moueri]  moueri  nam  creaturam  S  et  (prius)  —  mouere  in  tng. 
8uppl.  P;  s.  I.  superscr.  R  5  intellegunt  Rl  istut  P  dixit  b 
6  dens  om.  Rbd  cap.  *V-  E  7  hominis  E  horoinis  8  8  in  *.  I.  E 
10  oportuerit  PRbd       11  probabiliter  (bi  8.  I.  tn.  1)  8  qua  Et 

propter]  pter  P  12  seminis  S  terra]  in  terra  (in  s.  I.  exp.  m.  2)  E 
in  terra  8  14  feraina  P  faeminam  8  15  deus  om.  E;  conf.  etiam 
84,  25         multipiicabimini  (ni  s.  I.  m.  \  ut  uidetur)  S  17  faemi- 

nae  8  19  quam]  que  JP1  21  cap.  VI-  E  missi  PR  22  com- 
memorantur  E1:  commemorentur  PRSbd  23  nubtiae  El  24  thorus  Eb 
prestante  E  iust^  fideliterque  S  25  oboedienter]  oboedientibus  Pb 
sanct«eque  (a  eras.)  E  scaeque  P8 


272  S.    Aureli    Augustini 

ullo  inquieto  ardore  libidinis,  sine  ullo  labore  ac  dolore 
pariendi  fetus  ex  eorum  semine  gigneretur;  non  ut  morientibus 
parentibus  filii  succederent,  sed  ut  illis,  qui  genuissent,  in 
aliquo  formae  statu  manentibus  et  ex  ligno  uitae,  quod  ibi 
plantatum  erat,  corporalem  uigorem  sumentibus  et  illi,  qui  5 
gignerentur,  ad  eundem  perducerentur  statum,  donec  certo 
numero  inpleto,  si  iuste  omnes  oboedienterque  uiuerent,  tunc 
tieret  iila  commutatio,  ut  sine  illa  morte  animalia  corpora 
conuersa  in  aliam  qualitatem,  eo  quod  ad  omnem  nutum 
regenti  se  spiritui  deseruirent  et  solo  spiritu  uiuificante  sine  10 
ullis  alimentorum  corporalibus  sustentaculis  uiuerent,  spiritalia 
uocarentur.  potuit  hoc  fieri,  si  non  praecepti  transgressio 
mortis  subplicium  mereretur. 

Qui  enim  hoc  fieri  potuisse  non  credunt,  nihil  aliud  quam 
consuetudinem  naturae  iam  post  peccatum  poenamque  humanam  15 
sic  currentis  adtendunt;  non  autem  in  eorum  genere  nos  esse 
debemus,  qui  non  credunt,  nisi  quod  uidere  consuerunt.  quis 
enim  dubitet  homini  oboedienter  et  pie  uiuenti  praestari 
potuisse,  quod  diximus,  qui  non  dubitat  uestibus  Israhelitarum 
inpertitum  esse  quendam  in  suo  genere  statum,  ut  per  annos  *> 
quadraginta  nulla  uetustatis  detrimenta  paterentur? 

4.  Cur  ergo  non  coierunt,  nisi  cum  exissent  de  paradiso? 
cito  responderi  potest:  quia  mox  creata  muliere,  prius  quam 
coirent,  facta  est  illa  transgressio,   cuius  merito  in  mortem 
destinati  etiam  de  loco  illius  felicitatis   exierunt.   non   enim  as 
scriptura   tempus    expressit,    quantum    interfuerit   inter    eos 

20  cf.  Deut.  29,  5 

1  dolore  ac  labore  8  2  foetus  ES  foetos  Bx  gignerentur  PBbd 
3  succederent  (de  s.l.m.  1)  8  succiderent  in  mg.  P*BX  4  et  *.  l.m.  1  E 
5  erat]  est  b  7  impleto  E  inpletos  PS  si  om.  8  oboedientesque  8 
8  mort$  8  9  nutum  (nu  m  mg.)  P  10  regentis  PB  se  om.  PB*b 
11  corporalium  d  12  precepti  S  15  paenamque  P  16  currentes  PB 
17  consueuerunt  PBbd  cap.  -VII-  E  18  enim  non  (non  del.  m.  1)  8 
piae  8  prestari  E  pr$stare  b  19  potuisset  E  22  quur  B  co- 
hierunt  P  coierunt  (i  sup.  eras.  g  pos.)  B  exiissent  bd  24  coierent  E 
cohirent  8      26  scribtura  EP        expraessit  P 


d  e   Genesi   ad   litteram   lib.  VDII.  273 

factos  et  ex  eis  natum  Cain.  potest  etiam  dici,  quia  nondum 
deus  iusserat,  ut  coirent.  cur  enim  non  ad  hanc  rem  diuina 
expectaretur  auctoritas,  ubi  nulla  concupiscentia  tamquam 
stimulus  inoboedientis  carnis  urgebat?  ideo  autem  hoc  non 
6  iusserat  deus,  quia  secundum  suam  praescientiam  disponebat 
omnia,  in  qua  et  eorum  casum  procul  dubio  praesciebat,  unde 
iam  mortale  genus  propagandum  esset  humanum. 

5.  Aut  si  ad  hoc  adiutorium  gignendi  filios  non  est  facta 
mulier  uiro,   ad   quod   ergo   adiutorium   facta  est?   si,  quae 

io  simul  operaretur  terram,  nondum  erat  labor,  ut  adiumento 
indigeret,  et,  si  opus  esset.  melius  adiutorium  masculus 
fieret .  hoc  et  de  solacio  dici  potest,  si  solitudinis  fortasse 
taedebat.  quanto  enim  congruentius  ad  conuiuendum  et  con- 
loquendum  duo  amici  pariter  quam  uir  et  mulier  habitarent? 

i&  quodsi  oportebat  alium  iubendo,  alium  obsequendo  pariter 
uiuere,  ne  contrariae  uoluntates  pacem  cohabitantium  per- 
turbarent,  nec  ad  hoc  retinendum  ordo  defuisset,  quo  prior 
unus,  alter  posteriofr,  maxime  si  posterior  ex  priore  crearetur, 
sicut  femina  creata  est.  an  aliquis  dixerit  de  costa  hominis 

so  deum  feminam  tantum,  non  etiam  masculum,  si  hoc  uellet, 
facere  potuisse?  quapropter  non  inuenio,  ad  quod  adiutorium 
facta  sit  mulier  uiro,  si  pariendi  causa  subtrahitur. 

6.  Nam  si  parentes  filiis  suis  cedere  ex  hac  uita  oportebat, 
ut  ita  omne  humanum  genus  per  decessiones  et  successiones 

tt  certa  numerositate  inpleretyr,  potuerunt  etiam  homines  genitis 
filiis  perfectaque  humani  officii  iustitia  hinc  ad  meliora  trans- 

2  coierent  E  quur  PB  4  stimulis  PB  urgebatur  (ur  exp.  m. 
1)  E  urguebat  S  5  prescientiam  S  6  praescibat  E  7  mortale»  (m 
eras.)  P  8  facta  mulier  (facta  mu  in  mg.  add.)  P  9  cop.  •VHI*  E 
8i|  sicut  S  quae  om.  S  quia  b  10  operarentur  Sb  11  indigeretur  S 
adiutoriuin  E  adiutor  S  12  et]  est  P  solatio  P  18  tedebat  EBS 
14  amici]  mihi  S  15  iuuendo  P  obsequendo)    oboediendo  S 

16  ne]  nec  PB         contrarie  E         18  maximae  B  19  faemina  S 

20  faeminam  S  femina  b  non  s.  I.  m.  1  B  mns  masculum  (mus 
del  m.  1)  P  22  subtrabatur  b  23  cap.  'VIIIP  E  cecedere  P 
caedere  S*     25  certa]  terra  b      26  offitii  S 

XXV III.  Ang.  *eet.  ni  par*  1.  18 


274  S.  Aureli   Augustini 

ferri  non  per  mortem,  sed  per  aliquam  commutationem,  aut 
illam  summam,  qua  receptis  corporibus  fient  sancti,  sicut 
angeli  in  caelis,  aut.  si  illam  dari  non  oportet  nisi  omnibus 
simul  in  saeculi  fine,  aliqua  inferiore  quam  illa  erit:  quae 
tamen  haberet  meliorem  statum,  qiiam  uel  hoc  corpus  habet  5 
uel  illa  etiam,  quae  primitus  facta  sunt,  uiri  ex  limo  terrae, 
mulieris  ex  uiri  carne. 

Neque  enim  arbitrandum  est  Heliam  uel  sic  esse  iam,  sicut 
erunt  sancti,  quando  peracto  operis  die  denarium  pariter 
accepturi  sunt,  uel  sic,  quemadmodum  sunt  homines,  qui  ex  10 
ista  uita  nondum  emigrarunt,  de  qua  ille  tamen  non  morte, 
sed  translatione  migrauit.  iam  itaque  aiiquid  melius  habet, 
quam  in  hac  uita  posset,  quamuis  nondum  habeat,  quod  ex 
hac  uita  recte  gesta  in  fine  habiturus  est;  pro  nobis  enim 
meliora  prouiderunt,  ne  sine  nobis  perfecti  perficerentur.  aut  15 
si  quisquam  putat  hoc  Heliam  mereri  non  potuisse,  si  duxisset 
uxorem  filiosque  procreasset  —  creditur  enim  non  habuisse. 
quia  hoc  scriptura  non  dixit,  quamuis  et  de  caelibatu  eius 
nihil  dixerit  —  quid  de  Enoch  respondebit,  qui  filiis  genitis 
deo  placens  non  mortuus,  sed  translatus  est?  cur  ergo  et  *o 
Adam  et  Eua,  si  iuste  uiuentes  caste  filios  procreassent,  non 
eis  possent  translatione,  non  morte  succedentibus  cedere? 
nam  si  Enoch  et  Helias  in  Adam  mortui  mortisque  pro- 
paginem  in  carne  gestantes  —  quod  debitum  ut  soluant, 
creduntur  etiam   redituri   ad   hanc    uitam    et,    quod    tamdiu  k 

2  Matth.  22,  30         9  cf.  Matth.  20,  10         12  cf.  IV  Reg.  2,  11 
15  cf.  Hebr.  11, 40    19  cf.  Gen.  5, 24    24  cf.  Malach.  4,  5;  Apoc.  11,  3  sqq. 

1  aut]  ad  E       3  si  *.  I.  m.  1  B        oportebat  b      4  aliquam  inferi- 
orem  PBbd  erit]    erat  E         8   cap.    X"   E  helian  E*PBl 

Eliam  d  9  die»  (m  er<u.)  E  sunt  accepturi  pariter  8  10  quem- 
ammodum  E  11  mortem  P  12  translatione"  P  14  recte  8  gesfo 
gesta  (del  m.  I)  P  enim  om.  S  16  putat  Bl  helian  PBl  Eliam  d 
18  acribtura  EP  caelibatu  corr.  m.  3  ex  caelihabitu  E  20  trans- 
latus]  uiuus  translatus  b  quur  PB  21  iust?ste  (tus  exp.  m.  1)  E 
castae  E  cast^  S  22  posjjset  (t  add.  m.  2  *.  I)  P  posset  B  23  elias  Bd 
24  solbant  P      25  reddituri  B 


de    Genesi    ad   litteram   lib.    VIIII.  275 

dilatum  est,  morituri  —  nunc  tamen  in  alia  uita  sunt,  ubi 
ante  resurrectionem  carnis,  antequam  animale  corpus  in  spiri- 
tale  mutetur,  nec  morbo  nec  senectute  deficiunt:  quanto 
iustius  atque  probabilius  primis  illis  hominibus  praestaretur 
5  sine  ullo  suo  parentumue  peccato  uiuentibus,  ut  in  meliorem 
aliquem  statum  filiis  genitis  cederent,  unde  saeculo  finito 
cum  omni  posteritate  sanctorum  in  angelicam  formam  non 
per  carnis  mortem,  sed  per  dei  uirtutem  multo  felicius  muta- 
rentur! 

10  7.  Non  itaque  uideo,  ad  quod  aliud  adiutorium  mulier  facta 
sit  uiro,  si  generandi  causa  subtrahitur:  quae  nihilominus 
quare  subtrahatur  ignoro.  unde  enim  magnum  magnique 
honoris  meritum  apud  deum  fidelis  et  pia  uirginitas  habet, 
nisi  quia  isto  iam  tempore  continendi  ab  amplexu,  cum   ex 

15  omnibus  gentibus  ad  inplendum  sanctorum  numerum  largissima 
subpetat  copia,  percipiendae  sordidae  uoluptatis  libido  non 
sibi  uindicat,  quod  iam  sufficiendae  prolis  non  postulat 
necessitudo?  denique  utriusque  sexus  infirmitas  propendens 
in  ruinam  turpitudinis   recte   excipitur  honestate   nuptiarum, 

20  ut,  quod  sanis  esse  posset  officium,  sit  aegrotis  remedium. 
neque  enim  quia  incontinentia  malum  est,  ideo  conubium  uel 
quo  incontinentes  copulantur,  non  est  bonum;  immo  uero  non 
propter  illud  malum  culpabile  est  hoc  bonum,  sed  propter 
hoc  bonum  ueniale  est  illud  malum,  quoniam  id,  quod  bonum 

26  habent  nuptiae  et  quo  bonae  sunt  nuptiae,  peccatum  esse 
numquam  potest.  hoc  autem  tripertitum  est:  fides,  proles, 
8acramentum.  in  fide  adtenditur,  ne  praeter  uinculum  coniugale 

2  ante]  aut  b  4  prestaretur  ES;  praestaretur — uiuentibus  in  mg. 
add.  m.  1  B  5  parentnmqne  S  7  omne  B  8  dei  (s.  I.  add.  m. 
2  a*  fidei)  E  11  nihilkominus  S  14  ex  om.  Ex  16  percipiende 
sordide  S  linido  E1  17  nSdicat  b  sufficiende  S  prolia]  re- 
plesse  S  neceasitndo  non  postulat  PBSbd  18  cap.  XI-  E  19  nub- 
tiarnm  El  20  esse  posset]  possit  esse  b  possit  PB  egrotis  BS 
21   connubium  bd         22  incontinenter  S  uero  (o  ex  e)  B  uere  P 

24  ueniabile  E*         illnd]  illum  P       25  nubtiae  El        quo]  quod  EPBb 
nubtiae  Ex      27  preter  S 

18* 


276  3.    Aureli   Augustini 

cum  altera  uel  altero  concumbatur;  in  prole,  ut  amanter  sus- 
cipiatur,  benigne  nutriatur,  religiose  educetur;  in  sacramento, 
ut  coniugium  non  separetur  et  dimissus  aut  dimissa  nec 
causa  prolis  alteri  coniungatur.  haec  est  tamquam  regula 
nuptiarum,  qua  uel  naturae  decoratur  fecunditas  uel  incon-  5 
tinentiae  regitur  prauitas.  unde  quia  satis  disseruimus  in  eo 
libro,  quem  de  bono  coniugali  nuper  edidimus,  ubi  et  con- 
tinentiam  uidualem  et  excellentiam  uirginalem  pro  suorum 
graduum  dignitate  distinximus,  diutius  hic  stilus  noster  non 
est  occupandus.  10 

8.  Nunc  enim  quaerimus,  cui  adiutorio  mulier  facta  sit 
uiro,  si  eis  ad  gignendos  filios  misceri  sibimet  in  paradiso  non 
licebat.  qui  enim  hoc  sentiunt,  forte  peccatum  esse  omnem 
concubitum  putant.  difficile  est  namque,  ut,  dum  peruerse 
homines  uitia  deuitant,  non  in  eorum  contraria  perniciter  15 
currant.  etenim  sicut  exhorrens  auaritiam  fit  profusus  aut 
exhorrens  luxuriam  fit  auarus  aut  inquietus  fit,  cuius  pigritiam 
reprehenderis,  aut  cuius  inquietudinem  piger  aut  qui  repre- 
hensus  odisse  coeperit  audaciam  suain,  ad  timiditatem  fugit 
aut  qui  timidus  non  esse  conatur,  tamquam  abrupto  uinculo  t0 
fit  temerarius,  dum  non  ratione,  sed  opinione  crimina  metiuntur: 
ita  dum  nesciunt  homines,  quid  in  adulteriis  et  fornicationibus 
diuino  iure  damnetur,  etiam  causam  procreandi  coniugalem  con- 
cubitum  detestantur. 

9.  Quod  qui  non  faciunt,  sed  tamen  fecunditatem  carnis 
propter  successionem  mortalitatis  diuinitus  datam  sentiunt, 
nec  ipsi  putant  primos    illos  homines  potuisse  concumbere, 

7  De  bono  coniugali 
1  amatft  [in  mg.  al  amater)  b  auscipiantur  S  2  nutriantur  8 
religiose,  8  edocentur  S  3  ut]  autem  ut  bd  4  causa*  (m  eras.)  E 
tegula»  (m  eras.)  E  5  nubtiarum  El  9  gradum  El  noster  stilu6  bd 
12  ini8ceri  (8  m.  1  8.  I)  E  13  omne  S  14  cap.  XII-  E  namque] 
autem  S  peruersae  E  15  debitaat  E1  perniciter  (m  mg.  al  per- 
uicaciter)  b  16  et  17  exorrens  EBS  17pigritia^  18  repraehende- 
ria  EPB  19  odiase  ?e  (se  exp.  m.  \)  S  ceperit  8  audatiam  8 
fugit]  suam  S  20  abrupto  (p  «.  I.  m.  1)  S  21  mentiuntur  S  22  adul- 
teris  El      23  causa  PRSbd 


de    Genesi   ad   litteram   lib.    VIIII.  277 

nisi  propter  peccatum,  quod  admiserant,  morituri  gignendo 
requirerent  successores,  nec  adtendunt,  si  recte  potuerunt 
successores  quaeri  morituris,  multo  rectius  socios  quaeri 
potuisse  uicturis.  inpleta  enim  terra  genere  humano  recte 
5  proles,  nonnisi  quae  morientibus  succederet,  quaereretur;  ut 
autem  per  duos  homines  terra  inpleretur,  quomodo  ipsi  nisi 
gignendo  officium  societatis  inplerent?  an  uero  ita  quis  caecus 
est  mente,  ut  non  cernat,  quanto  terris  ornamento  sit  genus 
humanum,  etiam  cum  a  paucis  recte  laudabiliterque  uiuatur, 

10  quantumque  ualeat  ordo  reipublicae  in  cuiusdam  pacis  terrenae 
uinculum  coercens  etiam  peccatores?  neque  enim  tantum 
deprauati  sunt  homines,  ut  non  etiam  tales  pecoribus  et 
uolatilibus  antecellant;  quorum  tamen  omnium  generibus  hanc 
infimam  mundi  partem   pro   sui  loci   sorte  decoratam  quem 

i6  non  considerare  delectet?  quis  autem  ita  sit  excors,  ut  putet 
minus  eam  ornari  potuisse,  si  iustis  non  morientibus  in- 
pleretur? 

Nam   quia  numerosissima   est  superna   ciuitas  angelorum, 
ideo   non  recte   conubio   copularentur,  nisi  morerentur.   hanc 

to  quippe  numerositatem  perfectam  etiam  in  resurrectione  sanc- 
torum  angelis  sociandam  dominus  praesciens  ait:  in  resur- 
rectione  neque  nubent  neque  uxores  ducent;  non  enim 
incipient  mori,  sed  erunt  aequales  angelis  dei;  hic 
uero   cum  inplenda   esset  hominibus  terra    et    eam    propter 

25  cognationis    artiorem    necessitudinem    et    unitatis    uinculum 

21  Matth.  22,  30 

1  ammieerant  PR       3  socios  (os  ex  us  m.  1)  E  socius  P       5  quae] 
qui  S  succederent  S         6  terram  E  terram  S         7  societatis  R 

cecua  S  8  ut  *.  I.  m.  1  E  ante  cernat  eras.  est  ut  R  9  uiuebatur  E* 
10  pacis]  pauci8  E         terraenae  P  11  cobercens  RS  cboercens  P 

14  locis  R        sortel  »orte  R  <m.  S        decoratam  (m  8.  I.  m.  1)  E 

15  excors]  escors  Ex  18  nomerosissima  (sup.  pr.  o  m.  1  superscr.  u)  R 
19  morirentur  S  21  sotiandam  JB  presciens  S  22  ducunt  E1 
23  inquipient  El  cum  uoce  bic  incipit  cap.  'XIII*  E  hinc  S 
25  cognitionis  (sup.  prim.  i  superscr.  a)  S        arctiorern  bd 


278  S.   Aureli   Augustini 

maxime  commendandum  ex  uno  oporteret  inpleri,  propter  quid 
aliud  secundum  ipsum  quaesitus  est  femineus  sexus  adiutor, 
nisi  ut  serentem  genus  humanum  natura  muliebris  tamquam 
terrae  fecunditas  adiuuaret? 

10.  Quamuis  honestius  meliusque  credatur  ita  fuisse  tunc   5 
illorum   hominum   corpus   animale   constitutorum  in  paradiso 
nondum  mortis  lege   damnatum,  ut  non  haberent  adpetitum 
carnalis   uoluptatis,   qualem   nunc  habent  ista  coipora,  quae 
iam  ex  mortis  propagine  ducta  sunt.  neque  enim  nihil  est  in 
eis  factum,  cum  de  ligno  prohibito   edissent,   quandoquidem  10 
deus  dixerat  non  „si  ederitis,  morte  moriemini*,   sed:   qua 
die  ederitis,  morte  moriemini,  ut  hoc  ipsum  in  eis  illa 
faceret  dies,  quod  apostolus  gemit  dicens:  condelector  legi 
dei  secundum  interiorem  hominem,  uideo  autem  aliam 
legem    in    membris    meis   repugnantem    legi   mentis  15 
meae   et  captiuantem  me  in  lege  peccati,  quae  est  in 
membris   meis.   infelix   ego   homo,   quis  me  liberabit 
de  corpore  mortis  huius?  gratia  dei  per  Iesum  Christum 
dominum  nostrum.  non  enim  sufficeret  ei,  si  diceret:  quis 
me  liberabit  de  hoc  mortali  corpore?  sed,  de  corpore,  inquit,  90 
mortis   huius.   sicut  etiam  illud,  corpus  quidem,  inquit, 
mortuum  est  propter  peccatum;  nec  ibi  ait  mortale,  sed 
mortuum,  quamuis  utique  et  mortale,  quia  moriturum.  non 
ita  credendum   est  fuisse  illa    corpora,    sed   licet   animalia, 
nondum  spiritalia,  non  tamen  mortua,  id  est    quae  necesse  » 
esset  ut  morerentur:   quod   ea   die   factum   est,  qua  lignum 
contra  uetitum  tetigerant. 

11  Gen.  2,  17      13  Rom.  7,  22—25      21  Rom.  8,  10 

1  conniendandum  B  implere  P  2  quaesitus]  quietus  8  faemi- 
neus  S  4  adiubaret  El  9  iam  8.  I.  m.  1  B  in  om.  P1  11  non 
diierit  b  dixerit  BlPb        non  om.  Bl        sed— raoriemini  in  mg.  P 

quo  bd  12  di$  S  fderitis  S  17  liberauit  P  18  gratiam  P 
19  si]  qui  S  20  liberauit  2T1  inquid  E^BS  21  sicut— peccatum 
•n  mg.  inf.  add.  m.  1  S  inquid  E1  22  propter]  pro  E  24  ita] 
itaque  S  26  raorerentur  (n  s.  I.  m.  1)  E  morirentur  S  eo  bd  dif  8 
<iuo  bd      27  tetirerunt  PBSbd 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   VHII.  279 

Sicut  in  ipsis  nostris  corporibus  quaedam  pro  suo  modo 
sanitas  dicitur,  quae  si  perturbata  sic  fuerit,  ut  letalis  morbus 
iam  uiscera  depascatur,  quo  inspecto  medici  mortem  inminere 
pronuntient,   mortale   utique   corpus   etiam  tunc  dicitur,  sed 

5  aliter,  quam  cum  esset  sanum  quamuis  quandoque  sine  dubio 
moriturum:  ita  illi  homines  animalia  quidem  corpora  gerentes, 
sed  non  moritura,  nisi  peccassent,  acceptura  autem  angelicam 
formam  caelestemque  qualitatem,  mox  ubi  praeceptum  trans- 
gressi   sunt,   eorum  membris   uelut  aliqua  aegritudo    letalis 

10  mors  ipsa  concepta  est  mutauitque  illam  qualitatem,  qua 
corpori  sic  dominabantur,  ut  non  dicerent:  uideo  aliam 
legem  in  membris  meis  repugnantem  legi  mentis 
meae,  quia,  etsi  nondum  spiritale,  sed  animale  corpus  erat. 
nondum   tamen   erat  mortis  huius,  de  qua  et  cum  qua  nati 

15  sumus.  quid  enim  aliud,  non  dicam  nati,  sed  omnino  concepti, 
nisi  aegritudinem  quandam  inchoauimus,  qua  sumus  necessario 
morituri?  neque  enira  tam  necesse  est  eum  ipso  morbo  mori, 
qui  hydrops  uel  syntecticus  uel  elephantiosus  factus  fuerit. 
quam   eum,   qui   hoc  corpus   habere   coeperit,  in  quo  omnes 

so  homines  natura  sunt  filii  irae,  quia  hoc  non  fecit  nisi  poena 
peccati. 

Quae  cum  ita  sint,  cur  non  credamus  illos  homines  ante 
peccatum  ita  genitalibus  membris  ad  procreandos  filios  imperare 
potuisse    sicut  ceteris,   quae  in    quolibet  opere   anima  sine 

25  ulla  molestia  et  quasi  pruritu   uoluptatis  mouet?    si    enim 

20  cf.  Ephes.  2,  3 
1  cum  uoce  nostris  incipit  cap.  *XIIII-  E  2  ut]  et  (wi  mg.  ut)  P 
laetalis  El  letalis  (i  sup.  e  m.  1  superscr.)  P  leotalis  Bl  ioetalis  E*B2 
mor#bus  (e  eras.)  B  morbi  8  3  quod  S  morte  8  7  acceptura  P 
9  egritudo  P8  laetalis  El  loetalis  E*Bl  11  corpore  (in  mg.  i)  PtB 
d#orainabantur  B  14  nondum  ex  numdum  P  16  egritudinem  S 

necessario]  sine  dubio  b  18  hidrops  8  hydropicus  b  syntecticus]  sin- 
tecticus  E  djrsintericus  P  dysintericus  (s.  I.  m.  1  I  sintecticus  et  in  mg. 
Sintecticus)  B  dysentecticus  (dy  s.  I.  m.  1)  8  dissintericus  b  dysente- 
ricus  d  19  c^perit  8  20  ire  8  in  hoc  b  22  qur  E1  quur  PB 
24  qualibet  opera  8  25  pluritu  E1  proritu  PB1  uolutatis  b  si 
enim]  an  uero  B  an  uero  si  b 


280  $.    Aureli    Augustini 

creator  omnipotens  ineffabiliterque  laudandus,  qui  et  in  minimis 
suis  operibus  magnus  est,  apibus  donauit,  ut  sic  operentur 
generationem  filiorum  quemadmodum  cerae  speciem  liquo- 
remque  mellis,  cur  incredibile  uideatur  primis  hominibus  talia 
fecisse  corpora,  ut,  si  non  peccassent  et  morbum  quendam,  & 
quo  morerentur,  continuo  concepissent,  eo  nutu  inperarent 
membris,  quibus  fetus  exoritur,  quo  pedibus,  cum  ambulatur. 
ut  neque  cum  ardore  seminaretur  neque  cum  dolore  pareretur. 
nunc  uero  transgrediendo  praeceptum  motum  legis  illius,  quae 
repugnat  legi  mentis,  in  membris  conceptae  mortis  habere  10 
meruerunt,  quem  nuptiae  ordinant,  continentia  cohibet  et 
refrenat,  ut,  quemadmodum  de  peccato  factum  est  subplicium, 
sic  de  subplicio  fiat  meritum. 

11.  Factam  itaque  feminam  uiro  de  uiro  in  eo  sexu,  in  ea 
forma  et  distinctione  membrorum,   qua  feminae   notae   sunt,  15 
quae  peperit  Cain  et  Abel  et  omnes  fratres  eorum,  ex  quibus 
omnes   homines   nascerentur,   in   quibus   peperit   etiam  Seth, 
per  quem   ad  Abraham   uentum   est  et   ad  populum  Israhel 
gentemque  omnibus  iam  notissimam  gentibus  et  per  Noe  filios 
omnes  gentes,  quisquis  dubitauerit,  omnia  cogit  nutare,  quae  *> 
credimus,  longeque  a  fidelium  mentibus  repellendus  est.  cum 
ergo  quaeritur,  ad  quod  adiutorium  factus  sit  ille  sexus  uiro, 
diligenter,  quantum  ualeo,  cuncta  consideranti  nonnisi  causa 
prolis  occurrit,  ut  per  eorum  stirpem  terra  inpleretur,  et  non 
eo   modo   procreatam,   quo  nunc   procreantur  homines,    cum  35 
inest  peccati  lex  in  membris  repugnans  legi  mentis,  etiamsi 
per  dei  gratiam  uirtute  superatur;  hoc  enim  esse  non  potuisse 

16  cf.  Gen.  4,  1.  2.  25 

2  donabit  P  3  quemammodum  E  caerae  P  caere  RS  4  qur  E1 
quur  PR  6  morirentur  S  concepissent]  non  concepissent  bd  (non 
8.  I.  m.  1)  B  7  foetus  B  8  ardore]  arborei^  11  choibet  S  12  quem- 
ammodum  E  *  peccato  (0  in  ras.)  R  suplicium  E  13  suplicio  E 
14  facta^1  feminaJS1  15  faeminae  SP  16  chain  5  18  uentum 
est  ad  abraham  PRSbd  ad  s.  I.  m.  1  E  19  no$  RS  20  dubi- 
tauerint  (n  exp.  m.  1)  S  nutare]  uitare  b  24  stirpem  (m  s.  I.  m. 
})  E        et]  sed  Sbd      25  procreata  E1 


de    Genesi    ad   litteram   lib.    VHII.  281 

credendum  est  nisi  in  corpore  mortis  huius,  quod  corpus 
mortuum  est  propter  peccatum.  et  quid  hac  poena  iustius, 
quam  ut  non  ad  omnem  nutum  seruiat  corpus,  id  est  suus 
famulus   animae,   sicut   domino   suo  detrectauit  ipsa  seruire, 

5.8iue  utrumque  ex  parentibus  creet  deus,  corpus  ex  corpore, 
animam  ex  anima,  siue  alio  modo  faciat  animas,  non  utique 
ad  opus  inpossibile  nec  mercede  parua.  ut  cum  anima  pietate 
deo  subdita  legem  istam  peccati,  quae  est  in  membris  corporis 
mortis  huius,  quam  primus  homo  accepit  in  poenam,  uicerit 

10  ipsa  per  gratiam,  praemium  caeleste  percipiat  maiore  gloria, 
demonstrans,  quanta  sit  laus  oboedientiae ,  quae  alienae 
inoboedientiae  poenam  potuit  uirtute  superare? 

12.  Sed  quoniam,  cui  adiutorio  femina  facta  sit  uiro,  satis, 
quantnm  existimo,  requisitum  est,  illud  iam  uideamus,  quare  sit 

ls  factum,  quod  adductae  sunt  ad  Adam  omnes  bestiae  agri  et 
omnia  uolatilia  caeli,  ut  eis  nomina  inponeret,  atque  ita  uelut 
necessitas  oreretur  creandi  ei  feminam  ex  eius  latere,  cum 
inter  illa  animalia  simile  illi  adiutorium  non  fuisset  inuentum. 
uidetur  enim  mihi  propter  aliquam  significationem  propheticam 

20  factum,  sed  tamen  factum,  ut  re  gesta  confirmata  figurae 
interpretatio  libera  relinquatur.  quid  est  enim  hoc  ipsum, 
quod  uolatilibus  terrestribusque  animantibus  non  etiam  piscibus 
atque  omnibus  natatilibus  Adam  nomina  inposuit?  si  enim 
linguae   humanae   consulantur,   sic   appellantur    haec    omnia. 

25  quemadmodum  eis  homines  loquendo  nomina  posuerunt.  non 


2  paena  S  3  seruiant  E  4  detractauit  B  5  siue  om.  b  creent 
(in  mg.  creet)  P  7  merced»  S  pietate  S  8  membris  corporis] 
corpore  S  9  mortis  8.  I.  m.  1  B  10  ipsa*  (m  ereu.)  B  premiumque  S 
caeleste  S  gloria»  (m  eras.)  B  11  aliene  S  12  penam  S  14  quantum 
existimo]  ut  arbitror  S  extimo  P1  sit  s.l.m.XB  15  adducte  S 
ad  *.  I.  m.  1  P  16  adque  E1  uelud  S'  17  oriretur  BSbd  18  si- 
meli  P1  19  uide*tur  (a  eras.)  P  propheticam  B  20  re  Pl  res  E*B 
21  interpraetatio  EP  interpretatione  S  libera  8.  I.  m.  1  P  reli- 
quatur  E1  22  non]  nec  non  b  23  natatilibus  (1  tx  b)  S  24  con- 
sulantur  (n  fin.  m.  1  s.  I.)  E  25  quemammodum  E  eis]  es  S 
imposuerunt  Sd 


282  S.   AureliAugustini 

solum  haec,  quae  sunt  in  aquis  et  terris,  uerum  etiam  ipsa 
terra  et  aqua  et  caelum  et  quae  uidentur  in  caelo  et  quae 
non  uidentur,  sed  creduntur,  pro  diuersitate  linguarum  gen- 
tilium  diuersis  nominibus  appellantur.  unam  sane  linguam 
primitus  fuisse  didicimus,  antequam  superbia  turris  illius  post  * 
diluuium  fabricatae  in  diuersos  signorum  sonos  humanam 
diuideret  societatem,  quaecumque  autem  illa  lingua  fuerit, 
quid  adtinet  quaerere?  illa  certe  tunc  loquebatur  Adam  et  in 
ea  lingua,  si  adhuc  usque  permanet,  sunt  istae  uoces  articulatae, 
quibus  primus  homo  animalibus  terrestribus  et  uolatilibus  10 
nomina  inposuit.  num  igitur  ullo  modo  credibile  est  in  eadem 
lingua  nomina  piscium  non  ab  homine,  sed  diuinitus  instituta, 
quae  deo  docente  homo  postea  disceret?  quod  si  ita  etiam 
factum  esset,  quare  ita  factum  esset,  procul  dubio  mystica 
significatio  resonaret.  sed  credendum  est  paulatim  cognitis  15 
piscium  generibus  nomina  inposita;  tunc  autem,  cum  pecora 
et  bestiae  et  uolatilia  ad  hominem  adducta  sunt,  ut  eis  ad  se 
congregatis  generatimque  distinctis  nomina  inponeret,  quibus 
etiam  ipsis  paulatim  et  multo  citius  quam  piscibus,  si  hoc 
factum  non  esset,  posset  nomina  inponere,  quid  fait  causae,  *> 
nisi  ratio  aliquid  significandi,  quod  ad  praenuntiationem  futu- 
rorum  ualeret?  cui  rei  maxime  ordo  narrationis  huius  inuigilat, 
Deinde,  numquid  ignorabat  deus  nihil  tale  se  creasse  in 
naturis  animalium,  quod  simile  adiutorium  posset  esse  homini? 
an  opus  erat,  ut  hoc  etiam  homo  ipse  cognosceret  et  eo  com-  25 
mendatiorem  haberet  mulierem  suam,  quod  in  omni  carne 
creata  sub  caelo  et  de  hoc  aere  sicut  ipse  uiuente  nihil  eius 

4  cf.  Gen.  11,  1—8 

4  adpellantur  8  5  snperuia  P  turris]  terris  b  6  dilubium  WP 
8  loquaebatur  P  9  sint  El  istae]  ill^  b  10  animalibus  tx  ani- 
inantibn8  m.  1  B  uolatilibus]  caelestibus  8  11  num]  Non  6  13  di- 
sceret  (s  m.  1  *.  I.)  B  14  esset  (prius)]  est  S  misti§ca  E  16  im- 
posita  nomina  8  17  sunt  8.  I.  m.  1  E  18  generatimquae  (a  exp.  m. 
1)  P        19  et  om.  8  cicius  8       20  possit  Bl8  fuit  om.  8 

21  pronuntiationem  8    22  maximae  PB     25  ipse  homo  bd    26  mulierem] 
rae  uxorem  (me  exp.  m.  1)  P  uxorem  BSbd      27  ipse]  ipse  uiuens  b 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   VIIII.  283 

simile  inuenerit?  mirum,  si  hoc  scire  non  posset  nisi  omnibus 
ad  se  adductis  atque  perspectis.  si  enim  deo  credebat,  posset 
hoc  illi  eo  modo  dicere,  quo  modo  et  praeceptum  dedit,  quo 
modo  et  peccantem  interrogauit  atque  iudicauit;  si  autem  non 

5  credebat,  profecto  neque  hoc  scire  poterat,  utrum  ad  eum 
ille  omnia,  cui  non  credebat,  adduierit,  an  forte  in  aliquibus 
ab  illo  remotioribus  terrae  partibus  aliqua  ei  similia,  quae 
non  deraonstrasset,  absconderit.  non  itaque  arbitror  dubitandum 
hoc    alicuius    propheticae    significationis    gratia    factum,    sed 

10  tamen  factum. 

Neque  hoc  opere  suscepimus  prophetica  aenigmata  per- 
scrutari,  sed  rerum  gestarum  fidem  ad  proprietatem  historiae 
commendare,  ut  quod  inpossibile  uideri  uanis  atque  incredulis 
potest  aut  ipsi  auctoritati  sanctae  scripturae  uelut  testificatione 

15  contraria  repugnare  id  pro  raeis  uiribus,  quantum  deus  adiuuat, 
disserendo  demonstrem  neque  inpossibile  esse  neque  contrarium, 
quod  autem  possibile  quidem  adparet  nec  habet  ullam  speciem 
repugnantiae,  sed  tamen  quast  superfluum  uel  etiam  stultum 
quibusdam  uideri  potest,  hoc   ipsum  disputando  demonstrem, 

so  quod  ideo  non  tamquam  rerum  gestarum  naturali  uel  usitato 
ordine  factum  est,  ut  cordibus  nostris  fidelissima  sanctarum 
scripturarum  auctoritate  praelata,  quia  stultum  esse  non  potest, 
mysticum  esse  credatur,  quamuis  eius  expositionem  uel  inqui- 
sitionem   aut  alibi  iam   exhibuerimus    aut   in   tempus    aliud 

26  differamus. 

1  scire  in  ras.  m.  2  E  possit  S  2  prospectis  S  posset]  po- 
terat  8  3  illi  hoc  S  modo  in  ras.  m.  2  E  quomodo  (Jjcere 
q^omoflo  et  (exp.  m.  1)  P  5  profect»o  (i  eras.)  S  6  omnia  ille  PRSbd 
cui  (i  ex  m  m.  1)  E  7  aliqua  ei]  aliquej  (sic)  P  8  demonstrasset 
(8  med.  8.  I.  m.  1)  R  demonstrans&  S  absconderit  (i  ex  e  m.  1)  B 
10  factum  om.  R1  11  prophetica*  (h  8.  I.)  R  enigmata  ES 

perscrutare  («wp.  fin.  e  add.  m.  1  i)  P  perscrutari  (ri  in  ras.)  R  pre- 
scrutari  S  12  ad]  ac  E  14  auctoritati  P1  auctoritatis  R  scribturae  EP 
15  adiubat  E1  16  demonstrarem  8  19  uidere  (sup.  e  fin.  superscr. 
m.  1  i)  P  20  tanqu&  (in  mg.  al  non)  b  22  scribturarum  EP  23  mi- 
sticum  E  quamuis  (uis  m.  1  8.  I.)  S  24  tempus]  opus  (in  mg.  al 
tempus)  b 


284  ^-   Aureli   Augustini 

13.  Quid  ergo  sibi  uult  etiam  illud,  quod  mulier  uiro  de 
latere  facta  est?  uerum  esto  propter  ipsius  coniunctioni§ 
uim  commendandam  hoc  ita  fieri  oportuisse  credamus.  numquid 
etiam,  ut  dormienti  fieret,  eadem  ratio  uel  necessitas  flagitabat, 
ut  denique  osse  detracto,  in  cuius  locum  caro  subpleretur?  5 
num  enim  non  potuit  ipsa  caro  detrahi,  ut  inde  congruentius, 
quod  sit  seius  inferior,  mulier  foimaretur?  an  uero  tam  multis 
additis  costam  deus  aedificare  potuit  in  mulierem  et  carnem 
pulpamue  non  potuit,  qui  de  puluere  ipsum  hominem  fecit? 
aut  si  iam  costa  fuerat  detrahenda,  cur  non  altera  pro  ea  costa  io 
reposita  est?  cur  etiam  non  dictum  est  „finxit"  aut  „fecit" 
sicut  in  omnibus  supra  operibus,  sed  aedificauit,  inquit. 
dominus  deus  illam  costam,  non  tamquaiucorpushumanum, 
sed  tamquam  domum?  non  est  itaque  dubitandum,  quoniam 
haec  facta  sunt  et  stulta  esse  non  possunt,  ob  aliquid  signifi-  15 
candum  esse  facta  fructum  futuri  saeculi  ab  ipso  iam  primordio 
generis  humani  deo  praescio  in  ipsis  suis  operibus  misericorditer 
praedicante,  ut  certo  tempore  seruis  suis  siue  per  hominum 
successiones  siue  per  suum  spiritum  uel  angeloram  ministerium 
reuelata  atque  conscripta  et  promittendis  rebus  futuris  et  *> 
recognoscendis  inpletis  testimonium  perhiberent:  quod  magis 
magisque  in  consequentibus  adparebit. 

14.  Uideamus  ergo,  quod  isto  opere  suscepimus,  non  secundum 
praefigurationem  rerum  futurarum,  sed  secundum  rerum  gesta- 
rum  non  allegoricara,  sed  propriam  significationem  quemad-  2& 
modum  haec  accipi  possint.  et  finxit  deus,  inquit,  adhuc 
de  terra  omnes  bestias  agri  et  omnia  uolatilia  caeli: 
unde  iam  quod  uisum  est  et  quantum  uisum  est  disseruimus. 

12  Gen.  2,  22      26  Gen.  2,  19 

1  qw4  etiam  E  uiri  bd  de  latere  uiro  S  2  esto]  est  S 
5  ut  om.  P1  088$  S  supleretur  E  7  inferior  (*.  I.  m.  2  al  infirmior)  E 
infirmior  PBSbd  10  quur  PB  reposita  est  costa  S  11  quur  PB 
non  etiam  S  12  inquid  l^JR  16  fructumn  E1  18  praedicantem  PB 
hominem  Rb  20  conscribta  EP  21  periberent  P  23  suscipimus  S 
saecundum  S  25  aUegorica*  (m  eras.)  R  quemammodum  E  26  hic  b 
possunt  b        inquid  B      28  diseruimus  (i  init.  ex  e  m.  1)  B 


de   Genesi   ad   litteram    lib.    VIHI.  285 

et  adduxit  ea  omnia  ad  Adam,  ut  uideret,  quid  ea 
uocaret.  quomodo  haec  adduxerit  deus  ad  Adam,  ne  carna- 
liter  sapiamus,  adiuuare  nos  debet,  quod  de  bipertito  opere 
diuinae  prouidentiae  in  libro  superiore  tractauimus.  neque 
•,  enim  sicut  indagant  atque  adigunt  uenantes  uel  aucupantes 
ad  retia  quaecumque  animantia  capiunt,  ita  hoc  factum  esse 
credendum  est  aut  uox  aliqua  iussionis  de  nube  facta  est 
eis  uerbis,  quae  rationales  animae  audientes  intellegere  atque 
oboedire  adsolent.  non  enim  hoc  acceperunt  ut  possint  bestiae 

10  uel  aues;  in  suo  tamen  genere  obtemperant  deo,  non  rationali 
uoluntatis  arbitrio,  sed  sicut  mouet  ille  omnia  temporibus 
oportunis,  non  ipse  temporaliter  motus,  per  angelica  ministeria, 
quae  capiunt  in  uerbo  eius  quid  quo  tempore  rieri  debeat,  et 
illo  non  temporaliter  moto  mouentur  ipsa  temporaliter,  ut  in 

i»  his,  quae  sibi  subiecta  sunt,  iussa  eius  efficiant, 

Omnis  enim  anima  uiua,  non  solum  rationalis  sicut  in 
hominibus,  uerum  etiam  inrationalis,  sicut  in  pecoribus  et 
uolatilibus  et  piscibus,  uisis  mouetur.  sed  anima  rationalis 
uoluntatis    arbitrio    uel    consentit    uisis    uel    non    consentit; 

2U  inrationalis  autem  non  habet  hoc  iudicium,  pro  suo  tamen 
genere  atque  natura  uiso  aliquo  tacta  propellitur.  nec  in 
potestate  ullius  animae  est,  quae  illi  uisa  ueniant  siue  in 
sensus  corporis  siue  in  ipsum  spiritum  interius,  quibus  uisis 
adpetitus  moueatur  cuiuslibet  animantis.  ac  sic  cum  ea  uisa 

te  per  angelorum  oboedientiam  desuper  ministrantur,  peruenit 
iussio  dei  non  solum  ad  homines  nec  solum  ad  aues  et 
pecora.   uerum   etiam   ad  ea,  quae  sub  aquis  latent  —  sicut 

4  lib.  VIII  9.  19-26 

1  omni*  ea  bd  uocaret  ea  8  2  Et  quomodo  S  3  uipertito  El 
5  adque  E1  adigunt]  adiunguntur  S  6  quaecumque;  cum  hac  uoee 
finitur  eodexE;  primum  enim  folinm  guaternionis  XVIIII  dissectum  est, 
quod  manu  recenti  adnotatum  e$t.  8  rationalis  B         9  possent  S 

11  arbitrio  (pr.  r  s.  I.  tn.  1)  R  14  motu  BS  15  iis  d  17  inratio- 
nabilia  S  20  inrationabilis  S  21  uiso  (i  ex  o  m.  1)  S  22  ullius] 
illiuB  b  23  sen8U8  (s  fin.  m.  1  ex  m)  R  sensum  bd  24  sic]  si  S 
27  etiam  om.  Pl        sub]  in  S 


286  S.  AureliAugustini 

ad  cetum,  qui  gluttiuit  Ionam  —  uec  solum  ad  ista  maiora, 
uerum  etiam  ad  uermiculum;  nam  et  huic  legimus  diuinitus 
iussum,  ut  radicem  cucurbitae  roderet,  sub  cuius  umbraculo 
propheta  requieuerat.  si  enim  homini  donauit  deus,  sic  eum 
instituens,  ut  etiam  carnem  peccati  portans  possit  non  solum  5 
pecora  et  iumenta  suis  usibus  subdita  nec  tantum  domesticas 
aues,  sed  etiam  libere  uolitantes  quaslibet  etiam  saeuas  feras 
et  capere  et  mansuetas  facere  et  eis  mirabiliter  imperare 
potentia  rationis,  non  corporis,  cum  earum  adpetitus  et  dolores 
captans  paulatimque  inlectando,  premendo  laxandoque  moderans  10 
agresti  eas  exuit  consuetudine  et  tamquam  humanis  moribus 
induit:  quanto  magis  angeli  hoc  possunt,  qui  iussione  dei  in 
ipsa  eius,  quam  sempiterne  intuentur,  incommutabili  ueritate 
perspecta  mouentes  se  per  tempus  et  corpora  sibi  subdita 
per  tempus  et  locum  agilitate  mirabili  et  uisa,  quibus  moueatur,  15 
et  adpetitum  carnalis  indigentiae  ualent  efficere  omni  animae 
uiuae,  ut  quo  eam  uenire  opus  est  nesciens  adducatur! 

15.  Iam  ergo  uideamus,  ipsa  mulieris  formatio,  quae  mystice 
etiam  aedificatio  dicta  est,  quemadmodum  facta  sit.  natura 
quippe  mulieris  creata  est,  quamuis  ex  uirili,  quae  iam  erat,  20 
non  aliquo  motu  iam  existentium  naturarum.  angeli  autem 
nullam  omnino  possunt  creare  naturam;  solus  enim  unus 
cuiuslibet  naturae,  seu  magnae  seu  minimae,  creator  est  deus, 
id  est  ipsa  trinitas,  pater  et  filius  et  spiritus  sanctus.  aliter 
ergo  quaeritur,  quemadmodum  sit  soporatus  Adam  costaque  25 
eius  sine  ullo  doloris  sensu  a  corporis  conpage  detracta  sit. 

1  cf.  Ion.  2,  1      2  cf.  Ion.  4,  7.  6 

1  coetum  PBS  glutiuit  Sbd  2  huic]  hinc  b  8  cucurbite  P 
cucurb&e  S  4  propheta  (a  sup.  e,  m.  1  superscr.)  S  7  aues*  R 
libere  b  uolitantes  ex  uolantes  B  uoluntatis  b  seuas  S  8  mansue 
facere  S  9  adpetitos  S  10  illectando  bd  inlactando  S  pmendo  S 
laxando  que  R  11  ea  sexu&  S  ex*uit  B  12  dei]  dnl  S  14  pre- 
specta  S  15  uis»a  (a  m.  2)  B  iussa  (in  mg.  al  uisa)  b  moueantur  Sb 
18  mysticae  S  19  facta  ex  dicta  m.  1  S  20  mulieribus  B1  21  aliqui 
motus  PB  exsistentium  PB  22  unius  S  23  cuiusbet  (alt.  u  8. 
I.  m.  1)  P        minime  S      25  queritur  S        quemamodum  P 


de    Genesi    ad   litterara    lib.    VIIII.  287 

haec  enim  fortasse  dicantur  potuisse  per  augelos  fieri ;  formare 
autem  uel  aedificare  costam,  ut  mulier  esset,  usque  adeo  non 
potuit  nisi  deus,  a  quo  uniuersa  natura  subsistit,  ut  ne  illud 
quidem  carnis  subplementum  in  corpore  uiri,  quod  in  illius 

5  costae  successit  locum,  ab  angelis  factum  esse  crediderim 
sicut  nec  ipsum  hominem  de  terrae  puluere:  non  quo  nulla 
sit  angelorum  opera,  ut  aliquid  creetur,  sed  non  ideo  creatores 
sunt,  quia  nec  agricolas  creatores  segetum  atque  arborum 
dicimus.  non  enim   qui   plantat,   est   aliquid   neque   qui 

10  rigat,  sed  qui  incrementum  dat,  deus.  ad  hoc  incrementum 

pertinet   etiam  in   corpore   humano,  quod  osse  demto   locus 

carne  subpletus  est,  illo  scilicet  opere  dei,  quo  naturas  sub- 

stituit,  ut  sint,  quo  ipsos  quoque  angelos  creauit. 

Opus  itaque  agricolae  est,  ut  aquam  ducat,  cum  rigat;  non 

15  autem  opus  eius  est,  ut  aqua  per  decliuia  prolabatur,  sed 
illius,  qui  omnia  in  mensura  et  numero  et  pondere  disposuit. 
item  opus  agricolae  est,  ut  surculus  auellatur  ex  arbore 
terraeque  mandetur;  at  non  eius  opus  est,  ut  sucum  inbibat 
et  germen   emittat,   ut   aliud   eius   solo   figat,   quo    radicem 

m  stabiliat,  aliud  in  auras  promoueat,  quo  robur  nutriat  ramosque 
diffundat,  sed  illius,  qui  dat  incrementum.  medicus  etiam 
aegro  corpori  alimentum  adhibet  et  uulnerato  medicamentum: 
primum  non  de  rebus,  quas  creauit,  sed  quas  creatas  opere 
creatoris  inuenit;  deinde  cibum  uel  potum  praeparare  potuit  et 

tt  ministrare,     emplastrum    formare    et    medicamento    inlitum 

9  I  Cor.  3,  7      16  cf.  Sap.  11,  21 

8  ut  om.  Pl  4  8upplementnm  PBbd  cum  uocabulo  quod  incipit 
foh  144  cod.  E  quod  (d  8.  I  m.  1)  B  6  puluerae  B  quo]  quod  b 
11  ossae  E  osse.  8  dempto  PBSbd  12  supletus  E  14  agrigolaei?1 
16  declibia  PBl  16  in  numero  et  mensura  E  17  surculos  Bl 

18  terrae  quae  BS  mandetur  (a  m.  2)  B  at]  an  EXR2  om.  S 

opufl  eius  bd  sucum  inbibat]  sucuinuibat  E1  sucum  bibat  E*  19  etj 
ut  E*PBSbd  figat  (g  s.  I  m.  1)  B  20  istabiliat  B  stabiliat  (at  ex 
et  m.  1)  S  aures  PB  robor  Bl  21  medicos  (sup.  o  i».  1  superscr. 
u)  B  22  egro  P  uulnerato  m.  2  ex  alimento  E  24  ciuum  E1  cybum  S 
25  et  emplastrum  b      mendicamento  S  medicamenta  Blb     inlitum]  illico  b 


288  &    Aureli   A  u  g  u  s  t  i  n  i 

adponere.  num  etiam  ex  his,  quae  adhibet,  operari  et  creare 
uires  uel  earnem  potest?  natura  id  agit  interiore  motu 
nobisque  occultissimo.  cui  tamen  si  deus  subtrahat  operationem 
intimam,  qua  eam  substituit  et  facit,  continuo  tamquam 
extincta  nulla  remanebit.  5 

Quapropter  cum  deus  uniuersam  creaturam  suam  bipertito 
quodam  modo  opere  prouidentiae,  de  quo  in  superiore  libro 
locuti  sumus«  et  in  naturalibus  et  in  uoluntariis  motibus 
administret,  creare  naturam  tam  nullus  angelus  potest  quam 
nec  se  ipsum.  uoluntas  uero  angelica  oboedienter  deo  subdita  10 
eiusque  executa  iussionem  naturalibus  motibus  de  rebus 
subiectis  tamquam  materiem  ministrare,  ut  secundum  illas 
principales  in  uerbo  dei  non  creatas  uel  secundum  illas  in 
primis  sei  dierum  operibus  causaliter  creatas  rationes  aliquid 
tempore  creetur.  more  agricolandi  uel  medendi  potest.  quale  15 
itaque  ministerium  deo  exhibuerint  angeli  in  illa  mulieris 
formatione.  quis  audeat  adfirmare?  certissime  tamen  dixerim 
subplemeiitum  illud  carnis  in  costae  locum  ipsiusque  feminae 
corpus  et  animam  conformationemque  membrorum,  omnia 
uiscera.  sensus  omnes  et  quidquid  erat,  quo  illa  et  creatura  *> 
et  homo  et  femina  erat.  nonnisi  illo  opere  dei  factum,  quod 
deus  non  per  angelos,  sed  per  semet  ipsum  non  operatus  est 
et  dimisit,  sed  ita  continuanter  operatur,  ut  nec  ullarum 
aliarum  rerum  nec  ipsorum  angelorum  natura  subsistat,  si 
non  operetur.  » 

7  lib.  Vin  9.  19-26 

1  apponere  El  iis  d  athibet  El  2  potest  natura?  (sic  distinc.)  8 
4  substituit  (i  fin.  ex  e  m.  1)  R  6  suum  b  uipertito  El  7  modo 
<m.  E         opere  (0  8.  I.  m.  1)  P  propereuidentiae  (pr  paene  eras. 

pere  8.  I  add.)  B  superiori  S  9  administraret  S  amministret  E^PR 
quara]  qui  PR  12  materiam  bd  15  agricolandi  (n  ex  m  m.  1)  E 
16  exibuerint  P  eihibuerunt  b  illam  S  17  formationem  S  tamen] 
cum  b  18  suplementum  E  ipsiusquae  E  femine  P  20  quic- 
quid  E*R  quo#  (d  ercu.)  E  21  illo]  in  illo  PRSbd  22  non  fin.  om.  Rxb 
28  et]  nec  b  demisit  P  ullarum]  illarum  S  24  subsistat  (s  fin. 
s.  L  m.  1)  E 


de    Genesi   ad   litteram    lib.    VIIII.  289 

16.  Sed  quoniam  carnem  animatam  atque  sentientera,  quantum 
naturam  rerum  pro  humano  captu  experiri  potuimus,  non 
nouimus  nasci,  nisi  aut  ex  istis  tamquam  materialibus  elementis, 
hoc  est  aqua  et  terra,  aut  ex  fruticibus  uel  lignorum  fructibus 

s  uel  etiam  ex  carnibus  animalium,  sicut  innumerabilia  genera 
uermium  siue  reptilium,  aut  certe  ex  concubitu  parentum, 
nullam  autem  carnem  natam  scimus  ex  carne  cuiuslibet  ani- 
mantis,  quae  tam  esset  ei  similis,  ut  sexu  tantum  discerneretur, 
quaerimus  in  rebus  creationis  huius  similitudiriem,  qua  mulier 

io  de  uiri  latere  facta  est,  nec  possumus  inuenire,  non  ob  aliud, 
nisi  quia  homines  qaemadmodum  operentur  in  hac  terra 
nouimus;  quemadmodum  autem  angeli  in  hoc  mundo  quodam- 
modo  agricolentur,  non  utique  nouimus.  nam  profecto  si  remota 
hominum  industria  fruticum  genus  naturae  cursus  operaretur, 

15  nihil  aliud  nossemus  quam  ex  terra  nasci  arbores  et  herbas 
et  ex  earum  seminibus,  ab  eis  itidem  in  terram  cadentibus, 
numquid  innotesceret  nobis  quid  ualeret  insertio,  ut  alterius 
generis  lignum  radice  propria  poma  portaret  aliena  et  coale- 
scente  unitate  iam  sua?  haec  per  agricolarum  opera  didicimus, 

20  cum  ipsi  creatores  arborum  nullo  modo  essent,  sed  naturae 
cursum  deo  creanti  suum  quoddam  officium  ministeriumque 
praeberent.  nequaquam  enim  quidquam  per  eorum  opera  exi- 
steret,  si  hoc  in  dei  opere  intima  naturae  ratio  non  haberet. 
quid  ergo  mirum,  si  hominem  ex  osse  hominis   factam  non 

25  nouimus,  quando  creanti  deo  quemadmodum   angeli  seruiant 

2  natura  E       humanu  P      3  istis]  is  El      4  ex  aqua  b      fruticibus 
(tici  in  ro8.  m.  2)  B  frutectibus  S  6  concubitum  (m  exp.  m.  1)  P 

8  esset  (t  8.  I.  m.  1)  E  9  querimus  RS  rebus  s.  I.  m.  1  S  huius] 
hmoi  b        qua]  qua  P  qua*  (m  eras.)  R  11  quia  (i  8.  L  m.  1)  R 

quemammodum  E  12  quemammodum  E  13  agriculentur  R  s 
remota  8.  I.  m.  1  R  16  et  ante  ex  8.  I.  m.  1  P  itidem]  ididem  S 
identidem  R%  terra  R  17  ignotesceret  E1  insertio]  insitio  PRd 
om.  S  alterius]  alterius  insitio  S  18  pomma  R  coalescent$  S 
19  suam  E  20  essent]  praeessent  b  21  ministerium  qu*e  R  22  prae- 
uerem  P1  praeberet  R  quicquam  E*S  per  eorum]  euinoper#eorura 
(corr.  m.  1)  P  exsisteret  P         28  natura  R         24  ergo]  enim  S 

ossae  S     25  quando]  qui  b        quemammodum  E 

XX VI II.  Aug.  sect.  III  para  1.  19 


290  S.  Aureli   Augustini 

ignoramus?  qui  nec  arborem  ex  arboris  surculo  in  robore 
alieno  factam  nosse  possemus,  si  et  ista  deo  creanti  quemad- 
modum  agricolae  seruiant,  similiter  nesciremus. 

Nullo  modo   tamen   dubitamus    et   hominum    et    arborum 
nonnisi  deum  esse   creatorem    fideliterque    credimus    factam  5 
feminam  ex  uiro  nullo  interueniente  concubitu,  etiamsi  forte 
costa  hominis  ministrata  sit  per  angelos  in  opere  creatoris: 
sicut  fideliter  credimus  etiam  uirum  factum  ex  femina  nullo 
interueniente  concubitu,  cum  semen  Abrahae  dispositum  est 
per   angelos  in   manu   mediatoris.    utrumque   infidelibus  10 
incredibile  est;  fidelibus  autem  cur  ad  rei  gestae  proprietatem 
quod  de  Ghristo    factum  est  et  tantum  ad  figuratam  signifi- 
cationem  quod  de  Eua  scriptum  est    credibile  uideatur?   an 
uero   sine  cuiusquam   concubitu  uir  ex  femina  fieri  potuit, 
femina  ex  uiro  non   potuit?   et  uirginalis   uterus  unde    uir  15 
fieret  habebat,  uirile   autem  latus    unde    femina   fieret   non 
habebat,  cum  hic  dominus  de  famula  nasceretur,  ibi  de  seruo 
famula  formaretur?  poterat  et  dominus  de  costa  carnem  suam 
uel  de  aliquo  membro  uirginis  creare;  sed  qui  posset  ostendere 
in  corpore  suo  hoc  se  iterum  fecisse  quod  factum  est,  utilius  *o 
in  matris  corpore  ostendit  nihil  pudendum  esse  quod  castum  est. 

17.  Quodsi  quaeritur,  quomodo  se  habeat  causalis  illa  con- 
ditio,  in   qua  primum   deus   hominem  fecit  ad  imaginem  ac 
similitudinem  suam  —  ibi  quippe  et  hoc  dictum  est:  mas- 
culum   et  feminam   fecit   eos  —  utrum  iam  illa  ratio,  % 
ua  m     mundi    primis    operibus     concreauit    atque    concreuit 

10  cf.  Betract.  II  24        Gal.  3,  19      24  Gen.  1,  27 

2  possumus  R  possimus  S  creante  E  quemammodum  EPR 
3  6eruiant  El  5  nonnisi  (non  8.  I.  m.  1)  R  credamus  8  6  fae- 
minam  8  hominis  forte  8  7  costa]  costat  (t  fin.  8.  h  m.  2)  R  om.  S 
angelos**  R  8  faemina  S  11  quur  PR  geste  S  13  e^ua  S 
scribtum  E*P  non  uideatur  b  15  uterus]  ut  cruor  S  16  femina 
(/-»'  sup.  a  er.)  P  fieret  (i  ex  e  m.  1)  R  18  formaretur]  nasceretur  E1 
poterat  (at  ex  et)  8  carnem  suaro  de  costa  PRSbd  19  uel]  aut  S 
22  queritur  S  23  hominem  deus  bd  26  mundi  (in  mg.  s)  P  mun- 
dis  R        concreauit]  indidit  b        adque  E       concreuit]  concreauit  Sb 


de   Genesi   ad  litteram  lib.   VIIII.  291 

deus,  id  habebat,  ut  secundum  eam  iam  necesse  esset  ex 
uiri  latere  feminam  fieri,  an  hoc  tantum  habebat,  ut  fieri 
posset,  ut  autem  ita  fieri  necesse  esset,  non  ibi  iam  conditum, 
sed  in  deo  erat  absconditum:    si  hoc  ergo  quaeritur,  dicam 

5  quid  mihi  uideatur  sine  adfirmandi  temeritate;   quod  tamen 

cum   dixero,   fortasse  prudenter  ista  considerantes,  quos  iam 

christiana  fides  inbuit,  etiam  si  nunc  primitus  ista  cognoscunt, 

dubitandum  non  esse  iudicabunt. 

Omnis  iste  naturae  usitatissimus   cursus    habet    quasdam 

10  naturales  leges  suas,  secundum  quas  et  spiritus  uitae,  qui 
creatura  est,  habet  quosdam  adpetitus  suos  determinatos 
quodammodo,  quos  etiam  mala  uoluntas  non  possit  excedere, 
et  elementa  mundi  huius  corporei  habent  definitam  uim  quali- 
tatemque   suam,   quid  unumquodque  ualeat  uel  non  ualeat, 

15  quid  de  quo  fieri  possit  uel  non  possit.  ex  his  uelut  primordiis 
rerum  omnia,  quae  gignuntur,  suo  quaeque  tempore  exortus 
processusque  sumunt  finesque  et  decessiones  sui  cuiusque 
generis.  unde  fit,  ut  de  grano  tritici  non  nascatur  faba  uel 
de  faba  triticum  uel  de  pecore  homo  uel  de  homine  pecus. 

20  super  hunc  autem  motum  cursumque  rerum  naturalem  potestas 
creatoris  habet  apud  se  posse  de  his  omnibus  facere  aliud, 
quam  eorum  quasi  seminales  rationes  habent,  non  tamen  id, 
quod  non  in  eis  posuit,  ut  de  his  fieri  uel  ab  ipso  possit. 
neque  enim  potentia  temeraria,  sed  sapientiae  uirtute  omni- 

25  potens  est;  et  hoc  de  unaquaque  re  in  tempore  suo  facit, 
quod  ante  in  ea  fecit,  ut  possit.  alius  ergo  est  rerum  modus, 


1  habeat  E1  2  faeminam  P  an]  aut  b  habeat  E1  fiere  Pl 
3  possit  S  ita  8.  L  m.  1  S  est  PR  4  queritur  S  5  uidetur  S 
7  inbuit  E1  i*sta  R  8  non  esse  dubitandum  bd  iudicauit  b 
9  istae  EP*R  11  creatura]  creatus  R  appetitos  S  12  quosdam- 
modo  E  posset  RS  14  unumquoque  E1  15  quid  (i  s.  L  m.  1)  P 
primordis  P  16  qu$que  S:  quoque  EPRbd  18  trittici  E  19  de 
faba*  (e  eras.)  E  de  fabae-  (e  txg.  m.  1)  P  tritticum  E  tricticum  P 
20  naturalem  (1  ea;  t  m.  1)  £  21  aput  E1  28  in  eis  non  po- 

suit  S        non  ante  in  om.  b       25  unaquaeque  S        suo   tempore  b 
26  antea  &S 

19* 


292  S.   Aureli   Augustini 

quo  illa  herba  sic  germinat,  illa  sic,  illa  aetas  parit,  illa  non 
parit,  homo  loqui  potest,  pecus  non  potest.  horum  et  talium 
modorum  rationes  non  tantum  in  deo  sunt,  sed  ab  illo  etiam 
rebus  creatis  inditae  atque  concretae.  ut  autem  lignum  de 
terra  excisum,  aridum,  perpolitum,  sine  radice  ulla,  sine  5 
terra  et  aqua  repente  floreat  et  fructum  gignat,  ut  per  iuuen- 
tam  sterilis  femina  in  senecta  pariat,  ut  asina  loquatur  et  si 
quid  eius  modi  est,  dedit  quidem  naturis,  quas  creauit,  ut 
ex  his  et  haec  fieri  possent  —  neque  enim  ex  eis  uel  ipse 
faceret,  quod  ex  eis  fieri  non  posse  ipse  praefigeret,  quoniam  10 
se  ipso  non  est  nec  ipse  potentior  —  uerum  tamen  alio  modo 
dedit,  ut  non  haec  haberent  in  motu  naturali,  sed  in  eo,  quo 
ita  creata  essent,  ut  eorum  natura  uoluntati  potentiori  amplius 
subiaceret. 

18.  Habet  ergo   deus  in   se  ipso   absconditas   quorundam  15 
factorum   causas,   quas  rebus   conditis  non   inseruit,    easque 
inplet  non  illo  opere  prouidentiae,  quo  naturas  substituit,  ut 
sint,   sed  illo,   quo   eas   administrat,   ut    uoluerit,    quas,    ut 
uoluit,  condidit.  ibi  est  et  gratia,  per  quam  salui  fiunt  pec- 
catores.  nam  quod  adtinet  ad  naturam  iniqua  sua  uoluntate  20 
deprauatam,  recursum  per  semet  ipsam  non  habet,   sed  per 
dei  gratiam,  qua  adiuuatur  et  instauratur.  neque  enim  despe- 
randi  sunt  homines  in  illa  sententia,  in   qua  scriptum   est: 
omnes,   qui   ambulant  in   ea,  non  reuertentur.   dictum 
est  enim  secundum  pondus  iniquitatis  suae,  ut,  quod  reuertitur  25 
qui  reiiertetur,  non  sibi  tribuat,  sed  gratiae  dei,  non  ex  ope- 
ribus,  ne  forte  extollatur. 

4  cf.  Num.  17,  8      6  cf.  Gen.  18,  11;  21,  2       7  cf.  Num.  22,  28 
24  Prou.  2,  19      26  cf.  Ephes.  2,  9 

1  quo]  quod  b  4  concretae  EPb:  concreatae  BSd  5  excisum] 
aridum  excisum  S  7  sterelis  P  senectute  b  8  huiusmodi  S 
9  his  (s.  I  add.  m.  2  al  eis)  E  eis  PESbd  10  ipse]  ille  BSbd  prae- 
figeret]  praefieret  S  11  ipse]  ipso  Bl  12  hoc  PB  15  quorumdam  P 
corumdam  Bl  18  amministrat  E2PB  19  condedit  P  21  deprabatam  P 
22  adiubatur  E1  23  scribtum  EP  25  reuertitur]  reuerteretur  S 
reuertetur  B2      26  qui  reuertetur  om.  SBl      reuertetur]  reuertitur  Pbd 


de   Genesi   ad  litteram   lib.    VIIIL  293 

Propterea  mysterium  gratiae  huius  apostolus  absconditum 
dixit  non  in  mundo,  in  quo  sunt  absconditae  causales  rationes 
omnium  rerura  naturaliter  oriturarum,  sicut  absconditus  erat 
Leui  in  lumbis  Abrahae,  quando  et  ipse  decimatus  est,  sed 

5  in  deo,  qui  uniuersa  creauit.  quamobrem  omnia,  etiam  quae 
ad  hanc  gratiam  significandam  non  naturali  motu  rerum,  sed 
mirabiliter  facta  sunt,  eorum  etiam  causae  in  deo  absconditae 
fuerunt:  quorum  si  unum  erat,  quod  ita  mulier  facta  est 
de  latere  uiri,  et  hoc  dormientis,  quae  per  ipsum  firma  facta 

10  est,  tamquam  eius  osse  firmata,  ille  autem  propter  ipsam 
infirmus,  quia  in  locum  costae  non  costa  sed  caro  subpleta 
est,  non  habuit  hoc  prima  rerum  conditio,  quando  sexto  die 
dictum  est:  masculum  et  feminam  fecit  eos,  ut  femina 
omnino  sic  fieret,  sed  tantum  hoc  habuit,  quia  et  sic  fieri 

ir>  posset,   ne   contra   causas,  quas  uoluntate  instituit,  mutabili 

uoluntate  aliquid  faceret   quid  autem  fieret,  ut  omnino  aliud 

futurum  non  esset,  absconditum  erat  in  deo,  qui  uniuersa  creauit. 

Sed  quoniam  sic  dixit  absconditum,  ut  innotesceret  prin- 

cipibus   et  potestatibus   in   caelestibus  per  ecclesiam   multi- 

w  formis  sapientia  dei,  probabiliter  creditur,  sicut  illud  semen, 
cui  promissum  est,  dispositum  est  per  angelos  in  manu 
mediatoris,  sic  omnia,  quae  ad  ipsius  seminis  aduentum  uel 
praenuntiandum  uel  adnuntiandum  in  rerum  natura  praeter 
usitatum  naturae  cursum  mirabiliter  facta  sunt,  ministrantibus 

25  angelis  esse  facta,  ut  tatnen  ubique  creator  uel  reparator 
creaturarum  non  sit,  nisi  qui  plantatore  et  rigatore  quolibet 
solus  incrementura  dat  deus. 

4  cf.  Hebr.  7,  10.  9      18  cf.  Ephes.  3,  9.  10      26  cf.  I  Cor.  3,  7 

1  ministerium  b  3  oriturarum]  creaturarum  b  4  leuui  E  l$ui  8 
7  absconditae  causae  in  deo  PBbd  8  fuerant  PBbd  quorum]  quo- 
rum  etiam  Ebd  si  unum]  summum  b  9  lateri  Bl  10  ossae  E 
osse  8  illae  (a  exp.  m.  1)  8  11  supleta  E  completa  8  12  cop- 
tio  P  16  faceret]  fieret  PBbd  ut  om.  S  17  in]  a  Bl  18  dici- 
tur  S  princibus  (sic)  P  20  sapientiae  EPBSb  illum  P  21  repro- 
missum  S  est  post  dispositum   om.  S       25   factam  E       ibique 

(init.  i  ex  u)  B 


294  S.   Aureli   Augustini 

19.  Ac  per  hoc  etiam  illa  extasis,  quam  deus  inmisit  in 
Adam,  ut  soporatus  obdormiret,  recte  intellegitur  ad  hoc 
inmissa,  ut  et  ipsius  mens  per  extasin  particeps  fieret  tam- 
quam  angelicae  curiae  et  intrans  in  sanctuarium  dei  intel- 
legeret  in  nouissima.  denique  euigilans  tamquam  prophetia  5 
plenus,  cum  ad  se  adductam  mulierem  suam  uideret,  eructuauit 
continuo,  quod  magnum  sacramentum  commend*t  apostolus: 
hoc  niinc  os  ex  ossibus  meis  et  caro  de  carne  mea. 
haec  uocabitur  mulier,  quoniam  de  uiro  suo  sumta 
est  .  et  propter  hoc  relinquet  homo  patrem  suum  et  10 
matrem  et  adhaerebit  uxori  suae,  et  erunt  duo  in 
carne  una.  quae  uerba  cum  primi  hominis  fuisse  scriptura 
ipsa  testetur,  dominus  tamen  in  euangelio  deum  dixisse  decla- 
rauit;  ait  enim:  non  legistis,  quia  qui  fecit  ab  initio 
masculum  et  feminam  fecit  eos?  et  dixit:  propter  hoc  15 
dimittet  homo  patrem  et  matrem  et  adhaerebit  uxori 
suae,  et  erunt  duo  in  carne  una,  ut  hinc  intellegeremus 
per  extasin,  quae  praecesserat  in  Adam,  hoc  eum  diuinitus 
tamquam  prophetam  dicere  potuisse.  sed  iam  iste  huius  libri 
terminus  placet,  ut  ea,  quae  sequuntur,  ab  alio  exordio  a> 
renouent  intentionem  legentium. 

4  cf.  Ps.  *72,  17  7   cf.  Ephes.   5,   82         8  Gen.   2,   23.   24 

14  Matth.  19,  4.  5 

1  Ac]  hac  P        misit  8     3  extasim  b  ecstasim  d       4  et  JR1      5  in 
om.  b  nouissima  P  nouissima*  (m  eras.)  B  prophetiae  PBbd 

6  adductam]  adductam  costam  PCbd  costam  lin.  perducta  m.  2  dtl.  B 
ernctauit  Cbd  7  conmendat  P  9  suo  om.  PBSCb  sumpta  PBSbd 
10  et]  haec  P  ha»c  (e  eras.)  B  om.  ESC\  sed  cf.  268,  14  propter] 
pro  S  reliquet  P  11  adherebit  EPBSC  12  scribtura  EP  18  ipse  Sl 
16  ma8culum]  hominem  masculum  C  16  dimittit  S  adhereuit  E1 
adherebit  E*PBSC  17  hic  JB1  18  per]  propter  PBSCbd  extasim  Cb 
ecstasin  d  19  propheta  8  libri  finiri  terminus  S  20  sequntur  E1 
secuntur  SC  21  Expl  liber  nonus  incipiunt  capitula  libri  decimi  fol. 
147  E  Explicit  liber  VIIII  (htter.  mai.  eolor.)  fol.  282b  P  Explicit  liber 
VIIII  (litt.  mai.  atr.)  fol.  174*  B  Expl  lib  VIIII  (litt.  mai.).  Incipit  liber 
decimus  (UU.  rubr.)  pag.  246b  S  fol.  78b  C 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   X.  295 

LIBER  DECIMUS. 
1.  Iam  quidem  ordo  ipse  uidetur  exposcere,  ut  de  peccato 
primi  hominis  disseramus;  sed  quia  de  carne  mulieris,  quem- 
admodum   facta   sit,    scriptura    narrauit,    tacuit    autem    de 

6  anima,  multo  magis  nos  fecit  intentos,  ut  de  hoc  diligentius 
inquiramus,  quonam  modo  refeUi  possint  siue  non  possint, 
qui  credunt  animam  de  anima  hominis  sicut  de  carne  carnem 
fieri  a  parentibus  in  filios  utriusque  rei  transfusis  seminibus. 
hinc  enim  primitus  ad  hoc  mouentur,  ut  dicant,  quod  unam 

io  animam  deus  fecerit,  quam  sufSauit  in  faciem  hominis,  quem 
de  puluere  finxerat,  ut  ex  illa  iam  ceterae  crearentur  animae 
hominum  sicut  ex  illius  carne  omnis  etiam  caro  hominum, 
quoniam  primo  Adam  formatus  est,  deinde  Eua.  et  ille  quidem 
unde    habuerit    corpus,    unde    animam,    dictum    est:    corpus 

u  uidelicet  puluerem  terrae,  animam  uero  flatum  dei;  at  illa  de 
illius  latere  cum  facta  dicatur,  non  dicitur  quod  eam  deus 
flando  similiter  animauerit,  tamquam  utrumque  de  illo  ductum 
sit,  qui  iam  fuerat  animatus.  aut  enim  taceri  oportuit,  inquiunt, 
etiam  de  anima  uiri,  ut  eam,  sicut  possemus,  datam  diuinitus 

so  uel  intellegeremus  uel  certe  crederemus,  aut,  si  hoc  propterea 
scriptura  non  tacuit,  ne  animam  quoque  sicut  hominis  carnem 
de  terra  factam  esse  putaremus,  debuit  et  de  mulieris  anima 
non  taceri,  ne  putaretur  ex  traduce,  si  hoc  uerum  non  est. 
quapropter  ideo  tacitum  est,  inquiunt,  quod  in   eius   faciem 

25  flauerit  deus,  quia  illud  est  uerum,  quod  et  anima  ex  homine 
propagata  est. 

1  Eiplicuerunt  capitula  inc"  liber  decimus  d6  gratias  fol.  149  E  Incipit 
liber  decimus  (litt.  mai.  rvfor.)  fol.  233*  P  Incipit  liber  decimus  (litt. 
mai.  rubr.)  fol.  174b  B  3  quemammodum  EPS  4  scribtura  EP 
autem]  enim  S  6  disquiramus  8  7  cre***dunt  B  carnem  de 
carne  bd  8  trasfusis  E1  10  quam  sufflauit]  sufflando  PBCbd  suffla- 
uit  8;  eetenm  E  suflauit  scribit  11  puluere*  (m  eras.)  B  cetere  B 
13  primnm  8  aeua  SC  16  dicitur  (ur  8.  L  m.  t)  E  17  similiter 
flando  8  ductum]  dictum  BlSC         18  fuerat  (u  ex  ec  m.  1)  E 

19  anima*  (m  erae.)  B  possimus  PBl8  20  hoc  scriptura  C  21  car- 
nem  hominis  d  22  factum  Bl  de  8. 1.  m.  1  E  anima*  (m  eras.)  B 
25  uertun  est  Sbd 


296  S.  Aureli   Augustini 

Huic  suspicioni  facile  occurritur.  si  enim  propterea  putant 
animam  mulieris  ex  anima  uiri  factam,  quia  non  scriptum 
est,  quod  in  mulieris  faciem  flauerit  deus,  cur  credunt  ex 
uiro  animatam  feminam,  quando  ne  id  quidem  scriptum  est? 
unde,  si  deus  omnes  animas  hominum  nascentium  sicut  5 
primam  facit,  propterea  scriptura  de  aliis  tacuit  quoniam 
posset,  quod  in  una  factum  commemoratum  est,  etiam  de 
ceteris  prudenter  intellegi.  itaque  si  oportuit  nos  per  hanc 
scripturam  de  hac  re  aliquid  admoneri,  magis,  si  aliquid 
aliud  fiebat  in  femina,  quod  in  uiro  factum  non  erat,  ut  ex  10 
carne  animata  eius  anima  duceretur,  non  sicut  uiri  eius 
aliunde  corpus,  aliunde  anima;  hoc  ipsum,  quod  alio  modo 
fiebat,  scriptura  potius  tacere  non  debuit,  ne  hoc  itidem 
factum  putaremus,  quod  iam  de  illo  didiceramus.  proinde 
quia  non  dixit  ex  anima  uiri  animam  factam  esse  mulieris,  15 
conuenientius  creditur  eo  ipso  nos  admonere  uoluisse  nihil  hic 
aliud  putare,  quam  de  uiri  anima  noueramus,  id  est  similiter 
datam  esse  mulieri,  cum  praesertim  esset  euidentissimae 
occasionis  locus,  ut,  si  non  tunc,  quando  formata  est,  postea 
certe  diceretur,  ubi  ait  Adam:  hoc  nunc  os  ex  ossibus  20 
meis  et  caro  de  carne  mea.  quanto  enim  carius  amantiusque 
diceret:  et  anima  de  anima  mea!  non  tamen  hinc  tam  magna 
quaestio  iam  soluta  est,  ut  unum  horum  manifestum  certumque 
teneamus. 

2.  Quamobrem  primo  uidendum  est,  utrum  sancta  scriptura  % 
libri  huius,   ab   eius   exordio   pertractata,   hinc  nos  dubitare 

20  Gen.  2,  23 

2  scribtum  EP  3  qur  E  quur  E^PR  4  scribtum  E*P  5  unde  Rl 
aut  R2  nascentium  hominum  8  6  scribtura  EP  alis  JR1  7  factum 
om.  S  commoratum  P  9  scribturam  EP  hanc  (n  exp.  m.  1)  P 
ammoneri  WPR  10  fiebant  (n  exp.  m.  1)  P  13  fiebat]  faciebat  P 
scribtura  E^P  pocius  8  14  putaremus  factum  8  didiceramus 
(init.  i  ex  e  m.  1)  R  15  animam  om.  P  animam  esse  factam  S  factam 
esse  animam  bd  16  ammonere  E*PR8  18  mulieri  esse  8  euiden- 
tissime  ES  21  ex  carne  b  animantiusque  8  22  de  anima  om.  P1 
25  primum  PRSbd         sca  supra  sacra  superscr.  S         26  eius  om.  8 


de   Genesi   ad  litteram   lib.  X.  297 

permittat:  tum  recte  fortasse  requiremus,  aut  quaenam  sen- 
tentia  potius  eligenda  sit  aut  in  rei  huius  incerto  quem 
modum  tenere  debeamus.  certe  enim  serto  die  fecit  deus 
hominem   ad   imaginem    suam;    ubi    etiam    dictum    est: 

5  masculum  et  feminam  fecit  eos.  quorum  illud  superius, 
ubi  imago  dei  commemorata  est,  secundum  animam,  hoc 
autem,  ubi  sexus  differentia,  secundum  carnem  accipiebamus. 
et  quoniam  tot  ac  tanta  testimonia,  quae  ibi  considerata 
atque  tractata  sunt,  nos  non  sinebant  eodem  ipso  sexto  die 

w  etiam  formatum  de  limo  hominem  mulieremque  de  latere 
eius  accipere,  sed  hoc  postea  factum  esse  post  illa  primitus 
opera  dei,  in  quibus  creauit  omnia  simul,  quaesiuimus,  quid 
de  hominis  anima  crederemus,  discussisque  omnibus  discep- 
tationis  nostrae  partibus  illud  credibilius  uel  tolerabilius  dici 

«  uisum  est.  quod  ipsa  hominis  anima  in  illis  operibus  facta 
est,  corporis  uero  eius  in  mundo  corporeo  tamquam  in  semine 
ratio,  ne  cogeremur  contra  uerba  scripturae  aut  sexto  die 
totum  factum  dicere,  id  est  et  de  limo  uirum  et  de  eius 
latere  feminam,  aut  in  illis  sex  dierum  operibus  nullo  modo 

20  factum  esse  hominem,  aut  corporis  humani  causalem  rationem 
tantummodo  factam,  animae  autem  nullam,  cum  potius 
secundum  ipsam  sit  homo  ad  imaginem  dei;  aut  certe  etsi 
non  contra  uerba  scripturae  aperte  posita,  tamen  dure  atque 
intolerabiliter  diceremus  uel  in  ea  creatura  spiritali,  quae  ad 

2*  hoc  tantummodo  creata  esset,  factam  fuisse  animae  humanae 
rationem,  cum  ipsa  creatura,  in  qua  ista  ratio  facta  diceretur, 

3  Gen.  1,  27      7  cf.  lib.  VI  et  VII      12  cf.  Eccli.  18,  1 

1  tum]  tunc  PBSd  ut  nunc  b  requirimus  PBl  requiramus  b  2  ele- 
genda  8  sit  (it  in  ras.)  B  aut  (a  in  ras.  m.  2)  B  re  Bl 
quemammodum  E  quemadmodum  S  3  tenere  debeamus]  teneamus  P 
6  commerata  P1  7  accipiebamus  (ba  s.  I.  m.  1)  E         8  ac]  et  S 

9  sinebant]  sciebat  S  eodem]  de  P  10  formato  Bl  12  quesiui- 
mus  P  14  credebilius  B  15  illius  Pl  16  corporis  (*.  I  add.  m.  2 
al  corpus)  E  seminen$  (ne  exp.  m.  t)  P  17  co#geremur  P  scrib- 
turae  E      20  esse  factum  PBbd       23  durae  PlB      26  ista  in  ras.  B 


298  S.   Aureli  Augustini 

non  commemoraretur  in  operibus  dei,  uel  in  aliqua  creatura, 
quae  in  illis  commemoraretur  operibus,factam  rationem  animae — 
uelut  in  hominibus,  qui  iam  sunt,  facta  ratio  latet  generan- 
dorum  filiorum  —  ac  sic  eam  uel  angelorum  filiam  uel,  quod 
est  intolerabilius,  alicuius  elementi  corporei  crederemus.  5 

3.  Sed  nunc,  si  ob  hoc  mulier  non  de  uiro,  sed  similiter 
ut  ille  a  deo  factam  animam  adseritur  accepisse,  quia  singulas 
singulis  deus  facit,  non  erat  facta  in  illis  primis  operibus 
anima  feminae;  aut  si  generalis  omnium  animarum  ratio  facta 
fuerat,  sicut  in  hominibus  ratio  gignendi,  reditur  ad  illud  io 
durum  ac  molestum,  ut  uel  angelorum  uel,  quod  indignissimum 
est,  caeli  corporei  uel  alicuius  etiam  inferioris  elementi  filias 
animas  hominum  esse  dicamus.  ac  per  hoc  uidendum  est, 
etsi  latet,  quid  uerum  sit,  quid  saltem  tolerabilius  dici  possit: 
utrum  hoc,  quod  modo  dixi,  an  in  illis  primis  dei  operibus  15 
unam  animam  primi  hominis  factam,  de  cuius  propagine 
omnes  hominum  animae  crearentur,  an  nouas  subinde  animas 
fieri,  quarum  nulla  uel  ratio  facta  praecesserit  in  primis  illis 
sex  dierum  operibus  dei.  horum  autem  trium  duo  priora  non 
repugnant  primis  illis  conditionibus,  ubi  simul  omnia  creata  ao 
sunt.  siue  enim  in  aliqua  creatura  tamquam  in  parente  ratio 
animae  facta  sit,  ut  omnes  animae  ab  illa  generentur,  a  deo 
autem  creentur,  quando  singulis  hominibus  dantur,  sicut  a 
parentibus  hominibus  corpora,  siue  non  ratio  animae  uelut  in 
parente  ratio  prolis,  sed  ipsa  omnino,  cum  factus  est  dies,  as 
facta  sit  anima,  sicut  ipse  dies,  sicut  caelum  et  terra  et  caeli 
lumina,  congruenter  dictum  est:  fecit  deus  hominem  ad 
imaginem  suam. 

Hoc  uero  tertium  quomodo  non  repugnet  ei  sententiae,  qua 

1  commemora*«tur  P  2  animae  rationero  8  8  hominibus]  omnibus  b 
5  elimenti  P  7  singulis  singulaa  8  8  erit  8  9  faeminae  JR 
10  re«ditur  B  12  uel]  si  8  14  saltem  P1  saltim  BS  posset  8 
15  quo  El  in  om.  E  18  fiere  P1  illis]  illis  operftue  E  20  con- 
dicionibus  P  21  parentem  Pl  22  pr.  anima  B  28  dantur— parentibus 
om.  P1  24  hominibus  om.  PBbd;  ef.  312,  20  26  caeli  luminaria  PB 
luminaria  caeli  bd 


de6ene8iadlitteramlib.   X.  -  299 

et  sexto  die  factus  accipitur  homo  ad  imaginem  dei  et  post 
diem  septimum  uisibiliter  creatus,  non  tam  facile  uideri 
potest.  nouas  quippe  animas  fieri,  quae  neque  ipsae  neque 
ratio  earum  tamquam  in  parente  prolis  sexto  illo   die  facta 

5  sit  cum  his  operibus,  a  quibus  consummatis  et  inchoatis  deus 
in  die  septimo  requieuit,  si  dixerimus,  cauendum  est,  ne 
frustra  tam  diligenter  scriptura  commendet  sex  diebus  con- 
summasse  deum  omnia  opera  sua,  quae  fecit  bona  ualde,  si 
aliquas  adhuc  naturas  fuerat  creaturus,  quas  nec  ipsas  nec 

10  earum  ibi  rationes  causaliter  fecerit,  nisi  intellegatur  rationem 
quidem  singillatim  faciendarum  animarum  nascentibus  quibusque 
dandarum  in  se  ipso  habere,  non  in  creatura  aliqua  condidisse, 
sed,  quia  non  alterius  generis  creatura  est  anima  quam  illius, 
secundum  quam  sexto  die  factus  est  homo  ad  imaginem  dei, 

t5  non  recte  dici  deum  ea  facere  nunc,  quae  tunc  non  consum- 
mauit.  iam  enim  tunc  animam  fecerat,  quales  et  nunc  facit; 
et  ideo  non  aliquod  nouum  creaturae  genus  nunc  facit,  quod 
tunc  in  suis  consummatis  operibus  non  creauit,  nec  contra 
illas  causales  rationes  rerum  futurarum,  quas  uniuersitati  tunc 

ao  indidit,  haec  eius   operatio   est,   sed  potius  secundum  ipsas, 

quandoquidem    corporibus    humanis,   quorum   ex  illis  primis 

operibus  propagatio  continuata  successione  protenditur,  tales 

congruit  animas  inseri,  quales  nunc  facit  atque  inserit. 

Quapropter  nihil  iam  timentes,  ne  contra  uerba  libri  huius, 

25  quae  de  prima  illa  sex  dierum  conditione  conscripta  sunt, 
quaelibet  harum  trium  sententiarum  probabilitas  uicerit,  sen- 
tire  uideamur,  suscipiamus  diligentiorem  quaestionis  huius 
pertractationem,  quantum  adiuuat  deus,  ne  forte  fieri  possit, 

2  uidere  P1  3  ipse  B8b  4  facta  (a  fin.  ex  u)  est  8  5  a]  in  P 
7  8criptnra  legitwr  ante  tam  in  8  9  naturas  adhuc  8  creaturas  P1 
quas  om.  8         11  singilatim  P  12  condidisse  (jpr.  i.ex  e  m.  1)  B 

15  dici]  dicimus  b  16  animam  *.  I.  m.  1  8  nnnc  (c  add.  m.  2)  B 
17  aliqnid  Bb  18  snis  8.  I.  m.  1  8  om.  b  22  successio  propagatio 
continuata  successione  P  28  congruet  8  qualis  P  24  iam  nihil  bd 
nerba  om.  8  25  conscribta  EP  26  uitejrit  8  27  questionem  8 
28  adiubat  El       posset  S 


300  S.   Aureli   Augustini 

ut,  si  non  liquidam,  de  qua  dubitah  ultra  non  debeat,  tam 
certe  acceptabilem  de  hac  re  sententiam  nanciscamur,  ut  eam 
tenere,  donec  certum  aliquid  elucescat,  non  sit  absurdum. 
quodsi  ne  boc  quidem  potuerimus,  documentorum  momentis 
undique  pariterque  nutantibus  saltem  non  uidebitur  nostra  5 
dubitatio  laborem  deuitasse  quaerendi,  sed  adfirmandi  temeri- 
tatem,  ut  me,  si  quis  recte  iam  certus  est,  docere  dignetur, 
si  quem  uero  nec  diuini  eloquii  nec  perspicuae  rationis  aucto- 
ritas,  sed  sua  praesumtio  certum  fecerat,  dubitare  mecum  non 
dedignetur.  10 

4.  Ac  primum  illud  firmissime  teneamus  animae  naturam 
nec  in  naturam  corporis  conuerti,  ut  quae  iam  fuit  anima, 
fiat  corpus,  nec  in  naturam  animae  inrationalis,  ut  quae  fuit 
anima  hominis,  fiat  pecoris,  nec  in  naturam  dei,  ut  quae  fuit 
anima,  fiat  quod  est  deus,  atque  ita  uicissim  nec  corpus  nec  15 
animam  inrationalem  nec  substantiam,  qua  deus  est,  conuerti 
et  fieri  animam  humanam.  illud  etiam  non  minus  certum  esse 
debet  animam  non  esse  nisi  creaturam  dei.  quapropter,  si  ne- 
que  de  corpore  neque  de  anima  inrationali  neque  de  se  ipso 
deus  animam  fecit  hominis,  restat,  ut  aut  de  nihilo  eam  faciat  20 
aut  de  aliqua  spiritali,  tamen  rationali  creatura.  sed  de  nihilo 
fieri  aliquid  consummatis  operibus,  quibus  creauit  omnia  simul, 
uiolentum  est  uelle  monstrare  et,  utrum  perspicuis  documentis 
obtineri  possit,  ignoro.  nec  exigendum  est  a  nobis,  quod  uel 
conprehendere  homo  non  ualet  uel,  si  iam  ualet,  mirum,  si  25 
persuadere  cuiquam  potest,  nisi  tali,  qui  etiam  nullo  homine 
docere    conante    potest   etiam    ipse    tale    aliquid    intellegere. 

1  dttbitare  PB  2  sentiam  P         nonciscamur  P         4  ne]  non  b 

5  6altim  PB  7  rectam  P  8  perspicue  EP  praespicuae  8  9  prae- 
snmptio  PBSbd  fecerit  b  11  firmissimae  B  animae  animae  E 
12  natura  E  fuerat  8  13  inrationabilis  S  14  peccoris  8  15  cor- 
pos  (mp.  fin.  0  m.  1  u  snperscr.)  B  16  inrationabilem  S         qua] 

quae  bd  18  si  nequae  B  19  inrationali]  rationali  S  20  hominis 
fecit  PBSbd  21  tamen  rationali  om.  P  22  quibus  om.  Bl  23  prae- 
spicuis  S         24  optineri  S         25  conpraehendere  E*PB  si]  se  P 

ualet]  ualeat  PBSbd  26  tali*  (a  eras.)  P  27  conante  docere  S 
ipse  etiam  aliquid  tale  (etiam  exp.  m.  1)  S 


de   Genesi   ad  litterara   lih.   X.  301 

tutius  est  igitur  de  huius  modi  rebus  non  huraanis  agere  con- 
iecturis,  sed  diuina  testimonia  perscrutari. 

5.  Quod  ergo  ex   angelis   tamquam   parentibus   deus   creet 
animas,   nulla  mihi   de   canonicis    libris    occurrit    auctoritas. 

5  multo  minus  itaque  ex  mundi  corporeis  elementis;  nisi  forte 
illud  mouet,  quod  apud  Ezechielem  prophetam,  cum  demon- 
stratur  resurrectio  mortuorum,  redintegratis  corporibus  ex 
quattuor  uentis  caeli  aduocatur  spiritus,  quo  perflante  uiuifi- 
cantur,  ut  surgant.  sic   enim   scriptum   est:    et   dixit  mihi 

io  dominus:  propheta  super  spiritum,  propheta,  fili  ho- 
minis,  et  dic  ad  spiritum:  haec  dicit  dominus:  a 
quattuor  partibus  uentorum  caeli  ueni  et  inspira 
in  mortuos  hos,  et  uiuant.  et  prophetaui,  sicut  prae- 
cepit  mihi  dominus,  et  introiuit  spiritus  uitae  in  eos, 

15  et  reuixerunt  et  steterunt  super  pedes  suos,  congre- 
gatio  multa  ualde.  ubi  mihi  uidetur  prophetice  significatum 
non  ex  illo  tantum  campo,  ubi  res  ipsa  demonstrabatur,  sed 
ex  toto  orbe  terrarum  resurrecturos  homines,  et  hoc  per 
flatum  quattuor  mundi  partium  fuisse  figuratum.  neque  enim 

20  etiam  flatus  ille  ex  corpore  domini  substantia  erat  spiritus 
sancti,  quando  sufflauit  et  ait:  accipite  spiritum  sanctum, 
sed  utique  significatum  est  sic  etiam  ab  ipso  procedere  spiri- 
tum  sanctum,  quomodo  ab  eius  corpore  flatus  ipse  processit. 
sed  quia  mundus  non  ita  deo  coaptatur  ad  unitatem  personae, 

«5  sicut  caro  illa  uerbo  eius  unigenito  filio,  non  possumus  dicere 
ita  esse  animam  de  substantia  dei,  quemadmodum  flatus  ille 
a  quattuor  uentis   de   natura   mundi  factus   est;   sed  tamen 

9  Ezech.  37,  9.  10      21  Ioh.  20,  22 

1  totius  JB1  coniecturas  Px        2  praescrutari  S       8  creet  deus 

animas  8         6  bezechielem  E  hiezechielem  PS  demonstratis  E1 

demonstra**tur  P  7  retintegratis  E1  8  perflante  (1  ex  r  m.  1)  E 
uiuificentur  PRSbd  9  scrihtum  E*P  10  profeta  fili  E  12  spira  Rlb 
13  hos  8.  I  m.  1  R         14  introiit  PRS  15  pedes  s.  L  m.  1  R 

16  propheticae  ER  significatur  E1  18  per  hoc  flatum  S  21  sufla- 
uit  E  22  sic]  sic  b  23  ipse]  ille  PRbd  24  coaptatur  (u  carr.  m. 
2)  R     26  ita]  id  S       quemammodum  EP  quem  a*modum  (d  eras.)  R 


302  S.   Aureli   Augustini 

aliud  eum  fuisse,  aliud  significasse  puto,  quod  exemplo  flatus 
^ex  corpore  domini  procedentis  recte  intellegi  potest,  etiamsi 
Ezechiel  propheta  illo  loco  non  resurrectionem  carnis,  qualis 
proprie  futura  est,  sed  inopinatam  desperati  populi  reparati- 
onem  per  spiritum  domini,  qui  repleuit  orbem  terrarum,  figu-  5 
rata  reuelatione  praeuidit. 

6.  Hlud  ergo  iam  uideamus,  cuinam  potius  sententiae  diuina 
testimonia  suffragentur:  eine,  qua  dicitur  unam  animam  deum 
fecisse  et  dedisse  primo  homini,  unde  ceteras  faceret,  sicut 
ex  eius  corpore  cetera  hominum  corpora,  an  ei,  qua  dicitur  10 
singulas  singulis  facere,  sicut  illi  unam,  non  ex  illa  ceteras. 
illud  enim,  quod  per  Esaiam  dicit:  omnem  flatum  ego 
feci,  cum  hoc  eum  de  anima  dicere  quae  sequuntur  satis 
ostendant,  ad  utrumque  accipi  potest.  nam  siue  ex  una  primi 
hominis  anima  siue  ex  aliquo  suo  secreto  omnes  procul  dubio  i& 
animas  ipse  facit. 

Et  illud,  quod  scriptum  est:  qui  finxit  singillatim 
corda  eorum,  si  nomine  cordium  uoluerimus  animas  intel- 
legere,  neque  hoc  repugnat  cuiquam  duorum,  de  quibus  nunc 
ambigimus.  siue  enim  ex  una  illa,  quam  flauit  in  faciem  20 
primi  hominis,  ipse  utique  singulas  fingit,  sicut  etiam  corpora, 
siue  singulas  uel  fingat  et  mittat  uel  in  eis  ipsis,  quibus 
miserit,  eas  fingat,  quamquam  hoc  non  mihi  uideatur  dictum, 
nisi  ex  eo,  quod  per  gratiam  nostrae  animae  ad  imaginem 
dei  renouatione  formantur.  unde  dicit  apostolus :  gratia  85 
enim  salui  facti  estis  per  fidem  et  hoc  non  ex  uobis, 
sed   dei   donum   est;   non   ex   operibus,  ne  forte  quis 

5  cf.  Sap.  1,  7      12  Es.  57,  16      17  Ps.  32,  15      25  Ephes.  2, 8—10 

1  eum  aliud  3  3  hiezechiel  PS  ezechihel  E  4  propriae  ES 
inopinata  El  6  reuelatio  nepraeuidit  E  8  animam  unam  Ebd 
9  homine  P1  10  de  qua  S  11  singulas]  singula  E  12  esiam  S 
Isaiam  d  omne  PE  13  sequntur  E1  secuntur  S  14  ostendant] 
osdant  P  15  aliquo  (qu  «.  I.  m.  1)  E  16  fecit  b  17  singulatim  JP 
21  finiit  S1  fingit— singulas  om.  Pl  25  reuocatione  (u  m  ras.  m. 
2)  E      27  donum  dei  Ebd 


de   G  e  n  e  8  i   ad   litteram   lib.  X.  303 

extollatur.  ipsius  enim  sumus  figmentum  creati  in 
Christo  Iesu  in  operibus  bonis.  non  enim  per  hanc  gra- 
tiam  fidei  corpora  nostra  creata  uel  ficta  possumus  intellegere, 
sed  sicut  in  psalmo  dictum  est:  cor  mundum  crea  in  me, 

5  deus. 

Hinc  esse  etiam  illud  puto;  qui  finxit  spiritum  hominis 
in  ipso;  tamquam  aliud  sit  factam  animam  mittere,  aliud  in 
ipso  homine  facere,  id  est  reficere  ac  renouare.  sed  etiam 
hoc  si  non   de   gratia,  in   qua  renouamur,  sed  de  natura,  in 

io  qua  nascimur,  intellegamus,  ad  utramque  sententiam  duci 
potest,  quia  uel  ex  una  illa  primi  hominis  tamquam  semen 
animae  adtractum  ipse  fingit  in  homine,  ut  uiuificet  corpus, 
siue  spiritum  uitae  non  ex  illa  propagine,  sed  aliunde  corpori 
infusum  ipse  itidem  fingit  per  mortales  sensus  carnis,  ut  fiat 

15  homo  in  animam  uiuam. 

7.  Illud  sane  de  libro  Sapientiae,  ubi  ait:  sortitus  sum 
animam  bonam  et,  cum  essem  magis  bonus,  ueni  ad 
corpus  incoinquinatum,  diligentiorem  considerationem 
flagitat.   magis   enim  uidetur  adtestari  opinioni,  qua  non  ex 

*o  una  propagari,  sed  desuper  animae  uenire  creduntur  ad  cor- 
pora.  uerum  tamen  quid  est:  sortitus  sum  animam  bonam? 
quasi  aut  in  illo  animarum  fonte,  si  ullus  est,  aliae  sint 
animae  bonae,  aliae  non  bonae,  quae  sorte  quadam  exeunt, 
quaenam  cui  homini  tribuatur,  aut  alias  deus  ad  horam  con- 

25  ceptorum  uel  nascentium  faciat  bonas,  alias  non  bonas,  quarum 
quisque  habeat  sorte,  quae  acciderit.  mirum,  si  hoc  eos  saltem 
adiuuat,   qui   credunt  animas  alibi  factas  singillatim  mitti  a 

4  Ps.  50,  12      6  Zach.  12,  1      16  Sap.  8,  19.  20 

1  creati]  creatum  PBbd;  cf.  250,  19  3  fincta  EPBS1  figmenta  S1 
6  etiam  illud  esse  bd  0  renouamur  (m  rctract.  m.  2)  JB  11  ila  P1 
17  essem  P1  18  inquoinquinatum  P  20  desuper  (d  8.  I  m.  2)  B 
22  aut]  ut  P1  fontes  (s  ras.)  8  si  ullus]  inllus  8  animae 

sint  aliae  8  23  bone  (bis)  8  sort»e  P  exeant  bd  24  aut  ex  ad 
m.  1  E  horam  (h  *.  h  m.  1)  E  oram  JB  26  sortem  P  sortemque  b 
quae  ow.  b  accederet  S  saltim  PBS  27  adiubat  ExPBl 

singilatim  P1 


304  S.   Aureli   Augustini 

deo  singulis  quibusque  corporibus  hominum,  ac  non  illos  po- 
tius,  qui  pro  meritis  operum,  quae  ante  corpus  egerunt,  in 
corpora  mitti  animas  dicunt.  secundum  quid  enim  aliae  bonae, 
aliae  non  bonae  uenire  ad  corpora  possunt  putari  nisi  secun- 
dum  opera  sua?  neque  enim  secundum  naturam,  in  qua  fiunt  s 
ab  illo,  qui  omnes  naturas  bonas  facit.  sed  absit,  ut  contra- 
dicamus  apostolo,  qui  dicit  nondum  natos  nihil  egisse  boni 
aut  mali,  unde  confirmat  non  potuisse  se  ex  operibus  dici, 
sed  ex  uocante:  maior  seruiet  minori,  cum  de  geminis 
ageret  adhuc  in  Kebeccae  utero  constitutis.  sequestremus  ergo  w 
paululum  hoc  de  libro  Sapientiae  testimonium;  neque  enim 
neglegendi  sunt,  seu  errent  seu  uerum  sapiant,  qui  hoc  spe- 
cialiter  et  singulariter  de  anima  illa  dictum  putant  mediatoris 
dei  et  hominum  hominis  Christi  Iesu.  quod,  si  necesse  fuerit, 
quale  sit  postea  considerabimus,  ut,  si  Christo  conuenire  non  1S 
potuerit,  quaeramus,  quemadmodum  id  accipere  debeamus,  ne 
contra  apostolicam  fidem  ueniamus  putantes  habere  animas 
aliqua  merita  operum  suorum,  priusquam  incipiant  in  cor- 
poribus  uiuere. 

8.  Nunc  illud  uideamus  quemadmodum  dictum  sit:  auferes  *> 
spiritum  eorum,  et  deficient  et  in  puluerem  suum 
conuertentur.  emittes  sp-iritum  tuum,  et  creabuntur; 
et  innouabis  faciem  terrae.  pro  illis  enim,  qui  arbitrantur 
animas  ex  parentibus  sicut  corpora  creari,  hoc  uidetur  sonare, 
cum  sic  intellegitur,  ut  spiritum  eorum  propterea  dixerit,  quod  ** 
eum  homines  ex  hominibus  acceperint:  qui  cum  mortui  fuerint, 
non  eis  poterit  ab  hominibus  reddi,  ut  resurgant,  quia  non  rursus 
quemadmodum,  quando  nati  sunt,  a  parentibus  ducitur,  sed  deus 

9  cf.  Rom.  9,  12.  10      20  Ps.  103,  29.  30 

3  secundo  B  enim  quid  S  7  dicit]  ait  Sl  8  se  om.  PBSbd 
9  seruiat  PB  10  reueccae  E  11  paulolum  S  12  sunt  om.  Sl 
14  homini  christo  S  15  considerauimus  E1  16  quemammodum  EP 
17  ueniamus  fidem  PBSbd  18  inquipiant  E1  20  cap.  X  E  quera- 
ammodum  E         aufer  PBxb  21   puluerem]  terram  S         suam  S 

22  reuertentur  Sb        emittis  S  emitte  Bb      23  renouabis  S      25  intel- 
legatur  PBbd      28  quemammodum  E 


de   Qenesi   ad  litteram   1  i  b.   X.  305 

eum  reddet,  qni  re9uscitat  mortuos.  ae  per  hoc  eundem  spiri- 
tum  dixit  eorum,  cum  moriuBtur,  dei  autem,  cum  resurguut. 
quod  possunt  illi,  qui  non  ex  parentibus,  sed  deo  mittente 
animas  uenire  adserunt,  pro  sua  opinione  sie  intellegere,  ut 

&  eorum  dixerit  spiritum,  cum  moriontur,  quia  in  eis  erat  et 

ab  eis  exit,  dei  autem,  cum  resurgunt,  quod  ab  ipso  mittitur, 

ab  ipso  redditur.  proinde  etiam  hoc  testimonium  neutri  eorum 

aduersatur. 

Ego  uero  arbitror  melius  intellegi  Iioc  dictum  de  gratia  dei, 

10  qua  interius  renouamur.  omnium  enim  superborum  secundum 
terrenum  homtnem  uiuentium  et  de  sua  uanitate  praesumen- 
tiuai  quodammodo  aufertur  spiritre  proprius,  cum  exuunt  se 
ueterem  hominem  et  infirmantur,  ut  perficiantur  expulsa  super- 
bia,  dieentes  domino  per  humilem  confessionem :  memento, 

15  quia  puluie  sumus,  quibus  dictum  erat:  quid  superbit 
terra  et  cinis?  per  oculum  quippe  fidei  contuentes  dei 
iustittam,  ut  non  uelint  constituere  suam,  semet  ipsos  despi- 
ciunt,  sieut  Iob  dicit,  et  distabescunt  et  aestimant  se  terram 
et  cinerem;  hoc  est  enim:  et  in  puluerom  suum  conuer- 

w  tentur.  acoepto  autem  spiritu  dei  dicunt:  uiuo  autem  iam 

non    ego,  uiuit   autem   in  me   Ghristus*   sic  innouatur 

facies  terrae  per  noui  testamenti  gratiam  numerositate  sanc- 

torum, 

9.  Hlud  etiam,  quod  apud  Ecclesiasten  scriptum  est:   et 

»  conuertatur  puluis  in  terram,  sicut  fuit,  et  spiritus 
reuertatur  ad  deum,   qui  dedit  eum,  neutri  sententiae 

1  cf.  II  Mach.  7,  23       14  Ps.  102,  14       15  Eccli.  10,  9       16  cf. 
Rom.  10,  8      19  Ps.  103,  29      20  Gal.  2,  20      24  Eccle.  12,  7 

2  dixerit  8  resnrgant  8l  3  mittenti  P  4  uenire  (i  ex  e  ».  1)  E 
aweront  E  intelligere  P  6  eziit  b  7  hoc  etiam  Rbd  neu- 
tris  PESbd  9  hoc  (c  «.  ?.  m.  1)  8  10  qn*a  P  renonamns  3 
12  quod||»ammodom  (corr.  m*  1)  P  se]  sen  JB  13  innrmatnr  El 
perficientnr  P  perficiantur  (a  corr.  m.  2;  n  sup.  ras.)  E  superuia  P 
16  superbis  b  17  nonj  nolentes  b  uellint  PEl  despicinnt  El 
decipinnt  (in  mg.  al  despiciunt)  b  20  dei  «.  I  m.  1  8  24  apnt  &P 
scribtum  E*P 

XXVIII.  Aug.  sect.  UI  part  1.  20 


306  ^-   Anreli   A  u  g  u  8 1  i  n  i 

contra  alteram  suffragatur,  sed  inter  utramque  consistit.  cum 
enim  isti  dixerint  hinc  probari  non  a  parentibus,  sed  a  deo 
animam  dari,  quod  conuerso  puluere  in  terram  suam,  id  est 
carne,  quae  de  puluere  facta  est,  reuerteretur  spiritus  ad 
deum,  qui  dedit  illum,  respondent  illi:  utique  ita  est.  redit  5 
enim  spiritus  ad  deum,  qui  eum  dedit  homini  primo,  quando 
in  eius  faciem  sufflauit  conuerso  puluere,  id  fest  humano  cor- 
pore,  in  terram  suam,  unde  primitus  factum  est.  neque  enim 
ad  parentes  erat  spiritus  rediturus,  quamuis  inde  sit  creatus 
ei  illo  utoo,  qui  homini  primo  datus  est,  sicut  nec  ipsa  caro  10 
post  mortem  ad  parentes  reuertitur,  a  quibus  eam  constat 
certe  esse  propagatam.  quemadmodum  ergo  caro  non  redit 
ad  homines,  ex  quibus  creata  est,  sed  ad  terram,  unde  primo 
lfomini  formata  est,  ita  et  spiritus  non  redit  ad  homines,  a 
quibus  transfusus  est,  sed  ad  deum,  a  quo  primae  illi  carni  u 
datus  est. 

Quo  testimonio  sane  satis  admonemur  ex  nihilo  deum  fecisse 
animam,  quam  primo  homini  dedit,  non  ex  aliqua  iam  facta 
creatura  sicut  corpus  ex  terra;  et  ideo,  cum  redit,  non  habet. 
quo  redeat,  nisi  ad  auctorem,  qui  eam  dedit,  non  ad  eam  20 
creaturam,  ex  qua  facta  est,  sicut  corpus  ad  terram.  nulla  est 
enim  creatura,  ex  qua  facta  est,  quia  ex  nihilo  facta  est,  ac 
per  hoc  ad  factorem  redit,  quae  redit,  a  quo  ex  nihilo  facta 
est.  non  enim  omnes  redeunt,  quoniam  sunt,  de  quibus  dicitur: 
spiritus  ambulans  et  non  reuertens.  » 

10.  Quocirca  difficile  est  quidem  omnia  de  hac  re  scriptu- 

7  cf.  Gen.  2,  7      8  cf.  Gen.  3,  19      25  Ps.  77,  .39 

1  alterum  PB       sufragatur  El     2  iste  P      dixerit  P1     3  quo  &S 

4  carnem  PBl         puluerem  (m  exp.  m,  1)  P         reuertetur  PBSbd 

5  illum]  eum  S  responderunt  b  6  dedit  eum  S  7  suflauit  E1 
8  suam  om.  PBbd  10  que  P  primo  homini  8  11  reuertetur  S 
certe  constat  PBSbd  12  propagattl  S1  quemammodum  E  14  for- 
mata  (ta  8.  I.  m.  1)  P  ad  homines  om.  Sl  15  carne  B  17  am- 
monemur  PB  cum  uoce  ex  incipit  cap.  XII  E  22  ac]  hac  B 
23  factorem  suura  b         26  omnia  (n  8.  I.)  B         hac  (h  8.  I  m.  1)  P 


de    Genesi   ad   litteram   lib.    X.  307 

rarum  sanctarum  testimonia  conligere:  quod  etsi  fieri  possit, 
ut  non  solum  commemorentur  sed  etiam  pertractentur,  in 
magnam  sermonis  lohgitudinem  pergunt;  sed  tamen,  nisi  ali- 
quid  tam  certum  proferatur,  quam  certa  proferuntur,  quibus 

5  ostenditur,  quod  deus  animam  fecerit  uel  quod  eam  primo 
homini  dederit,  quonam  modo  per  diuini  eloquii  testimonium 
ista  quaestio  soluatur  ignoro.  si  enim  scriptum  esset,  quod 
similiter  sufflauerit  deus  in  faciem  formatae  mulieris  et  facta 
fuerit  in  animam  uiuam,  iam  quidem  plurimum  lucis  accederet, 

10  qua  cuique  formatae  carni  hominis  non  ex  parentibus  dari 
animam  crederemus,  adhuc  tamen  expectaretur,  quid  proprie 
teneretur  in  prole,  qui  nobis  modus  usitatus  est  hominis  ex 
homine.  prima  uero  mulier  aliter  facta  est,  et  ideo  adhuc  dici 
posset  animam  propterea  non  ex  Adam  diuinitus  Euae  datam, 

,5  quia  non  ex  illo  tamquam  proles  orta  eet.  si  autem  homini, 
qui  primus  ex  illis  natus  est,  commemoraret  scriptura  non  ex 
parentibus  ductam,  sed  desuper  animam  datam,  illud  iam  in 
eeteris  etiam  tacente  scriptura  oporteret  intellegi. 

11.  Nunc  itaque   et  illud  consideremus,    utrum    neutram 

20  confirmet  sententiam,  sed  utrique  possit  adcommodari,  quod 
scriptum  est:  per  unum  hominem  peccatum  in  hunc 
mundum  intrauit  et  per  peccatum  mors,  et  ita  in 
omnes  homines  pertransiit,  in  quo  omnes  peccauerunt; 
et  paulo  poet:  sicut  per  unius  delictum  in  omnes  ho- 

25  mines  in  condemnationem,  ita  et  per  unius  iustifi- 
cationem  in  omnes  homines  ad  iustificationem  uitae. 
sicut  enim  per  inoboedientiam  unius  hominis  pecca- 

21  Rom.  5,  12.  18.  19 

1  conligere  Ex  posset  b  5  primi  R  6  cap.  XIII  E  eloqui  P 
7  questio  PS  solbatur  P  scribtum  E^P  8  suflauerit  E1  10  car- 
nis  8  11  propriae  RS  14  potest  P  possit  S  15  ex  illo  (ex  8.  I. 
m.  1)  B  prolis  S  16  prius  P1  scribtura  EP  17  in  ceteris 
om.  S  18  scribtura  EP  scriptura  de  ceteris  oporteret  S  19  cap.  „ 
Xmi  E  et  om.  P1  tras.  R  considenpmus  (a  exp.  m.   1)  P 

20  sed]  an  S         21  scribtura  EP  intrauit  in  bunc  mundum  S 

23  pertran  siit  R      23  in]  ad  PRSbd        condempnationem  E*S 

20* 


308  S.   Aureli   Augustini 

tores  constituti  sunt  multi,  ita  et  per  unius  oboedi- 
entiam  iusti  constituentur  multi.  ex  his  enim  uerbis 
apostoli  qui  defendunt  animarum  propaginem  sententiam  suam 
sic  adstruere  moliuntur :  si  secundum  solam  carnem,  inquiunt, 
potest  intellegi  peccatum  uel  peccator,  non  cogimur  in  his  a 
uerbis  ei  parentibus  animam  credere;  si  autem  quamuis  per 
inlecebram  carnis  non  tamen  peccat  nisi  anima,  quomodo 
accipiendum  est,  quod  dictum  eet:  in  quo  omnes  pecca- 
uerunt,  si  non  ex  Adam  etiam  anima  sicut  caro  propagata 
est?  aut  quomodo  per  illius  inoboedientiam  peccatores  10 
constituti  sunt,  si  tantum  secuadum  carnem  ia  illo,  non 
etiaja  secundum  animam  fuerunt? 

Capendum  est  euim,  ne  uel  deus  uideatur  auctor  esse 
peceati,  si  dat  animam  carni,  in  qua  eam  peccare  necesse  sit, 
uel  possit  esae  anima  praeter  ipsius  Christi,  cui  liberandae  a  15 
peccato  non  sit  christiana  gratia  necessaria,  quia  non  peccauit 
in  Adam,  si  omnes  in  eo  peccasse  secundum  earnem  tantum, 
quae  de  illo  creata  «st,  non  etiam  secundum  animam  dictum 
est:  quod  usque  adeo  contrarium  est  eccksiasticae  fidei,  ut 
parentes  ad  percipiendam  gratiam  sancti  baptiami  etiam  cum  20 
paruulis  atque  infantibus  currant,  in  quibus  si  hoc  uinculum 
peccati  soluitur,  quod  tantummodo  carnis,  non  etiam  quod 
animae  est,  merito  quaeritur,  quid  eis  obesset,  si  in.  illa  aetate 
de  corpore  sine  baptismo  exirent.  si  enim  per  hoc  sacramentum 
corpori  eorum  consulitur,  non  et  animae,  deberent  et  mortui  25 
baptizari;  at  cum  uideamus  hoc  uniuersaliter  ecclesiam  reti- 
nere,  ut  cum  uiuentibus  curratur  et  uiuentibus  succurratur. 
ne,  cum  mortui  fuerint,  nihil  fieri  possit  quod  prosit,  non 
uidemus,  quid  aliud  possit  intellegi,  nisi  unumquemque  par- 

3  qui  (i  mp.  e  superscr.  m.  1)  P  4  aatruere  PBSbd  5  cogimur 
(i  ex  e  m.  1)  B  6  ex]  «1  S  10  quomodo  s.  I.  m.  1  R  11  sunt, 
8iJ  sunt  multi:  si  b  13  cap.  XV  E  ne]  egeine  E  15  posset  S 
liuerande,  P1  21  parbulis  P         22  solbitur  P       non  «.  L  m,  1  B 

24  ex*i*rent  (e  eras.)  B  25  corpori  eorum  et  non  animae  conaulitur  b 
26  aeclesiam  E  27  curratur]  succurratur  E  28  possit  fieri  bd 
29  intelligi  P        parbulum  P1 


cle   Genesi   ad  litteram   lib.   X.  309 

uulum  non  esse  nisi  Adam  et  corpore  et  anima  et  ideo  Uli 
Christi  gratiam  necessariam.  aetas  quippe  illa  in  se  ipsa  nihil 
egit  uel  boni  uel  mali ;  proinde  ibi  anima  innocentisshria  est, 
si  ei  Adam  propagata  non  est.  unde  quomodo  possit  iuste 
5  ire  in  condemnationem,  si  de  corpore  sine  baptismo  exierit, 
quisquis  istam  sententiam  de  anima  tenens  potuerit  demon- 
strare  mirandus  est. 

12.  Uerissime  quippe  ac  ueracissime   scriptum   est:   caro 
concupiscit  aduersus  spiritum  et  spiritus  aduersus 

io  carnem;  sed  tamen  carnem  sine  anima  concupiscere  nihil 
posse  puto  quod  omnis  doctus  indoctusque  non  dubitet.  ac 
per  hoc  ipsius  concupiscentiae  carnalis  causa  non  est  in  anima 
sola,  sed  multo  minus  est  in  carne  sola.  ex  utroque  enim 
fit:  ex  anima  scilicet,  quod  sine  illa  delectatio  nulla  sentitur, 

15  ex  carne  autem,  quod  sine  illa  carnalis  delectatio  non  sentitur. 
carnem  itaque  concupiscentem  aduersus  spiritum  dicit  apo- 
stolus  carnalem  procul  dubio  delectationem,  quam  de  carne 
et  cum  carne  spiritus  habet  aduersus  delectationem,  quam 
solus  habet.  solus  quippe  habet,  ni  fallor,  illud  desiderium 

*>  non  cum  carnis  uoluptate  uel  carnalium  rerum  cupiditate 
conmixtum,  quo  desiderat  et  deficit  anima  in  atria  domini; 
solus  habet  etiam  illud,  de  quo  ei  dicitur:  concupisti 
sapientiam:  serua  mandatum,  et  dominus  praebebit 
illam  tibi.  nam  cum  spiritus  imperat  membris  corporis,  ut 

»  huic  desiderio  seruiant,  quo  solus  accenditur,  uelut  cum  ad- 

8  Gal.  5,  17      21  ef.  Ps.  88,  8      22  Eccli.  1,  26 

1  anima»  (m  eras.)  B  2  gratia  necessaria  PBl  S  ibi  (i  fin.  8.  I. 
m.  1)  P  4  iustae  1A  iuste  (e  in  ras.)  B  5  exierat  PBl  exigerit  S 
7  mirandus  4ii§  (diis  exp.  w.  1)  P  est  8.  Z.  m.  1  B  8  cap.  XVI  E 
ueracissimae  B  scribtum  E*P         11  indoctusque]  et  indoctus  b 

dubitat  8  12  anima  (ni  s.  I.  m.  1)  S  13  enim  «.  Z.  m.  1  S  18  et 
cum  carne  <m.  Pl  .  Iiabet  (t  8.  I.  m.  2)  P  19  habet  8.  I.  m.  1  B 
ni]  nisi  (si  8.  I.  m.  1  exp.)  E  nisi  PBSbd  20  uoluptatem  P1  cu- 
piditate  (di  8.  I.  m.  1)  B  21  quo]  quod  P  quo*  B  22  ei  om.  S 
23  mandatum  Bl  praebebit  (bi  *.  I  m.  2)  E  (ebit  in  ras.  m.  2)  B 
praebet  ElPSbd      25  qui  S       asumitur  PB 


310  S.   Aureli  Augustini 

sumitur  codex,  cum  aliquid  scribitur,  legitur,  disputakur,  au- 
ditur,  cum  denique  panis  frangitur  esurienti  et  cetera  humani- 
tatis  ac  misericordiae  praestantur  officia,  oboedientiam  caro 
exhibet,  non  concupiscentiam  mouet.  his  atque  huius  modi 
bonis  desideriis,  quibus  sola  anima  concupiscit,  cum  aduer-  5 
satur  aliquid,  quod  eandem  animam  secundum  carnem  delectat, 
tunc  dicitur  caro  concupiscere  aduersus  spiritum  et  spiritus 
aduersus  carnem. 

Sic  enim  dicta  est  caro  in  eo,  quod  secundum  ipsam  facit 
anima,  cum  ait:  caro  concupiscit,  quemadmodum  dictum  10 
est:  auris  audit  et  oculus  uidet.  quis  enim  nescit,  quod  anima 
potius  et  per  aurem  audiat  et  per  oculum  uideat?  ita  loqui- 
mur  et  cum  dicimus;  manus  tua  subuenit  homini,  cum  aliquid 
porrecta  manu  datur,  quo  cuiquam  subueniatur.  quodsi  de 
ipso  etiam  fidei  oculo,  ad  quem  pertinet  credere,  quae  per  15 
carnem  non  uidentur,  dictum  est:  uidebit  omnis  caro 
salutare  dei,  non  utique  nisi  de  anima,  qua  uiuit  caro,  cum 
etiam  per  ipsam  carnem  nostram  Christum  pie  uidere,  id  est 
formam,  qua  indutus  est  propter  nos,  non  pertineat  ad  con- 
cupiscentiam,  sed  ad  ministerium  carnis,  ne  forte  aliquis  ita  20 
uelit  accipere,  quod  dictum  est:  uidebit  omnis  caro  salu- 
tare  dei:  quanto  congruentius  dicitur  caro  concupiscere, 
quando  anima  non  solum  carni  animalem  uitam  praebet, 
uerum  etiam  secundum  ipsam  carnem  aliquid  concupiscit, 
qjiod  in  potestate  non  est,  ne  concupiscat,  quamdiu  inest  n 
peccatum  in  membris,  id  est  uiolenta  quaedam  carnis  inlecebra 
in  corpore  mortis  huius,  ueniens  de  uindicta  illius  peccati, 
unde  propaginem  ducimus,  secundum  quam  omnes  ante  gratiam 
filii  sunt  irae.  contra  quod  peccatum  militant  sub  gratia  con- 

16  Luc.  3,  6      29  cf.  Ephes.  2,  8 

1  codix  Rl  8  prestantur  E  4  at»que  Jtt  5  aduersantur  (n  cxp. 
m.  1)  P  7  et  8  aduersu  S  10  quemammodum  E  11  animo  S 
12  adiat  Rl  13  et  cuin]  etiam  cum  b  14  subueniatur  E  subuenitur  S 
17  dei]  dni  S  18  piae  S  19  pertinet  S  22  concupiscit  S  25  quandiu 
(u  ex  0)  P        29  filii— gratia  in  mg,  suppL  m.  1  P 


de    GeneBi   ad   litteram   lib.   X.  3U 

stituti,  non  ut  non  sit  in  eorum  corpore,  quanidiu  ita  mortale 
est,  ut  et  mortuum  iure  dicatur,  sed  ut  non  regnet.  non 
autem  regnat,  cum  desideriis  eius,  id  est  his,  quae  secundum 
carnem  contra  spiritum  concupiscuntur,  non  oboeditur.  proinde 
6  apostolus  numquid  ait:  non  sit  peccatum  in  uestro  mortali 
corpore  —  sciebat  quippe  inesse  peccati  delectationem,  quam 
peccatum  uocat,  deprauata  scilicet  ex  primi  transgressione 
natura  —  sed,  non,  inquit,  regnet  peccatum  in  uestro 
mortali  corpore  ad  oboediendum  desideriis  eius,   nec 

10  exhibeatis  membra  uestra  arma  iniquitatis  peccato? 

13.  Secundum   hanc    sententiam    nec  rem   absurdissimam 

dicimus,  quod  caro   sine   anima  concupiscat,  nec  Manichaeis 

consentimus,  qui  cum  uiderent  non  posse  carnem  sine  anima 

concupiscere  aliam  quandam  animam  suam  ex  alia  natura  deo 

15  contraria  carnem  habere  putauerunt,  unde  concupiscat  aduersus 
spiritum.  nec  alicui  animae  non  esse  necessariam  Christi 
gratiam  dicere  cogimur,  cum  dicitur  nobis:  quid  meruit  anima 
infantis,  unde  illi  perniciosum  sit  non  percepto  christiani  bap- 
tismi   sacramento   exire   de  corpore,  si  nec  proprium  aliquod 

£o  peccatum  commisit  nec  ex  illa  est,  quae  in  Adam  prima 
peccauit? 

Non  enim  de  pueris  grandiusculis  agimus,  quibus  quidero 
peccatum  proprium  nolunt  adtribuere  quidam  nisi  ab  anni 
quarti  decimi  articulo,  cum  pubescere  coeperint.  quod  merito 

tt  crederemus,  si  nulla  essent  peccata,  nisi  quae  membris  geni- 
talibus  admittuntur.  quis  uero  audeat  adfirmare  furta,  men- 
dacia,  periuria  non  esse  peccata,  nisi  qui  talia  uult  inpune 
committere?  at  his  plena  est  puerilis  aetas,  quamuis  in  eis 

8  Kom.  6,  12.  13 

1  non  ante  ut  s.  I.  m.  1  S  quandiu  P         6  peccati  inesse  S 

7  transgressionem  (m  exp.  m.  1)  P  8  inquid  JRl  11  hanc  (n  s.  I  m. 
1)  jR  sententiam]  senten  in  fine  uersus  S         absurdissimam  (d  in 

ras.)  B  12  manicheis  EPBS  15  contraria*  (m  eras.)  B  contraria  b 
concupiscant  P  24  cum  pubescere]  conpubescere  S  25  membris  8.  I. 
m.  1  S         26  aramittuntur  PBl  27  pe»iuria  (r  *.  I.  m.  1  eras.)  E 

28  puerulis  E 


312  S.  Anreli   Augustini 

non  ita  ut  in  maioribus  punienda  uideantur,  qaod  sperenttir 
annis  accedentibus,  quibus  ratio  conualescat,  posse  praecepta 
salutaria  melius  intellegere  eisque  libentius  oboedire.  sed  nunc 
de  pueris  non  agimus,  quorum  camalem  ac  puerilem  uolunta- 
tem  uel  corporis  uel  animi  si  ueritas  et  aequitas  obpugnauerit,  s 
quibus  possunt  uiribus  dictorum  atque  factorum  repugnant.  pro 
qua?  nisi  pro  falsitate  et  iniquitate,  quae  euflragari  uidebitur 
eis  uel  ad  percipienda,  quae  alliciuut,  uel  ad  uitanda,  quae 
offendunt.  de  infantibus  loquimur,  non  quia  nascuntar  plerumque 
de  adulteris;  neque  enim  in  prauis  moribus  naturae  dona  i§ 
culpanda  sunt,  aut  propterea  non  debuerunt  germinare  fru- 
menta,  quod  ea  seuit  furantis  manus.  aut  uero  ipsis  parentibus 
obfutura  sit  iniquitas  sua,  si  se  ad  deum  conuertendo  cor- 
rexerint?  quanto  minus  filiis,  si  recte  uixerint! 

14.  Sed  illa  aetas  uebementem  quaestionem  mouet,  cuius  «* 
aninia,  cum  peccatum  nullum  habeat  de  proprio  uoluntatis 
arbitrio,  quaeritur  quomodo  possit  iustificari  per  illius  unius 
hominis  oboedientiam,  si  per  alterius  uniue  inoboedientiam 
rea  non  est.  haec  uox  eorum  est,  qui  animas  homimim  ex 
hominibus  parentibus  creatas  uolunt  non  quidem  nisi  a  crea-  » 
tore  deo,  sed  sicut  etiam  corpora.  non  enim  et  haec  parentes 
creant,  ac  non  ille,  qui  ait:  priusquam  te  formarem  in 
utero,  noui  te. 

Quibus  respondetur  animas   quidem    corporibus    hominum 
deum  nouas  singillatim  dare  ad  hoc,  ut  in  carne  peccati  de  * 
originali  peccato  ueniente  recte  uiuendo  carnalesque  concupi- 

22  Hier.  1,  5 

4  uoluptatera  E*PBSbd  5  si  ueritas]  seuerita*  8  7  falsietate  (e 
exp.  m.  1)  E  8ufragari  E  suffragare  P  9  quia]  qui  E  10  adulteria] 
adulteriis  PB2Sbd  1 1  germinari  Bb  12  seruit  E1  seruerit  S  seuerit  PBbd 
13  offutura  b  correxerint]  corripuerint  b  15  illa]  illud  (ud  in  r<u.)  B 
aetas]  aetas  si  P  (si  eras.)  B  aetas  sic  b  aetas  hic  d  16  propria$  (a 
exp.  m.  1;  4  sub  e  pos.  m.  2)  E  propriae  S  17  iuatificare  PBX  18  ho- 
niinis  om.  Bl  oboedientiam]  inoboedientiam  B  si— inoboedientiam 
om.  B  20  creatore  (a  8.  I.  m.  1)  P  21  hoc  b  25  singil- 

latim  El 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    X.  313 

scentias  sub  dei  gratia  subigendo  meritum  conparent,  quo  cum 
ipso  corpore  in  melius  transferantur  tempore  resurrectionis  et 
in  Christo  in  aeternum  cum  angelis  uiuant;  eed  necesse  esse, 
ut,  cum  membri8  terrenis  atque  mortalibus  maximeque  de 
5  peccati  carne  propagatis  miro  modo  coaptantur,  ut  ea  primitus 
uiuificare,  post  etiam  aetatis  accessu  regere  possint,  tamquam 
obliuione  praegraiientur.  quae  si  esset  quodammodo  indigesti- 
bilis,  creatori  tribueretur;  cum  uero  paulatim  ab  huius  obli- 
uionis  torpore  anima  resipiscens   possit   oonuerti    ad   deum 

10  suum  eiusque  misericordiam  et  ueritatem  primo  ipsa  pietate 
conuersionis,  deinde  seruandi  praecepti  eius  perseuerantia 
promereri,  quid  ei  obest  illo  uelut  somno  paululum  inmergi, 
unde  paulatim  euigilans  in  lucem  intellegentiae,  propter  quam 
rationalis  anima  facta  est,  potest  per  uoluntatem  bonam  eligere 

i6  uitam  bonam  ?  quod  quidem  non  poterit,  nisi  adiuuerit  gratia 
dei  per  mediatorem.  hoc  si  ueglexerit  homo,  non  tantum 
secundum  carnem,  uerum  etiam  secundum  spiritum  erit  Adam; 
8i  autem  curauerit,  erit  Adam  secundum  carnem  tantummodo; 
secundum  spiritum  autem  recte  uiuens  illud  etiam,  quod  de 

so  Adam  culpabile  tractum  est,  mundatum  a  labe  peccati  reci- 
pere  merebitur  illa  conmutatione,  quam  eanctie  resurrectio 
pollicetur. 

8ed  antequam  per  aetatem  possit  secundum  spiritum  uiuere, 
necessarium  habet  mediatoris  sacramentum,  ut,  quod  per  eius 

25  fidem  nondum  potest,  per  eorum,  qui  eum  diligunt,  fiat.  eius 
enim  sacramento  sokritur  etiam  in  aetate  infantili  originalis 
poena  peccati,  a  quo  nisi  adiutus  etiam  iuuenis  carnalem 
concupiscentiam  non  domabit  nec  ea  subiugata  aeternae  uitae 

1  subigendo]  subiciendo  8  merito  Bl  8  nibant  E1  4  maximaeq; 
(q;  8.  I.  m.  2)  M  maihne  P  5  propagatis  sj  (si  exp.  m.  1)  P  co- 
optantur  P  ea  (in  mg.  ai  eam)  P  8  creatorig  E  cnm]  qnem  8 
cum  uoce  uero  deeinit  quatemio  XX;  quaternio  XXI  totus  deeideratur 
id  quod  in  infer.  parte  fol.  156*  m.  £  adnoiatum  est:  hic  minus  est 
unus  quaternio  E  9  torpore]  corpore  8  anime  S  11  perseuerantia  PB 
12  paulolum  PBl8  imergi  P  hrmergi  R*  14  &  rationalis  (&  txp. 
m.  1)  8       elegere  PR      16  neclexerit  P     20  culpabili  Rlb 


314  S.    Aureli   Augustini 

meritum  adprehendet  nisi  eius  dono,  quem  promereri  studet, 
ideo  uiuus  oportet  etiam  infans  baptizetur,  ne  obsit  animae 
societas  carnis  peccati,  qua  participata  fit,  ut  nihil  possit 
anima  infantis  secundum  spiritum  sapere*  ipsa  quippe  adfectio 
grauat  etiam  corpore  exutam,  nisi,  cum  in  corpore  est,  per  5 
unicum  sacrificium  ueri  sacerdotis  expietur. 

15.  Quid  ergo,  ait  aliquis,  si  hoc  non  tiurauerint  sui  uel 
infidelitate  uel  neglegentia?  hoc  quidem  etiam  de  maioribus 
dici  potest.  possunt  enim  uel  repente  emori  uel  apud  eos 
aegrotare,  ubi  eis,  quo  baptizentur,  nemo  subueniat  sed  illi,  10 
inquit,  habent  etiam  propria  peccata,  quorum  indigeant  remis- 
sione,  quae  si  dimissa  non  fuerint,  nemo  eos  recte  dicet  in- 
merito  plecti  pro  his,  quae  in  sua  uita  sua  uoluntate  com- 
miserint;  illa  uero  anima,  cui  quaedam  contagio  tracta  de 
carne  peccati,  si  de  illa  prima  anima  peccatrice  non  creata  15 
est,  nullo  modo  inputari  potest  —  neque  enim  ullo  peccato, 
sed  natura,  qua  sic  facta  est,  et  deo  dante  carni  data  est  — 
cur  alienabitur  ab  aeterna  uita,  si  baptizando  infanti  nemo 
subuenerit?  an  forte  nihil  oberit?  quid  ergo  prodest  eit  cui 
subuenitur,  si  nihil  obest,  cui  non  subuenitur?  20 

Hic  pro  sua  causa  quid  respondere  possint,  qui  secundum 
scripturas  sanctas,  uel  quod  apud  eas  inueniatur  uel  quod  eis 
non  aduersetur,  conantur  adserere  animas  nouas  non  de  paren- 
tibus  tractas  corporibus  dari,  nondum  me  audisse  uel  uspiam 
legisse  fateor.  non  ideo  sane  absentium  negotium  deserendum  25 
est,  si  quid  mihi,  qao  adiuuari  uideatur,  occurrerit.  possunt 
enim  adhuc  dicere  deum  praescium,  quomodo  quaeque  anima 
uictura  esset,  si  diutius  in  corpore  uiueret,  ei  procurare  lauacri 

1  adpraehendet  P     3  posset  b     6  sacrificium]  sacrificium  mediatoris  d 
ueri  om.  Sl  7  non  *.  I.  m.  1  S         9  mori  8         10  egrotare  BS 

11  inquid  R  12  dicit  S  13  iis  d  14  cui  (ui  s.  I.  add.  m.  2)  P 
16  peccatrice  P^B1  16  peccatoj  pacto  P         17  dante]  donante  S 

18  quur  PB  22  scribturas  P  uel — inueniatur  rep?titum  del.  m.  1  P 
24  tractas  (c  s.  I.  m.  2)  P  25  disserendum  S  26  quod  S  adiu- 
uare  Pl  occur»»rit  S         27  quae  qui  animam  (m  exp.  m.  1)  P 

28  uictura  esset]  uicturae  scio  Pl  corpore]  carne  S  eique  b  pro- 
curaret  S        salutaris  lauacri  S        labacri  P 


de   Genesi   ad   litteram  lib.   X.  315 

salutaris  ministrationem,  cuius  futuram  fuisse  praeuidet  pie- 
tatem,  cum  ad  annos  fidei  capaces  ueniret,  si  nunc  eum  opor- 
teret  propter  aliquam  occultam  causam  morte  praeueniri, 
occultum  itaque  est  atque  ab  humano  uel  certe  ab  ingenio 

6  meo  remotissimum,  cur  nascatur  infans  uel  continuo  uel  cito 
moriturus;  sed  hoc  ita  occultum  est,  ut  neutros  adiuuet,  de 
quorum  nunc  sententiis  disceptamus.  illa  enim  explosa  opinione, 
qua  putantur  animae  pro  ante  actae  uitae  meritis  in  corpora 
detrudi,  ut  ea  citius  solui  meruisse  uideatur,  quae  non  multa 

10  peccauerat,  ne  contradicamus  apostolo  nihil  nondum  natos 
boni  uel  mali  egisse  testanti,  nec  iili,  qui  animae  traducem 
adfirmant,  possunt  pro  se  ostendere,  cur  aliorum  raors  accele- 
retur,  retardetur  aliorum,  nec  qui  eas  dari  nouas  uolunt  sin- 
gulis  singulas.  occulta  ergo  ista  causa  est  et  utrisque  pariter, 

i6  quantum  existimo,  nec  suffragatur  nec  aduersatur. 

16.  Pr*oinde  qui  de  infantium  mortibus  urgebantur,  cur 
omnibus  sit  necessarium  baptismi  sacramentum,  quorum  animae 
non  ex  illa  ductae  sunt,  cuius  inoboedientia  peccatores  con- 
stituti  sunt  multi,  cum  respondent  peccatores  quidem  omnes 

so  constitui  secundum  carnem,  secundum  animam  uero  nonnisi 
eos,  qui  eo  tempore  male  uixerunt,  quo  et  bene  potuissent, 
omnes  autem  animas,  hoc  est  et  infantum,  ideo  habere  ne- 
cessarium  baptismi  sacramentum,  sine  quo  ex  hac  uita  etiam 
in  illa  aetate  emigrare  non  expedit,  quia  contagio  peccati  ex 

85  carne  peccati,  qua  obruitur  anima,  cum  his  inseritur  membris, 

10  cf.  Rom.  9,  11 
1  cuius  (b  m.  1 8.  I.)  P  2  uenerit  P  ueniret  (i  ex  e  m.  1)  B  nunc] 
non  bd  3  praeuenire  (sup.  fin.  e  mperscr.  m.  1  i)  P  4  fin.  ab]  a  8.  I. 
m.  1  S  meo  ingenio  £f  5  reinotie»*mura  (si  add.  in  mg.)  P  quur  B 
G  sed]  si  S  8  anteactae  (tae  &.  I.  add.  m.  2)  P  anteacte  S  corpora 
(a  8.  I.  add.  m.  1  sup.  e)  8  9  uideantur  S  12  afirmant  P  •  qaur  PB 
13   retardtur  Pl   retarditur  B1  nobas  Pl  uolunt   nouas   S 

8ingulas  singulis  b  14  utriusque  P2B  15  extimo  P  16  urguebantur  BS 
quur  B  17  oranium  S  necessarium  om.  S  quoruin]  necessarium 
quonun  S  19  constitutos  omnesft  20constitui]  constitutiPJS1  21  petu- 
erunt  (sup.  add.  m.  1  issent)  S  22  et  om. Bxb  23  baptismi  {ifin.  s.l.m.l)P 
24aetate]aeternitate5      migrare^     ex  carnepeccati  om.P1    ^SobruitP1 


316  £•   Aureli   Augustini 

oberit  ei  post  mortem,  nisi,  cum   adhuc  in  ipsa  carne   est, 
sacramento  mediatoris  expietur,  eique  diuinitus  hoc  auiilium 
procurari,  quara  deus  praesciit,  si  usque  ad  annos  fidei  con- 
gruos  hic  uiueret,  pie  fuisse  uicturam,  quam  propter  aliquid, 
quod  ipse  nouit,  et  nasci  uoluit  in  corpore  et  cito  extraxit  e  s 
corpore :  cum  ergo  liaec  respondent,  quid  «is  contradici  potest, 
nisi  incertos  nos  eorum  salutis  fieri  qui  hac  uita  bene  gesta 
in  ecclesiae  pace  defuncti  sunt,  si  non  solum  secundum  id, 
quod  quisque  uixit,  uerum  etiam  secundum  id,  quod  uicturus 
esset,  si  amplius   uiuere  potuisset,  quisque  iudicandus   est?  10 
quandoquidem   ualent  apud   deum  merita  mala  non   tantum 
praeteritorum,    sed   futurorum    etiam    delictorum,   a  quorum 
reatu  nec  mors  liberat,  si,  antequam  fuerint  commissa,  pro 
uenerit,  nec  aliquid  ei  praestitum  est,  qui  raptus  est,  ne 
malitia  mutaret   intellectum  eius.  deus  enim  praescius  w 
illius  futurae  malitiae  cur  non  eum  secundum  ipsam  potius 
iudicaturus  est,  si  moriturae  animae  infantis,  ne  obesset  ei  ex 
corpore  peccati  participata  conluuies,  ideo  subueniendum  iudi- 
cauit  per  baptismum,  quia  praesciuit  eam,   si   uiueret,   pie 
fideliterque  fuisse  uicturam?  » 

An  ideo  potius  refelli  hoc  inuentum  potest,  quia  meum 
est,  illi  autem,  qui  de  hac  sententia  certos  se  esse  confirmant, 
alia  fortasse  proferunt  uel  testimonia  scripturarum  uel  docu- 
menta  rationum,  quibus  hanc  auferant  ambiguitatem  uel  certe 
ostendant  non  esse  contra  id,  quod  sentiunt,  illud  apostoli,  95 
quo  gratiam,  qua  salui  efficimur,  magna  intentione  commen- 
dans  dicit:   sicut  in  Adam  omnes  moriuntur,  sic  et  in 

U  Sap.  4,  11      27  I  Cor.  15,  22 

1  ei]  enl  S  po*»st  (te  erae.)  R  2  eiqui  (i  fin.  supereer.  m.  1  sup. 
e)  P  8  procuraii  (i  sup.  e  a  m.  1)  P  praescit  8  9  uixet  («tip.  e 
add.  m.  1  i)  P  quod  (d  *.  I.  m.  1)  P         10  quisque]  qui  P1 

16  miliciae  8  quur  PR  18  conlubies  PRl  19  piae  (a  m.  1  exp.)  P 
20  fidelitlr  quae  R  fuisse  eran.  R  21  refelli  (f  sup.  u  m.  1)  P 
quia  meum  est  in  mg.  m.  1P  22  sententiam  P1  28  scribturaruin  P 
26  salui  (s  m.  2  retr.)  R        commendat  8      27  dicit]  ait  bd 


de   Genesi   ad  litteram  lib.  X.  317 

Christo  omnes  uiuificabuntur,  et:  sicut  per  inoboedi- 
entiam  unius  hominis  peccatores  constituti  sunt  mul- 
ti,  sic  per  oboedientiam  unius  hominis  iusti  constitu- 
entur  multi,  eosdemque  multos  peccatores  non  quibusdam 
6  exceptis,  sed  omnes  intellegi  uolens  auperius  ait  de  Adam : 
in  quo  omnes  peccauerunt?  unde  utique  infantum  animas 
non  posse  secerni  et  eo,  quod  dictum  est  ,omnes"  et  eo, 
quod  eis  per  baptiamum  subuenitur,  non  absurde  credunt, 
qui  animaa  ex  uniua  traduce  sapiunt,  nisi  aliqua  manifesta.  et 

10  liquida  uel  ratiofle*  quae  scripturis  sanctis  non  repugnet,  uel 
earum  ipsarum  scriptnrarum  auctoritate  redarguantur. 

17.  Iam  itaque  uideamus,  quantum  suscepti  huius  operis 
necessitas  patitur,  quale  etiam  illud  sit,  quod  paulo  ante 
distulimus,    scriptum    est   enim   in   libro    Sapientiae:   puer 

u  autemeramingeniosus  et  sortitussumanimam  bonam. 
et  cum  essem  magis  bonus,  ueni  ad  corpus  incoinqui- 
natnm.  cum  enim  uideatur  illos  adiuuare  hoc  testimonium, 
qni  non  ex  parentibua  ereari,  sed  uenire  ad  corpus  uel  de- 
scendere  deo  mittente  animas  dicunt,  rursus  hoc  inpedit  eorum 

to  sententiam,  quod  ait:  sortitus  sum  animam  bonam,  cum 
procul  dubio  uel  ex  uno  fonte  manare  quodammodo  tamquam 
riuulos  uel  pari  natura  fieri  animas  credunt,  quas  deus  mittit 
in  corpora,  non  autem  alias  bonas  uel  magia  bonas  et  aiias 
non  bonas  uel  minus  bonas.  unde  enim  bonae  aut  magis 

ts  bonae  seu  non  bonae  aut  minus  bonae  animae,  nisi  uel  mori- 
bus  secundum  liberum  uoluntatia  arbitrium  uel  differentia 
temperaturae  coiporum,  dum  aliae  magis,  aliae  minus  gra- 

1  Rom.  6,  19.  12      14  Sap.  8,  19.  20 
1  et  om.  b      8  per]  et  per  b        constituentur  (e  ex  n  ro.  1)  S  con- 
stituuntur  (u  med.  m  ras.)  8     6  infantium  b      9  qui]  quia  R       tra- 
duce  unius  8     10  ration^  quae]  ratio  neque  8  ratione  quae  (ne  et  quae 

in  ras.)  B  ratione  que  P  scribturis  P  11  scripturarum  ipsarum  8 
Bcribturarum  P  12  huius]  huis  P1  14  scribtum  P  16  inquoinqui- 
natum  B        18  ex  owl  8       22  ribulos  P  animas  credant  fieri  8 

credant  8d  28  uel  minua  malas  et  alias  non  bonas  uel  minua  bonas  8 
25  bone  (pr.  et  sec)  S     27  temperatur,|ae  P 


318  S.    Aureli    Augustini 

uantur  corpore,  quod  corrumpitur  et  adgrauat  animam?  sed 
neque  actio  erat  aliqua  singularum  quarumque  animarum,  qua 
earum  mores  discernerentur,  antequam  uenirent  ad  corpora, 
nec  ex  corpore  minus  grauante  potuit  iste  dicere  animam 
suam  bonam,  qui  ait:  sortitus  sum  animam  bonam.  et  5 
cum  essem  magis  bonus,  ueni  ad  corpus  incoinqui- 
natum.  accessisse  enim  dixit  bonitati,  qua  bonus  erat,  sortitus 
uidelicet  animam  bonam,  ut  etiam  ad  corpus  incoinquinattim 
ueniret.  aliunde  ergo  bonus,  antequam  ueniret  ad  corpus;  sed 
utique  non  differentia  morum,  quia  nullum  ante  uitae  gestae  10 
meritum,  non  differentia  corporis,  quia  prius  bonus,  quam 
ueniiet  ad  corpus.  unde  igitur? 

Hoc  autem  illis,  qui  ex  traduce  animae  illius  praeuaricatricis 
animas  creari  adserunt,  quamuis  pro  eis  sonare  non  uideatur, 
quod  dictum  est:  ueni  ad  corpus,  tamen  in  ceteris  non  15 
incongrue  coaptatur,  ut,  cum  dixisset:  puer  autem  eram 
ingeniosus,  id  ipsum  explicans  quibus  causis  ingeniosus 
esset,  continuo  subiungeret:  et  sortitus  sum  animam  bo- 
nam,  uidelicet  ex  paterno  ingenio  uel  corporali  temperamento. 
deinde,  cum  essem,  inquit,  magis  bonus,  ueni  ad  corpus  20 
incoinquinatum:  quod  si  maternum  intellegatur,  ne  hoc 
quidem,  quod  dictum  est:  ueni  ad  corpus,  huic  opinioni 
refragabitur,  cum  ex  anima  et  corpore  paterno  uenisse  ad 
maternum  corpus  accipitur  incoinquinatum,  uidelicet  uel  a 
cruore  menstruo  —  dicuntur  enim  ex  hoc  ingenia  grauari  —  »5 
uel  a  contaminatione  adulterina.  ita  et  haec  uerba  libri  huius 
aut  magis  eis  fauent,  qui  animarum  traducem  loquuntur,  aut, 
si  et  isti  ea  possunt  pro  se  interpretari,  inter  utrosque  alternant. 
1  cf.  Sap.  9,  15      5  Sap.  8,  19.  20 

1  corpora  Pl  grauat  P  2  anima^marum  (pr.  ma  in  fine  uersut 
del.  m.  1)  P  quae  S  4  corpore  (por  «.  h  m:  1)  P  7  qua]  qui  P 
qu*a  R  quia  (i  exp.  tn.  1)  8  quia  b  sortitus  (us  «.  2.  add.  m.  2)  P 

8  ad  (d  8.  L  add.  m.  1)  P  inquoinquinatum  P  10  defferentia  Rl 
differentiam  S  rnjorum  P  horum  S  antea  RSbd  geste  S  11  dif- 
ferentiam  P2?  priorP  13  illius]  alius  iS  14asseruntPH5  18subiun- 
gereP  20inquidP2?  24  uedelicetU1  27fabentP  qui  animarum]  quia 
nimirum  P  qui  animarum  (alt.  a  corr.  m.  2)  R     28  interpraetari  PRS 


de   Genesi   adlitteram   lib.   X.  319 

18.  Quae  si  de  domino  secundum  humanam,  quae  a  uerbo 
adsumta  est,  creaturam  uelimus  accipere,  sunt  quidem  in 
eadem  circumstantia  lectionis,  quae  illi  exceUentiae  non  con- 
ueniant;   maxime  illud,  quia  idem  ipse,  qui  haec  in  eodem 

5  Hbro  loquitur,  aliquanto  superius,  cum  ista  uerba,  de  quibus 
nunc  agimus,  diceret,  confessus  est  ex  semine  uiri  se  iri  san- 
guine  coagulatum:  a  quo  nascendi  modo  utique  alienus  est 
uirginis  partus,  quam  non  ex  uiri  semine  carnem  concepisse 
Christi  nullus   ambigit  christianus.   sed  quia  et  in  Psalmis, 

10  ubi  ait:  foderunt  manus  meas  et  pedes,  dinumeraue- 
runt  omnia  ossa  mea;  ipsi  uero  considerauerunt  et 
conspexerunt  me.  diuiserunt  sibi  uestimenta  mea  et 
super  uestem  meam  miserunt  sortem,  quae  proprie  illi 
uni  congruunt,  ibi  etiam  dixit:  deus,  deus  meus,  respice 

15  me;  ut  quid  me  dereliquisti?  longe  a  salute  mea 
uerba  delictorum  meorum,  quae  rursus  ei  non  conueniunt, 
nisi  transfiguranti  in  se  corpus  humilitatis  nostrae,  quoniam 
membra  sumus  corporis  eius,  et  quia  in  ipso  euangelio,  puer 
proficiebat  aetate   et   sapientia,   si  possunt  etiam  ista, 

so  quae  circum  hanc  sententiam  in  libro  sapientiae  leguntur, 
propter  humilem  formam  serui  et  unitatem  corporis  ecclesiae 
cum  capite  suo,  eidem  ipsi  domino  coaptari,  quid  ingeniosius 
illo  puero,  cuius  in  annis  duodecim  seniores  sapientiam  mira- 
bantur  ?  et  quid  illa  anima  melius,  quae,  etiamsi  uincant  non 

8s  certando,  sed  probando,  qui  animarnm  traducem  adfirmant, 
non  erit  consequens,  ut  etiam  ipsa  ex  illius  praeuaricatoris 

6  cf.  Sap.  7,  2  10  Ps.  21,   17.  18.  19.  2  18  Luc.  2,  40 

23  cf.  Luc.  2,  42.  47 

1  uerbo]  beruo  P  2  adsumpta  PRS  uelim  Pl  3  lectionis] 
locutionis  8  4  hoc  b  5  cura]  quam  RSd  6  se  ex  semine  uiri  d 
7  coaculatum  R  coagolatum  S  8  uiri  (i  fin.  m.  1  sup.  e  superscr.)  P 
semine  uiri  bd  9  et]  est  P  10  pedes]  pedes  meos  Sb  denumera- 
uerunt  PR  11  ipsi  (i  fin.  ex  e  m.  1)  8  12  cons' pexerunt  R  18  pro- 
priae  RS  14  congruit  S  respice  in  me  bd  15  de**reliquisti  R 
salute  (a  ex  u)  S  16  dilectorum  P  '  20  circa  b  legantur  S  21  aec- 
clesiae  P     22  eidem]  idem  P1        coaptare  P1      23  illi  b      24  uincat  S 


320  9.   Aureli  Augustini 

traduce  uenisse  credenda  sit,  ne  per  illius  hominis  inoboedi- 
entiam  etiam  ipse  peocator  conetituatur,  per  cuius  unius  oboe- 
dientiam  ab  iilo  reatu  liberati  iuati  constituuntur  multi?  et 
quid  incoinquinatius  illo  utero  uirginis,  cuius  oaro,  etiamei  de 
peccati  propagatione  uenit,  non  tamen  de  peccati  propagatione  5 
concepit,  ut  ne  ipsum  quidem  corpus  Christi  ea  lex  seuerit 
in  utero  Mariae,  quae  in  membris  posita  corporis  mortis  re- 
pugnat  legi  mentis?  quam  sancti  patres  coniugati  refrenantes 
nen  quidem  nisi  quousque  licebat  in  concubitum  relaxarunt 
nec  tamen  tantummodo  quousque  licebat  eius  inpetum  per-  10 
tulerunt  proinde  corpus  Ghristi  quamuis  ex  came  feminae 
adsumtum  est,  quae  de  illa  carnis  peccati  propagine  concepta 
fuerat,  tamen,  quia  non  sic  in  ea  conceptum  est,  quomodo 
fuerat  illa  concepta,  nec  ipsa  erat  caro  peccati,  sed  similitudo 
carnis  peccati.  non  enim  accepit  inde  reatum  moriendi,  qui  15 
adparet  in  motu  carnis  non  uoluntario,  quamuis  uoluntate 
superando,  aduersus  quem  spiritus  concupiscit,  sed  accepit 
inde,  non  quod  contagioni  praeuaricationis,  sed  quod  exsol- 
uendae  indebitae  morti  et  ostendendae  promissae  resurrectioni 
suffioeret:  quorum  unum  nobis  ad  non  timendum,  alterum  ad  so 
sperandum  ualeret. 

Denique  si  a  me  quaeratur,  unde  acceperit  animam  Iesus 
Christus,  mallem  quidem  hinc  audire  meliores  atque  doctiores; 
sed  tamen  pro  meo  captu  libentius  responderim  „unde  Adam* 
quam  „de  Adam*.  si  enim  puluis  adsumtus  ex  terra,  in  qua  » 
nullus    hominum  fuerat  operatus,  meruit  diuinitus  animari, 

18  cf.  Gal.  5,  17 

2  ipse  (ip  8.  I  m.  f)  P  3  multi  <m*  S1  5  propagine  Sd  pro- 
pagine  Sbd  6  concoepit  S  seuuerit  S  9  in— licebat  om.  Sl 
concnbito  P1  relaxauerunt  b  12  awumptura  P1  15  accipit  R 
16  apparet  PEbd  quamuis]  quam  P  17  concupiecit  (u  ex  o  m.  1)  JR 
concupiscet  S  18  contagione  PB         exoluendae  P  exsoluende  S 

19  indenite,  P  indebite  S  ostendende  S  promiBBe  S  resurrecti- 
onis  S  22  queratur  S  24  unde]  non  de  b  25  qua  ex  qu^  m.  1  S 
quam  de  Adam  om.  P1       adsumpt  S1       ex]  et  PS  e*  (x  eras.)  JR 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   X.  321 

quanto  magis  corpus  adsumtom  ex  carne,  in  qua  itidem 
nullus  hominum  fuerat  operatus,  sortitum  est  animam  bonam, 
cum  illic  erigeretur  casurus,  hic  descenderet  leuaturus!  et 
fortasse  ideo  ait:  sortitus  sum  animam  bonam  —  si 
5  tamen  hoc  de  illo  oportet  intellegi  —  quia  solent  quae  sorte 
dantur  diuinitus  dari.  aut,  quod  fidenter  dicendum  est,  ne 
uel  illa  anima  aliquibus  operibus  praecedentibus  ad  tantum 
apicem  subuecta  putaretur,  ut  cum  ea  uerbum  caro  fieret  et 
habitaret  in  Bobis,  ad  auferendam  suspicionem  praecedentium 

10  meritorum  sortis  nomen  accessit. 

19.  Est  in  epistula,  quae  inscribitur  ad  Hebraeos,  locns 
quidam  diligenti  consideratione  dignissimus.  cum  enim  per 
Melchisedech,  in  quo  huius  rei  futurae  figura  praecesserat, 
discerneret   sacerdotium    Ghristi  a  sacerdotio  Leui,    uidete 

i5  ergo,  inquit,  qualis  hic  est,  cui  et  decimam  partem 
Abraham  dedit  de  primitiis  patriarcha.  et  hi  quidem, 
qui  de  filiis  sunt  Leui,  sacerdotium  accipientes  man- 
datum  habent  a  decimis  populi  secundum  legem,  hoc 
est   a  fratribus    suis,    quamuis    et    ipsi    ex    lumbis 

so  Abrahae  exierunt.  qui  autem  non  est  ex  genere  eorum 
decimauit  Abraham  et  habentem  promissionem  bene- 
dixit.  sine  ulla  autem  contradictione  qui  minor  est  a 
maiore  benedicitur.  et  hic  quidem  decimas  morientes 
homines  accipiunt,  ibi  autem  qui  testificatur  se  uiuere. 

«5  et,  sicut  oportet  dicere,  propter  Abraham  et  Leui  ac- 
cipiens  decimam  decimatus  est;  adhuc  enim  in  lumbis 
patris  sui  fuit.  si  ergo  etiam  hoc  ualet  ad  istam  distantiam, 
quantum  praeemineat  sacerdotio  Leuitico  sacerdotium  Christi, 

4  Sap.  8,  19      8  cf.  Ioh.  1,  14      14  Hebr.  7,  4—10 

1  adsnmptnm  PS  asBnmptnm  Bbd  2  sortitQs  (corr.  m.  1)  8  sorti- 
tns  b  6  dicendnm  est  om.  S  7  precedentibus  B  8  fierit  P  9  sns- 
pitionemJ?  lOaccessit^1  11  epistolal?  scribiturtf  hebreos.R5 
14  discemeretnr  b  sacerdotinm— a  om.  P1  15  inqnid  P  16  pri- 
miciis  P  ii  d  17  flliaes  (ae  exp.  m.  1)  P  20  exierint  BSd  22  minor 
(mi  add.  m.  2)  P  23  qnide*  (de"  a.  I.  m.  1)  P  28  lenitico  sacerdotinm 
in  mg.  odd.  m.  1  P 

XXVIII.  Aug.  aect.  ni  para  1.  21 


322  •   Aureli  Augustini 

quod  sacerdos  Christus  per  illum  praefiguratus  est,  qui  deci- 
mauit  Abraham,  in  quo  et  ipse  Leui  decimatus  est,  profecto 
Christus  ab  eo  non  est  decimatus.  at  si  propterea  decimatus 
est  Leui,  quia  in  lumbis  erat  Abrahae,  propterea  non  est 
decimatus  Christus,  quia  non  erat  in  lumbis  Abrahae.  porro  * 
autem,  si  non  secundum  animam,  sed  tantum  secundum 
carnem  accipimus  Leui  fuisse  in  Abraham,  ibi  erat  et  Christus, 
quia  et  Christus  secundum  carnem  ex  semine  est  Abrahae;  et 
ipse  itaque  decimatus  est.  quid  est  ergo,  quod  adfertur  pro 
magna  differentia  sacerdotii  Christi  a  sacerdotio  Leui,  quod  Leui  10 
decimatus  est  a  Melchisedecb,  cum  esset  in  lumbis  Abrahae,  ubi  et 
Christus  erat,  unde  pariter  decimati  sunt,  nisi  quia  necesse 
est  intellegamus  secundum  aliquem  modum  ibi  Christum  non 
fuisse?  quis  autem  neget  eum  secundum  carnem  ibi  fuisse? 
ergo  secundum  animam  ibi  non  fuit.  non  est  igitur  anima  u 
Christi  de  traduce  praeuaricationis  Adae,  alioquin  etiam  ipsa 
ibi  fuisset. 

20.  Hic  existunt  illi,  qui  traducem  animarum  defendunt,  et 
dicunt  coniirmatam  esse  sententiam  suam,  si  Leui  constat 
etiam  secundum  animam  fuisse  in  lumbis  Abrahae,  in  quo  *° 
eum  decimauit  Melchisedech,  ut  possit  ab  co  Christus  in  ista 
decimatione  discerni:  qui  quoniam  decimatus  non  est  et  tamen 
in  lumbis  Abrahae  secundum  carnem  fuit,  restat,  ut  secundum 
animam  ibi  non  fuerit,  et  ideo  sit  consequens,  ut  ibi  Leui 
secundum  animam  fuerit.  hoc  ad  me  non  multum  adtinet,  25 
qui  utrorumque  conlationem  adhuc  audire  sum  paratior  quam 
utrorumlibet  iam  coniirmare  sententiam.  interim  Christi  ani- 
mam  ab  origine  huius  traducis  per  hoc  testimonium  secernere 
uolui.  inuenient  isti,  quid  eis  pro  ceteris  fortasse  respondeant, 

3  at  si  prop  in  ras.  m.  1  P  4  erat  in  Jumbis  bd  et  propterea  b 
5  erat]  est  8  6  animam  sed  tantum  secun  add.  m.  2  in  mg.  P; 
syllaba  dum  uocabuli  secuudum  prorsus  deest  8  quia  ct  xps  om.  JP1 
habrahae  P  9  itaque]  utique  b  adfertur]  differtur  8  10  sacer- 
dotii  om.  P         11  melchisech  8  et  om.  PR  16  traduc*»e  P 

18  hinc  b        exsistunt  P      24  ibi  non  *.  I.  m.  1  R        leui  (u  s.  I.  m. 
1)  8     26  u|,trorumque  P      29  quid]  qui  Rbd 


de   Genesi   ad  litteram   lib.  X.  323 

et  dicant,  quod  etiam  me  non  parum  mouet,  quamuis  nullius 
hominis  anima  sit  in  lumbis  patris  sui,  secundum  carnem  tamen 
in  lumbis  Abrahae  constitutum .  Leui  decimatum  et  ibi  con- 
stitutum  secundum  carnem  Ghristum  non  decimatum.  secundum 

5  rationem  quippe  illam  seminalem  ibi  fiiit  Leui,  qua  ratione 
per  concubitum  uenturus  erat  in  matrem,  secundum  quam 
rationem  non  ibi  erat  Ghristi  caro,  quamuis  secundum  ipsam 
ibi  fuerit  Mariae  caro.  quapropter  nec  Leui  nec  Christus  in 
lumbis  Abrahae  secundum  animam,  secundum  carnem  uero  et 

10  Leui  et  Ghristus;  sed  Leui  secundum  concupiscentiam  carnalem, 
Christus  autem  secundum  solam  substantiam  corporalem.  cum 
enim  sit  in  semine  et  uisibilis  corpulentia  et  inuisibilis  ratio, 
utrumque  cucurrit  ex  Abraham  uel  etiam  ex  ipso  Adam  usque 
ad  corpus  Mariae,   quia  et  ipsum   eo   modo    conceptum    et 

15  exortum  est.  Ghristus  autem  uisibilem  carnis  substantiam  de 
carne  uirginis  sumsit;  ratio  uero  conceptionis  eius  non  a 
semine  uirili,  sed  longe  aliter  ac  desuper  uenit.  proinde 
secundum  hoc,  quod  de  matre  accepit,  etiam  in  lumbis 
Abrahae  fuit. 

so  Hle  est  ergo  decimatus  in  Abraham,  qui,  licet  secundum 
carnem  tantum,  sic  tamen  fuit  in  lumbis  eius,  quemadmodum 
in  sui  patris  etiam  ipse  Abraham,  id  est  qui  sic  est  natus 
de  patre  Abraham,  quemadmodum  de  suo  patre  natus  est 
Abraham,  per  legem   scilicet  in   membris    repugnantem  legi 

«5  mentis  et  inuisibilem  concupiscentiam,  quamuis  eam  casta  et 
bona  iura  nuptiarum  non  sinant  ualere,  nisi  quantum  ex  ea 

1  me  OJii.  Sl         cum  uoce  quamuis  incipiunt  Eugippii  Excerpta  p. 
193—195  ed.  Knoll  nullus  B         3  leuui  (alt.  u  *.  I.  m.  1)  S 

5  quippe]  uero  8       ibi]  ubi  8      7  quamuis  (uis  8.  I.  m.  1)  8      8  leuui 

et  u  

(alt.  u  8.  I.  m.  1)  8  9  animamam  P  et]  nec  Sl  10  leui  8  xpi  P 
12  corpolentia  S  13  cucurrit]  concurrit  0  habraham  P  14  quia] 
qui  PB  15  carnis*»*  ni?  (car  eras.)  P  17  uirili]  uiri  S  18  in]  de  P 
in  —  324,  4  abrahae  om.  Bl  20  ergo]  igitur  bd  22  est  fin,  8.  I.  m. 
1  S  23  de]  ex  S  patre]  patre  ipso  P  quemadmodum]  id  est 
quemadmodum  P  24  in  membris  om.  Bl         26   sinant  (n  fin.   s. 

I  m.  1)  S 

2i* 


324  S.   Aurcli   Aujjustini 

possunt  generi  substituendo  prospicere  .  non  autem  et  ille  ibi 
decimatus  est,  cuius  caro  inde  non  feruorem  uulneris,  sed 
materiam  medicaminis  traxit.  nam  cum  ipsa  decimatio  ad 
praefigurandam  medicinam  pertinuerit,  illud  in  Abrahae  carne 
decimabatur,  quod  curabatur,  non  illud,  unde  curabatur.  5 
eadem  namque  caro  non  Abrahae  tantum,  sed  ipsius  primi 
terrenique  hominis  simul  babebat  et  uulnus  praeuaricationis 
et  medicamentum  uulneris:  uulnus  praeuaricationis  in  lege 
membrorum  repugnante  legi  mentis,  quae  per  omnem  inde 
propagatam  carnem  seminali  ratione  quasi  transcribitur;  10 
medicamentum  autem  uulneris  in  eo,  quod  inde  sine  opere 
concupiscentiali  in  sola  materie  corporali  per  diuinam  con- 
ceptionis  formationisque  rationem  de  uirgine  adsumtum  est 
propter  mortis  sine  iniquitate  consortium  et  sine  falsitate 
resurrectionis  exemplum.  quapropter  quod  anima  Ghristi  non  u 
sit  ex  traduce  animae  illius  primae  praeuaricatricis,  puto, 
quod  etiam  ipsi,  qui  animarum  traducem  defendunt,  con- 
sentiant  —  per  semen  quippe  concumbentis  patris  transfundi 
etiam  semen  animae  uolunt,  a  quo  genere  conceptionis 
Christus  alienus  est  —  et  quod  in  Abraham,  si  secundum  *> 
animam  fuisset,  etiam  ipse  decimatus  esset;  non  esse  autem 
decimatum  scriptura  testatur,  quae  hinc  quoque  sacerdotium 
eius  a  Leuitico  sacerdotio  distinguit 

21.  An  forte  dicent:  sicut  potuit  ibi  esse  secundum  carnem  et 
non  decimari,  cur  non  etiam  secundum  animam  sine  decima-  » 
tione  potuerit?  hic  respondetur:  quia  utique  simplicem  animae 
substantiam  incrementis  augeri  corporalibus  nec  illi  putauerunt, 

1  possint  b  genere  (in  mg.  add.  is  m.  2)  P  generi?  (s  exp.  m.  1)  5 
pros|lpicere  (pros  add.  m.  2)  P  6  quo»  (d  eras.)  B  7  terraenique  P 
simul   (in  mg*   add.   m.  2  primum)  P  9  legi«   (s   exp.  m.   1)   S 

12  concupiscenciali  B  concupiscentiali  (prim.  i  8.  I.)  S  materiae  PS 
materia  bd  18  assumptum  P  adsumptus  RS  14  iniquitatis  Rl 
16  illius]  illiu8  uel  cum  b  17  defundunt  P         19  a  *.  I  m.  1  R 

20  habraham  R  22  scriptura]  scribtura  P  xpm  scriptura  S  23  leuni- 
tico  (pr.  vl  8.  I.  m.  1)  S  24  sicut— esse  om.  b  25  quur  PR  26  hic] 
ad  hoc  b 


de   G  e  n  e  8  i   ad   litteram   1  i  b.    X.  325 

qui  eam  corpns  existimant,  quorum  in  parte  sunt  maxime  qui 
eam  ex  parentibus  creari  opinantur.  proinde  in  corporis  semine 
potest  esse  uis  inuisibilis,  quae  incorporaliter  numeros  agit, 
non  oculis,  sed  intellectu  discernenda  ab  ea  corpulentia,  quae 

6  uisu  tactuque  sentitur  .  et  ipsa  quantitas  corporis  humani, 
quae  utique  modulum  seminis  inconparabiliter  excedit,  satis 
ostendit  posse  inde  aliquid  sumi,  quod  non  habeat  illam  uim 
seminalem,  sed  tantum  corporalem  substantiam,  quae  diuinitus 
non  de  propagine  concumbentium  in  carnem  Christi  adsumta 

io  atque  formata  est.  hoc  autem  de  anima  quis  ualeat  adfirmare, 
quod  utrumque  habeat,  et  materiem  seminis  manifestam  et 
rationem  seminis  occultam?  sed  quid  laborem  in  re,  quae 
persuaderi  uerbis  nemini  forsitan  potest,  nisi  tantum  ac  tale 
ingenium  sit,  quod  possit  loquentis  praeuolare  conatum  nec  to- 

15  tum  expectare  a  sermone?  breuiter  itaque  conligam:  si  potuit  et 
de  anima  fieri  —  quod  cum  de  carne  diceremus,  forsitan 
intellectum  sit  —  ita  est  de  tradnce  anima  Christi,  ut  non 
secum  labem  praeuaricationis  adtraxerit;  si  autem  sine  isto 
reatu  non  posset  inde  esse,  non  est  inde.  iam  de  ceterarum 

M  animarum  aduentu,  utrum  ex  parentibus  an  desuper  sint, 
uincant  qui  potuerint.  ego  adhuc  inter  utrosque  ambigo  et 
moueor  aliquando  sic,  aliquando  autem  sic,  saluo  eo  dumtaxat, 
ut  uel  corpus  esse  animam  uel  aliquam  corpoream  qualitatem 
siue  coaptationem,  si  ita  dicenda  est,  quam  Graeci  <xp(j.ov(av 

s&  uocant,  non  credam  nec  quolibet  ista  garriente  me  crediturum 
esse  confidam  adiuuante  deo  mentem  meam. 

22.  Est  aliud  testimonium  non  neglegendum,  quod  pro  se 
possunt  proferre,  qui  uenire  desuper  animas  credunt,  dicente 

1  mariroae  P  4  corpclentia  S  6  utiqu»e  P  incoDparabiliter] 
incorporaliter  8  9  adsumpta  PES  11  materi$m  B  materiam  Sbd 
13  perauaderi  (i  $up.  e  m.  1  superscr.)  P  nisij  nisi  si  Bb  14  lo- 
qaentes  P  praeualere  Pb  15  exspectare  B  colligamns  8 

18  secnm  in  mg.  add.  m.  1  P  labem]  et  ipse  labem  P  20  aduen- 
tnm  PBX  sint  Eug.:  sit  PBSbd  21  ambigor  (r  m.  1  espp.  uidetur)  P 
ambigo*  (r  eras.)  B  22  salbo  P  24  grece  P  greci  8  armonian  PB 
armoniam  S  harmoniam  b        25  non  credam  om.  SBEug       nec]  ne  S 


326  S.   Aureli   AugUstini 

ipso  domino:  quod  natum  est  ex  came,  caro  est;  et 
quod  natum  est  ex  spiritu,  spiritus  est.  quid  hac, 
inquiunt,  sententia  determinatius  non  posse  ex  carne  animam 
nasci?  quid  est  enim  aliud  anima  quam  spiritus  uitae,  creatus 
utique,  non  creator?  contra  quos  illi  alii:  quid  enim,  inquiunt,  5 
nos  aliud  sentimus,  qui  dicimus  carnem  ex  carne,  animam  ex 
aniraa?  nam  ex  utroque  constat  homo,  de  quo  utrumque 
uenire  sentimus,  carnem  de  carne  operantis,  spiritum  de  spiritu 
concupiscentis,  ut  interim  omittatur,  quod  illud  dominus  non 
de  carnali  generatione,  sed  de  spiritali  regenerutione  dicebat.  10 

23.  His  igitur,  quantum  pro  tempore  potuimus,  pertractatis 
omnia  paria  uel  paene  paria  ex  utroque  latere  rationum  testi* 
moniorumque  momenta  pronuntiarem,  nisi  eorum  sententia, 
qui  animas  ex  parentibus  creari  putant,  de  baptismo  paruulorum 
praeponderaret.  de  quibus  quid  eis  responderi  possit,  nondum  15 
mihi  interim  occurrit;  si  quid  forte  postea  deus  dederit,  si 
quam  etiam  scribendi  concesserit  facultatem  studiosis  talium, 
non  grauabor.  nunc  tamen  non  esse  contemnendum  testimonium 
paruulorum,  ut  quasi  refelli,  si  ueritas  contra  est,  neglegatur, 
ante  denuntio.  aut  enim  de  hac  re  nihil  quaerendum  est,  ut  «o 
sufficiat  fidei  nostrae  scire  nos,  quo  pie  uiuendo  uenturi  sumus, 
etsi  nesciamus,  unde  uenerimus;  aut,  si  non  inpudenter  aestuat 
anima  rationalis  etiam  hoc  nosse  de  se  ipsa,  absit  peruicacia 
contendendi,  adsit  diligentia  requirendi,  humilitas  petendi, 
perseuerantia  pulsandi,  ut,  si  nobis  hoc  expedixe  nouit,  qui  *$ 
melius  quam  nos  quid  nobis  expediat  utique  nouit,  det  etiam 

1  Ioh.  8,  6     24  cf.  Mattb.  7,  7.  II 

1  et  om.  b  2  est  fin.  inscr.  m.  1 P  3  carne»  (m  eras.)  R  4  quid 
eet  enim]  et  quid  enim  est  b  5  utique]  itaque  b  alii  in  tng.  add. 
m.  1  P  7  nam  in  ras.  Pl  om.  Bx  8  sentimus  (i  ex  e  w.  1)  S 
10  ge*******||neratione  (et  in  mg.  add.  re)  P  12  paene  (a  exp.  m.  1)  P 
pene  BS  13  monimenta  b  15  respondere  PB  17  quam  om.  SPl; 
sed  in  mg.  cod.  P  add.  m.  2  si  quam  concesserim  Pl  18  grauabor] 
grauabor  exponere  S  contempnendum  B  19  paruolorum  S1  si 
(i  ex  e)  S  21  sufflciat]  superficiat  S  quo  pie]  copiae  P  23  racio- 
nalis  B       peruicatia  PB      24  contendepdi]  contemnendi  S  tondendi  P 


de   Genesi  ad  litteram   lib.   X.  327 

hoc,  qui  dat  bona  data  filiis  suis.  consuetudo  tamen  matris 
ecclesiae  in  baptizandis  paruulis  nequaquam  spernenda  cst 
neque  ullo  modo  superflua  deputanda  nec  omnino  credenda, 
nisi  apostolica  esset  traditio.  habet  enim  et  illa  parua  aetas 

5  magnum  testimonii  pondus,  quae  prima  pro  Christo  meruit 
sanguinem  fundere. 

24.  Admoneo  sane,  quantum  ualeam,  si  quos  ista  prae- 
occupauit  opinio,  ut  animas  credant  ex  parentibus  propagari, 
quantum  possunt    se   ipsos    considerent   et   interim    sapiant 

io  corpora  non  esse  animas  suas.  nulla  enim  propior  natura  est, 
qua  diligenter  inspecta  possit  etiam  deus,  qui  supra  omnem 
creaturam  suam  incommutabilis  permanet,  incorporaliter  cogi- 
tari,  quam  ea,  quae  ad  ipsius  imaginem  facta  est,  et  nihil 
uicinius  aut  fortasse  nihil  tam  consequens,  quam  ut  credito, 

i5  quod  anima  corpus  sit,  etiam  deus  corpus  esse  credatur. 
propter  hoc  enim  corporaiibus  adsuefacti  et  adfecti  sensibus 
nolunt  animam  credere  aliud  esse  quam  corpus,  ne,  fli  corpus 
non  fuerit,  nihil  sit,  ac  per  hoc  tanto  magis  timent  etiam  de 
deo  credere,  quod  corpus  non  sit,  quanto  magis  timent  deum 

20  credere  nihil  esse.  ita  enim  feruntur  in  phantasias  uel  phan- 
tasmata  imaginum,  quae  cogitatio  de  corporibus  uersat,  ut  his 
subtractis  tamquam  per  inane  pereundum  sit  reformident.  ita 
necesse  est,  ut  et  iustitiam  et  sapientiam  pingant  quodammodo 
in  cordibus  suis  cum  formis  et  coloribus,  quas  non  possuntincor- 

85  poreas  cogitare,  nec  tamen  dicunt,  quando  iustitia  uel  sapientia 
mouentur,  ut  uel  laudent  eas  uel  secundum  eas  aliquid  agant, 


l  bona  data  filiis]  data  bona  dare  filiis  b  data  om.  R  2  ecclesiae  R 
3  nec  omnino  credenda  om.  S  4  traditio]  *ra**tio  (sic)  R  7  ualeo  R2Sd 
8  ex  parentibns  credant  bd  10  proprior  P,  (pro  s.  I.  m.  2)  S  14  cre- 
di**  (to  eras.)  R  15  ant  corpns  sit  (ant  8.  I.  m.  2)  R  16  adsuae 
facti  S  assuefacti  (pr.  *  m.  1  8.  I.)  R  17  ne  si]  nisi  S  18  ac]  hac  S 
20  fantasias  S  fantasmata  S  21  quaej  q;  Sl  22  perenndu  (u  8up. 
o  8uper8cr.  m.  1)  R  pereunde*  S1  reformident  (re  in  mg.  add.  m.  1)  P 
23  necesse  (ne  *.  I.  m.  1)  R  et  om.  $  et]  nel  S  pingant  (pr.  n 
8.  L  m.  1)  S         25  tamenj  cum  b  26  laudent]  «audent  (1  eras.)  R 

agunt  R 


328  S.   Aureli  Augustini 

quem  colorem,  quam  staturam,  quae  liniamenta  [uel  quales 
formas]  conspexerint.  sed  de  his  alias  et  multa  iam  diximus 
et,  si  deus  uoluerit,  ubi  res  uidebitur  postulare,  dicemus. 
nunc  quod  dicere  coeperamus,  si  de  traduce  animarum  a 
parentibus  uel  non  dubitant  quidam,  quod  ita  sit,  uel  dubitant,  5 
an  ita  sit,  animam  tamen  corpus  esse  non  audeant  credere 
aut  dicere,  maxime  propter  quod  dixi,  ne  deum  quoque  ipsum 
nihil  aliud  opineutur  esse  quam  corpus,  etsi  excellentissimum, 
etsi  naturae  cuiusdam  propriae  cetera  supergredientis,  corpus 
tamen.  10 

25.  Denique  Tertullianus,  quia  corpus  esse  animam  credidit 
non  ob  aliud,  nisi  quod  eam  incorpoream  cogitare  non  potuit 
et  ideo  timuit,  ne  nihil  esset,  si  corpus  non  esset,  nec  de 
deo  ualuit  aliter  sapere:  qui  sane  quoniam  est  acutus  interdum 
contra  opinionem  suam  uisa  ueritate  superatur.  quid  enim  15 
uerius  dicere  potuit  quam  id,  quod  ait  quodam  loco:  omne 
corporale  passibile  est?  debuit  ergo  mutare  sententiam, 
qua  paulo  superius  dixerat  etiam  deum  corpus  esse.  neque 
enim  arbitror  eum  ita  desipuisse,  ut  etiam  dei  naturam 
passibilem  crederet,  ut  iam  non  Christus  in  carne  tantum  *• 
neque  in  carne  et  anima,  sed  in  ipso  uerbo,  per  quod  facta 
sunt  omnia,  passibilis  et  commutabilis  esse  credatur:  quod 
absit  a  corde  christiano.  item  cum  animae  etiam  colorem 
daret  aerium  ac  lucidum,  uentum  est  ad  sensus,  quibus  eam 
membratim  quasi  corpus  instruere  conatus  est  et  ait:  hic  ** 
erit  homo  interior,  alius  exterior,  dupliciter  unus; 
habens  et  ille  oculos  et  aures  suas,  quibus  populus 

16  Tertull.  de  anima  7  (ed.  A.  Reifferscheid  et  G.  Wissowa  pag. 
308.  22      25  ibid.  cap.  9  (p.  312,  2—5) 

1  lineamenta  bd  uel  qualee  formas  otn.  PRS  2  aliis  Sl  mul- 
tas  PR  8  dicemua]  docebimus  £  4  traduce*«  (re  eras.)  R  9  pro- 
prie  Sb  supergredientcs  P  11  in  tertullianus  S  14  ualuit]  uoluit  b 
acutus  est  bd  16  id]  quod  id  b  omne]  esse  b  20  Christus  non  d 
21  alt.  in  om.  S  qnod  (d  8. 1.  m.  1)  P  23  colorem]  colerem&  24  aereum& 
25  instruere]  instituere  b  26  dubliciter  Rl  27  populus]  Paulus  in  textu 
habetur  ed.  A.  Reifferscheid  et  G.  Wissowa  p.  312,  3 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   X.  329 

dominum  audire  et  uidere  debuerat,  habens  et  ceteros 
artus  per  quos  et  in  cogitationibus  utitur  et  in  som- 
nis  fungitur. 
Ecce,  quibus  auribus  et  quibus  oculis  debuit  audire  et 
5  uidere  deum  populus,  quibus  anima  in  somnis  fungitur,  cum, 
si  ipsum  Tertullianum  quisquam  uideret  in  somnis,  numquam 
se  diceret  ab  eo  uisum  et  cum  eo  locutum,  quem  uicissim 
ipse  non  uidisset.  postremo,  si  anima  se  ipsam  uidet  in 
somnis,  cum  iacentibus  utique  uno  loco  membris  corporis  sui 

10  ipsa  per  uarias  imagines  euagatur,  quas  uidet,  quis  eam 
uidit  aliquando  in  somnis  aerii  coloris  et  lucidi,  nisi  forte  ut 
cetera,  quae  similiter  falso  uidet?  nam  et  hoc  potest  uidere. 
sed  absit,  ut  eam  talem,  cum  euigilauerit,  credat;  alioquin 
quando  se  aliter  uiderit,  quod  magis  crebrum  est,  aut  mutata 

i5  erit  anima  eius,  aut  nec  tunc  animae  uidetur  substantia,  sed 
imago  corporis  incorporea,  quae  miro  modo  sicut  in  cogita- 
tione  formatur.  quis  enim  Aethiops  non  paene  semper  nigrum 
se  uidit  in  somnis  aut,  si  in  alio  colore  se  uidit,  non  magis 
miratus  est,  si  fuit  cum  illo  memoria?  aerio  tamen  colore  ac 

so  lucido  nescio  utrum  se  umquam  uidisset,  si  numquam  istum 
legisset  uel  audisset. 

Quid?  quod  ducuntur  homines  talibus  uisis  et  de  scrip- 
turis  nobis  uolunt  praescribere  tale  aliquid  esse  non  animam, 
sed  ipsum  deum,  qualis  figuraliter  sanctorum  spiritibus  demon- 

»5  stratus  est,  qualis  etiam  in  sermone  allegorico  ponitur.  similia 

1  dominum]  defl  b  2  per  quos  (*.  I.  m.  2  quibus)  R  cogitatibus 
ed.  Reiff.  et  W%88.  somnis]  somniis  Reiff.  W%88.  5  fungitnr  (r  ex 
m)  P  7  loquutnm  PR,  (m.  1  ex  loquentS)  8  8  se]  semet  8  9  loco] 
in  loco  b  10  uarias  (a  fin.  superscr.  m.  1  sup.  e)  8  imagine  sena- 
gatur  Rx  euagatur]  peruagatur  S  quas  nidet  om.  R8  uidet] 
uidit  P       quis  aliquando  se  uidet  in  somnis  8qq.  8     eam  uidit  om.  PRl 

11  poet  aliquando  in  mg.  add.  m.  2  se  uidit  R      coleris  P      et]  ac  bd 

12  potes  8  14  quod]  quid  Sl  15  tunc  anima  R  16  cum  uoce  sicut 
incipit  eod.  B  sicut]  sit  E  17  etiops  P  ethiops  R  poene  P8 
18  uidet  Sb  uidet  S  19  aereo  b  20  umquas  8  uidisset]  quis 
uidet  et  S  22  dicuntur  R  scribturis  EP  24  spiritalibus  E 
25  allegorico  (go  8.  I.  m.  1)  8 


330  S.   Aureli  Augustini 

quippe  sunt  illa  uisa  talibus  dictis.  ac  sic  errant,  constituentes 
in  corde  suo  simulacra  uanae  opinionis  nec  intellegentes  ita 
sanctos  de  suis  uisis  talibus  iudicasse,  qualiter  iudicarent,  si 
talia  diuinitus  in  figuris  dicta  legerent  uel  audirent:  sicut 
septem  spicae  et  septem  boues  septem  anni  sunt,  sicut  linteum  5 
quattuor  lineis  alligatum  uelut  discus  plenus  uariis  animalibus 
orbiB  terrarum  est  cum  omnibus  gentibus,  sic  omnia  cetera  et 
multo  magis,  quae  de  rebus  incorporeis  corporalibus  signifi- 
cantur  non  rebus,  sed  imaginibus, 

26.  Noluit  tamen  Tertullianus  animam  crescere  substantia  10 
sicut  corpus,  adserens  etiam  timoris  sui  causam:  ne  etiam 
decrescere    dicatur    substantia,    inquit,    atque   ita    et 
defectura  credatur.  et  tamen,  quia  per  corpus  eam  localiter 
tendit,  non  inuenit  exitum  incrementorum  eius,  quam  uult  de 
semine   exiguo   aequari   corporis  quantitati,  et  ait:   sed   uis  15 
eius,    in   quo    naturalia    peculia    consita   retinentur, 
saluo   substantiae  modulo,   quo   a  primordio   inflata 
est,  paulatim  cum  carne  producitur.  hoc  forte  non  intel- 
legeremus,   nisi  adhibita  similitudine  planum  faceret,    quod 
dicebat     constitue,   inquit,    certum    pondus    auri    uel  »0 
argenti,  rudem  adhuc  massam :  conlectus  habitus  est 
illi  et  futuro  interim   minor,   tamen   continens  intra 
lineam  moduli  totum  quod  natura  est  auri  uel  argenti. 
dehinc    cum    in    lamminam    massa    laxatur,    maior 

5  cf.  Gen.  41,  26        cf.  Act  10,  11.  12    11  TertulL  de  anima  37 
(ed.  A.  Beifferecheid  et  G.  Wissowa  p.  364,  9—24) 

1  uisis  8  3  iudicarent]  iudicant  b  4  figuris  (sup.  fin.  a  eupencr. 
i)  S  5  spice  8  spi»*ce  (c  a  m.  2)  B  septem  ante  boues  ex  sempm  E 
lintheum  b  6  lineis]  linteis  PBl  10  subsubstantia  B  substantia  B 
11    asserens  EPB    afferens   bd  12   substantia    dicatur  PBSbd; 

item  Teriull  p.  364,  9  inquid  &S  15  quantitati  (5.  I.  m.  2  I 
qualitati)  B  16  quo]  qua  TertulL  retinerentur  E  17  salbo  P 
18  producatur  PB1  producatur  in  membris  b  19  athibita  Ex  adibita  S 
po8t  similitudine  addunt:  eorum  quae  uidemus  bd  20  constituae  (a 
exp.  m.  1)  B  inquid  E1  21  argenti  (ar  add.  m.  2)  S  est  abitus  S 
22  minora  S      tamen]  tam  S    23  lineam]  uenam  S    24  laminam  Sbd  Tert. 


de   Genesi   ad  Jitteram   lib.   X.  331 

efficitur  initio  suo  per  dilatationem  ponderis  certi, 
non  per  adiectionem,  dum  extenditur,  non  dum 
augetur.etsi  sic  quoque  augetur,  dum  extenditur; 
licet    enim    et   habitu   augeri,   cum  statu  non  licet. 

6  tunc  et  splendor  ipse  prouehitur  auri  uel  argenti, 
qui  prius  fuerat  quidem  et  in  massa,  sed  obscurior, 
non  tamen  nullus  .  tunc.  et  alii  atque  alii  habitus 
accedunt  pro  facilitate  materiae,  qua  duxerit  eam, 
qui  agit,  nihil  conferens  modulo  nisi   effigiem.   pro- 

io  inde  et  animae  crementa  reputanda  non  substantiua, 
sed  prouocatiua. 

Quis  hunc  crederet  cum  isto  corde  tam  disertum  esse 
potuisse?  sed  tremenda  ista  sunt,  non  ridenda.  ad  hoc  enim 
numquid  cogeretur,  si  aliquid  cogitare  posset,  quod  et  sit  et 

15  corpus  non  sit?  quid  autem  absurdius  quam  putare  massam 
cuiuspiam  metalli  ex  aliqua  parte  crescere  posse,  dum  tun- 
ditur,  nisi  decrescat  ex  altera,  uel  augeri  latitudine,  nisi 
crassitudine  mibuatur?  aut  ullum  esse  corpus  manente  na- 
turae    suae    quantitate,    quod    undique    crescat,    nisi   rare- 

so  scat?  quomodo  lgitur  inplebit  anima  ex  illa  stilla  seminis 
magnitudinem  corporis,  quod  animat,  si  et  ipsa  corpus  est, 
cuius  substantia  nullo  accessu  crescat?  quomodo,  inquam, 
inplebit  carnem,  quam  uiuificat,  nisi  tanto  rarior  fuerit,  quanto 


1  per]  pro  E  dilationew  B1  2  adiectationem  E  4  et  om.  S 
5  prouehitur]  perhibetur  EBSb  peribetur  (in  mg.  add.  al  prouehitur  id- 
que  m.  2)  P  auri]  augeri  (ge  prima  man.  del.  m.  2  retract.  et  8.  I. 
addid.  aJ  auri)  E  uel]  et  S  6  qui  prius  fuerat]  opus  fuerat  EPB, 
(in  ra8.  utrumque  uocab.)  S  prius  om.  Tert.  7  abitus  S  9  pro- 
inde]  \t&Blbd  Tert.  10  in crem enta  PBSbd  11  prouocatiua]  prouectiua 
Tertull  A.  Beiff.  Wiss.  364,  24    12  hunc]  nunc  (m.  2  8.  I.  a*  hunc)  E 

u 
dissertum  S       13  ista  sunt]  esse  punt  (ta  add.  8.  I.  m.  1;  mpra  esse 

add.  m.  2  a*  ista  sunt)  E  ista]  ita  b  14  numquid]  nunquam  b 
cogitare]  cogere  S  possit  S  15  non  8.  I.  m.  1  S  17  de  crescat  C 
18  crassitudinem  B  crassitudine*  inuatur  P  19  nisi  rarescat  om.  S1 
20  inpleuit  E1  stella  E1  22  nullu  B  crescit  (i  ex  a  m  1)  B 
23  inpleuit  E^PBC 


332  S.   Aureli   Augustini 

grandius,  quod  animauerit?  timuit  uidelicet,  ne  deficeret 
etiam  minuendo,  si  cresceret,  et  non  timuit,  ne  deficeret 
rarescendo,  cum  cresceret.  sed  quid  amplius  inmorer,  quando 
et  sermo  pergit  in  proliziorem  modum,  quam  petit  terminandi 
necessitas,  et  sententia  mea  iam  satis  nota  sit,  uel  quid  s 
certum  teneam  uel  unde  adhuc  dubitem  et  quare  dubitem? 
proinde  et  hoc  uolumen  iam  concludatur,  ut  quae  sequuntur 
deinde  uideamus. 

LIBER  UNDECIMUS. 

1.  Et  erant  aftibo  nudi  Adam  et  mulier  eius  et  non  10 
pudebat   illos.    serpens    autem    erat   prudentissimus 
omnium    bestiarum    quae    sant    super    terram     quas 
fecit  dominus    deus.   et  dixit  serpens  mulieri:   quid 
quia  dixit  deus:  non  edetis  ab  omni  ligno  paradisi? 
et  dixit  mulier  serpenti:  a  fructu  ligni,  quod  est.in  tft 
paradiso,  edemus;  de  fructu  autem  ligni,  quod  est  in 
medio   paradisi,   dixit  deus:  non  edetis  ex  eo  neque 
tangetis  illud,  ne  moriamini.  et  dixit  serpens  mulieri: 
non   morte   moriemini;    sciebat  enim  deus,   quoniam 
qua  die  manducaueritis  de  eo  aperientur  uobis  oculi  20 
et  eritis  tamquam  dii,  scientes  bonum  et  malum.   et 

10  Gen.  3,  1-24 

2  ne]  ut  b  3  cum  cresceret]  concresceret  E1  non  cresceret  b  4  per- 
get  S  5  sit  nota  bd  quid]  quod  8  7  ut]  et  S  6equntur  El 
8  Expl  liber  decimus  incipiunt  capitula  libri  undecimi/oZ.  159  2£Explicit 
liber  decimus  (litt.  mai.)  fol.  264*  P  Explicit  liber  decimus  jj  incip  lib 
undecimus  (litt.  mai.)  fol.  lP4a  B  Expl  liber  decimus  (litt.  mai).  Incipit 
liber  undecimus  (litt.  mai.  rubr.)  pag.  275*  S  fol.  SP»  C 

i)  Explicuerunt  capitula  incipit  liber  undecimus  fol.  160  E  Incp  liber 
undecimus  feliciter  (litt.  mai.  color.)  fol.  265*  Pfol.  194*  B  10  ambo] 
om.  E  eras.  in  B  nudi  ambo  PSd  11  illos]  eos  C  prudentior  S 
13  Quid  quia]  quid  est  quod  B  14  deus]  dns  PC  dominus  deus  b 

editis  b  15  fructi  S  16  in  medio  (in  super  eras.  m)  B  17  para- 
diso  EPB  deus]  dfis  P  d&s  dS  C  19  scit  b  quoniam  on.  S 
20  adaperientur  (ad  in  mg.  m.  2  ut  uidetur)  B      21  scientis  P 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XI.  333 

uidit  mulier,  quia  bonum  lignum  in  escam  et  quia 
placet  oculis  uidere  et  decorum  est  cognoscere.  et 
sumens  de  fructu  eius  edit  et  dedit  et  uiro  suo  secum, 
et  ederunt.  et  aperti  sunt  oculi  amborum,  et  agno- 
suerunt,  quia  nudi  erant;  et  consuerunt  folia  fici  et 
fecerunt  sibi  campestria.  et  audierunt  uocem  domini 
dei  deambulantis  in  paradiso  ad  uesperam  et  ab- 
sconderunt  se  Adam  et  mulier  eius  a  facie  domini 
dei  in  medio  ligni  paradisi.  et  uocauit  dominus  deus 

10  Adam  et  dixit  illi:  Adam  ubi  es?  et  dixit  ei:  uocem  tuam 
audiui  deambulantis  in  paradiso  et  timui,  quia  nudus 
sum,  et  abscondi  me.  et  dixit  illi:  quis  nuntiauit 
tibi,  quia  nudus  es,  nisi  a  ligno  quod  praeceperam 
tibi  tantum  ne   ex  eo   manducares   ab   eo   edisti?   et 

1»  dixit  Adam:  mulier,  quam  dedisti  mecum,  haec  mihi 
dedit  a  ligno,  et  edi.  et  dixit  dominus  deus  mulieri: 
quid  hoc  fecisti?  et  dixit  mulier:  serpens  seduxit  me, 
et  manducaui.  et  dixit  dominus  deus  serpenti:  quia 
fecisti  hoc,   maledictus  tu  ab  omnibus  pecoribus  et 

20  ab  omnibus  bestiis  quae  sunt  super  terram.  super 
pectus  tuum  et  uentrem  tuum  ambulabis  et  terram 
edes  omnes  dies  uitae  tuae.  et  inimicitias  ponam 
inter  te  et  inter  mulierem  et  inter  semen  tuum  et 
inter  semen  eius.ipsa  tibi  seruabit  caput,  et  tu  ser- 

n  uabis  eius  calcaneum.  et  mulieri  dixit:  multiplicans 
multiplicabo  tristitias  tuas  et  gemitum  tuum.  in 
tristitiis  paries  filios,  et  ad  uirum  tuum  conuersio 
tua,  et  ipse  tui  dominabitur.   Adae  autem  dixit:  quia 

1  in  escam]  in  ad  escam  P  in  esca  S  ad  escam  ECbd  3  etfin.  om.  EPEbd 
7  arabulantis  PSG  10  post  illi  om.  Adam  ElPESbd  post  es  add.  m. 
2  tn  E  11  imparadiso  S  14  mandncaris  PE  15  mecnm]  mihi  PElC 
16  a]  de  bd  18  serpenti  (i  ex  e)  P  19  peccoribns  S  20  omnem 
terram  6  21  et  uentrem  tnnm  om.  C  ambnlanis  P  22  omnibns 
diebns  S,  (supra  lin.  m.  2)  E  23  inter  ante  mulierem  8.  I.  m.  1  S 
24  inter  om.  Sbd  ipse  E  sernanit  P         ubi  caput  (nbi  del. 

m.  X)  S      25  calcaneum  eius  E      27  tristitiis  tuis  S  tristitias  C 


334  S-    Aureli   A  u  g  u  s  t  i  n  i 

audisti  uocem  mulieris  tuae  et  odisti  de  ligno,  de 
quo  praeceperam  tibi  de  eo  solo  non  edere,  maledicta 
terra  in  operibus  tuis;  in  tristitiis  edes  illam  omnes 
dies  uitae  tuae;  spinas  et  tribulos  edet  tibi,  et  edes 
fenum  agri.  in  sudore  faciei  tuae  edes  panem  tuum,  5 
donec  conuertaris  in  terram,  *x  qua  sumtus  es,  quia 
terra  es  et  in  terram  ibis.  et  uocauit  Adam  nomen 
mulieris  suae  ffUita%  quoniam  haec  est  mater  omnium 
uiuentium.  et  fecit  dominus  deus  Adam  et  mulieri 
eius  tunicas  pelliceas  et  induit  eos.  et  dixit  dominus  10 
deus:  ecce  Adam  factus  est  tamquam  unus  ex  nobis 
in  cognoscendo  bonum  et  malum.  et  nunc  ne  ali- 
quando  extendat  manum  et  sumat  de  ligno  uitae  et 
edat,  et  uiuat  in  aeternum.  et  dimisit  illum  dominus 
deus  de  paradiso  uoluptatis  operari  terram,  ex  qua  is 
sumtus  est.  et  eiecit  Adam  et  conlocauit  eum  contra 
paradisum  uoluptatis;  et  ordinauit  Gherubin  et  flam- 
meam  rhomphaeam  quae  uertitur  custodire  uiam 
ligni  uitae. 

Antequam  huius  propositae  scripturae  textum  ex  ordine  20 
pertractemus,  admonendum  arbitror,  quod  iam  me  et  alibi  in 
hoc  opere  memini  praelocutum,  illud  a  nobis  esse  flagitandum, 
ut  ad  proprietatem  litterae  defendatur,  quod  gestum  narrat 
ipse  qui  scripsit.  si  autem  in  uerbis  dei  uel  cuiusquam  per- 
sonae  in  officium  propheticum  adsumtae  dicitur  aliquid,  quod  ss 

1  aedisti  PS    2  solo  om.  P      edere§  E  aederis  P  aedere  S    3  illa  S 
4  edet]   aedet  S  germinauit  P1  germinabit  RP2bd  6  foeuum  SR 

faciei  tuae]  mjlfag  tw  faciei  tuae  (exp.  tn.  1)  P  uultus  tui  b  6  sum- 
ptus  E*PRSbd  8  Uita]  eua  id  est  uita  b  9  deus  om.  P1  10  peili- 
cias  PSb  pellitias  R  dominus  otn.  EPRS  11  tamquam]  quasi  S 
12   cognoscendum  PR  13  manum  suam  Plbd;  suam  exp.  m.  2  R 

14  aedat  PS         15  uolu*ptatis  (m  er.)  R  16  sumptus  E*PRSbd 

17  ornauit  Pl  cerubin  PRl  cherubim  SR2d  flammam  El  18  rom- 
feam  ES  rompheam  PR  20  scribturae  EP  21  adraonendum  E1 
et  om.  S     22  praeloquutum  PS  proloquutum  Rl      28  littere  P        de- 

pendatur  P  24  ipse]  ille  5  scribit  P  scribsit  El  25  propheticum  iii 
officium  S     profeticum  E  proph^ticum  R      adsumptae  PRS  assumptae  bd 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XI.  335 

ad  litteram  nisi  absurde  non  possit  intellegi,  procul  dubio 
figurate  dictum  ob  aliquam  significationem  accipi  debet; 
dictum  tamen  esse  dubitare  fas  non  est  .  hoc  enim  a  iide 
narratoris  et  pollicitatione  expositoris  exigitur. 

5  Erant  ergo  ambo  nudi:  uerum  est,  omnino  nuda  erant 
corpora  duorum  hominum  in  paradiso  conuersantium.  nec 
pudebat  eos:  quid  enim  puderet,  quando  nullam  legem 
senserant  in  membris  suis  repugnantem  legi  mentis  suae? 
quae  illos  poena  peccati  post  perpetrationem  praeuartcationis 

10  secuta  est  usurpante  inoboedientia  prohibitum  et  iustitia 
puniente  commissum.  quod  antequam  fieret,  nudi  erant,  ut 
dictum  est,  et  non  confundebantur;  nullus  erat  motus  in 
corpore,  cui  uerecundia  deberetur;  nihil  putabant  uelandum, 
quia  nihil  senserant  refrenandum.  quemadmodum  propagaturi 

u  filios,  iam  antea  disputatum  est;  non  tamen  eo  modo  cre- 
dendum  est,  quo  propagauerunt,  posteaquam  crimen  admissi 
praedicta  ultio  consecuta  est,  cum,  priusquam  morerentur, 
iam  in  corpore  inoboedientium  hominum  iustissimo  reciprocatu 
inoboedientium  membrorum  tumultum  mors  concepta  uersaret. 

90  nondum  erant  tales  Adam  et  Euar  cum  ambo  nudi  essent  et 
non  confunderentur. 

2.  Serpens  autem  erat  ibi  prudentissimus  quidem, 
sed  omnium  bestiarum,  quae  erant  super  terram,  quas 
fecerat  dominus   deus.   translato   enim  uerbo  dictum  est 

25  „prudentissimus"  uel,  sicut  plures  latini  codices  habent, 
isapientissimus',  non  proprio,  quo  in  bonum  accipi  sapientia 
solet  uel  dei  uel  angelorum  uel  animae  rationalis,  tamquam 

4  cf.  lib.  VIII  1—7      8  cf.  Rom.  7,  28       15  cf.  lib.VIIII  3-11 
22  cf.  Locut.  de  Genesi  VIII 

2  figuratae  ESB  5  cap.  I  E  8  repugnante  P  9  perpetrationem 
(pr.  t  8.  I.  m.  1)  E  18  putant  b  14  qnemammodum  El  propaga- 
turi  essent  d  16  crimen  (r  *.  I.  m.  1)  E  admissi  (s  alt.  8.  I.  m.l)E 
admisai  8.  I.  m.  2  B  admissura  Pbd  17  consequuta  B  morerentur 
(n  s.  I.  m.  1)  E  18  inoboedientiam  P  reciprocato  PBX  20  aeua  8 
21  confundebantur  PBxb  22  cap.  II  E  25  latini  oro.  P  26  quod  P 
solet  sapientia  bd 


336  S.   Aureli   Augustini 

si  sapientes  apes  etiam  formicasque  dicamus  propter  opera 
uelut  imitantia  sapientiam.  quamquam  iste  serpens  non  in- 
rationali  anima  sua,  sed  alieno  iam  spiritu,  id  est  diabolico, 
possit  sapientissimus  dici  omnium  bestiarum.  quantumlibet 
enim  praeuaricatores  angeli  de  supernis  sedibus  suae  per-  5 
uersitatis  et  superbiae  merito  deiecti  sint,  natura  tamen 
excellentiores  sunt  omnibus  bestiis  propter  rationis  eminentiam. 
quid  ergo  mirum,  si  suo  instinctu  diabolus  iam  inplens 
serpentem  eique  suum  spiritum  miscens  eo  more,  quo  uates 
daemoniorum  inpleri  solent,  sapientissimum  eum  reddiderat  10 
omnium  bestiarum  secundum  animam  uiuam  inrationalemque 
uiuentium?  abusione  quippe  nominis  ita  sapientia  dicitur  in 
malo,  quemadmodum  in  bono  astutia,  cum  proprie  magisque 
usitate  in  latina  dumtaxat  lingua  sapientes  laudabiliter  appel- 
lentur,  astuti  autem  male  cordati  intellegantur.  unde  nonnulli,  15 
sicut  in  plerisque  codicibus  inuenimus,  ad  usum  latinae 
locutionis  non  uerbum,  sed  potius  sententiam  transferentes 
astutiorem  omnibus  bestiis  istum  serpentem  quam  sapientiorem 
dicere  maluerunt.  quid  autem  habeat  hebraea  proprietas, 
utrum  illic  in  malo  non  abusiue,  sed  proprie  possint  dici  et  * 
intellegi  sapientes,  uiderint,  qui  eam  probe  nouerunt.  nos 
tamen  aperte  legimus  alio  scripturarum  loco  sanctarum 
sapientes  ad  malum,  non  ad  bonum;  et  dominus  dicit  sapien- 

22  cf.  Hierem.  4,  22 

1  formicas|jq*uae  P  formicas  quae  R  2  iste  (e  super  a  8Cr.  m.  1)  S 
inrationali  E1  4  posset  PBSbd  5  angelis  P  angeli*  (s  er.)  R 
6  8uperniae  P  sunt  S  8  instinctv  (v  sup.  o  scr.  m.  1)  B  dia- 
bulu8  P  9  eique  (*.  Z.  m.  2  *  atque)  R  spiritum  suum  Sbd  10  de- 
moniorum  PS  implere  PRbd  solet  bd  11  inrationalemque  JS1 
inrationalemquae  P  inrationaKlemque  (bi  txp.  m.  1)  S      12  eap.  III  E 

13  qnemammodum  EPR        in  ante  bono  8.  I.  m.  1  S       propriae  1 RS 

14  usitatae  E  15  astuti*  (a  er.)  E  16  implerisque  S  latine  R 
17  loquutionis  P  19  haebraea  PR  hebrea  S  20  abusione  S 
propriae  R  proprue  P  possint  E  posset  S  21  probae  S  proprie  b 
probe  (b  ex  p  m.  2  et  in  mg.  add.  1  pbene)  R  22  scribturarum  EXP 
sanctarum  loco  PRSbd 


de    Genesi    ad  litteram    lib.   XI.  337 

tiores  esse  filios  saeculi  filiis  lucis  ad  consulendum  sibimet 
in  posterum  quamuis  fraude,  non  iure. 

3.  Nec  sane  debemus  opinari,  quod  serpentem  sibi.  per 
quem   temtaret  persuaderetque   peccatum,   diabolus   elegerit; 

5  sed  cum  esset  in  illo  propter  peruersam  et  inuidam  uolun- 
tatem  decipiendi  cupiditas,  nonnisi  per  illud  animal  potuit, 
per  quod  posse  permissus  est.  nocendi  enim  uoluntas  potest 
esse  a  suo  quoque  animo  praua;  non  est  autem  potestas  nisi 
a  deo  et  hoc  abdita  altaque  iustitia,  quoniam  non  est  iniquitas 
io  apud  deum. 

4.  Si  ergo  quaeritur,  cur  deus  temtari  permiserit  hominem. 
quem  temtatori  consensurum  esse  praesciebat,  altitudinemquidem 
consilii  eius  penetrare  non  possum  et  longe  supra  uires  meas 
hoc  esse  confiteor.   est  ergo  aliqua  causa  fortassis  occultior. 

15  quae  melioribus  sanctioribusque  reseruatur  illius  gratia  potius 
quam  meritis  eorum;  sed  tamen,  quantum  uel  donat  sapere 
uel  sinit  dicere,  non  mihi  uidetur  magnae  laudis  futurum 
fuisse  hominem,  si  propterea  posset  bene  uiuere,  quia  nemo 
male  uiuere  suaderet,  cum  et  in  natura  posse  et  in  potestate 

no  haberet  uelle  non  consentire  suadenti  adiuuante  tamen  illo. 
qui  superbis  resistit,  humilibus  autem  dat  gratiam. 
cur  itaque  temtari  non  sineret,  quem  consensurum  esse 
praesciebat,  cum  id  facturus  esset  propria  uoluntate  per 
culpam  et  ordinandus  esset  illius  aequitate  per  poenam,  ut 

1  cf.  Luc.  16,  8      21  Iac.  4,  6 

1  con8olendum  PB  2  imposterum  S  4  temptaret  E*PBS  ten- 
taret  bd  persuaderet  om.  Pl  eligeret  b  5  sed  (d  s.  I.  m.  2)  E 
7  uolontas  Bl  8  potestas  om.  E1  10  aput  EXP  11  cap.  IIII  E 
hinc  excerpit  Eugippius  ed.  Kntill  p.  182—192  quur  E1  temtari 
(sic  semper  m.  1)  E  temptari  (sic  semper  fere)  PBS  tentari  bd  12  prae- 
stiebat  B  13  penetrare  B1  14  aliqua*#  P  15  sanctioribusque  (c 
3.  I.  m.  1)  B  reseratur  Pl  Eug.  (ed.  Knoll  182,  23)  18  quia]  quia 
eum  S  19  posset  E1  20  habeat  PBl  21  superuis  Pl  22  quur  PB 
esse  ipse  praesciebat  altitudine  quidem  consilii  eius  cum  sqq.  Pb  esse**** 
(ipse  er.)  altitudine*  (m  er.)  quidem  consilii  sui  (sui  in  ras.  m.  2  ex 
eius)  B      24  ordinatus  Bl 

XXVIII.  Aug.  sect.  III  pars  1.  22 


338  S.    A  u  r  e  1  i    Auguatini 

etiam  sic  ostenderet  animae  superbae  ad  eruditionem  futu- 
rorum  sanctorum,  quam  recte  ipse  uteretur  animarum  uolun- 
tatibus  etiam  malis,  cum  illae  peruerse  uterentur  naturis  bonis? 
5.  Nec  arbitrandum  est,  quod  esset  hominem  deiecturus 
iste  temtator,  nisi  praecessisset  in  anima  hominis  quaedam  & 
elatio  conprimenda,  ut  per  humiliationem  peccati,  quam  de 
se  falso  praesumserit,  disceret.  uerissime  quippe  dictum  est: 
ante  ruinam  exaltatur  cor  et  ante  gloriam  humiliatur. 
et  huius  forte  hominis  uox  est  in  psalmo:  ego  dixi  in 
abundantia  mea:  non  mouebor  in  aeternum.  deinde  10 
iam  expertus,  quid  mali  habeat  superba  praesumtio  propriae 
potestatis  et  quid  boni  adiutorium  gratiae  dei,  domine, 
inquit,  in  uoluntate  tua  praestitisti  decori  meo  uir- 
tutem;  auertisti  autem  faciem  tuam  et  factus 
sum  conturbatus.  sed  siue  illud  de  hoc  homine  siue  de  15 
alio  dictum  sit,  extollenti  se  tamen  animae  et  nimium  tam- 
quam  de  propria  uirtute  praefidenti  etiam  experimento  poenae 
fuerat  demonstrandum,  quam  non  bene  se  habeat  facta  natura, 
si  a  faciente  recesserit.  hinc  enim  etiam  maxime  conmendatur, 
quale  bonum  sit  deus,  quando  nulli  ab  eo  recedenti  bene  est,  ?o 
quia  et  qui  gaudent  in  mortiferis  uoluptatibus  esse  sine 
dolorum  timore  non  possunt  et  qui  omnino  malum  desertionis 

8  Prou.  16,  18  (?)      9  Ps.  29,  7.  8 

1  superuae  El  3  ille  S  peruers»e  E  peruersae  PBS  uteretur  E 
4  arbitrandu§  (corr.  m.  1)  S  5  anima  (ni  8.  I.  m.  1)  S  6  humilati- 
onem  El         7  praesumpaerit  E*PBSbd  disceret  (s  ro.  1  *.  I.)  S 

ueriB8imae  PB  8  exaltafttnr  E  exaltabitur  S  gloria  El  humili- 
atur  (i  ante  a  8.  I.  m.  2)  E  hurailiabitur  PBS  10  aeternum]  saecu- 
lum  PB  Eug.  (8,  l.  m.  2  ai  scJm)  E  11  expertua  iam  Eug  male  PB 
habebat  S  auperua  E*P  praesumptio  BSbd  18  inquid  ElPB 
bona  uoluntate  (bona  8.  X.  add.  m.  2)  E  preetitisti  ES  decori  (i 
ex  e)  P  14  autem  om.  S  post  tuam  add.  a  me  ES  15  pr.  siuej  E 
16  alio*  (0  ex  u,  m  er.)  P  sit]  est  SEug.  17  de  8.  I.  m.  1  S 

poene  B  pene  S  18  quam]  quoniam  b  bene  non  Eug.  19  hic  S 
commendatur  PBSbd  20  deus  er.B  21  uoluntatibus  El  22  ma> 
lum]  malunt  E 


de   Genesi    ad   litteram   lib.    XI.  339 

suae  maiore  superbiae  stupore  non  sentiunt  aliis,  qui  haec 
discernere  nouerunt,  miseriores  prorsus  adparent,  ut,  si  nolunt 
recipere  medicinam  talia  deuitandi,  ualeant  ad  exemplum, 
quo  possint  talia  deuitari.  sicut  enim  apostolus  Iacobus  dicit, 
*  unusquisque  temtatur  a  concupiscentia  sua  abs- 
traetus  et  inlectus .  deinde  concupiscentia  cum  con- 
ceperit,  parit  peccatum ;  peccatum  autem,  cum  co.nsum- 
matum  fuerit,  generatmortem.  unde  sanato  superbiaetumore 
resurgitur,   si  uoluntas,   quae   ante   experimentum  defuit,  ut 

«>  permaneretur  cum  deo,  saltem  post  experimentum  adsit,  ut 
redeatur  ad  deum. 

6.  Sic  autem  quidam  mouentur  de  hac  primi  hominis  tem- 
tatione,  quod  eam  fieri  permiserit  deus,  quasi  nunc  non 
uideant   uniuersum    genus    humanum    diaboli    insidiis    sine 

«  cessatione  temtari.  cur  et  hoc  permittit  deus?  an  quia  pro- 
batur  et  exercetur  uirtus  et  est  palma  gloriosior  non  con- 
sensisse  temtatum  quam  non  potuisse  temtari?  cum  etiam 
ipsi,  qui  deserto  creatore  eunt  post  temtatorem,  magis  magis- 
que  temtent  eos.  qui  in  uerbo  dei  permanent,  praebeantque 

*>  illis  contra  cupiditatem  deuitationis  exemplum  et  incutiant 
contra  superbiam  timorem.  pium.  unde  dicit  apostolus:  in- 
tendens  te  ipsum,  ne  et  tu  temteris.  mirum  est  enim, 
quantum  ista  humilitas,  qua  subdimur  creatori,  ne  tamquam 
eius  adiutorio  non  egentes  de  nostris  uiribus  praesumamus. 

86  per  scripturas  omnes  diuinas  cura  continua  commendatur. 
cum  ergo  etiam  per  iniustos  iusti  ac  per  inpios  pii  proficiant, 
frustra  dicitur:  non  crearet  deus,  quos  praesciebat  malos 
futuros.   cur  enim   non    crearet,   quos   praesciebat  bonis  pro- 

5  lac.  1,  14.  15  2i  Gal.  6,  1 
1  superuiae  P  aliis — nouerunt  om.  Eug.  2  noluerint  b  4  pos- 
sunt  b  5  sua — inlectus  in  mg.  m.  1  8  6  deinde  concnpiscentia  in 
mg.  add.  m.  2  S  8  snperuiae  P  9  ut  om.  Ex  10  Baltim  6JB1 
adsitJE1  12SiJB  quidemi?1  UinsidiasS1  lbcap.VE  qnxuEPB 
16  consensisset  (exp.  m.  1)  S  20  debitationis  E^PR1  21  superuiam  P 
23  quantum]  cur  tantum  b  qua]  quadum  8  26  proficiunt  Bl 

28  quur  PB        bonos  E       prpfuturos  E 

22* 


340  S.   Aureli   Augustini 

futuros,  ut  et  utiles  eorum  bonis  uoluntatibus  exercendis 
admonendisque  nascantur  et  iuste  pro  sua  mala  uoluntate 
puniantur? 

7.  Talem,  inquiunt,  faceret  hominem,  qui  nollet  omnino 
peccare.  ecce  nos  concedimus  meliorem  esse  naturam,  quae  5 
omnino  peccare  nolit;  concedant  et  ipsi  non  esse  malam 
naturam,  quae  sic  facta  est,  ut  posset  non  peccare,  si  nollet. 
et  iustam  esse  sententiam,  qua  punita  est,  quae  uoluntate. 
non  necessitate  peccauit.  sicut  ergo  ratio  uera  docet  meliorem 
esse  creaturam,  quam  prorsus  nihil  delectat  inlicitum,  ita  10 
ratio  uera  nihilominus  docet  etiam  illam  bonam  esse,  quae 
habet  in  potestate  inlicitam  delectationem,  si  extiterit,  ita 
cohibere,  ut  non  solum  de  ceteris  licitis  recteque  factis. 
uerum  etiam  de  ipsius  prauae  delectationis  cohibitione  laetetur. 
cum  ergo  haec  natura  bona  sit,  illa  melior,  cur  illam  solam  15 
et  non  utramque  potius  faceret  deus?  ac  per  hoc  qui  parati 
erant  de  illa  sola  deum  laudare,  uberius  eum  debent  laudare 
de  utraque;  illa  quippe  est  in  sanctis  angelis,  haec  in  sanctis 
hominibus.  qui  autem  sibi  partes  iniquitatis  elegerunt  lau- 
dabilemque  naturam  culpabili  uoluntate  deprauarunt,  non  quia  20 
praesciti  sunt,  ideo  creari  minime  debuerunt.  habent  enim  et 
ipsi  locum  suum,  quem  in  rebus  inpleant  pro  utilitate  sanc- 
torum.  nam  deus  nec  iustitia  cuiusquam  recti  hominis  eget, 
quanto  minus  iniquitate  peruersi! 

8.  Quis   autem   sobria    consideratione    dicat:    melius    non  « 
crearet,  quem  praesciebat  ex  alterius  iniquitate  posse  corrigi, 
quam   crearet   etiam,    quem    praesciebat    pro    sua    iniquitate 
debere  damnari?  hoc  est  enim  dicere:  melius  non  esset,  qui 
alterius   malo   bene   utendo   misericorditer  coronaretur,  quam 

1  utiles]  illi  m,  2  correx.  ex  utiles  B  2  amnionendisque  E*PS 

4  cap.  VI  E  5  esse  om.  s  6  concidant  P  7  possit  b  uellet  b 
10  creaturam]  naturam  Blbd  13  rectaeque  B  14  praue  P  delecta- 
tionis  (ta  *.  L  m.  1)  8  cohibicione  B  15  quur  E*PB  16  parati 
erant]  parauerant  Blb  18  utramque  (m  exp.  m.\)E  21  praestiti  Bl 
minime  P  24  peruersi  om.  8  26  corrigi  Bl  corrvpi  B*  27  quaem  Bl 
praesciebat  (prae  8.  I  m.  1)  S      28  damnare  PBl        esset]  esse  PBbd 


de    Genesi   ad   litteram    lib.   XI.  341 

esset  etiam  malus,  qui  pro  suo  merito  iuste  puniretur.  cum 
enim  ratio  certa  demonstrat  duo  quaedam  non  aequalia  bona, 
sed  unum  superius,  alterum  inferius,  non  intellegunt  tardi- 
cordes,   cum   dicunt:    «utrumque   tale   essetu,  nihil  se  aliud 

5  dicere  quam:  „solum  illud  essef.  ac  sic  cum  aequare  uolunt 
genera  bonorum,  numerum  minuunt  et  inmoderate  augendo 
unum  genus,  alterum  tollunt.  quis  autem  hos  audiret,  si 
dicerent:  quoniam  excellentior  sensus  est  uidendi  quam 
audiendi,  quattuor  oculi  essent  et  aures  non  essent?  ita,  si 

10  excellentior  est  creatura  illa  rationalis,  quae  sine  ullius  poenae 
conparatione,  sine  ulla  superbia  deo  subditur,  aliqua  uero  in 
hominibu8  ita  creata  est,  ut  in  se  dei  beneficium  non  possit 
agnoscere  nisi  alterius  uidendo  subplicium,  ut  non  altum 
sapiat,  sed  timeat,  id  est  non  de   se   praefidat,  sed   conlidat 

15  in  deum:  quis  recte  intellegens  dicat:  „talis  esset  ista,  qualis 
illa",  nec  uideat  se  nihil  aliud  dicere  quam:  ,non  esset  ista, 
sed  sola  esset  illa*?  quod  si  inerudite  atque  insipienter 
dicitur,  cur  ergo  non  crearet  deus  etiam  quos  malos  futuros 
esse  praesciebat,  uolens  ostendere  iram  et  demonstrare  poten- 

20  tiam  suam  et  ob  hoc  sustinens  in  multa  patientia  uasa  irae, 
quae  perfecta  sunt  in  perditionem,  ut  notas  faceret  diuitias 
gloriae  suae  in  uasa  misericordiae,  quae  praeparauit 
in  gloriam?  sic  enim  qui  gloriatur,  nonnisi  in  domino 
glorietur,  cum  cognoscit  non  suum,  sed  illius  esse  non  solum, 

26  ut  sit,  uerum  etiam,  ut  nonnisi  ab  illo  bene  sibi  sit,  a  quo 
habet,  ut  sit. 

13  cf.  Rom.  11,  20      19  cf.  Rom.  9,  22.  23      23  cf.  II.  Cor.  10,  17 

1  essent  (n  exp.  m.  1)  E  esse  PRbd  malnm  bd  3  nnum  inferius 
alterum  superius  S  tardi  corde  P2SRbdEug;  corde  om.  P1  4  dicant 
Eug.  (Knoll  186,  4)  5  diceret  E  uolunt]  quaerunt  Eug.  (ed.  Knoll 
186,  5)  6  et]  etiam  S  inmoderatae  E  7  hos]  hoc  Eug  8  dicerent 
'n  8.  I.  m.  1)  R  9  quatuor  El  si  *.  I.  m.  1  R  10  pene  S  poene  R 
II  supernia  P1  aliqua]  alia  Eug.  (ed.  Knoll  186,  11)  12  posset  S 
13  suplicium  E  17  inaerudite  P  18  quur  EXPR  20  suam  om.  Sl 
snstenens  P         22  misericordiae    sue   (m.  1  exp.)  S  23   gloria  E 

nonnisi  (non  8.  I.  m.  I)  S      24  gloriatur  RHEug 


342  S.    Aureli   Augustini 

Nhnis  itaque  inportune  dicitur:  non  essent,  quibus  deus 
tantam  beneficientiam  misericordiae  suae  tribueret,  si  aliter 
esse  non  possent,  nisi  essent  et  hi,  in  quibus  uindictae  iustitiam 
demonstraret. 

9.  Cur  enim  non  utrique  potius  essent,  quando  in  utrisque   5 
et  bonitas  dei  et  aequitas  iure  praedicatur? 

At   enim:   si   deus   uellet,   etiam  isti   boni  essent.   quanto 
melius   hoc   deus   uoluit,   ut   quod   uellent   essent,   sed  boni 
infructuose,  mali  autem  inpune  non  essent  et  in  eo  ipso.  aliis 
utiles    essent!    sed    praesciebat,    quod    eorum    futura    esset  10 
uoluntas  mala.  praesciebat  sane  et,  quia  falli  non  potest  eius 
praescientia,  ideo  non  ipsius,  sed  eonim  est  uoluntas  mala. 
cur   ergo   eos   creauit,   quos   tales   futuros   esse  praesciebat? 
quia,   sicut   praeuidit,   quid  mali    essent   facturi,    sic    etiam 
praeuidit  de  malis  factis  eorum  quid  boni  esset  ipse  facturus.  15 
sic   enim   eos   fecit,   ut  eis   relinqueret,  unde  et  ipsi  aliquid 
facerent,   quo   quidquid  etiam  culpabiliter  eligerent  illum  de 
se    laudabiliter    operantem    inuenirent.    a    se   quippe  habent 
uoluntatem    malam,    ab    illo    autem    et    naturam    bonam   et 
iustam  poenam,  sibi  debitum  locum,  aliis  exercitationis  ad-  a> 
miniculum  et  timoris  exemplnm. 

10.  Sed  pogset,  inquit,  etiam  ipsorum  uoluntatem  in  bonum 
conuertere,  quoniam  omnipotens  est.   posset  plane.   cur  ergo 

14  cf.  de  ciuit.  dei  lib.  XXII  1 

1  itaqu*e  (a  er.)  P  importune  P*  2  beneficentiam  Sd  3  hii 
(pr.  i  m.  2  8.  I.)  E  iustitiae  uindictam  E  5  cap.  VII  E  quur  PJR 
utrique]  utri*que  (s  er.)  B  utrisque  (u  init.  s.  I.  m.  1)  8  6  aequitas 
(in  mg.  add.  m.  2  al  lenitas)  P  aequabilitas  Eug  iurae  P  7  esoent 
(es  8.  I.  add.  m.  1)  S  8  boni  (i  ex  e  m.  1)  S  9  infructuosae  EB2 
infructuos»e  P  ipso  s.  I.  m.  1  S  10  non  essent  b  post  praesciebat 
add.  inquiunt  S  quid  b  13  quur  PB  14  sic]  sicut  Bl  15  malis 
factis]  malefactis  Eug  Knoll  187,  8  17  quo]  quod  EP81  quidquid  E1 
quidY.quid  (alt.  quid  in  ra8.)  B  culpauiliter  P  18  habent  E1 

19  uolumtatS  P  et  pr.  om.  S        20  iustam  (*.  I.  m.  2  al  iuxta)  E 

poenam    (sup.    am   add.   ej  iS  adminiculum  E1   amminiculum  E*B 

ftminiculum  P      22  inquid  ElBl  inquiunt  B?bd      33  quur  PB 


d  e   Genesi   ad  litteram   lib.  XI.  343 

iion  fecit?  quia  nolmt.  cnr  noluerit,  penes  ipsum  est.  debe- 
mus  enim  non  plus  sapere  quam  oportet  sapere.  puto  tamen 
paulo  ante  satis  nos  ostendisse  non  parui  boni  esse  rationalem 
creaturam,   etiam  istam,   quae   malorum    conparatione    cauet 

&  malum.  quod  genus  bonae  creaturae  utique  non  esset,  si 
omnium  malas  uoluntates  in  bonum  deus  omnipotens  con- 
uertisset  et  nulli  iniquitati  poenam  debitam  infligeret;  ac  sic 
non  esset  nisi  solum  illud  genus,  quod  nulla  uel  peccati  uel 
subplicii   malorum   conparatione    proficeret.    ita  uelut  aucta 

10  numerositate  excellentioris  generis  ipsorum  generum  bonorum 
numerus  minueretur. 

11.  Ergo,  inquiunt,  est  aliquid  in  operibus  dei,  quod  alterius 
malo  indigeat,  quo  proficiat  ad  bonum?  itane  obsurduerunt 
et  excaecati  sunt  homines  nescio  quo  studio  contentionis,  ut 

15  non  audiant  uel  uideant,  quibusdam  punitis  quam  plurimi 
corrigantur?  quis  enim  paganus,  quis  Iudaeus,  quis  haereticus 
non  hoc  in  domo  sua  cotidie  probet?  uerum  cum  uenitur  ad 
disputationem  inquisitionemque  ueritatis,  nolunt  aduertere 
sensus  suos  homines,   ex   quo  opere  diuinae  prouidentiae  in 

so  eos  ueniat  inponendae  commotio  disciplinae,  ut,  si  non  corri- 
guntur  qui  puniuntur,  eorum  tamen  exemplum  ceteri  metuant 
ualeatque  ad  eorum  salutem  iusta  pernicies  aliorum.  num 
enim  malitiae  illorum  uel  nequitiae  deus  auctor  est,  de  quorum 
iusta  poena  consulit,   quibus  hoc    modo   consulendum    esse 

»  constituit?  non  utique  .  sed   cum   eos   uitiis   propriis   malos 

1  of.  Rom.  12,  3 
2  puto  (u  sup.  o)  E      tamen]  autem  PBSbd     3  rationabilem  RxEug. 
4  cabet  E1  caruet  PB1         5  utique  (u  s.  I.  m.  1)  B         6  malos  P1 
dS  8.  I.  m.  1  S         omnipotens  om.  PRSbdEug.  7  iniquitatem  JB1 

infigeret  E  inflegeret  P  8  nullo  EBS  9  suplicii  E  supplicia  P1 
11  numeros  PXRX         13  quo]  quo<J  E  obsorduerunt  E  sic  absur- 

duerunt  S  14  contemptionis  (eorr.  m.  1)  S  15  audeantP  16  in- 
deos  JB1        hereticus  EPBS      17  cottidie  E  cottidiae  P*S      18  inque- 

n 

sitionemque  P  uolunt  (corr.  m.  1)  S  20  commonitio  P  21  ei- 
emplo  IdEug.  ceteri  (i  sup.  ?  pos.  m.  1)  P  22  perneciee  S  per- 
nities  R  num]  numquid  b  23  maliciae  R  miliciae  S  illorum] 
eorum  Sbd      25  propriis  uitiis  S       molos  P 


344  ^-   Aureli   Augustini 

futuros  esse  praesciret,  non  eos  tamen  creare  destitit,  utilitati 
deputans  eorum,  quos  in  hoc  genere  creauit,  ut  ad  bonum 
proficere  nisi  malorum  conparatione  non  possent.  si  enim  non 
essent,  nulli  rei  utique  prodeessent.  parumne  boni  actum  est 
ut  sint,  qui  certe  illi  generi  utiles  sunt?  quod  genus  quis-  5 
quis  non  uult  ut  sit,  nihil  aliud  agit,  nisi  ut  ipse  in  eo 
non  sit. 

Magna  opera  domini,  exquisita  in  omnes  uoluntates 
eius!    praeuidet    bonos    futuros    et    creat,    praeuidet    malos 
futuros  et  creat,  se  ipsum  ad  fruendum  praebens  bonis,  multa  10 
munerum  suorum  largiens  et  malis,  misericorditer  ignoscens, 
iuste  ulciscens,  itemque  misericorditer  ulciscens,  iuste  igno- 
scens,  nihil  metuens  de  cuiusquam  malitia,  nihil  indigens  de 
cuiusquam    iustitia,    nihil    sibi    consulens    nec    de    operibus 
bonorum  et  bonis  consulens  etiam  de  poenis  malorum-  cur  is 
ergo  non  permitteret  temtari  hominem  illa  temtatione  pro- 
dendum,   conuincendum,  puniendum,   cum    superba   concupi- 
scentia  propriae  potestatis   quod   conceperat  pareret    suoque 
fetu   confunderetur  iustoque   subplicio  a  superbiae  atque  in- 
oboedientiae  malo  posteros  deterreret,  quibus  ea  conscribenda  20 
et  adnuntinnda  parabantur? 

12.  Si  autem  quaeritur,  cur  potissimum  per  serpentem 
diabolus  temtare  permissus  sit,  iam  hoc  significandi  gratia 
factum  esse  quem  non  admoneat  scriptura  tantae  auctoritatis, 

8  Ps.  110,  2 

1  utilitatis  (s  exp.  m.  1)  PR  2  ita  creauit  b  3  proficerent  (nt 
exp.  m.  1)  E  4  prodessent  RSbd  prod*essent  (e  er.)  P  bone  Pl 
est  actum  PRbd  5  certi  S         ille  genere  Pl  sunt]  sint  Eug 

quisquis  om.  S  6  sit]  sic  b  9  creat— creat  om.  P1;  in  mg.  adnot. 
e8t:  al.  pre^bet;  manu  rec.  suppl.  est  10  preuens  P  bonis  praebens  S 
11  munera  Eug  numerum  S;  sed  in  mg.  add.  munerum  12  fin.  iustaeP 
13  malitiam  E  14  nec— consulens  s.  I.  m.  1  S  15  etiam]  nec  etiam  b 
paenis  P  quur  P  16  prodendum]  prouidendum  R  probandum  bd 
17  superb*a  (i  er.)  S  18  proprie  E  suoquoque  (quo  8.  I.  add.  m. 
1)  S  19  foetu  ER  faetu  S  supuiae  P  21  putabantur  S  22  cap. 
VIII  E  quur  E1  cur  add.  m.  rec.  P  23  signifandi  E1  24  admo- 
neat  El        scribtura  EP        tantae  S1 


de    Genesi    ad   litteram   lib.   XI.  345 

tantis  diuinitatis  documentis  agens  in  prophetando,  quantis 
eflfectis  iam  mundus  inpletus  est?  non  quo  diabolus  aliquid 
ad  instructionem  nostram  significare  uoluerit,  sed  cum  accedere 
ad  temtandum  non   posset  nisi  permissus,    num    per    aliud 

5  posset,  nisi  per  quod  permittebatur  accedere?  quidquid  igitur 
serpens  ille  significauit,  ei  prouidentiae  tribuendum  est,  sub 
qua  et  ipse  diabolus  suam  quidem  habet  cupiditatem  nocendi, 
facultatem  autem  nonnisi  quae  datur  uel  ad  subuertenda  ac 
perdenda  uasa  irae  uel  ad  humilianda  siue  probanda  uasa  mi- 

10  sericordiae.  natura  itaque  serpentis  unde  sit,  nouimus;  produxit 
enim  terra  in  uerbo  dei  omnia  pecora,  et  serpentes  et  bestias: 
quae  uniuersa  creatura  habens  in  se  animam  uiuam  inratio- 
nalem  uniuersae  rationali  creaturae  siue  bonae  siue  malae 
uoluntatis  lege  diuini  ordinis  subdita  est.  quid  ergo  mirum, 

15  si  per  serpentem  aliquid  agere  permissus  est  diabolus,  cum 
daemonia  in  porcos  intrare  Christus  ipse  permiserit? 

13.  Magis  de  ipsa  natura  diaboli  scrupulosius  quaeri  solet, 
quam  totam  quidam  haeretici,  offensi  molestia  malae  uoluntatis 
eius.  alienare  conantur  a  creatura  summi  et  ueri  dei  et  alte- 

20  rum  ei  dare  principium,  quod  sit  contra  deum.  non  enim 
ualent  intellegere  omne,  quod  est,  in  quantum  aliqua  sub- 
stantia  est,  et  bonum  esse  et  nisi  ab  illo  deo  uero,  a  quo 
omne  bonum  est,  esse  non  posse,  malam  uero  uoluntatem 
inordinate   moueri   bona  inferiora    superioribus    praeponendo, 

25  atque   ita  factum   esse,   ut  rationalis   creaturae   spiritus  sua 

10  cf.  Gen.  1,  20—26      16  cf.  Matth.  8,  32 

1  a»gens  S  prophaetando  R  2  iam  add.  m.  rec.  P  quod  PRSbd 
aliqnid  om.  S  3  nostram]  nostram  aliquid  S  accideret  PRl  4  nisi 
(si  8.  I.  m.  1)  R  num]  ft  S  5  committebatur  E*  6  ei]  dei  Eug. 
eius  S  7  diabulos  P  8  autem  om.  Sl  ac  perdenda  add  m.  rec.  P 
9  ad  8.  I  m.  1  S  humilanda  E  siue]  ac  S  10  itaque]  igitur  S 
11  bestias  et  serpentes  PRSbdEug.  12  habent  S  inrationabilem 
S^Eug.  13  sibi  malae  P  14  legi  b  15  serpenti  Rl  aliquid]  mali 
quid  Rlb  16  doemonia  S  porcus  Rl  17  cap.  WUU  E  18  qui- 
dam  (a  ex  e  m.  1)  S  heretici  E  male  EPS  22  deo  om.  Eug 
Knoll  190,  3  uero  deo  bd  24  inordinatae  E  inferiora  (ra  add:  m. 
rec.)  P        superioribu8  (rio  s.  I.  m.  1)  S        preponendo  PS 


346  S.    Aureli    Augustini 

potestate  propter  excellentiam  delectatus  tumesceret  superbia, 
per  quam  caderet  a  beatitudine  spiritalis  paradisi,  et  inuidentia 
contabesceret.  in  quo  tamen  bonum  est  hoc  ipsum,  quod  uiuit 
et  uiuificat  corpus,  siue  aerium,  sicut  ipsius  diaboli  uel 
daemonum  spiritus,  siue  terrenum,  sicut  hominis  anima  5 
cuiusuis,  etiam  maligni  atque  peruersi.  ita  dum  nolunt 
aliquid  quod  deus  fecerit  propria  uoluntate  peccare,  ipsius 
dei  substantiam  dicunt  primo  necessitate  et  post  inexpiabiliter 
uoluntate  corruptam  atque  peruersam.  sed  de  istorum  demen- 
tissimo  errore  alias  iam  multa  diximus.  10 

14.  In  hoc  autem  opere  quaerendum  est  secundum  sanctam 
scripturam.  quid  de  diabolo  dicendum  sit.  primo,  utrum  ab 
initio  ipsius  mundi  sua  potestate  delectatus  abstiterit  ab  illa 
societate  et  caritate,  qua  beati  sunt  angeli,  qui  fruuntur  deo, 
an  aliquo  tempore  in  sancto  coetu  fuerit  angelorum  etiam  15 
ipse  pariter  iustus  et  pariter  beatus.  nonnulli  enim  dicunt 
ipsum  ei  fuisse  casum  a  supernis  sedibus,  quod  inuiderit 
homini  facto  ad  imaginem  dei.  porro  autem  inuidia  sequitur 
superbiam,  non  praecedit;  non  enim  causa  superbiendi  est 
inuidia,  sed  causa  inuidendi  superbia.  cum  igitur  superbia  20 
sit  amor  excellentiae  propriae,  inuidentia  uero  sit  odium 
felicitatis  alienae,  quid  unde  nascatur  satis  in  promtu  est. 
amando  enim  quisque  excellentiam  suam  uel  paribus  inuidet, 
quod  ei  coaequentur,  uel  inferioribus,  ne  sibi  coaequentur, 
uel  superioribus,  quod  eis  non  coaequetur.  superbiendo  igitur  25 
inuidus,  non  inuidendo  quisque  superbus  est. 

4  aereum  Rlb  5  demonum  R  9  uoluptate  S         10  diximus 

multa  PRd  dixerimus  b  11  cap.XE  12  scribtturam  EP  diabulo  (di 
9.  I.  m.  1)  R  primum  Eug.  13  adstiterit  8l  15  fuerint  (n  exp. 
m.  1)  S  16  ipsae  {exp.  tn.  1)  S  et  ipsi  P  iustus]  iustus  dl  R  et 
pariter  beatus  w  mg.  P  17  causum  E  18  autem]  haec  Rlb  19  prae- 
cedet  SRl  causaip  E  superuiendi  E1  20  inuidia]  inuidentia  b 
om.  E1  superuia  P  cap.  XI  E  superuia  P  21  amor  sit  S 
inuidia  SRbdEug.  22  felicitatis  (ti  8.  I.  m.  1)  S  alin^  P  promtu  E1 
promptu  Rbd  promtum  PSl  24  pr.  coequentur  (pr.  e  *.  I.  m.  1)  E 
quoaequantur  PR  co^quantur  b  25  non  8.  I.  m.  1  S  coequetur  E 
quoaequetur  R        superuiendo  P        igitur  in  ras.  m.  1  E  quisque  S 


de    Genesi   ad   litteram   lib.    XI.  347 

15.  Merito  initium  omnis  peccati  superbiam  scriptura 
definiuit  dicens:  initium  omnis  peccati  superbia.  cui  testi- 
monio  non  inconuenienter  aptatur  etiam  illud,  quod  apostolus 
ait:   radix   omnium  malorum  est  auaritia,  si  auaritiam 

5  generalem  intellegamus,  qua  quisque  adpetit  aliquid  amplius 
quam  oportet  propter  excellentiam  suam  et  quendam  propriae 
rei  amorem  .  cui  sapienter  nomen  latina  lingua  indidit,  cum 
appellauit  priuatum,  quod  potius  a  detrimento  quam  ab 
incremento  dictum  elucet;  omnis  enim  priuatio  minuit.  unde 

10  itaque  uult  eminere  superbia,  inde  in  angustias  egestatemque 
contruditur,  cum  a  communi  ad  proprium  damnoso  sui  amore 
redigitur.  specialis  est  autem  auaritia,  quae  usitatius  appel- 
latur  amor  pecuniae.  cuius  nomine  apostolus  per  speciem 
genus    significans    uniuersalem    auaritiam    uolebat    intellegi 

i6  dicendo:  radix  omnium  malorum  est  auaritia.  hac  enim 
et  diabolus  cedidit,  qui  utique  non  amauit  pecuniam,  sed 
propriam  potestatem.  proinde  peruersus  sui  amor  priuat  sancta 
societate  turgidum  spiritum  eumque  coartat  miseria  iam  per 
iniquitatem   satiari   cupientem.   hinc   alio  loco  cum  dixisset: 

av  erunt  enim  homines  se  ipsos  amantes,  continuo  subiecit: 
amatores  pecuniae,  ab  illa  generali  auaritia,  cuius  superbia 
caput  est,  ad  hanc  specialem  descendens,  quae  propria  hominum 
est.  neque  enim  essent  etiam  homines  amatores  pecuniae, 
nisi  eo   se   putarent  excellentiores   quo    ditiores.    cui  morbo 

25  contraria  caritas  non  quaerit,    quae  sua  sunt,  id  est  non 
priuata  excellentia  laetatur;  merito  ergo  et  non  inflatur. 
Hi  duo  amores  —  quorum  alter  sanctus  est,  alter  inmundus, 

2  Eccli.  10,  18        4  1  Tim.  6,  10        20  II  Tim.  3,  2       25  cf.  I 
Cor.  13,  5.  4 

1  superbia  E  2  superuia  P  6  proprie  E  8  priuatam  Eug 
(Knoll  191,  11)  ab  om.  PlS         9  pribatio  E1         10  superuia  P 

uncle  P         et  in  egestatem  Eug  egestatesfqus  P  11  retruditur  8 

a]  ex  ptRbd  damnoso  (so  «.  I  m.  1)  8  12  cap.  XII  E  13  apo- 
stolos  Pl  14  uoleuat  P  15  est  om.  S  hac]  ac  E1  hinc  PRlb 
enim  om.  b  17  pribat  E1  18  cohartat  8  coarctat  b  19  dixi&sent  E 
21  amotores  P  superuia  P  25  quae  non  quaerit  Eug.  quaeret  8 
26  pribata  El     27  cap.  XIII  E      alter  sanctus  est  om.  P      est  om.  Eug. 


348  S.    Aureli    Augustini 

alter  socialis,  alter  priuatus,  alter  communi  utilitati  consulens 
propter  supernam  societatem,  alter  etiam  rem  communem  in 
potestatem  propriam  redigens  propter  adrogantem  domina- 
tionem,  alter  subditus,  alter  aemulus  deo,  alter  tranquillus, 
alter  turbulentus,  alter  pacificus,  alter  seditiosus,  alter  ueri-  r» 
tatem  laudibus  errantium  praeferens,  alter  quoquo  modo  laudis 
auidus,  alter  amicalis,  alter  inuidus,  alter  hoc  uolens  proximo 
quod  sibi,  alter  subicere  proximum  sibi,  alter  propter  proximi 
utilitatem  regens  proximum,  alter  propter  suam  — praecesserunt 
in  angelis,  alter  in  bonis,  alter  in  malis,  et  distinxerunt  con-  10 
ditas  in  genere  humano  ciuitates  duas  sub  admirabili  et 
ineffabili  prouidentia  dei  cuncta,  quae  creat,  administrantis  et 
ordinantis,  alteram  iustorum,  alteram  iniquorum.  quarum  etiam 
quadam '  temporali  conmixtione  peragitur  saeculum,  donec 
ultimo  iudicio  separentur,  et  altera  coniuncta  angelis  bonis  in  15 
rege  suo  uitam  consequatur  aeternam,  altera  coniuncta  angelis 
malis  in  ignem  cum  rege  suo  mittatur  aeternum.  de  quibus 
duabus  ciuitatibus  latius  fortasse  alio  loco,  si  dominus  uoluerit, 
disseremus. 

16.  Quando  ergo  deiecerit  superbia  diabolum,  ut  naturam  20 
suam  bonam  praua  uoluntate  peruerteret,  scriptura  non  dicit; 
ante  tamen   factum   fuisse   et   ex   hac  eum  homini  inuidisse 
ratio   manifesta  declarat.   in   promtu  est  enim  omnibus  haec 
intuentibus  non  ex  inuidentia  superbiam  nasci,  sed  ex  superbia 

1  pribatus  El         cummuni  P        utilitate  R  3  redigendigens  P 

4  emulus  EB  5  turbolentus  S  6  enarrantium  b  quoq;  Bl 

7  alter— inuidus  om.  Pl  8  subigere  (g  ex  c  m.  1)  B  9  utilitate  S 
suam  et  hi  duo  ordines  praecesserunt  S  praecesserunt  (*.  I.  m.  2  aJ 
sit)  E  10  conditas  add.  m.  rec.  P  11  ammirabili  E*PB  12  inef- 
fabile  P  creat]  creata  sunt  bd  amministrantis  EPS  ministrantis  Bb 
et  orclinantis  om.  Eug.        14  commixtionem  Px  seculu  P        15  in 

nel  6 

regno  [in  mg.  uel  regno)  S  17  aeternv  [\  sup.  0  m.  1)  B  20  cap. 
XIIII E;  hinc  excerpit  Eugippius  ed.  Knoll  p.  178, 17—179,  9     supuia  P 

nte 

21  scribtura  ElP  22  A***  S  23  manifestat  ac  decl.  (t  fin.  et  ac 
add.  m.  2)  E  protum  P  promptu  SBbd  hoc  b  24  su- 

peruiam  P 


de   Genesi    ad   litteram   lib.    XI.  349 

potius  inuidentiam.  non  autem  frustra  putari  potest  ab  initio 
temporis  diabolum  superbia  cecidisse  nec  fuisse  ullum  antea 
tempus,  quo  cum  angelis  sanctis  pacatus  uixerit  et  beatus, 
sed  ab  ipso  exordio  creaturae  a  suo  creatore  apostatasse,  ut 

5  illud,  quod  dominus  ait:  ille  homicida  erat  ab  initio  et 
in  ueritate  non  stetit,  utrumque  ab  initio  intellegamus. 
non  solum  quod  homicida  fuit.  sed  etiam  quod  in  ueritate 
non  stetit.  et  homicida  quidem  ab  illo  initio,  ex  quo  homo 
potuit  occidi;  non  autem  potuit  occidi.  antequam  esset.  qui 

10  occideretur.  ab  initio  ergo  homicida  diabolus.  quia  ipse  occidit 
homineni  primum,  ante  quem  nullus  hominum  fuit.  in  ueritate 
autem  non  stetit  et  hoc  ab  initio.  ex  quo  ipse  creatus  est. 
qui  staret,  si  stare  uoluisset. 

17.    Quomodo    enim    duxisse    uitam    beatam  inter  beatos 

15  angelos  credi  potest,  qui  futuri  sui  peccati  atque  subplicii. 
id  est  desertionis  et  ignis  aeterni.  praescius  non  fuit?  si 
praescius  non  fuit,  merito  quaeritur,  cur  non  fuerit.  neque 
enim  sancti  angeli  aeternae  suae  uitae  ac  beatitatis  incerti 
sunt.  nam  quomodo  beati,  si  incerti?   an  dicemus  hoc  deum 

80  diabolo  reuelare  noluisse,  cum  adhuc  esset  angelus  bonus. 
uelquidfacturus  uelquid  passurus  esset,  ceteris  autem  reuelasse, 
quod  essent  in  aeternum  in  eius  ueritate  mansuri?  quod  si  ita 
est,  ideo  iam  non  aequaliter  beatus,  immo  iam  nec  plene  beatus 
fnit,  quandoquidem  plene  beati  de  sua  beatitudine  certi  sunt,  ut 

25  eamnullusperturbetmetus.  quo  autem  malo  merito  ita  discerne- 

5  Ioh.  8,  44      18  cf.  de  ciuit.  dei  lib.  XI  13 
1  inuiditiam  E1         non  autem]  nec  b         autem  *.  I.  m.  1  R        ab] 
in  b      2  supuia  P      4  ab  om.  SR        exordio  (s.  I.  m.  2  al  primordio)  E 
primordio  PRSbdEug         7  humicida  .R1  sed]  uerum  b  quod] 

quia  bd  in  (n  8.  I.  m.  1)  P  9  potuit  autem  Eug.  autem]  hoc  R1 
occidere  antequaro  b  11  quem  (e  ex  a  m.  1)  S  quam  Rl  12  hoc] 
in  hoc  R  ipsi  P  14  uitam]   etiam  uitam  bd  15  suplicii  E 

16  dissertionis  S         post  aeterni   3   UU.  er.  R  praescius  non  fuit 

om.  EPRSb  17  quur  ElPR  18  aeternae]  sempiternae  S  beati- 
tatis  (atis  in  ras.)  P  beatitudinis  Sbd  19  cap.  XV  E  dicimus  S 
21  autem]  autem  in  ras.  R  uero  hoc  bd  22  qui  essent  b  23  plane  Rbd 
beatus  om.  E1      24  plane  Rbd      25  ita]  tam  b 


350  S.    AureliAugustini 

batur  a  ceteris,  ut  ei  deus  nec  ea,  quae  ad  ipsum  pertinerent, 
futura  reuelaret?  numquid  ille  prius  ultor  quam  iste  peccator? 
absit .  neque  enim  deus  damnat  innocentes.  an  forte  ex  alio 
genere  angelorum  fuit,  quibus  deus  non  dedit  uel  de  se  ipsis 
praescientiam  futurorum?  qui  quonam  modo  beati  possint  esse  5 
non  uideo,  quibus  incerta  est  ipsa  sua  beatitudo.  nam  et  hoc 
quidam  senserunt  non  fuisse  diabolum  in  illa  sublimi  natura 
angelorum,  quae  supercaelestis  est,  sed  in  eorum,  qui  ali- 
quanto  inferius  in  mundo  facti  sunt  et  per  sua  officia  distributi. 
tales  enim  fortasse  posset  aliquid  etiam  inlicitum  delectare:  10 
quam  tamen  delectationem  si  peccare  nollent,  libero  arbitrio 
cohiberent,  sicut  homo,  maxime  ille  primus,  qui  peccati 
poenam  nondum  habebat  in  membris,  quandoquidem  et  ipsa 
a  sanctis  uiris  deo  subditis  per  eius  gratiam  pietate  superatur. 

18.  Porro  ista  quaestio  de  beata  uita.  utrum  eam  quisquam  15 
iam  habere  dicendus  sit,  cuius  incertus  est  utrum  secum 
permansura  sit  an  ei  miseria  quandoque  succedat,  potest  et 
de  ipso  primo  homine  oriri.  nam  si  futuri  sui  peccati  conscius 
erat  diuinaeque  uindictae,  beatus  esse  unde  poterat?  ergo  erat 
in  paradiso  non  beatus.  sed  enim  non  erat  futuri  peccati  sui  so 
praescius.  ergo  per  hanc  ignorantiam  aut  eiusdem  beatitudinis 
incertus,  et  quomodo  iam  uere  beatus?  aut  falsa  spe  certus,  non 
scientia,  et  quomodo  non  stultus? 

Sed  tamen   hominis   adhuc   in   corpore  animali  constitutd, 
cui  oboedienter  uiuenti  dandum  adhuc  esset  angelorum  con-  »5 
sortium  et  mutatio  corporis  ex  animali  in  spiritale,  possumus 
intellegere  beatam  uitam  secundum  quendam  modum,  etiamsi 

fete 

2  reuelarent  E         prius  ille  S  prior  R  ipse   [corr.  m.  1)  S 

5  possent  8b  7  illa]  ipsa  El  8  anfcelorum  scorum  S  supercae- 
lestis  El  aliquanto]  aliqfi  b        10  posset  Sl        11  noluissent  PRb 

a 

12  primu8  (m  *.  I.  m.  1)  P  14  gratiam   (corr.  m.  1)  S  gratiam  (m 

*.  I)  E  pietatem  (m  s.  I.  m.  1)  S  15  cap.  XVI  E  16  cui  incer- 
tum  bd  secum  om.  S  17  miseria  om.  S  succedat  miseria  S 
18  conscius  (*.  Z.  m.  2  af  pr^scius)  E  praescius  PRSbd  20  enim] 
autem  b  futuri  om.  b  25  consorcium  R  27  beatam  om.  b  et  in 
mg.  add.  al  hereticam        modo  Rl 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XI.  351 

•  non  erat  praescius  futuri  sui  peccati.  neque  enim  et  illi 
praescii  fuerunt,  quibus  apostolus  dicit:  uos,  qui  spiritales 
estis,  instruite  huius  modi  in  s*piritu  lenitatis,  inten- 
dens  te  ipsum,   ne   et  tu   temteris;  non  absurde  tamen 

5  nec  inprobe  dicimus  beatos  iam  fuisse  hoc  ipso,  quod  spiri- 
tales  essent  non  corpore,  sed  iustitia  fidei,  spe  gaudentes, 
in  tribulatione  patientes.  quanto  magis  ergo  et  ampliore 
modo  beatus  erat  homo  in  paradiso  ante  peccatum,  quamuis 
incertus  futuri  sui  casus,  qui  spe  ita  gaudebat  propter  praemium 

10  futurae  commutationis,  ut  nulla  esset  tribulatio,  cui  tolerandae 
patientia  militaret!  quamuis  enim  non  uana  praesumtione  de 
incerto  certus  uelut  stultus,  sed  spe  non  infidelis,  antequam 
adprehenderet  illam  uitam,  ubi  certissimus  ipsius  aeternae 
uitae    suae   futurus    esset,    posset    exsultare,   quemadmodum 

i6  scriptum  est:  cum  tremore,  et  hac  exsultatione  multo  abun- 
dantius  in  paradiso  quam  sancti  in  his  terris  beatus  esse 
modo  quodam  inferiore  quam  in  illa  uita  aeterna  sanctorum 
supercaelestiumque  angelorum,  non  tamen  nullo. 

19.  Dicere  autem  de  aliquibus  angelis,  quod  in  suo  quodam 

20  genere  beati  esse  possint,  futurae  suae  iniquitatis  et  dam- 
nationis  uel  certe  perpetuae  salutis  incerti,  quibus  nec  spes 
subesset,  quod  aliquando  et  ipsi  aliqua  in  melius  mutatione 
certi  de  hac  re  futuri  essent,  uix  ferenda  praesumtio  est;  nisi 
forte    et   hoc    dicatur   ita    creatos    istos    angelos    mundanis 

86  ministeriis  distributos  sub  aliis  sublimioribus  et  beatioribus. 


2  Gal.  6,  1         6  Rom.  12,  12         8  cf.  de  ciuitate  dei  lib.  XI  12 
15  Ps.  2;  11 

1  praestius  R         2  <}e  quibus  E  7  cap.  XVII  E       ergo  om.  S 

8  bomo  erat  S  10  incommutationis  b  tolerande  S1  11  prae- 
sumptione  EPPRSbd  13  adpraehenderet  E  14  esset  futurus  S 

eisultare  (8  m.  1  8.  I.)  E  eiultare  SB  quemammodum  E  15  scrib- 
tum  ElP  et  (t  ex  i  m.  1)  E  eiultatione  PRSb  eisultatione  (s 
m.  1  8.  I.)  E  habundantius  R  16  esset  b  18  supercelestiumque  P 
19  cap.  XVIII  E  20  damnationis  Ex  22  ipsi]  illi  S  23  certi  (i  ex 
e  m.  1)  E  ferendam  P  praesumtio  E1  praessumptio  R  24  igta 
(8  del.  m.  1)  E       istos  m.  1  in  ras.  E 


352  S-   Aureli   Augustini 

ut  pro  recte  gestis  praeposituris  suis  accipiant  illam  uitam 
beatam  ac  sublimiorem,  de  qua  possint  esse  certissimi,  cuius 
utique  spe  gaudentes  possint  non  incongrue  dici  iam  beati. 
ex  quorum  numero  si  diabolus  cecidit  cum  sociis  iniquitatis 
suae,  simile  est  hoc  ei,  quod  cadunt  a  iustitia  fidei  etiam  5 
homines  simili  superbia  praeuaricati,  uel  se  ipsos  seducentes 
uel  illi  seductori  consentientes. 

Sed  adserant  haec  duo  genera  bonorum  angelorum  qui 
potuerint,  unum  supercaelestium,  in  quibus  numqam  fuit,  qui 
cadendo  diabolus  factus  est,  alterum  autem  mundanorum,  in  10 
quibus  fuit;  mihi  autem.  fateor,  unde  hoc  secundum  scripturas 
adseram,  non  interim  occurrit.  sed  coartatus  quaestione  illa. 
qua  quaeritur,  utrum  sui  casus  praescius,  antequam  caderet, 
fuerit,  ne  suae  beatitudinis  incertos  esse  uel  aliquando  fuisse 
angelos  dicerem,  non  sine  causa  putari  posse  dixi  diabolum  1* 
ab  ipso  creaturae,  hoc  est  ab  ipso  uel  temporis  uel  suae 
conditionis  initio  cecidisse  nec  aliquandt)  in  ueritate  stetisse. 
20.  Unde  nonnulli  eum  non  in  hanc  malitiam  libero  arbitrio 
uoluntatis  esse  deflexum,  sed  in  hac  omnino  creatum  putant 
quamuis  a  domino  deo  summo  et  uero  naturarum  omnium  20 
creatore  adhibentque  testimonium  de  libro  Iob,  quoniam  ibi 
scriptum  est,  cum  de  illo  sermo  esset:  hoc  est  initium 
figmenti  domini,  quod  fecit  ut  inludatur  ab  angelis 
eius:  cui  sententiae  congruit,  quod  in  psalmo  scriptum  est: 
draco  hic,  quem  finxisti  ad  inludendum  ei,  nisi  quodso 

18  de  hi8  et  sequentibus  cf.  de  ciuitate  dei  lib.  XI  13  sqq.       22  Iob. 
40,  14      25  Ps.  103,  26 

1  praepositoris  S  sui  PS  2  bac  E  posseiit  S  3  utique  corr. 
m.  2  B  spes.  (s  del.  m.  1)  S  dici  (i  /in.  ex  n)  P  4  quorum] 
quo  S         caecidit  P        5  hoc  est  b  etiam  om.  S        6  superuia  P 

8  adserant  E1  bonorum  angelorum  et  malorum  S         9  unam  PBX 

11  unde  hoc  om.  Ex  scribturas  ElP  12  cap.  XVIIII  E  cohar- 
tatuB  S  quoartatus  Bl  18  queritur  P         prescius  S         15  dici  b 

17  caecidisse  P  18  uoluntatis  arhitrio  bd  21  quaetes  timonium  P 
22  8cribtum  E*P  est]  enjm  (m.  1  exp.)  B  24  congruet  S  scrib- 
tum  ElP      25  dracho  E       hic]  iste  b  om.  S 


de   Genesi   ad   litteram    lib.   XI.  353 

hic  „quem  finxisti"  dixit,  non  autem  sicut  ibi,  hoc  est 
initium  figmenti  domini,  tamquam  initio  eum  ita  finxisset, 
ut  malus,  ut  inuidus,  ut  seductor,  ut  omnino  diabolus  esset 
non  uoluntate  deprauatus,  sed  ita  creatus. 
5  21.  Haec  opinio  quomodo  non  sit  aduersa  ei,  quod  scriptum 
est:  fecit  deus  omnia;  et  ecce  bona  ualde,  ubi  inuenitur 
diabolus  non  propria  uoluntate  deprauatus,  sed  ab  ipso  domino 
deo  factus  malus  ualde,  quamuis  conentur  ostendere  nec 
insulse  etiam  uel  inerudite  adseratur  non  tantum  conditione 

10  prima,  sed  etiam  nunc  deprauatis  tot  uoluntatibus  in  summa 
tamen  omnia,  quae  creata  sunt,  id  est  uniuersam  omnino 
creataram  bonam  esse  ualde,  non  quo  boni  sint  in  ea  mali, 
sed  quod  non  efficiant  malitia  sua,  ut  sub  dei  administratoris 
imperio,  uirtute,  sapientia  decus  et  ordo  uniuersitatis  aliqua 

15  ex  parte  turpetur  siue  turbetur,  cum  suis  quibusque  uolun- 
tatibus,  etiam  malis,  tribuantur  certi  et  congrui  limites 
potestatum  et  pondera  meritorum,  ut  etiam  cum  ipsis  con- 
uenienter  iusteque  ordinatis  uniuersitas  pulchra  sit:  tamen, 
quia  cuilibet  occurrit  et  uerum  est  atque  manifestum  iustitiae 

80  ipsi  esse  contrarium,  ut  nullo  praecedente  merito  hoc  ipsum 
in  quoque  deus  damnet,  quod  in  eo  ipse  creauerit,  certaque 
et  euidens  damnatio  diaboli  et  angelorum  eius  ex  euangelio 
recitatur,  ubi  se  dicturum  dominus  praenuntiauit  eis  qui  a 
sinistris  sunt:  ite  in  ignem  aeternum,  qui  praeparatus 

»6  est  diabolo  et  angelis  eius,  nullo  modo  in  eo  naturam, 

6  Gen.  1,  31      24  Matth.  25,  41 

1  8icut  ibi]  Bic  tibi  Bl  2  in  initio  Pbd  3  ut  fin.  om.  S  omnium  8 
4  deprauantus  (n  m.  1  exp.)  8  5  aduers  Rl  ei  (i  8.  I  add.  m.  2)  B 
6  ubi— ualde  om.  d  7  ab]  ap  P  8  nec]  ut  b  9  insulsae  S  etiam 
(e  *.  I  m.  1)  E  ineruditae  E  ineruditae  P  10  deprauatis  (twr 
m.  1)  E  12  quod  B*d  13  ut]  et  E  amministratoris  E*PB 
15  turbetur  b  turpetur  b  16  certi  (i  ex  e  m.  ft  B  milites  {s.  I. 
m.  2  l  limites)  B  18  pulcra  S         19  quilibet  bd  20  praeci- 

dente  PB  21   quoque   E  quoquo  PB  unoquoque    8   quoquam   bd 

22  damnatio  El      23  eis  *n  ras.  S         24  sunt]  erunt  S        paratus  S 
25  diabulo  Bl 

XXVIII.  Aug.  «ect.  III  pnrs  1.  23 


354  3-    Aureli    Augustini 

quam  deus  creauit,  sed  malam  propriam   uoluntatem  poena 
ignis  aeterni  plectendam  esse  credendum  est. 

22.  Nec  eius  naturam  esse  significatam,  quod  dictum  est: 
hoc   est  initium   figmenti   domini,   quod  fecit    ut  in- 
ludatur  ab  angelis  eius,  sed  uel  corpus  aerium,  quod  tali   6 
uoluntati  congruenter  aptauit,  uel  ipsam  ordinationem,  in  qua 
eum  fecit  etiam  nolentem  utilem  bonis,  uel,  quod  praesciens 
eum  propria  uoluntate  malum  futurum  fecit  eirtn  tamen   non 
abstinens  bonitatem  suam  in  praebenda  uita  atque  substantia 
futurae  etiam  noxiae  uoluntati,  simul  praeuidens,  quanta  de  io 
illo  bona  esset  sua  mirabili  bonitate  ac  potestate   factums. 
initium  autem  figmenti  domini  dictus  est,  quod  fecit  ut 
inludatur  ab  angelis  eius,  non  quia  ipsum  primitus  con- 
didit  uel  initio   malum   condidit,   sed  quia,  cum  sciret  eum 
ad  hoc  propria  uoluntate  malum  futurum,  ut  bonis  noceret,  15 
creauit  eum  ad  hoc,  ut  de  illo  bonis  ipse  prodesset.  hoc  est 
enim:  ut  inludatur  ab  angelis  eius,  quoniam  sic  inluditur, 
cum  sanctis  prosunt  temtationes  eius,  quibus  eos  deprauare 
conatur,  ut  malitia,  in  qua  ipse  esse  uoluit,  eo  nolente  sit 
utilis  seruis  dei,  qui  hoc  praeuidens  eum  finxit.  ideo  initium  20 
ad  inludendum,  quia  et  mali  homines,  uasa  eiusdem  diaboli 
et  tamquam   capitis   corpus,    quos    nihilominus    deus   malos 
futuros   praeuidens   creauit  tamen  ad   utilitatem    sanctorum, 
similiter  inluduntur,  cum  et  ipsis  nocere  uolentibus  praestatur 
sanctis  ex  eorum  conparatione  cautela  et  pia  sub  deo  humilitas  25. 
et  intellegentia  gratiae  et  exercitatio  ad  tolerandos  malos  et 
probatio  ad  diligendos  inimicos.  sed  ille  est  initium  figmenti, 
quod  sic  inluditur,  quia  praecedit  istos  et  temporis  antiquitate 

5  aereum  b  7  etiam  (e  ex  u  m.  1)  E        utilem  (u  8.  I.  m.  1)  R 

8  eum  om.  b  eum  om.  b  9  praeuenda  P  adque  E1  10  uolun- 
tatis  PRS  11  bonitate  (boni  in  ras.)  E  potestate  esset  S  12  cap. 
XX  E  dicturus  (ur  exp.  m.  1)  P  16  prodeesset  P  18  depra- 
bare  El  19  esse  om.  S  20  qui]   quia  PRbd  21   eiusdem] 

eius  S  24  prestatur  E  25  cautela]  cauta  P  humilitatis  et 
intelligentie  gratia  b  28  &  inluditur  (exp.  m.  1)  S  praecedet  S 
praecedististos  P 


de    Genesi    ad   litteram    lib.    XI.  355 

et  principatu  malitiae.  hoc  autem  illi  deus  per  sanctos  angelos 
facit  illo  opere  prouidentiae,  quo  creatas  naturas  administrat, 
subdens  uidelicet  angelos  malos  angelis  bonis,  ut  malorum 
inprobitas  non  quantum  nititur  sed  quantum  sinitur   possit; 

5  nec  tantum  angelorum  malorum,  uerum  et  hominum,  donec 
etiam  ista  iustitia,  qua  uiuitur  ex  fide,  quae  nunc  patienter  in 
hominibus  eiercetur,  conuertatur  in  iudicium,  ut  possint  et 
ipsi  non  solum  duodecim  tribus  Israhel,  sed  etiam  angelos 
iudicare. 

10  23.  Quod  ergo  putatur  numquam  diabolus  in  ueritate 
stetisse,  numquam  cum  angelis  beatam  duxisse  uitam,  sed 
ab  ipso  suae  conditionis  initio  cecidisse,  non  sic  accipiendum 
est,  ut  non  propria  uoluntate  deprauatus,  sed  malus  a  bono 
deo  creatus  putetur:  alioquin  non  ab  initio  cecidisse  diceretur; 

15  neque  enim  cecidit,  si  talis  est  factus.  sed  factus  continuo 
se  a  luce  ueritatis  auertit,  superbia  tumidus  et  propriae 
potestatis  delectatione  corruptus  .  unde  beatae  atque  angelicae 
uitae  dulcedinem  non  gustauit:  quam  non  utique  acceptam 
fastidiuit,   sed  nolendo   accipere   deseruit  et  amisit.   proinde 

80  nec  sui  casus  praescius  esse  potuit,  quoniam  sapientia  pietatis 
est  fructus.  ille  autem  continuo  inpius  consequenter  et  mente 
caecus  non  ei  eo,  quod  acceperat,  cecidit,  sed  ei  eo,  quod 
acciperet,  si  subdi  uoluisset  deo:  quod  profecto  quia  noluit, 


6  cf.  Rom.  1,  17        7  cf.  Ps.  93,  15        8  cf.  Matth.  19,  28       cf. 
I  Cor.  6,  3       ' 

1  principatum  EP  h»oc  (b  er.)  E  ille  PlE  om.  b  2  ammini- 
strat  E2PE  4  improuitas  P  5  et  hominum]  etiam  et  hominum  PEl 
6  istam  (m  exp.  m  1) P  fide  (f  ex  i  m.  2)  P  7  exerce*»tur  (re 
er.)  E  8  set  E  angelos  (n  8.  I  m.  1)  E  10  cap.  XXI  E;  hinc 
inc.  Excerpta  Eugippii  (ed.  Knoll  179,  14—182,  14)  11  duxisse  (u 
8up.  i  m.  1)  S  12  condicionis  Eug        caecidisse  P        sic  (c  sup.  t 

add.  m.  1)  S  13  deprauatus  est  S  15  cecidit  (ci  8.  I.  m.  1)  E 
talis  (i  ex  e  m.  1)  E  est]  esset  P  om.  Eug.  16  superuia  P 

proprie  E  19  fastidiauit  (a  exp.  m.  1)  S  disseruit  El  20  prae- 
stius  E  quoniam  (niam  «.  I.  add.  m.  2)  E  quam  b  22  cecus  SE 
caecatus  Eug.        23  acciperet]  acceperat  S       subditio  P 

23* 


356  S.   Aureli   Augustini 

et  ab  eo  quod  accepturus  erat  cecidit  et  potestatem  illius, 
sub  quo  esse  noluit,  non  euasit,  factumque  in  iUo  est  pondere 
meritorum,  ut  nec  iustitiae  possit  lumine  delectari  nec  ab 
eius  sententia  liberari. 

24.  Quod  ergo  per  Esaiam  prophetam  in  eum  dicitur:  6 
quomodo  cecidit  de  caelo  lucifer  mane  oriens?  con- 
tritus  est  in  terram  qui  mittebat  ad  omnes  gentes. 
tu  autem  dixisti  sensu  tuo:  in  caelum  ascendam,  super 
sidera  caeli  ponam  thronum  meum,  sedebo  in  monte 
excelso  super  montes  excelsos,  qui  sunt  ad  aqui-  io 
lonem,  ascendam  super  nubes,  ero  similis  altiasimo. 
nunc  autem  ad  inferos  descendes  et  cetera,  quae  in 
figura  regis  uelut  Babylonis  in  diabolum  dicta  intelleguntur, 
plura  in  eius  corpus  conueniunt,  quod  etiam  de  humano 
genere  congregat,  et  in  eos  maxime,  qui  ei  per  superbiam  i& 
cohaerent  apostatando  a  mandatis  dei.  sicut  enim  qui  erat 
diabolus  homo  dictus  est,  ut  in  euangelio:  inimicus  homo 
hoc  fecit,  ita  qui  homo  erat  diabolus  dictus  est,  ut  rursus 
in  euangelio:  nonne  ego  uos  duodecim  elegi?  et  unus 
ex  uobis  diabolus  est.  et  sicut  corpus  Ghristi,  quod  est  w 
ecclesia,  dicitur  Christus,  sicut  illud  est:  uos  Abrahae 
semen  estis,  cum  paulo  superins  dixisset:  Abrahae  dictae 
sunt  promissiones  et  semini  eius.  non  dicit:  et  semi- 
nibus  tamquam  in  multis,  sed  tamquam  in  uno:  et 
semini   tuo,   quod   est  Christus,  et  iterum:    sicut  enim  *s 

6  Es.  14,  12—15       17  Matth.  13,  28       19  Ioh.  6,  70       21  Gal. 
3,  29.  16      25  I  Cor.  12,  12 

2  non  (n  fin.  8.  I.  m.  1)  E  5  cap.  XXII  E  Isaiam  bd  9  tro- 
uura  P  montem  excelsum  8  10  excelsus  P  12  descendens  E 
descendis  S  13  uelut]  uel  S  babyl|jlonis  P  babyllonis  B  babyloni^ 
(i  8.  I.  m.  t)  S  14  corpus  8.  I.  m.  1  B  15  congregat]  congruat  ri 
congruebat  b  16  coherent  EPBS  apostatando  (ta  ante  n  s.  I.  m. 
1)  R  cap.  XXIII  E        18  ita  qui]  itaque  P1        qui  corr.  m.  2  B 

dlftbolus 

ut  (u  sup.  e  poe.  m.  1)  S  19  aone  B  eligi  P  20  zabulus  (corr.  m,  1)  S 
21  aeclesia  E  habrahae  P  22  habrahae  P  28  promissionis  P1 
semine  P1    24  sed  tamquam]  sed  quaai  S      et  semini  tuo  om.  S    25  qui  b 


de   Geneei   ad  litteram   lib.   XI.  357 

corpus  unum  est  et  membra  habet  multa,  omnia 
autem  membra  corporis  cum  sint  multa  unum  est 
corpus,  ita  et  Christus:  eo  modo  etiam  corpus  diaboli, 
cui  caput  est  diabolus,  id  est  ipsa  inpiorum  multitudo  maxi- 

5  meque  eorum,  qui  a  Christo  uel  de  ecclesia  sicut  de  caelo 
decidunt,  dicitur  diabolus  et  in  ipsum  corpus  figurate  multa 
dicuntur,  quae  non  tam  capiti  quam  corpori  membrisque  con- 
ueniant.  itaque  lucifer,  qui  mane  oriebatur  et  cecidit,  potest 
intellegi   apostatarum   genus  uel  a  Christo  uel   ab   ecclesia: 

10  quod  ita  conuertitur  ad  tenebras  amissa  luce,  quam  portabat, 
quemadmodum  qui  conuertuntur  ad  deum  a  tenebris  ad 
lucem  transeunt,  id  est  qui  fuerunt  tenebrae  lux  fiunt. 

25.  Item  in  figura  principis  Tyri  per  Ezechielem  prophetam 
in  diabolum  dicta  intelleguntur:  tu  es  signaculum  simili- 

15  tudinis  et  corona  decoris;  in  deliciis  paradisi  dei 
fuisti.  omni  lapide  pretioso  ornatus  es  et  cetera,  quae 
non  tam  in  ipsum  principein  spiritum  nequitiae  quam  in 
corpus  eius  dicta  conueniunt.  paradisus  enim  dicta  est  ecclesia, 
sicut    legitur   in   Cantico    canticorum:    hortus    conclusus, 

$o  fons  signatus,  puteus  aquae  uiuae,  paradisus  cum 
fructu  pomorum.  inde  ceciderunt  uel  aperta  et  corporali 
separatione  omnes  haeretici  uel  occulta  et  spiritali,  quamuis 
in  ea  corporaliter  esse  uideantur,  omnes  conuersi  ad  uomitum 
suum   cum  post  remissionem   omnium  peccatorum  paululum 

14  Ezech.  28,  12.  13    19  Cant.  4, 12.  15  .  13    23  cf.  Prou.  26,  11; 
II  Petr.  2,  22.  21 

4  maxime  quae  P  6  aeclesia  EP  6  decidunt]  ceciderunt  S  figu- 
ratae  E  figuratae  PRS  7  capite  P1  corpore  P1  membrisquae  P 
membris  b         conueniat  P  8  oribatur  P         caecidit  P         potest] 

postl?1  9  apostatarum  (alt.  ta  *.  I.  m.  1)  E  11  quemammodum  EPB 
conuertuntur  Rl  12  fiunt  lux  Fug.  13  eap.  XXIIII  E  hiezechielem 
PR*Eug.         profetam  E  propbftam  R        15  paradjsi  R        dei  om.  b 

16  praetioso  EPS  praecioso  R      ordinatus  S      et  non  (uon  exp.  m.  1)  S 

17  spirituum  #  18  eius  8-l.m.lS  paradjssusl?  et  ecclesiaP  et  aeclesia 
(et  8.  I.  m.  2  add.)  E  19  legitur  post  canticorum  in  b  ortus  ElS 
2 1  caeciderunt  P  22  heretici  EPRS  23  in  *.  I  m.  1 R  uideantur  (de  add  m 
m.  2)P    24  postremis  nem  P      omnium  om.ES      peccatorum  euorum^ 


358  S.   Aureli   Augustini 

ambulassent  in  uia  iustitiae,  in  quibus  facta  sunt  posteriora 
deteriora  prioribus  et  quibus  expediebat  non  cognoscere  uiam 
iustitiae  quam  cognoscentibus  retrorsum  reflecti  a  tradito 
sibi  sancto  mandato.  hanc  pessimam  generationem  dominus 
describit,  cum  dicit  spiritum  nequam  exire  ab  homine  et  cum  5 
aliis  septem  redire  et  in  domo,  quam  mundatam  iam  inuenerat 
intrare,  ut  sint  nouissima  hominis  illius  peiora  prioribus.  tali 
enim  generi  hominum,  quod  iam  factum  est  corpus  diaboli, 
possunt  haec  uerba  congruere:  a  die,  qua  creatus  es  tu 
cum  cherub,  id  est  cum  sede  dei,  quae  interpretatur  „mul-  10 
tiplicata  scientia",  et  posui  te  in  monte  sancto  dei,  hoc 
est  in  ecclesia  —  unde  est:  et  exaudiuit  me  de  monte 
sancto  suo  —  fuisti  ia  medio  lapidum  flammeorum, 
id  est  sanctorum  spiritu  feruentium,  lapidum  uiuorum, 
ambulasti  sine  uitio  tu  in  diebus  tuis,  ex  quo  die  15 
creatus  es  tu,  donec  inuenta  sunt  delicta  tua  in  te. 
possunt  diligentius  ista  tractari,  ut  fortassis  ostendant  non 
solum  et  hunc  intellectum  esse  in  his  uerbis  posse,  sed 
omnino  alium  esse  non  posse. 

26.  Uerum  quia  longum  est  et  alium  sermonem  exigit  90 
eidem  tantum  quaestioni  deputatum,  nunc  sufficiat  ista  con- 
plexio  aut  ab  initio  conditionis  suae  diabolum  a  beatitudine, 
quam  si  uoluisset  percepturus  fuerat,  inpia  superbia  cecidisse 
aut  alios  esse  angelos  inferioris  ministerii  in  hoc  mundo, 
inter  quos  secundum  eorum  quandam  non  praesciam  beati-  *s 
tudinem  uixerat  et  a   quorum    societate    cum    sibi    subditis 

5  cf.  Matth.  12,  43—45      9  Ezecb.  28,  14.  15      12  Ps.  3,  5 

1  ambulassent  (pr.  s  ex  n  m.  1)  E      2  cognoscerent  P1      3  a  om.  b 
5  describet  Pl  omine  P        6  et  in]  in  Eug.        7  intrare  ESEug: 

inhabitare  PRbd  8  generi  (i  sup.  e  pos.  m.  1)  8  9  possint  P  es 
in  ras.  R  est  S  tu  in  ras.  R  om.  S  10  cerubi  El  interprae- 
tatur  EPRS  11  posuit  PSbd  posui  te]  pos**uitae  R  dei]  suo  b 
12  aeclesia  E  et  om.  S  14  spirituum  Eug.  16  delicta]  dilecta  P 
17  fortasse  S  ostendatur  Rbd  21  deputandum  S  cap.  XXV  E 
22  a]  ab  ea  (b  et  ea  add.  in  fine  uers.  m.  2)  R  23  erat  S-  super- 
uia  P      caecidisse  P    25  quadam  S    26  uixerat  (u  ex  d  m.  1)  E      et  om.  S 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XI.  359 

angelis  suis  tamquam  archangelus  cecidit  per  superbam 
inpietatem  —  si  hoc  ullo  modo  adseri  potest,  quod  mirum 
si  potest  —  aut  certe  rationem  requirendam,  quemadmodum 
omnes   sancti  angeli,   si   inter  illos   aliquando  pariter  beatus 

5  cum  suis  angelis  diabolus  uixit,  nondum  habuerint  etiam  ipsi 
certam  praescientiam  perpetuae  felicitatis  suae,  sed  eam  post 
casum  eius  acceperint,  aut  quo  merito  ante  peccatum  suum 
diabolus  cum  sociis  suis  a  ceteris  angelis  discretus  fuerit, 
ut  ipse  sui  futuri  casus  esset  ignarus,  illi  autem  certi  per- 

10  mansionis  suae,  dum  tamen  et  peccatores  angelos  minime 
dubitemus  detrusos  tamquam  in  carcerem  caliginis  huius 
aeriae  circa  terras  secundum  apostolicam  fidem  in  iudicio 
puniendos  seruari  et  in  illa  superna  beatitate  sanctorum  ange- 
lorum  non  esse  incertam  uitam  aeternam  nec  nobis  secundum 

15  dei  misericordiam  et  gratiam  et  fidelissimam  pollicitationem 
incertam  futuram,  cum  fuerimus  eis  post  resurrectionem  et 
istorum  mutationem  corporum  copulati.  ad  hanc  enim  spem 
uiuimus  et  eius  promissionis  gratia  recreamur.  quidquid  autem 
etiam   de  diabolo  dici  potest,  cur  eum  deus  creauerit,  cum 

*>  talem  praesciret  futurum,  et  cur  omnipotens  eius  uoluntatem 

non   conuertat  in   bonum,   secundum   ea,    quae    disseruimus. 

cum   de   malis   hominibus   similiter   quaereremus,  siue   intel- 

legatur  siue  credatur  siue  quid  melius  inueniri  potest  inueniatur. 

27.  Ab  illo  ergo,  cuius  super  omnia,  quae  creauit,  summa 

»  potestas  est,  per  angelos  sanctos,  a  quibus  inluditur  diabolus, 

10  cf.  II  Petr.  2,  4 
1  superbjam  (i  del.  m.  1)  E  supeniiam  P  superb^am  (i  er.)  S  super- 
bie^  b      2  impietatem  El  et  impietatem  (et  add.  m.  2)  B      8  ratio  est 
requirenda  b  quemammodum  E         4  si  om.  S         beatus]  btds  b 

5  diabulus  P  6  post  (t  add.  m.  rec)  P  7  casum]  causam  Bl 
suum  peccatum  PBSbd  9  casus  futuri  PBbd  illi  (alt.  1  8  l.  et  i 
fin.  ex  e  m.  1)  B  10  mineme  Pl  11  carcere  E  12  aere^  b  13  beati- 
tudine  PBS*bd  15  fedelissimam  P  17  mutatione  S  copulari  6 
enim]  eius  b  19  quur  P  cum  ex  euitit  S  20  quur  P  21  con- 
uertit  b  desseruimus  B1  22  quaereremus]  quaereremns  accipiendum 
puto  S  24  hinc  excerpit  Eugippius  ed.  Knoll  pag.  218,  14—221,  7 

ergo]  enim  S      25  sanctos]  suos  b 


360  S-   Aureli   Auguetini 

cum  et  de  ipsius  maliuolentia  consulitur  ecclesiae  dei,  non 
est  permissus  temtare  feminam  nisi  per  serpentem  nec  uirum 
nisi  per  feminam .  sed  in  serpente  ipse  locutus  est  utens  eo 
uelut  organo  mouensque  eius  naturam  eo  modo,  quo  mouere 
ille  et  moueri  illa  potuit  ad  exprimendos  uerborum  sonos  et  & 
signa  corporalia,  per  quae  mulier  suadentis  intellegeret  uolun- 
tatem.  in  ipsa  uero  muliere,  quia  illa  rationalis  creatura  erat, 
quae  motu  suo  posset  uti  ad  uerba  facienda,  non  ipse  locutus 
est,  sed  eius  operatio  atque  persuasio,  quamuis  occulto 
instinctu  adiuuaret  interius,  quod  exterius  egerat  per  ser-  10 
pentem.  quod  quidem  si  solo  instinctu  occultius  ageret,  sicut 
egit  in  Iuda,  ut  traderet  Christum,  posset  efficere  in  anima 
superbo  amore  suae  potestatis  induta .  sed,  sicut  iam  dixi, 
temtandi  uoluntatem  habet  diabolus,  in  potestate  autem  nec 
ut  faciat  habet  nec  quomodo  faciat.  quia  permissus  est  ergo,  i* 
temtauit  et,  quomodo  permissus  est,  ita  temtauit;  cui  autem 
generi  hominum  prodeesset  quod  faciebat,  neque  sciebat 
neque  uolebat  et  eo  ipso  inludebatur  ab  angelis. 

28.  Non  itaque   serpens   uerborum   sonos  intellegebat,  qui 
ex  illo  fiebant  ad  mulierem.   neque  enim  conuersa  credenda  to 
est  anima  eius  in  naturam  rationalem,  quandoquidem  nec  ipsi 
homines,  quorum  rationalis  natura  est,  cum  daemon  in  eis  loqui- 
tur  ea  passione,  cui  exorcista  requiritur,  sciunt,  quid  loquantur: 

12  cf.  Ioh.  13,  2 

1  et]  det  Pl  maleuolentia  d  consoletur  Bx  consulatur  b  con- 
solitur  Pl  aeclesiae  (e  fin.  8.  I.  m.  1)  E  aecclesiae  S  3  cap.  XXVI  E 
loquutus  B  4  quo  mouerej  quomodo  uere  B*b  5  et  moueri]  et 
mouere  P1  mouere  et  moueri  b  illa  om.  b  ueruorum  P  6  sua- 
dentes  P  7  mulier  El  rationationalis  E  rationabilis  S  8  loquutua  P 
9  occultu  Sl  10  stinctu  El  instinctu  (u  sup.  o  m.  1)  B  11  stinctu  ^1 
12  iudani  (exp.  m.  1)  S  animo  b  13  induta  (8.  I.  m.  2  add.  al 
duc)  E  inducta  PBSbdEug  14  habet  uoluntatem  S  potestatem  E 
15  cap.  XXVII  E  ergo   permissus   est  S         16  cui]   quod  SR% 

17  prodeesset  E  prodesset  BSbd  faciebat  (eb  8. 1.  m.  1)  S  20  fiebant 
(n  *  l.  m.  1)  S  22  homnes  P  demon  P  in  om.  P  in  eis  sup. 
iis  scr.  m.  1  S      23  extorcista  E 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XI.  361 

quanto  minus  illo  intellegeret  uerborum  sonos,  quos  per  eum 
et  ex  eo  diabolus  illo  modo  faciebat,  qui  hominem  loquentem 
non  intellegeret,  si  eum  a  diabolica  passione  inmunis  audiret! 
nam  et  quod  putantur  audire  et  intellegere  serpentes  uerba 

5  Marsorum,  ut  eis  incantantibus  prosiliant  plerumque  de 
latebris,  etiam  illic  diabolica  uis  operatur,  ad  agnoscendam 
ubique  prouidentiam  quam  rem  cui  rei  naturali  ordine 
subiciat  et  quid  etiam  uoluntatibus  malis  sapientissima 
potestate    permittat,    ut  hoc  magis    habeat   usus    serpentes 

10  moueri  carminibus  hominum  quam  ullum  aliud  genus  ani- 
mantium.  etiam  haec  enim  non  parua  testatio  est  naturam 
primitus  humanam  serpentis  seductam  esse  conloquio.  gaudent 
enim  daemones  hanc  sibi  potestatem  dari,  ut  ad  incantationem 
hominum  serpentes  moueant,  ut  quolibet  modo  fallant  quos 

i5  possunt.  hoc  autem  permittuntur  ad  primi  facti  memoriam 
commendandam,  quo  sit  eis  quaedam  cum  hoc  genere 
familiaritas.  porro  ipsum  primum  factum  ad  hoc  permissum 
est,  ut  per  naturam  serpentis  significaretur  generi  hominum, 
cui  erudiendo  haec  gesta  conscribi  oportebat,  omnis  diabolicae 

20  temtationis  similitudo:  quod  adparebit,  cum  in  serpentem 
proferri  coeperit  diuina  sententia. 

29.  Proinde  prudentissimus  omnium  bestiarum,  hoc 
est  astutissimus ,  ita  dictus  est  serpens  propter  astutiam 
diaboli,  quae  in  illo  et  de  illo  agebat  dolum,  quemadmodum 

u  dicitur  prudens  uel  astuta  lingua,  quam  prudens  uel  astutus 
mouet  ad  aliquid  prudenter  astuteque  suadendum.  non  enim 
est  haec  uis  seu  uirtus  membri  corporalis,  quod  uocatur 
lingua,  sed  utique  mentis,  quae  utitur  ea.   ita  etiam  dictus 

1  ille  8.  I  m.  1  8  2  et  8.  I  m.  1  8  om.  Eug  3  non  *.  I.  m.  1  8 
4  cap.  XXVIII  E      5  morsorum  P1      6  late#»bris  (re  er.)  R       cogno- 

scendam  PBSbd  agnoscendum  Eug  8  et]  ut  Blb  9  habeat  magis  S 
11  etiam  haec]  et  iam  hoc  b  12  hamanam  Sl  13  enim]  autem  Eug. 
demones  S  incantationes  E2  14  moueantur  Eug  15  possint  S 
permittantur  El  16  conmendandam  B  quod  PSbd,  (d  er.)  B 

19  scribi  S  20  apparebit  E  22  cap.  XXVIIII  E  24  diabuli  P 
qui  b        quemammodum  EPB      26  a<Jstutaeque  E 


362  S.   Aureli   Augustini 

est  stilus  mendax  scribarum;  neque  enim  esse  mendacem 
pertinet  nisi  ad  uiuentem  atque  sentientem  .  sed  stilus  mendax 
dictus  est,  quod  per  eum  mendax  mendaciter  operetur,  quemad- 
modum  si  et  iste  serpens  mendax  diceretur,  quod  eo  diabolus 
tamquam  stilo  mendaciter  uteretur.  5 

Hoc  ideo  commendandum  putaui,  ne  quisquam  existimans 
animantia  rationis  expertia  humanum  habere  intellectum  uel 
in  animal  rationale  repente  mutari  seducatur  in  illam  opinionem 
ridiculara  et  noxiam  reuolutionis  animarum  uel  hominum  in 
bestias  uel  in  homines  bestiarum.  sic  ergo  locutus  est  serpens  10 
homini,  sicut  asina,  in  qua  sedebat  Balaam,  locuta  est  homini, 
nisi  quod  illud  opus  fuit  diabolicum,  hoc  angelicum.  habent 
enim  quaedam  boni  et  mali  angeli  opera  similia,  sicut  Moyses 
et  magi  Pharaonis.  uerum  in  his  etiam  boni  angeli  potentiores 
sunt  nec  mali  angeli  etiam  talium  operum  quidquam  possunt,  15 
nisi  quod  per  bonos  angelos  permiserit  deus,  ut  retribuatur 
unicuique  secundum  cor  eius  uel  secundum  gratiam  dei 
utrumque  iuste  ac  benigne  per  altitudinem  diuitiarum  sa- 
pientiae  et  scientiae  dei. 

30.  Dixit  ergo  serpens  mulieri:  quid  quia  dixit  20 
deus:  non  edetis  ab  omni  ligno  paradisi?  et  dixit 
mulier  serpenti:  a  fructu  ligni,  quod  est  in  paradiso, 
edemus;  de  fructu  autem  ligni,  quod  est  in  medio 
paradisi,  dixit  deus:  non  edetis  ex  eo  neque  tangetis 
illud,  ne  moriamini.  ideo  prius  interrogauit  serpens  et  25 
respondit  hoc  mulier,  ut  praeuaricatio  esset  inexcusabilis  neque 

11  cf.  Num.  22,  28       13  cf.  Exod.  7,  10.  11       18  cf.  Rom.  11,  33 
20  Gen.  3,  1-3 

2  atque  sentientem  om.  P      3  mendatiter  5l        quemammodum  ERSX 
4  et  om.  S        6  conmendandum  R        7  racionis  R  exper»##tia  R 

8  animal  rationale]  animfi,  rationale*  S         mutare  Px         oppinionem  S 

9  reuolutiones  P  10  uestiarum  Pl  cap.  XXX  E  loquutus  P 
11  balam  P  12  fuit  opus  bd  15  nec]  •&  (&  in  ras.)  R  quicquam 
operum  S  quicquam  SR  18  iustae  Pl  19  et  scientiae  om.  d 
20  mulieri  (i  fin.  ex  e  m.  1)  P  21  ^ditis  P  22  serpente  Pl  fructi  E 
23  ediinus  b      24  paradiso  EPR        contingetis  P      26  h$c  b 


de   Genesi   ad   litteram   lib.    XI.  363 

ullo  modo  dici  posset  id,  quod  praeceperat  deus,  oblitam 
fuisse  mulierem,  quamquam  et  obliuio  praecepti,  maxime 
unius  et  tam  necessarii,  ad  maximam  culpam  damnabilis 
neglegentiae  pertineret .  uerum  tamen  euidentior  eius  trans- 

5  gressio  est,  cum  memoria  retinetur  et  tamquam  in  illo  deus 
adsistens  praesensque  contemnitur.  unde  necessarium  fuit, 
cum  in  psalmo  diceretur:  et  meraoria  retinentibus  man- 
data  eius,  addere:  ut  faciant  ea.  multi  enim  memoria 
retinent,  ut  contemnant  ea  praeuaricationis  maiore  peccato, 

10  ubi  obliuionis  nulla  est  excusatio. 

Dixit  ergo  serpens  mulieri:  non  morte  moriemini. 
sciebat  enim  deus,  quoniam  qua  die  manducaueritis 
de  eo  aperientur  uobis  oculi  et  eritis  sicut  dii, 
cognoscentes  bonum  et  malum.  quando  his  uerbis  crederet 

i5  mulier  a  bona  atque  utili  re  diuinitus  se  fuisse  prohibitos, 
nisi  iam  inesset  menti  amor  ille  propriae  potestatis  et  quaedam 
de  se  superba  praesumtio,  quae  per  illam  temtationem  fuerat 
conuincenda  et  humilianda?  denique  uerbis  non  contenta 
serpentis  considerauit  lignum  uiditque  bonum  ad   escam 

20  et  decorum  ad  aspectum  et  non  credens  posse  inde  se 
mori,  arbitror,  quod  putauerit  deum  alicuius  significationis 
causa  dixisse:  si  manducaueritis,  morte  moriemini.  atque 
ideo  sumsit  de  fructu  eius  ct  manducauit  et  dedit  etiam  uiro 
suo  secum,  fortassis  etiam  cum  uerbo  suasorio,  quod  scrip- 

25  tura  tacens  intellegendum  relinquit.  an  forte  nec  suaderi  iam 

7  Ps.  102,  18      11  Gen.  3,  4.  5      19  Gen.  3,  6 

1  possit  PR  2  maxime  R  3  dampnabilis  B1  6  contempnitur  R 
8  adderent  S  retinent  memoria  bd  9  contempnant  E*S  contemnat  P 
10  obliuionis  (obli  8.  I.  m.  1)  R  11  cap.  XXXI  E  12  qno  lib;  sed 
cf.  332,  20  manducaberitis  P  13  adaperientur  EtPRSbd  dii]  die  Pl 
15  utile  P1  se  om.  S  16  menti]  ei  S  amor  menti  ille,  6  17  de 
se]  de$9se  E  praesumptio  E*RSbd  18  conuincendam  P  humi- 
landa  E  humiliandam  P  contenta  ex  contempta  corr.  m.  1  S  20  posse 
om.  S1  se  inde  S  22  adque  ElP  23  ideo  s.  I.  m.  1  S  sump- 
sit  E*RSbd  dedit  (de  8.  I  m.  1)  E        24  scribtura  EP        25  re- 

liquit  E*b 


364  S.   Aureli   Augustini 

opus   erat  uiro,   quando   illam    eo    cibo   mortuam  non    esse 
cernebat? 

31.  Ergo  ederunt  .  et  aperti  sunt  oculi  amborum. 
quo  nisi  ad  inuicem  concupiscendum,  ad  peccati  poenam 
carnis  ipsius  morte  conceptam,  ut  iam  esset  corpus  non  ani-  s 
male  tantum,  quod  poterat,  si  oboedientiam  conseruarent,  in 
meliorem  spiritalemque  habitum  sine  morte  mutari,  sed  iam 
corpus  mortis,  in  quo  lex  in  membris  repugnaret  legi  mentis? 
neque  enim  clausis  oculis  facti  erant  et  in  paradiso  deliciarum 
caeci  palpantesque  oberrabant,  ut  uetitum  lignum  etiam  nesci- 
entes  adtingerent  palpantesque  fructus  prohibitosignorandodecer- 
perent.  quomodo  autem  animalia  et  uolatilia  adducta  sunt  ad 
Adam,  ut  uideret,  quid  ea  uocaret,  si  non  uidebat?  et  quomodo 
ipsa  mulier  ad  uirum  adducta  est,  quando  facta  est,  ut  de  illa, 
quam  non  uidebat,  diceret:  hoc  nunc  os  ex  ossibus  meis  is 
et  caro  de  carne  mea  et  cetera?  postremo,  quomodo  uidit 
mulier,  quia  bonum  est  lignum  in  escam  et  quia  placet  oculis 
ad  uidendum  et  decorum  est  cognoscere,  si  eorum  clausi 
erant  oculi? 

Nec  tamen  ideo  propter  unius  uerbi  translationem  totum  *o 
iigurate  accipiendum  est.  uiderit  enim,  quemadmodum  dixerit 
serpens:  aperientur  uobis  oculi.  hoc  enim  eum  scriptor 
libri  dixisse  narrauit;  in  qua  uero  significatione  uel  sententia 
dixerit,  lectori  considerare  permisit.  hoc  autem,  quod  scriptum 
est:  et  aperti  sunt  oculi  eorum  et  cognouerunt,  quia  w 
nudi  erant,  ita  scriptum  est,  quemadmodum  omnia,  quae 
gesta  narrantur,  nec  tamen  ideo  in  allegoricam  narrationem 
nos  debeht  ducere.  neque  enim  et  euangelista  narrator  dicta 

3  Gen.  3,  7  8  cf.  Bom.  7,  23  12  cf.  Gen.  2,  19.  22.  23 

26  cf.  Luc.  24,  13-81 

1  illom  P*  cibu  &  mortua  R  8  cap.  XXXII  E  4  quo] 
Quomodo  b  6  mortel  memoriae  S  concepta  El  7  mutare  P 
9  diliciarum  PR  12  autem  8.  I.  m.  1  8  et  uolatilia  post  sunt  legi- 
tur  in  S  15  ex]  de  Sd  21  quemammodum  ESR  qaaeroammodum  P 
22  eum  8.  I  m.  1  R  scribtor  EPR1  scriptura  S  24  scribtum  &P 
26  scribtuin  EXP       quemammodum  EPR     28  et  om.  El       narratur  S 


de   G e n e 3 i   ad   litteram  lib.   XI.  365 

cuiusquam  figurata  ex  eius  persona  inserebat,  ac  non  ex 
persona  sua,  quae  fuerant  gesta,  narrabat,  cum  diceret  de 
illis  duobus,  quorum  erat  unus  Cleophas,  quod,  cum  fregisset 
eis  dominus  panem,  aperti  sunt  oculi  eorum  et  co- 
6  gnouerunt  eum,  quemper  uiam  non  cognouerant,  non  utique 
clausis  oculis  ambulantes,  sed  eum  cognoscere  non  ualentibus. 
sicut  ergo  ibi,  sic  nec  isto  loco  narratio  figurata  est,  quamuis 
translato  uerbo  scriptura  usa  sit,  ut  apertos  diceret  ooulos, 
qui  et  antea  patebant :  apertos  utique  ad  aliquid  intuendum 

io  et  cogitandum,  quod  antea  numquam  aduerterant.  ubi  enim 
ad  transgrediendum  praeceptum  audax  curiositas  mota  est, 
auida  experiri  latentia,  quidnam  tacto  uetito  sequeretur,  et 
noxia  Hbertate  habenas  prohibitionis  rumpere  delectata,  pro- 
babilius  existimans  non  esse  mortem,  quam  timuerant,  secu- 

i6  turam  —  tale  quippe  pomum  credendum  est  fuisse  in  illa 
arbore,  cuius  generis  poma  iam  in  aliis  arboribus  innoxia 
senserant  —  magis  crediderunt  posse  deum  peccantibus  facile 
ignoscere,  quam  patienter  tulerunt  non  cognoscere,  quidnam 
esset  uel  cur  eos  inde  cibum  sumere  uetuisset.  mox  ergo  ut 

80  praeceptum  transgressi  sunt  intrinsecus  gratia  deserente  omnino 
nudati,  quam  typho  quodam  et  superbo  amore  suae  potestatis 
oifenderant,  in  sua  membra  oculos  iniecerunt  eaque  motu  eo, 
quem  non  nouerant,  concupiuerunt.  ad  hoc  ergo  aperti  sunt 
oculi,  ad  quod  antea  non  patebant,  quamuis  ad  alia  paterent. 

25  32.  Haec  mors  ea  die  accidit,  qua  factum  est  quod  deus 
uetuit.  amisso  quippe  statu  mirabili  corpus  ipsum  —  qui 
status  etiam  de  ligno  uitae  uirtute  mystica  praebebatur,  per 

2  narrabant  (n  del.  m.  1)  E         8  unus  erat  Bbd  cleopaa  ElP 

6  cognouerunt  P  6  ualentes  S  7  nec]  in  b  8  scribtura  E*P  sit] 
uideatur  b  12  auida  in  ras.  B  13  abenas  El  16  arbore  (re  corr. 
fti.  2)  B  17  magis]  unde  magis  PBlbd  deum  posse  PBSbd  18  tulerit  b 
quidnam  (nam  8.  I.  t».  1)  B  19  uel  om.  E  quur  P  ciuum  El 
ut  ergo  PBSbd  21  typq  E*Fb  tyfo  BS2  tipo  S*  22  iniecterunt  E 
eaquae  E  eaqaae  PB2  eo  om.  b  23  quS  (e  ex  a)  S  nouerunt  PBl 
concupierunt  B1  cop.  XXXIII  E  24  aliam  PB  parterent  PB 
26  qui]  cui  bd      27  statutus  B        mistica  SB 


366  S.   Aureli   Augustini 

quem  nec  morbo  temtari  nec  mutari  aetate  potuissent,  ut  hoc 
in  eorum  carne  quamuis  adhuc  animali  et  in  melius  postea 
commutanda  iam  tamen  significaretur  per  escam  ligni  uitae, 
quod  ex  ipso  spiritali  alimento  sapientiae,  cuius  sacramentum 
illud  lignum  erat,  fit  in  angelis  per  aeternitatis  participationem,  6 
ut  in  deterius  non  mutentur  —  hoc  ergo  amisso  statu  corpus 
eorum  duxit  morbidam  et  mortiferam  qualitatem,  quae  inest 
etiam  pecorum  carni>  ac  per  hoc  etiam  eundem  motum,  quo 
fit  in  pecoribus  concumbendi  adpetitus,  ut  succedant  nascentia 
morientibus,  sed  tamen  etiam  in  ipsa  iam  poena  suae  gene-  10 
rositatis  index  anima  rationalis  bestialem  motum  in  membris 
suae  carnis  erubuit  eique  incussit  pudorem  non  solum,  quia 
hoc  ibi  sentiebat,  ubi  numquam  antea  tale  aliquid  senserat, 
uerum  etiam  quod  ille  pudendus  motus  de  praecepti  trans- 
gressione  ueniebat.  ibi  enim  sensit,  qua  prius  gratia  uestiretur,  15 
quando  in  sua  nuditate  nihil  indecens  patiebatur.  ibi  conple- 
tum  est:  domine,  in  uoluntate  tua  praestitisti  decori 
meo  uirtutem.  auertisti  autem  faciem  tuam,  et  factus 
sum  conturbatus.  denique  illa  conturbatione  ad  folia  ficulnea 
cucurrerunt,  succinctoria  consuerunt  et  quia  glorianda  deserue-  20 
rant  pudenda  texerunt.  nec  arbitror  eos  cogitasse  aliquid  inillis 
foliis,  quod  talibus  congrueret  contegi  iam  membra  prurientia; 
sed  occulto  instinctu  ad  hoc  illa  conturbatione  conpulsi  sunt, 
ut  etiam  talis  poenae  suae  significatio  a  nescientibus  fieret, 
quae  peccatorem  facta  conuinceret  et  doceret  scripta  lectorem.  25 

17  Ps.  29,  8 

2  adhuc  (*.  I.  m.  1)  B  animali  adhuc  S  et]  licet  S  3  aescam  P 
4  sapientiae  om.  b  5  bonis  angelis  b  7  quod  8  8  cap.  XXXIIU  E 
9  concumbendi  (d  ex  t  m.  1)  E  appetitus  E  10  ipsa*  (m  er.)  B 
iam  om.  b  poena*  (m  er.)  B  11  uindex  b  uestialem  E1  mem- 
brum  S  12  erubit  B  eiqu?  P  13  hoc  8.  J.  m.  1  S  ibi]  cibi  P 
solaibi  S  14  motus]  modus  b  17  bona  uoluntate  (bona  add.  m.  2)  E 
prestitisti  ES  18  tuam  ame^  20  gloriando  b  23  instinctu  (aU. 
n  8.  I.  m.  1)  E  instintu  P1   instincto  Bl  tinctu  #l  24   poene  8 

significatione  S       25  peccatorem  E1        factum  b        conuincerent  SB* 
scribta  EP  scriptura  b        lectorum  P1 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XI.  367 

33.  Et  audierunt  uocem  domini  dei  ambulantis  in 
paradiso  ad  uesperam.  ea  quippe  hora  tales  iam  conuenerat 
uisitari,  qui  defecerant  a  luce  ueritatis.  fortassis  autem  aliis 
intrinsecus  uel  eifabilibus  uel  ineffabilibus  modis  deus   cum 

&  illis  antea  loquebatur,  sicut  etiam  cum  angelis  loquitur  ipsa 
incommutabili  ueritate  inlustrans  mentes  eorum,  ubi  est 
intellectus  nosse  simul  quaecumque  etiam  per  tempora  non 
fiunt  simul:  forte,  inquam,  sic  cum  eis  loquebatur,  etsi  non 
tanta  participatione  diainae  sapientiae,  quantam  capiunt  angeli, 

io  tamen  pro  humano  modulo,  quantumlibet  minus,  sed  ipso 
genere  uisitationis  et  locutionis;  fortassis  etiam  illo  qui  fit 
per  creaturam  siue  in  extasi  spiritus  corporalibus  imaginibus 
siue  ipsis  sensibus  corporis  aliqua  specie  praesentata  uel  ad 
uidendum    uel    ad   audiendum,   sicut  in   angelis    suis    solet 

i5  uideri  deus  uel  sonare  per  nubem.  nunc  tamen  quod  audierunt 
uocem  dei  ambulantis  in  paradiso  ad  uesperam,  nonnisi  per 
creaturam  uisibiliter  factum  est,  ne  substantia  illa  inuisibilis 
et  ubique  tota,  quae  patris  et  filii  est  et  spiritus  sancti,  cor- 
poralibus  eorum  sensibus  locali  et  temporali  motu  adparuisse 

so  credatur. 

Et  absconderunt  se  Adam  et  mulier  eius  a  facie 
domini  in  medio  ligno,  quod  est  in  paradiso.  cum  deus 
auertit  intrinsecus  faciem  suam  et  fit  homo  conturbatus,  non 
miremur  haec  fieri,  quae  similia  sunt  dementiae,  per  nimium 

25  pudorem  ac  timorem  illo  quoque  occulto  instinctu  non 
quiescente,   ut   ea  nescientes   facerent,   quae   aliquid    signifi- 

1  Gen.  3,  8 

1  deambulantls  E2  ambulantes  P1      2  sup.  et  a  m.  1  ea  S        ora  S 

3  uisitare  PR2bd       defecerant  Rl        autem]  enim  PRbd       in  aliis  b 

4  uel  effabilibus  om.  P  6  incomutabili  R  mentem  S  9  quantn  b 
12  ecstasi  d  13  speciae  PS  presentata  S  14  uideri  solet  S 
16  uesueram  Pl  18  ubiquae  Px  que  P  patris]  est  patris  b 
fili  E1  est  om.  b  sancti  est  P  21  faciae  S  22  ligni  E2 
23  fieet  E  non  non  S  25  quoquae  P  26  quae— significarent  in 
mg.  m.  1  appos.  R 


368  S.   Aureli   Augustini 

carent  quandoque  scituris  posteris,  propter  quos  ista  con- 
scripta  sunt. 

34.  Et  uocauit  dominus  deus  Adam  et  dixit  illir  Adam 
ubi  es?  increpantis  uox  est,  non  ignorantis.  et  hoc  sane  ad 
aliquam  pertinet  significationem,  quod  sicut  praeceptum  uiro  5 
datum  est,  per  quem  perueniret  ad  feminam,  ita  uir  prior 
interrogatur;  praeceptum  enim  a  domino  per  uirum  usque  ad 
feminam,  peccatum  autem  a  diabolo  per  feminam  usque  ad 
uirum.  baec  mysticis  signiiicationibus  plena  sunt  non  id 
agentibus,  in  quibus  facta  sunt,  sed  de  his  agente  poten-  10 
tissima  sapientia  dei.  non  autem  nunc  significata  reseramus, 
sed  gesta  defendimus. 

Sespondit  ergoAdam:  uocem  tuam  audiui  in  paradiso 
et  timui,   quia  nudus   sum,  et  absondi  me.   satis  pro- 
babile   est  solere   deum  per  creaturam  tali  actioni  congruam  i& 
in  forma  humana  primis  illis  hominibus  adparere;  quos  tamen 
numquam  permisit  aduertere  nuditatem   suam   eorum  inten- 
tionem  in  superna  sustollens,  nisi  post  peccatum  pudendum 
in  membris  motum  poenali  membrorum  lege  sensissent.   sic 
ergo  adfecti  sunt,  ut  solent  adiici  homines  sub  oculis  hominum;  ao 
et  talis  adfectio  de  peccati  poena  erat  eum  latere  uelle,  quem 
latere   nihil  potest,   et  ab   eo   carnem   occultare,  qui  cordis 
inspector  est.  sed  quid  mirum,  si  superbe  uolentes  esse  sicut 
dii   euanuerunt   in    cogitationibus    suis    et    obscuratum    est 
insipiens   cor  eorum?   se   quippe   dixerunt  esse  sapientes   in  as 
abundantia  sua  et  illo  auertente  faciem  stulti  facti  sunt.  quod 
enim  iam  ipsos  pudebat  erga  se  ipsos,  unde  sibi  et  succinctoria 

3  Gen.  3,  9      13  Gen.  3,  10      23  cf.  Rom.  1,  21.  22 

1  scribta  P      3  cap.  XXXV  E      dns  om.  8      Adam  in  fine  om.  Ub. 
4  ignorantes  P1  6  priori  Pl  7  preceptum  8         8  fiminam  P 

autem  om.  8  diabulo  PB  9  misticis  8  10  agente]  id  agentePRStf 
illud  agente  b  17  intentione  E  18  nisi]  nisi  cum  d  19  poenale  PBl 
sic  (c  s.  I.  m.  1)  B  21  de  peccati  om.  Pl  paena  P  eum]  cum  b 
uellent  b  22  lateri  B  23  superue  P  superbi  bd  sicut]  qui  sicuttf 
24  die  P1      26  habundantia  B      27  ergasse  P1 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XI.  369 

fecerant,  multo  uehementius  ab  illo  etiam  sic  succincti  uideri 
uerebantur,  qui  tamquam  familiari  temperamento  ad  eos 
uidendos  per  creaturam  uisibilem  uelut  humanos  oculos  ad- 
ferebat.  si  enim  propterea  sic  adparebat,  ut  homines  tamquam 

5  cum  homine  loquerentur,  quemadmodum  Abraham  ad  quer- 
cum  Mambrae,  illa  ipsa  prope  amicitia  pudore  onerabat  post 
peccatum,  quae  iiduciam  dabat  ante  peccatum;  nec  iam  illam 
nuditatem  audebant  ostendere  talibus  oculis,  quae  displicebat 
et  suis. 

10  35.  Dominus  ergo  uolens  iam  peccatores  moro  iustitiae 
interrogatos  punire  amplius  quam  illa  erat  poena,  de  qua  iam 
cogebantur  erubescere,  quis  nuntiauit,  inquit,  tibi,  quia 
nudus  es,  nisi  a  ligno  quod  praeceperam  tibi  tantum 
ne  ex  eo  manducares  ab  eo  edisti?  hinc  enim  mors  con- 

15  cepta  propter  dei  sententiam,  qui  sic  fuerat  comminatus,  fecit 
aduerti  concupiscentialiter  membra,  ubi  dicti  sunt  aperti  oculi, 
et  secutum  est,  quod  puderet.  et  dixit  Adam:  mulier, 
quam  dedisti  mecum,  haec  mihi  dedit  a  ligno,  et  edi. 
superbia!   numquid  dixit:  peccaui?   habet  deformitatem   con- 

80  fusionis  et  non  habet  confessionis  humilitatem.  ad  hoc  ista 
conscripta  sunt,  quia  et  ipsae  interrogationes  nimirum  ad  hoc 
factae  sunt,  ut  et  ueraciter  et  utiliter  scriberentur,  quia,  si 
uiendaciter,  non  utique  utiliter,  ut  aduertamus,  quo  morbo 
superbiae  laborent  homines  hodie   nonnisi  in   creatorem    co- 

5  cf.  Gen.  18,  1      12  Gen.  3,  11      17  Gen.  3,  12 

1  etiara  om.  S  2  familiare  P  3  uiuendos  P  4  sic  (c  *.  I.  m.  1)  E 
apparebat  E  5  quemaminodum  EPRS  ad]  at  2Jl  6  mambre  Sbd 
pudore  (o  ex  u  m.  1)  E  pudoreni  b  honerabat  S         7  quae — pec- 

catum  m.  1  in  mg.  suppl.  P  10  iam  uolens  S  more]  morte  E 

11  erat  illa  PRSbd  12  inquid  nuntiauit  S  13  quod]  quo  S  pre- 
ceperam  S         14  aedisti  S  cap.  XXXVI  E  16  ubij  et  ibi  b 

17  puderent  b  18  mecum]  mihi  S  me*cum  {uoluit  mihi  scriberc)  P 

post  edi  8equitur:  eia  in  d        19  superbia  om.  b  superuia  P  habet] 

superbia  habet  b  confusionis  deformitatem  bd  20  humilitatem  (li  8.  I. 
m.  1)  P  hecb  21  conscribta E*P  sunt]  sunt  nimirum#  ipsePfc 
nimirum  om.  S    24  laborarent  E  laborant  PRb      hodiae  P*S      conantur  S 

XXVIII.  Aug.  eect.  III  pars  1.  24 


370  S.   Aureli   Augustini 

nantes  referre,  si  quid  egerint  mali,  cum  sibi  uelint  tribui, 
si  quid  egerint  boni.  mulier,  inquit,  quam  dedisti  mecum, 
id  est  quam  dedisti,  ut  esset  mecum,  haec  mihi  dedit  a 
ligno,  et  edi:  quasi  ad  hoc  data  sit,  ut  non  ipsa  potius 
oboediret  uiro  et  ambo  deo.  5 

Et  dixit  dominus  deus  mulieri:  quid  hoc  fecisti? 
et  dixit  mulier:  serpens  seduxit  me,  et  manducaui. 
nec  ista  confitetur  peccatum,  sed  in  alterum  refert  inpari 
sexu,  pari  fastu.  ex  his  tamen  natus  est  nec  eos  imitatus  est. 
sed  plane  pluribus  malis  exercitus,  qui  dixit  et  dicet  usque  10 
ad  terminum  saeculi:  ego  dixi:  domine,  miserere  mei; 
sana  animam  meam,  quoniam  peccaui  tibi.  quanto 
melius  sic  et  isti!  sed  adhuc  ceruices  peccatorum  non  con- 
ciderat  dominus.  restabant  labores,  dolores,  mortes  et  omnis 
contritio  saeculi  et  gratia  dei,  qua  tempore  oportuno  subuenit  15 
hominibus,  quos  adflictos  docuit  non  de  se  ipsis  debere  prae- 
sumere.  serpens,  inquit,  seduxit  me,  et  manducaui:  quasi 
cuiusquam  suasio  praecepto  dei  debuerit  anteponi. 

36.  Et  dixit  dominus  deus  serpenti:  quia  fecisti 
hoc,  maledictus  tu  ab  omnibus  pecoribus  et  ab  » 
omnibus  bestiis,  quae  sunt  super  terram.  super  pec- 
tus  tuum  et  uentrem  tuum  ambulabis  et  terram  edes 
omnes  dies  uitae  tuae.  et  inimicitias  ponam  inter 
te  et  inter  mulierem  et  inter  semen  tuum  et  inter 
semen  eius.  ipsa  tibi  seruabit  caput,  et  tu  seruabis  25 
eius  calcaneum.   tota  ista  sententia  figurata  est  nec  aliud 

6  Gen.  3,  13      11  Ps.  40,  5       13  cf.  Ps.  128,  4       19  Gen.  3,  14.  15 

1  cum]  tamen  b  siui  P  uelent  P  2  inquid  S*R  4  fdi  S 
6  cap.  XXXVII  E  7  manducaui  (ca  8. I.  m.  1)  P  10  eiercu»tus  (ta 
er.)  R  exercitatus  PSbd  12  quoniam]  quia  Sbd  13  sic  (c  8.  I.  m.  I)  P 
14  restabat  P  mortis  PRSbd  omnes  P  15  contrictio  P  con- 
tribio  R  opportuno  Ebd  16  hi  quos  (hi  8.  I.  m.  2)  R  praesum- 
mere  Rx  presumere  S  17  inquid  S  19  serpenti  (i  sup.  e  m.  2)  P 
20  ante  hoc  add.  tu  E2PRSd  peccoribus  S  24  inter  ante  mulierem 
om.  PRSbd  fin.  inter  om.  Rbd  25  eius  (corr.  m.  1  ex  illius)  E 
illius  bd        ipse  PS        seruauit  EP      26  sententiam  (m  exp.  m.  1)  P 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XI.  37 1 

ei  debet  scriptoris  fides  narrationisque  ueritas,  nisi  ne  illam 
dictam  fuisse  dubitemus.  quod  enim  positum  est:  et  dixit 
dominus  deus  serpenti,  uerba  scribentis  sunt;  haec  exi- 
genda  sunt  per  proprietatem.   hoc   ergo   uerum   est  dictum 

5  esse  serpenti.  iam  cetera  uerba  dei  sunt,  quae  libero  lectoris 
intellectui  relinquuntur,  utrum  proprie  an  figurate  accipi 
debeant,  sicut  in  exordio  uoluminis  huius  nostri  praelocuti 
sumus.  proinde  quod  serpens,  cur  hoc  fecerit,  non  est  inter- 
rogatus,  potest  uideri,  quod  non  ipse  utique  id  in  sua  natura 

10  et  uoluntate  fecerat,  sed  diabolus  de  illo  et  per  illum  et  in 
illo  fuerat  operatus,  qui  iam  ex  peccato  inpetatis  ac  superbiae 
suae  igni  destinatus  fuerat  sempiterno.  nunc  ergo  quod  ser- 
penti  dicitur  et  ad  eum,  qui  per  serpentem  operatus  est, 
utique  refertur,  procul  dubio  figuratum  est;  nam  his  uerbis 

15  temtator  ille  describitur,  qualis  generi  humano  futurus  esset, 
quod  genus  humanum  propagari  tunc  coepit,  quando  haec  in 
diabolum  est  tamquam  in  serpentem  prolata  sententia.  haec 
itaque  uerba  quomodo  figuris  expositis  accipienda  sint,  et  in 
illis   duobus    aduersus   Manichaeos    editis    libris    de    Genesi, 

20  quantum  potuimus,  disseruimus  et,  si  quid  diligentius  et 
congruentius  alias  potuerimus,  deus  aderit,  ut  efficiamus; 
nunc  tamen  nostra  intentio  in  aliud  quam  suscepimus  nullo 
exigente  auertenda  est. 

37.    Et    mulieri    dixit:    multiplicans    multiplicabo 

24  Gen.  3,  16 

1  debet  ei  bd         scribtoris  EP        narrationis  quae  PR         neritas. 
Ne  sine  illam  S       2  dictum  El  dicta  B         fuisset  E  dubitemus 

fuisse  S  cap.  XXXVIII  E  3  uerba]  uerba  sola  PRbd  suunt  E 
et  he,c  b  4  sunt  8.  I.  m.  1  R  uere  est  dictum  b  5  esse]  est  PRSd 
om.  b  6  intellectu  S  relinquntur  E1  relincuntur  S1  relinquentur  PRb 
propriae  PlS  an]  ac  Sl  flguratae  E  8  quur  ElPR  9  id  (d  m 
n  mut.  m.  I)  E  in  om.  ES  10  diabolum  E1  11  ac]  et  b  super- 
uie  P  12  nunc— figuratum  est  om.  S  14  his]  in  his  E*PSd  15  tem- 
tatur  P  futurus]  profuturus  ^profuturus  P  16  c»pit£  19  duobus] 
diabolusP1  manicheos  EPRS  aeditistf  genisiJR  21  adaeritjS'1 
22  aliud  tendit  quam  b  23  aduertenda  est  b  24  Et  §H  IQter  mnUerem 
mulieri  dixit  (del.  m.  1)  P       multiplicans  om.  EP 

24* 


372  S.   Aureli   Augustini 

tristitias  tuas  et  gemitum  tuum;  in  tri.stitiis  paries 
filios,  et  ad  uirum  tuum  conuersio  tua,  et  ipse  tui 
dominabitur.  haec  quoque  in  mulierem  dei  uerba  figurate 
ac  prophetice  multo  commodius  intelleguntur .  uerum  tamen 
quia  nondum  pepererat  femina  nec  dolor  et  gemitus  parientis  5 
nisi  ex  corpore  mortis  est,  quae  illa  praecepti  transgressione 
concepta  est,  animalibus  quidem  etiam  tunc  membris,  sed  si 
homo  non  peccasset,  non  utique  morituris  et  alio  quodam 
statu  feliciore  uicturis,  donec  post  uitam  bene  gestam  in 
melius  mutari  mererentur,  sicut  iam  supra  pluribus  locis  10 
insinuauimus,  refertur  haec  poena  et  ad  proprietatem  litterae, 
nisi  quia  id,  quod  dictum  est:  et  ad  uirum  tuum  con- 
uersio  tua,  et  ipse  tui  dominabitur,  uidendum  est, 
quemadmodum  proprie  possit  accipi.  neque  enim  et  ante 
peccatum  aliter  factam  fuisse  decet  credere  mulierem,  nisi  ut  15 
uir  ei  dominaretur  et  ad  eum  ipsa  seruiendo  conuerteretur. 
sed  recte  accipi  potest  hanc  seruitutem  significatam,  quae 
cuiusdam  condicionis  est  potius  quam  dilectionis,  ut  etiam 
ipsa  talis  seruitus,  qua  homines  hominibus  postea  serui  esse 
coeperunt,  de  poena  peccati  reperiatur  exorta.  dixit  quidem  20 
apostolus:  per  caritatem  seruite  inuicem;  sed  nequaquam 
diceret:  inuicem  dominamini.  possunt  itaque  coniuges  per 
caritatem  seruire  inuicem;  sed  mulierem  non  permittit 
apostolus  dominari  in  uirum.  hoc  enim  uiro  potius  sententia 
dei  detulit  et  maritum  habere  dominum  meruit  mulieris  non  25 
natura,  sed  culpa:  quod  tamen  nisi  seruetur,  deprauabitur 
amplius  natura  et  augebitur  culpa. 

21  Gal.  5,  13      24  cf.  I  Tim.  2,  12 

3  figuratae  EP2  4  propheticae  E  propheticae  PlS  b  faemina  PS 
6  praecepti  Pl  7  si  ex  hi  22  9  feliciori  S  11  poenae  P  pena  S 
littere  E  1 3  tui  dominabitur]  tibi  dominabitur  ES  dominabitur  tui  P2Ebd 
14  quemammodum  EP  propriae  PlS  15  facta  El  16  uerteretur  b 
18  conditionis  Sbd  19  seruitus]  dizit  in  adam  Pl  qua  om.  Pl 

hominebus  I4  esse  serui  PEbd  20  coeperint  b  repperiatur  EPE 
repperi  S  21  apostolos  Pl  seruite  (t  sup.  r  m.  1)  S  22  diceret  (in  mg.  m  1 
dnerat;  S    24  sententiami2  sentia  Pl    dei  sententia  bd    26  deprababiturP 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XI.  373 

38.  Dixit  ergo  et  ad  uirum  eius:  quia  audisti  uoeem 
mulieris  tuae  et  edisti  de  ligno,  de  quo  praeceperam 
tibi  de  eo  solo  non  edere,  maledicta  terra  in  ope- 
ribus  tuis;   in  tristitiis  edes  illam  omnes  dies  uitae 

5  tuae.  spinas  et  tribulos  edet  tibi,  et  edes  fenum  agri. 
in  sudore  faciei  tuae  edes  panem  tuum,  donec  con- 
uertaris  in  terram,  ex  qua  sumtus  es,  quia  terra  es, 
et  in  terram  ibis.  hos  esse  in  terra  labores  humani  generis 
quis  ignorat?  et  quia  non  essent,  si  felicitas  quae  in  paradiso 

io  fuerat  teneretur,  non  est  utique  dubitandum;  ac  per  hoc 
etiam  proprie  uerba  haec  primitus  accipere  ne  pigeat.  seruanda 

.  tamen  est  et  expectanda  significatio  prophetiae,  quam  maxime 
hic  intuetur  dei  loquentis  intentio.  neque  enim  frustra  et  ipse 
Adam  miro  quodam  instinctu  tunc  uocauit  nomen   mulieris 

15  suae  „UitamK,  subicicns  etiam:  quoniam  ista  est  mater 
omnium  uiuentium.  nam  et  haec  non  scriptoris  narrantis 
uel  adfirmantis,  sed  ipsius  primi  hominis  uerba  intellegenda 
sunt,  ut  diceret:  quoniam  haec  est  mater  omnium 
uiuentium,  tamquam  nominis  a  se  inpositi  causam  inferens» 

so  cur  eam  uocauerit  „Uitam*. 

39.  Et  fecit  dominus  deus  Adae  et  mulieri  eius 
tunicas  pelliceas  et  induit  eos.  et  hoc  significationis 
gratia  factum  est,  sed  tamen  factum,  sicut  illa,  quae  signi- 
ficationis  gratia  dicta  sunt,  sed  tamen  dicta  sunt.  hoc  enim, 

25  quod  saepe  dixi  nec  me  saepius  piget  dicere,  a  narratore 
rerum    proprie   gestarum   exigendum  est,  ut  ea  narret  facta 

1  Gen.  3,  17—19      15  Gen.  3,  20      21  Gen.  3,  21 

1  cap.  XXXVIIII  E  et  om.  b         2  preceram  P  preceperam  8 

3  aedere  S       5  tribulos  (bu  in  bo  m.  1)  E  edet]  det  Bl  germi- 

nabit  b  faenum  E  foenum  SR  6  reuertaris  S  7  sumptus  E^RSbd 
8  humano  generi  S  11  propriae  PlS  12  profetiae  E  maxime,  R 
13  loquentes  P1  neque  in  ras.  m.  2  R  14  miro]  maiori  b  tunc] 
nunc  ES  non  P1  16  scribtoris  EP  17  adfirmirmantis  (mir  exp.  m. 
1)  E  18  baec  om.  S  19  nomines  P1  20  quur  PR  22  tonicas  S* 
pellicias  EPRS  25  sepe  PRS  sepius  P*RS  26  propriae  RS 
om.  P 


374  S.   Aureli  Augustini 

esse  quae  facta  sunt  et  dicta  esse  quae  dicta  sunt.  sicut 
autem  in  factis  quaeritur,  quid  factum  sit  et  quid  significet, 
ita  in  uerbis,  et  quid  dictum  sit  et  quid  significet.  siue  enim 
figurate  siue  proprie  dictum  sit,  quod  dictum  esse  narratur, 
dictum  tamen  esse  non  debet  putari  figuratum.  5 

Et  dixit  deus:  ecceAdam  factus  est  tamquam  unus 
ex  nobis  in  cognoscendo  bonum  et  malum.  quoniam 
hoc,  per  quodlibet  et  quomodolibet  dictum  sit,  deus  tamen 
dixit,  non  aliter  intellegendum  est,  quod  ait:  unus  ex  nobis, 
nisi  propter  trinitatem  numerus  pluralis  accipiatur,  sicut  10 
dictum  erat:  faciamus  hominem,  sicut  etiam  dominus  de 
se  et  patre:  ueniemus  ad  eum  et  mansionem  apud  eum 
faciemus.  replicatum  est  igitur  in  caput  superbi,  quo  exitu 
concupiuerit  quod  a  serpente  suggestum  est:  et  eritis  sicut 
dii,  ecce,  inquit,  Adam  factus  est  tamquam  unus  ex  15 
nobis.  uerba  enim  sunt  haec  dei,  non  tam  huic  insultantis 
quam  ceteros,  ne  ita  superbiant,  deterrentis,  propter  quos  ista 
conscripta  sunt.  factus  est,  inquit,  tamquam  unus  ex 
nobis  in  cognoscendo  bonum  et  malum.  quid  aliud 
intellegendum  nisi  exemplum  timoris  incutiendi  esse  pro-  20 
positum,  quod  non  solum  non  fuerit  factus,  qualis  fieri  uoluit, 
sed  nec  illud,  quod  factus  fuerat,  conseruauit? 

40.  Et  nunc,  inquit  deus,  ne  aliquando  extendat 
manum  et  sumat  de  ligno  uitae  et  edat  et  uiuat  in 
aeternum.  et  dimisit  illum  dominus  deus  de  paradiso  2$ 

6  Gen.  3,  22     11  Gen.  1,  26     12  Ioh.  14,  23     23  Gen.  3,  22.  23 

1  et]  et  ea  (ea  add.  m.  2)  B  8  et  post  uerbis  om.  PBlb  4  figu- 
ratae  E  propriae  PlBSl  6  cap.  XL  E  Hinc  excerpit  Eugippius  ed. 
Knoll  221, 12—223,  5  8  quolibet  P4  et  om.  PBl  sit  (t  ex  d)  B 
9  quodj  et  quod  b  11  hominero  ad  itnaginem  nostram  S  12  patre] 
de  patre  PBbd  aput  El  14  concupierit  P  et  eritis  S: 

eritis  EPBbdEug;  sed  cf.  332,  21  15  die  P1  di  Eug.  17  super- 
biam  E1  superuiant  P  18  conscribta  E^P  inquid  PS*  tamquam] 
quasi  Eug.  19  cognoscendum  P         22  conseruabit  E1         23  cap. 

XLI  E  aliquando  (ali  s.  I.  m.  1)  B  24  aedat  S  25  illOcJ 
(corr.  m.  1)  S 


de    G  e  n  e  8  i    ad   litteram    lib.    XI.  375 

uoluptatis  operari  terram,  ex  qua  sumtus  est.  superiora 
uerba  dei  sunt;  hoc  autem  factum  propter  ipsa  uerba  secutum 
est.  alienatus  enim  a  uita  non  solum  quam  fuerat,  si  prae- 
ceptum  seruasset,  cum  angelis  accepturus,  sed  ab  illa  etiam, 

5  quam  ducebat  in  paradiso  felici  quodam  corporis  statu, 
separari  utique  debuit  a  ligno  uitae  .  siue  quod  ex  ipso  illi 
subsisteret  felix  ille  ipse  status  corppris  ex  re  uisibili,  uirtute 
inuisibili,  siue  quod  in  eo  esset  et  sacramentum  uisibile 
inuisibilis  sapientiae,  alienandus  inde  utique  fuerat  uel  iam 

io  moriturus  uel  etiam  tamquam  excommunicatus,  sicut  etiam 
in  hoc  paradiso,  id  est  ecclesia  solent  a  sacramentis  altaris 
uisibilibus  homines  disciplina  ecclesiastica  remoueri. 

Et  eiecit  Adam  et  conlocauit  eum  contra  paradisum 
uoluptatis.  et  hoc  significandi  gratia  factum  est,  sed  tamen 

i6  factum,  ut  contra  paradisum,  quo  beata  uita  etiam  spiritaliter 
significabatur,  habitaret  peccator  utique  in  miseria.  et  ordi- 
nauit  Cherubin  et  flammeam  romphaeam,  quae  uer- 
titur,  custodire  uiam  ligni  uitae.  hoc  per  caelestes 
utique  potestates  etiam  in  paradiso  uisibili  factum  esse  cre- 

ao  dendum  est,  ut  per  angelicum  ministerium  esset  illic  ignea 
quaedam  custodia:  non  tamen  frustra  factum  esse  nisi  quia 
significat  aliquid  etiam  de  spiritali  paradiso  non  est  utique 
dubitandum. 

41.  Non  autem  ignoro  quibusdam  esse  uisum  festinatione 

s6  praeuertisse  illos  homines  adpetitum  scientiae  boni  et  mali 
et  inmaturo  tempore  percipere  uoluisse,   quod    eis   dilatum 

13  Gen.  3,  24      16  Gen.  3,  24 

1  sumptus  E*PBSbd  6  illi  om.  P  7  ipse  om.  Eug.  8  inuisi- 
bilis  S  et  om.  Eug  9  alienatus  S  11  aeclesia  E  sacraraento  S 
12  ui8ibilibu8  (mp.  bus  add.  m.  1  s)  S  aeclesiastica  E  14  sed  tamen 
factum  om.  Eug.  16  significatur  b  habitare  P  17  cerubin  E 
cherubim  Eug  d  romfeam  E  rompheam  PS  rumphaeam  B  18  lig- 
num  B  21  qui  E1  22  paradiso  spiritali  PBSbd  paradiso  om.  E 
non  est]  praesentia  (*.  I.  m.  2  add.  ai  paradiso .  non  est)  E       24  cap. 

XLII  E  autem]  tamen  Bb  25  praeuertisse  (sie  corr.  m.  1;  m.  2 
8   l.  add.  al  pr^uertisse)  E  peruertisse  b 


376  S.    Aureli   Augustini 

oportunius  seruabatur  idque  egisse  temtatorem,  ut  praecer- 
pendo,  quod  nondum  talibus  congruebat,  offenderent  deum  et 
ab  eius  rei  utilitate  alienarentur  exclusi  atque  damnati,  ad 
quam  si  suo  tempore,  sicut  deus  uolebat,  accederent,  possent 
ea  salubriter  perfrui.  hoc,  si  forte  lignum  illud  non  ad  pro-  5 
prietatem  ut  uerum  lignum  et  uera  poma  eius,  sed  ad  figuram 
uelint  accipere,  babeat  exitum  aliquem  rectae  fiiei  ueritatique 
probabilem. 

Uisum  est  et  quibusdam  duos  illos  primos  homines  nuptias 
suas  fuisse  furatos  et  ante  mixtos  esse  concubitu,  quam  eos  10 
qui    creauerat    copulasset:    quam    rem    nomine    ligni    fuisse 
significatam,  unde  prohibiti   erant,   donec   oportuno  tempore 
iungerentur.  quasi  uero  in  ea  aetate  facti  esse  credendi  sunt, 
ut  expectanda  esset  maturitas  pubertatis,  aut  non  illud  tunc 
legitimum  esset,   cum  primum    fieri   potuisset,    cum    autem  « 
non  potuisset,  non  utique  fieret;  nisi  forte  sponsa  erat  a  patre 
tradenda  et  expectanda  erat  uotorum  sollemnitas  et  conuiuii 
celebritas  et  dotis  aestimatio  et  conscriptio  tabularum.  ridi- 
culum  istuc  est;  praeter  quod  a  rerum  gestarum  proprietate 
discedit,    quam    suscepirous    adserendam   et,    quantum    deus  *o 
donave  uoluit,  adseruimus. 

42.  Illud  magis  mouet,  si  iam  spiritalis  erat  Adam, 
quamuis  mente,  non  corpore,  quomodo  credere  potuerit,  quod 
per  serpentem  dictum  est,  ideo  deum  prohibuisse,  ne  fhictu 
ligni  illius  uescerentur,  quia  sciebat  eos,  si  fecissent,  futuros  t» 
ut  deos  propter  dinoscentiam  boni  et  mali,  tamquam  hoc 
tantum  bonum  creaturae  suae  creator  inuiderit  .  hoc  mirum 

1  opportunius  Ebd  procerpendo  S  praeoccupando  bd  2  offendere  R 
4  accedere  P  5  per  lignum  b  6  pomma  R  7  habeant  E2PR 
recte  EPR8  ueritate  quae  P  9  cap.  XLIII  E  10  furatos]  futuros  b 
esse  om.  b  12  prohibeti  P  proibiti  R  opportuno  E  opportuno  bd 
13  facti]  inperfecti  S  sint  Rd  14  puberta§tis  (s  exp.  w.  t)  P 

18  extimatio  E  estimatio  PS  conscribtio  EP         19  istud  RSbd 

preter  S       20  discedat  b        22  Hinc  excerpit  Eugippius  ed.  Knoll  p. 
223,  10—225,  15)  cap.  XLIIII  E        24  fructi  E  fructam  Eug 

25  fecissent  (nt  8.  I.  m.  1)  E  26  dignoscentiam  bd         hoc]  his  S 

27  tantum]  totum  b        inuiderint  P 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XI.  377 

si  homo  spiritali  mente  praeditus  credere  potuisset.  an  quia 
boc  credere  ipse  non  posset,  propterea  mulier  addita  est, 
quae  parui  intellectus  esset  et  adhuc  fortasse  secundum  sen- 
sum   carnis,  non  secundum   spiritum  mentis  uiueret,  et  hoc 

5  est,  quod  ei  apostolus  non  tribuit  imaginem  dei?  sic  enim 
ait:  uir  quidem  non  debet  uelare  caput,  cum  sit 
imago  et  gloria  dei;  mulier  autem  gloria  uiri  est, 
non  quo  mens  feminae  eandem  imaginem  capere  non  possit, 
cum  in  illa  gratia  nos  dicat  nec  masculum  esse  nec  feminam, 

10  sed  quod  fortassis  illa  hoc  nondum  perceperat,  quod  fit  in 
agnitione  dei  et  uiro  regente  ac  dispensante  paulatim  fuerat 
perceptura  neque  enim  frustra  et  illud,  quod  apostolus  ait: 
Adam  enim  primus  formatus  est,  deindeEua.  et  Adam 
non  est  seductus,  mulier  autem  seducta  in  praeruari- 

15  catione  facta  est,  id  est  ut  per  illam  etiam  uir  praeuari- 
caretur.  nam  et  ipsum  dicit  praeuaricatorem,  ubi  ait:  in 
similitudinem  praeuaricationis  Adae,  qui  est  forma 
futuri,  seductum  tamen  negat.  nam  et  interrogatns  non  ait: 
mulier,  quam  dedisti  mecum,  seduxit  me,  et  manducaui, 

80  sed,  ipsa  mihi,  inquit,  dedit  a  ligno,  et  manducaui; 
illa  uero,  serpens,  inquit,  seduxit  me. 

Ita  Salomon,  uir  tantae  sapientiae,  numquidnam  credendum 
est,  quodin  simulacrorum  cultu  credidit  esse  aliquid  utilitatis? 
sed  mulierum   amori  ad   hoc  malum   trahenti  resistere  non 

25  ualuit,  faciens  quod  sciebat  non  esse  faciendum,  ne  suas, 
quibus    deperibat    atque    defluebat,    mortiferas    delicias    con- 

6  I  Cor.  11,  7  9  cf.  Gal.  3,  27.  28  13  I  Tim.  2,  13.  14 

16  Bom.  5,  14      22  cf.  III  Reg.  11,  4 

2  erede  P1  propteria  P1        adita  JEFP1      3  et  om.  Eug.      8  quof 

quod  Rd  eadem  P  9  in  om.  Eug.  11  agnitionem  PR  12  et] 
est  Rbd  quod  om.  Pl8Eug.  ait  om.  S  13  eua  3  15  est  om.  P 
preuaricaretur  S  16  preuaricatorem  S  17  similitudine  Eug  20  mihi 
post  dedit  legitur  in  Eug  21  inquid  P  om.  S  22  tante  S  nun- 
quidnfi  b  credendus  8  23  aliquid  99  &liqni4  utilitatis  (m.  1  exp.)  P 
24  amore  PS  25  eualuit  PEbdEug  non  om.  Eug  faciendum] 
faciendum  minime  Eug.      26  fluebat  S  diffluebat  d 


378  ^.    Aureli   Augustini 

tristaret.  ita  et  Adam,  posteaquam  de  ligno  prohibito  seducta 
mulier  manducauit  eique  dedit,  ut  simul  ederent,  noluit  eam 
contristare,  quam  credebat  posse  sine  suo  solacio  contabescere, 
si  ab  eius  alienaretur  animo,  et  omnino  illa  interire  discordia, 
non  quidem  carnis  uictus  concupiscentia,  quam  nondum  sen-  5 
serat  in  resistente  lege  membrorum  legi  mentis  suae.  sed 
amicali  quadam  beniuolentia,  qua  plerumqe  fit,  ut  offendatur 
deus,  ne  homo  ex  amico  fiat  inimicus:  quod  eum  facere  non 
debuisse  diuinae  sententiae  iustus  exitus  indicauit. 

Ergo  alio  modo  quodam  etiam  ipse  deceptus  est;  sed  dolo  10 
illo   serpentino,   quo   mulier  seducta  est,  nullo  modo  illum 
arbitror  potuisse  seduci.  hanc  autem  proprie  seductionem  ap- 
pellauit  apostolus,  qua  id,  quod  suadebatur,  cum  falsum  esset, 
uerum  putatum   est,   id   est    quod    deus  ideo   lignum   illud 
tangere  prohibuerit,   quod   sciebat    eos,   si  tetigissent,  uelut  15 
deos  futuros,   tamquam    eis    diuinitatem    inuideret,    qtii    eos 
homines  fecerat.  sed  etiam  si  uirum  propter  aliquam  mentis 
elationem,    quae    deum    internorum    scrutatorem    latere    non 
poterat,  sollicitauit  aliqua  experiendi  cupiditas,  cum  mulierem 
uideret  accepta  illa   esca   non   esse   mortuam,  secundum  ea,  w 
quae  superius  tractauimus,  non  tamen  eum  arbitror,  si  iam 
spiritali  mente  praeditus   erat,   ullo   modo   credere   potuisse, 
quod  eos   deus  ab  esca  illius  ligni  inuidendo  uetuisset.   sed 
quid  plura?  persuasum  est  illud  peccatum,  sicut  persuaderi 
talibus  posset;  conscriptum  est  autem,  sicut  legi  ab  omnibus  »5 
oporteret,  etsi  a  paucis  haec  intellegerentur,  sicut  oporteret. 

2  muliere  S1  3  contristari  b  solatio  BSbd  4  illam  S  5  non»  B 
7  ueniuolentia  E1  beneuolentia  Sbd  8  non  facere  Eug  9  debuisse 
om.  Eug  diuine  P  10  quodam  modo  b  12  post  sedoei  sequitur; 
in  illo  modo  quo  illa  (illam  B)  potnit  in  Bbd,  in  P  add.  baec  uerba 
«.  rtc.  propriae  PlSC  18  apostulos  Pl  quia  S  it  Sl  esae  Sl 
20acceptami;  eam  E  21  q;  Bl  22  preditus  S  24  illum  E  25  con- 
scribtum  El  omnibrs]  hominibus  EPS  26  pr.  oportet  P  Expl  lib 
undecimus  incipiunt  capitula  libfi  duodecimi  fol.  183  EEipliclt  HberXI  (htt. 
mai.  rubr.)  fol.  303  P  Ezplic  lib  undecim|aureli  augustdni  Jncip  lib  duo- 
decim/oZ.  21S6  B ExpFcit  liberundecim'  (litt. mai.  a^r.^.Incipit lib duodecim' 
(litt.  rubric.)  pag.  309  £Eiplicit  *XI*  Incipit  liber  duodecimus  foh  102*  C 


de   Genesi   ad   litteram   lib.  XII.  379 

LIBEE  DUODECIMUS. 
1.  Ab  exordio  scripturae  sanctae,  quae  inscribitur  Genesis, 
donec  homo  primus  de  paradiso  dimissus  est,  undecim  libris 
siue  adserendo  atque  defendendo,  quae  certa  nobis  sunt,  siue 

*  inquirendo,  arbitrando,  ambigendo  de  incertis,  quae  potuimus 
et  sicut  potuimus,  disseruimus  atque  conscripsimus,  non  tam 
praescribentes  de  rebus  obscuris  unicuique  quid  sentiat,  quam 
nos  docendos  in  quibus  dubitauimus  ostendentes  temeritatemque 
adfirmandi  amouentes  a  lectore,  ubi  non  ualuimus  praebere 

10  scientiae  firmitatem.  iste  autem  duodecimus  liber  ea  iam 
cura  expeditus,  qua  nos  pertractandus  textus  sacrarum  litte- 
rarum  occupabat,  liberius  atque  prolixius  uersabit  de  paradiso 
quaestionem,  ne  putemur  euitasse,  quod  uidetur  apostolus 
in  tertio  caelo  insinuare  paradisum,  ubi  ait:  scio  hominem 

1*  in  Christo  ante  annos  quattuordecim,  siue  in  corpore 
nescio,  siue  extra  corpus  nescio,  deus  scit,  raptum 
eius  modi  usque  in  tertium  caelum .  et  scio  eius  modi 
hominem,  siue  in  corpore  siue  extra  corpus  nescio, 
deus   scit,   quia  raptus  est  in  paradisum   et   audiuit 

*>  ineffabilia  uerba,  quae  non  licet  homini  loqui. 

In  his  uerbis  primum  quaeri  solet,  quid  dicat  tertium 
caelum,  deinde,  utrum  illic  uoluerit  intellegi  paradisum,  an, 
posteaquam  raptus  est  in  tertium  caelum,  raptum  esse  et  in 

15  II  Cor.  12,  2—4 

1  Explicuerunt  capitula  incipit  liber  duodecimus  fol.  186  E  Incipit 
liber  duodecimus  (Utt.  une.  rubr.)  fol.  304*  P  2  scribturae  EP  que  R 
ins  cribitur  R  3  dimisus  R  4  adque  P  5  arbitrando  0«.  PRlbd 
et  ambigendo  PR*bd  6  atque  (que  m.  2  8.  I.)  E  conscribsimus  &P 
8  temeritatemqu»  (83  in  ras.)  S  9  praeuere  P  prebere  S  10  scientiae] 
sententiae  Pd  11  expeditis  ERW  litterum  P1  12  atque]  at  El 
uersauit  E*P       jn  paradyso  E      13  questionem  S      15  ante  *.  l.m.  1  S 

cim 

quatuordecim  Pbd  XIIII  C  17  huiusmodi  S  in]  ad  S,  («.  I  m.  U 
al  ad)  E  huiusmodi  SG  20  que  8  hominibus  («.  I.  m.  2  ai 
homini)  E  21  cap.  I  E  quari  Rl  queri  S  tertium  (r  litt.  deeerp. 
est)  E  22  inteUigi  uoluerit  bd  23  uocabuU  in  ante  tertium  litt.  n 
decerpta  est  E 


380  $•   Aureli   Augustini 

paradisum,  ubicumque  sit  paradisus,  non  ut  hoc  fuerit  rapi 
in  tertium  caelum,  quod  in  paradisum,  sed  prius  in  tertium  caelum 
et  post  inde  in  paradisum.  et  boc  sic  ambiguum  est,  ut  non 
mihi  uideatur  posse  dissolui,  nisi  aliquis  non  ex  praesentibus 
apostoli  uerbis,  sed  ex  aliis  forte  scripturarum  locis  uel  xatione  5 
perspicua  inueniat  aliquid,  quo  doceat  siue  in  tertio  caelo  esse 
paradisum  siue  non  esse,  cum  et  ipsum  tertium  caelum  quid 
sit  non  liquido  adpareat,  utrum  in  rebus  corporalibus,  an 
forte  in  spiritalibus  intellegendum  sit.  posset  quidem  dici 
nonnisi  in  locum  aliquem  corporalem  hominem  rapi  potuisse  10 
cum  corpore;  sed  quia  et  hoc  ita  posuit,  ut  nescire  se  dixerit, 
utrum  in  corpore  an  extra  corpus  raptus  sit,  quis  audeat 
dicere  se  scire,  quod  se  nescire  apostolus  dixit?  uerum  tamen 
si  neque  spiritus  sine  corpore  ad  loca  corporalia  rapi  potest 
nec  corpus  ad  spiritalia,  haec  ipsa  dubitatio  eius  uelut  cogit  16 
intellegi  —  siquidem  de  se  ipso  haec  eum  scripsisse  nemo 
ambigit  —  tale  fnisse  illud,  quo  raptus  est,  quod,  utrum 
corporale  an  spiritale  esset,  dinosci  discernique  non  posset. 

2.  Gum  enim  uel  in  somnis  uel  in  extasi  corporum 
exprimuntur  imagines,  non  discernuntur  omnino  a  corporibus,  » 
nisi  cum  homo  redditus  sensibus  corporis  recognoscit  se  in 
illis  fuisse  imaginibus,  quas  non  per  sensus  corporis  hauriebat. 
quis  enim,  cum  a  somno  euigilauerit,  non  continuo  sentiat 
imaginaria  fuisse,  quae  uidebat,  quamuis,  cum  ea  uideret 
dormiens,  a  uigilantium  corporalibus  uisis  discerriere  non  25 
ualebat?  quamquam  mihi  accidisse  scio  et  ob  hoc  etiam  aliis 
accidere  potuisse  uel  posse  non  dubito,  ut  in  somnis  uidens 
in  somnis  me  uidere  sentirem  illasque  imagines,  quae  ipsam 
nostram   consensionem   ludificare   consuerunt,   non   esse  uera 

1  paradys  E         ubique  6  fuerit]  fieri*  (t  euan.)  E         rapi  R1 

5  8cribturarum  EP  6  pspicua  S  quoj  quod  ERb  13  se  nescire] 
Benescere  P  cap.  U  E  16  se  om.  S  scribsisse  EXP  18  dis- 
nosci  P  dignosci  d  possit  P  19  ecstasi  d  20  imagines  (ma  8.  I. 
m.  1)  P  22  sensum  PEbd  cor#oris  (p  desect.)  E  auriebat  S 
25  a  om.  S,R;  sed  ex  init.  e  sequentis  uoeab.  nfact.  euigilantium  SRl 
28  in  somnifl  om.  b        illasquae  P      29  consueuerunt  PRbd 


de   Genesi   ad   litteram   lib.  XII.  381 

corpora,  sed  in  somnis  eas  praesentari  firmissime  etiam 
dormiens  tenerem  atque  sentirem.  hoc  tamen  fallebar  aliquando, 
quod  amico  meo,  quem  similiter.  in  somnis  uidebam,  id  ipsum 
persuadere   conabar  non   esse   illa   corpora,  quae  uidebamus, 

5  sed  esse  imagines  somniantium,  cum  et  ipse  utique  inter  illa 
sic  mihi  adpareret,  quomodo  illa :  cui  tamen  et  hoc  dicebam 
neque  id  uerum  esse,  quod  pariter  loqueremur,  sed  etiam 
ipsum  tunc  aliud  aliquid  uidere  dormientem  et,  utrum  ista 
ego  uiderem,   omnino   nescire.   uerum   cum   eidem  ipsi  per- 

u>  suadere  moliebar,  quod  ipse  non  esset,  adducebar  ex  parte 
etiam  putare  esse  ipsum,  cui  profecto  non  loquerer,  si  omni 
modo  sic  adficerer,  quod  ipse  non  esset.  ita  non  poterat 
quamuis  mirabiliter  uigilans  anima  dormientis  nisi  duci 
imaginibus  corporum,  ac  si  corpora  essent  ipsa. 

16  In  extasi  autem  unum  audire  potui  et  eum  rusticanum 
uix  ualentem  quod  sentiebat  exprimere,  qui  et  uigilare  se 
sciret  et  uidere  quiddam  non  oculis  corporis.  nam,  ut  eius 
uerbis  utar,  quantum  recolere  possum,  «anima  mea,  inquit, 
uidebat   eum,    non    oculi    mei;    non   tamen   sciebam,   utrum 

so  corpus  esset  an   imago   corporis*.   non    enim  erat  talis,  ut 

ista  discerneret,  uerum  tamen  simpliciter  fidelis,  ut  eum  sic 

audirem,  ac  si  illud,  quod  se  uidisse  narrabat,  ipse  uidissem. 

Ac   per  hoc   si  paradisum  Faulus   ita   uidit,   ut  adparuit 

Petro  ille  discus  submissus  e  caelo,  ut  Iohanni  quidquid  in 

ts  Apocalypsi  se  uidisse   conscripsit,   ut  Ezechieli   campus  ille 

24  cf.  Act.  10,  11  24  cf.  Apoc.   1,  12—20         25  cf.  Ezech. 

37,  1—10 

1  ea  b  2  fallebat  El  5  illas  P  illos  Bb  6  tamen  om.  Pd 
dicebat  El  7  Uid  (exp.  m.  X)  B  8  aliquid  (li  *.  I.  m.  1)  P  ego 
ista  S  9  omni  nono  P  nescire*  (m  er.)  E  nescirem  S  non  scire  Bbd 
cap.  UIE  10  raolibar  E1  11  ipsum  (ipsom  P1)  putare  esse  PBSbd 
12  afficerer  S1  ita  El  14  ipsa  essent  PBSbd  15  exstasi  P  ecstasi  d 
17  quidam  P  18  inquid  ElPB  19  sciebat  PBSbd  20  an]  aut  b 
21  tamen]  tam  Sd  24  summissus  E*PBS  ioanni  bd  25  apocalipsi  SB 
conscvibsit  ElP  ezechieli   (init.    e   ex   h   m.   1)  E  hiezechieli   P 

hezechieli  S 


382  S.   Aureli   Augustini 

cum  ossibus  mortuorum  et  illa  eorum  resurrectio,  ut  Esaiae 
sedens  deus  et  in  conspectu  eius  Seraphin  et  ara,  unde  carbo 
adsumtus  prophetae  labia  mundauit:  manifestum  eum  est 
ignorare  potuisse,  utrum  in  corpore  an  extra  corpus  ea  uiderit. 

3.  Sed,  si  extra  corpus  uisa  sunt  et  corpora  non  fuerunt,   5 
adhuc  quaeri  potest,  utrum  imagines  corporum  fuerint  an  ea 
substantia,   quae   nullam   corporis   similitudinem  gerit,   sicut 
deus,   sicut  ipsa  mens   hominis   uel  intellegentia  uel  ratio, 
sicut  uirtutes,  prudentia,  iustitia,  castitas,  caritas,  pietas  et 
quaecumque   aliae   sunt,   quas   intellegendo   atque    cogitando  10 
enumeramus,   discernimus,   definimus,   non   utique    intuentes 
liniamenta  earum  uel  colores  aut   quomodo  sonent  aut  quid 
oleant  aut  quid  in  ore  sapiant  aut  quid   contrectantibus  de 
calore    seu    frigore,    mollitudine    seu    duritia,    lenitate    seu 
asperitate  renuntient,  sed  alia  quadam  uisione,  alia  luce,  alia  « 
rerum  euidentia  et  ea  longe  ceteris  praestantiore  atque  certiore. 

Rursus  igitur  ad  eadem  ipsa  apostoli  uerba  redeamus  et  ea 
diligentius  perscrutemur  hoc  sine  dubitatione  primitus  con- 
stituto  multo  magis  atque  inconparabiliter  amplius  apostolum 
scisse,  quod  de  incorporea  corporeaque  natura  nos  ut  sciamus  *> 
utcumque  conamur.  si  ergo  sciebat  spiritalia  per  corpus,  cor- 
poralia  extra  corpus  uideri  omnino  non  posse,  cor  non  per  ea 
ipsa,  quae  uidit,  quomodo  etiam  potuerit  uidere,  discreuit? 
si  enim  certus  erat  illa  esse  spiritalia,  cur  non  consequenter 
extra  corpus  ea  se  uidisse  certus  nihilominus  erat?  si  autem  » 
corporalia  esse   nouerat,   nonnisi  per  corpus  uideri  potuisse 

1  cf.  Es.  6,  1-7 

1  aesaiae  P  esaie  8  isaiae  bd  2  serafin  E  seraphim  Pd  seraphin 

(in  ex  im)  R  3  assum  tus  P  adsumptus  S  assumptus  Rbd  prophete  P 
prophetae  R  est  eum  PRSbd  11  diffinimus  b  12  lineamenta  d 
13  oleat  J?1  redoleant  Rb  pr.  quid]  qui  P  14  siue  asperitate  PRS 
15  renuntiarent  S  renuncient  R  16  ea  *.  I.  m.  2  al  alias)  E  prae- 
s**tantiore  (en  er;  n  s.  I.  m.  1)  E  17  et]  et  ut  b  18  prescru- 

temur  S  20  de]  dcjnde  E  corporeaque  (pr.  e  s.  I.  m.  X)  R 

scimus  E1         21  cap.  IIII  E        22  quur  PR  per  ea]  preterea  R 

24  quur  PR 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   XII.  383 

cur  non  etiam  nouerat?  unde  ergo  dubitat,  utrum  in  corpore 
an  extra  corpus  ea  uiderit,  nisi  forte  ita  etiam  dubitat,  utrum 
illa  corpora  an  similitudines  corporum  fuerint?  prius  itaque 
uideamus,  quid  sit  in  uerborum  istorum  contextione,  unde  non 

5  dubitet,  atque  ita,  cum  remanserit  unde  dubitet,  fortassis  ex 
bis,  de  quibus  non  dubitat,  quomodo  etiam  illud  dubitet  adpa- 
rebit. 

Scio,   inquit,   hominem  in  Christo  ante  annos  quat- 
tuordecim,  siue  in  corpore   nescio,  siue    extra  corpus 

10  nescio,  deus  scit,  raptum  eius  modi  usque  in  tertium 
caelum.  scit  ergo  ante  annos  quattuordecim  in  Christo 
raptum  hominem  usque  ad  tertium  coelum.  hoc  omnino  non 
dubitat,  nec  nos  ergo  debemus.  sed  utrum  in  corpore  an  extra 
corpus,  dubitat:  unde  illo  dubitante  quis  nostrum  certus  esse 

i5  audeat?  num  forte  hinc  etiam  illud  consequens  erit,  ut  tertium 
caelum  fuisse  dubitemus,  quo  raptum  hominem  dixit?  si  enim 
res  ipsa  demonstrata  est,  tertium  caelum  demonstratum  est; 
si  autem  imago  aliqua  corporalium  similis  facta  est,  non  erat 
illud  tertium  caelum,  sed  illa  ostensio  sic  ordinata  est,  ut 

so  uideretur  sibi  ascendere  primum  caelum,  super  quod  uideret 
alterum,  quo  rursus  ascendens  iterum  alterum  uideret  superius, 
quo  cum  peruenisset,  posset  dicere  se  in  tertium  caelum 
raptum.  sed  illud,  quod  tertium  caelum  esset,  quo  raptus 
<est,  neque  dubitauit  neque  dubitare  nos  uoluit .  ad  hoc  enim 

85  praemisit  „scio*  et  inde   coepit,   ut  quod  se  scire  apostolus 

dicit,  solus  ille  non  credat  uerum  esse,  qui  non  credit  apostolo. 

4.    Scit    ergo    hominem    raptum    esse    usque    in    tertium 

caelum  .  proinde  illud,  quo  raptus  est,  uere  tertium  caelum 

8  II  Cor.  12,  2 

1  quur  PB  dubitat  (*.  I.  m.  2  al  bat)  E      2  dubitat  («.  I.  m.  2 

aJ  bat)  E  dubitet  b        3  fuerunt  P  cap.  V  E       4  conexiohe  Bxb 

5  adque  E18  8  inquid  ElB  9  corpus]  corpos  P1  10  renescio  (re  exp.  m. 
1)  P         huiusmodi  S  in]  ad  E  sed  cf.  379,  17         13   debemus] 

dubitemus  bd  21  quo  om.  8  22  puinisset  P  23  illfl  P1  25  c^pit  8 
ut  om.  P1  quod]  id  quod  P*Rbd  se  om.  P        27  cap.  VI  E 

ergo]  enim  8      28  quo]  in  quod  b 


384  S.  Aureli   Augustini 

est,  non  signum  aliquod  corporale,  quod  cum  ostenderetur 
Moysi,  usque  adeo  sentiebat  aliud  esse  ipsam  dei  substantiam, 
aliud  uisibilem  creaturam,  in  qua  se  deus  bumanis  et  corpo- 
ralibus  sensibus  praesentabat,  ut  diceret:  ostende  mibi 
temet  ipsum,  nec  aliqua  imago  rei  corporalis,  quam  cum  5 
lobannes  uideret  in  spiritu  quaerebat,  quid  esset,  eique 
respondebatur  uel:  ciuitas  est  uel:  populi  sunt  uel  aliquid 
aliud,  cum  uideret  ille  bestiam  siue  mulierem  siue  aquas 
siue  quid  eius  modi,  sed,  scio,  inquit,  raptum  hominem 
usque  in  tertium  caelum.  10 

Quodsi  spiritalem  imaginem  corporali  similem  caelum  ap- 
pellare  uoluisset,  sic  erat  etiam  imago  corporis  eius,  in  qua 
illuc  raptus  ascenderat.  sic  ergo  et  suum  corpus  appellaret 
quamuis  imaginem  corporis,  quomodo  illud  caelum  quamuis 
imaginem  caeli,  neque  curaret  discernere,  quid  sciret  et  quid  n 
nesciret,  id  est  quia  sciret  raptum  hominem  usque  ad 
tertium  caelum,  nesciret  autem,  utrum  in  corpore  an  eitra 
corpus,  sed  simpliciter  narraret  uisionem  earum  rerum  nomi- 
nibus  appellans  illa,  quae  uidit,  quarum  erant  similia.  nam 
et  nos  dicimus,  cum  somnia  nostra  narramus  uel  aliquam  in  20 
eis  reuelationem:  uidi  montem,  uidi  fiuuium,  uidi  tres  homines 
et  si  quid  eius  modi  ea  nomina  tribuentes  illis  imaginibus, 
quae  habent  res  ipsae,  quarum  similes  erant;  apostolus  autem, 
illud,  inquit,  scio,  illud  nescio. 

At  si  utrumque  imaginaliter  adparuit,  utrumque  pariter  scitur  *s 
pariterue  nescitur;  si  autem  proprie  caelum  —  et  ideo  scitur 
—  quomodo  potuit  imaginaliter  corpus  illius  hominis  adparere? 

4  Exod.  88,  13      7  cf.  Apoc.  17,  18.  15;  13,  1 

1  esset  S  8  aliut  B  creaturargm  Sl  4  presentabat  S  5  reij 
ei  E  cum  Bx  om.  S  6  ioannes  Sbd  in  om.  S  eiquae  E 
8  alium  El  9  inquid  E*P  hominem  raptum  bd  12  corporalis  P 
18  ascenderet  b  corpus  (pus  8.  I.  add.  m.  2)  P  15  curaret  (t  in 
ras.)  P  16  et  raptum  b  18  nominibus]  in  hominibusJR  in  hominibus 
<h  s.  I  m.  1)  P  23  ipse  JB  24  inquid  ElB  25  cap.  VII  E  at  (t 
in  ras.)  P  26  pariterue]  pariterbe  ElPlS  pariterue  (ue  in  ras.  m.  2)  B 
nescitur  (ne  in  ras.  m.  2)  B        propriae  S 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XII.  385 

Nam  si  caelum  corporeum  uidebatur,  quare  latebat,  utrum 
corporeis  oculis  uideretur?  si  autem  incertum  erat,  utrum 
oculis  corporis  an  spiritu  uideretuf  —  et  ideo  dictum  est: 
siue  in  corpore  siue*  extra  corpus  nescio  —  quomodo 
5  non  incertum  erat  et  illud,  utrum  uere  caelum  corporeum 
uideretur  an  imaginaliter  ostenderetur?  itemque,  si  substantia 
incorporea  uidebatur,  non  in  aliqua  imagine  corporis,  sed  sicut 
uidetur  iustitia,  sapientia  et  si  qnid  eius  raodi,  et  hoc  erat 
caelum,    id  quoque   manifestum    est    oculis    huius    corporis 

10  uideri  aliquid  tale  non  posse  .  ac  per  hoc,  si  aliquid  tale  se 
uidisse  sciebat,  non  per  corpus  se  uidisse  dubitare  non 
poterat.  scio,  inquit,  hominem  in  Christo  ante  annos 
quattuordecim .  hoc  scio  nemo  dubitet,  qui  mihi  credit; 
sed,  utrum  in  corpore  an  extra  corpus  nescio,  deus  scit. 

»  5.  Quid  ergo  scis,  quod  discernis  ab  eo,  quod  nescis,  ne 
credentes  fallantur?  raptum,  inquit,  eundem  hominem 
usque  in  tertium  caelum.  at  illud  caelum  aut  corpus  erat 
aut  spiritus.  si  corpus  erat  et  corporeis  oculis  uisum  est, 
cur  illud  caelum  esse  scitur  et  in  corpore  uisum  esse  nescitur? 

«>  si  autem  spiritus  erat,  aut  corporis  imaginem  praebuit  et  tam 
incertum  est  utrum  corpus  fuerit,  quam  incertum  est  utrum 
in  corpore  uisum  sit;  aut  sic  uisum  est,  quomodo  uidetur 
mente  sapientia  sine  ullis  imaginibus  corporum,  et  nihilominus 
certum  est  uideri  non  potuisse  per  corpus  .  aut  ergo  utrumque 

t5  certum  est  aut  utrumque  incertum  aut  quomodo  certum,  quod 
uisum  est,  incertum  autem,  per  quod  uisum  est?  manifestum 
est  enim  incorpoream  naturam  ab  eo  uideri  non  potuisse  per 
corpus.  corpora  uero,  etiam  si  non  possent  uideri  sine  corpore, 
non  utique   sic  uidentur  per   corpus,   sed  longe  ille  dispar 

ao  modus   est,  si   quis   est.    unde   mirum,  si   posset  apostolum 


3  corporeis  Rbd  an  (n  8.  I.  m.  1)  P  10  non— sciebat  a  m.  2  w 
ras.  E  bac  (h  exp.  m.  1)  S  11  corpos  S1  16  cap.  VIII  E  in- 
quid  ElR  17  at]  ad  S  et  b  illud  (d  sup.  exp.  m  pos.  m.  1)  R 

18  uisum  (i  *.  I.  m.  1)  E      21  pr.  est  om.  P1        corpus]  in  corpus  E 
22  sic]  si  b         23  nihilhominus  S        28  non  possent]  possunt  PRSbd 

XXVIII.  Aug.  sect.  III  pars  1.  25 


386  S.   AureliAugustini 

tamquam  simillimus  fallere  aut  ad  dubitationem  cbgere,  ut, 
si  corporeum  caelum  non  corporeis  oculis  uidit,  incertum 
sibi  esse  diceret,  utrum  in  corpore  an  extra  corpus  id  uiderit. 

Bestat    ergo    fortasse,    ut,    quoniam    mentiri    non    posset 
apostolus,  qui  tanta  cura  egit,  ut  discerneret  quid  sciret  et  5 
quid  nesciret,  hoc  ipsum  eum  intellegamus  ignorasse,  utrum, 
quando  in  caelum  tertium  raptus  est,  in  corpore  fuerit,  quo- 
modo  est  anima  in  corpore,  cum  corpus  uiuere  dicitur,  siue 
uigilantis  siue  dormientis  siue  in  extasi  a  sensibus  corporis 
alienata,  an  omnino  de  corpore   exierit,  ut  mortuum  corpus  10 
iaceret,   donec  peracta  illa  demonstratione  membris  mortuis 
anima  redderetur  et  non  quasi  dormiens  euigilaret  aut  extasi 
alienatus    denuo    rediret    in    sensus,    sed    mortuus    omnino 
reuiuisceret.    proinde,  quod    uidit   raptus    usque   in    tertium 
caelum  —  quod   etiam   se   scire   confirmat  —  proprie  uidit,  « 
non   imaginaliter.   sed   quia  ipsa  a  corpore   alienatio,   utrum 
omnino    mortuum    corpus    reliquerit   an    secundum    modum 
quendam  uiuentis   corporis   ibi  anima  fuerit,  sed  mens  eius 
ad  uidenda  uel  audienda  ineffabilia  illius  uisionis  abrepta  sit, 
hoc  incertum   erat,    ideo  forsitan   dixit:    siue    in    corpore  *> 
siue  extra  corpus  nescio,  deus  scit. 

6.  Quod   autem  non   imaginaliter,  sed  proprie  uidetur  et 
non  per  corpus  uidetur,  hoc  ea  uisione  uidetur,  quae  omnes 
ceteras  superat.  harum  species  atque  differentias,  quantum  me 
dominus  adiuuerit,  explicare  curabo.   ecce  in  hoc  uno   prae-  » 
cepto  cum  legitur:  diliges  proximum  tuum  tamquam  te 

26  Mattb.  22,  39 

1  simillimus]  simili  modo  b        2  non  corporeis]  incorporeis  b        non 
om.  PRl  uidene  b        3  uideri  E1         4  ut  quoniam]  utique  non  S 

5  quit  R  et  om.  El  6  quid]  quis  R  cap.  VIIII  E  ignorasse 
intelligamus  b  7  tertium  caelum  PRbd         fuit  R  8  corpos  P1 

dicimur2S  9  ecstasi  d  12  exstasiP  ecstasid  14  reuiuesceret  EPRlS 
quod]  quod  §e  (se  *.  I.  exp.)  E         usque  om.  ES  15  propriae  S1 

16  alienata  d  17  relinouerit  E  relinquerit  PR  18  corpori  sibi  R 
19  arrepta  RSbd  22  propriae  PXRS  23  pr.  uidetur  om.  E1  25  cap. 
X  E      26  diligis  R 


de   Genesi  ad  litteram   lib.   XII.  387 

ipsum,  tria  uisionum  genera  occurrunt:  unum  per  oculos, 
quibus  ipsae  litterae  uidentur,  alterum  per  spiritum  hominis, 
quo  proximus  et  absens  cogitatur,  tertium  per  contuitum 
mentis,  quo  ipsa  dilectio  intellecta  conspicitur.  in  his  tribus 
5  generibus  illud  primum  manifestum  est  omnibus;  in  hoc  enim 
uidetur  caelum  et  terra  et  omnia,  quae  in  eis  conspicua  sunt 
oculis  nostris.  nec  illud  alterum,  quo  absentia  corpora 
corporalia  cogitantur,  insinuare  difficile  est;  ipsum  quippe 
caelum  et  terram  et  ea,  quae  in  eis  uidere  possumue,  etiam 

10  in  tenebris  constituti  cogitamus,  ubi  nihil  uidentes  oculis 
corporis,  animo  tamen  corporales  imagines  intuemur,  seu 
ueras,  sicut  ipsa  corpora  uidimus  et  memoria  retinemus,  seu 
fictas,  sicut  cogitatio  formare  potuerit.  aliter  enim  cogitamus 
Carthaginem,  quam   nouimus,   aliter  Alexandriam,  quam  non 

15  nouimus.  tertium  uero  illud,  quo  dilectio  intellecta  conspicitur, 
eas  res  continet,  quae  non  habent  imagines  sui  similes,  quae 
non  sunt  quod  ipsae.  nam  homo  uel  arbor  uel  sol  et  quae- 
cumque  alia  corpora,  siue  caelestia  siue  terrestria,  et  prae- 
sentia    uidentur   in    suis    formis   et    absentia"  cogitantur   in 

to  imaginibu8  animo  inpressis  et  faciunt  duo  genera  uisorum: 
unum  per  corporis  sensus,  alterum  per  spiritum,  quo  illae 
imagines  continentur.  dilectio  autem  numquid  aliter  uidetur 
praesens  in  specie,  qua  est,  et  aliter  absens  in  aliqua  imagine 
sui  simili?  non  utique  .  sed  quantum  mente  cerni  potest,  ab 

*5  alio  magis,  ab  alio  minus  ipsa  cernitur;  si  autem  aliquid 
corporalis  imaginis  cogitatur,  non  ipsa  cernitur. 

7.  Haec  sunt  tria  genera  uisionum,  de  quibus  et  in 
superioribus  libris  aliquid  diximus,  sicut  res  postulare  uide- 

1  genera  uisionum  Sbd  4  quo#  (d  er.)  B  7  absenti  P1  corpora 
om.  PBSbd  8  cogitatur  E  cogitentur  S  9  terra  b  12  uidemus  Pbd 
13  formarej  imaginari  b  14  cartaginem  B  non  8.  I.  m.  1  S  15  quo] 
quod  B  16  non  om.  Pl  quae"  (sic  corr.  m  1)  B  17  ipse  EB 
quaecumque  (pr.  e  *.  I.  m.  1)  E  19  uidentur  (n  8.  I.  m.  1)  E  in 
om.  PBlbd  20  inpraeais  P  inpraessis  B  21  quo»  (d  er.)  E  iUe  P 
22  delictio  P  23  prcsens  S  speciae  S  24  similis  b  25  magis] 
maiua  E*S 

25* 


388  ^*   Aureli   Augustini 

batur,  non  tamen  earum  numerum  commemorauimus;  et  nunc 
breuiter  eis  insinuatis,  quoniam  suscepta  quaestio  flagitat,  ut 
de  his  aliquanto  uberius  disseramus,  debemus  ea  certis  et 
congruis  signare  nominibus,  ne  adsidue  circumloquendo  moras 
faciamus.  primum  ergo  appellemus  corporale,  quia  per  corpus  s 
percipitur  et  corporis  sensibus  exhibetur;  secundum  spiritale: 
quidquid  enim  corpus  non  est  et  tamen  aliquid  est,  iam  recte 
spiritus  dicitur  et  utique  non  est  corpus,  quamuis  corpori 
similis  sit,  imago  absentis  corporis,  nec  ille  ipse  obtutus,  quo 
cernitur;  tertium  uero  inellectuale  ab  intellectu,  quia  mentale  io 
a  mente  ipsa  uocabuli  nouitate  nimis  absurdum  est  ut  dicamus. 
Horum  uocabulorum  rationem  si  subtilius  reddam,  et  pro- 
lixior  et  perplexior  sermo  erit,  cum  hoc  uel  nulla  uel  certe 
non  tanta  necessitas  exigat.  satis  est  ergo  scire  corporale 
aliquid  uel  proprie  dici,  cum  de  corporibus  agitur,  uel  etiam  i» 
translato  uocabulo,  sicut  dictum  est:  quia  in  ipso  inhabitat 
omnis  plenitudo  diuinitatis  corporaliter.  neque  enim 
diuinitas  corpus  est,  sed  quia  sacramenta  ueteris  testamenti 
appellat  umbras  futuri,  propter  umbrarum  conparationem  cor- 
poraliter  dixit  habitare  in  Christo  plenitudinem  diuinitatis,  *> 
quod  in  illo  inpleantur  omnia,  quae  illis  umbris  figurata 
sunt,  ac  sic  quodammodo  umbrarum  illarum  ipse  sit  corpus, 
hoc  est  figurarum  et  significationum  illarum  ipse  sit  ueritas. 
sicut  ergo  ipsae  figurae  significatiue  translato  utique  uocabulo 
non  proprie  dictae  sunt  umbrae,  ita  et  quod  ait  plenitudinem  u 
diuinitatis  corporaliter  habitare  translato  uerbo  usus  est. 

16  Coloss.  2,  9.  17 

1  earum]  earuni  rerum  S  eorum  Pbd  2  brebiter  E1  questio  S 
4  significare  b  asiduae  B  adsidue,  S  5  cap.  XI  E  appeUemus 
(e  fin.  ex  &m.  1)E  6  percipit  b  corporis  (i  ex  e  m.  2)  P  7  quic- 
quid  E*B  rectae  B  9  optutus  S  10  mentale]  mente  S  11  a 
(sup.  o  scr.  m.  1)  P  uocauuli  El  13  certe  (cer  *.  I  m.  I)  E 

14  cap.  XII  E       15  propriae  P*S       16  uocauulo  E       .19  umbras  Bl 
21  impleantur  E        illis]  in  illis  P*Bbd  22  sic]  si  S        quoddam- 

modo  P        24  significatiu^  ESb  (uae)  PB         uocauulo  E1        25  pro- 
priae  PlSlB      26  a  uoce  translato  inc.  cap.  XIII  E 


de   Genesi   ad   litteram  lib.    XII.  389 

Spiritale  autem  pluribus  modis  dicitur.  nam  et  corpus. 
quod  futurum  est  in  resurrectione  sanctorum,  spiritale  appellat 
apostolus,  ubi  ait:  seminatur  corpus  animale,  surget 
corpus    spiritale,  eo  quod  miris  raodis  ad  omnem   facili- 

6  tatem  et  incorruptionem  spiritui  subdatur  et  sine  ulla  indi- 
gentia  corporalium  alimentorum  solo  uiuificetur  spiritu,  non 
quod  incorpoream  substantiam  sit  habiturum;  neque  enim  et 
boc  corpus,  quale  nunc  habemus,  animae  habet  substantiam 
et   hoc    est    quod    anima,    quia    dictum    est   animale.    item 

io  spiritug  dicitur  uel  aer  iste  uel  fiatus  eius,  id  est  motus 
eius,  sicut  dictum  est:  ignis,  grando,  nix,  glacies,  spiritus 
tempestatis.  dicitur  etiam  spiritus  anima  siue  pecoris  siue 
hominis,  sicut  scriptum  est:  et  quis  scit,  spiritus  filiorum 
hominis  si  ascendat  ipse  sursum,  et  spiritus  pecoris 

15  si  descendat  ipse  deorsum  in  terram?  dicitur  spiritus  et 
ipsa  mens  rationalis,  ubi  est  quidam  tamquam  oculus  aniraae, 
ad  quem  pertinet  imago  et  agnitio  dei.  unde  dicit  apostolus: 
renouamini  spiritu  mentis  uestrae  et  induite  nouum 
hominem,    qui    secundum   deum   creatus   est,   cum   et 

so  alibi  dicat  de  interiore  homine:  qui  renouatur  in  agni- 
tione  dei  secundum  imaginem  eius,  qui  creauit  eum. 
item  cum  dixisset:  igitur  ipse  ego  mente  seruio  legi 
dei,  carne  autem  legi  peccati,  alio  loco  eandem  sen- 
tentiam  commemorans,  caro,  inquit,  concupiscit  aduersus 

»  spiritum  et  spiritus  aduersus  carnem,  ut  non  ea  quae 
uultis  faciatis,  quam  dixit  mentem,  hunc  etiam  spiritum 
appellauit.  dicitur  spiritus  etiam  deus,  sicut  ait  dominus  in 
euangelio:  spiritus  est  deus;  et  eos,  qui  adorant  eum, 
in  spiritu  et  ueritate  oportet  adorare. 

3  I  Cor.  15,  44  11  Ps.  148  8,  13  Eccle.  3,  21  18  Ephes.  4. 
23.  24  20  Col.  3,  10  22  Rom.  7,  25  24  Gal.  5,  17  28  Ioh.  4,  24 
3  8eminator  8l  resurget  Pbd  resurgit  B  5  subdctur  £  9  ani- 
male  om.  P  spatio  uacuo  10  pr.  uel  om.  P1  13  homines.i?  scitj 
scit  si  E  15  in  terram]  interdum  8  16  racionalis  B  20  alibi] 
ali«i  (in  mg.  add.  b  m.  rec.)  P  agnitione  E1  22  legi  (i  ex  e  m.  1)  B 
24  conmemorans  P       aduersum  8      26  hunc]  hanc  PBbd 


390  S.   Aureli   Augustini 

8.  Ex  his  omnibus  modis,  quos  commemorauimus,  quibus 
appellatur  spiritus,  non  traximus  hoc  uocabulum,  quo  appel- 
lauimus  spiritale  hoc  uisionis  genus,  de  quo  nunc  agimus, 
sed  ex  illo  uno  modo,  quera  inuenimus  in  epistula  ad 
Corinthios,  quo  spiritus  a  mente  distinguitur  euidentissimo  5 
testimonio.  si  enim  orauero,  inquit,  lingua,  spiritus 
meus  orat;  mens  autem  mea  infructuosa  est.  cum  ergo 
lingua  intellegatur  hoc  loco  dicere  obscuras  et  mysticas 
signiiicationes,  a  quibus  si  intellectum  mentis  remoueas  nemo 
aedificatur  audiendo,  quod  non  intellegit  —  unde  etiam  dicit:  10 
qui  enim  loquitur  lingua,  non  hominibus  loquitur, 
sed  deo;  nemo  enim  audit,  spiritus  autem  loquitur 
mysteria  —  satis  indicat  eam  se  linguam  hoc  loco  appellare, 
ubi  sunt  significationes  uelut  imagines  rerum  ac  similitudines, 
quae  ut  inteUegantur  indigent  mentis  obtutu.  cum  autem  non  15 
intelleguntur,  in  spiritu  eas  dicit  esse,  non  in  mente:  unde 
apertius  ait:  si  benedixeris  spiritu,  qui  subplet  locum 
idiotae  quomodo  dicet  ,amen"  super  tuam  bene- 
dictionem,  quandoquidem  nescit,  quid  dicas?  quia  ergo 
etiam  lingua,  id  est  membro  corporis,  quod  mouemus  in  ore,  *> 
cum  loquimur,  signa  utique  rerum  dantur,  non  res  ipsae 
proferuntur,  propterea  translato  uerbo  linguam  appellauit 
quamlibet  signorum  prolationem,  priusquam  intellegantur: 
quo  cum  intellectus  accesserit,  qui  mentis  est  proprius,  fit 
reuelatio  uel  agnitio  uel  prophetia  uel  doctrina.  proinde  ait:  «5 
si  uenero  ad  uos  linguis  loquens,  quid  uobis  prodero, 
nisi  loquar  uobis  in  reuelatione  aut  in  agnitione  aut 

6  I  Cor.  14,  14.  2.  16.  6 

1  et  ex  E  4  epistola  Rbd  6  sic  E  7  cap.  XIIIl  E  8  linguam  E 
linguam  PRSd  et]  est  Pl  misticas  S  9  si  om.  E  10  edificatur  P 
aedificator  (sed  sup.  0  add.  m.  1  v)  R  quod  (d  8.  I.  m.  1)  R  13  mi- 
steria  S  appellari  S  15  obtutum  E  obtutu  P  intuitu  b  17  qui] 
quis  ESb  suplet  E1  18  ideot^  P  19  dicas  E*PRSbd:  dicat  El 
20  membra  P1  21  ipse  R  24  cap.  XV  E  quod  P  intellectum  S 
adcesserit  P  25  profetia  E  prophftia  R  doctrinam  (m  exp.  m.  1)  P 
27  nisi]  nisisi  E  nisi  si  R 


de    Genesi   ad   litterara   lib.   XII.  391 

in  prophetia  aut  in  doctrina?  id  est:  cum  signis,  hoc  est 
linguae  accesserit  intellectus,  ut  non  spiritu  tantum,  sed  etiam 
mente  agatur  quod  agitur. 
9.    Proinde,    quibus  signa  per  aliquas    rerum    corporalium 

^5  similitudines  demonstrabantur  in  spiritu,  nisi  accesserat  mentis 
officium,  ut  etiam  intellegerentur,  nondum  erat  prophetia; 
magisque  propheta  erat,  qui  interpretabatur,  quod  alius  uidisset, 
quam  ipse  qui  uidisset.  unde  adparet  magis  ad  mentem  per- 
tinere  prophetiam  quam  ad  istum  spiritum,  qui  modo  quodam 

io  proprio  uocatur  spiritus,  uis  animae  quaedam  mente  inferior, 
ubi  corporalium  rerum  similitudines  exprimuntur.  itaque  magis 
Ioseph  propheta,  qui  intellexit,  quid  significarent  septenae 
spicae  et  septenae  boues,  quam  Pharao,  qui  eas  uidit  in 
somnis;  illius  enim  spiritus  informatus  est,  ut  uideret,  huius 

ifc  mens  inluminata,  ut  intellegeret.  ac  per  hoc  in  illo  erat 
lingua,  in  isto  prophetia,  quia  in  illo  rerum  imaginatio,  in 
isto  imaginationum  interpretatio.  minus  ergo  propheta,  qui 
rerum,  quae  significantur,  sola  ipsa  signa  in  spiritu  per  rerum 
corporalium    imagines    uidet,   et  magis    propheta,    qui    solo 

20  earum  intellectu  praeditus  est;  sed  maxime  propheta,  qui 
utroque  praecellit,  ut  et  uideat  in  spiritu  corporalium  rerum 
significatiuas  similitudines  et  eas  uiuacitate  mentis  intellegat, 
sicut  Danihelis  excellentia  temtata  est  et  probata  qui  regi 
et  somnium,  quod  uiderat,  dixit  et,  quid  significaret,  aperuit. 

£5  et  ipsae  quippe  imagines  corporales  in  spiritu  eius  expressae 

12  cf.  Gen.  41,  1—82      23  cf.  Dan.  2,  27—45;  4,  16-24 

2  lingua  PR  8  mentem  P1  5  similitudinis  P1  simitudines  S 

accessisset  PRxbd  6  profetia  E  prophetiam  P1  prophetia  (i  8.  l.m.  t)  R 
propheta  b  7  profeta  E  prophaeta  R  interpraetabatur  ER  inter- 
petrabatur  P  9  prophaetiam  R  cap.  XVI  E  11  itaquae  Pl 
12  et  13  septenae]  septem  PRbd  15  illuminata  (ta  in  ras.  m.  2)  R 
16  prophaetia  R  17  histo  S  interpraetatio  EPR  prophaeta.fi 
18  significabantur  (ba  8.  I.  m.  1)  S  19  sola  E  solum  R  20  prae- 
dictu8  (c  exp.  m.  1)  EP  maxime]  et  mazime  Rbd  21  utroquae  P1 
et  om.  PlRl  22  intellegatur  P  23  danielis  bd  25  ipse  PRb 
eipraesse  R 


392  S.   Aureli   Augustini 

sunt  et  earum  intellectus  reuelatus  in  mente.  ex  hoc  ergo 
modo,  quo  appellatur  in  ista  distinctione  spiritus,  secundum 
quem  dixit  apostolus:  orabo  spiritu,  orabo  autem  et 
mente,  ut  et  signa  rerum  formarentur  in  spiritu  et  eorum 
refulgeret  intellectus  in  mente:  secundum  hanc,  inquam,  5 
distinctionem  spiritale  nunc  appellauimus  tale  genus  uisorum, 
quali  etiam  corporum  absentium  imagines  cogitamus. 

10.  Intellectuale  autem  illud  excellentius,  quod  mentis  est 
proprium.  nec  mihi  occurrit  omnino  ita  pluribus  modis  dici 
posse  intellectum,  sicut  spiritum  multis  modis  appellatura  10 
esse  conperimus;  siue  autem  intellectuale  dicamus  siue  intel- 
legibile,  hoc  idem  significamus.  quamquam  nonnihil  interesse 
nonnulli  uoluerint,  ut  intellegibilis  sit  res  ipsa,  quae  solo 
intellectu  percipi  potest.  intellectualis  autem  mens,  quae 
intellegit;  sed  esse  aliquam  rem  quae  solo  intellectu  cerni  15 
possit  ac  non  etiam  intellegat  magna  et  difficilis  quaestio  est. 
esse  autem  rem,  quae  intellectu  percipiat  et  non  etiam 
intellectu  percipi  possit,  non  arbitror  quemquam  uel  putare 
uel  dicere;  mens  quippfe  non  uidetur  nisi  mente.  quia  ergo 
uideri  potest.  intellegibilis,  quia  et  uidere,  inteJlectualis  est  «0 
secundum  illam  distinctionem.  quapropter  sequestrata  illa 
difficillima  quaestione,  utnim  sit  aliquid,  quod  tantum  intel- 
legatur  nec  intellegat,  nunc  intellectuale  et  intellegibile  sub 
eadem  significatione  appellamus. 

11.  Tria  igitur  ista  genera  uisorum,   corporale,   spiritale,  «5 
intellectuale,  singillatim  consideranda  sunt,  ut  ab  inferioribus 
ratio  ad  superiora  conscendat.  iam  quidem  superius  exemplum 

3  I  Cor.  14,  15 

1  earum  (a  s.  I.  m.  1)  B        cap.  XVII  E       ergo  om.  S1      3  spu*  R 
7  quale  PR*  corporeum  R  9  occurret  8         10  intellectu  S 

13  uoluerunt  Pbd  ualuerunt  JR1  intellegibiles  R  16  poaset  S 

magnae  (e  1».  1  exp.)  P  18  posset  S  20  et  uideri  PRl  21  sequae- 
strata  P  24  eandem  Pl  significationem  EPl  25  uisorum]  uisi- 
onum  Sbd  26  et  intellectuale  E*PBbd  singillatim  Sl  27  con- 
scendat  (alt.  c  s.  I.  m.  1)  E 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XII.  393 

proposuimus,  quo  in  una  sententia  omnia  tria  genera  uideantur. 
cum  enim  legitur:  diliges  proximum  tuum  tamquam  te 
ipsum,  corporaliter  litterae  uidentur,  spiritaliter  proximus 
cogitatur,  intellectualiter  dilectio  conspicitur.   sed  et  litterae 

5  absentes  possunt  spiritaliter  cogitari  et  proximus  praesens 
pbtest  corporaliter  uideri,  dilectio  autem  nec  per  substantiam 
suam  potest  oculis  corporis  cerni  nec  per  imaginem  corpori 
similem  spiritu  cogitari,  sed  sola  mente,  id  est  intellectu, 
cognosci  et  percipi.  corporalis  sane  uisio  nulli  horum  generi 

10  praesidet,  sed  quod  per  eam  sentitur,  illi  spiritali  tamquam 
praesidenti  nuntiatur.  nam  cum  aliquid  oculis  cernitur,  con- 
tinuo  fit  imago  eius  in  spiritu;  sed  non  dinoscitur  facta,  nisi 
cum  ablatis  oculis  ab  eo,  quod  per  oculos  uidebamus,  ima- 
ginem    eius    in    animo    inuenerimus.    et    siquidem    spiritus 

15  inrationalis  est,  ueluti  pecoris,  boc  usque  oculi  nuntiant;  si 
autem  anima  rationalis  est,  etiam  intellectui  nuntiatur,  qui 
et  spiritui  praesidet,  ut,  si  illud,  quod  bauserunt  oculi  atque 
id  spiritui,  ut  eius  illic  imago  fieret,  nuntiauerunt,  alicuius 
rei  signum  est,  aut  intellegatur  continuo,  quid  significet,  aut 

20  quaeratur,  quoniam  nec  intellegi  nec  requiri  nisi  officio  men- 
tis  potest. 

Uidit  rex  Baltasar  articulos  manus  scribentis  in  pariete 
continuoque  per  corporis  sensum  imago  rei  corporaliter  factae 
spiritui  eius  inpressa  est  atque  ipso  uiso  facto  ac  praeterito 

85  illa  in  cogitatione  permansit .  uidebatur  in  spiritu  et  non 
intellegebatur,  nec  tunc  intellectum  erat  hoc  signum,  cum 
corporaliter  fieret  atque   oculis   corporalibus   adpareret,    iam 

2  Matth.  22,  39 

1  proposuimus  (i  8.  I.  m.  1)  P  omnia   om.  El  uideantur 

genera  PRbd  2  diligis  R  7  corporis  sim.  PSbd  9  cap.  XVTIII  E 
orum  R  10  ea  P1  11  presidenti  S  praesenti  PR  aliquit  P 

12  disnoscitur  (s  exp.  m.  1)  P  dignoscitur  bd  15  supra  ueluti  add. 
m.  2:  etiftsi  n  intellectui  E  pe*coris  (c  er.)  E  17  praessidet  R 
hauserunt]  aaxerunt  El  19  quid  Pl  22  baldasar  S  balthasar  bd 
23  sensuum  E  24  inpraessa  PR  25  uidebantur  E  et  oro.  b 
non]  nondum  PRbd 


394  S.   AureliAug.ustini 

tamen  signum  esse  intellegebatur  id  habens  ex  mentis  officio. 
et  quia  requirebatur,  quid  significaret,  etiam  ipsam  inquisi- 
tionem  utique  mens  agebat.  quo  non  conperto  Danihel  accessit 
et  spiritu  prophetico  mente  inlustrata  perturbato  regi,  quid 
iilo  signo  portenderetur,  aperuit,  ipse  potius  propheta  per  hoc  5 
genus  uisionis,  quod  mentis  est  proprium,  quam  ille,  qui  et 
signum  corporaliter  factum  corporaliter  uiderat  et  transacti 
eius  imaginem  in  spiritu  cogitando  cernebat  nec  aliquid  in- 
tellectu  poterat  nisi  nosse  signum  esse  et,  quid  significaret, 
inquirere.  10 

Uidit  Petrus   in    alienatione    mentis    uas    quattuor    lineis 
alligatum  submitti  de  caelo,  plenum  uariis  animalibus,  cum 
audiuit  et  uocem;   macta  et  manduca.   qui   cum  redditus 
sensibus   de   uisu   disceptaret,   ecce   quos   Cornelius   miserat 
nuntiauit  ei  spiritus  dicens:  ecce,  uiri  quaerunt  te;  sed  15 
surge,  descende  et  uade  cum  illis,  quia  ego  misi  eos. 
qni   cum   uenisset  ad  Cornelium,   quid  in  illa  uisione  intel- 
lexerit,   ubi   audierat:   quae  deus  mundauit,  tu  ne  com- 
munia   dixeris,    ipse    indicauit    dicens:     et     mihi    deus 
ostendit   neminem   communem  aut  inmundum  dicere  *> 
hominem.   cum  ergo  illum  discum  uideret  alienatus  a  cor- 
poris   sensibus,   et  illas    uoces    „macta    et   manduca*    et 
„quae   deus  mundauit,   tu   communia  ne   dixeris*    in 
spiritu  audiebat.  redditus  autem  corporis  sensibus  id  ipsum, 
quod  uisum  atque  auditum  memoria  tenuerat,  in  eodem  spiritu  25 
cogitando  cernebat.  quae  omnia  non  corporalia,  sed  corporalium 
imagines  erant,  siue  cum  primum  in  ipsa  alienatione   uisae 

3  cf.  Dan.  5,  5—28      11  cf.  Act.  10,  10-28      22  Act.  10,  13.  15 

2  requirebatur  (r  med.  8.  I.  m.  1)  P  3  daniel  bd  4  profetico  E 
5  portenderetur]  ostenderetur  8  7  transacto  S  10  inquireret  (t  exp. 
m.  1)  8  12  summitti  EPRS  de  caelo  summitti  S  18  et  uocem 
(et  8.  I.  m.  1)  E  cum]  circum  S  15  eij  eos  EPRlS  spiritus  (s 
fin.  8.  I.  m.  T)  E  16  et  uade]  uade  E  18  commune  (s.  I.  m. 

2  add.  aJ  nia)  E  c5e  b  19  ipsi  b  indicauit  (u  ex  t  m.  1)  E 

et  8cripsi:  sed  libri  20  inmundum  E1  hominem  dicere  PBSbd 

21  alienatus  (i  8.  I.  m.  1)  B      25  tenuerit  b 


de   Genesi   ad  litteram  lib.  XII.  395 

sunt  siue  cum  postea  recordatae  atque  cogitatae.  cum  uero 
disceptabatur  et  requirebatur,  ut  illa  signa  intellegerentur, 
mentis  erat  actio  conantis,  sed  deerat  effectus,  donec  nuntiati 
sunt   qui    uenerunt    a   Cornelio;    hac    uero    corporali    etiam 

s  accedente  uisione,  cum  et  spiritus  sanctus  rursus  in  spiritu 
ei  diceret:  uade  cum  eis,  ubi  et  illud  signum  ostenderat 
et  inpresserat  uoces,  adiuta  diuinitus  mens  intellexit,  quid 
illis  signis  omnibus  ageretur.  his  atque  huius  modi  rebus 
diligenter    consideratis    satis    adparet    corporalem    uisionem 

10  referri  ad  spiritalem  eamque  spiritalem  referri  ad  intel- 
lectualem. 

12.  Sed  cum  uigilantes  neque  mente  a  sensibus  corporis 
alienata  in  uisione  corporali  sumus,  discernimus  ab  ea 
uisione   spiritalem,  qua   corpora    absentia    imaginaliter   cogi- 

i6  tamus,  siue  memoriter  recordantes,  quae  nouimus,  siue 
quae  non  nouimus  et  tamen  sunt  in  ipsa  spiritus  cogitatione 
utcumque  formantes  siue  quae  omnino  nusquam  sunt  pro 
arbitrio  uel  opinatione  fingentes.  ab  his  omnibus  ita  dis- 
cernimus  illa  corporalia,  quae  uidemus  et  in  quibus  praesentibus 

so  sunt  sensus  corporis  nostri,  ut  non  dubitemus  haec  esse 
corpora,  illas  uero  imagines  corporum.  cum  autem  uel  nimia 
cogitationis  intentione  uel  aliqua  ui  morbi,  ut  phreneticis  per 
febrem  accidere  solet,  uel  conmixtione  cuiusquam  alterius 
8piritus  seu  mali  seu  boni  ita  corporalium  rerum  in   spiritu 

85  exprimuntur  imagines,  tamquam  ipsis  corporis  sensibus  cor- 
pora  praesententur  manente  tamen  etiam  in  sensibus  corporis 
intentione,  sic  uidentur,  quae  in  spiritu  fiunt  imagines  cor- 
porum,  quemadmodum  corpora  ipsa  per  corpus,  ita  ut  simul 
cernatur   et  homo    aliquis    praesens    oculis   et   absens    alius 

1  cap.  XX  E  2  disceptabatur  (tur  corr.  m.  2)  R  3  conantur  E* 
affectus  P  4  uenerant  PRSbd  5  uisione  («.  I.  m.  2  add.  al  iussione)  E 
rursum  8  6  ei]  eius  EPS  om.  b  7  inpraesserat  R  18  ea]  eo  PR1 
14  uisiones  E  uisionem  PRbd  19  praesentibus  (in  mg.  add.  a*  prae- 
sentes)  P  21  cap.  XXI  E  22  morui  El  freneticis  EPRS  in 
phreneticis  b  per]  et  per  b  om.  Rl  24  seu  — boni  om.  P1  26  pre- 
sententur  S      28  quemaminodum  PRS 


396  S.  Aureli   Augustini 

8piritu  tamquam  oculis.  nam  experti  sumus  sic  adfectos  et 
cum  eis  locutos,  qui  uere  aderant,  et  cum  aliis,  qui  non 
aderant,  tamquam  adessent.  resipiscentes  autem  aliqui  referunt, 
quod  uidissent,  aliqui  non  possunt;  sic  enim  et  somnia  quidam 
obliuiscuntur,  quidam  meminerunt.  quando  autem  penitus  & 
auertitur  atque  abripitur  animi  intentio  a  sensibus  corporis, 
tunc  magis  dici  extasis  solet.  tunc  omnino  quaecumque  sint 
praesentia  corpora  etiam  patentibus  oculis  non  uidentur  nec 
ullae  uoces  prorsus  audiuntur:  totus  animi  contuitus  aut  in 
corporum  imaginibus  est  per  spiritalem  aut  in  rebus  in-  10 
corporeis  nulla  corporis  imagine  figuratis  per  intellectualem 
uisionem. 

Sed  cum  spiritalis  uisio  penitus  alienato  a  sensibus  corporis 
animo  imaginibus  corporalium  detinetur  siue  in  somnis  siue 
in  extasi,  si  nihil  significant,  quae  uidentur,  ipsius  animae  is 
sunt  imaginationes,  sicut  etiam  uigilantes  et  sani  et  nulla 
alienatione  moti  multorum  corporum,  quae  non  adsunt  sen* 
sibus  corporis,  cogitatione  imagines  uersant.  uerum  hoc 
interest,  quod  eas  a  praesentibus  uerisque  corporibus  con- 
stanti  adfectione  discernunt.  si  autem  aliquid  significant,  siue  » 
dormientibus  exhibeantur  siue  uigilantibus,  cum  et  oculis 
uident  praesentia  corpora  et  absentium  imagines  cernunt 
spiritu,  tamquam  oculis  praesto  sint,  siue  illa  quae  extasis 
dicitur  alienato  prorsus  animo  a  sensibus  corporis,  mirus 
modus  est,  si  conmixtione  alterius  spiritus  fieri  potest,  ut  ea,  « 
quae  ipse  scit,  per  huius  modi  imagines  ei,  cui  miscetur, 
ostendat,  siue  intellegenti  siue  ut  ab  alio  intellecta  pandantur. 
si  enim  demonstrantur  haec  nec  utique   a   corpore   demon- 

1  affectus  B       2  loquutas  P1        uero  P        aliis]  eis  h       3  aderant 
(n  s.  2.  m.  1)  E  erant  P  resipiscentes]  respicientes  Sx  aliqui] 

aliqua  quae  alii  8  5  paenitus  P  paenitur  B1  6  anime  8  7  extasis 
(ecstasis  d)  dici  bd  exstasis  S         9  ullae]  ill$  b  anime  8 

13  poenitus  R  alienato  (e  *.  I.  m.  1)  8  15  ecstasi  d  17  assunt  E*P 
20  affectione  E2  21  ezibeantur  R  22  absentium  (u  ex  a)  P 
23  presto  E  ecstasis  d  25  sij  sed  bd  27  ut]  aut  (a  exp.  m.  1)  P 
pandatur  Rl      28  nec]  non  (in  mg.  add.  aJ  nec)  PRb 


de   Genesi    ad   litteram   lib.    XII.  397 

strari  possunt,  quid  restat,  nisi  ut  ab  aliquo  spiritu  demon- 
strentur? 

13.  Nonnulli  quidem  uolunt  animam  humanam  habere  uim 
quandam   diuinationis   in   se  ipsa.    sed   si  ita  est,   cur  non 

s  semper  potest,  cum  semper  uelit?  an,  quia  non  semper 
adiuuatur,  ut  possit?  cum  ergo  adiuuatur,  numquid  a  nullo 
aut  a  corpore  hoc  adiuuari  potest?  proinde  restat,  ut  ab 
spiritu  adiuuetur.  deinde  quomodo  adiuuatur?  utrum  in  cor- 
pore    fit    aliquid,    ut   inde    quasi    relaxetur    et    emicet   eius 

10  intentio,  quo  in  id  ueniat,  ubi  in  se  ipsa  uideat  significantes 
similitudines,  quae  ibi  iam  erant  nec  uidebantur,  sicut  multa 
habemus  et  in  meinoria,  quae  non  semper  intuemur?  an  fiunt 
illic,  quae  ante  non  fuerant,  uel  in  aliquo  spiritu  sunt,  quo 
illa  erumpens  et  emergens  ibi  eas  uideat?  sed  si  iam  in  illa 

i6  erant  quasi  proprie,  cur  eas  etiam  non  consequenter  intellegit? 
aliquando  enim,  immo  plerumque  non  intellegit.  an  sicut 
8piritus  eius  adiutus  est,  ut  eas  in  se  uideret,  ita  et  mens 
nisi  adiuuetur  ea,  quae  habet  spiritus,  intellegere  non  potest? 
an    forte    non    corporea    remouentur    uel    quasi    relaxantur 

80  inpedimenta,  ut  suo  inpetu  anima  in  ea,  quae  uidenda  sunt, 
exeratur,  sed  ipsa  prorsus  in  haec  adsumitur,  siue  tantum 
spiritaliter  cernenda  siue  etiam  intellectualiter  cognoscenda? 
an  aliquando  in  se  ipsa  uidet  ista,  aliquando  per  alterius 
spiritus  conmixtionem?  quidquid  horum  est,  temere  adfirmari 

25  non  oportet.  illud  tamen  dubium  esse  non  debet  corporales 
imagines,  quae  spiritu  cernuntur,  non  semper  signa  esse 
aliarum  rerum   siue  in  uigilantibus  siue  in  dormientibus  siue 

3  cf.  Cic.  Lael.  c.  20 

1  ab  8.  I.  m.  1  B       4  seipsam  (exp.  m.  1)  S        quur  PB  adiu- 

batur  E1  adiubauatur  PRl  adiubatur  JE^JR1  7  aut]  acftut  E  hoc] 
ad  hoc  (ad  exp.)  E.PBSbd  potest]  po§getest  E  ab]  a  bd  8  adiu- 
batur  E1  10  se  er.  B  14  si  (i  ex  n)  P  15  erant  (n  *.  I  m.  1)  S 
propriae  P*BS  quur  PB  non  etiam  PBSbd  16  plerumqu*e  P 
18  adiubetur  E1  19  forte]  pre  P1  relaxentur  PB1  21  exerantur  S 
haec]  ea  S  hoc  b      24  quicquid  E?BS      25  cap.  XXII  E 


398  S.    Aureli   Augustini 

in  aegrotantibus;  mirum  est  autem,  si  aliquando  extasis  fieri 
potest,  ut  non  illae  corporalium  rerum  similitudines  aliquid 
significent. 

Non  sane  mirum  est,  si  et  daemonium  habentes  aliquando 
uera  dicunt,  quae  absunt  a  praesentium  sensibus:  quod  certe   5 
nescio  qua  occulta  mistura  eiusdem  spiritus  fit,  ut  tamquam 
unus  sit  patientis  atque  uexantis.  cum  autem  spiritus  bonus 
in   haec  uisa  humanum   spiritum    adsumit   aut  rapit,    nullo 
modo  illas  imagines   signa  rerum   aliarum  esse  dubitandum 
est,   et  earum,   quas   nosse   utile   est;    dei  enim  munus  est.  10 
discretio   sane   difficillima  est,   cum   spiritus  malignus  quasi 
tranquillius   agit  ac   sine  aliqua  uexatione  corporis  adsumto 
humano  spiritu  dicit  quod  potest.  quando  etiam  uera  dicit  et 
utilia  praedicat,   transfigurans   se,   sicut  scriptum  est:  uelut 
angelum  lucis,   ad  hoc,   ut,   cum  illi  in  manifestis   bonis  15 
creditum   fuerit,   seducat  ad  sua.   hunc  discerni  non    arbitror 
nisi   dono  illo,   de   quo   ait   apostolus,  cum  de  diuersis   dei 
14.  muneribus   loqueretur:    alii    diiudicatio    spirituum.    non 
enim  magnum   est  tunc   eum   dinoscere,  cum  ad  aliqua  per- 
uenerit  uel  perduxerit,   quae   sunt   contra  bonos   mores  uel  «0 
regulam  fidei;   tunc   enim   a  multis   discernitur.   illo   autem 
dono    in  ipso  primordio,   quo   multis   adhuc  bonus  adparet, 
continuo  diiudicatur  an  malus  sit. 

Tamen   et  per   corporalem   uisionem  et  per  imagines   cor- 
poralium,  quae  demonstrantur  in  spiritu,  et  boni  instruunt  et  25 
mali  fallunt.  intellectualis  autem  uisio  non  fallitur;  aut  enim 

14  II  Cor.  11,  14      18  I  Cor.  12,  10 

1  egrotantibus  PBS  ecstasis  d  2  non]  si  b  ille  PB  4  et] 
etiam  b  demonium  (i  8.  I  m.  1)  S,B  6  mixtura  PBSbd  7  pati- 
entis  (i  fin.  ex  e)  P  10  enimunus  {~*up.  i  er.)  P  11  quasi*«  P 
12  tranquilli*us  S  tranquillus  Bbd  aasumpto  E2PBSbd  14  trans- 
figurat  b  scribtum  EP  15  in  angelum  b  16  fuerat  b  educat  b 
suam  E  sua  P  sua*  (m  er.)  B  18  diiudicatio]  discretio  b  spirituumj 
spm  P  cum  uoce  non  incipit  cap.  14  in  bd  19  dignoscere  d  dis- 
cernere  b  23  malus]  maius  (in  tng.  malus)  S  24  cap.  XXIII  per]  p  P 
25  instruunt  m.  1  ex  instituunt  E      26  ma#li  (1  er.)  P 


de   Genesi   adlitteram   lib.   XII.  399 

hon  intellegit,  qui  aliud  opinatur  quam  est,  aut,  si  intellegit, 
continuo  uerum  est.  quid  enim  faciant  oculi  non  habent,  cum 
simile  borpus  uiderint,  quod  ab  alio  discernere  non  possint, 
aut  quid  faciat  animi  intentio,   cum   in   spiritu  facta  fuerit 

5  corporis  similitudo,  quam  non  ualeat  distinguere  a  corpore. 
sed  adhibetur  intellectus  quaerens,  quid  illa  significent  uel 
utile  doceant,  et  aut  inueniens  ad  fructum  suum  peruenit 
aut  non  inueniens  in  disceptatione  se  tenet,  ne  aliqua  perni- 
ciosa  temeritate  prolabatur  in  exitiabilem  errorem. 

10  Iudicat  autem  sobrius  intellectus  diuinitus  adiutus,  quae 
uel  quanta  sint,  in  quibus  etiam  aliud  putare  quam  est  non 
sit  animae  perniciosum.  neque  enim  putantium  periculo  et 
non  potius  exitio  suo  quisque  a  bonis  putatur  bonus,  etiamsi 
occultus   sit  malus,   si  in   rebus  ipsis,  id  est  in  ipso  bono, 

15  quo  fit  quisque  bonus,  non  erretur,  aut  aliquid  obest  omnibus 
hominibus,  quod,  cum  dormiunt,  uera  corpora  esse  arbitrantur, 
quorum  similitudines  in  somnis  uident;  aut  aliquid  Petro 
obfuit,  quod  solutus  a  uinculis  seque  angelo  deducente  factum 
est  repentino  miraculo,  ut  putaret  se  uisum  uidere.  uel  cum  in 

so  illa  extasi  respondit:  nequaquam,  domine,  quia  numquam 
manducaui  omne  commune  et  inmundum,  putans  ea  ipsa, 
quae  in  disco  demonstrabantur,  tamquam  uera  animalia.  haec 
quando  aliter  inuenta  fuerint  quam  putata  sunt,  cum  uide- 
rentur,  non  nos  paenitet  ita  nobis  fuisse  uisa,  ai  non  arguatur 

26  uel  infidelitas  dura  uel  opinatio  uana  siue  sacrilega.  qua- 
propter  et  cum  uisis  corporalibus  diabolus  fallit,  nihil  obest, 
quod  ludificantur  oculi,   si   non   erratur  in   ueritate  fidei  et 

17  cf.  Act.  12,  7—9      20  Act.  10,  11—14 

1  fin.  intelligit  P  2  faciant?  oculos  non  habent  S  4  faciant  E  in 
otn.  PB  5  distinguere  (u  8.  I  m.  1)  E  6  uel  utile]  uelud|ill$  (sed 
dtnt  mut.)  8  8  disceptationes*«  8  se  om.  8  9  prolauatur  Ex 
eiiciabilem  B  12  pertiosum  P1  pernitiosum  B8         neque]  nec  bd 

18  extio  B  17  obfuit  (offuit  P)  petro  PBSbd  18  solutus]  soluto 
se  bd        20  ecstasi  d       24  penitet  E  poenitet  Bbd  arguantur  E 

25  infedelitas  P       cap.  XXIUI  E 


400  S.   Aureli   Augustini 

intellegentiae  sanitate,  quae  docet  deus  subditos  sibi.  aut  si 
ludificet  animam  spiritali  uisione  imaginibus  corporum,  ut 
putet  corpus  esse,  quod  non  est,  aliquid  obest  animae,  si 
perniciosae  suasioni  non  consentiat. 

15.  Unde  aliquando  fit  quaestio  de  consensionibus  somnian-   5 
tium,   cum   etiam   concumbere   sibi   uidentur  uel  contra  pro- 
positum  suum  uel  contra  etiam  licitos  mores;  quod  non  con- 
tingit,  nisi   cum   ea,   quae   uigilantes   etiarn   cogitamus,  non 
cum  placito  consensionis,  sed,  sicut  etiam  talia  propter  aliquid 
loquimur,   sic   admonentur  in   somnis  et  exprimuntur,  ut  eis  10 
caro   naturaliter  moueatur  et,  quod   naturaliter  conligit,  per 
genitales   uias   emittat,   sicut  hoc   ipsum   dicere   utique  non 
possem,   nisi  etiam   cogitarem.   porro  imagines  rerum  corpo- 
ralium,   quas   necessario   cogitaui,  ut  haec  dicerem,  si  tanta 
expressione  praesentarentur  in   somnis,  quanta  praesentantur  15 
corpora  uigilantibus,  fieret  illud,  quod  sine  peccato  fieri  a  uigilante 
non  posset.  quis  enim  uel  cum  loquitur  et  postulante  necessitate 
sermonis  de  suoconcubitu  aliquid  dicit,  possitnon  cogitare,  quod 
dicit?  porro  ipsa  phantasia,  quae  fit  in  cogitatione  sermocinantis, 
cum  ita  expressa  fuerit  in  uisione  somniantis,  ut  inter  illam  so 
et  ueram   conmixtionem   corporum  non  discernatur,  continuo 
mouetur  caro  et  sequitur,  quod  eum  motum  sequi  solet,  cum 
hoc  tam   sine    peccato   fiat,   quam   sine  peccato  a  uigilante 
dicitur,   quod  .ut  diceretur  sine  dubio  cogitatum  est.   uerum 
tamen    propter   animae   adfectionem   bonam,    quae    desiderio  25 
meliore  mundata  multas  interficit  cupiditates,  quae  ad  natu- 
ralem   carnis   motum  non   pertinent,    quem    casti    uigilantes 


1  quae]  quam  P  qua  d  subditos]  subiectos  Sbd  sibi]  siuim  (m 
exp.  m.  i)  P  2  uisionem  (m  exp.  m.  1)  P  3  aliquid]  non  aliquid  Bbd 
4  pernitiosae  BS  5  questio  S  6  cScQbere  siui  P  9  placita  P 
10  admonentur]  ammonentur  PB  admouentur  Sbd  11  caro  in  ras.  S 
naturaliter  etiam  caro  bd  colligit  E2PBSbd  12  ipsud  P  14  haec] 
hoc  bd  15  expraessione  B  praestarentur  B  praestantur  B 

praesententur  b  16  fieret]  fiet  b  18  concubito  B1         aliqui  P1 

dici  S        19  cap.  XXV  E  fit  in]  fiunt'  S        20  ita]  ista  b         ex- 

praessa  PB      25  propter  (pter  s.  I.  add.  m.  2)  B 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XII.  401 

cohibent  et  refrenant,  dormientes  autem  ideo  non  possunt, 
quia  non  habent  in  potestate  quae  admoueatur  expressio  cor- 
poralis  imaginis,  quae  discerni  non  possit  a  corpore:  propter 
illam  ergo  adfectionem  animae  bonam  etiam  in  somnis  quae- 

5  dam  eius  merita  clarent.  nam  etiam  dormiens  Salomon 
sapientiam  praeposuit  omnibus  rebus  eamque  neglectis  ceteris 
est  precatus  a  domino;  et,  sicut  scriptura  testatur,  placuit 
hoc  coram  domino  nec  distulit  retributionem  bonam  pro 
desiderio  bono. 

10  16.  Quae  cum  ita  sint,  pertinet  corporis  sensus  ad  uisa 
corporalia,  qui  per  quinque  quasi  riuulos  distanter  ualentes 
distribuitur,  cum  illud,  quod  est  subtilissimum  in  corpore  et 
ob  hoc  animae  uicinius  quam  cetera,  id  est  lux  primum  per 
oculos    sola    diffunditur    emicatque    in    radiis    oculorum    ad 

15  uisibilia  contuenda,  deinde  mixtura  quadam  primo  cum  aere 
puro,  secundo  cum  aere  caliginoso  atque  nebuloso,  tertio 
cum  corpulentiore  humore,  quarto  cum  terrena  crassitudine 
quinque  sensus  cum  ipso,  ubi  sola  excellit,  oculorum  sensu 
efficit,  sicut  in  libro  quarto  itemque  in  septimo  disseruisse 

20  me  recolo.  est  autem  hoc  caelum  oculis  conspicuum,  unde 
luminaria  et  sidera  effulgent,  excellentius  utique  omnibus  cor- 
poreis  elementis,  sicut  oculorum  sensus  excellit  in  corpore. 
quia  uero  spiritus  omnis  omni  est  corpore  sine  dubitatione 
praestantior,    sequitur,   ut  non  loci   positione,    sed    naturae 

»  dignitate  praestantior  sit  natura  spiritalis  isto  corporeo  caelo 
etiam  illa,  ubi  rerum  corporalium  exprimuntur  imagines. 

7  cf.  III  Reg.  8,  5—15 

2  quae  admoueatur]  qua  ea  moueatux  S  ammoueatur  PB  ex- 
praessio  B  5  «salomon  (p  er.)  B  6  preposuit  E  nelectis  Pl 
7  praecatus  EB  scribtura  ElP  8  nec  (c  *.  Z.  m.  1)  8  10  cap. 
XX  71  E  11  ribulos  El  ribulus  P  riuolos  BSl  ualentes]  ac  ualen- 
ter  S  12  subtilismum  8  14  sola]  sola  lux  8  15  uisiuilia  P 
primum  d  16  adque  E1  17  corpolentiore  8  umore  ElB  crassi- 
dine  E  18  sensu?  E  19  mito  8  21  effulgent  (t  ex  s  m.  1)  E  23  cap. 
XXVII E  uero]  inero*  (i  exp.  m.l;$  er.)  P  omnis]  §omnia  (s  init.  exp. 
m.l)P    24 prestantiori&S'     posicionei?    25  dignitataeP     preatantior^ 

XXVIII.  Aug.  sect.  III  pars  1.  26 


402  S.   Aureli   Augustini 

Hic  existit  quiddam  mirabile,  ut,  cum  prior  sit  corpore 
spiritus  et  posterior  corporis  imago  quam  corpus,  tamen,  quia 
illud,  quod  tempore  posterius  est,  fit  in  eo,  quod  natura 
prius  est,  praestantior  sit  imago  corporis  in  spiritu  quam 
ipsum  corpus  in  substantia  sua.  nec  sane  putandum  est  facere  5 
aliquid  corpus  in  spiritu,  tamquam  spiritus  corpori  facienti 
materiae  uice  subdatur.  omni  enim  modo  praestantior  est  qui 
facit  ea  re,  de  qua  aliquid  facit .  neque  ullo  modo  spiritu 
praestantius  est  corpus,  immo  perspicuo  modo  spiritus  corpore. 
quamuis  ergo  prius  uideamus  aliquod  corpus,  quod  antea  non  10 
uideramus,  atque  inde  incipiat  imago  eius  esse  in  spiritu 
nostro,  quo  illud  cum  absens  fuerit  recordemur,  tamen  eandem 
eius  imaginem  non  corpus  in  spiritu,  sed  ipse  spiritus  in 
se  ipso  facit  celeritate  mirabili,  quae  ineifabiliter  longe  est  a 
corporis  tarditate;  cuius  imago  mox,  ut  oculis  uisum  fuerit,  16 
in  spiritu  uidentis  nullius  puncti  temporalis  interpositione 
formatur.  itemque  in  auditu,  nisi  auribus  perceptae  uocis 
imaginem  continuo  spiritus  in  se  ipso  formaret  ac  memoria 
retineret,  ignoraretur  secunda  syllaba  utrum  secunda  esset, 
cum  iam  prima  utique  nulla  esset,  quae  percussa  aure  *o 
transierat  .  ac  sic  omnis  locutionis  usus,  omnis  cantandi 
suauitas,  omnis  postremo  in  actibus  nostris  corporalis  motus 
dilapsus  occideret  neque  ullum  progressum  nancisceretur,  si 
transactos  corporis  motus  memoriter  spiritus  non  teneret, 
quibus  consequentes  in  agendo  conecteret:  quos  utique  non  » 
tenet  nisi  imaginaliter  a  se  factos  in  se.  ipsarum  etiam 
futurarum    motionum    imagines    praeueniunt    fines    actuum 

1  existis  S  sit  om.  El  corpore— posterior  om.  P1  2  posterius  R 
corporis]  corporalis  b  tamen]  hi  tamen  S  3  fit]  fit  ut  E  4  pre- 
stantior  ES  5  ipsum  Pl  facere  (c  8.  I,  m.  1)  B  6  corpore  PRl 
7  uicae  P  prestantior  ES  8  eft  re"  b  9  prestantius  ES  11  in- 
quipiat  Ex  12  quod  S  cfl  ex  qutl  m.lR  recordamur  S  14  celeri- 
tatemPJR  inefabiliter  P1  17  percepte  S  uoces  S  21  transiisset  d 
transeat  b  22  suauisas  El  23  nancisceretur  corr.  m.  2  R  25  con- 
sequenter  S  conecteret  (t  fin.  8.  I.  m.  1)  E  post  conecteret  add. 
m.  2  in  R  s.  I.  Sed  motus      26  cap.  XXVIII  E      27  motionem  Rl 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XII.  403 

nostrorura.  quid  enim  agimus  per  corpus,  quod  non  cogitando 

praeoccupauerit  spiritus  omniumque  uisibilium  operum  simili- 

tudines  in  se  ipso  primitus  uiderit  et  quodammodo  disposuerit? 

17.    Quae    spiritales    corporalium    similitudines    in    animo 

5  nostro  quemadmodum  innotescant  spiritibus  etiam  inmundis 
uel  quid  obstaculi  anima  nostra  patiatur  ex  isto  terreno  cor- 
pore,  ut  eas  inuicem  in  nostro  spiritu  uidere  nequeamus, 
inuenire  et  explicare  difficile  est.  certissimis  tamen  indiciis 
apud  nos  constitit  enuntiatas  a  daemonibus  cogitationes  homi- 

io  niim:  qui  tamen,  si  uirtutum  internam  speciem  possent  in 
hominibus  cernere,  non  temtarent;  sicut  illam  in  Iob  nobilem 
ac  mirabilem  patientiam  procul  dubio  si  posset  diabolu» 
cernere,  nollet  a  temtato  utique  superari.  ceterum  alicubi 
longe  iam  facta  quod  nuntiant,  quae  post  aliquot   dies  uera 

15  esse  firmentur,  non  est  mirandum.  possunt  enim  hoc  efficere 
non  solum  acrimonia  cernendi  etiam  corporalia  inconparabiliter 
praestantiore  quam  nostra  est,  sed  etiam  ipsorum  corporum 
longe  utique  subtiliorum  mira  uelocitate. 

Conperimus  etiam  in  domo  constitutum  patientem  spiritum 

20  inmundum  dicere  solere,  quando  ad  eum  uenire  coepisset  ex 
duodecim  milibus  presbyter  et  per  omnia  loca  itineris  ubi 
esset  et  quam  propinquaret  et  quando  ingrederetur  et  fundum 
et  domum  et  cubiculum,  donec  in  conspectu  eius  adstaret. 
quae  omnia,  etsi  non  oculis  patiens  ille  cernebat,  tamen  nisi 

25  aliquo    modo    cerneret,   non    tam    ueraciter    enuntiaret.    erat 

8  cf.  contra  Acad.  I  6.  7 

2  praeocupauerit  B  preoccupauerit  S  omnium  quae  B         siinili- 

tudine  si  (si  in  ras.)  B  3  in  se  in  ras.  B  4  que  B  spiritalis  B 
5  quemammodum  E  6  patiatur  anima  nostra  bd  7  eos  b  in  om.  b 
8  et  s.  I  m.  1  S  9  aput  E*P  aenuntiatas  P  nuntiatas  S  de- 
monibus  S  10  uirtutum]  status  S  12  diabulus  P  18  coeterum  B 
c^terum  quod  b  14  facto  S  quod  om.  b  praenunciat  b  aliquod  ElP 
aliquos  S  17  prestantiore  ES  corporum  ipsorum  d  18  utiquae  P 
19  a  uoce  spiritum  tnc.  cap,  XXVIIII  E  21  presbiter  P  praesbiter  B 
iteneris  B  ubi  esset]  §ubiessit  P1  23  astaret  PSbd  asstaret  E* 

24  non  8.  I  m.  1  B        paciens  S1 

26* 


404  S.    AureliAugustini 

autem  iste  febriens  et  tamquam  in  phrenesi  ista  dicebat.  et 
forte  reuera  phreneticus  erat,  sed  propter  ista  daemonium  pati 
putabatur.  nullum  refectionis  cibum  accipiebat  a  suis,  sed  a 
solo  illo  presbytero.  resistebat  etiam  suis  uiolenter,  quantum 
ualebat;  illo  solo  presbytero  ueniente  quiescebat,  illi  tantum  5 
subditus  erat  et  subdite  respondebat.  nec  tamen  eidem  saltem 
presbytero  illa  cessit  mentis  alienatio  siue  daemonium,  nisi 
cum  sanus  esset  a  febribus,  sicut  phrenetici  sanari  solent, 
nec  aliquando  postea  tale  aliquid  passus  est. 

Nouimus  etiam  sine  dubitatione  phreneticum  futuram  10 
mortem  cuiusdam  feminae  praedixisse,  non  sane  specie  diui- 
nandi,  sed  tamquam  factum  ac  praeteritum  recolens.  nam  cum 
eius  apud  eum  commemoratio  fieret,  „mortua  est",  inquit, 
„ego  eam  uidi  efferri,  hac  cum  eius  corpore  transierunt", 
cum  illa  incolumis  uiueret;  post  paucos  autem  dies  repente  15 
defuncta  est  et  per  eum  locum  elata  est,  qua  ille  praedixerat. 

Fuit  item  apud  nos  puer,  qui  in  exordio  pubertatis  dolorem 
acerrimum  genitalium  patiebatur  medicis  nequaquam  ualentibus, 
quid  illud  esset,  agnoscere,  nisi  quod  neruus  ipse  introrsum 
reconditus  erat,  ita  ut  nec  praeciso  praeputio,  quod  inmoderata  ao 
longitudine  propendebat,  adparere  potuerit,  sed  postea  uix 
esset  inuentus.  humor  autem  uiscosus  et  acer  exudans  testes 
et  inguina  urebat.  sed  acutum  dolorem  non  continuum  patie- 

1  iste  (in  mg.  m.  1  add.  aJ  ipse)  B         frenesi  EPBS         2  frene- 
ttcus  EPBS  demonium  (i  8.  I.  m.  1)  S         3  ciuum  Ex  4  illo 

om.  PSbd  presbitero  BS  presbytero  P  resistebat— presbytero  in 
mg.  m.  1  suppl.  B  quantum]  quam  2»  5  illo  om.  b  6  subdite] 
subditae  EP  subdita  S  7  praesbitero  B  demonium  S  8  frene- 
tici  EPBS  9  tali  Pl  10  cap.  XXX  E  freneticum  EPB  11  cuius- 
dam  (s  m.  1  8.  I.)  S  specie^  P  speciae  (a  exp.  m.  1)  B  12  preteri- 
tum  S  recolentem  d  18  morta  Pl  inquid  PB  14  eam]  etiam  8 
haecfferri  S  hac]  bac  E  15  incolomis  PB  16  defuncta  est] 
defuncta  PBSbd  qua  E*  predixerat  S  17  item]  tunc  b  aput  ElP 
qui  om.  ElB  exorlio  B  puuertatis  E1  cop.  XXXI  E  18  gen- 
talium  B      20  preciso  S  pr^twso  B       preputio  S      21  longitudinS  PB 

22  isset  jRl  umor  ElPB  exu*dans  (n  er.)  P  exsudans  BSbd 

23  inguina]  intima  S 


de   G  e n e s i   ad  litteram   lib.   XII.  405 

batur;  at  cum  patiebatur,  eiulabat  uehementer  cum  iactatione 
membrorum  mente  sanissima,  sicut  in  cruciatibus  corporalium 
dolorum  fieri  solet.  deinde  inter  uoces  suas  abripiebatur  ab 
omnibus  sensibus  et  iacebat  patentibus  oculis  neminem  circum- 

5  stantium  uidens,  ad  nullam  uellicationem  se  mouens.  post 
aliquantum  tamquam  euigilans  nec  iam  dolens  quae  uiderat 
indicabat.  tum  interpositis  paucis  diebus  eadem  patiebatur. 
in  omnibus  sane  uel  paene  omnibus  uisionibus  suis  duos  se 
dicebat  uidere,  unum  prouectioris  aetatis,  alterum  puerum,  a 

io  quibus  ei  uel  dicebantur  uel  demonstrabantar,  quae  se  audisse 
et  uidisse  narrabat. 

Uidit  quodam  die  piorum  psallentium  laetitiam  in  luce 
mirabili  et  inpiorum  in  tenebris  diuersas  et  atrocissimas 
poenas  illis  ducentibus  et  ostendentibus  et  felicitatis  aliorum 

i5  aliorumque  infelicitatis  meritum  insinuantibus.  hoc  autem 
uidit  die  dominico  paschae,  cum  per  totam  quadragesimam 
nihil  doluisset,  cui  uix  interuallo  tridui  antea  parcebatur. 
uiderat  autem  in  ipso  ingressu  quadragesimae  illos  promit- 
tentes  sibi,  quod  per  quadraginta  dies  nullum  sensurus  esset 

io  dolorem;  postea  ipsi  ei  dederunt  tamquam  medicinale  con- 
silium,  ut  ei  praeputii  longitudo  praecideretur,  quo  facto  diu 
non  doluit.  cum  uero  iterum  similiter  doleret  et  similia  uidere 
coepisset  accepit  ab  eis  rursus  consilium,  ut  in  mare  pube 
tenus    intraret  et  post    aliquantam    moram    inde    discederet, 

ts  promittentibus   sane,   quod  iam   deinceps  uehementem  illum 

1  at]  ad  S  et  R*bd  heiulabat  ERS  om.  P1  2  cruentibus  (*.  I. 
m.  2  aj  cruciatibus)  E  3  dolorum  om.  Rl  abriebatur  E  5  belli- 
cationem  (*.  I.  m.  2  al  uell.)  E  6  tamquam  om.  PRlb  uideret  PRd 
7  paciebatur  P  8  sane  (e  ex  a  m.  1)  E  pene  P  poene  R  9  pro- 
fectioris  PR  10  uel  post  ei  om.  b  12  piorum]  chorum  piorum  bd 
laetitiam  (s.  I.  m.  2  al  le^tantiu)  E,P*S  laetantium  Rbd  13  inpiorum  Ex 
diijeruersas  P  14  docentibus  Pl  ostendentibus— felicita  in  ras.  P 
et  om.  b  aliorum  om.  ElP  16  pasce  E  quadragensimam  ElP 
17  cui]  qui  Sb  cui  (i  ex  m)  R  interballo  E1  parcebatur]  parce- 
batur  (r  ex  s  m.  1)  E  patiebatur  b  .18  ingresso  P1  quadragensi- 
mae  E*P  21  precideretur  S  23  acepit  Rl  24  et]  ac  PRSbd 
discederet  (de  &  l.  m.  1)  E  discerit  P1 


406  S.   Aureli   Augustini 

dolorem  non  esset  passurus,  sed  solius  illius  uiscosi  humoris 
molestiam;  atque  ita  secutum  est .  nec  umquam  talem  aliquam 
postea  passus  est  auersionem  mentis  a  sensibus  nec  tale 
aliquid  uidit  nisi  antea  cum  in  mediis  doloribus  et  horrendis 
uocibus  repente  obmutescens  abriperetur.  postea  tamen  medicis  5 
cetera  curantibus  et  sanantibus  non  permansit  in  proposito 
sanctitatis. 

18.  Istarum   uisionum   et  diuinationum   causas   et  modos 
uestigare  si  quis  potest  certoque  conprehendere,  eum  magis 
audire  uellem  quam  de  me  expectari,  ut  ipse  dissererem.  quid  10 
tamen   putem,  ita  ut  nec  docti  me   tamquam   confirmantem 
derideant  nec  indocti  tamquam  docentem  accipiant,  sed  utrique 
disceptantem    et    quaerentem    potius    quam    scientem,    non 
occultabo.   ego   uisa   ista   omnia  uisis  conparo  somniantium. 
sicut   enim   aliquando   et  liaec   falsa,   aliquando   autem  uera  15 
sunt,   aliquando   perturbata,  aliquando  tranquilla,  ipsa   autem 
uera  aliquando  futuris  omnino  similia  uel  aperte   dicta,   ali- 
quando  obscuris  significationibus  et  quasi  figuratis  locutionibus 
praenuntiata,  sic  etiam  illa  omnia.  sed  amant  homines  inexperta 
mirari   et   causas   insolitorum   requirere,   cum   cotidiana   ple-  «0 
rumque  talia  saepe  etiam  latentioris  originis  nosse  non  curent. 
nam   quemadmodum   in   uocibus,   hoc   est  signis,   quibus  in 
loquendo  utimur,  audito  uerbo  inusitato  quaerunt  primo,  quid 
sit,   hoc   est  quid   significet,   quo   cognito    deinde   quaerunt, 
unde  ita  dictum  sit,  cum  tam  multa  sine  cura  nesciant,  quae  u 
in  usu  sermonis  habent,  unde  ita  sint  dicta:  sic  cum  aliquid 

1  uiscusi  P         8  postea  om.  Pl  auers^psionem  (su  exp.  m.  1)  P 

4  nisi]  sicut  S  quale  bd  ante  ea  P  orrendis  P  5  ommutescens  P 
abriperetur  (re  8.  I.  m.  1)  R  8  cap.  XXXII  E  deuinationii  P 

modus  P  9  conpraehendere  EP  10  disererem  P1  disseram  b  11  ita 
8.  I.  m.  2  add.  aj  ista)  E  13  et  om.  P  querentem  P  14  cap. 
XXXIII  E  15  et— aliquando  in  mg.  infer.  add.  m.  1  P  16  pertur- 
bata  §?nt  E  17  aperta  S  18  contra  obscuris  signif.  in  mg.  add.  al 
obscurationibus)  P2J  19  praenuntiata  (praenun  m.  1  ex  figurata)  E 

20  mirari]  rimari  (ri  init.  in  ras.)  Ed  cottidiana  ES  quottidiana  P 

21  sepe  P  22  quemaramodum  PBS  in  fin.  om.  PRbd  24  est] 
et  b      26  usus  S       unde]  utrum  b        sic  cum]  6i  cfl  P  sicfl  R 


de    Genesi   ad   litteram   lib.   XII.  407 

inusitatum  in  rebus  acciderit  siue  corporalibus  siue  spirita- 
libus,  causas  rationemque  sollicite  inquirunt  et  sibi  reddi  a 
doctoribus  flagitant. 
Soleo  autem,  cum  me  quisque  interrogat,  uerbi  gratia,  quid 
5  sit  catus,  et  respondeo  „prudens  uel  acutus",  nec  ei  sufficit, 
sed  pergit  quaerere,  unde  dictus  sit  catus,  uicissim  referre  et 
quaerere,  unde  dictus  sit  acutus.  quod  nihilominus  utique 
ignorabat,  sed,  quia  usitatum  nomen  erat,  patienter  eius 
originem  nesciebat;  quod  autem  nouum  insonuit  auribus,  parum 

10  putat  nos3e,  quid  significando  ualet,  nisi  etiam  unde  dicatur 
exquirat.  quisquis  ergo  ex  me  quaerit,  unde  uisa  corporalibus 
similia  in  extasi  adpareant,  quae  raro  accidit  animae,  uicissim 
quaero,  unde  adpareant  dormientibus,  quae  cotidie  sentit 
anima,  et  nemo  istuc  aut  non  multum  curat  inquirere.   quasi 

i5  uero  ideo  minus  mira  sit  talium  natura  uisorum,  quia  co- 
tidiana  est,  aut  ideo  minus  curanda,  quia  omnium  est;  aut 
si  recte  faciunt,  qui  ista  non  quaerunt,  rectius  fecerint,  si  nec 
in  illa  curiosi  sint.  ego  uero  multo  amplius  admiror  multoque 
maxime    stupeo,   quanta   celeritate   ac   facilitate  in  se  anima 

»o  fabricetur  imagines  corporum,  quae  per  corporis  oculos  uiderit, 
quam  somniantium  uel  otiam  in  extasi  uisiones.  quaecumque 
tamen  illa  natura  uisorum  est,  procul  dubio  corpus  non  est. 
hoc  nosse  cui  non  sufficit,  unde  etiam  existant  inquirat  ab 
aliis;  me  ignorare  confiteor. 

26  19.  Illud  plane  exemplorum  experimentis  conligi  datur.sicut 
corporum  pallor,  rubor,  tremor,  uel  etiam  morbus  aliquando 

1  accideret  P  2  causas  (s  fin.  *•  l.  m.  1)  P  rationemquae  S1 
solliciti  b  5  catus]  catum  E  cautus  b  acutus  (c  ex  g)  P  6  querere  P 
cautus  b  7  nihihominus  (h  er.)  S  8  sed  quia]  si  que  R  10  putat  El 
nosse  (n  s.  I.  m.  2)  E  ualeat  Pd  11  quisquis]  quis  P1  uisa  (a 
corr.  m.  2)  R  12  ecstasi  d  aupariant  P1  quaea  (a  «cp.  w.  1)  P 
animo  S  13  cottidie  EP  cottidiae  S  14  istud  Sbd  aut  non  om.  b 
15  cottidiana  EPS  17  querunt  S  non  rectius  bd  18  in  om.  El 
ammiror  PRS*  19  maxim»  S         stupeo]  istap&o  S         facilitate] 

felicitate  S1    20  fabricet  b      uideret  P    21  ecstasi  d      cap.  XXXIIII E 
23  exsistant  R        inquirant  E      26  rubor  (r  fin.  8.  I  m.  1)  S 


408  S.   Aureli   Augustini 

a  corpore  habet  causas,  aliquando  ab  anima  —  et  a  corpore 
quidem,  cum  uel  humor  suffunditur  uel  cibus  uel  aliquid  aliud 
corporis  iniectum  extrinsecus;  ab  anima  uero,  cum  uel  timore 
turbatur  uel  pudore  confunditur  uel  irascitur  uel  amat  uel 
si  quid  huius  modi;  nec  inmerito,  si  id,  quod  animat  et  regit,  5 
etiam  cum  uehementius  mouetur  uehementius  exagitat  —  ita 
et  ipsi  animae,  ut  in  ea  uisa  pergat,  quae  non  ei  per  sensus 
corporis  nuntiantur,  sed  per  incorporalem  substantiam,  et  ita 
pergat,  ut  non  discernat,  utrum  corpora  sint  an  similitudines 
corporum,  aliquando  a  coipore  accidit,  aliquando  ab  spiritu:  10 
et  a  corpore  quidem  siue  naturali  uicissitudine,  ut  sunt  uisa 
somniantium  —  dormire  quippe  a  corpore  est  homini  —  siue 
aliqua  mala  ualetudine  sensibus  perturbatis,  ut,  cum  a 
phreneticis  simul  et  corpora  uidentur  et  uisa  similia  cor- 
poribus,  tamquam  et  ipsa  prae  oculis  adsint,  aut  penitus  15 
interclusis,  sicut  saepe  male  facti  morbo  aliquo  ingraue- 
scente  praesente  corpore  diu  absentes,  deinde  hominibus  red- 
diti  multa  se  uidisse  dixerunt;  ab  spiritu  uero,  cum  omnino 
sano  atque  integro  corpore  in  alienationem  rapiuntur,  siue 
ita,  ut  et  per  sensus  corporis  corpora  uideant  et  in  spiritu  »0 
quaedam  similia,  quae  a  corporibus  non  discernant,  siue 
penitus  auertantur  a  sensibus  carnis  et  nihil  per  eos  omnino 
sentientes  illa  spiritali  uisione  habitent  in  similitudinibus 
corporum.  sed  cum  malus  in  haec  arripit  spiritus,  aut  dae- 
moniacos  facit  aut  arrepticios  aut  falsos  prophetas;  cum  25 
autem  bonus,  fideles  mysteria  loquentes  aut  accedente  etiam 

1  et  om.  b  2  uel  prim.  om.  Rl  umor  EPR  3  corpori  bd  5  eius- 
modi  bd  animat]  amat  PR*  6  uehementius  mouetur  om.  b  7  ut 
(linea  subduct.  delend.  assign.  uidetur)  E  10  aliquando — accidit  repet. 
del.  m.  1  P  abj  a  Rbd  11  uicissitudine  (in  mg.  add.  aJ  ualitudine)  b 
ut]  uelut  (ut  8.  I  m.  1  addid.  uidetur)  S  13  ualitudine  E*RS  14  frene- 
ticis  EPRS  15  assint  E*P  asint  R1  16  sepe  S  male  facti]  male 
affecti  PRbd  made  facti  S  18  ab]  a  bd  19  rapiunt  P  20  et  pr.  om.  P 
22  penetus  P  carnis]  corporis  b  24  cap.  XXXV  E  demoniacos  5 
demoniacus  P  daemoniacos  (0  fin.  ex  u)  R  25  arrepticius  P  arreptios  R 
arreptitios  d  ps^udoprofetas  E  26  bonos  E  misteria  5  acci- 
dente  P  accedente?  S 


de    Genesi    ad   litteram   lib.   XII.  409 

intellegentia  ueros  prophetas  aut  ad  tenipus,  quod  per  eos 
oportet  ostendi,  uidentes  atque  narrantes. 

20.  Sed  cum  a  corpore  causa  est,  ut  talia  uisa  cernantur, 
non  ea  corpus  exhibet;  neque  enim  habet  eam  uim,  ut  formet 

5  aliquid  spiritale,  sed  sopito  aut  perturbato  aut  etiam  inter- 
cluso  itinere  intentionis  a  cerebro,  qua  dirigitur  sentiendi 
modus,  anima  ipsa,  quae  motu  proprio  cessare  ab  hoc  opere 
non  potest,  quia  per  corpus  non  sinitur  uel  non  plene  sinituv 
corporalia    sentire    uel    ad    corporalia   uim    suae   intentionis 

io  dirigere,  spiritu  corporalium  similitudines  agit  aut  intuetur 
obiectas.  et  si  quidem  ipsa  eas  agit,  phantasiae  tantum  sunt, 
si  autem  obiectas  intuetur,  ostensiones  sunt.  denique  cum 
oculi  dolent  uel  extincti  sunt,  quia  non  est  causa  in  sede 
cerebri,  unde  ipsa  dirigitur  intentio  sentiendi,  non  fiunt  huius 

i5  modi  uisiones,  quamuis  cernendis  corporalibus  obstaculum 
existat  a  corpore.  magis  enim  caeci  aliquid  dormientes  quam 
uigilantes  uident;  dormientibus  quippe  in  cerebro  consopitur 
uia  sentiendi,  quae  intentionem  ad  oculos  ducit,  ideoque  ipsa 
intentio  in   aliud   auersa    cernit    uisa    somniorum,    tamquam 

20  species  corporales  adsint,  ut  sibi  dormiens  uigilare  uideatur 
et  non  similia  corporibus,  sed  ipsa  corpora  intueri  se  putet: 
cum  autem  uigilant  caeci,  ducitur  per  illa  itinera  intentio 
cernendi,  quae  cum  ad  loca  uenerit  oculorum  non  exeritur 
foras,  sed  ibi  remanet,  ut  uigilare  se  sentiant  potiusque  esse 

25  in  tenebris  uigilando  etiam  per  diem  quam  dormiendo  siue 
per  diem  siue  per  noctem.  nam  et  qui  caeci  non  sunt,  plerique 

1  ueros  (8.  I.  m.  2  add.  aJ  uiros)  E  profetas  E  3  cap.  XXXVI  E 
Sed  om.  P1  ut]  aut  ER  talia]  alia  ER  4  exibet  P  7  modus] 
motus  Sbd        ipsaque  S         8  plenc  sinetur  P  10  similitudinis  P 

agit]  agitata  S  aut]  ut  £  11  obiectas]  obtectas  E  eas  ipsa  PEbd 
12  cap.  XXXVII  E  13  ausa  (*.  I.  m.  2  add.  al  cau)  E  15  cernendis 
(en  8.  I.  in  ras.  m.  1)  P  corporalibus  (8.  I.  add.  m.  2  aJ  ribus)  E 

16  magis  (is  add.  m.  2)  P  17  consopitur  [8.  I.  m.  2  add.  al  l  Csonitus 
dspicitur)  E  ctt  sopitur  b  18  ducet  5  19  uersa  Pl  20  corporalis  P 
adsint  E1  21  simili  P1  intuere  PRl  putat  b  22  ducitur  P1 
duci»tur  R  24  sentiat  ES  25  diem  (m  add.  m.  2)  E  quam| 
quam.quam  (pr.  quam  exp.  m.  2)  R      26  qui  8.  I.  m.  1  P 


410  S.   Aureli   Augustini 

patentibus  oculis  dormiunt  nihil  per  eos  uidentes,  sed  non 
ideo  nihil  uidentes.  cum  spiritu  cernant  uisa  somniorum,  si 
autem  clausis  oculis  uigilent,  neqae  dormientium  praesto 
sunt  uisionibus  neque  uigilantium.  tantum  tamen  ualet,  quod 
usque  ad  oculos  eorum  nec  sopita  nec  perturbata  nec  inter-  5 
clusa  peruenit  a  cerebro  uia  sentiendi  et  animae  intentionem 
usque  ad  ipsas  quamuis  clausas  fores  corporis  ducit,  ut 
cogitentur  quidem  imagines  corporum,  sed  nullo  modo  pro 
eis  habeantur  corporibus,  quae  per  oculos  sentiuntur. 

Tantum  interest,  ubi  fiat  inpedimentum  sentiendi  corporalia,  10 
cum  fit  in  corpore.   si  enim  non  fit  nisi  in  ipsis  aditibus  et 
quasi  ianuis  sensuum,  uelut  in  oculis,  in  auribus   ceterisque 
sensibus   corporis,  sola  inpeditur  perceptio   corporalium,  non 
autem   animae  intentio   in   aliud   sic  auertitur,   ut  pro   cor- 
poribus  habeat  imagines  corporum;  si  autem  causa  est  intus  15 
in  cerebro,  unde  dirigantur  uiae  ad  ea,  quae  foris  sunt,  sentienda, 
ipsius    intentionis    uasa    sopiuntur    uel    turbantur  uel   inter- 
cluduntur,    quibus    nititur    anima   in    ea,    quae   foris    sunt, 
intuenda  uel  sentienda.   quem   nisum   quoniam   non   amittit, 
tanta  expressione  format  similia,  ut  imagines  corporalium  a  90 
corporalibus  discernere  non  ualens,  utrum  in  illis  an  in  istis 
sit,  nesciat  et  cum  scit  longe  alio  modo  sciat,  quam  dum  in 
cogitando    uersantur  siue   occurrunt  similitudines    corporum: 
qui  modus  nisi  ab  expertis  capi  utcumque  non  potest.   hinc 
enim  erat,  quod  me  dormiens  in  somnis  uidere  sciebam  nec  25 
tamen  illas  corporalium  rerum   similitudines,  quas   uidebam, 
sic   ab  ipsis   corporalibus    discernebam,    quemadmodum    eas 
cogitantes  etiam  clausis  oculis  uel  in  tenebris  constituti  dis- 

3  presto  EPS  4  ualent  E  ualent  P  5  intra  clausa  S  6  per- 
uenit  (*.  I.  m.  2  add.  al  inter)  E  9  qui  P1  11  enl  (e  s.  I  m.  1)  JP 
13  corporis]  corporalibus  Bbd  14  corporibus]  corporibus  sjc  E  cor- 

poralibus  S  15  imaginis  P  cap.  XXXVIII E  16  diriguntur  PBSbd 
17  includuntur  P1  19  I  se.ntienda  in  mg.  add.  m.  2  S  nisumj 

nisum  («.  I.  m.  2  al  uisum)  P  uisum  b  20  expraessione  PB  21  cor- 
poralibus]  corporibus  BSbd  23  siue]  dfl  b  27  quemammodum  EPBS 
eas  (linea  subducta  delend.  assign.  uidetur)  E 


de    Genesi   ad  litteram   lib.  XII.  41 1 

cemere  solemus.  tantum  ualet  ipsa  animi  intentio  utrum 
perducatur  usque  ad  sensus  licet  clausos  an  in  ipso  cerebro, 
unde  in  baec  nititur,  aliqua  causa  eiistente  in  aliud  auertatur, 
ut,  quamuis  aliquando  se  nouerit  non  corpora,  sed  corporum 
5  similitudines  cernere  uel  minus  erudita  etiam  ipsa  esse  cor- 
pora  existimans  sentiat  se  non  ea  corpore,  sed  spiritu  uidere, 
longe  sit  tamen  ab  effectione,  qua  suo  corpori  praesentatur: 
unde  se  norunt  et  caeci-  uigilare,  cum  similitudines  corporum 
cogitatas  a  corporibus,  quae  uidere  non  possunt,  certa  notione 

io  discernunt. 

21.  Cum  autem  sano  corpore  nec  somno  sensibus  con- 
sopitis  aliquo  occulto  opere  spiritali  in  ea  uisa,  quae  similia 
sunt  corporalibus,  anima  rapitur,  non,  quia  modus  diuersus 
est,  ideo  est  etiam  diuersa  natura  uisorum,  cum  et  in  illis 

ift  causis,  quae  de  corpore  existunt,  sit  utique  differentia  et 
aliquando  a  contrario.  nam  phrenetici  non  dormiendo  potius 
perturbatas  habent  sentiendi  uias  in  capite,  ut  talia  uideant, 
qualia  somniantes  uident,  quorum  dormiendo  auertitur  intentio 
a  sensu  uigilandi  et  in  ea  uidenda  conuertitur.  cum  ergo  illud 

so  fiat  non  dormiendo,  hoc  autem  dormiendo,  non  tamen  ea, 
quae  uidentur,  ex  alio  genere  sunt  quam  ex  natura  spiritus, 
de  quo  uel  in  quo  fiunt  similitudines  corporum.  ita  quamuis 
diuersa  sit  causa  intentionis  alienatae,  quando  sano  corpore 
uigilantis  occulta  quadam  ui  spiritali  anima  rapitur,  ut  uice 

25  corporum  expressas  corporalium  rerum  similitudines  in  spiritu 
uideat,  eadem  tamen  est  natura  uisorum.  neque  enim  dici 
potest,   cum   causa  in   corpore   est,   tunc   animam   sine   ulla 


1  cap.  XXXVIIII  E        anima  PEl  anim^  b        2  ad]  ab  P»  in 

post  an  8.  I.  m.  1  R  3  exsistente  S  4  corpora]  corpore  PRl  6  se 
om.  S  7  effectione]  affectione  PRSbd  presentatur  S  8  ceci  8 
9  no«*tione  (ti  er.)  R  11  cap.  XL  E  12  oper*e  (a  er.)  S  uisa 
(a  8.  I.  m.  1)  P  13  inodus»»  (di  er.)  P  15  sit]  sic  P1  16  frene- 
tici  EPRS  19  in  (i  s.  I  m.  1)  P  20  fiat]  faciat  P1  hoc  autem 
dormiendo  om.  P  cap.  XLI  E  21  que  R  22  similitudinis  P1 
simitudines  Sl  similitudine*  (s  er.)  R  24  ui]  uis  P  25  expraessas  P 
similitudinis  P1  simitudines  Sl      27  anima  R 


412  S.    Aureli   Auguitini 

praesensione  futurorum  ex  se  ipsa  uersare  imagines  corporum, 
sicut  etiam  cogitando  adsolet,  cum  uero  in  ea  uidenda  spiritu 
adsumitur,  diuinitus  haec  demonstrari,  quandoquidem  aperte 
scriptura  dicit:  effundam  de  spiritu  meo  super  omnem 
carnem,  et  iuuenes  uisa  uidebunt,  et  senes  somnia  5 
somniabunt,  diuinae  operationi  utrumque  tribuens,  et: 
angelus  domini  adparuit  homini  in  somnis  dicens:  noli 
timere  accipere  Mariam  coniugem  tuam,  et  iterum: 
tolle  puerum  et  uade  in  Aegyptum. 

22.  Itaque  bono   quidem   spiritu   adsumi  spiritum  hominis  10 
ad  has  uidendas  imagines,  nisi  aliqua  significent,  non  puto; 
cum  uero  in  corpore  causa  est,  ut  in  eas  expressius  intuendas 
humanus  intendatur  spiritus,  non  semper  aliquid  significare 
credendum  est,  sed  tunc  significant,  cum  inspirantur  a  deinon- 
strante  spiritu  siue  dormienti  siue  aliquid  aliud  ex  corpore,  <* 
ut  a  carnis  sensibus  alienaretur,  patienti.   uigilantibus  etiam 
neque    ullo    morbo    adflictis    nec    furore    exagitatis    occulto 
quodam  instinctu  ingestas  esse  cogitationes,  quas  promendo 
diuinarent,   non   solura   aliud   agentes,  sicut  Caiphas  pontifex 
prophetauit,  cum  eius  intentio  non  haberet  uoluntatem   pro-  *> 
phetandi,   uerum   etiam   id   suscipientes,   ut  diuinandi  modo 
aliquid  dicerent,  nouimus. 

Nam   quidam   iuuenes   iocando,   ut  fallerent,  ubi  peregrini 
iter    agebant,    mathematicos    se    esse    finxerunt,    ignorantes 
omnino,  utrum  duodecim  signa  dicerentur.  qui  cum  hospitem  25 
suum   mirari    cernerent,    quae    dicebant,    et    adtestari    esse 

4  Ioel.  2,  28      7  Matth.  1,  20;  2,  13      19  cf.  Ioh.  11,  51 

1  presensione  S       uersare  om.  R       2  adsolet  ElS:  eas  solet  P  eas 
solet  (e  init.  uocab.  eas  paene  er.)  Rbd  assolet  E2  uero]  ergo  P 

spiritu)  sps  Rb  3  asumitur  Rl  4  scribtura  EP  7  homini]  Ioseph  bd 
10  cap.  XLII  E  adsumi  ElS  11  aliqua  (s.  I.  m.  2  add.  al  quid)  E 
aliquid  PRSbd  12  expraessius  PR  13  humanas  Sl  14  a  om.  S 
16  a  om.  E  19  caifas  ES  20  profetauit  E  uolumtatem  El 
21  suscipientes]  suspicientes  E  22  cap.  XLIII  E  23  fallerent 

(n  *.  I.  m.  1)  S  25  dicerentur]  dissererentur  S  26  adtestari  El 
atestari  P  attestati  b 


de    Genesi   ad   litteram    lib.   XII.  413 

uerissima,  audacius  in  plura  progressi  sunt.  at  ille  adtestans 
ad  omnia  mirabatur.  postremo  ab  eis  de  filii  salute  quaesiuit, 
quem  diu  absentem  desiderabat  et,  quod  inopinate  tardaret, 
ne   quid  ei  accidisset,   sollicitus   erat.   at  illi  non  curantes, 

5  quid  post  eorum  abscessum  ueri  cognosceretur,  dum  tamen 
in  praesentia  laetum  hominem  redderent,  mox  profecturi 
responderunt  saluum  ac  propinquantem  et  eo  ipso  die,  quo 
haec  loquebantur,  esse  uenturum;  neque  enim  metuebant,  ne 
cum  totus  dies  peractus  esset   eos  ille  redarguendos  postera 

10  die  sequeretur.  quid  multa?  dum  iam  abire  disponerent,  ecce, 
subito  adhuc  eis  illic  positis  uenit. 

Item  alius  ante  symphoniacum  saltabat,  ubi  erant  multa 
idola  per  quandam  paganorum  sollemnitatem ,  non  aliquo 
spiritu  adreptus,  sed  imitatione  ludicra  adrepticios  aemulatus 

i5  scientibus  circumstantibus  et  spectantibus.  moris  enim  erat, 
ut  ante  prandium  peractis  sacrificiis  agitatisque  fanaticis,  si 
qui  adulescentes  post  prandium  uellent  eo  more  ludere,  nullus 
prohiberetur.  ille  ergo  inter  saltandum  facto  sibi  silentio 
iocabundus  et  ridente  multitudine  circumseptus  ea  nocte,  quae 

so  inpendebat,  in  ea  silua,  quae  iuxta  erat,  hominem  a  leone 
interemtum  iri,  ad  cuius  cadauer  spectandum  inlucescente  die 
confluxuram  turbam  et  illius  sollemnitatis  locum  ddserturam 
praedixit.  et  factum  est,  cum  satis  cunctis,  qui  aderant,  in 
omnibus  eius  motibus  claruisset  hoc  eum  ludendo  et  iocando 

25  nusquam  perturbata  uel  alienata  mente    dixisse   ipso   etiam 


2  eis  de]  eisde*  P  7  ac  Ex        di#e  P  die  S         8  loquebatur  P1 

9  redarguendo  S  postera  die]  post  pridie  Pb  post  tridie  B  post 

tridiae  S  10  dispunerent  P  12  cap.  XLIIII  E  symphoniamcum  E 
8imphoniacum  S  erant  (n  *.  I.  m.  1)  S  13  solemnitatem  bd  14  ad- 
reptus  Fl  arreptus  E*PBSbd;  sed  fortasse  scribendum  est:  abreptus 
confer.  386,  19  imitationem  (m  exp.  w.  1)  S  adrepticios  E1 

arrepticios  E*Pb  arreptios  E  arreptitios  d  arrepticiose  multatus  S 
15  spectantibus]  exspectantibus  S  16  phanaticis  EPBSb  17  adole- 
scentes  B2bd  18  sibi]  siue  P1  siui  P2  silentio]  lentio  S  21  inter- 
emptum  BSbd  dise  S  22  deserturum  b  24  eum]  enim  (s.  I.  m.  2 
add.  al  eQ)  E  autem  Sl;  tn  mg.  add.  m.  2  eum  S      25  alienata  Sx 


414  S.    Aureli   Augustini 

tanto   amplius   mirante,   quod   accidit,    quanto   magis  nosset, 
quo  id  animo  atque  ore  protulerit. 

Quonam    modo    haec    uisa    in    spiritum    hominis    ueniant, 
utrum  ibi  primitus  formentur   an  formata  ingerantur  et  qua- 
dam  coniunctione  cernantur,  ut  sic  hominibus  angeli  ostendant  5 
cogitationes  suas  et  corporalium  rerum  similitudines,  quas  in 
suo  spiritu  futurorum  cognitione  praeformant,  quemadmodum 
et  ipsi  nostras  cogitationes   non  utique  oculis,  quia  non  cor- 
pore,  sed  sipiritu  uident,  uerum  hoc  intersit,  quod  illi  nostras, 
etiam  si  nolimus,  nouerunt,  nos  autem  ipsorum,  nisi  osten-  10 
dantur,    nosse    non    possumus  —  quia    sic    eas,    ut    opinor, 
habent  in  potestate    occultare    spiritalibus    modis,    quemad- 
modum  nos  quibusdam  interiectis   obstaculis  nostra  corpora, 
ne  aliorum  oculis  uideantur,  abscondimus  —  et  quid  fiat  in 
spiritu  nostro,  utaliquando  cernantur  tantummodo  significantes  w 
imagines  sed,  utrum  aliquid  significent,  ignoretur,  aliquando 
autem   aliquid   significare  sentiantur,  sed  quid  significent  ne- 
sciatur,  aliquando  uero  tamquam  pleniore  demonstratione  anima 
humana  et  spiritu  ipsas  et  mente  quid  significent  uideat:  et 
scire   difficillimum   est   et,   si  iam   sciamus,  disserere   atque  *o 
explicare  operosissimum. 

23.  Quod  autem  nunc  insinuare  satis  arbitror,  certum  est 
esse  spiritalem  quandam  naturam  in  nobis,  ubi  corporalium 
rerum  formantur  similitudines,  siue  cum  aliquod  corpus  sensu 
corporis  tangimus,  et  continuo  formatur  eius  similitudo  in  » 
spiritu  memoriaque  reconditur;  siue  cum  absentia  corpora 
iam  nota  cogitamus,  ut  ex  eis  formetur  quidam  spiritalis 
aspectus,   quae   iam   erant  in  spiritu  et  antequam  ea  cogita- 

2  id  om.  S  3  quonam]  quoniam  (s.  I.  add.  m.  2  af  n&)  E  spu  P 
5  coniunctionem  R  cernentur  S  cap.  XLV  E  6  simitudines  Sl 
quas]  quasi  S  7  quemammodum  EPRS  8  corpora  ExPItl  corporae  S 
12  quemammodum  ES         16  sed  scripsi:  et  lib.  17  sentientur  b 

nesciantur  E       19  in  spu  b        ipsa  S  om.  P1        et  mente]  sementc  S 
21  plicare  P1        operosissimum  est  b         22  cap.  XLVI  E       nunc  Rl 

26  memoriaquae  R  reconditur   (s.   I.  m.  2  add.   al   receditur)  E 

27  spiritalis  (i  fin.  sup.  e  pos.  m.  1)  S      28  iam  om.  b 


de   Gcnesi   ad   litteram   lib.   XII.  415 

remus;  siue  cum  eorum  corporum,  quae  non  nouimus,  sed 
tamen  esse  non  dubitamus,  similitudines  non  ita  ut  sunt 
illa,  sed  ut  occurrit,  intuemur;  siue  cum  alia,  quae  uel  non 
sunt  uel  esse  nesciuntur,  pro  arbitrio  uel  opinatione  cogitamus; 

5  siue  unde  unde  neque  id  agentibus  neque  uolentibus  nobis 
uariae  formae  corporalium  similitudinum  uersantur  in  animo; 
siue  cum  aliquid  corporaliter  acturi  ea  ipsa  disponimus,  quae 
in  illa  actione  futura  sunt,  et  omnia  cogitatione  antecedimus; 
siue  iam  in  ipso  actu,  uel  cum  loquimur  uel  cum  facimus, 

10  omnes  corporales  motus,  ut  exeri  possint,  praeueniuntur 
similitudinibus  suis  intus  in  spiritu:  neque  enim  ulla  uel 
breuissima  syllaba  in  ordine  suo  nisi  prospecta  sonuisset; 
siue  cum  a  dormientibus  somnia  uidentur  uel  nihil  uel  aliquid 
significantia;   siue   cum   ualetudine   corporali   turbatis  intrin- 

15  secus  itineribus  sentiendi  imagines  corporum  spiritus  ueris 
corporibus  ita  miscet,  ut  internosci  uel  uix  possint  uel  omnino 
non  possint  et  aut  significent  aliquid  aut  sine  ulla  significatione 
oboriantur;  siue  prorsus  ingrauescente  aliquo  morbo  uel  dolore 
corporis   et  intercludente   intus   uias,   quibus  animae,  ut  per 

20  carnem  sentiret,  exerebatur  ac  nitebatur  intentio,  altius  quam 
somno  absentato  spiritu  corporalium  rerum  existunt  aut 
monstrantur  imagines  uel  significantes  aliquid  uel  sine  ulla 
significatione  adparentes;  siue  nulla  ex  corpore  causa  existente, 
sed  adsumente  atque  rapiente  aliquo  spiritu  tollitur  anima  in 

15  huius  modi  uidendas  similitudines  corporum,  miscens  eis  uisa 
corporalia,  cum  simul  etiam  corporis  sensibus  utitur;  siue 
ita  spiritu  adsumente  alienatur  ab  omni  corporis  sensu  et 
auertitur,  ut  solis  similitudinibus  corporum  spiritali  uisione 
teneatur,  ubi  nescio  utrum  possint  aliqua  nihil  significantia  uideri. 

8  iutuenjmur  (t  8.  I.  pos.  et  ni  exp.  m.  2)  P  5  unde  ijntfe  E  om.  b 
9  actu*  (i  er.)  B  10  exseri  BSd  praeueniuntur]  preueniuntur  P 
quae  preueniuntur  b  12  sillaba  S  perspecta  b  14  ualitudine  PESb 
16  omnino  (s.  I.  m.  2  add.  al  bus)  E  18  aboriantur  5  prorsus 

(8.  I.  m.  2  *  pocius)  i?  20  nitebatur]  intelligebatur  b  alitius  B 

21  absenato  E  exsistunt  P,  (s.  1.  m.  2  add.  al  Cstant)  E  23  sistente  Pl 
exsistente  B      24  adque  JEl      25  cap.  XLVII  E      27  assumente  PBSb 


416  ^-   Aureli   Augustini 

24.  Haec  igitur  natura  spiritalis,  in  qua  non  corpora,  sed 
corporum  similitudines  exprimuntur,  inferioris  generis  uisiones 
habet  quam  illud  mentis  atque  intellegentiae  lumen,  quo  et 
ista  inferiora  diiudicantur  et  ea  cernuntur,  quae  neque  sunt 
corpora  nec  ullas  gerunt  formas  similes  corporum,  uelut  ipsa  5 
mens  et  omnis  animae  adfectio  bona,  cui  contraria  sunt  eius 
uitia,  quae  recte  culpantur  atque  damnantur  in  hominibus. 
quo  enim  alio  modo  ipse  intellectus  nisi  intellegendo  con- 
spicitur?  ita  et  caritas,  gaudium,  pax,  longanimitas, 
benignitas,  bonitas,  fides,  mansuetudo,  continentia  et  io 
cetera  huius  modi,  quibus  propinquatur  deo,  et  ipse  deus,  ex 
quo  omnia,  per  quem  omnia,  in  quo  omnia. 

Quamquam  itaque  in  eadem  anima  fiant  uisiones,  siue  quae 
sentiuntur  per  corpus,  sicut  hoc  corporeum  caelum  et  terra 
et  quaecumque  in  eis  nota  esse  possunt,  quemadmodum  possunt,  15 
siue  quae  spiritu  uidentur  similia  corporum,  de  quibus  multa 
iam  diximus,  siue  cum  mente  intelleguntur,  quae  nec  corpora 
sunt  nec  similitudines  corporum,  habent  utique  ordinem  suum 
et  est  aliud  alio  praecellentius.  praestantior  est  enim  uisio 
spiritalis  quam  corporalis  et  rursus  praestantior  intellectualis  20 
quam  spiritalis.  corporalis  enim  sine  spiritali  esse  non  potest, 
quandoquidem  momento  eodem,  quo  corpus  sensu  corporis 
tangitur,  fit  etiam  in  animo  tale  aliquid,  non  quod  hoc  sit, 
sed  quod  simile  sit:  quod  si  non  fieret,  nec  sensus  ille  esset, 
quo  ea,  quae  extrinsecus  adiacent,  sentiuntur.  neque  enim  * 
corpus  sentit,  sed  anima  per  corpus,  quo  uelut  nuntio  utitur 
ad  formandum  in  se  ipsa,  quod  extrinsecus  nuntiatur.  non 
potest  itaque  fieri  uisio  corporalis,  nisi  etiam  spiritalis  simul 

9  Gal.  6,  22.  23      11  cf.  Rom.  11,  36 

1  cap.  XLVIII  E  3  adque  Ex  4  inferior ']  adiudicantur  P  6  cor- 
pora  JRl  nec]  neque  Ebd  7  honrinibus  (#.  I.  m.  2  add.  al  ne)  E 
9  cap.  XLVIIII  E         11  propinquatuB  El  12  per  que*  wi  r«,  P 

14  et  ante  terra  om.  Ebd  15  quemaramodum  EP  quaem  ammodum  -B 
16  que  S  17  intellegantur  S  19  aliut  alio  P  prestantior  ES 
20  quam  corporalis  repetitum  del.  m.  2  B  prestantior  E  intellec- 
tualis  (s.  I  add.  m.  2  al  intellegibilis)  E      26  ueiud  Sx 


de   Genesi    ad   litteram   lib.   XII.  417 

fiat;  sed  non  discemitur,  nisi  cum  fuerit  sensus  ablatus  a 
corpore,  ut  id,  quod  per  corpus  uidebatur,  inueniatur  in  spi- 
ritu.  at  uero  spiritalis  uisio  etiam  sine  corporali  fieri  potest, 
cum  absentium  corporum  similitudines  in  spiritu  adparent  et 

5  finguntur  multae  pro  arbitrio  uel  praeter  arbitrium  demon- 
strantur.  item  spiritalis  uisio  indiget  intellectuali,  ut  diiu- 
dicetur,  intellectualis  autem  ista  spiritali  inferiore  non  indi- 
get.  ac  per  hoc  spiritali  corporalis,  intellectuali  autem  utraque 
subiecta  est.  cum  ergo  legimus:  spiritalis  omnia  diiudicat, 

10  ipse  autem  a  nemine  diiudicatur,  non  secundum  spiritum, 
a  quo  mens  discernitur,  sicut  illud  quod  dictum  est:  orabo 
spiritu,  orabo  et  mente,  sed  ex  iUa  notione  debemus 
accipere, quadictumest:  renoaamini  autem  spiritu  mentis 
uestrae.    iam    enim    supra    docuimus   alio   modo   et  ipsam 

i5  mentem  spiritum  dici,  secundum  quam  spiritalis  omnia  diiu- 
dicat.  quapropter  non  absurde  neque  inconuenienter  arbitror 
spiritalem  uisionem  inter  intellectualem  et  corporalem  tam- 
quam  medietatem  quandam  obtinere.  puto  enim  non  incon- 
gruenter  medium  dici,  quod  corpus  quidem  non  est,  sed  simile 

*>est  corporis,  inter  illud,  quod  uere  corpus  est,  et  illud,  quod 
nec  corpus  est  nec  simile  corporis. 

25.    Inluditur    autem    anima     similitudinibus    rerum    non 

.  earum  uitio,  sed  opinionis  suae,  cum  adprobat  quae  similia 

sunt  pro  his,  quibus    similia  sunt,  ab  intellegentia  deficiens. 

»  fallitur  ergo  in  uisione  corporali,  cum  in  ipsis  corporibus 
fieri  putat,  quod  fit  in  corporis  sensibus  —  sicut  nauigantibus 
uidentur  in  terra  moueri  quae  stant  et  intuentibus  caelum 
stare  sidera,  quae  mouentur,  et  diuaricatis  radiis  oculorum 
duae  lucernae   species   adparere   et  in  aqua   remus  infractus 

9  I  Cor.  2,  15  11  I  Cor.  14,  15  13  Ephes.  4,  28 
2  inuenie*atur  R  5  preter  PS  6  intellectuali  (ali  in  ras.  m.  2)  E 
ut  (t  corr.  m.  2)  E  9  subuecta  El  diiudicat]  iudicat  Ebd  10  et 
ipse  E  12  notione]  notitione  P  natione  Sl  narratione  S*  13  quaJS?1 
18  optineret  E  20  corpori  b  inter— corporis  add.  m.  1  in  mg.  inf.  P 
illut  ^1  21  corpori  b  22  a  similitudinibus  E  23  aprobat  ES 
24  his]  iis  d    25  uisionem  E    28  sideraque  S1    29  speties  E      infractis  El 

XXVIII.  Auff.  leet.  III  para  1.  27 


418  8.    Aureli    Augustini 

et  multa  lmius  modi  —  aut  cum  putat  hoc  esse,  quod  similiter 
coloratum  estuelsimiliter  sonat  uel  olet  uel  sapit  uel  tangitur — 
hinc  enim  et  medicamentum  aliquod  ceratum  coctum  in  caccabo 
putatur  legumen  et  sonitus  transeuntis  uehiculi  putatur  ex 
tonitru  et,  si  nullis  aliis  sensibus  exploretar,  sed  soli  adiaceat  5 
olfactui,  citrium  putatur  herba,  quae  nocatur  apiaria,  et  cibus 
aliquo  dulciculo  suco  adfectus  putatur  melle  conditus  et 
ignotus  anulus  contrectatus  in  tenebris  putatur  aureus,  cum 
sit  aereus  uel  argenteus  —  aut  cum  repentinis  inopinatisque 
corporalibus  uisis  anima  turbata  uel  in  somnis  uidere  se  putat  10 
uel  aliquo  eius  modi  «piritali  uiso  adfici :  unde  in  omnibus 
corporalibus  uisis  et  aliorum  sensuum.  contestatio  et  maxime 
ipsius  mentis  atque  rationis  adhibetur,  ut,  quod  in  hoc  rerum 
genere  uerum  est,  inueniatur  quantum  inueniri  potest.  in 
uisione  autem  spiritali,  id  est  in  corporum  similitudinibus,  15 
quae  spiritu  uidentur,  fallitur  anima,  cum  ea,  quae  sic  uidet, 
ipsa  corpora  esse  arbitratur  uel,  quod  sibi  suspicione  falsaque 
coniectura  finxerit,  hoc  etiam  in  corporibus  putat,  quae  non 
uisa  coniectat  at  uero  in  illis  intellectualibus  uisis  non 
fallitur .  aut  enim  intellegit,  et  uerum  est;  aut,  si  uerum  non  *o 
est,  non  intellegit:  unde  aliud  est  in  his  errare,  quae  uidet, 
aliud  ideo  errare,  quia  non  uidet. 

26.  Quapropter  cum  rapitur  anima  in  ea  uisa,  quae  spiritu 
cernuntur  similia  corporalibus,  ita  ut  omnino  a  sensibus 
corporis  auertatur  amplius  quam  in  somno  solet,  sed  minus  25 
quam  in  morte,  iam  diuinae  admonitionis  est  et  adiutorii,  ut 
se  non  corpora,  sed  uisa  corporum  similia  spiritaliter  nouerit 
cernere,    sicuti   qui   se   in   somnis    uidere,    etiam    antequam 

1  putat]  putat  aliquid  bd  hac  Sl,  in  mg.  hoc  3  post  coctum  er. 
est  &  in  R  cacabo  Rbd  5  tonitruo  Bbd  7  succo  PSbd  8  an- 
nulus  bd        9  aut  argenteus  RSbd         inopinatisqu*e  S        10  uideri  S 

1 1  aliqua  S         huiusmodi  d         uiso]  uisione  S         afficit  P  affici*  R 

12  maximae  RS  15  similitudinibus  (ni  8.  I.  m.  1)  R  17  quid  R 
su*spicione  (b  er.)  R  falsaquae  (a  exp.  m.  1)  P  18  contectura  P 
22  errare  om.  R  26  mortaet  E  araraonitionis  EPRS  28  qui] 
qua#  (e  er.)  Rx  quae  bd        se  om.  b 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XII.  419 

euigileut,  sciunt.  ibi  si  etiam  uidentur  futura,  ita  ut  omnino 
futura  noscantar,  quorum  imagines  praesentes  uidentur  siue 
ipsa  hominis  mente  diuinitus  adiuta  siue  aliquo  inter  ipsa 
uisa  quid  significent  exponente,   sicut  in  Apocalypsi  Iohanni 

5  exponebatur,  magna  reuelatio  est,  etiamsi  forte  ignoret  ille, 
cui  haec  demonstrantur,  utrum  e  corpore  exierit  an  adhuc 
sit  in  corpore,  sed  spiritu  a  sensibus  corporis  alienato  ista 
uideat;  potest  enim  sic  raptus  id  ignorare,  si  ei  et  hoc  non 
ostendatur. 

10  Porro  autem,  si  quemadmodum  raptus  est  a  sensibus  cor- 
poris,  ut  esset  in  istis  similitudinibus  corporum,  quae  spiritu 
uidentur.  ita  et  ab  ipsis  rapiatur  ut  in  illam  quasi  regionem 
intellectualium  uel  intellegibilium  subuehatur,  ubi  sine  ulla 
corporis  similitudine  perspicua  ueritas  cemitur,  nullis  opinionum 

i5  falsarum  nebulis  offuscatur,  ibi  uirtutes  animae  non  sunt 
operosae  ac  laboriosae;  neque  enim  opere  temperantiae  libido 
frenatur  aut  opere  fortitudinis  tolerantur  aduersa  aut  opere 
iustitiae  iniqua  puniuntur  aut  opere  prudentiae  mala  deuitantur. 
una  ibi   et  tota  uirtus   est  amare   quod  uideas   et    summa 

20  felicitas  habere  quod  amas.  ibi  enim  beata  uita  in  fonte  suo 
bibitur,  unde  aspergitur  aliquid  huic  humanae  uitae,  ut  in 
temtationibus  huius  saeculi  temperanfcer,  fortiter,  iuste  pru- 
denterque  uiuatur.  propter  illud  quippe  adipiscendum ,  ubi 
secura  quies  erit  et  ineffabilis  uisio  ueritatis,  labor  suscipitur 


4  cf.  Apoc.  1,  10  sqq. 

2  noscantur  (a  sup,  u  scr.  m.  1)  S  presentes  R  4  apocalipsi  PRS 
iohannis  PR  ioanni  bd  5  reuellatio  P  6  e]  ex  b  10  quemammo- 
dum  PS  quem  ammodum  R  12  ipsis  (s  fin.  add.  m.  2)  R  13  intel- 
legiuilitt  P  subueatur  ES*  subueheatur  P  ubi]  Ibi  (post  subuehatur 
enim  (.)  distinctum  est)  b  14  prespicua  S  15  obfuscatur  S2  obfus- 
catur  b  16  operose  S         laboriose  S        cap.  LII  E        operae  E 

liuido  P  17  operae  E  operae  E  18  operae  E  male  S  diui- 
tantur  S  19  ibi  (i  init.  ex  u)  E  21  uiuitur  El  unde]  inde  Rbd 
22    temperanx*    (~  add.    m.    2)    R  fortiter    (i    ex    e    m.    1)   E 

iustae  Pl 

27* 


420  S.   Aureli  Augustini 

et  continendi  a  uoluptate  et  sustinendi  aduersitates  et  sub- 
ueniendi  indigentibus  et  resistendi  decipientibus.  ibi  uidetur 
claritas  domini  non  per  uisionem  significantem  siue  corporalem, 
sicut  uisa  est  in  monte  Sina,  siue  spiritalem,  sicut  uidit 
Esaias  uel  Iohannes  in  Apocalypsi,  sed  per  speciem  non  per  s 
aenigmata,  quantum  eam  capere  humana  mens  potest,  secundum 
adsumentis  dei  gratiam,  ut  os  ad  os  loquatur  deus  ei  quem 
dignum  tali  conloquio  fecerit,  non  os  corporis,  sed  mentis, 
27.  sicut  intellegendura  arbitror,  quod  de  Moyse  scriptum  est. 
Concupiuerat  enim,  sicut  in  Exodo  legimus,  uidere  deum,  10 
non  utique  sicut  uiderat  in  monte  nec  sicut  uidebat  in  taber- 
naculo,  sed  in  ea  substantia,  qua  deus  est,  nulla  adsumta 
corporali  creatura,  quae  mortalis  carnis  sensibus  praesentetur, 
neque  in  spiritu  figuratis  similitudinibus  corporum,  sed  per 
speciem  suam,  quantum  eam  capere  creatura  rationalis  et  15 
intellectualis  potest  seuocata  ab  omni  corporis  sensu,  ab 
omni  significatiuo  aenigmate  spiritus.  sic  enim  scriptum  est: 
si  ergo  inueni  gratiam  in  conspectu  tuo,  ostende  mihi 
temet  ipsum,  manifeste  uideam  te,  cum  paulo  superius 
legatur:  et  locutus  est  dominus  ad  Moysen  facie  adso 
faciem,  sicut  quis  loquitur  ad  amicum  suum.  sentiebat 
ergo,  quid  uidebat  et  quod  non  uidebat  desiderabat.  nam  et  paulo 
post,  cum  diiisset  ei  deus:  inuenisti  enim  gratiam  in 
conspectu  meo,    et    scio    te    prae   omnibus,   respondit 

7  cf.  Num.  12, 8       11  cf.  Eiod.  19, 18;  33, 9       18  Exod.  83, 13. 11.  17 
1  continendi  (i  fin.  s.  I.  m.  1)  E  continenti  P1  sustinendi  a<J.  E 

aduersitates— resistendi  s.  I.  m.  1  E  post  aduersitates  del.  est  m.  1 
et  subueniendi  aduersitates  P  2  resistendiafl  E  3  siue]  sibe  P 
4  cap.  LIII  E  5  isaias  bd  iohannes  Pl  Ioannes  d  apocalipsi  RS 
6  enigmata  EPES  ea  b  mens  bumana  PRbd  7  assumentis  (a 
fin.  s.  I.  m.  1)  R         5s  (bis)  P         deus  om.  Pl  ei  quem  dignura 

tali  deus  Rbd  9  cum  uoce  sicut  incipit  cap.  27  in  bd  scribtum  ElP 
10  sicut]  ut  b  12  assumpta  RSbd  16  seuocata  Px  fin.  abj  et 
ab  Pbd  17  aenigmatae  E  aenigmatae  R  enigmate  S  scribtum  E*P 
18  ergo]  enim  E1  19  uideam]  ut  uideam  E*PRS*bd  20  et  om.  bd 
loquutus  P  est  om.  Pbd  21  quis  (s  m.  1  s.  I.)  E  sua  s.  l.m.lP 
22  non  om.  S      23  enim  om.  b 


de   Genesi   ad   litteram  lib.   XII.  421 

ei:  ostende  mihi  claritatem  tuam.  et  tunc  quidem  re- 
sponsum  accepit  a  domino  figuratum,  de  quo  nunc  longum 
est  disputare,  quando  ei  dixit:  non  poteris  uidere  faciem 
meam  et  uiuere;  non  enim  uidebit  homo  faciem  meam 
6  et  uiuet.  deinde  subiecit  et  ait  illi:  ecce  locus  penes 
me,  et  stabis  supra  petram;  statim  ut  transiet  mea 
maiestas,  et  ponam  te  in  specula  petrae  et  tegam 
manu  mea  super  te,  donec  transeam;  et  auferam 
manum   et  tunc   uidebis  posteriora  mea;   nam  facies 

10  mea  non  adparebit  tibi.  nec  tamen  secuta  scriptura  hoc 
etiam  corporaliter  factum  esse  narrauit  satisque  per  hoc 
demonstratum  est  figurate  dictum  esse  in  ecclesiae  significa- 
tionem.  ipse  est  enim  locus  penes  dominum,  quia  ecclesia  est 
templum  eius  et  ipsa  aedificata  est  super  petram,  et  cetera, 

i5  quae  ibi  dicta  sunt,  eidem  intellegentiae  congruunt.  nisi 
tamen  concupitam  et  desideratam  dei  claritatem  Moyses 
uidere  meruisset,  non  dn  libro  Numerorura  diceret  deus  ad 
Aaron  et  Mariam  fratres  eius:  audite  uerborum  meorum: 
si  fuerit  propheta  uester,  in  uisione  illi  dominus  co- 

90  gnoscar  et  in  somno  loquar  illi!  non  ita,  quomodo 
famulus  meus  Moyses  in  tota  domo  mea  fidelis  est; 
os  ad  os  loquar  ad  illum  in  specie  et  non  per  aenig- 
mata,  et  claritatem  domini  uidit.  neque  enim  hoc 
secundum   substantiam   corporis,   quae   carnis  sensibus  prae- 

26  sentatur,  intellegendum  est;  nam  utique  sic  loquebatur  ad 
Moysen   facle   ad   faciem,   contra  in  contra,  quando   tamen 

1  Ex.  33,  18.  20—23      18  Num.  12,  6-8 

2  accipit  PEl  3  potes*  S  6  supra  (s.  I.  m.  2  add.  aJ  sup)  E 
super  PESbd  transiit  PE  7  specula]  spelunca  bd  8  raanuii» 
raeam  E  manum  meam  E2b  9  nam  facies  mea  om.  Sl  10  sequta  Pl 
secutura  E2  om.  S  12  est]  est  flgura.(flgura  add.  m.  2)  S  figura- 
t&eE  aeclesiaejf  significatione  PE2Sbd  13  ipsa&  aeclesia^ 
15  intellegendae  E,  (8.  I  m.  2  &i  de)  E  18  uerba  mea  E2bd  19  uesterj 
inter  uos  domino  d  inter  uos  b  illi]  illius  b  dominus  om.  d 

cognoscetur  P      20  somnio  Pb       22  enigmata  EES      25  sic  (s.  I.  m. 
2  al  si)  E 


422  S.   Aureli  Augustini 

dixit  ei:  ostende  mihi  temet  ipsum,  et  nunc  etiam  ad 
ipsos,  quos  obiurgabat  et  quibus  Moysi  meritum  ita  prae- 
ferebat,  sic  loquebatur  per  creaturam  corporalem  praesentatam 
sensibus  carnis.  illo  ergo  modo  in  illa  specie,  qua  deus  est, 
longe  ineffabiliter  secretius  et  praesentius  loquitur  locutione  5 
ineffabili,  ubi  eum  nemo  uiuens  uidet  uita  ista,  qua  mortaliter 
uiuitur  in  istis  sensibus  corporis,  sed  nisi  ab  hac  uita  quisque 
quodammodo  moriatur  siue  omnino  exiens  de  corpore  siue 
ita  auersus  et  alienatus  a  carnalibus  sensibus,  ut  merito 
nesciat,  sicut  apostolus  ait,  utrum  in  corpore  an  extra  corpus  10 
sit,  cum  in  illam  rapitur  et  subuehitur  uisionem. 

28.  Quapropter  si  hoc  tertium  uisionis  genus,  quod  superius 
est  non  solum  omni  corporali,  quo  per  corporis  sensus  cor- 
pora  sentiuntur,  uerum  etiam  omni  illo  spiritali,  quo  simili- 
tudines  corporum  spiritu,  non  mente  cernuntur,  tertium  caelum  u 
appellauit  apostolus,  in  hoc  uidetur  claritas  dei,  cui  uidendae 
corda  mundantur.  unde  dictum  est:  beati  mundicordes, 
quia  ipsi  deum  uidebunt,  non  per  aliquam  corporaliter 
uel  spiritaliter  figuratam  significationem  tamquam  per  speculum 
in  aenigmate,  sed  facie  ad  faciem,  quod  de  Moyse  dictum  20 
est  „os  ad  os",  per  speciem  scilicet,  qua  deus  est  quidquid 
est,  quantulumcumque  eum  mens,  quae  non  est  quod  ipse, 
etiam  ab  omni  terrena  labe  mandata,  ab  omni  corpore  et 
similitudine  corporis  alienata  et  abrepta  capere  potest:  a  quo 
peregrinamur  mortali  et  corruptibili  onere  grauati,   quamdiu  & 

10  cf.  II  Cor.  12,  3  17  Matth.  5,  8  19  cf.  I  Cor.  13,  12 

24  cf.  n  Cor.  5,  6.  7 

1  ei  dixit  S  ei  om.  P  semetipsum  R  2  preferebat  R  4  in 
om.  S  5  presentius  R  loquutione  P  6  uiuens]  uidens  bd  uidet) 
uidit  P  uiuet  bd  8  quodadmodo  E1  9  aflaersus  (d  exp.  m.  1)  P 
11  in  8.  I  m.  1  8  12  eap.  LUllE  13  quod  Rb  15  non]  et  non  P*Rbd 
17  corde  P  mundo  corde  PRSbd  20  enigraatae  E  enigmate  S 
21  quia  E  est  deus  Rbd  22  ipse]  ipse  est  b  23  ab — ab  om.  P1 
omni  corpore  et  ab  omni  terrena  Rb  ab]  et  ab  PSd  ab  omni 
corpore  om.  Rb  24  similitudinem  R  25  peregrinamur  (amur  m  ras.)  R 
oneie]  honore  S1        one#*  regrauati  (one  in  ras.  m.  2)  R 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XII.  423 

per  fidem  ambulamus,  non  per  speciem  et  cum  bic  iuste 
uiuimus.  cur  autem  non  credamus,  quod  tanto  apostolo 
gentium  doctori,  rapto  usque  ad  istam  excellentissimam 
uisionem,  uoluerit  deus  demonstrare  uitam,  in  qua  post  banc 

5  uitam  uiuendum  est  in  aeternum?  et  cur  non  dicatur  iste 
paradisus  excepto  illo,  in  quo  corporaliter  uixit  Adam  inter 
ligna  nemorosa  atque  fructuosa?  quandoquidem  et  ecclesia, 
quae  nos  congregat  in  caritatis  sinum,  paradisus  dicta  est 
cum  fructu   pomorum.   sed  hoc  figurate  dictum  est,  tam- 

10  quam  illo  paradiso,  ubi  proprie  fuit  Adam,  ecclesia  signi- 
ficata  sit  per  formam  futuri.  quamquam  diligentius  con- 
siderantibus  fortassis  occurrat  illo  paradiso  corporali,  in  quo 
Adam  corporaliter  fuit,  et  istam  uitam  sanctorum  significatam, 
quae   nunc   agitur  in  ecclesia,  et  illam,  quae  post  hanc  erit 

15  in  aeternum:  sicut  Hierusalem,  quae  interpretatur  „uisio 
pacis*  et  tamen  terrena  quaedam  ciuitas  demonstratur, 
significat  Hierusalem  matrem  nostram  aeternam  in  caelis 
siue  in  his,  qui  spe  saJui  facti  sunt  et  quod  non  uident 
sperantes  per  patientiam  expectant,  secundum  quos  multi  filii 

so  desertae   magis   quam   eius,  quae  habet  uirum,  siue  in  ipsis 

angelis  sanctis  per  ecclesiam  multiformis  sapientiae  dei,  cum 

quibus  post  hanc  peregrinationem   sine  labore  et   sine  fine 

uiuendum  est. 

29.  Si  autem  sic  accipimus  tertium  caelum,  quo  apostolus 

t6  raptus  est,  ut  quartum  etiam  et  aliquot  ultra  superius  caelos 
esse  credamus,  infra  quos  est  tertium  hoc  caelum,  sicut  eos 

8  Cant.  4,  13         18  cf.  Rom.  8,  24.  25         19  cf.  Gal.  4,  26,  27 
21  Ephes.  3,  10 

1  iustae  P1  2  quur  FB  8  doctori  gentium  PBSbd  5  uidendum  B 
cap.  LV  E  quur  PB  6  paradysus  P  7  aeclesia  E  8  sinu  b 
9  figuratae  E  figuratum  B  10  propriae  B  aeclesia  E  signi- 
ficata]  figurata  b  14  aeclesia  E  ecclesia*  (m  er.)  S  15  cap.  LVI  E 
Ierusalem  Bd  interpraetatur  EPB  16  tamen]  ctl  b  quaedam 
terrena  <terraena  P)  PBSbd  17  ierusalem  Pd  aeternam  8.  I  m.  1 B 
18  iis  d  20  deaerte  P  in  om.  Sd  21  aeclesiam  E  sapientiae 
(8.  h  m.  2  add.  aJ  grej  E  25  aliquod  ES  superius]  super  hos  S 
26  quod  S       hoc  tcrtium  PBSbd        caelum  atn.  B 


424  S.    Aureli   Augustini 

alii  septem,  alii  octo,  alii  nouem  uel  etiam  decem  perhibent 
et  in  ipso  uno,  quod  dicitur  firmamentum,  multos  gradatim 
esse  confirmant  ac  per  hoc  corporeos  esse  uel  ratiocinantur 
uel  opinantur  —  de  quorum  ratione  atque  opinione  nunc  disserere 
longum  est;  potest  autem  fieri,  ut  etiam  in  spiritalibus  uel  5 
intellectualibus  multos  quosdam  gradus  quisquam  esse  con- 
tendat  aut,  si  podsit,  ostendat  eosque  distinctos  iuxta  aliquem 
prouectum  magis  minusue  inlustrium  reuelationum  —  sed  utcum- 
que  se  ista  habeant  et  accipiantur,  ut  libet,  ab  alio  sic,  ab  alio 
autem  sic,  ego  uisorum  uel  uisionum  praeter  ista  tria  genera  10 
aut  corpore  aut  spiritu  aut  mente  usque  adhuc  uel  nosse 
uel  docere  non  possum.  sed  quot  et  quantae  singulorum 
generum  sint  differentiae,  ut  in  unoquoque  aliud  alio  gradatim 
superferatur,  ignorare  me  fateor. 

30.  Sicut  autem  in  ista  luce  corporea  est  caelum,  quod  15 
super  terras  suspicimus,  unde  luminaria  clarent  et  sidera,  quae 
corpora  longe  sunt  meliora  terrestribus,  sic  in  illo  genere 
spiritali,  in  quo  uidentur  corporum  similitudines  luce  quadam 
incorporali  ac  sua,  sunt  quaedam  excellentia  et  merito  diuina, 
quae  demonstrant  angeli  miris  modis:  utrum  uisa  sua  facili  »0 
quadam  et  jJraepotenti  iunctione  uel  conmixtione  etiam  nostra 
esse  facientes,  an  scientes  nescio  quomodo  nostram  in  spiritu 
nostro  informare  uisionem,  difficilis  perceptu  et  difficilior 
dictu  res  est.   sunt  autem  alia  uisa  usitata  et  huinana,  quae 


4  opinantur  (n  fin.  8.  I.  m.  1)  B  rationem  B  atque]  siue  PESbd 
opinionem  B  5  potest  (te  8.  I.  m.  1)  S  autem]  etiam  d  etiam] 
iam  8  in  om.  b  7  aut— ostendat  add.  in  mg.  m.  rec.  P  8  minus- 
uel  P  9  habent  PBb  accipiuntur  b  10  cap.  LVII  E  12  quot 
(t  m.  1  ex  d)  E  quod  PlSl  13   unumquoque  S         16   terram  S 

suscipimus  b  17   longe    (e    ex  a  m.   2)  E  19    quaedam    (sup. 

ae  add.  m.  2  al  a)  E         excellentia  Bl        20  uisi  B         21  prae- 
ponenti   (s.  h  add.  m.  2  bX  t)  E  22   esse  se  (se  add.  m.  2)  E 

an]    ac    P  23    nostro    (tro    8.    I.    m.    1)    E  pr^ceptu    B 

u 

24  dictures  (u  s.  I.  pos.  m.  t  sed  m.  U  del.  est)  E  res  om.  P 

uisa  om.   EPlS  et   om.    b  quae  —   425,  4   cogitando  in 

ra8.  m.  2  B 


de   Genesi   a  d   litteram   lib.    XII.  425 

siue  ex  ipso  spiritu  nostro  multipliciter  existunt  siue  ex  cor- 
pore  spiritui  quodammodo  suggeruntur,  sicut  fuerimus  adfecti 
uel  carne  uel  animo.  non  solum  enim  uigilantes  homines 
curas   suas   cogitando   uersant    in    similitudinibus    corporum, 

5  uerum  etiam  dormientes  hoc  saepe  somniant,  quo  indigent; 
nam  et  negotia  sua  gerunt  ex  animi  cupiditate  et  epulis 
poculisque  inhianter  instant,  si  forte  esurientes  sitientesque 
dormierunt.  quae  omnia  puto  conparata  illis  angelicis  deinon- 
strationibus  sic  habenda,  ac  si  in  ista  natura  corporum  terrena 

10  caelestibus  conparentur. 

31.  Sic  etiam  in  illo  genere  intellectualium  uisorum  alia 
sunt,  quae  in  ipsa  anima  uidentur,  uelut  uirtutes,  quibus 
uitia  sunt  contraria,  siue  permansurae,  ut  pietas,  siue  utiles 
huic  uitae  et  postea  non  futurae,  sicut  fides,  qua  credimus 

15  ea,  quae  nondum  uidemus,  et  spes,  qua  futura  cum  patientia 
expectamus,  et  ipsa  patientia,  qua  omnia  toleramus  aduersa, 
donec  quo  uolumus  ueniamus.  istae  quippe  et  huius  modi 
uirtutes,  quae  nunc  propter  transigendam  istam  peregrinationem 
ualde  necessariae  sunt,  non  erunt  in  illa  uita,  propter  quam 

«0  adipiscendam  sunt  necessariae,  et  tamen  etiam  ipsae  intel- 
lectualiter  uidentur;  neque  enim  aut  corpora  sunt  aut  species 
habent  similes  corporum.  aliud  autem  est  ipsum  lumen,  quo 
inlustratur  anima,  ut  omnia  uel  in  se  uel  in  illo  ueraciter 
intellecta  conspiciat.  nam  illud  iam  ipse  deus  est,  haec  autem 

2*  creatura,  quamuis  rationalis  et  intellectualis  ad  eius  imaginem 
facta,  quae  cum  conatur  lumen  illud  intueri  palpitat  infirmitate 

1  post  siue  legitur  qualia  saepe  p.  426,  14  —  uers.  20  corporis  sui  sqq. 
usque  ad  427,  4  non  solum  in  fol.  339b  P;  ex  ipso  spiritu  sqq.  leguntur 
post  u.  6  p.  426  ceterum  uide  praefationis  partem  de  codice  P  agentem 
exsistunt  P  extstunt  Sl  4  curas]  cur  eas  S  5  sepe  PBS  quo] 
quo^  E  quod  PS  6  aepulis  B  7  inianter  E  inhiantes  bd  instant] 
insistunt  Pbd  8  dormiant  B  dormiunt  b  9  abenda  Pl  12  cap. 
LVIII  E  uidenter  P1  13  permansure  B  pietates  P  16  ex- 
spectamus  (s  pr.  s.  I.  m.  1)  E  17  ueniamus  (*.  I.  add.  m.  2  al  uide)  E 
iste  EB         in  huiusmodi  5  18  transiendam  S        istam]  iustam  b 

20  ipse  P  21  uidentur  (u  fin.  ex  e)  E  22  quo  (o  ex  i  m.  1)  E 
24  iam  om.  b        hec  S  hoc  b 


426  S.   Aureli   Augustini 

et  minus  ualet.  inde  est  tamen  quidquid  intellegit  sicut  ualet. 
cum  ergo  illuc  rapitur  et  a  carnalibus  subtracta  sensibus  illi 
expressius  uisioni  praesentatur  non  spatiis  localibus,  sed  modo 
quodam  suo,  etiam  supra  se  uidet,  quo  adiuta  uidet  quidquid 
etiam  in  se  intellegendo  uidet  5 

32.  Si  autem  quaeritur,  cum  anima  de  corpore  exierit, 
utrum  ad  aliqua  loca  corporalia  feratur  an  ad  incorporalia 
corporalibus  similia,  an  uero  nec  ad  ipsa,  sed  ad  illud,  quod 
et  corporibus  et  similitudinibus  corporum  est  excellentius, 
cito  quidem  responderim  ad  corporalia  loca  eam  uel  non  feni  10 
nisi  cum  aliquo  corpore  uel  non  localiter  ferri.  iam  utrum 
habeat  aliquod  corpus,  cum  de  hoc  corpore  exierit,  ostendat 
qui  potest;  ego  autem  non  puto.  ad  spiritalia  uero  pro 
meritis  fertur  aut  ad  loca  poenalia  similia  corporibus,  qualia 
saepe  demonstrata  sunt  his,  qui  rapti  sunt  a  corporis  sensibus  15 
et  mortuis  similes  iacuerunt  et  infernas  poenas  uiderunt,  cum 
et  ipsi  in  se  ipsis  gererent  quandam  similitudinem  corporis 
sui,  per  quam  possent  ad  illa  ferri  et  talia  similibus  experiri. 
neque  enim  uideo,  cur  habeat  anima  similitudinem  corporis 
sui,  cum  iacente  sine  sensu  ipso  corpore  nondum  tamen  20 
penitus  mortuo  uidet  talia,  qualia  multi  ex  illa  subductione 
uiuis  redditi  narrauerunt,  et  non  habeat,  cum  perfecta  morte 
penitus  de  corpore  exierit.  aut  ergo  ad  illa  fertur  poenalia  aut 
ad  illa  itidem  similia  corporalibus  nec  tamen  poenarum,  sed 
quietis  atque  gaudiorum.  25 


1  quicquid  E*BS         3  uisioni  expressius  PBSbd       presentatur  BS 
spaciis  B  4  uideret  E        quo]  quod  P        quidquid— uidet  om.  B 

6  cap.  LVIIII  E  7  aliqua  P  ferantur  E  8  ad  s.  I  m.  1  E 
9  corporalibus  B  10  responderim  El  12  aliquot  JE1  bostendat 
(h  exp.  m.  1)  B  13  poet  puto  sequuntur  uerba:  spiritualem  enim  arbitror 
esse,  non  corporalem  in  bd  quae  eadem  p.  427,  28  suum  locum  habent. 
14  penalia  S  cap.  LX  E  15  sepe  BS  bis]  iis  d  16  infer- 
nales  Bbd  17  gererent]  cernerent  P  simitudinem  S  18  illam  E 
similibu8]  similia  sensibus  P  similis  sensibus  B  similibus  sensibus  S 
similitudinibus  sensuum  bd  19  quur  P  20  tamen]  cii  b  om.  B 
21  subditione  P       22  reddi^ti  (di  er.)  E       abeat  JR       23  exierint  b 


d  e    Genesi   ad   litteram  lib.   XII.  427 

Neque  enim  recte  dici  potest  uel  illas  falsas  esse  poenas 
uel  illam  falsam  requiem  atque  laetitiam:  tunc  enim  et  falsa 
sunt,  quando  per  opinationis  errorum  alia  pro  aliis  putantur. 
nam  Petrus   non   solum  cum  discum  illum  uidebat  et  in  eo 

5  non  similitudines  corporum,  sed  corpora  putabat,  in  hoc  utique 
fallebatur,  uerum  etiam  cum  alio  tempore  ab  angelo  solutus 
e  uinculis  ibat  in  corpore  ambulans  et  praesentatus  corpo- 
ralibus  formis  et  putabat  se  uisum  uidere,  nihilominus  fal- 
lebatur.  nam  et  illae  in  disco  erant  spiritales  formae  corpora- 

10  libus  similes  et  ista  corporalis  expressio  soluti  de  uinculis 
propter  miraculum  spiritali  similis  erat.  fallebatur  autem 
anima  in  utrisque,  nonnisi  cum  alia  pro  aliis  adprobaret. 
quamuis  ergo  non  sint  corporalia,  sed  similia  corporalibus, 
quibus   animae   corporibus   exutae   adficiuntur   seu  bene   seu 

15  male,  cum  et  ipsae  corporibus  suis  similes  sibimet  adpareant, 
sunt  tamen  et  uera  laetitia  est  et  uera  molestia  facta  de  sub- 
stantia  spiritali.  nam  et  in  somnis  magni  interest,  utrum  in 
laetis  an  in  tristibus  simus.  unde  quidam  in  rebus,  quas  con- 
cupiuerant,  constituti  se  euigilasse  doluerunt  et  rursus  grauibus 

so  terroribus  atque  cruciatibus  exagitati  atque  uexati,  cum  ei- 
pergefacti  essent,  dormire  timuerunt,  ne  in  eadem  mala 
reuocarentur.  et  utique  dubitandum  non  est,  quod  expressiora 
sint  illa,  quae  inferna  dicuntur,  atque  ob  hoc  uehementius 
sentiantur.  nam  et  qui  subtracti  sunt  sensibus  corporis,  minus 

25  quidem  quam  si  omni  modo  morerentur,  sed  tamen  amplius 
quam  si  dormirent,  expressiora  se  uidisse  narrarunt,  quam 
si  somnia  narrauissent.  est  ergo  prorsus  inferorum  substantia, 
sed  eam  spiritalem  arbitror  esse,  non  corporalem. 

4  cf.  Act.  10,  11.  12      6  cf.  Act.  12,  7—9 

2  letitiam  P  leticiam  R  et]  haec  PBSbd  8  nilominus  P  nicbilo- 
minus  R  nihil*ominus  8  9  ille  P  10  ezpraessio  P  soluta  R 
12  alia]  alias  S  14  exutae  corporibus  R  15  et  om.  b  ipse  EPR 
siuimet  P  16  est  om,  PRbd  modestia  R  18  letis  R 

concupirant  Pl       22  ntique]  ubique  b        expraessiora  PR       25  mori- 
rentur  S      26  expssiora  R       narrauerunt  bd 


428  S.   Aureli    Augustini 

33.  Nec  audiendi  sunt,  qui  adfirmant  inferos  in  hac  uita 
explicari  nec  esse  post  mortem;  uiderint  enim,  quemadmodum 
poetica  figmenta  interpretentur .  nos  ab  auctoritate  diuinarum 
scripturarum,  quibus  solis  de  hac  re  fides  habenda  est, 
recedere  non  debemus.  quamquam  possimus  ostendere  illorum  5 
quoque  sapientes  de  inferorum  substantia  minime  dubitasse, 
quae  post  hanc  uitam  eicipit  animas  mortuorum.  unde  autem 
sub  terris  esse  dicantur  inferi,  si  corporalia  loca  non  sunt, 
aut  unde  inferi  appellentur,  si  sub  terris  non  sunt,  merito 
quaeritur.  animam  uero  non  esse  corpoream  non  me  putare,  10 
sed  plane  scire  audeo  profiteri;  tamen  habere  posse  simili- 
tudinem  corporis  et  corporalium  omnino  membrorum  quisquis 
negat  potest  negare  animam  esse,  quae  in  somnis  uidet  uel 
ambulare  se  uel  sedere  uel  hac  atque  illac  gressu  aut  etiam 
uolatu  ferri  ac  referri,  quod  sine  quadam  similitudine  corporis  15 
non  fit.  proinde,  si  hanc  similitudinem  etiam  apud  inferos 
gerit  non  corporalem,  sed  corpori  similem,  ita  etiam  in  locis 
uidetur  esse  non  corporalibus,  sed  corporalium  similibus  siue 
in  requie  siue  in  doloribus. 

Quamquam  et  illud  me  nondum  inuenisse  confiteor  inferos  20 
appellatos,  ubi  iustorum  animae  requiescunt.  et  Christi  quidem 
animam  uenisse  usque  ad  ea  loca,  in  quibus  peccatores 
cruciantur,  ut  eos  solueret  a  tormentis,  quos  esse  soluendos 
occulta  nobis  sua  iustitia  iudicabat,  non  inmerito  creditur. 
quomodo  enim  aliter  accipiendum  sit,  quod  dictum  est:  25 
quem  deus  suscitauit  a  mortuis  solutis  doloribus 
inferorum,  quia  non  poterat  teneri  ab  eis,  non  uideo, 

9  cf.  Eetract.  II  24.  in  duodecimo  de  inferis  magis  mihi  uideor 
docere  debuisse,  quod  sub  terris  sint,  quam  rationem  reddere,  cur  sub 
terris  esse  credantur  siue  dicantur,  quasi  non  ita  sit.      26  Act.  2,  24 

2  uiderunt  b        quemammodum  ES    3  interpraetentur  EPB    4  scrib- 
turarum  EP      5  recidere  P      9  appellantur  PBSb      10  queritur  PBS 

14  se  ambulare  RSbd         uel  hac]  ac  B         illae  Pl  egressu  Bb 

15  referri]  ferri  B  similitudinem  E  16  aput  EXP  17  corporis  S 
18  sibe  P1  19  requie"  PR  dolorilus  (or  *.  I  m.  1)  P  21  iustorum 
(s  ex  nc  m.  1)  E    26  a]  ex  PRSbd     27  non  poterat  in  cod.  lcgi  nequit  E 


de   Genesi   ad   litterara   lib.  XII.  429 

nisi  ut  quorundam  dolores  apud  inferos  eum  soluisse  ac- 
cipiamus  ea  potestate,  qua  dominus  est,  cui  omne  genu 
flectitur  caelestium,  terrestrium  et  infernorum,  per  quam 
potestatem    etiam    illis    doloribus,    quos    soluit,    non    potuit 

5  adtineri.  neque  enim  Abraham  uel  ille  pauper  in  sinu  eius, 
hoc  est  in  secreto  quietis  eius,  in  doloribus  erat,  inter  quo- 
rum  requiem  et  illa  inferna  tormenta  legimus  magnum  chaos 
iirmatum,  sed  nec  apud  inferos  esse  dicti  sunt;  contigit 
enim,   inquit,  mori  inopem  illum  et  auferri  ab  angelis 

10  in   sinum  Abrahae;    mortuus   est  autem   et  diues   et 

sepultus  est.  et  cum  apud  inferos  in  tormentis  esset 

et  cetera.    uidemus    itaque    inferorum    mentionem  non   esse 

factam  in  requie  pauperis,  sed  in  subplicio  diuitis. 

Illud  etiam,   quod  Iacob   dicit  ad  filios  suos,  deducetis 

15  senectam  meam  cum  tristitia  ad  inferos,  uidetur  hoc 
magis  timuisse,  ne  nimia  tristitia  sic  perturbaretur,  ut  non 
ad  requiem  beatorum  iret,  sed  ad  inferos  peccatorum.  neque 
enim  paruum  animae  malum  est  tristitia,  cum  et  apostolus 
cuidam  tam  sollicite  timuerit,  ne  maiore  tristitia  absorberetur. 

so  proinde,  ut  dixi,  nondum  inueni  et  adhuc  quaero  nec  mihi 
occurrit  inferos  alicubi  in  bono  posuisse  scripturam  dumtaxat 
canonicam;  non  autem  in  bono  accipiendum  sinum  Abrahae 
et  illam  requiem,   quo   ab   angelis  pius   pauper  ablatus  est, 

2  cf.  Phil.  2,  10       8  Luc.  16,  22—26       14  Gen.  44,  29      18  cf. 
II  Cor.  2,  7 

1  nisi  om.  S        ut  om.  P  rundam  dolo  legi  non  possunt  E;  in 

sequcntibus  tales  particulas  uncinabo  aput  EXP  eum]  cum  (*.  I. 
m.  2  add.  aJ  eu)  E  2  [potesjtate  E  3  c[aeles]  tium  E  infernorum 
(n  *.  I.)  E  inferorum  S  4  [potes]tatem  E  [potuit]  E  5  attineri  E 
teneri  b  habraham  P  7  illa]  alia  b  inferni  od  chaos  (o  s.  I.)  E 
chasma  P  chaum  S  8  affirmatum  S  caput  (c  exp.  m.  1)  P  in- 
feros  om.  B  contingit  P  contugit  8  9  afferri  E^S^b  10  sinu  E 
habrahae  P  abrahe  R  13  requiem  E  requis  P  suplicio  E 

15  senecta  E1  senectutem  b  mea  El  tristitia  (^  sup.  a  er.)  P 
tristicia  B  uide  S  16  tristicia  B  17  quietg  S  18  et]  etiam  b 
19  obsorberetur  S  20  quero  B  21  posuisse — bono  om.  B  scrib- 
turam  E*P 


430  S.    A  u  r  e  1  i   Augustini 

nescio  utrum  quisquam  possit  audire  .  et  ideo  quomodo  eam 
apud  inferos  credamus  esse  non  uideo. 

34.  Uerum  hoc  dum  quaerimus  et  aut  inuenimus  aut  non 
inueniraus,   urget  nos  longitudo   libri   huius   eum   aliquando 
concludere.  quapropter  quoniam  de  paradiso  sermonem  insti-   5 
tuimus   propter  illud,   quod   apostolus   ait  scire    se    raptum 
hominem   usque  in   tertium   caelum,   nescire   autem   siue   in 
corpore   siue   eitra   corpus,   et   quia  raptus  est  in  paradisum 
et  audiuit  ineffabilia  uerba,  quae  non  licet  homini  loqui,  non 
temere  adfirmamus,  utrum  in  tertio  caelo  sit  paradisus,  an  et  10 
in  tertium   caelum   et  inde   rursus  in  paradisum  raptus  sit. 
si   enim  proprie   quidem   nemorosus    locus,   translato    autem 
uerbo   omnis   etiam   spiritalis   quasi  regio,  ubi  animae  bene 
est,  merito  paradisus  dici  potest,  non  solum  tertium  caelum, 
quidquid  illud  est,  quod  profecto  magnum  sublimiterque  prae-  15 
clarum  est,  uerum  etiam  in  ipso  homine  laetitia  quaedam  bonae 
conscientiae  paradisus  est.  unde  et  ecclesia  sanctis  temperanter 
et  iuste   et  pie  uiuentibus  paradisus   recte   dicitur,   pollens 
adfluentia  gratiarum   castisque   deliciis,   quandoquidem  et  in 
tribulationibus  gloriatur  de  ipsa  patientia  plurimum  gaudens,  20 
quia    secundum    multitudinem    doloram  in   corde   eius    con- 
solationes   dei  iucundant  animam   eius.    quanto  magis   ergo 
post    hanc    uitam    etiam    sinus   ille  Abrahae  paradisus   dici 
potest,  ubi  iam  nulla  temtatio,  ubi  tanta  requies  post  omnes 
dolores  uitae  huiusk  neque  enim  et  lux  ibi  non  est  propria  25 
quaedam  et  sui  generis,  et  profecto  magna,  quam  diues  ille 

17  cf.  Eccli.  40,  27      20  cf.  Ps.  93,  19 

1  eu  b  2  aput  ElP  credimus  B  8  querimus  B  4  urguet  E*B 
7  in  (8.  L  m.  2  al  ad)  E  tcium  B  9  audit  P  10  et]  etiam  bd 
11  sit]  est  P  12  proprwe  PS  quidem]  quidem  est  b  translato»  (s 
er.)  B  15  quicquid  E*BS  preclarum  PB  16  leticia  B  que- 
da  PB  17  aeclesia  E  sanctis]  in  sanctis  E  in  sanctis  PBSbd 

18  iustae  PSl        piae  PSl        19  afluentia  PS       castftisque  E  castis- 
quae  P        20  pacientia  B        21  quia]  que  P  dolore"  C;  cum  uoce 

dolorum  finiturcodex  S         eius]  meo  PB  om.  bd         23  habrahae  P 
24  temptatio  E*PBC      26  quedam  B        magna]  manna  P 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XII.  431 

de  tormentis  et  tenebris  inferorum  tam  utique  de  longinquo, 
cum  magnum  chasma  esset  in  medio,  sic  tamen  uidit,  ut  ibi 
illum  quondam  contemtum  pauperem  agnosceret, 

Quae  si  ita  sunt,   ideo   sub   terris  dicuntur  inferi  uel  cre- 

5  duntur,  quia  congruenter  in  spiritu  per  illas  corporalium 
rerum  similitudines  sic  demonstrantur,  ut,  quoniam  defunc- 
torum  animae  inferis  dignae  carnis  amore  peccarunt,  hoc  eis 
per  illas  corporum  similitudines  exhibeatur,  quod  ipsi  carni 
mortuae   solet,   ut  sub   terra  recondatur.   denique   inferi   eo, 

10  quod  infra  sint,  latine  appellantur;  sicut  autem  secundum 
.corpus  si  ponderis  sui  ordinem  teneant  inferiora  sunt  omnia 
grauiora,  ita  secundum  spiritum  inferiora  sunt  omnia  tristiora: 
unde  et  in  graeca  lingua  origo  nominis,  quo  appellantur  inferi, 
ex   eo   quod   nihil   suaue   habeant,   resonare   perhibetur.   nec 

i*  ipsam  tamen  rerum  partem  noster  saluator  mortuus  pro  nobis 
uisitare  comtemsit,  ut  inde  solueret.  quos  esse  soluendos 
secundum  diuinam  secretamque  iustitiam  ignorare  non  potuit. 
quapropter  animae  iilius  latronis,  cui  diiit:  hodie  mecum 
eris  in  paradiso,  non  utique  inferos  praestitit,  ubi  poenae 

*>  sunt  peccatorum,  sed  aut  illam  requiem  sinus  Abrahae  — 
non  enim  alicubi  non  est  Christus,  cum  ipse  sit  sapientia 
dei  adtingens  ubique  propter  suam  munditiam  —  aut  illum 
paradisum  siue  in  tertio  caelo  siue  ubicumque  alibi  est,  quo 
post  tertium   caelum   est  raptus    apostolus,    si    tamen    non 

*&  aliquid  unum  est  diuersis  nominibus  appellatum,  ubi  sunt 
animae  beatorum. 

18  Luc.  23,  43      22  cf.  Sap.  7,  24 

uel  chaoi 

1  longiquo  E  2  chasma  E1  chasma  ElCl  3  contemptum  PESbd 
cognosceret  E  6  rerQ  &  I.  m.  1  C  sic  —  u.  8  similitudines  in  mg, 
infer  m.  1  C  7  digne  E  peccauerunt  P2ESbd  8  corporum] 
corporalium  PESbd  (m.  2  8.  I.  add.  al  liu)  E  eiibeantur  (n  expm 
m.  1)  P  eihibeantur  E  9  terram  PEbd  10  sunt  E  18  greca  PEC 
14  nichil  EC  16  contempsit  ECbd  18  anime  E  19  prestitit  E 
penae  P  poena  E  20  aut]  ut  El  requiem  (i  *.  I.  m.  1)  E  21  et 
ipse  E       22  mundiciam  E        illam  C       23  paradisum  El        celo  P 


432  S.   Aureli   Augustini 

Si  ergo  caelum  priinum  recte  accipimus  hoc  omne  corporeum 
generali  nomine  quidquid  est  super  aquas  et  terram,  secundum 
autem  in  similitudine  corporali  quod  spiritu  cernitur,  sicut 
illud,  unde  animalibus  plenus  in  extasi  Petro  discus  ille  sub- 
missus  est,  tertium  uero  quod  mente  conspicitur  ita  secreta  5 
et  remota  et  omnino  abrepta  a  sensibus  carnis  atque  mun- 
data,  ut  ea,  quae  in  illo  caelo  sunt,  et  ipsam  dei  substantiam 
uerbumque  deum,  per  quod  facta  sunt  omnia,  per  caritatem 
spiritus  sancti  ineffabiliter  ualeat  uidere  et  audire  :  non  in- 
congruenter  arbitramur  et  illuc  esse  apostolum  raptum  et  ibi  10 
fortassis  esse  paradisum  omnibus  meliorem  et,  si  dici  oportet, 
paradisum  paradisorum.  si  enim  animae  bonae  laetitia  in  rebus 
bonis  est  in  omni  creatura,  quid  ea  laetitia  praestantius,  quae 
in  uerbo  dei  est,  per  quod  facta  sunt  omnia? 

35.  Sed,  si  quem  mouet,  quid  opus  sit  spiritibus  defunctorum  15 
corpora  sua  in  resurrectione  recipere,  si  potest  eis  etiam  sine 
corporibus   summa  illa  beatitudo  praeberi,  difficilior  quidem 
quaestio  est,  quam  ut  perfecte  possit  hoc  sermone  finiri;  sed 
tamen   minime   dubitandum   est  et  raptam   hominis  a  carnis 
sensibus  mentem  et  post  mortem  ipsa   carne  deposita  tran-  20 
scensis  etiam  similitudinibus  corporalium  non  sic  uidere  posse 
incommutabilem  substantiam,   ut  sancti  angeli   uident,   siue 
alia  latentiore  causa  siue  ideo,  quia  inest  ei  naturalis  quidam 
adpetitus  corpus  administrandi:  quo  adpetitu  retardatur  quodam- 
modo,   ne   tota  intentione  pergat  in  illud  summum  caelum,  25 
quamdiu  non   subest  corpus,  cuius  administratione  adpetitus 

4  cf.  Act.  10,  10—12      10  cf.  II  Cor.  12,  2—4 

2  quicquid.  2S2i&S  3  similitudinem  E  4  ecstasi  d  sumissus  PR 
5  tercium  R  concupitur  (*.  I.  m.  2  spici)  E  6  mund»»ra  P  8  quod] 
quem  PRCb  pcr  caritatem]  in  caritate  PRCbd  10  esse  om.  R 
11  et  si]  quod  R  13  prestantius  E  14  quod]  que"  R  15  spiritali» 
bus  R  18  questio  R  quam]  qua  R  19  raptum  E  20  ipsam  RC 
carne"  deposita  R  et  trascensia  b  24  reftardatur  (prim.  t  s.  I  m.  1 
exp.)  E  rare  tardatur  R  reta[rda]tur  P;  uncinia  inclusa  codd.  P  et  E 
aut  perierunt  aut  legi  nequeunt  25  [in  il]lud  P         26  [cuius]  P 

administratione  E1        adpetitus  E1 


de   Genesi   ad   litteram   lib.   XII.  433 

ille  conquiescat.  porro  autem,  si  tale  sit  corpus,  cuius  sit 
difficilis  et  grauis  administratio,  sicut  haec  caro,  quae  cor- 
rumpitur  et  adgrauat  animam,  de  propagine  transgressionis 
existens,  multo  magis  auertitur  mens  ab  illa  uisione  summi 

5  caeli:  unde  necessario  abripienda  erat  ab  eiusdem  carnis 
sensibus,  ut  ei  quomodo  capere  posset  illud  ostenderetur. 
proinde,  cum  hoc  corpus  iam  non  animale,  sed  per  futuram 
commutationem  spiritale  receperit  angelis  adaequata,  perfectum 
habebit  naturae  suae  modum  oboediens  et  inperans,  uiuificata 

10  et  uiuificans  tam  ineffabili  facilitate,  ut  sit  ei  gloriae,  quod 
sarcinae  fuit. 

36.  Nimirum  enim  erunt  et  tunc  ista  tria  genera  uisionum, 
sed  nulla  falsitate  pro  alio  aliud  adprobabitur  nec.  in  cor- 
poralibus   nec  in   spiritalibus  uisis,    multo    minus    in    intel- 

15  lectualibus,  quibus  ita  praesentatis  et  perspicuis  perfruetur, 
ut  longe  minore  euidentia  nunc  nobis  adiaceant  istae  species 
corporales,  quas  sensu  carnis  adtingimus  et  eis  multi  ita 
sunt  dediti,  ut  solas  esse  arbitrentur  et,  quidquid  tale  non 
est,  putent  omnino  non  esse.  sapientes  autem  ita  sunt  in  his 

20  corporalibus  uisis,  ut,  quamuis  ea  praesentiora  uideantur, 
certiores  sint  tamen  in  illis,  quae  praeter  corporis  speciem 
praeterquo  corporis  similitudinem  intellegendo  utcumque  prae- 
spiciunt,  quamuis  ea  non  ualeant  ita  mente  conspicere,  ut 
haec  sensu  corporis  intuentur.  sancti  uero  angeli  et  his  cor- 

25  poralibus  iudicandis  atque  administrandis  praesunt  nec  eis 
tamquam  praesentioribus  familiaribus    inclinantur   et  eorum 

3  cf.  Sap.  9,  15 

2  ammraistratio  E*PBC  3  adgrauatur  E1  propaginem  £  5  celi  R 
6  sensibus  (n  1».  2  in  ras.)  E         8  comutationem  B  reciperit  P 

ab  angelis  G  adeqnata  B  coaeqnata  bd  10  facilitate  (*.  I  m.  2 
al  felicitate)  E  18  alind  pro  alio  bd  15  perfrnitnr  BC  16  iste  BC 
17  attingpmns]  P  18  qnicqnid  E*BC  19  pntant  b  20  ea]  eis  b 
praesentiora]  nel  praestantiora  C  22  praeterque]  praeter  EB  cor- 
porisquae  E  praespicinnt   (ci  ex  cu  w.  1)  E  perspiciunt  PBCbd 

24  haec]  ex  B       sensu  C     25  amministrandis  E*PR      26  tanquam  R 
presentioribus  B       familiarius  PBCbd        inclinatur  JB  inclina[n]tur  P 
XXVni.  Aaff.  «ect.  ni  pa»  1.  28 


434  S.   Aureli  Augustini 

significatiuas  similitudines  in  spiritu  ita  discernunt  et  tanta 
potentia  quodammodo  tractant,  ut  eas  possint  etiam  hominum 
spiritibus  reuelando  miscere,  et  illam  incommutabilem  sub- 
stantiam  creatoris  ita  conspiciunt,  ut  uisione  atque  amore  et 
eam  praeponant  omnibus  et  secundum  eam  iudicent  de  omnibus  5 
et  in  eam  dirigantur,  ut  agantur,  et  ex  ea  dirigant  quidquid 
agunt.  denique  quamuis  abrepto  apostolo  a  carnis  sensibus 
in  tertium  caelum  et  paradisum  hoc  ipsum  certe  defuit  ad 
plenam  perfectamque  cognitionem  rerum,  quae  angelis  inest, 
quod,  siue  in  corpore  siue  extra  corpus  esset,  nesciebat.  hoc  10 
utique  non  deerit,  cum  receptis  corporibus  in  resurrectione 
mortuorum  corruptibile  hoc  induetur  incorruptione  et  mortale 
hoc  induetur  inmortalitate.  omnia  enim  euidentia  erunt  sine 
ulla  falsitate,  sine  ulla  ignorantia  suis  ordinibus  distributa, 
et  corporalia  et  spiritalia  et  intellectualia,  in  natura  integra  15 
et  beatitate  perfecta. 

37.  Scio  quidem  nonnullos  eorum,  qui  scripturas  sanctas 
ante  nos  in  fide  catholica  tractasse  laudantur,  etiam  sic  ex- 
posuisse,  quod  ait  apostolus  tertium  caelum,  ut  corporalis  et 
animalis  et  spiritalis  hominis  hic  differentias  accipi  uellent  20 
atque  ad  illud  incorporearum  rerum  genus  excellenti  euidentia 
contemplandum  esse  apostolum  raptum  :  quod  genus  etiam  in 
hac  uita  spiritales  homines  prae  ceteris  rebus  diligunt  eoque 

12  cf.  I  Cor.  15,  53         17  cf.  Ambrosii  et  Hieronymi  de  Genesi 
quaestiones. 

1  [in]  P  4  conspicuunt  E  [conspiciunt]  P  more  P1  o  praep[o- 
nant  om]nibus  P  [omnibus  et]  P  6  agantur]  aguntur  E  [ex  ea 
dirigant]  P  quicquid  E*RC  7   quam[uis   abrepto    apos]tolo  P 

8  ter[tium  caelum  et]  P  [defuit  ad  plenam]  P         9  cogniftionem 

rerum  quae  an]gelis  P  10  c[orpore  siue  extra  cor]pus  P  h[oc  utique 
non  deerit  cumj  P  12  hoc  s.  I.  m.  1  R  13  e[nim]  P  14  si[ne]  P 
cum  uoce  ignorantia  desinit  codex  B  foh  24&  16  beatitate  (sed  tate 
exp.  et  8.  I  tudine  add.)  C  17  [quijdera  P  scribturas  EP  s[an- 
ctas  an]te  P  18  chatolica  P  19  apostolus  aft  C  20  hic  omt  P 
ue[llent  atque  ad]  P         21  ge[nus  excel]lenti  P  22  contemnendum 

(s.  I.  add.  m.  2  a*  plan)  E  [apostolum  r]aptum  P  23  spi[ritales 
homi]nes  P        eo[que  perfrui  co]ncupiscunt  P 


de   Genesi   ad  litteram   lib.   XII.  435 

perfrui  concupiscunt.  ego  autem  cur  maluerim  spiritale  et 
intellectuale  dicere,  quod  illi  fortasse  animale  et  spiritale 
dixerunt,  ut  earundem  rerum  alia  tantummodo  nomina  ponerem, 
iam  in  primis  huius  libri  partibus  me  disseruisse  suffecerit. 
5  quae  si  rite  pro  modulo  nostro  disputauimus,  aut  spiritalis 
lector  haec  adprobabit  aut  etiam,  ut  sit  spiritalis,  adiuuante 
spiritu  sancto  aliquid  ex  ista  lectione  proficiet.  sed  iam  uni- 
uersum  hoc  opus,  quod  duodecim  uoluminibus  continetur, 
isto  tandem  fine  concludimus. 

1  quur  P  mafluerim  spiritale  et]  P  et  exp.  in  E  2  [iUi  for- 
tasse  animajle  P  3  [earundem]  P  alia  om.  P  tantummodo]  ali- 
quanta  modo  C  [ponerera  —  modulo]  E  [ponerem  —  h]uius  P 

4  [disseruisse  —  qu]ae  P  5  nostro  modulo  C  modulo]  m;  hac 
littera  uocabuli  modulo  finitur  codex  P  fol.  346h  nos[tro  —  ad]- 
pr[obabit  —  spiritalis]  E  6  ut  sit]  non  sic  b  adiuuante  (ad  m.  2 
add.)  E  7  s[piritu  —  profi]ciet  E  [uniuersum  —  duodecim]  E  8  uo- 
laminibu[s  —  concludimus]  E  9  Explicit  liber  duodecimus  de  genesi 
ad  littera  do  gratias  fol.  216  E;  a  codice  C  subscnptio  abest;  ceteri 
codicts  $ub  finem  tnutili  sunt. 


28* 


S.  Aureli  Augnstini 

operis  de  Genesi  ad  litteram  capitula 
seu  6ummaria  librorum  XII. 

Summaria  libri  primi  perierunt. 
Explicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  secundi.  5 

I  Quaeritur,  utrum  aquae  possint  esse  super  caelos. 
II  Quod  aer  sit  aquis  superior. 

III  Ignis  natura  super  aerem. 

Deest  stmmarium  quartum. 
V  Quod  aer  modo  quodam  possit  caelum  appellari.  10 

VI  Quod  nubes  fiant  ex  aquis  et  aere. 
VII  Argumentum  ex  dictis  alienorum  de   stella,   quam   Saturni 

appellant. 
Vm  Dicit,  quod  ratio  creaturae  aeterna  sit  in  uerbo  dei  et  prima 
sequens  sit  cognitio  eius   in   intellectuali   creatura,   deinde  is 
conditio  creaturae. 
Vim  De  motu  caeli. 

X  Quaeri  solet,  cuius  quantitatis  luna  sit  facta. 
XI  Quaeri  solet,  utrum  sit  aequalitas  splendoris  in  sideribus. 
XII  De  fatis,  quare  notationibus  siderum  mentiuntur.  20 

XIII  Quibus  rebus  diuinatio  aliquando  contingit. 
XHII  Solet  quaeri,  utrum  caeli  luminaria  animata  sint  corpora. 
Explicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  tertii. 
I  Quod  aer  quodammodo  dicatur  caelum  et  quod  possit  etiam 
pluraliter  dici  et  caeli  sicut  et  terrae.  *s 

II  Probatio  ex  epistula  Petri  secunda  apostoli. 

III  Opinio  quorundam,  quod  elementa  alternis  possint  mutari 

in  inuicem. 
IIII  Opinio  quorundam,  quaquinquesensushominum  per  quattuor 
elementa  mundi  distingunt.  *> 

1  Haee  capitula  primum  ab  A.  Maio  ex  eodiee  Sessoriano  XIII  0. 
VII  eui  inserta  sunt  in  Nouae  patrum  bibliothecae  t.  I  2  pag. 
119 — 133  Bomae  1852  edita  quamuis  ab  Augustino  auctore  abiudicanda 
tamen  addi  utile  duxi  7  Quod  (d  8.  h  m.  2)  8  aere  m.  1  18  solet 
et     24  aer  (r  ex  terna  m.  2)        quodam  m.  1      28  in  om,  Mai 


operis  de  Genesi  ad  litteram  capitula.  437 

V  Ignem  dicunt  omnem  motum  facere  in  sensibus. 

VI  Ordinatus  motus  animae  agitantis  sensus  uigorem  per  sub- 
tilius  corpus,  id  est  per  ignem  omnibus  elementis  admixtum. 

VII  Olfactum  dicit  datum  explorandis  uaporibus,  gustatum  uero 
5               liquoribus  explorandis. 

VIII  Quod  terra  omnibus  sit  elementis  admixta. 
VIIII  De  igne  isto  dicit  crasso  tangibili,  qui  a  terrenis  et  hu- 
midis  motibus  existit. 
X  Utrum  pisces  memoriam  habeant  necne. 
10         XI  Opinionem   philosophorum    ex   distributione   animalium  et 
elementorum. 
XII  Quod  lectorem  mouere  potest,  quomodo  dictum  sit  secun- 

dum  genus. 
XIII  Quaestio  de  animalibus  aquatilibus. 
15     XIHI  Quaestio  de  minutissimis  animalibus. 

XV  De  animalibus  uenenosis  et  perniciosis  quaeri  solet. 
XVI  Quaestio  cur  bestiae  in  inuicem  nocent. 
XVII  Cur  bestiae  dilacerant  corpora  hominum  mortuorum. 
XVIII  Quaestio  de  spinis  et  tribulis. 
20  XVIIII  Qua  in  parte  sit  homo  factus  ad  imaginem  dei. 

XX  Quaestio  de  cibis  corporalibus  et  homine  inmortali. 
Explicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  quarti. 
I  Utrum  species  et  priuatio  possit  dies  et  nox  uel  mane  et 
uespera  recte  intellegi. 
25  II  De  senario  numero. 

III  Hic  diuersa  ratio  numerorum  perfectorum,  inperfectorum, 

plus  quam  perfectorum. 
IIQ  Utrum  mensura,  numerus  et  pondus  erant  alicubi,  ante- 
quam  fieret  uniuersa  creatura. 
»o  V  Quod  mensura  et  numerus  et  pondtts  non  in  rebus  uisi- 

bilibus   tantum   animaduerti   possit   sed   in   adfectionibus 
animi  et  negotiis  mentis. 

VI  Quid  numerus  sine  numero,  quid  pondus  sine  pondere. 

VII  Hutabilitatis  esse  dicit  augmenta  et  deminutiones,  multi- 
s>                tudinem  et  paucitatem,  leuitatem  et  grauitatem. 

VIII  Dicit   intellegibiles   numeros    etiam   sine  rebus  uisibiliter 


2  subtilftus  (carr.  m.  2)  8  adnixum  4  explorandi  gustatum 
(ta  exp.  m.  2)  uero  a  5  explorandis  (andis  ada.  m.  2)  12  lectorum 
m.  1  17  in  om.  Mai  18  qur  m.  1  19  tribolis  m.  1  23  pribatio 
m.  1  26  numeorum  m.  1  81  animaaduerti  33  quod  m.  1  numerus 
(s  add.  m.  2) 


438  S.   Aureli  Augustini 

numerosis   mentis   aspectu   nideri    et  non  alibi  quam  in 
eadem  mente. 
YIIII  Praecessisse  dicit  senarii  numeri  perfectionem  omnia,  qnae 
in  sex  diebns  sint  creata  perfecta. 
X  Quo  genere  locutionis  intellegatur  dictum  requieuisse  deum,    5 

qnem  nefas  est  credere  laborasse. 
XI  Quaeritur  quomodo  utrumque  sit  uerum,  qnod  dens  dicitnr 

reqnienisse  et  quod  usque  nnnc  operatnr. 
XII  Qnod  denm  non  diem  illum  operationis  sanctificauerit  sed 
solnm  quietis  et  qnod  plns  apnd  enm  qnies  naleat  qnam  10 
operatio  etiam  bona. 
XIII  Quod   nitinm   et   infirmitas   sit  animae  in   opete  sno  ita 

reqniescere  qnasi  in  snmmo  bono. 
XIIII  Bequies  dei  dicta  tropice. 

XV  Non  in  nobis  sed  in  deo  reqniescendnm.  15 

XVI  Qnod  finis  diei  nespera  sit,  id  est  nox,  et  initinm  altemm 
diei  mane,  nt  ordine  natnrali  dies  a  luce  agnoscatnr 
incipere. 

XVII  Hic   lucidius    dicit  finem  diei   uesperam  esse  et  alterins 

initinm  mane.  20 

XVm  Et  hic  in  nespera  finiri  diem  ostendit. 
XVim  Qnaeri  potest,  qnemadmodnm  dens  in  se  ipso  requieuerit, 
qni  in  rebns  licet  ab  se  creatis  tamqnam  nnllius  indigns 
non  recte  dicitnr  nel  creditnr  requieuisse,  et  utrnm  dies 
septimns  creatnra  sit  aliqna.  «5 

XX  Dicit  posse  sic  intellegi,  ut  nnnm  diem  creanerit  deus, 
qnem  fecit  primnm,  cnins  repetitio  nsqne  in  septimnm 
facta  est,  qnando  dicitur  reqnienisse  dens  ab  omnibns, 
qnae  fecit. 

XXI  Hic  incipit  docere,  qnomodo  possit  accipi  mane  et  nespera  30 
non  secnndum  qnod  notnm  est  etiam  sensibns  carnis  in 
temporibns  sed  secnndnm  intellegibilem  modnm  in  rebns 
a  deo  creatis,  nt  mane  sit  prima  cogitatio  faciendae  crea- 
tnrae  in  nerbo  dei  et  nespera  sit  factae  creatnrae  cognitio 
in  se  ipsa,  et  rnrsns  alterins  diei  mane  cnm  species  k 
creatnrae  ad  landem  creatoris  refertnr  et  incipit  altera 
cognitio  faciendae  alterins  creatnrae  de  nerbo  dei  accipiat 
nt  in  nerbo  dei  nideri. 

XXU  Qnod  prophetia  lncerna  sit  dicta. 

4  sint  m.  1  5  quod  m.  1  10  aput  m.  1  18  inquipere  m.  1 
19  uespera  m.  1  23  afc  (b  exp.  m.  2)  indiguus  m.  1  26  creauit 
m.  1      27  quem]  quae  m.  1      89  quod  (d  8.  I  m.  1) 


operis  de  Genesi  ad  litteram  capitula.  439 

XXIII  Quod  non  forma  operis  creati  sint  dies  sed  ordinata  sana- 
bilis  cogitatio  faciendae  uel  ad  laudem  dei  referendae  etiam 
factae  creatnrae;  qni  dies  non  isto  modo  nsitato  cogitan- 
dus  insinnatnr  sed  longe  aliter,  longe  inconparabiliter. 
5   XXIIII  Simnl  esse   dicit  sine  intellegibilinm   ratione  sine  in  hoc 
mundo  nisibili  et  diem  et  nesperam  et  mane,  sed  in  parte 
locatis  non  adparere  ad  nisnm. 
XXV  Potentiam  spiritalem  mentis  angelicae  <cnncta  qnae  nolnerit 
simnl  notitia  facillima  conprehendere).. 
10     XXYI  Qnod  tempora  et  temporalia  cnnctos  numeros,  qnos  peragunt, 
non  temporaliter  accepernnt. 
XXVII  In  rebns  simnl  factis  et  esse  prins  et  posterins  et  propter 
nsitatnm  tempornm  cnrsnm  non  posse  sicnti  est  integre  dici. 
XXVEH  Prins  et  posterins  in  conexione  creatnrarnm  esse,  non  in 
15  efficacia  creatoris. 

Explicuerunt  capitnla.  incipinnt  capitnla  libri  qninti. 
I  Hic  euidentius  dicit  declarari  nnnm   diem  fecisse    deum, 
cnins   repetitione   pernentnm  est  nsqne  ad  septimum,   et 
enm  non  de  his  solaribns  fnisse  nel  forsitan  esse  adfirmat. 
20  II  Hoc  scriptnrae  dininae  loco  caelum  et  terram  non  nt  prins 

generaliter,  sed  haec  nota  insinnat  specialiter  facta  qnae 
nnnc  nidentnr. 
III  Hnnc  diem  lucis  corporeae  dici,  nt  si  tantnm  cotidiannm, 
discretnm  tamen  ab  illo  nobis  ignoto,  qni  factns  est  pri- 
25  mns  et  dictns  est  unus. 

IIII  Uel  ntrinsqne  sententiae,   et  qnod  omnia  simul  et   qnod 
nnns  factns  est  dies  inter  omnia. 
Y  Scriptnra  dinina  nolentibns  et  nalentibns  in  ea  proficere. 
YI  Dicnntnr  facta  anteqnam  prodnceret  ea  terra. 
30        VII  Non  ipsae  ex  seminibus  sed  ex  terra. 

VIII  Creatnra   dei   aliter  nobis;   illis  primordialiter  nel  origi- 
naliter,  nobis  antem  sicnt  per  ordinem  tempornm  utcum- 
qne  docemnr. 
VHH  Ab  opere  et  usqne  nnnc  operantis  dei. 
35  X  Fuerint  tempora  et  qnod  tempus  <potius>  a  creatnra  qnam 

creatnram  ex  tempore,  ntraqne  tamen  ex  deo. 
XI  Differentia  est  diernm  illornm  septem  et  istornm  solarinm. 

7  apparere  uisu  m.  1  8  cuncta — conprehendere  suppleuit  Mai 
13  cursu  m.  1  18  repetitionem  m.  1  19  adfirmat  m.  1  20  scribturae 
m.  1  21  insinue  m.  1  23  dicit  si  (s  m.  2  ex  f)  26  capitula 
IIII—X  ita  mediis  uersibus  incipiunt,  ut  spatia  septenarum  denarum 
Utterarum  uacua  relinquantur      35  potius  addid.  Mai 


440  S.   Aureli   Augustini 

similiter  et  operationis,   quae   in   illis  facta  est  et  quae 
usque  nunc  fit  a  deo. 
XII  Haec  duo  ideo  dicii  adiuncta,  ut  uiridia  agri  ante  mani- 

festentur  facta  quam  exorta. 
XIII  Hinc   incipit   intimare,   quae   secundum   moras  temporum   5 

fiant  ex  illis,  quae  causaliter  facta  sunt  omnia  simul. 
XmT  Quaeritur,  qui  fons  unus  ad  inrigandam  faciem  totius  terrae 
sit  fueritue  idoneus. 
XV  Quod  non  omnia  gesta,  sicut  per  se  tempora  concurrerunt, 
scripta  sint,   sed  quae  spiritus  sanctus  praefigurationibus  10 
apta  iudicauit. 
XVI  Argumentatio  aduersus  scripturam. 

XVII  Unum  fontem  totam  terram  rigantem  abyssum  uult  intel- 
legi,  ex  quo  omnes  aquae  uaria  fontium  eruptione  per 
totam  terrae  faciem  fluunt.  15 

XVHI  Sidera  moueri,  caelum  mutari,  germina  pullulare,  grande- 
scere,  uirescere,   arescere,   animalia  concipi,  perfici,  nasci 
et  per  aetates   usque   ad    senium   mortemque   decurrere. 
XVllLL  Tria  quaedam  dicit:   rationes  incommutabiles  creaturarum 

in   uerbo    dei,   generalia  condita,  a  quibus    deus  in  die  20 
septimo   requieuit;    species   generum,   quas  nunc  in  tem- 
poribus  operatur  deus;  et  ab  uno  utcumque  noto  ad  duo 
ignota,  in   quantum  datur   posse  intellegentia  proximari, 
primo  per  fidem,  postea  per  concessam  cognitionem. 
XX  Tenenda  distinctio  pronuntiandae  euangelii  sententiae.        & 
XXI  De  his  quae  facta  sunt  omnia  simul  generaliter.  et  quod 
deus   ante    omnia   saecula,  cuius  uerbo   a  saeculo  ipsum 
saeculum,  et  mundus  factus  est  in   saeculo  aut  ea,  quae 
nascuntur  in  mundo. 
XXTT  Quod  uniuersae  creaturae  multa  non  nouimus.  90 

XXTII  Hunc  sensum  in  Retractationum  libro  secundo  correxit,  eo 
quod  apostolus  legem  dixit  dispositam  per  angelos,  non  semen. 
XXim  Quod  omnis  creatura  a  saeculis  et  ipsa  saecula  creatura. 
XXV  Hinc  iam  discernuntur  opera,  quae  usque  nunc  deus  operatur, 

ab  illis  generibus  eorum,  quae  fecit  omnia  simul.  86 

XXVI  Omni8  mensurarum  modus,  numerorum  parilitas,  ordo  pon- 

derum. 
XXVII  De  genere  et  specie.  arboris  huius  species. 
XXVm  Conparatio    ex   praemissis   adsumta,  ut  aditus  pareat  ad 


5  inquipit  m.  1         intimari        11  dicauit        13  Unum]  Utrum  Mai 
14  nariam        eruptionem  (m  exp.  m.  1)        89  conparati        pateat  Mcri 


o  p  e r i s  de  Genesi  ad  litteram  capitula.  441 

intellegendum    quod    dictum    est   et    omnia    consummasse 
deum  die  sexto  et  usque  nunc  operari. 
Explicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  sexti. 
I  De  fabrica  hominis. 
5  II  Hinc  incipit  sub  inquisitione  ostendere  hominem  non  inter 

ea,  quae  fecit  omnia  simul  primordialiter,  sed  inter  ea, 
quae  nunc  operatur,  fuisse  factum  a  deo. 
m  Quod  inter  cetera  animalia  omnia  simile  adiutorium  non 
fuerit  inuentum. 
10         IIH  Quaestio  de  lignis  in  paradiso  creatis. 

V  Inter   ea  omnia,   quae   potentialiter   siue    causaliter  deus 
legitur   simul   fecisse,   etiam  hominem   generaliter  fuisse 
factum  huius  loci  contextio  docet. 
VI  Hic  hominis  genus  et  species  congruis  demonstrationibus 
15  distinguntur. 

VII  Hic  iam  sub  interrogatione    et  responsione  probatio  in- 
uisibiliter  secundum  genus   et  secundum  speciem  uisibi- 
liter  hominem  fuisse  factum  a  deo. 
VIII  Quaeritur,  utrum  animae  hominum  sexto  die  formatae  sint 
20  et  postea  corpora,  et  per  scripturam  eandem  dicitur  ad- 

firmari   non   posse,   quod  aliae  creaturae   alias   tempore, 
alias  causis  procedunt. 
VIHI  Hic  dicit,  in  quem  modum  fuerit  homo  factus  causaliter 
tunc  cum  fecit  omnia  deus  simul. 
25  X  Hic  quattuor  ueluti  gradus  ponit  cognitionis  rerum  uel 

agnitionis  causalis  in  uerbo  dei  in  elementis  mundi,  in 
rebus  secundum  originem  suis  iam  temporibus  factis  in 
seminibus. 
XI  Docet  perfectiouem  operis,  quod  deus  in  origine  mundi 
so  creauit  omnia  simul,  inchoationem  non  alterius  sed  eius- 

dem  operis  esse,  quo  in  eiusdem  mundi  administratione 
usque  nunc  operatur. 
XII  Quaestio  quomodo  tunc  inchoauit,  quando   consummauit. 
XIII  Hic  docet  hominem  in  tempore  suo  formatum  uisibiliter 
35  et  inuisibiliter,  id  est  animam  et  corpus,  et  ante  hanc 

formationem  praedestinatum  dicit  in  praescientia  dei. 
XnTT  Hominem  dicit  non  ideo  ceteris  in  hoc  mnndo  animalibus 
praelatum,  quia  ab  ipso  proprie  dicitur  factus,  sed  quia 
imago  in  eo  et  similitudo  est  dei. 

5  inquipit  m.  1  10  paradyso  25  quatuor  27  originem  (pr.  i  8. 
h  m.  1)  31  quo4  in  om.  Mai  administratione  scripsi:  admini- 
8trationem  E  Mai      35  anima 


442  S.   Aureli   A  u  g  u  s  t  i  n  i 

XV  Mairos  dei  est  non  uisibile  membrum,  sed  efficiendi  potentia. 
XYI  Instructio  etiam  non  parua  ex  statura  corporis  nostri  ad 

caelestia  requirenda. 
XVII  Quod  uoluntas  dei  sit  summa  causa,  a  qua  rerum  causae 

ordinatissime,  ut  ei  placuit,-  extiterunt.  s 

XVIII  Quaestio,  utrum  origo  perfectas  in  se  rerum  formas  ge- 
starit  an  perficiendas  per  temporum  legales  numeros  et 
successus  aetatum,  et  respondetur  utrumque  inditum  pri- 
mordialibus  causis,  quo  creatura  omnis  ab  origine  con- 
ditionis  suae  seruiat  arbitrio  creatoris.  10 

XVIIII  Hic  uoluntate  dei  omnipotentis,  bonitate  et  nulla  necessitate 
hominem  fecisse  subtili  disputatione  monstratur. 
XX  Et   hic  posse    et   necesse  esse  quam  uim  in  uerbis  uel 

effectis  obtineant  subtilissime  demonstratur. 
XXI  Hic  Ezechias    inducitur  ad  documentum    possibilitatis  et  15 

necessitatis. 
XXII  Quod  Adam  credibilius  dicatur  perfectae  uirilitatis  factus 

a  deo. 
XXUI  Quaeri  solet,  utrum  animale  corpus  hoc  nostrum  sit  for- 

matum  e  limo  an  spiritale.  so 

XXmi  Alia  quaestio,  utrum  spiritale  corpus  sit  factus  Adam. 
XXV  Hinc  incipit  ratio   edocere   inmortale  corpus  fuisse  Adae 

ante  peccatum  ac  per  hoc  et  spiritale. 
XXVI  Quod  mors  etiam  corporis  de  peccato  sit. 
XXVII  Quod  hoc  corpus  recipiemus  in  futuro  secundum  quendam  25 

modum  et  rursus  non  hoc  secundum  quendam  modum. 
XXVm  Corpus  Adae  et  mortale  secundum   quendam  modum  et 

inmortale  secundum  quendam  modum. 
XXVim  Hic  differentia  ostenditur  corporis  ante  peccatum  et  nostra 

post  peccatum  ex  ipso,  utriusque  tamen  animalis.  so 

XXX  In   hoc   renouamur   nunc   secundum  quod  amisit  Adam, 
quod  nunc  per  gratiam  recuperatur  in  nobis.  Adam  enim 
et  quod  fuit  et  quod  esse  potuit  peccando  amisit. 
XXXI  Hic    elucet,   quid    sit   in  Adae   pristinum    quod  perdidit 

renouari  et  quid  melius  quod  speratur  donari  per  fidem.  S6 
Explicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  septimi. 
Et  finxit  deus  hominem  puluerem    de  terra    et   flauit 
in  faciem  eius  flatum  uitae  et  factus  est  homo  in  animam 
uiuentem.  haec  uerba  scripturae  nobis  et  in  principio. 

1  potentiarn         11  uoluntateni         14  optineant         20  an]  non  Mai 
spiritale  m.  1;  m.  2  omnxbus  loeis  u  8.   I.   add.  22  inqnipit  m.  1 

31  amisit  (pr.  i  *.  I.  m.  1)      39  scribturae 


operis  de  Genesi  ad  litteram  capitula.         443 

I  Qnaestiones  et  responsiones  aduersus  Manichaeos. 
II  Argumentum  ex  nobis    colleGtnm    qnod  alind  sit    anima, 

aliud  flatus  noster. 
m  Non  dubitandum,  quod  posset  anima  etiam  ipse  flatus  credi. 
5         IIII  Anima  non  de  corpore  mundi,  non  de  substantia  dei. 
V  Anima  quaeritur  utrum  ex  nihilo  an  ex  aliqua  re. 
YI  An  in  illis  sex  dierum  primordialibus  causis  non  animae 
natura,  sed  ratio  tantum  erat  creandae  eiusdem  naturae. 

VII  Hic  adfirmatione  suspensa  ueluti  quaerens  propriam  quan- 
10  dam  animae  substantiam  uult  intellegi  in  illis  sex  dierum 

primordialibus  causis  factam  a  deo. 

VIII  Quibus  rebus  anima  fit  deformis  et  rursum  quibus  re- 
formetur. 

Vnn  Alia  quaestio  et  ex  ea  quam  multae  propositiones  sequantur. 
5  X  Quae  species  eius  uiuit  an  non?  quid  agit?  quid  confert? 

beate  an  misere  uiuit?  an  neutrum?  uiuificat  aliquid  an 
uacat? 
XI  De  anima  inrationali  non  fieri  rationalem  riec  ipsam  in- 
rationalem  de  corpore. 
20  XH  Hic  Platonicos  uel  Manichaeos  tangit. 

Xm  Homines  bestiis  similes  uitae  genere,  non  transmutatione 

naturae. 
Xim  Quod  quidam  dicunt  fnisse  uel  inueniri  aliquando  qui  se 
recordantur  iam  antea  fuisse  in  mundo  aut  falso  narratur 
25  aut   ludificationibus    daemonum   geritur  in  mente  eorum 

qui  id  imaginantur. 
XV  Non  est  anima  pecoris  animae  humanae  materies.  utrum 
corpus  terrenum  et  umidum  nec  hoc?  ntrum  aqua  nec  hocV 
XVI  Utrum  aer  sit  materies  animae  rationalis. 
80       XVII  Hic  superior  propositio  refutatur. 

XVm  Omne    corpus   in  omne  corpus  posse   mutari  opinio  est 
quorundam.  in  animam  posse   conuerti  nec  fides  patitur 
nec  quisquam  ausus  est  adfirmare. 
XVim  Anima  corporis  sensibus  uelut  nuntiis  quibusdam   utitur 
35  ad  corporalia  cognoscenda. 

XX  Anima  nec  de  omnibus   elementis   mundi   concreata   nec 
de  uno  quolibet. 


1  manicheoa  10  in  *.  I  m.  1  15  qui  fin.  23  inueniril  inuentri 
24  ante  Mai  25  mentes  26  quiid  (pr.  i  inser.  m.  1)  28  numidum 
Mai  31  Omnem  32  ad  quorundam  m  mg.  add.:  medicina  dicit 
37  de  om.  Mai 


444  S.   Aureli   Augustini 

XXT  Mottis  ex  necessitate  in  arbustis  et  reliquis  uiridibus  fiine 

sensu  internus. 
XXII  Gerebri   rationem   tripertitam    dicit    secundum   medicinae 

doctrinam. 
XXDI  Tres  quidam  uelut  uentriculi  cerebri  demonstrantnr:  ante-    5 
rior,  ex  quo  eensus;  posterior,  a  quo  motus;  medius,  in 
quo  memoria  uiget. 
XXim  Per  lucem  et  aerem  duo  superiora  mundi  corpora  et  cor- 
pus  administrari  ab  anima  dicit,  quorum  nec  utrum  sit  ipsa. 
XXV  Non  esse  audiendos  dicit  quintum  corpus,  ex  quo  anima  10 

facta  sit,  in  elementis  mundi  conantes  asserere. 
XXYI  Quod  anima  non  sit  corpus,  non  deus  uel  pars  dei,  non 
sit  uita  sine  sensu,  non  uita  sine  ratione,  sed  uita  nunc 
minor  quam  angelorum,  si  praecepta  seruauerit  dei. 
XXYII  Aut   nihil   fuit   aut  hoc  est  quod  fuit.   et  quaeritur,   si  15 

omnino  non  fuit. 
XXVIII  Si  ratio  causalis  in  creatura  erat,  quaeritur,  in  qua.  et  si 

agebat  aliquid  in  qua  illa  erat  quae  otiosa  latebat? 
XXYIIII  Quaeritur  an  forte  in  illius  primi  diei  natura  causalis  haec 

ratio  sit  a  deo  inserta.  ao 

XXX  Durum  est  angeli  uel  archangelorum  filiam  dicere  animam. 
XXXI  Hic  oritur  quaestio,  cur  anima  corpori  sit  inserta. 
XXXII  Quaeri  potest,  utrum  conpellatur,  si  nolit  uenire. 
XXXm  Frustra  quaerunt,  ex  qua  uelut  materia  facta  sit  anima, 

quam  deus  fecit  ex  materie  spiritali  cum  fecit  omnia  simul.  as 
XXXTITT  Commonitio  ad  instructionem  necessaria. 

Explicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  octaui. 
I  Argumentum  ex  rebus  manifestis. 
II  Duos  libros  se  scripsisse  commemorat  de  libro  Geneseos 

aduersum  Manichaeos.  30 

III  De  ligno  uitae  non  allegorice  tantum  sed  et  historice  et 

figurate. 
nn  De  ligno  6cientiae  bonum  et  malum  dinoscendi. 
Y  Locum  huius  paradisi  a  cognitione  hominum  dicit  remotum. 
flumina  aliqua  dicit  mergi  sub  terra  et  alibi  tamquam  pro  »5 


1  uiridibus]  uiribus  5  uentriculis  cerebri]  crebri  in  mg.  add. 
medicifna  dicit]  (nadicit euan.)  8  et  fin.  om,  cod.  9  neutrum  Mai  17  erat 
(ra  8.  I  m.  1  supra  exp.  s)  26   materie   scripsi:  materiae  cod. 

materia  Mai  spiritalis  (s  fin.  exp.  m.  1)  26  instructione  30  mani- 
cheos  81  allegoricae  atoricae  m.  1  hjstoricae  m.  2  32  figuratae 
£4  paradysi      35  terras 


operis  de  Genesi  ad  litteram  capitula.  445 

fonte  manare.  hoc  in  Plinio  legitar,  nbi  historiam  scripsit 
rernm  natnralinm. 
VI  Credibile   dicit   hominem   primo  agriculturam  sine   labore 
exercere. 
5       VII  Conparatio  arboris  et  hominis  decenter  posita. 
Vm  Qno  pacto  homo  instns  beatnsqne  esse  possit. 
Vllil  Hic  ad  denm  connersio  demonstratnr  non  propter  aliqnid 
alind  sed  propter  ipsnm  denm. 
X  Qnod  inoboedientia  fnit  mali  origo,  hoc  est  desertio  boni. 
10         XI  Fieri  poase  dicit,  nt  qnis  qnod  nesciat  ant  eligat  ant  con- 
temnat:   qnae  dno,   electio  et  contemtns,  aliter  finnt  per 
prndentiam  boni,  aliter  per  experientiam  inali. 
XII  Omnium  inexpertornm  nomina  si  prinationum  snnt  a  con- 
trariis  qnae  iam  nonimus,  si  nero  speciernm  snnt,  a  simili- 
15  bns  cognoscimus. 

XTTT  Spiritalis  creatura  modi  sui  mutationem  patitur,   cum  per 

tempora   mouetur.    corporalis    autem    duplam    mutationem 

patitnr,  dum  per  tempora  et  locos  mouetur. 

Xim  Primus  gradus  ab  imis  est  hic,  nt  in  qnantnm  potest  mentis 

20  erigatnr   nel    exerceatur   intentio,  qno   ostenditur  quia  ea 

quae  loco  mouentur  ab  eis  quae  loco  fixa  snnt  innituntur. 

XY  Hic  ternus  ascendendi  gradns  est,  qnod  deus  per  omnia 

inmntabilis  quantum  conceditur  agnoscatnr. 
XVI  Hoc   secundum   gradum    arbitror  pertinere  ea  discretione 
»5  qua  boni  angeli  non  localiter  ac  temporaliter  incommntabili 

neritate  fmuntur,  licet  locaJiter  et  temporaliter  ut  imperatum 
a  deo  fuerit  snbiectas  sibi  moueant  creaturas. 
XVH  Spiritalis   creatura   sicut  angelorum   intrinsecus   adiuuatur 
extrinsecus  adiuuari  non  egens. 
80   XVIU  Angelica  actio  dnobus  modis  extrinsecns  dicitur  hominem 
adiuuare  prouidentiae  dei  seruiens. 
XVHn  Adae  sub  dnplici  opinione  per  creaturam  dicit  deum  fuisse 
locutum,  licet  non  definiat  per  quam  creaturam. 
Explicuernnt  capitula,  incipiunt  capitula  libri  noni. 
85  I  Hic  praeuenit  quaestionem  propositione  leui  et  hanc  respon- 

sionem  duobus  modis  adnexam  explicuit. 
II  Bursum   quaeritur,  quibus  modis  locutus  sit  deus,  'utrum 
temporalibus  uocibus  ac  syllabis. 


8  credibilem         22  ascendentig  (n  m.  2  exp.)         28  adiubatur  m.  1 
29  adiubari      35  propositionem  (m  exp.  m.  X)      86  adnexa 


446  S.    Aureli    Augustini 

III  Utrum  in  somnis  an  in  exlasi  an  sicut  prophetis  reuelari 
solet  an  per  corporalem  creaturam  non  potest  conprehendi. 
TTTT  Deum  per  sibi  subditam  creaturam  multis  modis  innotuisse 
hominibus  sequentia  huius  loci  ostendunt. 
V  Adiutorium  homini  faciendum  secundum  ipsum  si  quaeratur   5 

„quare",  respondetur:  propter  filios  faciendos. 
YI  Honorabiles  nuptias  et  torum  inmaculatum  in  paradiso  esse 
potuisse  non  ex  definitione   dixit,  sed  non  se  uidere  quid 
inpedire   posset   adseruit;    et   hominem   posse   non    mori, 
transferri  tunc  potuisse  ex  merito,  ut  non  posset  mori.       10 
VII  Argumentum  ex  simili  pro  corporis  inmortalitate. 
VIII  Hic   responsiones   responsionibus    obiciuntur,  ut  superflua 
uacuentur,  quo  cautius  demonstretur  adiutorium  Adae  non 
ob  aliud  factam  fuisse  mulierem,  nisi  ut  iilios  procrearent. 
VIIII  Opinatione  propositae  decessionis  hominum  et  successionis  15 
filiorum  suspensa  definitione  respondit. 
X  Argumentum  ex  simili  de  Helia  translato. 
XI  Hic  sensus  instruit  et  inluminat  quod  apostolus  coniugia 
casta  informans  ait:   hoc  autem  dico  non  ut  laqueum 
uobis  iniciam  sed  ad  id  quod  honestum  est.  *> 

XU  Difficile  esse  dicit,  ut  quis  uitia  peruerse  declinans  non  in 
eorum  contraria  pemiciter  currat.  contraria  uitiorum  uitia- 
tiue  ex  uicinitate    quadam  sibi  nomen  uirtutum   usurpant. 
XIII  Propter   unitatis    uinculum   commendandum  ab  uno  coepit 

generis  humani  propago.  25 

Xim  Argumentum  quo  probatur  homo  etiam  ante  peccatum  modo 
quodam  mortale  corpus  habuisse  non  quod  necessarie  mo- 
reretur  sed  quod  posset  etiam  mori.  ox  quo  subintellegitur 
a  summis  sui  cuiuslibet  modi  ad  inferiora  poenali  condicione 
deduci  hoc  esse  quod  dicitur  mori.  so 

XV  Hic  aduersus  Iulianum  libidinis  defensorem. 
XVI  Bursum  ad  quaestionem  redit  et  definitionem  suam  ita  con- 
firmat,  ut  meliorem  locum  habeat  si  cuiquam  forte  occurrat. 
XVII  Quaeritur,  quare  sit  factum,  ut  adductis  ad  se  a  deo  Adam 

omnibus  animalibus  nomina  inponeret.  35 

XVIH  Hic    credibiliter   respondetur   nomina   secundum    hominum 
consensum  in  diuersis  linguarum  sonis  haberi. 

2  conpraehendi  3  dS  5  quaeritur  Mai  6  quare  scripsi:  quae 
cod.  om.  Mai  7  nubtiae  torus  paradyso  9  aposse  10  tunc] 
hunc  Mai  11  inmortalitatem  _  13  cautius  (i  *.  I.  m.  1)  14  nisij 
quam  Mai  15  opinatione  (c  s.  I.  add.  m.  1)  21  uitia  om.  Mai 

peruersae       22  uitiatiae  scripsi:  uitiatiuae  codex  uitia  Mai       26  quod 
probatus      34  quare  (r  s.  I.  m.  1)      37  consensum]  consenium 


operis  de  Genesi  ad  litteram  capitula.  447 

XYIHI  Non   se    suscepisse   dicit  prophetica  aenigmata  perscrutari 
sed  rerum  gestarum  fidem  ad  proprietatem  historiae  com- 
mendare. 
XX  Quaeritur  quid  sibi  uult,  quod  mulier  de  uiri  latere  facta  est. 
5       XXI  Hic  ratio  idearum  quibus  usque  ad  appetitum   cum  bestiis 
passione    communi   urguemur,    deinde  iudicii  quod  ab  eis 
discernimur  mira  subtilitate  ostenditur  unde  originem  sumat. 
XXII  Quaeritur   mulieris   formatio  uel  aedificatio   quemadmodum 
facta  sit. 
io    XXTTT  Dicit    angelos  in  rebus    creandis  uel    roformandis  tantum 
ualere  quantum  rusticos  in  surculis  plantandis  uel  semini- 
bus    iaciendis    uel  medicos  in  aegrotis  reficiendis  uulneri- 
busque    curandis.    deo    crementum    ac   sanitatem  donante 
ministerium  seruitutis  nouimus  exhibere. 
i6  XXIIH  lterum  commemorat  bipertito  opere  prouidentiae,  quod  deus 
uniuersam    creaturam    et  in  naturalibus  et  in    uoluntariis 
motibus  administrat. 
XXV  Hic  sensus  emendatus,  immo  correctus  est  in  Eetractationum 
libro  secundo. 
20    XXYI  Quaeritur  utrum  in  illa  homiuis  causalis  rationis  conditione 
sic  iam  fuit  ut  necesse  esset  feminam  ex  latere  uiri  fieri. 
XXYII  Hinc  Adam  propheta  manifestatur. 

Explicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  decimi. 
I  Hic  opinionem  quorundam  asserit,  qui  uolunt  ex  semine 
«5  animatorum    corporum    animata    corpora    et   concipi    et 

nasci  ut  ita  ducatur  anima  ex  anima  et  sicut  de  cor- 
pore  corpus. 
II  Breuis  praescriptio    sed  non  satis  idonea  ad  rationem, 
qua  praelata  suspicio  possit  refelli. 
3o  IH  Hoc  tolerabilius  dici  adserit,  ne  contra  uerba  scripturae 

edicerentur    quae    consequenter    adnotata  sunt,    quorum 
primum  est  hoc  contra  insignitum. 
TTTT  Iam    nunc    tres   quasi    congruas    opiniones  ponit,   inter 
quas    medius    uelut    arbiter  et  inquisitor  ac    disputator 
35  incedit.  quarum  una  est  an  generaliter  causalis  ratio  in 

primis    operibus    dei  facta  sit,  ex  qua    origine    animae 
fiant,    altera    si  ex  traduce   parentis  Adae,  tertia  si  ex 


1  enigmata  10  angelus  12  iacenjlis  13  donantem  24  as3eruit 
Mai;  asseruit  (u  exp.  m.  1)  28  praescribtio  29  suscipio  30  scribturae 
35  quoruin  an]  in  36  dei  facta]  dl  facujta§  {corr.  m.  1)  37  altera 
si  ex]  alteras  ex        Adae]  ad  ea 


448  S.   Aureli  Augustini 

nihilo    singulis  nonae  fiant  sicut   ipsius   Adae   una   et 
prima. 
V  Utrum    ex    cansali   satione   qnae  latet  in  mnndo  an  ex 

seminali  ratione  qnae  occnlta  est  in  bomine. 
VI  Hic  alias  tres  opiniones  aliis  tribns  nicissim  a  contrario    5 

respondentes  ponit  respnendas  omnino. 
VII  Negatur  ex  angelis  animas  fieri,  multo  minns  ex  aliqno 
mundi  elemento,  nbi  exemplnm  figuratae  resnrrectionis 
ex   Ezechielis   prophetia  inseritnr   et  nulli  harnm  opi- 
nionnm  conuenire  monstratur.  10 

Vlil  Hic  dnas  opiniones  ponit,  secundam  ot  tertiam,  et  cuinam 
harnm  testimonia  diuinae  legis  suffragentur  inqnirit. 
Vnn  Hic     quomodo     debeat    accipi     testimonium    de    libro 
Sapientiae  dispntatnr. 
X  Qnaeritur  hoc  testimoninm  de  psalmo   centesimo  tertio  15 

cni  de  illis  tribns  opinionibns  suffragetur. 
XI  Aliud  de  libro  Ecclesiaste  similiter  et  pro  simili  causa 

in  disputationem  mittitnr. 
XII  Quod  Adae  anima  ex  nihilo  sit  facta  a  deo  et  qnod  ad 

factorem  redeat  et  esse  qnasdam  quae  non  redeant.        20 
XTTT  Hic  dnbia  propositio  dubiam   responsionem  nel  opina- 

tionem  generat. 
XTTTT  Hic  testimoninm  apostoli  quaeritnr  ntrnm  possit  utriqne 
opinioni  connenire. 
XV  Ganendum  ne  deus  anctor  dicatnr  esse  peccati  nel  possit  85 
esse  natus  ex  concnbitu  cui  non  sit   opus   gratia   re- 
demtoris. 
XYI  Ex  hoc  testimonio  apostoli  ostenditnr  nec  carnem  sine 

anima  nec  animam  sine  carne  potnisse  peccare. 
XVII  Argumentum  ad  probationem    quod  tropice  dictnm  sit:  80 

caro  concnpiscit. 
XVHI  Hic  necessitatem  peccandi  non  ex  natnra  nult  intellegi 

sed  ex  poena. 
XVULll  Manichaei   dicnnt   carnem   propriam    quandam    animam 

habere  suam  ex  alia  natnra  contraria  deo.  85 

XX  Argumentum  aduersns  eos,  qui  de  inordinato  concnbitu 
dicnnt  non  debere  filios  nec  concipi  nec  creari  aut  solos 
debere  nasci  tantummodo  perituros. 

3  causalis  actione  uel  causali  sactione  9  horum  17  aeclesiasten 
(n  8.  I.  m.  1)  18  disputatione  19  a  deo]  ideo  20  quasdam  (s  m. 
1  8.  I.)  26  redemptoris  Mai  28  testimonio  (0  fin.  8.  I.  tn.  I)  sine 
animam  nec  anima      34  manichei      38  perituros  (0  ex  u  m.  1) 


operis  <le  Genesi  ad  litteram  capitula.  449 

XXI  Hic  respondetur  ex  persbna  eorum,  qui  singulas  singulis 

dari  opinantur. 
XXII  Quaestio  a  secunda  opinione  et  responsio  a  prima  et 
argumentum  a  secunda. 
5         XXm  Hic  primae  opinionis  adsertores  deseri  testimoniis  legis 
dicit  sed  non  deseri  argumentis;  nam  ex  persona  eorum 
dicit  propter   futuros    actus   aut   baptizari  infantes  aut 
non  baptizari. 
XXUn  Et  quam  peremtorie  praescribitur  apostolico  testimonio- 
iu  his,    qui   animabus   antequam  ad  corpora   ueniant   ulla 

merita  conantur  tribuere. 
XXV  Argumentum  pro  secundae  opinionis  assertione. 
XXVI  Hic  recursum  fatit  ut  disputet  de  illo   quod  distulerat 
ex  libro  Sapientiae  si  possit  inueniri  cui  ex  praemissis 
ia  opinionibus  suffragetur  et  primo  ostenditur  primam  iuuare. 

XXVII  Haec  si  de  homine  dominico  uelim  accipere. 
XXVIII  Quod  caro  domini  non  fuerit  caro  peccati  sed  similitudo 

carnis  peccati. 
XXVJLUl  Quod  anima  hominis  domino   tolerabilius    dicatur  sine 
*>  adfirmatione   sententiae   unde   prima  hominis  quam  de 

primo  homine. 
XXX  Dicit  sortis  nomen  huic  singulari  animae  fuisse  adiunctum 
ad   auferendam  suspicionem   praecedentium   meritoium. 
XXXI  Argumentum  pro  secunda  opinione. 
«       XXXQ  Hic  medins  expectator  utriusque  partes  suas  agit. 
XXXIU  Argumentum  pro  prima  opinione. 
XXXIIU  Quod  anima  Ghristi  non  sit  ex  traduce  Adae  aduersum 
opinionem  secundam. 
XXXV  Huic  respondet,  qui  medius  inter  utrosqne  disceptantes 
30  incedit. 

XXXVI  Argumentum  de  auctoritate  scribturae  pro  his  qui  dicunt 

animas  desuper  dari. 
XXXVH  Hic  ammonitio  salubris  erga  secundam   opinionem  ad- 
sertorum  quod    anima  non  sit  dei  corpus  ne  ex   pro- 
35  pinquitate  quadam  etiam  dei  corpus  esse  credatur. 

XXXVm  De  blasphemiis  Tertulliani. 


2  opinatur       .7  baptiz&re  infantes        9  Et]  Ut         quam]  quem  (que 
m.  1  in  raa.)  perremtoriae  (prim.  r  exp.  tn.  1)  peremptorie  Mai 

10  hisque      14  premissis  (e  ex  o  tn.  1)      15  iubare  m.  1      16  uelim  (u 
m.  1  ex  a)  §5  ezpectator]  pro  spectator  29  inter  (n  8.  I.  m.  X) 

33  secundura  .   34  dei  om.  Mai 

XXVin.  Aag.  sect.  III  pnrs  1.  29 


450  S.   Aureli   Augustini 

XXXVIin  Argumentum  ipse  qub  tamen  conuincitur  se  inpugnasse 
ratione  docente. 
Explicuerunt  capitula.  inclpiunt  capitula  libri  undecimi. 
I  De  eo  quod  erant  ambo  nudi  primi  homines  facti. 
II  Serpens  autem  erat  ibi  prudentissimus.  5 

III  Abusione  dicitur  sapientia  in  malo  sicut  astutia  in  bono. 
1 1 1 1  Hic  quaeritur  cur  deus  temtari  permiserit  hominem. 
V  Gur  etiam  nunc  temtari  homines  permittat  deus. 
VI  Quaestio  praesumtiosa  et  responsio  ordinata. 
VII  Hic  breues  propositiones  et  responsiones  contexuit.  10 

VIII  Hic  quaeritur,  cur  per  serpentem  diabolus  temtare  per- 

missus  sit. 
VIHI  De    natura    diaboli    quaeri    solet.    hic  Manichaeos   uult 
intellegi. 
X  De  diabolo  quid  secundum  scripturas  dicendum  sit.         15 
XI  Quid  sit  superbia  et  quid  inuidentia. 
XII  Specialis  auaritia  amor   pecuniae   pro  generali  ponitur 

hoc  loco  ab  apostolo. 
XTTT  Duo  amores,  socialis  et  priuatus. 

Xmi  Quod  etiam  in  diabolo  ipso   superbia  praecesserit,  in-  20 
uidentia  secuta  sit. 
XV  Opinationem  de  diabolo  ponit,  quam  mox  euacuat. 
XVI  Haec   quaestio   de  beata  uita  potest  et  de  ipso  primo 
homine  oboriri  utrum  fuerit  eius  praoscius  ante  peccatum. 
XVII  Adam  ante  peccatum  ad  certum  modum  beatus.  2& 

XVUI  Hic    opinationem    quorundam    subicit,    qui    duo   genera 
angelorum  bonorum   conantur   adstruere,    inferiorum  et 
superiorum,  superaelestium  et  muudanorum. 
XVIin  Suam    opinationem    quaestionis    uiolentia   coartatus    de 

diabolo  ponit  suspensa  tamen  adfirmatione.  ao 

XX  Quid    sit   initium   figmenti,    quod    sub    persona  diaboli 

ponitur  in  Iob. 
XXI  Quod  ergo  putatur  diabolus  in  ueritate  non  stetisse. 
XXII  De  diabolo  in  Esaia,  quomodo  ceciderit  de  caelo  lucifer. 
XXTTT  Corpus  diaboli  dicit  in  hominibus  et  diabolum  hominem  ss 

appellari  et  hominem  diabolum  dicit  testimoniis  roborari.- 
XXTTTT  Item  de  diabolo  et  eius  corpore  in  Ezechiele  in  figura 
principis  Tyri. 
XXV  Hic  suam  complexionem  breuiter  repetit. 

7  Hic]  si  8  quur  (alt.  u  8.  I.  m.  1)  9  quaestio  (e  8.  I.  m.  I) 

13  manicheos  (i  8.  I.  m.  1)        16  inridentia        19  pribatus       25  beatis 
86  dici      89  brebiter        repperit 


operisdeGcuesiadlitteraiu   capitula.  451 

XXVI  In  serpente  diabolus  locutus  est  utens  eo  ueHU  organo. 
XXVII  Hic  non   dilucide   quidem,   sed   subaperit,   quid   sit,   ut 

inludatur  ei  ab  angelis  dei. 
XXVIII  Quid  sit,  quod  carminibus  Marsorum  dicantur  moueri  et 
5  plerumque  de  latebris  prosilire  serpentes. 

XXVIHI  Prudentissimus  dictus  est  serpens,  sicut  prudens  dicitur 
lingua,  quae  a  prudente  mouetur,   sicuti  stilus  mendax 
scribarum. 
XXX  Hic  fit  conparatio   serpentis  et  asinae  Balam  et  dicitur, 
10  quod  boni  et  mali  angeli  habent  opera  quaedam   ple- 

rumque  similia,   sicut  Moyses   et  magi  Pharaonis,   licet 
sit  differentia  potestatum. 
XXXI  Serpens    praemisso    mendacio    in    adpetitum    propriae 
potestatis  male  credulos  suadet. 
15        XXXII  Quid  sit:  ederunt.  et  aperti  sunt  oculi  amborum. 
XXXHI  Ad  hoc  dicit  apertos   oculos,  quod  ante  non  patebant. 
XXXHII  Quod  morbida  et  mortifera  qualitas  corporis  et  motus 
indecens,   quam  legem  membrorum  dicit  apostolus,    ex 
praecepti  transgressione  sit  tractus. 
*>        XXXV  Et  uocauit  dominus   deus  Adam    increpantis  uoce  non 
ignoratis. 
XXXVI  Interrogatus  Adam  ait:  mulier,  quam  dedisti  mecum, 

haec  mihi  dedit  a  ligno,  et  edi. 
XXXVH  Increpat  mulierem  nec  ipsa  confitetur  peccatum. 
»    XXXVIII  Serpens  non  interrogatur  nec  increpatur,  cui  iam  paeni- 
tendi  locus  non  erat,  sed  ei  statim  maledicitur  auctori 
peccati. 
XXXVIHI  Quod  omcis  labor    et   tristitia  et  gemitus  non  esset,  si 
non  pecasset  Adam. 
so        XXXX  Dixit  deus:  ecce  Adam  factus   est  unus  ex  nobis. 
XXXXI  Interdicto  Hgno  uitae  dimittitur  de  paradiso  Adam. 
XXXXH  Hic  opinationem  quorundam  ponit  de  ligno  contra  uetitum 

tacto,  sed  suspendit  adsensum. 
XXXXHI  Quibusdam  uisum  est  nuptias  suas   eos  fuisse  furatos, 
85  sed  inconuenienter  adserit  dictum. 

XXXXIHI  Quaestio  ex  persuasu  serpentis  et  consensu  Adae. 
Expiicuerunt  capitula.  incipiunt  capitula  libri  duodecimi. 

I  De  uerbis  apostoli  tres  quaestiones  nasci  solere  dicit : 

4  dicatur  13  proprie  16  aquod  17  quo  18  quem  legemem- 
brorum  26  ei]  dei  auctor  28  si]  nisi  31  paradyso  32uestitum; 
Mai  uetitum  uncinat  33  sed]  seu  34  nubtias  furacos  35  sed]  et 
inconuenientes 

29* 


452  S.   Aureli   Augustini 

unam,  quid  dicat  tertium  caelam,  alteram,  utrum  illic 
paradisum  intellegi  uoluerit,  tertiam,  utrum  alibi  postea 
sit  in  paradisum  raptus. 
II  Dicit  neque  spiritum  sine  corpore  ad  loca  corporalia 

neque  corpus  sine  spiritu  ad  loca  spiritalia  rapi  posse.  5 
HI  Dicit  animam  dormientis  quamuis  mira  uigilantia 
imagines  corporum  so  in  somnis  nidere  sciat,  fieri 
tamen  non  posse,  nisi  ita  imaginibus  ducatur,  ac  si 
corpora  ipsa  adsint,  et  in  extasi  quid  alienata  a  sen- 
sibus  carnis  agat  anima  in  homine  uigilante.  10 

IIII  Hic  totum  sub  inquirentis  et  interrogantis  agit  per- 
sona  tres  uelut  sententias  examinans. 
Y  Hic  redit  ad  apostolicornm  uerborum  discussionem,  ut 
elucescat,  unde  dubitauerit  apostolus  uel  quid  se  dixerit 
scire.  15 

VI  Quare  tertinm  caelum  dicit  illud,  quo  raptus  est,  non 
signum  aliquod  corporale. 

VII  Et  hic  eub  inquisitione  et  interrogatione  et  debita 
responsione  diuersa  sensa  examinat. 

YIH  Proponit  caelum  illnd  aut  corpus  esse  aut  spiritum  et  20 

de  his  disputat  tribus  modis. 
YIIH  Hic  quattnor  genera  uisorum  uult  intellegi:  unum,  in 
manife8to  uigilantis  animae  in  corpore  uiuenti,  alternm 
qno  dormiens  nidet  in  somnis,  tertium,  qno  in  extasi 
recedit  a  sensibns  corporis,  quartum,  cum  relicto  cor-  » 
pore  exit  anima  et  nidet  aliqnid   reditura  ad  corpus, 
quod  mortunm  iacebat,  cum  illa  abessct. 
X  De  tribus  generibns  uisionum,  quae  in  uno  praecepto 

demonstrantur. 
XI  Hic  nomina  trium  nisionum:  corporale,  spiritale,  intel-  ao 
lectuale. 

XH  Sciendum,  quod  corporale  aliquid  uel  proprie  dicatur, 
cum  de  corporibus  agitur,  uel  translato  uerbo,  cum 
de  intellegibilibus  disputatur.  duo  ergo  sunt  modi. 

XIII  Spritale  insinuat  pluribus  modis  dici,  ex  quibus  quin-  35 
que  memorat  non  ad  id  quod  proposuit  pertinere.    et 
sextum  ostendit  ad  quod  agitur  esse  discretum. 
XIIII  Linguam  dicit  obscuras  et  mysticas  significationes. 

XY  Intellectus  mentis  est  proprius,   qui  est  uisus  animi. 
hinc  prophetae  uidentes,   id   est  manifesta  uel  mani-  40 
festanda  uidentes  uel  loquentes. 

2  paradysum      8  non  8.  I.  m.  1      18  debita]  dubita      24  quod  in 


operis  de  Genesi  a d  litteram  capitnla.  453 

XVI  Sextus    modus,    quo    appellatnr    spiritus    uis    animae 
quaedam  mente  inferior,  ubi  corporalium  rerum  simili- 
tudines  exprimuntur. 
XVII  Iterum  quid  sit  spiritus  uel  spiritale  insinuat. 
5  XVIQ  Hic  ostenditur,  quid  corporalis  uisio  possit,  quae  est 

illis  duobus  inferior. 
XVmi  Nihil  intellegi  uel  requiri  nisi  offensio  mentis  potest. 
XX  Requisitio   et  disceptatio  in  mentis  actione   consistit. 
XXI  Quid  nimia  faciat  cogitationis  intentio  uel  aliqua  uis 
10  morbi  uel  admixtio  cuiusdam  alterius  spiritus. 

XXII  Nonnullos  dicit  uelle  animam  humanam  habere  quandam 

uim  diuinationis.  hoc  refellit. 
XXIII  Corporales   imagines  semper  signa  aliarum  rerum  ex- 
hibere  minime  dnbitandum. 
15  XXIIII  Sciendum,   quod  per  corporalem  uisionem  uel  corpo- 

ralium  rerum  imagines  et  boni  spiritus  instruentes  et 
mali  fallant. 
XXV  Cum  uisis  corporalibus  uel  spiritalibus  diabolus  ludi- 
ficat  animam,  si  non  erretur  in  ueritate  fidei  et  intel- 
20  legentiae  sanitate,  nihil  obesse  dicit. 

XXVI  Phantasia  est  corporis  uel  corporalis  actionis  imaginatio. 
XXVII  Corporis  6ensus  ad  uisa  tantum  corporalia  ualet. 
XXVIII  Hic  ratiocinatur,  ut  ostendat  praestantiores  esse  ima- 
gines   corporum,   quae  fiunt  in  spiritu,  quam   corpora 
25  ipsa  in  substantia  sua. 

XXVHII  Imagines  bic  illas  uult  intellegi,  quas  sibi  cogitatione 
sua  in   se  animus  prius  quam  aliquid  agere  incipiat 
format  aut  aliunde  in  se  sensus  ministerio  sed  per  se 
habet  inpressas. 
30  XXX  De  eo,  qui  spiritum  patiens  inmundum    dicere  soleret 

presbyterum    in    alio    loco    manentem    quando    ad    se 
fuisset  uenturus. 
XXXI  Hic  de  phrenetico,  qui  in  sua  passione  mortem  cuius- 
dam  feminae  praenuntiauit. 
85  XXXU  Hic  de  puero,  qui  genitalium  dolore  adfectus  ab  omni 

corporis  sensu  recedens  iacebat  ut  mortuus  ac  rursum 
uelut  reuiuescens  quae  uidebat  referebat. 
XXXIII  Hic  istarum  uisionum  et  diuinationum   causas  se  ab 


16  instruente       23  prestantiores       28  sensu       30  spu      83  frenetico 
mortc      36  sensug  (s  fin.  exp.  m.  1)      88  istarum  (i  $.  7.  m.  1) 


454  S.   Aureli    Augustini 

alio  uelle  audirc  quam  a  se  expectari  dicit.  quid  tamen 
de  his  sentiat,  sine  adfirmatione  non  celat. 
XXXUII  Hic  omnia  quae  praemisit  uisa  uisis  somniantium  se 
conparare  insinuat,  etiam  cautam  curiositatem  reuocat 
ac  retundit.  5 

XXXV  Sufficere  ad  notitiam   debere   dicit  non    esse    corpus, 

quaecumque  sit  illa  natura  uisorum. 
XXXVI  Unde  daemoniaci,  fanatici,   arrepticii,  falsi  prophetae; 
unde  etiam  uera  mysteria  loquoutes  aut  ucre  prophetae. 
XXXVII  Cum  a  corpore  causa  est,  quibus  modis  anima  in  se  10 
agit  et  expressas  in  se  a  se  corporum  phantasias  hic 
ostenditur. 
XXXVHI  In  sede   cerebri  causam   esse  insinuat:   unde  intentio 
sentiendi  dirigitur  per  quinque  notissimos  sensus  suis 
quibusque  uelut  propriis  uiis.  15 

XXXVIHI  Si  causa  est  intus  in  cerebro,  quid  ex  hac  nascatur 
huius  loci  contextio  docet. 
XXXX  Tantum  ualere  dicit  animi  intantionem,  ut  etiam  sen- 
sibus  corporis  sopitis  imagines  corporum  a  ueris  cor- 
poribus  discernere  possit.  20 

XXXXI  In   una   eademque    natura   uisionis,   id   est   spiritalis, 
differentiam  quandam  ostendit  et  aliquando  a  contrario. 
XXXXII  Dicit  non  adsumi    spiritum   hominis  a  bono    spiritu, 

nisi  ut  aliquid  significet. 
XXXXIII  Commemorationem     facit     inuenum     quorundam,     qui  25 

iocantes  inuenti  sint  diuinasse. 
XXXXIIII  Item  alterius,  qui  ante  symphoniacum  saltans  nesciens 
diuinauit. 
XXXXV  Hic  dicit  spiritalem   quandam  naturam  esse  in  nobis, 

in  qua  corporalium  rerum  formantur  imagines,   quam  33 
formationem  per  modos  diuidit  duodocim. 
XXXXVI  Hic    spiritale   uisum  ab   intellectuali    discernit  et  hic 

quid  ualeat  uel  agat  quaeue  eo  uideantur  ostendit. 
XXXXVH  In   anima   fieri   dicit   tria   genera   uisorum  ot  habere 

ordinem  suum  et  esse  alio  aliud  praestantius.  35 

XXXXVUI  Corporalis  uisio  sine  spiritali  esse  non  potest;  spiri- 
talis  uisio  sine  corporali  fieri  potest,  sed  indiget  intel- 
lectuali:  intellectuali  autem  utraque  subiecta  est. 

8  phanaticii  13  causa  15  §uiis  (s  exp.  et  alt.  i  supra  lin. 

pos.  m.  1)  16  inteutus  (ten  exp.  m.  1)  17  dicet  23  adsumi]  ad  suum 
27  syinphoniamcum  cod.  symphoniam  Mai;  cf.  413,  12  30  fonnatur 
35  prestantius 


o  p  e  r  i  s  de  Genesi  ad  litteram  capitula.  455 

XXXXVIUI  In  hoc  apostoli  testimonio  secnndum  superiores  rationes 
spiritum  mentem  dicit  debere  intellegi. 
L  In  illo  primo  uisu   corporali   inluditur   anima    simili- 
tudinibus  rerum  ab  intellegentia  deficiens. 
5  LI  In    spiritali    uisione    fallitur    anima,    cum    corporum 

imagines  ipsa  corpora  arbitratur  esse. 
LU  Hic  per  oportunitatem  congruam  quattuor  illarum  uir- 

tutum  efficientias  docet. 
LIII  Hic  de  uisione,  qua  Moyses   concupierat  uidcre  deum 
10  et  uidit,  quemadmodum  sit  intellegendum  insinuat. 

LIQI  Si  hoc  tertium  genus  uisionis  dixit  apostolus  tertium 

caelum  prope  lucet  praeter  illud  corporeum. 

LV  Hic   ostendit,  quot   modis   possit  ex  scripturis  sanctis 

intellegi  paradisus. 

ir>  LVI  Ut  hic  sensus  de  paradiso  confirmetur,  datur  conparatio 

ex  Hierusalem,  quae  tribus  modis  scripturis  ostenditur. 

LVH  Hic  praeter  illa  tria  genera  uisorum  uel  uisionum  dicit 

se  nec  docere  posse  nec  nosse. 
LVIU  Uirtutes  siue  utiles  siue  perpetuo  mansuras  aut  per  se 
2J  mens  rationalis  aut  diuinitus  adiuta  uidet. 

LVIHI  Si  quaeritur,  utrum  anima  corpore  exuta  ad  loca  cor- 

poralia  feratur  corpusue  habeat,  a  se  non  posse  definiri 

dicit. 

LX  Dicit  animas   corpore   exutas    corporibus    suls   similes 

?j  sibimet  parere  et  ueram  laetitiam  ueramque  molestiam 

pati  factas  de  substantia  spiritali. 

LXI  Inferorum    substantiam    spiritalem   magis    quam    cor- 

poralem  arbitratur  esse  tamen  adfirmat. 
LXU  Animam    non    esse    corpoream    definit,    habere   tamen 
30  posse   similitudinem    corporis    et    corporalium    omnino 

membrorum  non  esse  negandum  adfirmat.    hinc  argu- 
mentum  quod  anima  doceatur  non   corporalibus  locis, 
sed  corporalium  similibus  aut  requiem  aut  molestiam 
ferre  post  mortem. 
35  LXIU  Non  paruum  malum   animae  tristitiam    esse  dicit,   ut 

superiora  et  consequentia  huius  loci  demonstrant. 
LXIUI.  Hic   non   temere    adfirmare    se    dicit,  utrum  in  tertio 
caelo   sit  paradisus,   an  et  in  tertium  caelum  et  inde 
rursus  in  paradisum  sit  raptus  apostolus. 

10  quemammodum  12  illum  16  scripturis]  in  scripturis  Mai 

26  facta        32  jp  animo  (in  exp,  m.  1)        33  incorporalium  requie 

molestia 


456  S.   Aureli  Augustini 

LXV  Etiam   sinus  Abrahae  post  hanc  uitam  paradisus  dici 

potest. 
LXVI  Inferi  appellati  sunt  eo  quod  infra  snnt. 
LXVII  Bepetit  et  insinnat  secnndnm  tria  illa  genera  nisornm 

primnm  et  secnndum  et  tertium  caelnm.  * 

LXVIII  Si  qnem  monet,  qnid  opns  sit  spiritalibns  defnnctorum 

corpora  sna  in  resnrrectione  recipere. 
LXVTfll  Dicit  sapientes  ita  in  his  nisis  corporalibns  esse,  nt 
eis  eornmqne  similitudinibns  longe  praestantiores  esse 
intellegebilia  nideantnr.  10 

LXX  Tria  illa  genera  nisornm  qnidam  ita  posuerunt,  nt 
primnm  dicerent  corporale,  secnndum  animale,  tertinm 
spiritale. 

Explicuerunt  capitula. 

Explicit  liber  duodecimus  de  genesi  ad  litteram  deo  gratias. 

9  eorumquae        similitudinibus  (ni  8.  I  m.  1)        esse]  se        12  cor- 
poralem        animalem        spiritalem 


II. 

S.  Aureli  Augustini 

de  Genesi  ad  Htteram  inperfectus  liber. 


V  =  codex  Vaticanus  n.  445  8aec.  XV. 

T  =  codex  Trecensis  n.  40  uol.  I  sacc.  XII 

M  =  codex  Mazarineus  n.  636  saec.  XIIH 

L  =  codex  Parisinus  qui  in  bibliotheca  de  1'Arsenal  asseruatur  n.  350 

signatus  saec.  XV 
b  =  editio  princ.  Basileae  1506  apud  Io.  Amerbachium 
<1  =  editio  Benedictinorum  a  S.  Mauro  a.  1689  sqq. 


II. 

DE  GENESI  AD  LITTEKAM 
INPERFECTUS  LIBER. 

1.  De   obscuris   naturalium  rerum,   quae   omnipotente  deo 

6  artifice  facta  sentimus,  non  adfirmando,  sed  quaerendo  trac- 
tandum  est  in  libris  maxime  quos  nobis  diuina  commendat 
auctoritas,  in  quibus  temeritas  adserendae  incertae  dubiaeque 
opinionis  difficile  sacrilegii  crimen  euitat:  ea  tamen  quaerendi 
dubitatio  catholicae  fidei  metas  non  debet  excedere.  et  quoniam 

10  multi  haeretici  ad  suam  sententiam,  quae  praeter  fidem  est 
catholicae  disciplinae,  expositionem  scripturarum  diuinarum 
trahere  consueuerunt,  ante  tractationem  huius  libri  catholica 
fides  breuiter  explicanda  est. 

Est  autem  haec:   deum   omnipotentem   patrem   uniuersam 

io  creaturam  fecisse  atque  constituisse  per  filium  suum  unigenitum, 
id  est  sapientiam  et  uirtutem  suam  consubstantialem  sibi  et 
coaeternam,  in  unitate  spiritus  sancti  et  ipsius  consubstantialis 
et  coaeterni.  hanc  ergo  trinitatem  dici  unum  deum  eumque 
fecisse  et  creasse  omnia,  quae  sunt,  in  quantum    sunt,    di- 

«o  sciplina  catholica  credi  iubet,  ita  ut  creatura  omnis  siue  intel- 
lectualis  siue  corporalis,  uel  quod  breuius  dici  potest  secundum 


2  Incipit  liber  de  Genesi  ad  litteram  imperfectus  fol.  23P  V  Incipit 
liber  3  augustini  epi  de  Genesi  ad  litteram  impfectus  fol.  198A  T  Incipit 
liber  de  genesi  ad  litteram  Ipfrs  fol.  24  M  Liber  aurelii  augustini  de 
genesi  ad  litteram  yponensis  epi  imperfectus  incipit  fol  257  L  4  De] 
e  L;  sed  spatio  D  Utterae  sufficienti  uacuo  omnipotenti  b  6  quos] 
quod  M  diuina  om.  ML  8  non  euitat  b  9  metbas  M  12  con- 
suerunt  ML  13  breuiter  om.  MLb  14  patrem  omnipotentem  MLbd 
15  suum  om.  V  17  ipsius  om.  L         19  catholica  disciplina  MLhd 

20  credi]  dici  MLb        ita  ut]  iubet  ita  ut  MLb        siue  om.  Lb 


460  S.  Anreli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

nerba  gcripturarum  diuinarum,  siue  inuisibilis  siue  uisibilis, 
non  de  deo  nata,  sed  a  deo  sit  facta  de  nihilo:  nihilque  in 
ea  esse  quod  ad  trinitatem  pertineat,  nisi  quod  trinitas  con- 
didit,  ista  condita  est  quapropter  creaturam  uniuersam  neque  con- 
substantialem  deo  neque  coaeternam  fas  est  dicere  aut  credere.   & 

Esse  autem  omnia  quae  fecit  deus  bona  ualde:  mala  uero 
non  esse  naturalia;  sed  omne  quod  dicitur  malum  aut  pec- 
catum  esse  aut  poenam  peccati .  nec  esse  peccatum  nisi  prauum 
liberae  uoluntatis  adsensnm,  cum  inclinamur  ad  ea  quae  iustitia 
uetat  et  unde  liberum  est  abstinere;  id  est  non  in  rebus  ipsis,  10 
sed  in  usn  earum  non  legitimo.  usus  autem  rerum  est  legitimns, 
ut  anima  in  lege  dei  maneat  et  uni  deo  plenissima  dilectione 
subiecta  sit  et  cetera  sibi  subiecta  sine  cupiditate  aut  libidine 
ministret,  id  est  secundum  praeceptum  dei.  ita  enim  sine  dif- 
ficultate  et  miseria  et  cum  summa  facilitate  et  beatitudine  i* 
administrabit.  poeua  uero  peccati  est,  cum  ipsis  creaturis  non 
sibi  seruientibus  cruciatur  anima,  cum  deo  ipsa  non  seruit:  quae 
creatma  illi  obtemperabat,  cum  ipsa  obtemperabat  deo.  itaque 
non  esse  ignem  malum,  quia  creatura  dei  est;  sed  tamen  uri 
eo  inbecillitatem  nostram  ex  merito  peccati.  dici  autem  peccata  *> 
naturalia,  quae  necesse  est  committi  ante  misericordiam  dei, 
postquam  in  hanc  uitam  per  peccatum  liberi  arbitrii  lapsi  sumus. 

Benouari  autem  hominem  per  Iesum  Christum  dominum 
nostrum,  cum  ipsa  ineffabilis  et  incommutabilis  dei  sapientia 
plenum  totumque  hominem  suscipere  dignata  est  et  nasci  de  » 
spiritu  sancto  et  uirgine  Maria,  crucifigi,  sepeliri  et  resurgere 
et  ascendere  in  caelum,  quod  iam  factum  est,  et  uenire  ad 
iudicandos  uiuos  et  mortuos  in  fine  saeculi  et  resurrectione 
mortuorum  in  carne,  quod  adhuc  futurum  praedicatur.  datum 

1  diuinarum  scripturarum  MLbd  2  deo  nata]  dei  natura  bd  a] 
ei  7  5  aut]  atque  TMLb  6  Esse]  Ecce  d  deus  om.  TMLb 
10  istis  MLbd  11  non  om.  MLb  18  cetera]  ecclesia  V  libine  Tl 
17  seruientibus  om.  ML  18  obtemperabat  (a/Sn.  supra  i  scripL)  L 

obtemperabat  om.  L  19  nri]  uri  V        22  per]  post  V  lapsi 

sumus  om.  V  23  autem  om.  MLb  24  et]  atque  L  aut  b  ac  d 
28  resurrectionem  bd      29  datum]  datfi  V 


inperfectuslibcr.  461 

esse  spiritum  sanctum  credcntibus  in  eum.  constitutam  ab 
illo  matrem  fccclesiam,  quae  catholica  dicitur,  ex  eo  quia 
uniuersaliter  perfecta  est  et  in  nullo  claudicat  et  per  totum 
orbem  diffusa  est.  remissa  esse  paenitentibus  priora  peccata 
&  et  uitam  aeternam  caelorumque  regnum  promissum. 

2.  Secundum  hanc  fidem  quae  possint  in  hoc  libro  quaeri 
et  disputari  considerandum  est.  in  principio  fecit  deus 
caelum  et  terram.  quattuor  modi  a  quibusdam  scripturarum 
tractatoribus   traduntur  legis  exponendae,    quorum    uocabula 

10  enuntiari  graece  possunt,  latine  autem  definiri  et  explicari: 
secundum  historiam,  secundum  allegoriam,  secundum  analogiam, 
secundum  aetiologiam.  historia  est,'  cum  siue  diuinitus  siue 
humanitus  res  gesta  commemoratur;  allegoria,  cum  figurate 
dicta  intelleguntur;  analogia,  cum  ueteris  et  noui  testamen- 

i5  torum  congruentia.  demonstratur;  aetiologia,  cum  causae 
dictorum  factorumque  redduntur. 

3,  Hoc  ergo  quod  scriptum  est:  in  principio  fecit  deus 
caelum  et  terram,  quaeri  potest  utrum  tantummodo  secundum 
historiam  accipienduin  sit  an  etiam  figurate  aliquid  significet 

so  et  quomodo  congruat  euangelio  et  qua  causa  sic  liber  iste 
inchoatus  sit.  secundum  historiam  autem  quaeritur  quid  sit: 
in  principio,  id  est  utrum  in  principio  temporis  an  in  prin- 
cipio,  in  ipsa  sapientia  dei,  quia  et  ipse  dei  filius  principium 
se  dixit,  quando  ei  dictum  est:  tu  quis  es,  et  dixit:  prin- 

£5  cipium,  quod  et  loquor  uobis.  est  enim  principium  sine 


17  Gen.  1,  1      24  Ioh.  8,  25 

2  catholieain  (m  exp.  m.  1)  M  ez  quo  (quo  exp.  m.  t)  M  8  nulloj 
illo  ML  5  promissum  (pro  super  exp.  di  m.  1)  L  6  possunt  VLbd 
9  quorum— explicari  on$.  TMLb  12  aetiologiam]  ethimologiam  VTML 
etymologia  b  prius  siue  om.  L  13  jhumanitatis  M  15  demon- 
stranctur  L  om.  M  ethimologia  VTL  om.  M  etymologia  b  causae] 
esse  (?)  M,  eras.  L  post  dictorumque  positum  bd  16  dictorum  factorum- 
que  (dictorum  m.  2  8.  I.  add.)  T  factorum  dictorumque  V  17  deus 
om.  T  20  congrua  X  euuangelio  L  liber  iste  sic  MLbd  23  quia 
et  ipse  dei  iterata  m.  2  exp    T       et  iterat.  in  L      24  qui  L 


462  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

principio  et  est  principium  cum  alio  principio.  principium  sine 
principio  solus  pater  est;  ideo  ex  uno  principio  esse  omnia 
credimus.  filius  autem  ita  principium  est,  ut  de  patre  sit. 
ipsa  etiam  prima  creatura  intellectualis  potest  dici  principium 
his  quibus  caput  est,  quae  fecit  deus.  cum  enim  recte  & 
appelletur  principium  caput,  in  illa  gradatione  apostolus 
mulierem  tantum  non  dixit  caput  alicuius.  nam  et  uirum 
dixit  caput  mulieris  et  caput  uiri  Christum  et  caput  Ghristi 
deum;  ita  creatori  creatura  subnectitur. 

An  ideo  in  principio  dictum  est,  quia  primum  factum  est?  10 
an  non  potuit  inter  creaturas  primum  fieri  caelum  et  terra, 
si  angeli   et  omnes   intellectuales  potestates   primum  factae 
sunt,  quia  et  angelos  creaturam  dei  et  ab  eo  factos  credamus 
necesse  est?  nam  et  angelos  enumerauit  propheta  in  centesimo 
quadragesimo    octauo   psalmo,   cum   dixit:   ipse    iussit,    et  is 
facta  sunt;  ipse  mandauit,  et  creata  sunt.  sed  si  primum 
facti  sunt  angeli,  quaeri  potest,  utrum  in  tempore  facti  sunt 
an  ante  omne  tempus  an  in  exordio  temporis.  si  in  tempore, 
iam  erat  tempus,  antequam  angeli  fierent;  et  quoniam  etiam 
tempus  ipsum   creatura  est,   incipit  necesse  esse  ut  aliquid  *► 
prius  quam  angelos  factum  accipiamus.  si  autem  in  exordio 
temporis    factos    dicimus,    ut    cum    ipsis    coeperit    tempus, 
dicendum  est  falsum  esse,  quod  quidam  uolunt,  cum  caelo  et 
terra  tempus  esse  coepisse. 

Si  autem  prius  quam  tempus  angeli  facti  sunt,  quaerendum  55 
est,  quomodo  dictum  sit  iu  consequentibus:  et  dixit  deus: 
fiant  luminaria  in  firmamento  caeli ,  ut  luceant  super 

8  cf.  I  Cor.  11,  3      16  Ps.  148,  5      27  Gen.  1,  H 

1  cum  (in  mg.  forte  de)  d  princ.  sine  principio  om.  M  4  prin- 
cipium  iteratum  m.  2  exp.  T  5  hiis  ML  iis  d  7  tantum]  tamen  Vbd 
alicuius]  alieni  V  10  in  principio  ideo  Tl  quoniam  d  11  terram  L 
12  omne^  potestates  (omnes  del  m.  2)  T  15  CXLVIII0  L  -XLVIir  M 
dicit  V  17  post  fin.  sunt  add.  angeli.  Queri  potest  utrum  in  tempore  facti 
sunt  in  cod.  V  22  ipsis]  temporis  L  23  nolunt  T  ante  ce^lum 
et  terra  TMLb 


inperfectus   liber.  463 

terram  et  diuidant  inter  diem  et  noctem;  et  sint  in 
signis  et  in  temporibus  et  in  diebus  et  in  annis.  hic 
enim  potest  uideri  tanc  coepta  esse  tempora,  cum  caelum  et 
luminaria  caeli  ordinatis  itineribus   currere    coepissent.  quod 

5  si  uerum  est,  quomodo  potuerunt  dies  esse  antequam  esset 
tempus,  si  a  cursu  luminarium  tempus  exorsum  est,  quae 
quarto  die  dicuntur  esse  facta?  an  ista  dierum  digestio  secundum 
contmetudinem  humanae  fragilitatis  ordinata  est  lege  narrandi 
et  humilibus  humiliter  insinuandi  sublimia,  qua  et  ipse  sermo 

10  narrantis  non  potest  nisi  aliqua  habere  et  prima  et  media  et 
ultima?  an  in  temporibus  istis  dictum  est  ut  essent  luminaria, 
quae  tempora  homines  interuallis  morarum  in  corporis  motione 
metiuntur?  haec  enim  tempora,  si  nullus  motus  corporum 
esset,  nulla  essent  et  ipsa  sunt  hominibus  manifestiora.  quod 

15  si  admittimus,  quaerendum  est,  utrum  praeter  motum  cor- 
porum  possit  esse  tempus  in  motu  incorporeae  creaturae, 
ueluti  est  anima  uel  ipsa  mens:  quae  utique  in  cogitationibus 
mouetur  et  in  ipso  motu  aliud  habet  prius,  aliud  posterius, 
quod  sine  interuallo  temporis  intellegi  non  potest.   quod  si 

20  accipimus,  etiam  ante  caelum  et  terram  potest  intellegi  tempus 
fuisse,  si  ante  caelum  et  terram  facti  sunt  angeli.  erat  enim 
iam  creatura,  quae  motibus  incorporeis  tempus  ageret,  et 
recte  intellegitur  cum  illa  etiam  tempus  esse  ut  in  anima 
quae  per  corporeos  sensus  corporeis  motibus  assuefacta  est. 

25  sed  fortasse  non  est  in  principibus  et  creaturis  super- 
eminentibus.  sed  quoquo  modo  se  hoc  habeat  —  res  enim 
secretissima  est  et  humanis  coniecturis  inpenetrabilis  —  illud 
certe  accipiendum  est  in  fide,  etiamsi  modum  nostrae  cogita- 

1  inter  noctem  et  diem  bd  2  signa  Lbd  in  temporibus]  tem- 
pora  Lbd  in  diebus]  dies  Lbd  in  annis]  annos  Lbd  4  itineribns] 
terminibns  L  5  poternnt  ML  tempns  esset  MLbd  10  aliqua»  L 
12  corpis  V  13  metuutur  M  metuntur  L  16  incorporeae  (in  add. 
m.  2)  T  17  est  om.  L  18  in  antt  ipso  om.  MLbd  aliud]  ad  M 
20  potest— terram  om.  L      21  facti  sunt  in  ras.  m.  IV      25  sed]  et  V 

26  hoc  se  Mbd       hoc  om.  L        res  fcafceat  (habeat  m.  ttlet  2  del.)  M 

27  coniecturis  in  ras.  m.  1  V 


464  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

tionis  excedit,  omnem  creaturam  habere  initium  tempusque 
ipsum  esse  creaturam  ac  per  hoc  et  ipsum  habere  initium  nec 
coaeternum  esse  creatori. 

Potest  etiam  caelum  et  terra  pro  uniuersa  creatura  positum 
uideri,   ut  et  hoc   uisihile   aethereum    firmamentum   caelum   5 
appellatum   sit  et  illa   creatura  inuisibilis   supereminentium 
potestatum  rursusque  terra   omnis   inferior  pars  mundi  cum 
animalibus    quibus    inhabitatur.    an    caelum    omnis    creatura 
sublimis  atque  inuisibilis  dicta  est,  terra  uero  omne  uisibile, 
ut  etiam   sic  possit  hoc,   quod   dictum   est:   in   principio  10 
fecit  deus  caelum  et  terram,  uniuersa  creatura  intellegi? 
fortasse    quippe    non    incongrue    in    comparatione    inuisibilis 
creaturae   omne   uisibile  terra  dicitur,   ut  illa  caeli  nomine 
nuncupetur,    quoniam    et   anima,    quae    inuisibilis    est,   cum 
rerum  uisibilium  amore  tumesceret  et  earum  adeptione  extol-  15 
leretur,  terra  dicta  est,  sicut  scriptum  est:   quid  superbit 
terra  et  cinis? 

Sed  quaeri  potest,  utrum  iam  distincta  et  composita  omnia 
dixerit  caelum  et  terram  an  ipsam  primo  informem  uniuersitatis 
materiem,  quae  in  has  formatas  et.  speciosas  naturas  deo  20 
ineffabiliteriubente  digesta  est,  caeli  et  terrae  nomine  nun- 
cupauit.  quamquam  enim  scriptum  legerimus:  .  qui  fecisti 
mundum  de  informi  materia,  tamen  etdam  ipsam  materiam 
cuiusmodicumque  sit  non  possumus  dicere  non  ab  eo  factam, 
ex  quo  omnia  confitemur  et  credimus,  ut  etiam  ipsa  digestio  » 
et  ordinatio  singularum  quarumque  rerum  formatarum  et  dis- 
tinctarum  mundus  uocetur,  ipsa  uero  materies  caelum  et  terra, 

10  Gen.  1,  1      16  Eccli.  10,  9      22  Sap.  11,  18 

1  tempusque— initium  om.  L     2  creaturam  esse  TlMbd  et  om.  Mbd 

4  etiam]  enl  b      5  aetherium  (sic  ubique)  V  ethereum  T  12  compati- 

onem  V  inuisibilis]  uisibilis  ML  18  terra  om.  V  16  eornm  V 
16  sicut  (Jictow  ?§t  (dictum  est  m.  et  1  et  2  del.)  M      19  inter  dixerit 

et  caelum  additum  est:  In  principio  fecit  deus  in  cod.  V  20  spetiosas 

(8emper  t  littera  scriptum)  V  21  nuncupauerit  bd  23  materia 
informi  VT      27  uocetur  mundus  Tl        uero]  uera  L 


inperfectus   liber.  465 

ueluti  semen  caeli  et  terrae  appellata  sit  et  caelum  et  terra 
quasi  confusum  atque  permixtum  ab  artifice  deo  accipiendis 
formis  idoneum.  hactenus  de  hoc  quaesitum  sit  quod  dictum 
est:   in  principio   fecit  deus   caelum  et  terram;   nihil 

5  enim  horum  temere  adfirmari  potuit. 

4.  Terra  autem  erat  inuisibilis  et  inconposita,  et 
tenebrae  erant  super  abyssum;  et  spiritus  dei  fere- 
batur  super  aquam.  ab  haereticis,  qui  ueteri  testamento  ad- 
uersantur,    moueri    calumnia    huic    loco    solet,   cum    dicunt: 

io  quomodo  in  principio  fecit  deus  caelum  et  terram,  si  iam 
terra  erat?  non  intellegentes  hoc  esse  subiunctum,  ut  ex- 
poneretur,  qualis  terra  fuerit,  de  qua  iam  dictum  est:  fecit 
deus  caelum  et  terram.  sic  ergo  accipiendum  est:  in  prin- 
cipio  fecit  deus   caelum  at  terram;   haec  autem  terra,  quam 

i5  deus  fecit,  inuisibilis  erat  et  inconposita,  donec  ab  eodem 
ipso  discemeretur  et  ex  confusione  in  rerum  certo  ordine 
constitueretur.  an  sic  melius  intellegitur,  ut  in  hac  executione 
rursus  eadem  rerum  materies  commendaretur,  quae  superius 
caeli  et  terrae  nomine  nuncupata  est,  ut  iste  sit  sensus:  in 

20  principio  fecit  deus  caelum  et  terram;  hoc  autem,  quod  caelum 
et  terra  dictum  est.  terra  erat  inuisibilis  et  inconposita  et 
tenebrae  super  abyssum;  id  est  quod  caelum  et  terra  appel- 
latum  est,  materies  erat  confusa  quaedam,  de  qua  mundus, 
qui  duabus  maximis  partibus,  caelo  scilicet  et  terra,  constat, 

26  digestis  elementis  et  accepta  forma  fabricaretur?  quae  con- 
fusio  materiae  sic  potuit  insinuari  populari  intellegentiae,  si 
diceretur  terra  inuisibilis   et  inconposita  uel   inordinata  uel 

6  Gen.  1,  2 

1  uelluti  L  et  terrae  om.  TMLb  et  caelum  et  terra  om.  TMLb 
3  actenus  V  de  hoc  (Jkfanp  §it  L  4  nichil  (semper  ch  littera 

scr.)  VTML  5  affirmare  VMLbd  potuit]  oportuit  Vbd  7  post 
super  eras.  est  facie"  L  abissum  L  8  super  om.  L  aquas  VTML; 
sed  cf.  466,  22        9  calupnia  ML  11   subiunctum]  subiectum   Tb 

12  iam  om.  V  13  sic-  terram  om.  MLb  est  om.  V  17  eisecati- 
one  MLbd  19  et  s.  I.  m.  2  T  20  et  terrara— quod  in  ras.  alia 
manu  T      27  terra  om.  M        et]  uel  TMLb 

XXVIII.  Aug.  lect.  III  pars  1.  30 


466  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

inparata  et  tenebrae  super  abysum,  id  est.  super  profunditatem 
uastissimam:  quae  rursus  profunditas  ex  eo  fortasse  nominata 
est,  quia  nullius  inteilegentia  propter  ipsam  informitatem 
penetrari  potest. 

Et  tenebrae  erant  super  faciem  abyssi.  utrum  subter  & 
abyssus  erat  et  supra  tenebrae,  quasi  iam  loca  distincta  essent? 
an  quoniam  materiae  adhuc  confusio  exponitur,  quod  etiam 
X<xo<  graece  dicitur,  ideo  dictum  est:  tenebrae  erant  super 
abyssum,   quia  lux  non  erat?   quae  si  esset,  utique  supra 
esset,  quia  esset  eminentior  et  ea,  quae  sibi  subiecta  erant,  h> 
inluminaret.    et    reuera  qui  diligenter    considerat    quid   sint 
tenebrae,  nihil  aliud  inuenit  quam  lucis  absentiam.  ita  igitur 
dictum  est:  tenebrae  erant  super  abyssum,  ac  si  dictum 
esset:  non  erat  lux  super  abyssum.  quapropter  haec  materies, 
quae   consequenti  operatione   dei  in  rerum    formas   ordinata  15. 
distinguitur,  appellata  est  terra  inuisibilis  et  inconposita  et 
profunditas  carens  luce:  quae  appellata  est  superius  nomine 
caeli   et  terrae  ueluti  semen,   ut  iam   dictum   est,  caeli  et 
terrae,  si  tamen  non  caelum  et  terram  dicendo  uniuersitatem 
prius  proponere  uoluit,   ut  postea  insinuata  materie  mundi  »* 
partes  exequeretur. 

Etj  spiritus  dei*  superferebatur  super  aquam.  nus- 
cfUam^dixerat:  fecit  deus  aquam;  nec  tamen  ullo  modo  cre- 
dendum  est  aquam  deum  non  fecisse  et  eam  iam  fuisse, 
antequam  ille  alfquid  constituisset.  etenim  ille  est,  ex  quo  s& 
omnia,  per  quem  omnia,  in  quo  omnia,  sicut  apostolus 
dicit.  ergo  et  aquam  deus  fecit  et  aliter  credere  magnus 
error  est.  cur  igitur  non  dictum  est,  quod  aquam  deus  fecerit? 

5  Gen.  lt  2      22  Gen.  1,  2      25  Rora.  11,  36 

1  impara  L         5  faciem  abyssij  abyssum  d         7  etiam]  iam  MLb 
§  chaos  VTML       10  quia  esse  L  subificta  V      18  ueluti— terrae 

om.  Lb  20  materia  TMLbd  21  exsequeretur  MLbd  22  ferebatur  TML 
23  deus  aquam  fecit  MLbd  24  deus  V  fuisse  ex  fecisse  m.  1  V 
25  est  om.  Lb 


inperfectus   liber.  467 

an  rursus  eandem  materiam,  quam  uel  caeli  et  terrae  uel 
terrae  inuisibilis  et  inconpositae  atque  abyssi  nomine  nun- 
cupauerat.  etiam  aquam  uoluit  appellare?  cur  enim  non  et 
aqua  appellaretur,   si  terra  potuit,   cum   adhuc  neque   aqua 

5  distincta  atque  formata  neque  terra  esset  neque  aliquid  aliud?  sed 
primo  fortasse  caelum  et  terra  appellata  est,  secundo  terra 
inconposita  et  abyssus  carens  luce,  tertio  aqua  non  incon- 
grue:  ut  primo  riomine  ipsius  uniuersitatis,  propter  quam  facta 

-  est  materies  de  omnino  nihilo,  id  est  caeli  et  terrae  materies 

10  uocaretur;  secundo  terrae  inconpositae  atqne  abyssi  nomine 
insinuaretur  informitas,  quia  inter  omnia  elementa  terra  est 
informior  et  minus  praelucens  quam  cetera;  tertio  aquae 
nomine  significaretur  materies  subiecta  operi  artificis;  aqua 
enim  mobilior  est  quam  terra.  et  ideo  propter  operandi  facili- 

15  tatem  et  motum  faciliorem  subiecta  materies  artifici  aqua 
magis  uocanda  erat  quam  terra. 

Et  aer  quidem  mobilior  est  quam  aqua;  aether  autem  ipso 
aere  mobilior  non  absurde  creditur  aut  sentitur;  sed  aeris  uel 
aetheris    nomine  minus    conuenienter    appellaretur   materies. 

20  magis  enim  haec  elementa  uim  creduntur  habere  faciendi, 
terra  uero  et  aqua  patiendi.  quod  si  occultum  est,  illud  certe 
apertissimum  puto,  quod  aquam  uentus  mouet  et  nonnulla 
terrena;  uentus  autem  est  aer  motus  et  quasi  fluctuans.  ergo 
cum  aer  aquam  manifeste  moueat,  unde  autem  ipse  moueatur, 

25  ut  sit  uentus,  occultum  sit,  quis  dubitet  congruentius  aquae 
nomine  materiam  uocari,  qua  mouetur,  quam  aeris,  qui  mouet? 
moueri  autem  pati  est,  mouere  facere.  huc  accedit,  quod  ea, 
quae  terra  gignit,  aqua  inrigantur,  ut  nasci  et  profici  possint, 

6  caelum  et  om.  L  8  nomine  om.  TMLbd  9  de  omnino  nihilo 
materies  d  id  est  om.  TMLbd  materies]  nomine  TMLbd  10  uoca- 
retur— nomine  om.  L  12  felucens  Lbd  13  materia  MLbd  14  est 
om.  TL         propter  om.  V  17  ether  VT  aethere  L  mobilior 

ipso    aere   Lbd  20    elementa    om.   L  21   illud]    uel  MLb 

24  manifestat  Ml  nfoueat  manifeste  ML*bd  25  ut  si  ML 

26  qua]  quia  TMLbd  ei  aeris  M         27  quod}  ut  L         28  per- 

fici  MLbd 

80* 


463  3.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

ita  ut  prope  uideatur  in  haec  ipsa  nascentia  eadem  aqua 
conuerti.  quocirca  congruentius  aquae  nomine  appellaretur 
materies,  cum  subdita  operi  artificis  insinuaretur  propter 
mobilitatem  et  conuersionem  in  quaeque  nascentia  corpora, 
quam  nomine  aeris,  in  quo  sola  mobilitas  posset  animaduerti,  5 
cetera  uero,  quibus  materia  expressius  significaretur,  defuissent, 
ut  totus  iste  sit  sensus:  in  principio  fecit  deus  caelum 
et  terram,  id  est  materiam,  quae  caeli  et  terrae  formam  capere 
posset.  quae  materia  terra  inuisibilis  et  inconposita 
erat,  id  est  informis  et  luce  carens  profiinditas:  quae  tamen  10 
quoniam  mouenti  et  operanti  artifici  subdita  esset,  propter 
hoc  ipsum  quod  cedit  operanti  aqua  etiam  nominata  est. 

In   hac  igitur  materiae  significatione  prius  insinuatus  est 
finis   eius,   id   est  propter  quid  facta   sit;   secundo  ipsa  in- 
formitas,  tertio  seruitus  sub  artifice  atque  subiectio.  itaque  15 
primo  caelum  et  terra  —  propter  hoc  enim  facta  materies  — 
secundo   terra  inuisibilis    et   inconposita    et    tenebrae    super 
abyssum,   id  est  ipsa  informitas  sine  lumine  —  unde  etiam 
terra  inuisibilis  dicta  est  —  tertio  aqua  subiecta  spiritui  ad 
habitum  formasque   capiendas  .  ideo   super    aquam    ferebatur  20 
spiritus  dei,  ut  spiritum  operantem,  aquam  uero  unde  ope- 
raretur  intellegamus,  id  est  materiam  fabricabilem.  cum  enim 
tria  ista  dicimus   unius  rei  nomina,  materia  mundi,  materia 
informis,    materia   fabricabilis,     horum    primo    nomini   bene 
adiungitur  caelum  et  terra,  secundo  obscuritas,  confusio,  pro-  » 
funditas,  tenebrae,  tertio   cedendi   facilitas,  cui  iam  ad  ope- 
randum  spiritus  superfertur  artificis. 

Et  spiritus  dei  superferebatur  super  aquam.  non  ita 

7  Gen.  1,  1.  2      28  Gen.  1,  2 

1  uideantur  Tl  post  nascentia  scriba  aberrans  ex  uersu  4  add. 

corpora— aeris,  sed  ea  del.  L  eadem  eadem  M  4  queq;  (q;  add. 
8.  I.  m.  2)  T  5  ante  sola  eras.  est  sola  L  7  deum  L  8  qua  MLb 
11  subiecta  ML  15  sub]  ab  L  itaque]  In  MLb  17  alt.  et  om.  Lb 
18  ipsum  abissum  L  unde— est  om.  MLb  20  habitandum  TMLb 
23  ista  tria  Lbd      27  superferatur  TMLb 


inperfectus   liber.  469 

superferebatur,  ut  oleum  aquae  uel  aqua  terrae,  id  est  quasi 
contineretur,  sed,  si  ad  hoc  de  uisibilibus  exempla  capienda 
sunt,  sicut  superfertur  lux  ista  solis  aut  lunae  his  corporibus, 
quae  inluminat  in  terra;  non  enim  continetur  illis  sed  cum 
5  caelo  contineatur  istis  superfertur.  item  cauendum  est,  ne 
quasi  locorum  spatiis  dei  spiritum  superferri  materiae  putemus, 
sed  ui  quadam  effectoria  et  fabricatoria,  ut  illud  cui  super- 
fertur  efficiatur  et  fabricetur,  sicut  superfertur  uoluntas  arti- 
ficis  ligno   uel   cuique  rei  subiectae  ad  operandum  uel  ipsis 

10  etiam  membris  corporis  sui,  quae  ad  operandum  mouet.  et 
haec  similitudo  cum  iam  sit  omni  corpore  excellentior  parua 
est  tamen  et  prope  nihil  ad  intellegendam  superlationem 
spiritus  dei  subiecta  sibi  ad  operandum  mundi  materia;  sed 
non  inuenimus  euidentiorem   similitudinem  et  propinquiorem 

15  rei  de  qua  loquimur  in  his  rebus  quae  ab  hominibus  quo- 
modocumque  capi  possunt.  quapropter  optime  in  huius  modi 
cogitatione  illud  praeceptum  tenebitur,  quod  scriptum  est: 
benedicentes  dominum  exaltate  illum  quantumcumque 
potueritis,  superabit  et  adhuc.  hoc  autem  dictum  sit,  si 

20  hoc  loco  spiritus  dei  spiritus  sanctus,  quem  in  ipsa  ineffabili 
et  incommutabili  trinitate  ueneramur,  accipitur. 

Potest  autem  et  aliter  intellegi,  ut  spiritum  dei  uitalem 
creaturam,  qua  uniuersus  iste  uisibilis  mundus  atque  omnia 
corporea    continentur   et  mouentur,    intellegamus,    cui    deus 

*5  omnipotens  tribuit  uim  quandam  sibi  seruiendi  ad  operandum 
in  his  quae  gignuntur.  qui  spiritus  cum  sit  omni  corpore 
aethereo  melior,  quia  omnem  uisibilem  creaturam  omnis  creatura 
inuisibilis   antecedit,   non   absurde   spiritus  dei  dicitur.   quid 

18  Eccli.  43,  30 

1  ut]  sicut  bd  3  hiis  ML  4  in  om.  L  7  ui  m.  2  ex  in  T 
9  etiam  ipsis  TMLbd  10  sui  om.  L  14  propinquorem  L  15  hiis  ML 
iis  d  ab]  ad  M  quemadmodumcumque  V  16  in  huiusmodi 
cogitatione  optime  TMLbd  18  deum  bd  23  iste]  est  MLb  24  cor- 
pora  V  26  hiis  ML  iis  d         27  ethereo  VTl  inuisibilis  crea- 

tura  Lbd 


470         S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

enim  non  est  dei  ex  his  quae  condidit,  cum  etiam  de  ipsa 
tenaa  dictum  sit:  domini  est  terra  et  plenitudo  eius,  et 
illud  uniuersali  complexione  quod  scriptum  est:  quoniam 
tua  sunt  omnia,  domine,  qui  animas  amas?  sed  tum 
potest  iste  spiritus  sic  intellegi,  si  quod  dictum  est:  in  prin-  » 
cipio  fecit  deus  caelum  et  terram,  tantum  de  uisibili 
creatura  dictum  sentiamus,  ut  super  materiam  rerum  uisibilium 
in  exordio  fabricationis  eorum  superferretur  inuisibilis  spiritus, 
qui  tamen  etiam  ipse  creatura  esset,  id  est  non  deus,  sed  a 
deo  facta  atque  instituta  natura.  si  autem  uniuersae  creaturae,  10 
id  est  et  intellectualis  et  animalis  et  corporalis,  materia 
creditur  illo  aquae  uocabulo  enuntiata,  nullo  modo  potest  hoc 
loco  spiritus  dei  nisi  ille  incommutabilis  et  sanctus  intellegi, 
qui  ferebatur  super  materiaim  omnium  rerum,  quas  fecit  et 
condidit  deus.  15 

Tertia  opinio  de  hoc  spiritu  oriri  potest,  ut  credatur  spiritus 
nomine  aeris  elementum  enuntiatum,  ut  ita  quattuor  elementa 
insinuata  sint,  quibus  mundus  iste  uisibilis  surgit:  caelura 
scilicet  et  terra  et  aqua  et  aer,  non  quia  iam  erant  distincta 
et  ornata,  sed  quia  in  illius  materiae  quamuis  informi  con-  *° 
fusione  tamen  exortura  praesignabantur:  quae  informis  confusio 
tenebrarum  et  abyssi  nomine  commendata  est.  sed  quaelibet 
istarum  sententiarum  uera  sit,  omnium  rerum,  quae  ortae 
sunt,  quae  uidentur  et  quae  non  uidentur,  non  quantum  ad 
uitia,  quae  contra  naturam  sunt,  sed  quantum  ad  ipsas  naturas  *5 
adtinet,   deum   esse   auctorem   et   conditorem  credendum  est 

2  Ps.  23,  1      3  Sap.  11,  27      5  Gen.  1,  1 

1   hiis  ML  iis  d  3  illa  V  est  om.  L  4  tunc  TMLbd 

5  sic  om.  L  si]  sic  Lb  6  tantum]  tunc  M  8  earum  d  uisi- 
bilis  V         9  id  est  om.  L  a]  ex  F         11  primum  et  om.  MLb 

12  hoc  loco  spiritus  dei  potest  MLbd  14  super  super  M  17  ele- 
men[tum  enun]ciatum  (men  enun  in  fine  uersus  om.  L  18  sint  (i  ex 
u)  L  sunt  b  19  primum  et  om.  M  iam  om.  V  20  ordinata  Mbd 
ordina  L  illa  materia  V  22  tenebras  V  et  om.  V  byssi  Tl 
abissi  L      23  sententiarum  istarum  TMLbd 


inperfectus  liber.  471 

nultamque  omnino  esse  creaturam,  quae  non  ab  ips'6  initium 
perfectionemque  habeat  generis  et  substantiae  suae. 

5.  Et   dixit   deus:   fiat  lux .  et  facta   est  lux.   deum 
dixisse:  fiat  lux,  non  uoce  de  pulmonibus  edita  nec  %gua 

*  et  dentibus  debemus  accipere.  carnalium  sunt  istae  cogita- 
tiones;  secundum  carnem  autem  sapere  mors  est.  sed  ineffa- 
biliter  dictum  est:  fiat  lux.  utrum  autem  hoc  quod  dictum 
est  filio  unigenito  dictum  est  an  id  ipsum  quod  dictum  est 
filius  unigenitus  est  quod  dictum  uerbum  dei  dicitur,  per  quod 

10  facta  sunt  omnia,  quaeri  potest,  dum  tamen  illa  absit  inpietas, 
ut  uerbum  dei  unigenitum  filium  quasi  uocem  prolatam  sicut 
a  nobis  fit  esse  credamus.  uerbum  autem  dei,  per  quod  facta 
sunt  omnia,  nec  coepit  esse  nec  desinet;  sed  sine  inchoatione 
natum  patri   coaeternum   est.   quare   hoc,   quod  dictum  est: 

15  fiat  lux,  si  et  coepit  et  destitit  dici,  magis  filio  dictum  est 
hoc  uerbum  quam  ipsum  est  filius.  et  tamen  etiam  hoc  in- 
effabiliter,  ne  carnalis  imago  subrepat  in  animam  et  intel- 
lectum  pium  spiritalem  conturbet,  quia  et  incipere  aliquid  et 
desinere   in   natura  dei,   si  proprie   accipiatur,   temeraria    et 

20  praeceps  opinio  est,  carnalibus  tamen  et  paruulis  non  tam- 
quam  in  ea  mansuris  sed  tamquam  inde  resurrecturis  huma- 
nissime  concedenda.  quidquid  enim  incipere  et  desinere  deus 
dicitur,  nullo  modo  in  ipsius  natura  sed  in  eius  creatura,  quae 
illi  miris  modis  obtemperat,  intellegendum  est. 

25  Et  dixit  deus:  fiat  lux.  utrum  ea  lux,  quae  his  carnalibus 
oculis  patet,  an  aliqua  occulta,  quam  nobis  per  hoc  corpus 
uidere  non  datum  est?  et  si  occulta,  utrum  corporea,  quae 
per  locorum  spatia  tenditur  fortasse  in  sublimibus  partibus 
mundi,   an  incorporea,  qualis  in  anima  est  ad  quam  uitandi 

3  Gen.  1,  3      6  cf.  Rom.  8,  6      9  cf.  Ioh.  1,  1.  3 

2  profectionemque  ML         5  accipere  debemus  MLbd         6  autem 
camem  TMLbd       8  id  om.  L       9  dei  uerbum  MLbd       11  ut]  ne 
15  dicit  V        17  nec  bd        animum  bd        21  in  ea— tamquam  om.  M 
surrecturis    Vbd  recturis   L  22   post    concedenda    add.   est  Lbd 

quicquid  (sic  semper)  VTML  enim]  tamen  b         25  hiis  ML  in 

his  Tl      29  an— uitandi  repet  in  M 


472  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

et  adpetendi  refertur  examen  a  sensibus  corporis,  qua  non 
carent  etiam  animae  bestiarum,  an  ea  superior  quae  ratiocinando 
adparet,  ex  qua  incipit  omne  quod  creatum  est?  quamlibet 
enim  lutem  significet,  factam  tamen  et  creatam  debemus 
accipere,  ncta  illam,  qua  fulget  ipsa  dei  sapientia,  quae  non  » 
creata  sed  nata  est,  ne  sine  luce  deus  fuisse  putetur,  prius- 
quam  istam,  de  qua  nunc  agitur,  condidisset.  de  hac  enim, 
sicut  ipsa  uerba  satis  docent.  hoc  commendatur,  quod  facta 
sit.  et  dixit,  inquit,  fiat  lux  .  et  facta  est  lux.  alia  est 
lux  de  deo  nata  et  alia  lux,  quam  fecit  deus  .  nata  de  deo  10 
lux  est  ipsa  dei  sapientia,  facta  uero  lux  est  quaelibet  muta- 
bilis  siue  incorporea  siue  corporea. 

Mouere  autem  solet,  quomodo  lux  corporea  esse  potuerit, 
antequam  caelum  esset  et  caeli  luminaria,  quae  post  istam 
exponuntur :  quasi  uero  facile  ab  homine  percipi  potest  aut  i» 
omnino  ullo  modo  potest,  utrum  sit  aliqua  lux  praeter  caelum, 
quae  tamen  spatiis  locorum  distincta  atque  diffusa  sit  mun- 
dumque  amplectatur.  sed  cum  liceat  hic  et  incorpoream  lucem 
intellegere,  si  non  uisibilem  tantum  creaturam  in  hoc  libro 
sed  omnem  creaturam  expositam  dicimus,  quid  opus  est  in  *> 
hac  controuersia  remorari?  et  fortasse  quod  quaerunt  homines, 
quando  angeli  facti  sunt,  ipsi  significantur  hac  luce  breuissime 
quidem  sed  tamen  conuenientissime  ac  decentissime. 

Et  uidit  deus  lucem  quia  bona  est.  ista  sententia  non 
quasi  insoliti  boni  laetitiam  sed  adprobationem  operis  signi-  35 
ficari  oportet  intellegi.  quid  enim  conuenientius  de  deo  dicitur, 
quantum   inter  homines   dici   potest,   quam  cum  ita  ponitur 
„dixittt    „factum    est"    ^placuit",   ita  ut  in   eo,  quod   dixit, 

24  Gen.  1,  4 

2  quae  superior  Lbd  superiorque  M  ratiocinandi  d  3  quod 
(d  8.  I.)  L,  om.  M  4  debere  ML  6  creata  est  sed  nata  (natura  b)  MLbd 
ne]  non  MLb  10  natura  pro  nata  bis  b  de  iteratur  V  12  cor- 
porea  siue  incorporea  bd  14  ista  exponitur  V  15  ante  ab  addit 
hoc  d  16  ullo]  nullo  V  21  controuersiam  VT  fortasset  (t  fin.  exp. 
m.  1)  M  23  ac]  et  TMLbd  24  deus  om.  ML  no  non  V  25  boni 
laetitiam]  beniuolentiam  MLb     significare  TML    28  ut]  quod  b     dicit  L 


inperfectus   liber.  473 

imperium  eius  intellegatur,  in  eo,  quod  factum  est,  potentia, 

in  eo,  quod  placuit,  benignitas,  sicut  ineffabilia  per  hominem 

hominibus,  ita  ut  omnibus  prodesse  possent,  dici  debuerunt. 

Et  diuisit  deus  inter  lucem  et  tenebras.  hinc  intellegi 

5  licet,  quanta  diuini  operis  facilitate  ista  dicantur  effecta.  non 
enim  quisquam  est,  qui  sic  existimet  lucem  factam,  ut  esset 
confusa  cum  tenebris  et  ob  hoc  postea  separationis  indigeret ; 
sed  eo  ipso,  quo  lux  facta  est,  consecuta  est  etiam  diuisio 
inter  lucem   et  tenebras.   quae   enim   societas   luci    cum 

10  tenebris?  deus  ergo  diuisit  inter  lucem  et  tenebras,  quia 
lucem  fecit,  cuius  absentia  tenebrae  uocantur.  interest  autem 
inter  lucem  et  tenebras,  sicut  interest  inter  uestimentum  et 
nuditatem  aut  plenum  et  inane  et  similia. 

Iam    quot  modis   lux  possit  intellegi,   supra   dictum   est, 

15  quibus  contrariae  priuationes  possunt  tenebrae  nominari.  alia 
est  enim  lux,  quae  uidetur  his  oculis  corporeis  etiam  ipsa 
corporea,  ut  solis  et  lunae  et  stellarum  et  si  quid  huius  modi 
est,  cui  contrariae  sunt  tenebrae,  cum  aliquis  locus  ea  luce 
caret.  alia  item  lux  est  uita  sentiens  et  ualens  discernere  quae 

20  per  corpus  ad  animae  iudicium  referuntur,  id  est  alba  et  nigra 
canora  et  rauca  suaueolentia  et  graueolentia  dulcia  et  amara 
calida  et  frigida  et  cetera  huius  modi.  alia  est  enim  lux  quae 
sentitur  oculis  aliudque  per  oculos  agitur,  ut  sentiatur.  illa 
enim   in   corpore,  haec   autem   quamuis   per  corpus  ea  quae 

25  sentit  accipiat  in  anima  tamen  est.  huic  contrariae  sunt  tene- 
brae,  insensibilitas  quaedam  uel  si  melius  insensualitas  diciUfr, 

4  Gen.  1,  4      9  II  Cor.  6,  14 

2  post  sicut  inculcat  ista  d  3  prodesse  possent]  prodessent  Lb 
4  diuisit  ex  dimisit  V  inter  om.  VT  6  estimet  TML  ^stimet  b 
8  quod  V         9  quae — tenebras  om.  L        lucis  Mbd  11  iterest  L 

14  possit  intelligi  lux  TMLbd  16  hiis  ML  17  corporea]  corpea  M 
18  aliqui  V  19  item]  autem  Lb  21  graueolentia]  putentia  TMLb 
22  huius  modi]  huius  M  om.  L  23  aliudque]  alia  qua   TMLbd 

ut  om.  V  25  percipiat  bd  in  anima]  inanimatum  ML  inanimata  b 
tamen  om.  M  est.  Tamen  V  est  tamen  d  26  insensualitas]  insensi- 
bilitas  V 


474  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

id  est  non  sentire,  quamuis  inferantur  quae  sentiri  possent, 
si  esset  in  illa  uita  ista  lux  unde  sentitur.  neque  hoc  cum 
ministeria  desunt  corporis,  sicut  in  caecis  aut  surdis  —  nam 
in  istorum  animis  est  ista  lux,  de  qua  nunc  agimus,  sed  in- 
strumenta  corporis  desunt  —  neque  eo  modo,  quo  in  silentio  5 
uox  non  auditur,  cum  et  ista  lux  est  in  anima  et  adsunt  cor- 
poris  instrumenta,  sed  nihil  quod  sentiatur  infertur.  non  ergo 
qui  his  causis  non  sentit,  caret  ista  luce;  sed  cum  talis 
potentia  non  est  in  anima,  quae  iam  nec  anima  dici  solet  sed 
tantum  uita,  qualis  perhibetur  esse  uitis  et  arboris  et  quarum-  10 
que  stirpium,  si  tamen  eas  uel  talem  habere  persuaderi  ullo 
modo  potest,  quas  nonnulli  nimis  errantes  haeretici  non  solum 
sentire  per  corpus,  id  est  uidere  et  audire  et  calorem  ignemque 
discernere  sed  etiam  intellegere  rationem  et  cogitationes  nostras 
nosse  arbitrantur;  sed  de  his  alia  quaestio  est.  insensibilitas  15 
ergo  tenebrae  sunt  huius  lucis,  qua  quidque  sentitur,  cum 
ipsam  uim  sentiendi  non  habet  uita  quaelibet.  conuenienter 
autem  hanc  lucem  dici  concedit  quisquis  concedit  recte  dici 
lucem,  qua  res  quaeque  manifesta  est.  cum  autem  dicimus: 
manifestum  est  hoc  canorum  esse,  manifestum  est  hoc  dulce  20 
esse,  manifestum  est  hoc  frigidum  esse  et  quod  forte  huius 
generis  per  corporales  sensus  adtingimus,  haec  hix,  qua  ista 
manifesta  sunt,  utique  intus  in  anima  est,  quamuis  per  corpus 
inferantur  quae  ita  sentiuntur.  tertium  lucis  genus  in  creaturis 
intellegi  potest,  quo  ratiocinamur.  huic  contrariae  tenebrae  25 
sunt  inrationabilitas,  sicut  sunt  animae  bestiarum. 

12  cf.  contra  Manichaeos 
1  possunt  V      2  essent  L        illam  V        lux  ista  TMLbd      3  desunt 
ministeria  Tl      5  eo]  illo  TMLbd        quo]  quo  modo  bd      6  assunt  V 
8  hiis  ML  iis  d        10  quarumcumque  MLbd  11  ullo]  nullo  M,  (n 

paene  eras.)  L  12  nonulli  V  13  et  audire]  aut  audire  b  audire  d 
15  hiis  ML  16  sunt  om.  TMLbd  quidque]  quicquid  M  quidquid  bd 
quid  L  18  lucem  hanc  MLbd  quisquis  concedit  otn.  L  19  dica- 
mus  V  20  manifestum]  malm  M;  ita  et  sequens  et  tertium  scriptum 
man.  esse  b  21  alt.  esse]  est  M  22  per  om.  V  sensus  adtingimus]  sen- 
timus  V  attingimus  per  corpprale?  §en§g§  L  24  quae  ita  sentiuntur 
om.  M      26  inrationabilitas  sicut  sunt  om.  L 


inperfectus   liber.  475 

Siue  ergo  lucem  aetheream  siue  sensualem,  cuius  animalia 
participant,  siue  rationalem,  quam  et  angeli  et  homines  habent, 
a  deo  factam  primitus  in  rerum  natura  haec  sententia  uult 
intellegi,  diuisisse  deum  inter  lucem  et  tenebras  eo  ipso,  quo 

5  lux  facta  est,  oportet  accipi,  quod  aliud  est  lux,  aliud  illae 
priuationes  lucis,  quas  in  contrariis  tenebris  ordinauit  deus. 
non  enim  deum  fecisse  tenebras  dictum  est,  quoniam  species 
ipsas  deus  fecit,  non  priuationes,  quae  ad  nihilum  pertinent, 
unde   ab   artifice   deo  facta   sunt  omnia:  quas   ab  eo  tamen 

10  ordinatas  intellegimus,  cum  dicitur:  et  diuisit  deus  inter 
lucem  et  tenebras,  ne  uel  ipsae  priuationes  non  haberent 
ordinem  suum  deo  cuncta  regente  atque  administrante,  sicut 
in  cantando  interpositiones  silentiorum  certis  moderatisque 
interuallis,  quamuis  uocum  priuationes  sint,  bene  tamen  ordi- 

15  nantur  ab  his,  qui  cantare  sciunt  et  suauitati  uniuersae  canti- 
lenae  aliquid  conferunt,  et  umbrae  in  picturis  eminentiora 
quaeque  distingunt  ac  non  specie  sed  ordine  placent.  nam  et 
uitiorum  nostrorum  non  est  auctor  deus;  sed  tamen  ordinator 
est,  cum  eo  loco   peccatores  constituit  et  ea  perpeti  cogit 

to  quae  merentur.  ad  hoc  ualet  quod  oues  ponuntur  ad  dexteram, 
haedi  autem  ad  sinistram.  quaedam  ergo  et  facit  deus  et 
ordinat;  quaedam  uero  tantum  ordinat.  iustos  et  facit  et  ordinat; 
peccatores  autem,  in  quantum  peccatores  sunt,  non  facit  sed 
ordinat  tantum,  quippe  cum  illos  ad  dexteram,  illos  ad  sini- 

«  stram  constituit  et  quod  in  ignem  aeternum  iubet  ire,  ad 
meritorum  ordinem  ualet.  ita  species  naturasque  ipsas  et  facit 
et  ordinat;  priuationes  autem  specierum  defectusque  naturarum 
non  facit  sed  ordinat  tantum.  dixit  itaque:  fiat  lux.  et  facta 
est  lux,  non   dixit:   fiant  tenebrae.  et  factae  sunt  tenebrae. 

10  Gen.  1,  4      20  cf.  Matth.  25,  33 

1  etheriam  VT  2  et  ante  angeli  om.  MLbd  8  hac  TMLb  6  tenebris 
om.  L  9  tamen  ab  eo  TMLbd  11  haberentj  herent  L  15  hiis  ML 
iis  d         quj  qui  (pr.  qui  exp.  m.  1)  M        17  distinguunt  Mbd  et 

om.  V        19  est  om.  L        22  iustos— ordinat  om.  V        24  dextram  b 
25  constituet  V    27  naturararum  L     28  tantum]  tame"  V     29  facta  L 


476  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

homm  ergo  unum  fecit,  alterum  non  fecit,  utrumque  tamen 
ordinauit,  cum  diuisit  deus  inter  lucem  et  tenebras.  ita  et 
ipso  faciente  pulcbra  sunt  singula  et  ipso  ordinante  pulchra 
sunt  omnia. 

6.  Et  uocauit  deus  lucem  diem  et  tenebras  uocauit  6 
noctem.  cum   et  lux  nomen  sit  alicuius  rei  et  dies  rursum 
et  tenebrae  et  nox  utrumque  sit  nomen,  utrum  ita  dici  oportuit 
nomina  rebus  inposita  esse,  ut  illa  res,  cui  nomen  inpositum 
est,  utique  alio  quoque  nomine  —  non  enim  aliter  poterat  — 
enuntiaretur,  et  ita  dictum  est:  uocauit  deus  lucem  diem,  io 
ut  indifferenter  dici  etiam  conuerse  posset:  uocauit  deus  diem 
lucem  et  uocauit  noctem  tenebras?   quid   ei  respondebimus, 
si  quis  a  nobis  ita  quaerat:  luci  nomen  inpositum  est  dies  an 
diei  nomen  inpositum  est  lux?  quia  haec  duo  utique,  in  quan- 
tum  ad  res  significandas  articulata  uoce  enuntiantur,  nomina  15 
sunt.  hoc  modo  etiam  de  aliis  duobus  quaeri  potest:  tenebris 
nomen  inpositum  est  nox  an  nocti  inpositum  est  nomen  tene- 
brae?   et  quidem,    ut    scriptura   praescribit,   manifestum   est 
lucis  nomen  dictum  esse  diem  et  tenebrarum  nomen  dictum 
esse   noctem.   quia  cum  diceret:  deus  fecit  lucem  et  diuisit  20 
inter  lucem  et  tenebras,  nondum  de  uocabulis  agebatur,  postea 
sunt   adhibita  uocabula   dies  et  nox,  cum  et  illa  sine  dubio 
uocabula  sint,  lux  et  tenebrae,  res  aliquas  significantia  sicut 
dies  et  nox.  ergo  ita  hoc  accipiendum  est,  quia  enuntiari  aliter 
non  posset  res,  quae  nomen  accepit,  nisi  aliquo  nomine?  an  ss 
potius   ista  uocatio   accipienda  est  ipsa  distinctio?  non  enim 

5  Gen.  1,  5 

2  ordinat   V         diuidit   VMLb  deus  om.  M         3  pulcra  Md 

5  uocabit  fin.  V  7  post  nomen  scriba  aberrans  ex  uersu  8  impositum— 
nomine  add.  et  ipse  deleuit  L  utrum]  utrumque  MLbd  9  quoque 
om.  V  10  enuntiaretur]  enumerare  MLb  enuntiare  d  11  etiam 
dici  TMLbd  12  respondemus  V  18  quaerit  MLbd  15  nuntian- 
tur  VTM  signjfjcantur  nuntiantur  L  17  an  nocti  impositum  est  iteratur 
sed  m.  2  semel  del.  T  18  ut]  in  V  pscribit  T  describit  bd 

19  diem-esse  om.  T  21  agebft  (t  omissum  est)  M  22  adhibita 
sunt  Lbd      24  hoc  ita  MLbd 


inperfectus   liber.  477 

omnis  lux  dies  aut  omnes  teuebrae  nox;  sed  lux  et  tenebrae 
certis  iuter  se  uicibus  ordinatae  atque  distiuctae  diei  et  uoctis 
uomiuibus  appellantur.  omue  quippe  uocabulum  ad  distiucti- 
ouem  ualet:  unde  etiam  nomen,  quod  rem  notet,  appellatum 
&  est  quasi  notamen,  notet  autem  koc  est  distinguat  et  docti- 
tautem  ad  discernendum  adiuuet.  fortasse  ergo  ipsum  diuisisse 
inter  lucem  et  teuebras,  hoc  est  uocasse  lucem  diem  et  tene- 
bras  uoctem,  ut  hoc  sit  ordinasse  ista  quod  uocasse.  an  ista 
uocabula  siguificare  uobis  uoluut,  quam  lucem  dixerit  et  quas 

10  teuebras?  tamquam  si  diceret:  fecit  deus  lucem  et  diuisit 
inter  lucem  et  tenebras.  lucera  autem  dico  diem  et  tenebras 
dico  noctem,  ne  aliquam  aliam  lucem  intellegas,  quae  non 
sit  dies,  et  ne  aliquas  alias  tenebras  intellegas,  quae  uon  sint 
nox.  nam  si  omnis  lux  dies  posset  intellegi  et  omnes  tenebrae 

i5  noctis  nomine  censerentur,  fortasse  uon  opus  esset  dicere: 
et  uocauit  deus  lucem  diem  et  tenebras  uocauit 
noctem. 

Item  quaeri  potest  quem  diem   dicat  et   quam   noctem.   si 
istum   diem  uult  accipi,  quem  solis  ortus  inchoat  et  claudit 

20  occasus,  et  istam  noctem,  quae  a  solis  occasu  usque  in  ortum 
tendit,  non  inuenio,  quomodo  esse  potuerint,  antequam  caeli 
luminaria  facta  esseut.  an  ipsa  spatia  horarum  et  temporum 
etiam  sine  discrimiue  fulgoris  atque  umbrae  iam  ita  uocari 
potuerunt?   et   quomodo  in  illam  lucem  rationalem,  si  haec 

25  significata  est,  aut  sensualem  cadit  haec  uicissitudo,  quae 
nomine  diei  et  noctis  significatur?  an  non  secundum  quod 
euenit  sed  secundum  quod  potest  euenire  ista  insinuata  suut, 
quia  et  ratioui  potest  error  succedere  et  sensui  quaedam 
stoliditas? 

2  uicibus]  uocibus  Lb  3  omne— distinctionem  iterantur  M  4  rem 
notat  MLb  5  hoc]  id  bd  distingat  M  distinguet  b  doctitanter  bd 
6  diuise  ML  7  lucem — uocasse  om.  M  9  uolujt  (m.  1  corr.)  M 
10  si  om.  TMLb  12  lucem  babeasZ  13  dies — sint  om.  V  suntift 
sit  M  14  possit  VMLbd  18  quam]  quem  L  21  tenditur  TMLbd 
potuerunt  L  23  4i?<?retione  discrimine  L  24  illam]  hac  V  26  non 
om.  MLb      27  sed  om.  V        inuenire  Lb 


478  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

7.  Et  facta  est  uespera  et  factum  est  mane  dies 
unus.  non  eodem  modo  nunc  appellatur  dies,  quo  cum 
diceretur:  et  uocauit  deus  lucem  diem,  sed  eo  modo,  quo 
dicimus  uerbi  gratia  triginta  dies  habere  mensem:  hic  enim 
nomine  diei  noctes  quoque  includimus;  superius  autem  ita  & 
dictus  est  dies,  ut  a  nocte  seiungeretur.  itaque  cum  illa 
operatio  dei  per  lucem  gesta  insinuaretur,  consequenter  dicitur 
factam  esse  uesperam  et  factum  esse  mane  unum  diem,  ut 
sit  scilicet  unus  dies  a  coepto  die  usque  ad  coeptum  diem, 
id  est  a  mane  usque  ad  mane,  quales  dies  adnumeratis,  ut  10 
diii,  noctibus  appellamus.  sed  quomodo  facta  est  uespera  et 
factum  est  mane?  an  tanta  mora  temporis  fecit  lucem  deus 
et  diuisit  inter  lucem  et  tenebras,  quanta  mora  tenditur  dies 
lucens,  id  est  non  adnumerata  nocte?  et  ubi  est  quod  scriptum 
est:  subest  enim  tibi,  cum  uoles  posse,  si  opus  est  deo  15 
productione  temporis,  ut  aliquid  perficiat?  an  omnia  quidem 
tamquam  in  arte  atque  ratione  perfecta  sunt  deo  non  in 
productione  temporis,  sed  in  ipsa  ui,  quae  illas  etiam  res, 
quas  non  stare  sed  transire  cernimus,  stabiliter  efficit?  non 
enim  et  in  sermone  nostro,  cum  uerba  alia  transeant  et  alia  20 
succedant,  credibile  est  ita  fieri  in  arte  ipsa,  qua  operante 
stabiliter  artificiosa  occurrit  oratio.  quamquam  ergo  sine  pro- 
ductione  temporis  faciat  deus,  cui  subest  posse  cum  uolet, 
ipsae  tamen  naturae  temporales  motus  suos  temporaliter  per- 
agunt.  ita  ergo  fortasse  dictum  est:  et  facta  est  uespera  & 
et  factum  est  mane  dies  unus,  sicut  ratione  prospicitur 
ita  fieri  debere  aut  posse,  non  ita,  ut  fit  temporis  tractibus. 
nam  non  ipsam  rationem  operationum  contemplatus  estin  spiritu 

1  Gen.  1,  5  15  Sap.  12,  18 
2  eodem]  eo  F  3  deus  om.  L  4  hoc  Vd  5  ita  flegs  M1  7  dei] 
diei  d  factam  dicitur  Lbd  8  esse  bis  om.  V  diem  unum  bd 
9  scilicet  sit  MLbd  a  coepto]  accepto  V  a*cepto  (c  paene  eras.)  T 
14  enumerata  b  15  si]  sibi  V  16  proficiat  Lb  17  in  fin.  om.  M 
18  qua  bd  19  subtilitcr  L  21  ista  d  23  posse]  potest  L  24  ipse  d 
26  pspicitnr  V  27  temporalibns  MLbd  28  non]  in  MLbd  ipsa 
ratione  TMLbd       operationem  bd 


inperfectus   liber.  47 J> 

sancto  ille,  qui  dixit:  qui  manet  in  aeternum  creauit 
omnia  simul;  sed  commodissime  in  hoc  libro  quasi  per 
morarum  interualla  factarum  a  deo  rerum  digesta  narratio 
est,  ut  ipsa  dispositio,  quae  ab  infirmioribus  animis  contempla- 

5  tione  stabili  uideri  non  poterat,  per  huius  modi  ordinem  ser- 
monis  exposita  quasi  istis  oculis  cerneretur. 

8.  Et  dixit  deus:  fiat  firmamentum  in  medio  aquae 
et  sit  diuidens  inter  aquam  et  aquam.  et  sic  est  factum. 
et   fecit   deus    firmamentum   et   diuisrit  inter  aquam 

io  quae  erat  sub  firmamento  et  inter  aquam  quae  erat 
supra  firmamentum.  utrum  aquae  tales  sunt  supra  firma- 
mentum,  quales  sub  firmamento  istae  uisibiles?  an,  quia  illam 
aquam  uidetur  significare,  supra  quam  spiritus  ferebatur  et 
eam  intellegebamus  esse  ipsam  mundi  materiam,  haec  etiam 

i6  hoc  loco  firmamento  interposito  discreta  credenda  est,  ut  in~ 
ferior  sit  materia  corporalis,  superior  animalis?  hoc  enim  firma- 
mentum  dicit,  quod  caelum  postea  uocat.  caelesti  autem 
corpore  nihil  est  in  corporibus  melius.  alia  quippe  corpora 
caelestia,  alia  terrestria  et  utique  caelestia  meliora:   quorum 

»o  naturam  quidquid  transit  nescio  quemadmodum  iam  corpus 
possit  uocari;  sed  est  fortasse  uis  quaedam  subiecta  rationi, 
qua  ratione  deus  ueritasque  cognoscitur:  quae  natura  quia 
formabilis  est  uirtute  atque  prudentia,  cuius  uigore  cohibetur 
eius  fluitatio   atque   constringitur  et  ob  hoc  quasi  materialis 

25  adparet,  recte  aqua  diuinitus  appellata  est  non  locorum  spatio 
sed  merito  naturae  incorporeae  caeli  corporei  ambitum  exce- 
dens.  et  quoniam  caelum  firmamentum  uocauit,  non  absurde- 

1  Eccli.  18,  1      7  Gen.  1,  6.  7 

1  ille  om.  MLbd  creauit]  compleuit  Lb  2  hoc]  illo  bd  mora- 
rtim  per  bd  6  stabUi]  uisibili  Lb  uidere  VLb  6  quasi  otn.  V 
8  factum  eat  TMLbd  10  sub— erat  ow.  M  inter  om.  VTML 

11  supra]  super  TM  sint  TMLbd  12  uisibilis  V  18  aquam  om.  M 
uidere  L  17  posea  M  uocauit  TMLb  20  iam  om.  Vd  22  quam 
fiaturam  VTML  24  fluctuatio  Lbd  ob  hoc]  obiectio  b  25  rappa- 
ret  L       26  incorporeae]  incorpore  VML  in  corpore  b        incorporei  Lb- 


480  S.  Aareli  Aagustini  de  Genesi  ad  litteram 

intellegitur  quidquid  infra  aethereum  caelum  est,  in  quo 
pacata  et  firma  sunt  omnia,  mutabilius  esse  et  dissolubilius. 
quod  genus  corporalis  materiae  ante  acceptam  speciem  distincti- 
onemque  formarum,  a  qua  sub  firmamento  nominata  est, 
fuerunt  qui  crederent  has  uisibiles  aquas  et  frigidas  caeli  s 
superficiem  superamplecti.  et  documentum  adhibere  conati  sunt 
de  tarditate  stellae  unius  de  septem  uagantibus,  quae  superior 
est  ceteris  et  a  Graecis  4>o£v«v  dicitur  et  triginta  annis  per- 
agit  signiferum  circulum,  ut  ob  hoc  tarda  sit,  quia  est  frigidis 
aquis  uicinior,  quae  supra  caelum  sunt.  quae  opinio  nescio  10 
quemadmodum  possit  apud  eos  defendi,  qui  subtilissime  ista 
quaesierunt.  nihil  autem  horum  temere  adfirmandum  sed  caute 
omnia  modesteque  tractanda  sunt. 

Et   dixit  deus:   fiat  firmamentum  in  medio  aquae 
et    sit    diuidens    inter    aquam    et  aquam.   et  sic    est  15 
factum.   postquam   diiit:   sic   est   factum,  quid  opus  erat 
rursum  addere:   et  fecit   deus   firmamentum  et  diuisit 
inter  aquam  quae  erat  sub  firmamento  et  aquam  quae 
erat  supra  firmamentum?  nam  cum  dixisset  superius:  et 
dixit  deus:  fiat  lux.  et  facta  est  lux,  non  addiditrursus:  » 
et  fecit  deus  lucem;  bic  autem  posteaquam  dixit  deus:  fiat. 
et   sic   est  factum,  additum  est:   et  fecit  deus.  an  hinc 
adparet  non  oportere  illam  lucem  intellegi  corporalem,  ne  eam 
aliqua  creatura  interposita  deus  fecisse  uideatur  —  deum  autem 
trinitatem  dico  — ,  hoc  uero  firmamentum  caeli,  quia  corpo-  » 
reum   est,  per  incorpoream  creaturam  accepisse  speciem  for- 

14  Gen.  1,  6.  7 

1  caelum]  celum  celum  V  2  et]  atque  Lbd  firmata  Lbd  muta- 
bilius  om.  M  4  formatum  bd  sub  om.  MLbd  firmamentum  bd 
nominatum  bd  5  superficiem  coeli  TMLbd  6  habere  ML  8  est 
om.  TMLb  a  om.  V         fenon  VTl  pheton  ML  ?asT<»v  b       9  ut 

<m.  L  trarda  V  frigidis  (i  fin.  ex  u)  M  13  sunt  tractanda  MLbd 
15  factum  est  MLbd  17  adere  L  20  addit  T'  rursum  TMLbd 
21  postquam  b  post  dixit  inculcant  et  dixit  bd  22  factum  est  MLbd 
23  lucem  illam  (illa  L)  TMLbd  24  fecisse  deus  Lbd  25  uero] 
autem  b        corporeum]  corporem  L 


inperfectus    liber.  481 

mamque  credatur,  ut  prius  incorporeae  naturae  rationaliter  a 
ueritate  inpressum  sit  quod  corporaliter  inprimeretur,  ut  caeli 
fieret  firmamentum,  et  ideo  quod  positum  est:  et  dixit  deus: 
fiat.  et  sic  est  factum,  in  ipsa  rationali  natura  prius 
5  factum  est  fortasse  unde  inprimeretur  corpori  species  ? 

9.  Cum  autem  additum  est:  et  fecit  deus  firmamentum 
et  diuisit  inter  aquam  quae  erat  sub  firmamento  et 
aquam  quae  erat  supra  firmamentum,  ipsa  operatio  in 
illa   materia,   ut    corpus    caeli    fieret,   significatur?   an  forte 

io  uarietatis  causa,  ut  textus  sermonis  in  fastidium  non  ueniret, 
supra  non  est  positum  quod  infra  positum  est  et  non  oportet 
scrupulose  omnia  rimari?  eligat  quis  quod  potest;  tantum  ne 
aliquid  temere  atque  incognitum  pro  cognito  afferat  memine- 
ritque   se  hominem   de  diuinis  operibus  quantum  permittitur 

i6  quaerere. 

Et  uocauit  deus  firmamentum  caelum.  quod  de  uoca- 
tione  superius  tractatum  est,  hic  quoque  considerari  potest; 
non  enim  omne  firmamentum  caelum  est.  et  uidit  deus 
quia  bonum   est.   et  de   hoc   superius  quod  tractatum  est 

so  retractetur,  nisi  quod  non  eundem  ordinem  uideo.  nam  superius: 
et  uidit  deus  lucem  quia  bona  est,  et  post  deinde 
subicitur:  diuisit  deus  inter  lucem  et  tenebras;  et 
uocauit  deus  lucem  diem  et  tenebras  uocauit  noctem, 
hic    autem,    postquam    factum    enarratum   est,   quod  factum 

86  dicebatur,  et  posteaquam  uocatum  est  firmamentum  caelum, 
tum  dicitur:  et  uidit  deus  quia  bonum  est.  quod  si  non 

6  Gen.  1,  7      16  Gen.  1,  8 

1  creditur  bd  creadatur  L  imcorporeae  ML  rationabiliter  d 
2  impreraeretur  L  8  feeret  L  quod  om.  TMLbd  4  factum 
est  TMLbd  in  <m.  V  5  facta  TMLb  corporis  V  8  ante  ipsa 
add.  et  MLbd  cooperatio  ML  corporatio  b  10  #*ueniret  (in  eras.)  L 
11  supra]  et  supra  ML  12  scrupujorum  MLb  rimari]  numerare  V 
m.  1  in  ras.  quis  (s  ex  d)  L  13  afferat]  asserat  TMLbd  18  caelum 
om.  L  19  quia]  quod  TMLbd        quo  L         20  retractaretur  Lbd 

23  et  ten.  uoc.  tenebras  L       25  postqu&  b       26  tum]  cd  MLb       est 
om.  Lb       post  est  add.  e\  po§t?a  nomep  impo^itu  est  L 

XXVIII.  Aug.  sect.  IU  pars  1.  31 


482  ^.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

fastidii  euitandi  gratia  ita  uariatum  est,  illud  certe  intellegere 
cogimur,  quod  dictum  est:  et  fecit  deus  omnia  simul. 
quare  enim  primo  ibi  uidit  quia  bonum  est  et  postea  nomen 
inposuit,  hic  autem  primo  nomen  inposuit  et  postea  uidit 
quia  bonum  est  ?  nisi  quia  ista  indifferentia  significat  morarum  5 
interualla  non  esse  in  operatione  dei,  quamuis  in  ipsis  in- 
ueniantur  operibus?  secundum  autem  morarum  interuallum 
priu8  aliquid  et  postea  efficitur,  sine  quibus  narratio  factorum 
non  potest  esse,  quamuis  sine  his  deus  ista  efficere  potuerit. 
et  facta  est  uespera  et  factum  est  mane  dies  secun- 10 
dus.  iam  hinc  superius  tractatum  est  et  easdem  rationes  hic 
quoque  ualere  arbitror. 

10.   Et   dixit   deus:    congregentur   aquae   quae   sub 
caelo  sunt  in  congregationem  unam  et  adpareat  arida. 
et  sic   est    factum.   hinc   probabilius   credi  potest  aquam  u> 
dictam  esse  superius,  sicut  arbitrabamur,  ipsam  mundi  mate- 
riam.   nam  si  uniuersum   aqua  obpletum  erat,  unde  uel  quo 
potuit  congregari?  si  enim  confusionem  quandam  materialem 
aquae  nomine   appellauerat,  haec  congregatio   accipienda  est 
ipsa  formatio,  ut  talis  esset  aquae  species,  qualem  nunc  esse  so 
cernimus.  et  ipsum  „adpareat  arida",  quod  positum  est,  terrae 
formatio  intellegi  potest,  ut  hanc  haberet  speciem  terra,  quam 
cernimus.  inuisibilis  enim  et  inconposita  dicta  erat,  cum  ad- 
huc  materiae  species  deesset.  dixit  ergo  deus:  congregetur 
aqua   quae   sub   caelo   est;    id   est  in  formam  redigatur  ts 
materies  corporalis,  ut  aqua  ista  sit,  quam  sentimus.  in  con- 
gregationem  unam:  uis  ipsa  formae  commendatur  nomine 

13  Gen.  1,  9 

1  euitandi*  L  uariatum]  narratum  MLb  illud  om.  b  2  cogi- 
temur  V  4  hic— inposuit  om.  V  5  ista]  illa  bd  differentia  MLbd 
6  inueniatur  TMLb  9  esse  non  potest  d  hiis  ML  e?t  ista  (est 
exp.  m.  2)  M  10  facta]  factum  ML  i?ng§  secundus  (unus  del.  m. 
1  et  2)  M  12  non  arbitror  L1  arbitor  V  14  appareant  aride  VT 
15  factum  est  TMLbd  18  quandam  confusionem  d  19  nomen  ML 
accipienda]  appellanda  Lb  23  incoposita  L  24  desset  b  congre- 
gcntur  L      25  in  om.  M 


inperfectus   liber.  483 

unitatis.  hoc  est  enim  uere  formari  in  unum  aliquid  redigi, 
quoniam  summe  unum  est  omnis  formae  principium.  et  ad- 
pareat  arida:  id  est  speciem  uisibilem  accipiat  atque  a 
confusione  distinctam.  et  bene  aqua  congregatur,  ut  adpareat 

5  arida ;  id  est  cobibetur  quod  fiuitat  materiae,  ut  quod  obscurum 
est  inlustretur.  et  sic  est  factum:  etiam  hoc  fortasse  in 
rationibus  intellectualis  naturae  prius  factum  est,  ut  postea 
quoddicitur:  et  congregata  est  aqua  in  congregationem 
unam   et  adparuit  arida,  non  superfluo  additum  uideatur, 

10  cum  iam  dictum  esset:  et  sic  est  factum,  sed  ut  post 
rationalem  atque  incorpoream  operationem  intellegeremus  etiam 
corporalem  secutam. 

Et  uocauit   deus  aridam  terram  et  congregationem 
aquae    uocauit   mare.    adhuc    nobiscum    facit    illa    causa 

i5  uocabulorum ;  non  enim  omnis  aqua  mare  aut  omne  aridum 
terra.  ergo  quae  aqua  esset  et  quae  arida,  uocabulis  segre- 
gandum  fuit.  ipsam  autem  distinctionem  atque  formationem 
fuisse  uocationem  dei  non  absurde  adhuc  intellegi  potest.  et 
uidit  deus  quia  bonum  est.  et  hic  ipse  ordo  seruatus  est; 

80  quare  huic  etiam  illa,  quae  iam  tractata  sunt,  conferantur. 

11.  Et  dixit  deus:   germinet  terra    herbam   pabuli 

ferentem    semen    secundum    suum    genus    et    simili- 

tudinem  et  lignum  fructuosum  faciens  fructum,  cuius 

semen  sit  in  se  secundum  suam  similitudinem.  post- 

25  quam  facta  sunt  terra  et  mare  et  uocata  et  adprobata,  quod 
saepe  diximus  non  morarum  interuallis  esse  accipiendum,  ne 
ineffabilem  operantis  dei  facultatem  tarditas  aliqua  consequatur, 

13  Gen.  1,  10      21  Gen.  1,  11 

2  cum  uoce  unum  desinit  codex  T      pareat  V      3  a  om.  V      4  pa- 
reat  V  5  fluita  L  materiae  scripsi:  materie  VML  mare  bd 

6  factum  est  MLbd  7  ut  ita  L  9  paruit  V  superfluum  L  ad- 
ditum]  addere  L  10  factum  est  Lbd  factum  M  11  atque]  et  MLbd 
intelligerimus  V1  13  deus  om.  L  et  om.  b  14  mare  uocauit  Lbd 
facit]  fclt  V  16  esset]  est  L  post  arida  add.  et  M  17  ipsam] 
ipam  V  20  tracta  L  22  genus  suum  MLbd  23  fructuosum]  fructi- 
ferum  bd      24  semen  om.  L      26  accipiendum  esse  MLbd 

31* 


484  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

non  statim  sicut  duobus  praecedentibus  diebus  subicitur: 
facta  est  uespera  et  factum  est  mane  dies  tertius, 
sed  adiungitur  alia  operatio,  ut  germinet  terra  herbam 
pabuli  ferentem  semen  secundum  genus  suum  et 
similitudinem  et  lignum  fructiferum  faciens  fructum,  5 
cuius  semen  sit  in  se  secundum  suam  similitudinem. 
quod  de  luce  illa  et  firmamento  et  aquis  et  arida  dictum  non 
est;  non  enim  habet  illa  lux  successionis  propaginem  aut  de 
caelo  aliud  caelum  nascitur  aut  terra  aut  mare  alia  maria 
et  alias  terras  gignunt,  quae  sibi  succedant.  bic  ergo  dicen-  10 
dum  fuit:  ferentem  semen  secundum  suum  genus  et 
similitudinem  et  cuius  semen  in  se  sit  secundum 
suam  similitudinem,  ubi  similitudo  nascentium  praeter- 
euntis  similitudinem  seruat. 

Haec  autem   ojnnia  ita  super  terram  sunt,  ut  ipsi  terrae  » 
radicibus  cohaereant  et  ei  continuentur  et  rursum  quodammodo 
separentur:   propterea  huius   naturae   significationem  in  ista 
narratione   seruatam  arbitror,   quia  et  eodem  die  facta  sunt, 
quo  terra  adparuit,  et  tamen  iterum  dixit  deus,  ut  terra  ger- 
minaret,   et  iterum   dictum   est:   et    sic   est    factum.  de-  *> 
inde  secundum   superiorem  regulam,  postquam   dictum  est: 
et  sic   est  factum,   subiungitur  ipsa  executio:    et  dedit 
terra  herbam  pabuli  ferentem  semen  secundum  suum 
genus  et  lignum  fructiferum  faciens  fructum,  cuius 
semen  in  se  secundum  suam  similitudinem,  et  iterum  » 
dicit:  uidit  deus  quia  bonum  est.  itaque  et  uno  die  ista 
iunguntur  et  iteratis   dei  uerbis   distinguuntur   ab  inuicem, 

22  Gen.  1,  12.  13 

1  diebus  praecedentibus  MLbd  2  alt.  est  om.  L  die  M  7  et  ante 
arida  om.  L  non  est]  est  V  8  illa  om.  MLbd  9  caelum  de  alio 
caelo  bd  10  sibi  om.  MLbd  12  in  se  sit]  sit  in  se  Mbd  sin  in  X 
secudum  L  15  supra  bd  terra  V  16  radicitus  bd  cohaereanta  L 
continentur  V  17  ista]  iusta  V  18  narrationem  V  eo  V  20  factum 
est  MLbd  22  et  om.  VMLb  factum  est  MLbd  post  factum  add. 
factum  est  M  executio]  exqecatio  ML  23  pabuli  (a  ex  u  m.  1)  V 
genus  suum  MLbd      26  et  om.  M     27  distinguitur  V  distinguntur  L 


inperfectus  liber.  485 

quod  de  terra  et  mari  propterea  puto  non  esse  factum,  quia 
magis  harum  rerum  est  discernenda  natura,  quae  cum  oriantur 
et  occidant  seminis  successione  propagantur.  an  quia  terra  et 
mare  simul  fieri  potuerint  non  solum  in  rationibus  creaturae 

5  spiritalis,  ubi  simul  omnia  facta  sunt,  sed  etiam  in  ipsa  cor- 
porali  motione,  arbores  uero  et  quaeque  stirpes  nasci  non 
possent  nisi  terra,  in  qua  germinarent,  praecessisset,  propterea 
et  repetendum  erat  iussum  dei,  ut  et  facta  significarentur 
distantia  tamen  non  alio  die  facienda,  propter  quod  radicibus 

10  terrae  adfiguntur  et  continuantur  ?  sed  quaeri  potest,  cur  istis 
deus  non  inposuerit  nomina.  an  praetermissum  est,  quia  multi- 
tudo  eorum  non  sinebat?  uerum  haec  quaestio  melius  postea 
considerabitur,  cum  animaduertemus  alia  quae  non  uocauit 
deus,  sicut  uocauit  lucem   et  caelum  et  terram  et  mare.  et 

i5  facta  est  uespera  et  factum  est  mane  dies  tertius. 

12.  Et  dixit  deus:   fiant  luminaria  in   firmamento 

caeli,  ut  luceant  super  terram  et  diuidant  inter  diem 

et  noctem;   et  sint  in   signis  et  in  temporibus  et  in 

diebus   et  in   annis;   et  sint  in  splendorem  in  firma- 

«o  mento  caeli,  ut  luceant  super  terram.  quarto  die  lumi- 
naria  facta  sunt,  de  quibus  dicitur:  et  sint  in  diebus.  quid 
sibi  ergo  uolunt  tres  dies  transacti  sine  luminaribus  ?  aut  cur 
ista  erunt  in  diebus,  si  etiam  sine  istis  dies  esse  potuerunt? 
an  quia  euidentius  productio  illa  temporis  et  morarum  inter- 

25  uallum  motu  istorum  luminarium  distingui  ab  hominibus 
potest  ?  an  ista  dierum  et  noctium  enumeratio  ad  distinctionem 
ualet  inter  illam  naturam,  quae  facta  non  est,  et  eas,  quae 
factae  sunt,  ut  mane  nominaretur  propter  earum  speciem 
factarum,  uespera  uero  propter  priuationem?  quoniam  quan- 

14  Gen.  1,  13      16  Gen.  1,  14.  15 

2  discernanda  L  5  spiritualis  (ita  semper)  d  in  om.  V  7  pos- 
sunt  V  germinaret  V  praecessis  sisset  V  8  ut  et]  et  V  ut  d 
9  distantie  V  14  terra  V  15  facta]  factum  MLbd  18  in  tempori- 
bus]  temporibus  VLbd  19  in  annis]  annis  MLbd  22  sibi  om.  MLbd 
25  istarum  V  26  noctuum  ML  27  facta— quae  om.  M  29  quo- 
niam]  que.  b  quia  d 


486  S.  Aureli  Augustini  de  Geneoi  ad  litteram 

tura  adtinet  ad  illum,  a  quo  facta  sunt,  speciosa  atque  formosa 
sunt,  quantum  autem  in  ipsis  est,  possunt  deficere,  quia  de 
nihilo  facta  sunt,  et  in  quantum  non  deficiunt,  non  est  eorum 
materiae,  quae  ex  nihilo  est,  sed  eius,  qui  summe  est  et  illa 
facit  esse  in  genere  atque  ordine  suo.  * 

Et  dixit  deus:  fiant  luminaria  in  firmamento  caeli 
ut  luceant:  utrum  de  fixis  tantum  dictum  est  sideribus  an 
etiam  de  uagis  ?  sed  duo  luminaria  maius  et  minus  inter  uaga 
sidera  numerantur:  quomodo  ergo  in  firmamento  facta  sunt 
omnia,  cum  singulos  suos  uel  globos  uel  circulos  uaga  singula  «> 
quaeque  possideant  ?  an  quoniam  in  scripturis  et  caelos  multos 
legimus  et  caelum,  sicuti  in  hoc  loco  cum  dicitur  caelum  et 
firmamentum,  intellegendum  est  omnem  istam  aetheream  ma- 
chinam  dici,  quae  omnia  sidera  continet,  sub  qua  puri  et 
tranquilli  aeris  serenitas  uiget,  sub  quo  item  iste  aer  turbu-  " 
lentus  et  procellosus  agitatur?  ut  luceant  super  terram 
et  diuidant  inter  diem  et  noctem.  nonne  iam  deus 
diuiserat  inter  lucem  et  tenebras  et  uocauerat  diem  lucem  et 
tenebras  uocauerat  noctem?  ex  quo  adparet  eum  inter  diem 
et  noctem  diuisisse.  quid  sibi  uult  nunc,  quod  dicitur  de  " 
luminaribus:  et  diuidant  inter  diem  et  noctem?  an  ita 
nunc  fit  ista  diuisio  per  luminaria,  ut  hominibus  nota  sit 
etiam  solis  carnalibus  oculis  ad  rerum  istarum  contemplati- 
onem  utentibus.  ita  uero  deus  eam  fecit  ante  circuitum  lumi- 
narium,  ut  nunc  uideri  nisi  a  paucis  sancto  spiritu  et  serena  » 
ratione  non  possit?  an  inter  alium  diem  et  aliam  noctem 
diuisit  deus,  id  est  inter  speciem,  quam  inprimebat  illi  in- 
formitati,  et  informitatem,  quae  adhuc  formanda  restabat? 
alius  uero  est  iste  dies  et  alia  nox,  quorum  uoluente   caelo 

3  in  om.  M  4  materie  V  illa]  alia  V  5  atque]  et  MLbd 
6  in  firmamento  caeli  luminaria  MLbd  9  sidera]  Bdierum  V  in 
firmamento  om.  MLb  11  multos  om.  M  12  sicuti— firmamentum 
om.  L  dicitur  firmamentum  caelum  Mbd  13  etheriam  V  14  que  F 
sidera]  substantia  MLb  15  qua  d  turbulentis  X1  17  iam]  etiam  MLb 
18  lucem  diem  Lbd  20  nunc  uult  MLbd  25  ut  nunc  scripsi:  et 
nunc  V  ut  MLbd        sancto]  sano  bd      27  infomati  V 


inperfectuB   liber.  487 

uicissitudo   animaduertitur,   quae   fieri  non   posset  nisi   solis 
ortu  et  occasu. 

13.  Et  sint  in  signis  et  in  temporibus  et  in  diebus 
et  in  annis.  uidetur  mihi  hoc,  quod  dixit:  in  signis,  planum 
6  fecisse  illud,  quod  dixit:  et  in  temporibus,  ne  aliud  acci- 
perentur  signa  et  aliud  tempora.  haec  enim  nunc  dicit  tempora, 
quae  interuallorum  distinctione  aeternitatem  incommutabilem 
supra  se  manere  significant,  ut  signum,  id  est  quasi  uestigium 
aeternitatis  tempus  adpareat.  item  cum  adiungit:  et  in  diebus 

io  et  in  annis,  ostendit  quae  dixerit  tempora,  ut  dies  fiant 
conuersione  fixorum  siderum,  anni  uero  manifesti,  cum  sol 
signiferum  circulum  peragit,  obscuriores  autem,  cum  id  unum- 
quodque  uagorum  siderum  in  suis  orbibus  facit.  non  enim 
dixit:   et  mensibus,  quia  fortassis   mensis  annus  est  lunae; 

i5  sicut  duodecim  lunae  anni  annus  est  eius  sideris,  quod 
t&aeOovca  Graeci  uocant,  et  triginta  solis  anni  annus  est  eius 
sideris,  quod  4>a(vo)v  dicitur.  et  fortasse  ita  cum  omnia  sidera 
ad  idem  redierint,  annus  magnus  peragitur,  de  quo  multi 
multa  dixerunt.  an  in  signis  dicit,  quibus  certum  iter  signi- 

w  ficatur  nauigandi,  in  temporibus  autem,  uelut  est  uernum 
tempus  et  aestas  et  autumnus  et  hiems,  quia  et  ista  circum- 
actu  siderum  uariantur  suasque  uices  atque  ordinem  seruant, 
in  diebus  autem  et  in  annis,  sicut  iam  expositum  est, 
accipiendum  ? 

«5  Et  sint  in  splendorem  in  firmamento  caeli,  ut  luce- 
ant  super  terram.  supra  iam  dictum  erat :  fiant  luminaria 

3  Gen.  1,  14      25  Gen.  1,  15 

3  in  med.  om.  MLbd  4  et  om.  d  4  annis  omisso  in  V  5  in  ante 
temporibus  *.  I.  m.  1  V  6  dixit  Lbd  8  supra  corr.  ex  super  L 
10  in  ante  annis  om.  V  dixit  b  12  id]  ad  ML  14  fortasse  MLbd 
est  om.  V  est  luce  M1  15  lunae]  solis  V  16  fetonta  V  phetunta  ML 
9aeftu>vTa  b  eiusdera  V  17  foenon  V  phoemon  ML  <pattvov  b 

19  dixit  Lxbd  20  nauigandi]  uani  gaudii  V  uelut]  ut  L  21  au- 
tumpnus  ML  hyems  V  hyemps  ML  23  expositum  iam  bd  25  splen- 
dore  VMLb  et  in  firmamento  6  26  supra — terram  om.  MLb 


488  ^.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

in  firmamento  caeli,  ut  luceant  super  terram;  cur 
putamus  esse  repetitum?  an  quemadmodum  dictum  est  de 
stirpibus,  ut  ferant  semen  et  sit  in  eis  semen  secundum  suum 
genus  et  similitudinem,  ita  hic  e  contrario  dictum  est  de 
luminaribus:  fiant  et  sint,  id  est  fiant  et  non  gignant,  sed  s 
ipsa  sint.  et  sic  est  factum.  ordo  ille  seruatur. 

Et  fecit  deus  duo  luminaria:  luminare  maius  initium 
diei  et  luminare  minus  initium  noctis,  et  stellas. 
quid  dicat  initium  diei  et  initium  noctis  mox  adparebit.  et 
stellas  uero  quod  addidit,  utrum  pertineant  ad  initium  noctis  10 
an  non  ambiguum  est.  quidam  autem  uolunt  hic  significari 
lunam  plenam  esse  primitus  factam,  quod  plena  luna  initio 
noctis  adsurgit,  id  est  mox  post  solis  occasum.  sed  illud  ab- 
surdum  est,  ut  non  a  prima  sed  a  sexta  decima  uel  quinta 
decima  numerandi  sumamus  exordium.  nec  illud  moueat,  quod  w 
perfectum  fieri  debuerit  luminare  quod  factum  est.  omni  enim 
die  perfecta  est;  sed  eius  perfectio  ab  hominibus  non  uidetur, 
nisi  cum  ex  contraria  parte  soli  obposita  fuerit.  nam  etiam 
cum  illo  constituta,  quoniam  sub  illo  est,  uidetur  finiri;  aed 
etiam  tunc  plena  est,  quia  ex  alia  parte  inlustratur  nec  uideri  * 
potest  ab  his,  qui  subter  sunt,  id  -est  terram  incolunt.  quod 
non  paucis  uerbis,  sed  subtilibus  dissertationibus  et  quarundam 
figurarum  uisibilium  demonstratione  doceri  potest. 

Et  posuit  illa  deus  in  firmamento  caeli,  ut  luceant 
super  terram.  quomodo  dixit:  fiant  in  firmamento,  et  * 
quomodo  nunc  dicit:  fecit  deus  luminaria  et  posuit  in 
firmamento,  quasi  extra  sint  facta  et  post  ibi  posita,  cum 
iam  dictum  sit,  ut  ibi  fierent?  an  hinc  etiam  atque  etiam 
significatur  non  ita  deum  fecisse,  ut  homines  solent,  sed  ita 

7  Gen.  1,  16      24  Gen.  1,  17 

1  cur]  ut  V  2  dictum  om.  MLb  3  genus  suum  Lbd  4  hic 
om.  MLb  est  om.  L  6  factum  est  MLbd  8  initium  post  minus 
otn.  M  11  huc  M  hec  L  post  hic  add.  et  exp.  est  uolfit  V  15  mo- 
neat  b  20  parte]  pte  M  21  hiis  ML  sunt  om.  V  22  disserti- 
onibus  MLb      27  post  ibi]  primo  ubi  MLb 


inperfectus   liber.  489 

narratum  ut  hominibus  potuit :  scilicet  ut  apud  homines  aliud 
sit  *fecit*,  aliud  „posuit",  apud  deum  autem  utrumque  idem 
sit,  qui  faciendo  ponit  et  ponendo  facit? 
Et  praesint  diei  et  nocti  et  diuidant  inter  diem  et 

5  noctem.  hoc  est  quod dictum  erat:  initium  diei  et  initium 
noctis,  quod  hic  exponit  dicendo:  praesint  diei  et  nocti. 
ergo  initium  illud  principatum  intellegere  debemus,  quia  et 
in  die  nihil  est  inter  illa  quae  uidentur  sole  excellentius  et 
in   nocte  nihil  luna  uel   stellis.   unde  illa  etiam  ambiguitas 

10  iam  non  moueat  et  credamus  stellas  sic  positas,  ut  ad  initium 
noctis,  id  est  principatum  pertineant.  et  uidit  deus  quia 
bonum  est.  idem  ordo  seruatur.  meminerimus  sane,  quod 
etiam  ista  deus  non  uocauerit,  cum  dici  potuerit:  et  uocauit 
deus  luminaria  sidera,  quia  non  omne  luminare  sidus  est. 

15  Et  facta  est  uespera  et  factum  est  mane  dies  quar- 
tus.  si  dies  istos  consideres,  quos  ortus  solis  occasusque 
distinguit,  non  iste  quartus,  sed  fortasse  primus  est  dies,  ut 
eo  tempore  putemus  ortum  esse  solem,  quo  factus  est,  et 
donec  cetera  sidera  fierent,   occidisse.   sed  qui  intellegit  et 

io  solem  alibi  esse,  cum  apud  nos  est  nox,  et  noctem  alibi  esse 
cum  sol  apud  nos  est,  dierum  istorum  enumerationem  sub- 
limius  indagabit. 

14.  Et  dixit  deus:  eiciant  aquae  reptilia  animarum 
uiuarum   et  uolatilia  uolantia  super  terram  sub  fir- 

t5  mamento  caeli.  et  sic  est  factum.  ea  quae  natantia  sunt 
animalia  reptilia  sunt  appellata,  quia  pedibus  non  ambulant, 
an  quia  sunt  alia,  quae  sub  aqua  in  terra  repunt?  alia  enim 
sunt  pennata  in  aquis,  sicut  pisces  qui  squamas  habent  uel 

4  Gen.  1,  18      15  Gen.  1,  19      23  Gen.  1,  20 

1  narratur  b  2  sict  M  alind]  ad  (d  «.  I.  in  fine  uers.)  M  4  ac 
nocti  MLbd  5  hoc  est  qnod  om.  MLbd  6  nocti  V  9  etiam 
illa  MLbd  12  raemineritis  M  18  ert  esse  (est  exp.  m.  Tj  M 
20  est  O0i.  M  nox  est  Lbd  28  eitiant  V  24  uolantia]  ninentia  Lb 
25  factum  est  MLbd  27  alia  enim]  an  MLbd  28  qui  om.  ML 
sqnanimas  V 


490  S.  Aureli  AuguBtini  de  Genesi  ad  litteram 

alii  qui  non  habent,  sed  tamen  pennis  nituntur.  qui  utrum 
inter  uolatilia  hoc  loco  numerandi  sint  dubitari  potest.  nam 
et  ipsa  uolatilia  cur  aquis  tribuerit,  non  aeri,  nonnulla  quaestio 
est.  non  enim  has  aues  tantum  hic  accipere  possumus,  quibus 
aquae  familiares  sunt,  quales  sunt  mergi  et  anates  et  quae-  » 
cumque  huius  modi.  nam  si  de  his  tantum  dixisset,  non 
praetermitteret  alio  loco  de  aliis  auibus  dicere,  inter  quas 
nonnullae  usque  adeo  ab  aquis  remotae  sunt,  ut  ne  bibant 
quidem.  nisi  forte  istum  aerem  terris  contiguum,  quoniam  se 
humidum  etiam  serenissimis  noctibus  rore  testatur,  aquam  » 
uocauit,  quia  et  in  nubem  cogitur.  nubes  autem  aqua  est, 
quod  omnes  sentiunt,  quibus  contigit  in  montibus  inter  nubila 
uel  etiam  in  campis  inter  nebulas  ambulare.  in  hoc  quippe 
aere  uolare  aues  dicuntur.  nam  in  illo  sublimiore  atque  puriore, 
qui  uere  aer  ab  omnibus  appellatus  est,  nequeunt;  non  enim  i* 
earum  pondus  tenuitate  sua  sustinet.  in  illo  autem  neque 
nubes  concrescere  asseruntur  nec  aliquid  procellosum  existere: 
quippe  ubi  uentus  adeo  nullus  est,  ut  in  uertice  Olympi 
montis,  qui  spatia  huius  humidi  aeris  excedere  dicitur,  quaedam 
litterae  in  puluere  solere  fieri  perhibeantur  et  post  annum  » 
integrae  atque  inlaesae  inueniri  ab  his,  qui  sollemniter  memo- 
ratum  montem  ascendebant. 

Quapropter  non  absurde  existimari  potest  firmamentum  caeli 
in  scripturis  diuinis  usque  ad  haec  spatia  uocari,  ut  et  ille 
aer  tranquiUissimus  et  sincerissimus  ad  firmamentum  pertinere  * 
credatur.  hoc  enim  nomine  firmamenti  ipsa  tranquUlitas  et 
magna  pars  rerum  significari  potest.  unde  etiam  iUud  dici 
pluribus  locis  in  Psalmis  existimo:   et  ueritas   tua  usque 

28  Ps.  35,  6;  56,  11 

1  aliis  L  nituntur]  nituritur  V  3  nonulla  V  4  hic  om.  MLb 
5  alt.  sunt  om.  MLbd  6  buius  modi]  huius  ML  si  om.  V  hiis  ML 
tantnm— aliis  om.  M  7  pretermitterent  V  8  ab  om.  V  12  contin- 
git  d  motibus  ML  14  auolare  V  16  eorura  V  17  nec]  neqne  MLbd 
18  uerticem  V       olimpi  VL  21  hiis  ML  iis  d       sollempniter  ML 

24  diuiniB  scripturis  MLbd      28  locis  om.  Mb 


inperfectus   liber.  491 

ad  nubes.  nihil  enim  est  firmius  et  serenius  ueritate.  nubes 
autem  sub  ista  sincerissimi  aeris  regione  concrescunt.  quod 
quamquam  figurate  dictum  accipiatur,  ex  his  tamen  rebus 
sumtum   est,   quae   habent  ad  haec  quandam   similitudinem, 

5  ut  corporea  creatura  constantior  et  purior,  quae  a  summitate 
caeli  usque  ad  nubes  est,  ueritatis  figuram  recte  habere 
uideatur,  id  est  usque  ad  aerem  caliginosum  et  procellosum 
et  humidum.  ergo  uolatilia  uolantia  super  terram  sub  firma- 
mento   caeli   conuenienter  sunt  aquis  adtributa,  quia  non  in- 

10  conuenienter  aer  iste  aqua  nominatur.  hinc  etiam  intellegi 
datur  de  aere  nihil  esse  dictum,  quomodo  uel  quando  sit 
factus,  quia  iste  aer  nomine  aquarum  tenetur,  ille  autem 
nomine  firmamenti;  atque  ita  nullum  elementum  praeter- 
missum  est. 

15  Sed  fortasse  quis  dicat:  si  eo  quod  dictum  est:  con- 
gregetur  aqua,  intellegimus  aquam  esse  factam  ex  illa  con- 
fusione  materiae,  hanc  autem  congregationem  mare  appellauit 
deus,  quomodo  ibi  possumus  hunc  aerem  intellegere  factum, 
quod  mare  non  dicitur,  etiam  si  aqua  dici  potest?  quamobrem 

so  mihi  uidetur  in  eo,  quod  dictum  est:  adpareat  arida,  non 
solum  speciem  terrae  sed  etiam  buius  aeris  crassioris  esse 
insinuatam.  per  hunc  enim  terra  inluminatur,  ut  perspicua 
nobis  sit.  in  uno  ergo  uerbo,  quo  dictum  est:  adpareat, 
intimata  sunt  omnia,  sine  quibus  adparere  non  posset;  id  est 

2&  et  species  eius  et  nudatio  ab  aquis  et  aeris  superfusio,  per 
quem  in  ea  lumen  a  superiore  mundi  parte  transmittitur.  an 
potius  in  eo,  quod  scriptum  est:  congregetur  aqua,  species 
huius  aeris  commendatur,  quia  iste  aer  cum  condensatur, 
hanc  aquam  uidetur  efficere?  coactionem  itaque  in  densitatem 

3  accipitur  b        biis  ML         4  sumtum]  scriptum  MLbd        5  con- 
stancio  L         a  om.  VM       7  est  ne  {del.  m.  1  et  2)  M  proce?? 

procellosum  £  9  tributa  V  incouenienter  L  11  dictum  esae  MLbd 
12  factum  V  aquarum— nomine  om.  M  18  deus  om.  ML  22  e 
terra  M  23  quod  V  24  potest  b  25  aquis]  aliquis  M  26  lumen] 
nomen  b  28  cum  iste  aer  bd  densetur  V  densatur  ML  29  quo- 
actionem  V       in  densitatem]  intensitatem  V 


492  S.  Aureli  Angustini  de  Genesi  ad  litteram 

congregationem  aquae  fortasse  appellauit,  nt  mare  fieret;  iu 
id,  quod  non  coogregatum,  id  est  non  spissatum  superfertur 
aqua  sit,  quae  aues  uolantes  possit  sustinere,  utrique  nomini 
adcommodata,   ut   uocari    possit    et   aqua    subtilior    et   aer 
crassior.  sed  quando  iste  factus  sit  cur  non  dicitur?  an  forte   s 
uerum  est,  quod  quidam  uolunt,  humidis  exhalationibus  maris 
et  terrae  has  auras  effici  ita  crassiores  aere  illo  superiore  ac 
liquido,   ut  gestandis   uolatilibus  auium  sint  adcommodatae, 
ita  porro   teneriores   his  aquis,   quibus   corpus    abluitur,   ut 
earum  comparatione  siccae  atque  aeriae  sentiantur?  et  quia  "> 
de  terra  et  mari  iam  dictum  erat,  quid  opus  erat  dicere  de 
exhalationibus  eorum,  id  est  aquis  auium,  cum  illum  aerem 
purissimum  et  tranquillissimum  firmamento  adtributum  intel- 
lexeris? 

Nam  neque  de  fontibus  et  fiuminibus  dictum  est  quomodo  l5 
facta  sint.   qui  enim  scrupulosius  ista  quaerunt  et  disserunt, 
aethereo  superlapsu  de  mari  dulcem  inuisibiliter  dicunt  extrahi 
uaporem  his  uidelicet  ascensionibus,  quas  nullo  modo  sentire 
possumus  :  inde  conglobari  nubes,  atque  ita  terram  imbribus 
madefactam    antris    occultioribus    instillare    atque    insudare  *• 
tantum,  quantum  coactum  et  per  diuersos  tramites  lapsum 
erumpat   in    fontes    siue    paruos    siue   fluminibus    gignendis 
idoneos.   cuius  rei  documenta  esse  uolunt,  quod  marinarum 
aquarum    decoctarum    uapor    sinuato    cooperculo    exceptus 
humorem  dulcem  gustantibus  exhibet.   et  omnibus  fere  mani-  » 
festum  est  diminutos  fontes  inopiam  sentire  pluuiarum.   ad- 
testatur  et  diuina  historia,    cum  Helias    tempore    ariditatis 

27  cf.  III  Reg.  18,  48.  44 

2  priu8  non  om.  V  5  post  quando  addunt  quaeritnr  bd  cur  sit 
(sic  b)  iste  factus  MLbd  dicit  V  6  cxalationibus  M  exalacionibns  L 
7  anres  ML  efficit  V  ita  om.  L  8  gustandis  V  nolatibns  bd 
9  hiis  ML  iis  d  10  sentiatur  V  12  exalationibns  V  exatationibns  M 
exalacionibns  L  earum  Lbd  est  om.  ML  17  etherio  F  post 
dnlcem  addit  aqnam  V  dicnnt]  ductum  V  18  in  naporem  b  hiis  M 
19  inde]  in  die  MLb  22  gignendis  fluminibus  MLbd  28  marinamm] 
marmarum  V      26  deminutos  V      27  helyas  V  Elias  d 


inperfectus   liber.  493 

imbrem  posceret;  iussit  enim,  cum  ipse  oraret,  ut  Helisaeus 
ad  mare  adtenderet .  unde  cum  uideret  oriri  perparuam  nube- 
culam  pluuiam  regi  sollicito  adesse  nuntiauit,  qua  mox  etiam 
fugiens  inrigatus  est.  et  Dauid  dicit:  domine,  qui  aduocas 

5  aquam  maris  et  effundis  eam  super  faciem  terrae. 
quapropter  mari  nominato  de  aliis  aquis  superfluo  diceret. 
siue  istis  roriferis  quae  tenuitate  auras  uolantibus  auibus 
praebent,  siue  fontium  ac  fluminum,  si  et  illae  eihalationibus 
fiunt  et  istae  reciprocis  imbribus,  quos  terra  sorbet,  emanant. 

10  15.  Eiciant  aquae  reptilia  animarum  uiuarum.  cur 
additum  est:  uiuarum?  an  possunt  esse  animae,  nisi  uiuant? 
an  istam  manifestiorem  uitam  commendare  uoluit,  quae  inest 
animalibus  sentientibus,  quoniam  stirpes  ea  carent?  et  uola- 
tilia  uolantia  super  terram  sub  firmamento  caeli.   si 

i6  uolatilia  non  uolant  in  illo  purissimo  aere,  ubi  nulla  nubila 
oriuntur,  hinc  manifestum  est  ad  firmamentum  eum  pertinere, 
quia  sub  firmamento  caeli  dictum  est  uolatilia  uolare  super 
terram.  et  sic  est  factum.  ordo  ille  seruatur,  ideoque  sub- 
iungitur  sicut  in  ceteris  excepta  luce,  quae  prior  facta  est. 

90  Et  fecit  deus  cetos  magnos  et  omnem  animam  ani- 
malium  repentium,  quae  eiecerunt  aquae  secundum 
genus  eorum,  et  omne  uolatile  pennatum  secundum 
suum  genus.  meminerimus  sane  secundum  suum  genus  de  his 
creaturis  dici,  quae  seminali  propagine  reparantur;   nam  hoc 

s5  de  herbis  iam  et  arboribus  dictum  est.  et  omne  uolatile 
pennatum.    cur    additum  est:  pennatum?   an  potest  esse 

4  Amos  5,  8;  9,  6      10  Gen.  1,  20      20  Gen.  1,  21 

1  Helisaeus]  belyseus  bd  VM  elyseus  L  puer  suus  bd  8  regi] 

rei  b  nutiauit  M  numciauit  L  4  quid  b  5  effandit  ML  6  mar- 
om.  L  snperflae  d  7  isti  b  8  illa  V  exaltationibus  Mb  eial- 
tacionibus  L  9  emanant]  et  manat  V  10  cur— uiuarum  om.  M 
11  nis  L  nisi  uiuant]  insinuant  V  13  stirpes]  ttipites  MLb  15  ibi  V 
16  mafestum  L  18  factum  est  MLbd  22  et— genus  om.  V  uala- 
tile  L  23  genns  suum  Lbd  genus  suum  M  hiis  ML  iifl  d 
25  de  herbis  iam  hoc  Lbd  arboribus]   de   arboribus  bd  est 

om.  V 


494  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

uolatile  quod  pennas  non  habeat?  sed  si  potest,  numquid  hoc 
genus  non  fecit  deus,  quando  non  inuenitur  ubi  sit  factum? 
an  omnino  potest  quidquam  uolare  sine  pennis?  nam  et 
uespertiliones  et  locustae  et  muscae  et  si  quid  eius  modi  est 
quod  plumis  careat,  pennis  non  caret.  sed  pennatum  ad-  5 
ditum  est,  ne  solas  aues  intellegeremus,  quoniam  pisces 
pennati  sunt  et  super  terram  uolant  infra  aquas;  ideo  non 
dictum  est  ^aues*,  sed  et  uolatile  pennatum  uolantia 
generaliter.  et  uidit  deus  quia  bonum  est.  et  hic  sicut  in 
ceteris  locis  intellegendum.  10 

Et  benedixit  ea  deus  dicens:  crescite  et  multipli- 
camini  et  inplete  aquas  maris;  et  uolatilia  multipli- 
centur  super  terram.  benedictionem  ad  fecunditatera  ualere 
uoluit,  quae  in  successione  prolis  adparet,  ut  ea  benedictione, 
qua  infirma  et  mortalia  creata  sunt,  genus  suum  nascendo  15 
custodiant.  sed  cum  etiam  stirpes  nascendo  teneant  simili- 
tudinem  praetereuntium,  cur  eas  non  benedixit?  an  quia  sensu 
carent,  qui  rationi  uicinus  est?  non  enim  uacat  fortasse,  quod 
secunda  persona  utitur  deus  in  benedicendo,  ut  haec  ani- 
mantia  compellet  quodammodo  tamquam  audientia  dicendo:  a> 
crescite  et  multiplicamini  et  inplete  aquas  maris.  nec 
tamen  in  eadem  persona  usque  ad  finem  benedictionis  inuenitur; 
sequitur  enim:  et  uolatilia  multiplicentur  super  terram: 
non  dixit:  multiplicamini  super  terram.  nisi  forte  hoc  ipso 
significatur  sensum  animantium  non  adeo  uicinum  esse  rationi,  25 
ut  perfecte  possit  accipere  compellantem,  sicut  quae  intellegunt 
atque  uti  ratione  possunt. 

11  Gen.  1,  22 

2  non  ante  fecit  om.  MLbd  quando]  quandoquidem  MLbd  ubi] 
ut  ML  4  huius  modi  MLbd  7  supra  ML  cum  uoce  infra  incipit 
codex  T  8  uolantia  (uolentia  L)  generaliter  et  uolatile  peunatum  TMLbd 
11  eas  VT  deus  om.  d  12  replete  bd  13  fecumditatem  L  14  ea] 
a  V  15  qua]  que  V  quia  d         infima  VTML  16  sed]  et  M 

18  uitinus  V         uocat  Ml        20  compellit  V  cdpellat  b  tamquam] 

tam  VT       22  uenitur  d        24  non— terram  om.  MLb        26  perfecte] 
forte  MLb      posset  b      compellentem  L  compel  tem  M    27  atque  oro.  L 


inperfectus  liber.  495 

Et  factum  est  sic.  hic  plane  quiuis  tardus  iam  euigilare 
debet,  ut  intellegat  quales  isti  dies  enumerentur.  cum  enim 
certos  seminum  numeros  deus  animantibus  dederit  seruantes 
miram  certa  ordinatione  constantiam,  ut  certo  dierum  numero 

5  pro  suo  quaeque  genere  et  concepta  utero  gerant  et  edita  oua 
calefaciant  —  cuius  naturae  institutio  dei  sapientia  conseruatur, 
quae  tendit  a  fine  usque  ad  finem  fortiter  et  disponit 
omnia  suauiter  — :  quomodo  uno  die  potuerunt  et  con- 
cipere  et  utero  grauescere  et  parta  uaporare  atque  nutrire  et 

10  inplere  aquas  maris  et  multiplicari  super  terram?  ita  enim 
subiungitur:  et  sic  est  factum,  ante  uesperae  aduentum. 
sed  nimirum,  cum  dicit:  facta  est  uespera,  materiam  in- 
formem  commemorat;  cum  autem  dicit:  factum  est  mane, 
speciem,  quae  ipsa  operatione  inpressa  est  materiae  .  ita  enim 

15  post  operationem  transactum  diem  concludit.  non  tamen  dixit 
deus:  fiat  uespera  uel:  fiat  mane;  commemoratio  est  enim 
rerum  factarum  breuissima  significatis  per  uesperam  et  mane 
materia  et  specie,  quae  utique  deum  fecisse  iam  dictum  erat, 
cum  ipsum  defectum  tamen,  id  est  cum  de  specie  ad  materiam 

20  et  ad  nihilum  tenditur,  si  hoc  noctis  nomine  recte  insinuatum 
putamus,  non  dixerit  factum  sed  tantum  ordinatum  a  deo, 
cum  ait  superius:  diuisit  deus  inter  lucem  et  tenebras: 
ut  uesperae  uocabulo  significetur  informis  materia,  quae 
quamuis  ex  nihilo  facta  est,  est  tamen  et  habet  capacitatem 

26  specierum  atque  formarum.  accipi  etiam  potest  tenebrarum 
nomine  ipsum  omnino  nihilum,  quod  non  fecit  deus  et  unde 
fecit  quaecumque  facere  pro  sua  ineffabili  bonitate  dignatus 
est,  cum  sit  omnipotens,  qui  etiam  de  nihilo  tanta  fecit. 
7  Sap.  8,  1  22  Gen.  1,  4 
1  plane  s.l.m.  IV  3  numero  VT  4  certo  ordine  bd  5  quaeque] 
queque  V  quoque  MLbd  concepto  L  7  a  fine  om.  V  8  et 
om.  TMLb         concepere  L  9  grauesceret  b         parta]  parca  ML 

uaporare]  uapore  ML  fouere  b        11  est  om.  M  factum  est  TLbd 

uespere  T  12  sed  om.  M  13  ma||mane  L  14  ita]  mane  bd  16  uel] 
et  M  om.  Lb  17  significatarum  b  20  intenditur  ML  21  dixit  MLb 
tantura]  tamen  Vbd  24  est  ante  tamen  om.  V         25  accipere  VT 

etiam  om.  VT      27  fecit  in  ras.  m.  1  V       ineffabilia  M 


496         S.  Aureli  Augustini   de   Genesi  ad  litteram 

Et  facta  est  uespera  et  factum  est  mane  dies  quin- 
tus.  hic  postquam  dixit:  et  sic  est  factum,  non  subdidit 
sicut  solet  executionem,  quasi  iterum  facta  sint;  iam  enim 
superius  dictum  erat.  nec  ea  benedictione,  quae  ad  gignendam 
prolem  pertinet,  aliqua  noua  natura  fabricabatur ;  sed  quae  5 
facta  erant  per  successionem  conseruabantur.  et  ideo  nec  illud 
dictum  est:  et  uidit  deus  quia  bonum  est;  iam  enim  res  ipsa 
placuerat,  quae  tantum  seruanda  erat  in  fetibug.  nihil  hic 
itaque  repetitum  est,  nisi  quod  ait:  et  factum  est  sic; 
statimque  subiectum  de  uespera  et  mane:  quibus  nominatis  u> 
transacta  opera  de  informi  materia  et  specie  quae  inponitur 
8ignificari  dictum  est.  nisi  forte  aliquid  melius  atque  sublimius 
occurrerit  quaerentibus. 

Et  dixit  deus:  eiciat  terra  animam  uiuam  secundum 
suum  genus:  quadrupedum  et  serpentium  et  bestiarum  " 
terrae    secundum   genus   et  pecora  secundum  genus. 
et  factum  est  sic.  cum  dictum  fuerit  „animam",  cur  ad- 
ditum  sit  „uiuam*  et  quid  sit  „secundum  genus*  et  de  solita 
conclusione  qua  dicitur:   et  factum  est  sic,  sicut  superius 
tractatum  est,  consideranda  et  accipienda  sunt.  cum  autem  in  *> 
latina  lingua  nomine  bestiarum  omne  inrationale  animal  gene- 
raliter  significetur,  hic  tamen   distinguendae  sunt  species,  ut 
quadrupedes  accipiamus  omniaiumenta,  serpentes  omnia  repentia, 
bestias   uel  feras   omnia  quadrupedia  indomita,  pecora  uero 
quadrupedia,  quae  non  operando  adiuuant,  sed   dant  aliquem  » 
fructum  pascentibus. 

16.  Et  fecit  deus  bestias  terrae  secundum  genus 
et  pecora  secundum  genus  et  omnia  serpentia  terrae 
secundum  genus.  haec  iteratio  quod  dictum  est:  et  fecit 
deus,  cum  iam  dictum  esset:  et  factum  est  sic,  secundum  *o 

1  Gen.  1,  23      14  Gen.  1.  24      27  Gen.  1,  25 

2  dixerat  b  factum  est  MLbd  3  sicuti  d  4  superius  om.  NJLib 
5  noua]  noa  V  6  successione  L  10  statimque]  statuique  V  11  de 
om.  TMLb  13  occurrit  Vd  15  aerpentum  b  17  et— genus  em.  TMLb 
21  rationale  VT      28  pecora]  bestias  L 


inperfectus   liber.  497 

superiorem  regulam  consideretur.  sane  hic  pecorum  nomine 
omnia  puto  significata  esse  quadrupedia,  quae  sub  cura  homi- 
num  uiuunt.  et  uidit  deus  quia  bonum  est:  solite  acci- 
piendum. 
5  Et  dixit  deus:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et 
similitudinem  nostram.  et  hic  animaduertenda  quaedam 
et  coniunctio  et  discretio  animantium.  nam  eodem  die  factum 
hominem  dicit,  quo  bestias;  sunt  enim  simul  omnia  terrena 
animantia.   et  tamen  propter  excellentiam   rationis,  secundum 

10  quam  ad  imaginem  dei  et  similitudinem  efficitur  homo,  sepa- 

ratim  de  illo  dicitur,  postquam  de  ceteris  terrenis  animantibus 

solite  conclusum  est  dicendo:  et  uidit  deus  quia  bonum  est. 

Considerandum    etiam   illud,   quod  in   ceteris   dixit  deus: 

fiat.  et  factum  est;   hic  autem  dixit  deus:   faciamus,  ut 

15  hoc  quoque  modo  uoluerit  spiritus  sanctus  humanae  naturae 
insinuare  praestantiam.  cui  autem  nunc  dictum  est:  faciamus, 
nisi  cui  dicebatur  in  ceteris:  fiat?  omnia  enim  per  ipsum 
facta  sunt  et  sine  ipso  factum  est  nihil.  sed  quid 
putamus  aliter  dictum  esse:   fiat,  nisi  ut  ipse  faceret  iussu 

so  patris,  et  aliter:  faciamus,  nisi  ut  ambo  pariter  facerent? 
an  omnia  quae  facit  pater,  per  filium  facit  et  ideo  nunc 
jfaciamus"  dictum  est,  utipsi  homini,  propter  quem  scriptura 
ipsa  facta  est,  ita  in  se  ipso  demonstraretur  ea  quae  filius 
dicente  patre  facit   etiam  ipsum  patrem   facere,  ut  quod  in 

as  ceteris  dicebatur:  fiat.  et  factum  est,  hic  exponatur  non 
separatim  fuisse  dictionem  et  separatim  effectionem  sed  utrum- 
que  simul,  cum  hic  dicitur:  faciamus? 

Et  dixit  deus:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et 
similitudinem  nostram.  omnis  imago  est  similis  ei,  cuius 

5  Gen.  1,  26  17  Ioh.  1,  8 
1  superiorem]  puriorS  (i  priorS  in  mg.  m.  2)  T  priorem  ML  3  solitej 
solite  accipi  V  7  coniuntio  V  8  dicit  om.  MLb  9  excellantiam  L 
11  ante  postquam  insertmt  cui  VT  12  solide  ML  13  dixit]  non 
dixit  bd  14  fiat— deus  om.  MLbd  16  insinuand'  L  17  nisi  om.  V 
24  facere]  faceret  V  quod  om.  V  28  faciamus  hominem  om.  V 
29  similis  est  TMLbd 

XX VIII.  Aug.  sect.  III  pars  1.  32 


498  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

imago  est;  nec  tamen  omne,  quod  simile  est  alicui,  etiam 
imago  est  eius.  sicut  in  speculo  et  pictura  quia  imagines 
sunt,  etiam  similes  sunt,  tamen,  si  alter  ex  altero  natus  non 
est,  nullus  eorum  imago  alterius  dici  potest.  imago  enim  tunc 
est,  cum  de  aliquo  exprimitur.  cur  ergo,  cum  dictum  esset:  5 
ad  imaginem,  additum  est:  et  similitudinem,  quasi  possit 
esse  imago  dissimilis?  sufficeret  ergo  ad  imaginem  dicere. 
an  aliud  est  simile,  aliud  similitudo,  sicut  aliud  est  castus, 
aliud  castitas,  aliud  fortis,  aliud  fortitudo,  ut,  quemadmodum 
quaecumque  sunt  fortia  fortitudine  sunt  fortia  et  quaecumque  10 
sunt  casta  castitate  sunt  casta,  ita  et  quaecumque  similia 
sunt  similitudine  sint  similia?  non  autem  imago  nostra  satis 
proprie  dicitar  similitudo  nostra  esse,  cum  tamen  proprie 
dicatur  similis  nobis  esse,  ut  ibi  sit  ea  similitudo,  qua  similia 
sunt  quaecumque  similia,  ubi  est  et  castitas,  qua  casta  sunt  i& 
quaecumque  sunt  casta.  castitas  autem  nullius  participatione 
casta  est,  sed  eius  participatione  sunt  casta  quaecumque  casta 
sunt.  quae  utique  in  deo  est,  ubi  est  etiam  illa  sapientia, 
quae  non  participando  sapiens  est,  sed  cuius  participatione 
sapiens  est  anima  quaecumque  sapiens  est.  quapropter  etiam  *> 
similitudo  dei,  per  quam  facta  sunt  omnia,  proprie  dicitur 
similitudo,  quia  non  participatione  alicuius  similitudinis  similis 
est,  sed  ipsa  est  prima  similitudo,  cuius  participatione  similia 
sunt,  quaecumque  per  illam  fecit  deus. 

Expositio  ergo  fortasse  est,  cum  additum  esset:  ad  simili-  25 
tudinem,  cum  iam  dictum  esset:  ad  imaginem,  ut  osten- 
deretur  eam,  quae  imago  dicta  est,  non  ita  esse  similem  deo, 
quasi  alicuius   similitudinis   participantem,   sed    hanc   ipsam 

2  eius]  ius  V  et]  uel  Lb  3  similes  sint  VT  4  alterius  om.  L 
6  et—uers.  8  simile  om.  L  8  post  castus  add.  et  T  9  est  casti- 
tas  Z»  11  prius  sunt  om.  TMLb  ita  et  scripsi:  ita  TMLbd  et  V 
sunt  similia  Lbd  12  sint]  sunt  TML  19  sapiens]  sapientia  V  sed 
cuius  om.  V;  sed— anima  om.  L  21  per]  pter  V  quem  M  23  prius 
est  om.  L         alterum  est  om.  ML  25  est  om.  L        cum]  quod  d 

est  Ld         ad— -dictum  om.  M;  ad— esset  om.  Lb  similitudinem— ad 

om.  VT      27  similem  esse  MLbd 


inperfcctus   liber.  499 

esse  similitudinem,  cuius  participarent  omnia,  quae  dicuntur 
esse  similia.  sicut  ibi  est  et  castitas,  cuius  participatione 
castae  sunt  animae,  et  sapientia,  cuius  participatione  sapientes 
sunt  animae,  et  pulchritudo,  cuius  participatione  pulchra  sunt 
5  quaecumque  sunt  pulchra.  si  enim  tantum  similitudinem 
diceret,  non  significaret  ab  ipso  esse  genitam;  si  autem 
tantummodo  imaginem  diceret,  significaret  quidem  ab  ipso 
genitam,  sed  non  significaret  ita  similem,  ut  non  tantum  similis 
sed  ipsa  similitudo  esset.  ut  autem  nihil  castius  ipsa  castitate 

10  et  nihil  sapientius  ipsa  sapientia  et  nihil  pulchrius  ipsa  pul- 
chritudine,  ita  nihil  similius  ipsa  similitudine  dici  aut  cogitari 
aut  esse  omnino  potest.  unde  intellegitur  ita  patri  esse  similem 
similitudinem  suam,  ut  eius  naturam  plenissime  perfectissi- 
meque  inpleat. 

15  Quantum  autem  ad  speciem  rebus  inponendam  ualeat  dei 
similitudo,  per  quam  facta  sunt  omnia,  quamquam  humanas 
cogitationes  altissime  superet,  licet  tamen  utcumque  arbitrari, 
si  consideremus  omnem  naturam,  siue  quae  sentientibus  siue 
quae  ratiocinantibus   occurrerit,   similibus   inter   se    partibus 

20  seruare  uniuersitatis  effigiem.  nam  ex  sapientia  dei  sapientes  uo- 
cantur  animae  rationales  et  ulterius  hoc  nomen  non  porrigitur; 
nam  neque  ulla  pecora  et  multo  minus  arbores  aut  ignem 
uel  aerem  uel  aquam  uel  terram  sapientem  possumus  dicere, 
quamquam  per  ipsam    dei  sapientiam  sint  etiam  omnia  baec 

25  in  quantum  sunt.  at  .uero  similes  inter  se  et  lapides  dicimus 
et  animalia  et  homines  et  angelos.  iam  uero  in  singulis  rebus 
et  terram,  eo  quod  similes  inter  se  habeat  partes  suas,  fieri, 
ut  terra  sit,  et  aquam  qualibet  quaque  parte  similem  esse 
ceteris  partibus  nec  aliter  aquam  esse  potuisse,  et  quantum- 

so  libet  aeris,  si  cetero  esset  dissimile,  nullo  pacto  aerem  esse 

1  cui  V  2  ibi]  ipsa  Vd  5  quaec.  pul.  sunt  TMLbd  7  ab  ipso 
quidem  MLbd  9  castita  L  10  et  init.  om.  L  17  utrumque  MLb 
19  occurrit  Vd  20  uuiuersitatis]  unitatis  MLbd  21  porritur  ML 
22  cum  uoce  et  finit.  cod.  T  25  at|  aut  V  et  om.  MLb  28  ut] 
in  V  aquara]  eaquam  V  libet  V  quaque]  que  V  quoque  d 
partem  V 

32* 


500  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

potuisse,  et  ignis  lucisue  particulam,  eo  quod  non  sit  dissi- 
milis  reliquis  partibus,  fieri,  ut  sit  quod  est:  ita  de  unoquoque 
lapidum  uel  arborum  uel  corpore  cuiuslibet  animantis  discerni 
et  intellegi  potest,  quod  non  solum  cum  aliis  sui  generis 
rebus,  sed  in  se  ipsis  singulis  non  essent,  nisi  partes  inter  & 
se  similes  haberent.  et  tanto  est  pulchrius  corpus,  quanto 
similioribus  inter  se  suis  partibus  constat.  iam  porro  animarum 
non  solum  aliarum  cum  aliis  amicitia  similibus  moribus  confit, 
sed  etiam  in  unaquaque  anima  similes  actiones  atque  uirtutes, 
sine  quibus  constantia  esse  non  potest,  beatam  uitam  indicant.  10 
similia  uero  haec  omnia,  non  autem  ipsam  similitudinem 
possumus  dicere.  quapropter,  si  rebus  inter  se  similibus  uni- 
uersitas  constat,  ut  singulae  sint  quidquid  sunt  et  omnes 
ipsam  uniuersitatem  conpleant,  quam  deus  et  condidit  et  gu- 
bernat,  per  similitudinem  eius  profecto,  qui  condidit  omnia,  15 
supereminentem  atque  incommutabilem  et  incontaminabilem 
talia  facta  sunt,  ut  similibus  inter  se  partibus  pulchra  sint, 
ad  ipsam  tamen  similitudinem  omnia  non  facta  sint,  sed  sola 
substantia  rationalis:  quare  omnia  per  ipsam,  sed  ad  ipsam 
non  omnia.  20 

Kationalis  itaque  substantia  et  per  ipsam  facta  est  et  ad 
ipsam;  non  enim  est  ulla  natura  interposita,  quandoquidem 
mens  humana  —  quod  non  sentit,  nisi  cum  purissima  et 
beatissima  est  —  nulli  cohaeret  nisi  ipsi  ueritati,  quae  simili- 
tudo  et  imago  patris  et  sapientia  dicitur.  recte  igitur  secun-  25 
dum  hoc,  quod  interius  et  principale  hominis  est,  id  est 
secundum  mentem  accipitur:  faciamus  hominem  ad  ima- 
ginem  et  similitudinem  nostram.  ex  illo  enim,  quod  in 
homine  principatum  tenet,  quod  eum  disiungit  a  beluis,  totus 

1  lucisue]  lucis  sue  VML  lucis  sue,  b  2  estj  non  est  MLb  4  et] 
uel  Lb  6  pnlchrius  est  L  7  partibus  suis  MLbd  8  similibus]  qua 
similibus  V  13  singulae  (in  in  ras.  m.  1)  V  15  qui]  qua  MLb 
16  supereminenter  b  incommutabiliter  b;  incommutabilem  et  om.  M 
et  incontaminabilem  otn.  V  incontaminabiliter  b  18  omnia  non  in 
ra8.  m.  2  V  sunt  V  19  ad  omnia  ipsam  L  20  omnia]  nisi  anima  bd 
%td  Rationalis:  Itaque  sqq.  cum  anima  coniungit  b       23  cum]  eum  ML 


inperfectus   liber.  501 

est  homo  aestimandus.  cetera  in  eo,  quamquam  in  suo  genere 
pulchra  sint,  tamen  cum  pecoribus  communia  sunt  ac  per  hoc 
in  homine  parui  pendenda.  nisi  forte  quod  ad  intuendum  cae- 
lum   figura  humani  corporis   erecta  est,  ualet  etiam  aliquid, 

5  ut  corpus  ipsum  ad  similitudinem  dei  factum  credatur,  ut, 
quemadmodum  a  patre  illa  similitudo  non  auertitur,  ita  corpus 
humanum  a  caelo  non  sit  auersum,  sicut  aliorum  corpora 
animalium  auersa  sunt,  quia  prona  in  aluum  prosternuntur. 
sed  tamen  hoc  non  omni  modo  accipiendum  est;  nam  corpus 

10  nostrum  a  caelo  plurimum  differt;  in  illa  uero  similitudine, 
quae  filius  est,  non  potest  quidquam  esse  dissimile  illi,  cui 
similis  est,  quoniam  similia  quaecumque  alia  sunt  inter  se 
etiam  dissimilia  ex  aliqua  parte  sunt:  ipsa  uero  similitudo 
non  est  aliqua  ex  parte  dissimilis.  pater  tantum  pater  est  nec 

15  filius  aliud  est  quam  filius,  quia  et  cum  dicitur  similitudo 
patris,  quamquam  ostendat  nullam  interuenire  dissimilitudinem, 
non  tamen  solus  est  pater,  si  habet  similitudinem. 

Et  dixit  deus:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et 
similitudinem  nostram.  satis  quidem  quae  superius  dicta 

20  sunt  secundum  id  exponunt  haec  uerba  scripturae,  in  quibus 
legimus  dixisse  deum:  faciamus  hominem  ad  imaginem 
et  similitudinem  nostram,  ut  similitudo  dei,  ad  quam 
factus  est  homo,  ipsum  dei  uerbum,  hoc  est  unigenitus  filius 
accipi  possit:  non  utique  ut  ipse  sit  eadem  imago  et  simili- 

25  tudo   aequalis  patri.   est  tamen   et  homo    imago   dei,   sicut 

14  Retract.  I  18  tom.  XXXII  p.  613  Migne:  inueni  quippe  euro 
usque  ad  haec  uerba  dictatum:  pater  tantum  pater  est  —  uers.  17 
similitudinem.  post  haec  repetiui  uerba  scripturae  rursus  consideranda 
atque  tractanda:  „et  dixit  deus:  faciamus  hominem  ad  imaginem  et 
8imilitudinem  nostram".  quod  autem  ibi  sequitur  addendum  putaui,  cum 
eum  retractarem.  nec  sic  tamen  perfeci,  sed  hoc  quoque  addito  inper- 
fectum  reliqui.      18  Gen.  1,  26 

1  quamquam]  quantum  L  3  pendenda  sunt  L  4  aliquid  etiam  MLbd 
6  illa  similitudo  om.  V  9  hoc  om.  L  omni  raodo]  omnino  MLb 
11  illi  ex  ille  m.  1  M  14  tantum  scripsi  secutus  Betractationes:  tamen 
lib.  16  dissimilitudinem  (dis  8.  I.  m.  I)  V  17  si  habet]  sed  habet  L 
sed  M      24  potest  V       eundem  V     25  est]  et  V 


502  S.  Aureli  Augustini  de  Genesi  ad  litteram 

apertissime  ostendit  apostolus  dicens:  uir  quidem  non  de- 
bet  uelare   caput,   cum   sit  imago   et   gloria   dei.  sed 
haec  imago  ad  imaginem  dei  facta  non  est  aequalis  et  coae- 
terna  illi,  cuius  imago  est;  nec  esset,  etiamsi  numquam  omnino 
peccasset.  ille  autem  sensus  est  potius  in  his  diuinis  uerbis   5 
eligendus,  ut  ideo   dictum  intellegamus  non  singulariter  sed 
pluraliter:   faciamus   hominem  ad  imaginem  et  simili- 
tudinem  nostram,  quia  non  ad  solius  patris  aut  solius  filii 
uel   solius   spiritus   sancti,  sed  ad  ipsius  trinitatis  imaginem 
factus  est  homo.  quae  trinitas  ita  est  trinitas,  ut  unus  deus  10 
sit,  ita  est  unus  deus,  ut  trinitas  sit.  non  enim  ait  filio  loquens : 
faciamus  hominem  ad  imaginem  tuam,  aut:  ad  imaginem  meam, 
sed  pluraliter  ait:  ad  imaginem  et  similitudinem  nostram : 
a  qua  pluralitate  spiritum  sanctum  separare  quis  audeat?  quae 
pluralitas  quoniam  non  tres  dii,  sed  unus  est  deus,  ideo  intel-  15 
legendum   est  postea   scripturam   singulariter  intulisse  atque . 
dixisse:   et  fecit   deus   hominem   ad  imaginem  dei,  ut 
non  sic  accipiatur  tamquam  deus  pater  ad  imaginem  dei,  hoc 
est  filii  sui:  alioquin  quomodo  est  uerum,  quod  dictum  est: 
ad  imaginem   nostram,   si  ad  filii  solius  imaginem  factus  20 
est  homo?   ac  per  hoc  quia  uerum  est,  quod   ait  deus:   ad 
imaginem  nostram,  ita  dictum  est:  fecit   deus  hominem 
ad  imaginem   dei,   tamquam  diceretur  ad  imaginem  suam, 
quod  est  ipsa  trinitas. 

Nonnulli   autem  putant  ideo   non  repetitam  similitudinem  25 
neque  dictum:  et  fecit  deus  hominem  ad  imaginem  et  simili- 
tudinem  dei,  quia  tunc  tantummodo  ad  imaginem  factus  est, 
similitudo  autem  illi  postea  seruabatur  in  resurrectione  mor- 
tuorum:  quasi  possit  esse  imago  aliqua,  in  qua  similitudo  non 

1  I  Cor.  11,  7 

2  sed — dei  om.  M  5  hiis  ML  6  eligendis  b  ut  nQn  L  ut  non  b 
non  post  ideo  posit.  d  9  uel]  aut  Lbd  11  filius  V  14  a  om.  b 
16  non  8ingulariter  ML  17  dei]  et  similitudinem  suam  V  19  uerum 
est  MLbd  22  dictum  dictum  X  25  ideo  ideo  L  27  qui  ML 
factus  est  om.  ML      28  resurrectionem  M  resurretionem  L 


inperfectusliber.  503 

sit.  si  enim  omnino  similis  non  est,  procul  dubio  nec  imago 
est.  uerum  tamen  ut  non  sola  ratione  id  agere  uideamur,  et 
auctoritas  apostoli  Iacobi  adhibenda  est,  qui  cum  de  lingua 
hominis  loqueretur  ait:  in  ipsa  benedicimus  deum  et  in 
h  ipsa  maledicimus  homines,  qui  ad  similitudinem  dei 
facti  sunt. 

4  Iac.  3,  9 

2  uerwnptamen  ML  3  Iacobi  apostoli  MLbd  adhibenda  est 
om.  V  5  qui  om.  M  6  Explicit  Aurelii  Augustini  liber  cuius  titulus 
est  de  Genesi  ad  litteram  imperfectus  fol.  239  V  Eiplicit  liber  de 
genesi  ad  litteram  imperfectus  fol.  31  M 


III. 

S.  Aureli  Augustini 

Jocutionum  in  Heptateuchum  libri  VII. 


C  =  codex  Corbeiensis  nunc  Parisirms  12168  saec.  VIII — VIIII  quattuor 

priores  libros  continens. 
N  =  codex  Nouariensis  LXXXII  saeculi  X. 
L  =  codex  Laudianus  130  saeculi  X. 
S  =  codex  Se8sorianus  XXHI  saec.  X. 
b  =  editio  prin.  Basileae  1506  apud  lo.  Amerbachium. 
d  =  editio  Benedictinorum  a  S.  Mauro  a.  1689  sqq. 


III. 

LOCUTIONUM  IN  HEPTATEUCHUM 

LIBKI  SEPTEM. 

LIBER  PRIMUS.  LOCUTIONES  DE  GENESI. 

5      Locutiones  scriptiirarum,  quae  uidentur  secundum  proprie- 

tates,  quae   idiomata  graece  uocantur,  linguae  hebraicae  uel 

graecae. 

I.  Et  diuidant  inter  medium  diei  et  inter  medium 
noctis. 
10  II.  Uolatilia  uolantia  super  terram  secundum  firma- 
mentum  caeli.  quaeritur,  quomodo  accipiendum  sit:  secun- 
dum  firmamentum.  sicetiam:  faciamus  hominem  secun- 
dum  imaginem  et  secundum  similitudinem:  quod  multi 
latini  codices  habent  „ad  imaginem  et  similitudinem." 
15  III.  Inplete  terram  et  dominamini  eius.  latina  enim 
locutio  est:  dominamini  ei. 

IIIL  Et  homo  non  erat  operari  terram:  quod  latini 
codices  habent:  qui  operaretur  terram. 

V.  Plantauit  deus  paradisum  secundum   orientem: 
20  quod  latini  habent  „ad  orientem". 

VI.  Quod  habent  multi  latini  codices:  et  lignum  sci- 
endi  bonum  et  malum,  uel:  lignum  scientiae  boni 
et    mali,    uel:    lignum    sciendi    boni    et    mali    et    si 

8  Gen.  1,  14        10  Ib.  1,  20.  26        15  Ib.  1,  28        17  Ib.  2,  5 

19  Ib   2,  8      21  Ib.  2,  9 

2  Expliciunt  capitula  locutionu  in  genesi .  incipit  liber  locutionu  in 
genesi  feliciter  fol.  37*  C  explicit  qnestiones  exodi.  incipit  locutiones  de 
genesi  fol.  53  N  incipit  liber  locutionura  sancti  augustini  in  geneseos 
fol.  3  L  eiplicit  retractatio  locutionum  incipit  liber  locutionu  collectartl 
ex  libro  geneseos  fol.  1  8  b  proprietatis  C  6  &  diomata  N;  supra  idio- 
niata  scriptum  est  in  8   i-  propria  lingua  hebraeicae  S  hebreice  N 

7  post  graecae  add.  8  hae  sunt     8  diuidam  C  diuident  b      10  terra  L 
12  finnamentum  caeli  b       16  eius  S       19  paradissum  C  paradysum  S 

20  abent  N    21  habent  om.  b    22  scientiae]  sciendi  C    23  uel— mali  om.  C 


508  S.   Aureli   Augustini 

quae  sunt  aliae  uarietates  de  hac  re  interpretum,  graecus 
habet:  et  lignum  ad  sciendum  cognoscibile  boni  et 
mali:  quod  nescio  utrum  locutionis  sit  et  non  magis  certum 
sensum  aliquem  insinuet. 

VII.  Quod  habent  latini  codices:  ex  omni  ligno,  quod  5 
est  in  paradiso,  escae  edes,  non  paradiso  escae  distin- 
guendum  est,  sed  escae  edes;  nam  „esca  edes"  dici  admittit 
latina  locutio,  quoniam  pro  datiuo  casu  graeco  ablatiuum  uel 
quem  appellant  septimum  in  huius  modi  locutionibus  solent 
ponere.  aut  certe  ordo  uerborum  est:  ex  omni  ligno  escae.  10 

VIII.  Serpens  erat  prudentissimus  omnium  besti- 
arum,  quod  multi  latini  habent ;  cppovi|ia>raTos  enim  in  graeco 
scriptum  est,  non  oo<pa>tatoc. 

VIIII.  Quod  scriptum  est  de  Adam  et  Eua:  aperti  sunt 
oculi  eorum,  cum  absurde  credatur  eos  in  paradiso  caeCos  15 
uel  oculis  clausis  prius  oberrasse,  locutionis  est,  qua  etiam 
de  Agar  scriptum  est:  aperuit  oculos  suos  et  uidit  pu- 
teum  —  neque  enim  clausis  oculis  prius  sedebat  —  et  quod 
in  fractione .  panis  aperti  sunt  oculi  eorum,  qui  cognouerunt 
dominum  post  resurrectionem ;  neque  enim  per  uiam  cum  » 
illo  clausis  oculis  ambulabant. 

X.  Quod  habent  multi  codices:  et  inimicitiam  ponam 
inter  te  et  inter  mulierem,  graeci  habent:  in  medio  tui 

5  Gen.  2,  16      11  Ib.  3,  1      14  Ib.  3,  7      17  Ib.  21,  19      19  cf. 
Luc.  24,  31      22  Gen.  3,  15 

1  hac  (h  8,  l.  m.  1)  C  ac  N  interp**s  (tum  eras.)  8  6  impara- 
dyso  S  paradisso  (bis)  C  post  non  add.  in  d  7  esca  (a  0.  I. 
m.  1)  G  ammittit  CXNL  admittit  C^S1  8  quoniam]  qu§  6  10  aut 
— escae  om.  CN  12  roulti  om.  GN  habent  sophrotatos  b  ?povi- 
p.o>taTo;]  sophrotatus    C  sofrotatos  NLS  om.   bd  enira    om.   bd 

ingreco  (n  8.  I.  add.  m.  2)  G  greco**  N  13  est]  est  fpovtfiurcorcoc  d 
est  sophrotatos  b  non  Goocutaxoc  om.  b  sophotatus  C  sofotatos  NLS 
ooodxatoc  d  14  euua  C1  eua  S  15  eos  om.  N  imparadyso  S 
paradisso  C  caecos  (0  ex  u)  C  16  oculis  (i  ex  0)  C  clausos  (a 
8.  I.  m.  1)  C  aberrasse  CN  18  prius  oculis  bd  20  com  Cx  22  post 
codices  add.  quia  audisti  b  et  om.  Cd  inimiciciam  (pr.  ci  8.  I.  m.  1)  C 
23  alt.  inter  addidi;  cf.  de  Genesi  ad  litteram  pag  383, 23 


Locutionum   lib.   I.   (Locut.   de   Genesi).         509 

et  in  medio  mulieris:  quod  locutionis  est;  nam  tantundem 
ualet  quantum  cum  dicitur:  inter  te  et  inter  mulierem.  hoc 
et  in  eo,  quod  sequitur:  in  medio  seminis  tui  et  in  medio 
seminis  eius. 

5  XI.  Quod  habent  multi  latini  codices:  quiaaudistiuocem 
mulieris  tuae  et  edisti  de  ligno,  de  quo  praeceperam 
tibi  de  eo  solo  non  edere,  graeci  habent:  edisti  de  ligno, 
de  quo  praeceperam  tibi  eo  solo  non  edere  ex  eo;  alii 
autem  interpretes  graeci  habent:   manducasti  uel:   edisti, 

10  ut  ita  sit  sensus  secundum  ipsos :  quia  audisti  uocem  muli- 
eris  tuae  et  edisti  de  ligno  de  quo  praeceperam  tibi  eo  solo 
non  edere,  ex  eo  edisti. 

XII.  Et   adposuit  parere  fratrem   eius  Abel.  locutio 
est  frequens  in  scripturis:  adposuit  dicere. 

i5      XIII.  Et  factum  est,  dum  essent  in  campo,  insurrexit 

Cain  super  Abel  et  occidit  eum:  locutio  est;  nam  etsi 

non  haberet  „et  factum  est",  posset  integer  sensus  esse:  et 

cum  essent  in  campo. 

XIIII.  Quod  scriptum  est  in  quibusdam  latinis  codicibus: 

xo  et  paenituit.  et   dixit   deus:    deleam   hominem,  quem 

feci,   a   facie   terrae,   in   graeco  inuenitur:  SisvotjOt],   quod 

magis   recogitauit   quam  paenituit  significare  perhibetur. 

quod  uerbum  etiam  nonnulli  latini  codices  habent. 

XV.  Quod  habent  latini  codices  plurimi:  nidos  facies  in 

«5  arcam,  cum  latina  locutio  sit  non  „in  arcam"  sed  „in  arca*, 
graeci  nec  „in  arcam"  nec  ,in  arca"  habent  sed:  nidos 
facies  arcam,  quod  intellegitur,  ut  ipsa  arca  nidi  essent. 

5  Gen.  3,  17  13  Ib.  4,  2        15  Ib.  4,  8        20  Ib.  6,  6.  7 

24  Ib.  6,  14 

1  in  medio  om.  b  locutionis  (is  ex  es  m.  1)  C  2  inter  post  et  addidi 
3  init.  et]  est  N  5  latini  om.  LSb  7  non  8.  l.m.  1  S  graece  C1 
8  de  ante  quo  om.  N  9  grece  b  16  cain  in  ras.  m.  1  C  est]  est 
frequens  b  18  esset  CN  20  penituit  N  deus]  dns  N  21  inueni- 
untur  C  3ievoiqdir]]  dienatine  C  dienoede  N  dienode  LS  Staucofc  b  24  in 
arca  LSl      27  essent  (e  fin.  ex"i)  C 


510  S.  Aureli   Augustini 

XVI.  Quod  habent  plerique  codices:  facies  ostium  arcae 
$  latere,  nonnulli  habent:  ex  transuerso;  sic  enim  uolu- 
erunt  interpretari,  quod  graece  dicitur  ix  rcXa7ia>v. 

XVII.  Quod  scriptum  est:  adhuc  enim  septem  dies  ego 
inducam  diluuium  aquae  super  terram,  quod  nonnulli  5 
latini  codices  habent,  in  graeco  inuenitur:  ego  inducam 
pluuiam  super  terram.  graeca  locutio  genetiuum  casum 
habet,  non  accusatiuum,  ut,  si  hoc  in  latinum  exprimamus, 
ita  dicatur:  adhuc  enim  septem  dierum  inducam  pluuiam 
super  terram.  10 

XVIII.  Quod  scriptura  est:  et  fecit  Noe  omnia,  quae- 
eumque  praecepit  illi  dominus  deus,  sic  fecit,  locutio 
est  similis  ei,  quod  in  conditione  creaturae,  posteaquam  dicitur: 
et  sic  est  factum,  additur:  et  fecit  deus. 

XVIIII.  Quod  scriptum  est:  delebo  omnem  suscitati-  15 
onem,  non  creationem  dictam  notandum  est;  avdotaaiv  enira 
graece  scriptura  est.  quod  nomen  etiam  resurrectionis  adsidue 
ponitur  in  scripturis  graecis,  cum  posset  s4avdataaic  dici,  ut 
suscitatio  sit  avdataatc,  resurrectio  e&xvdataoic  quo  uerbo  et 
apostolus  ususest:  si  quo  modo  occurram  in  resurrcctione  w 

1  Gen.  6,  16  4  Ib.  7,  4  11  Ib.  7,  5;  Retr.  II  54  quod  autero 
libro  primo  posui  scriptum  esse  „et  fecit  Noe  omnia  uerba  quaecumque 
praecepit  illi  dominus  sic  fecit"  eainque  locutionem  dixi  esse  similem  ei 
quod  in  conditione  creaturae  posteaquam  dicitur  „et  sic  est  factum". 
additur  „et  fecit  deustf,  non  omni  modo  simile  hoc  eidem  mihi  uidetur. 
denique  ibi  etiam  sensus  latet,  hic  sola  locutio  est  15  Gen.  7,  4 

20  Phil.  3,  11 

1  hostium  L  archae  N  3  grece  C  grecae  N  graecae  S  ecplagion  C 
ec  plagion  LS  hec  plagion  N  exKXaftoo  6  4  ego]  et  ego  6  6  latini 
om.  b  inuenigptur  (un  exp.  m.  1)  C  7  genitiuu  bd  casum  om.  b 
9  diebus  LSb  12  dominus  illi  b  deus  om.  b  sic  fecit  om.  Graeci 
cod.  13  condicione  C  14  additur,  guod  CNLSb  omittunt,  addidi 
ex  Betractationum  lib.  II  54  15  omnem]  omnem  carne"  C  16  ana- 
stasin  CLS  anastasim  N  17  etiam  om.  Sb  18  exanastasis  CNLS 
19  suscitatio]  resurrectio  C  surrectio  NL  ♦•surrectio  S  anastasis  CNLS 
exanastasis  CNLS  et  om.  b  20  occurramus  b  resurrec- 

tionem  Nbd 


Locutionum   lib.   I.    (Locut.    de    Genesi).         511 

mortuorum;  ibi  enim  graeci  non  avaataoiv,  sed  s£avd<jraotv 
habent. 

XX.  Quod  8criptum  est:  et  omnes  bestiae  secundum 
genus  et  omnia  pecora  secundum  genus  et  omne  re- 

5  pens,  quod  mouetur  super  terram,  secundum  genus 
et  omne  uolatile  secundum  genus  intrarunt  ad  Noe 
in  arcam,  bina  ab  omni  carne,  in  quo  est  spiritus 
uitae,  non  refertur  „in  quotf,  nisi  „genus"  subaudias,  id  est 
in  quo  genere;  nam  si  „carne*  subaudiremus,  „in  qua*  fuerat 

10  dicendum:  quod  solus  interpres  Symmachus  dixit. 

XXI.  Quod  iterum  est:  et  deleta  est  omnis  suscitatio, 
notandum  locutionis  esse  pro  eo,  ac  si  diceret:  conditionem 
uel  creaturam  carnis. 

XXII.  Cum  dixit:  et  deleta  est  omnis  suscitatio,  quae 
15  erat  super  faciem  omnis  terrae,  ab  homine  usque  ad 

pecudem  et  repentium  et  uolatilium  caeli,  deinde  ad- 
didit:  et  deleta  sunt  de  terra,  locutionem  illam  repetitionis 
qua  familiariter  utatur  scriptura  notandum  est. 

XXIII.  Quod  scriptum  est:   dimisit  coruum  uidere,   si 
20  cessauit  aqua;    et    exiens    reuersus    non    est,    donec 

siccauit  aqua  a  terra,  locutio  est  usitata  in  scripturis, 
quae  iam  nunc  incipiat  aduerti:  non  enim  postea  reuersus 
est,  quia  dictum  est  non  reuersum  donec  siccauit  aqua. 
XXIIH.  Quod  scriptum  est:  et  extendit  manum  suam, 
25  accepit  eam  et  induxit  eam  ad  semet  ipsum  in  arcam, 
locutio  est,  quam  propterea  hebraeam  puto,  quia  et  punicae 
linguae   familiarissima   est,  in  qua  multa  inuenimus   hebraeis 

3Gen.7, 14    lllb.7,23    14Ib.7,23     I91b.8,6.7    24  Ib.  8,9.11 

1  graeci  (i  supra  e  m.  1)  G  grece  NL  graecae  8  anastasin  GNLS 
exanastasin  CNLS  2  habet  NLS  3  et  om.  N  4  et  omne— genus 
om.  b  6  8ee.  cod.  Alex  9  came]  carnem  N  in  carne  LS  10  symmacus  Cl 
8iromachus  N  11  estj  dictnm  est^T  scriptum  est  bd  12  locutiones  C1 
condicionem  C  14  a  uoce  com  unus  cod.  G  et  d  nouam  locut.  ineipit 
dixisaet  NLSbd  15  omnis  (i  ex  e  m.  1)  G  17  locutione  illa  CN 
post  illam  add.  esse  d  18  quam  NLSb  utitur  b  23  siccaret  LS 
24  suam]  aotoo  cod.  Alex.       25  et  accepit  LS      26  propterea]  ppea  *S^ 


512  S.   Aureli   Augustini 

uerbis  consonantia;  nam  utique  sufficeret:  et  extendit  manum, 
etsi  non  adderet  „suam".  tale  est  et  quod  paulo  post  dicit: 
habebat  oliuae  folia  surculum  in  ore  suo. 

XXV.  Et  non  adposuit  reuerti  ad  eum  amplius: 
locutio  est  familiarissima  in  scripturis.  5 

XXVI.  Quod  scriptum  est:  et  non  adiciam  adhuc  male- 
dicere  super  terram,  simile  est  superioh:  et  non  adposuit 
reuerti  ad  eum. 

XXVII.  Et  non  adiciam  percutere  omnem  carnem 
uiuam,  ipsa  locutio  est.  10 

XXVIII.  Et  enim  uestrum  sanguinem  animarum  ue- 
strarum,  cum  sufficeret  aut  „sanguinem  uestrum*  aut  „san- 
guinem  animarum  uestrarum". 

XXVIIII.   Hoc    signum    testamenti,   quod   ego  pono 
inter  medium  meum   et  uestrum:   quod  est  „inter  me  » 
et  uos\ 

XXX.  Hic  erat  gigas  uenator  contra  dominum  deum. 
incertum  est,  utrum  possit  accipi  „coram  domino  deou,  quia 
sic  solet  intellegi,  quod  graece  dicitur  evavriov. 

XXXI.  Unde    exiit    inde   Phylisthim,   cum  sufficeret:  » 
unde  exiit  Phylistim. 

XXXII.  Et  erat  omnis  terra  labium  unum:  quodusitate 
nos  dicimus  „lingua  una". 

XXXUI.  Et  erat  omnis  terra  labium  unum:  notandum 
omnem  terram  appellatam  omnes  homines,   qui    tunc    erant,  » 
quamuis  nondum  in  omni  terra. 

4  Gen.  8,  12       6  Ib.  8,  21       9  Ib.  8,  21       11  Ib.  9,  5      14  Ib. 
9,  12      17  Ib.  10,  9      20  Ib.  10,  14      22  Ib.  11,  1      24  Ib.  11,  1 

1  et  om.  N  2  et]  etiam  bd  3  oliue  CL  5  in  om.  NLSb  6  ad- 
4iciam  (d  exp.  m.  1)  C  om.  b  8  eura  ex  eara  m.  1  C  9  carnem 
uiuam]  terram  b  11  sanguinem  uestrum  bd  12  uestrum — sanguinem 
om.  b  14  pono  scripsi  see.  LXX:  ponam  libri  17  gigana  &NL8 
19  sic]  et  sic  LSd  solet  (e  ex  i)  C  enantion  CN  anantion  LS 
avovTiov  b  20  inde]  sxct^sv  eod.  AUx.        philistim  N  pnilisthim  L 

philistiim  bd         21  exiit  (t  add.  tn.  1)  C         22  erftt  b         lanium  C 
28  dicemus  N 


Locutionum  lib.   I.   (Locut   de   Genesi).  513 

XXXIIII.  Et  facti  sunt  illis  lateres  pro  lapide.  grae- 
cus  habet:  et  facti  sunt  illis  lateres  in  lapidem.  quod  si 
latine  diceretur,  locutio  minus  intellegeretur. 

XXXV.  Uenite,  aedificemus  nobis  ciuitatem  et  tur- 
5  rem,    cuius    caput    erit    usque    ad    caelum.    secundum 

hyperbolen  dictum  est,  si  locutionis  genus  hic  accipiendum 
est;  si  autem  usque  ad  caelum  proprie  dictum  accipitur, 
inter  quaestiones  consideretur. 

XXXVI.  Quod  quidam  latini  codices  habent:   Sem    filius 
10  Noe    erat    annorum    centum    cum    genuit    Arphaxat 

graeci  habent:  Sem  filius  centum  annorum  cum  genuit  Arphaxat: 
ubi  ellipsis  est,  quia  deest  „erat".  sed  quod  non  habent 
„filius  Noett,  sed  „filius*  tantum,  noua  locutio  est. 

XXXVII.  Et   erat   Sarra  sterilis   et  non    generabat, 
15  cum  posset  sufficere:  et  erat  Sarra  sterilis. 

XXXVIII.  Erit  ergo,  cum  te  uiderint  Aegyptii,  dicent, 
quia  uxor  illius  haec:  genere  locutionis  adiunctum  est 
„quia*;  nam  sufficere  potuit:  uxor  illius  haec. 

XXXVIIII.  Quod  ait  scriptura:  factum  est  autem,  sta- 
20  tim   ut  intrauit  Abram  in  Aegyptum,  sufficeret:  statim 
autem  ut  intrauit  Abram  in  Aegyptum. 

XL.    Quid   hoc   fecisti   mihi,    quia    non    adnuntiasti 
mihi,  quia  uxor  tua  est?  cum  sufficeret:  non  adnuntiasti. 
et  ipsum   adhuntiasti  more  scripturarum  dictum  est;   nara 
25  latini  habent  plerique:  non  dixisti. 

1  Ib.  11,  3      4  Ib.  11,  4      9  Ib.  11,  10      14  Ib.  11,  80      16  Ib. 
12,  12      19  Ib.  12,  14      22  Ib.  12,  18 

1  illi  b  2  abet  (semper  fere  h  litt.  om)  N  lapides  S  4  turrim  bd 
5  sec.  cod.  Alex.  secundum  (dum  add.  s.  I.  m.  1)  C  6  yperbolen  C 
yperbole"  L8  locutionis  (is  ex  es  m.  1)  C  10  cum  om.  b  arfaxat  b 
Arphaxadd  11  sec.  cod.  Alex.  arpharxad  N  arfaxat  b  12  eUypsis  CL8 
eclipsis  b  13  noe— est  paene  euanida  C        no§  N         14  sarra  L 

sterelis  N8l  15  sara  (sic  ubique)  bd  16  Erit  om.  N,  sed  spat. 
circa  5  litter.  uacuum  est  et  dicent  cod.  Corb.  in  capitulis  17  haec 
s.  I.  m.  1  C  20  abram  Cbd;  formis  abram  et  abraham  in  cod.  uari* 
antibus  tamen  ad  cap.  XVII  6  Gen.  abram  praeponam    22  adnontiasti  C1 

XXVIII.  Aug.  8«ct.  III  pars  1.  33 


514  S.   AureliAugnstini 

XLL  Ascendit  autem  Abram  de  Aegypto  ipse  et 
uior  eius  et  omnia  eius  et  Lot  cum  eo  in  desertum, 
subauditur  „ascenderunt*.  nec  tamen  proprie  dicitur  ascendisse 
cum  eo,  quod  habebat  exanime,  sicut  aurum  et  argentum  et 
omnis  supellex;  ac  per  hoc  intellegitur  hic  locutio,  quae  a 
uocatur  graece  Cet>?|ia  xot1  IXXsttJnv. 

XLII.  Et  facta  est  rixa  inter  medium  pastorum  pe- 
corum  Abram  et  <inter  medium  pastorum>  pecorum 
Lot:  unde  latini  codices  paene  omnes  non  transtulerunt  istam 
locutionem,  sed  ita  loquuntur,  ut  consuetudo  nostra  habet.  " 
et  nobis  deinceps  eam  notare  non  placuit;  ipsa  est  enim  per 
omnia  in  graeca  scriptura,  ubi  tale  aliquid  dicitur. 

XLIII.  Quoniam  homines  fratres  nos  sumus,  Abram 
dicit  ad  Lot:    unde  intellegitur  morem   esse    scripturae  ita 
loqui,  ut  fratres  appellentur  unius  cognationis,  etiamsi  gradu  " 
sanguinis  differant,  ut  alter  sit  in  superiore.  alter  in  inferiore, 
sicut  hoc  loco;  nam  patruus  eius  erat  Abram. 

XLIIII.  Factum  est  autem  in  regno  Amarphal  regis 
Sennar.     secundum    nostrae    locutionis    consuetudinem   sic 
incipere   sufficeret:   in  regno  autem  Amarphal.  ergo  quod  ait  *> 
scriptura:  factum  est  autem,  more  suo  locuta  est. 

XLV.  Quarto  decimo  autem  anno  Godollogomor  et 
reges  qui  cum  eo,  subauditur  „eranf:  unde  a  quibusdam 
latinis  etiam  additum  est. 


1  Ib.  13,  1         7  Ib.   13,  7         13  Ib.    13,  8         18  Gen.   14,  1 
22  Ib.  14,  5 

1  adscendit  d  2  loth  NLSbd  desertom  C1  4  habeat  C  ei- 
amine  b  et  ante  argentum  om.  N  6  zeumaca.  tellypsin  C  zeumacat 
ellipsin  N  zeumacatellypsin  LS  zeugmatica  eclipsis  b  8  inter  medium 
pastorum  addidi  sec.  LXX  9  loth  NLSbd  10  locuntur  CN  loqun- 
tur  Sx  12  tale  aliquid-tale  dicitur  b  13  sec.  cod.  Alex.  14  dicit] 
dixit  bd  loth  NLSbd  ita]  etita  (i  postea  insertum)  C  16  in  fin.  om.  C 
17  eius  om.  LS  18  (et  20)  amarfal  CNLS  amraphel  b  19  Sennaar  d 
20  inciperet  iY  autem  om.  LS         22  godallogomor  Cl  godolla- 

gomor  N  thodorlaomor  b  Chodollogomor  d       23  0»  ftacXci;  0:  ^lct  atirou 
cod.  Alex. 


Locutionum   lib.   I.   (Locut.   de   Genesi).         515 

XLVI.  Et  Correos  qui  in  montibus  Seir,  subauditur 
serantB. 

XLVII.  Adueniens  autem  eorum  qui  euaserunt  quidam 
nuntiauit  Abram  transfluuiali  —  ipse  autem  habitabat 

5  ad  quercum  Mambre  —  Amoris  fratris  Excol  et  fratris 
Aunan  qui  erant  coniurati  Abram:  obscurum  hyperbaton. 
ordo  est  enim :  adueniens  eorum  qui  euaserunt  quidam  Amoris 
fratris  Excol  et  fratris  Aunan,  qui  erant  coniurati,  nuntiauit 
Abram  transfluuiali ;  ipse  autem   habitabat  ad  quercum.  hoc 

10  hyperbaton  obscurius  fit  etiam  per  ellipsin;  cum  enim  dictum 
esset:  quidam  Amoris  fratris  Excol  et  fratris  Aunan,  non 
dictum  est,  quid  fratris,  sed  intellegitur  „filius*:  sicut  dicitur 
Iacobus  Alphei,  quamuis  non  dicatur  filius,  nihil  aliud  intel- 
legitur ;  et  multae  sunt  tales  locutiones  scripturarum,  ubi  filius 

15  tacetur  et  intellegitur. 

XLVIII.  Quod  habent  quidam  latini  codices:  et  dixit 
Abram  ad  regem  Sodomorum:  extendam  manum  meam 
ad  deum  altissimum,  qui  creauit  caelum  et  terram, 
si  a  sparto   usque   ad   corrigiam    calciamenti,   fefellit 

•>o  interpretes,  quod  graecus  habet  arcaptfoo,  quod  latine  filum 
intellegitur,  et  ista  scripturarum  locutio  est. 

XLVIIII.  Extendam  manum  meam  ad  deum  altissi- 
mum,  qui  creauit  caelum  et  terram,  si  accipiam  de 
omnibus   tuis:   si  enim  pro  eo  dixit:   extendam  manum 

25  meam  ad  deum  altissimum,  ac  si  diceret  *iuro%  non  est 

1  Ib.  14,  6      3  Ib.  14,  13      16  Ib.  14,  22.  23     22  Ib.  14,  22.  23 

1  chorreos  N  choreos  b  Chorraeos  d  4  abitabat  N  5  mambr^  CLS 
emor  b  Amorrhis  d  eschol  bd  6  aunam  Nb  yperbaton  CNLS 
hiperbaton  b  7  eorum  quidam  qui  b  quidam  om.  b  amorrhis  Ld 
emor  b  8  excol  (x  supra  s  pos.  m.  1)  C  eschol  Lbd  9  abitabat  N 
10  yperbaton  CNLS  hiperbaton  b  ellypsin  CLS  eclipsin  b  11  emor  b 
Amorrhis  d        Excol  et  fratris  om.  bd         excol  Cl  12  sicut]  sicut 

cum  d  13  alphaei  Cd  17  extendo  CNd  18  itpo$  tov  &tov  cod.  Alex. 
19  asporto  LS  calceamenti  d  20  interpretes  scripsi:  interpretis  C1 
interpretem  C2NLSbd  spartion  CNLS  cicaptov  b  21  etj  ut  Sxbd 
est]  sit  bd     22  extendo  CNLSd        deum]  dnm  N      24  extendo  CNbd 

33* 


516  S.   Aureli  Augustini 

in  latino  usitata  locutio,  nisi  ita  dicatur:  eitendo  manum 
meam  ad  deum  altissimum  me  non  accipere  de  omnibus  tuis. 

L.  Sciendo  scies,  quia  peregrinum  erit  semen  tuum 
in  terra:  locutio  quidem  scripturarum  est  usitatissima;  sed 
graeci  habent:  sciens  scies,  quod  paene  tantundem  est.  5 

LI.  Et  dedit  eam  Abram  uiro  suo  ipsi  uxorem:  plus 
habet  «ipsi*. 

LII.  Gum  au.tem  uidit  se  conceptum  habere,  spreta 
sum  coram  illa.  graeci  habent  hoc  loco  participium,  quod 
latina  lingua  non  habet,  hoc  est  ISoooa;  sed  tamquam  si  10 
diceretur:  uidens  autem  se  conceptum  habere,  spreta  sum 
coram  illa,  quasi  soloecismus  sonat.  sic  etiam  per  illud  parti- 
cipium,  quod  dictum  est  ISooca,  pro  quo  nos  dizimus:  uidens. 

LIII.  Quod  latini  habent:  augeam  te  nimis  ualde,  graeci 
habent:  ualde  ualde.  15 

LIIIL  Et  dabo  tibi  et  semini  tuo  post  te  terram,  in 
qua  habitas,  omnem  terram  Ghanaan  in  possessionem 
aeternam.  uidendum,  utrum  locutio  sit,  qnod  dixit  aeternam 
—  graeci  habent  alwvtov  —  et  quod  ait:  et  semini  tuo 
post  te;  ibi  enim  uoluit  inteUegi  quod  dixerat:  tibi.  a> 

LV.  Tu  autem  testamentum  meum  conseruabis,  <tu> 
et  semen  tuum  post  te  in  progenies  suas:  conseruabis 
pro  „conserua";  promissiuum  pro  imperatiuo  modo  posuit. 

LVI.  Et  puer  octo  dierum  circumcidetur  <uestrum> 

3  Ib.  15,  13       6  Ib.  16,  3      8  Ib.  16,  5      14  Ib.  17,  6      16  Ib. 
17,  8      21  Gen.  17,  9      24  Ib.  17,  12 

1  in  om.  C  latinus  C  2  meom  C1  8  quia]  quod  8  5  tantum- 
dem  bd  6  xat  sScuxe  cod.  Alex.  8  uidisset  b  spta  Sl  10  abet  CN 
ttooooa  CNb  idusa  LS  11  dicetur  LS  12  solycismus  CN  solicis- 
mus  LSl         illum  LS  18  quod  om.  C        Idoooa]  t&oooa  ti&oooa  C 

idusa  tidooa  LS  tiooooa  tt&ooa  b  dicimus  bd  14  habent  om.  b 

16  Et  om.  N  post  te]  poste  N         17  canaan  C         18  dicit  bd 

19  "EONlON  C  aeonion  N  eonio  LS  et  cmte  quod  om.  C  21  tu 
addidi  ex  Aug.  de  CitUt.  dei  t.  II 166,  26  ed.  Dombart  22  post  te] 
poste  N  in  ex  m  S  23  imperatiuo  ex  impeiaturo  m.  1  C  24  uestrum 
addidi  ex  Aug.  de  Ciuit.  dei  t.  II 169,  3  ed.  Dombart;  opuav  cod.  Alex. 


Locutionum   lib.   I.    (Locut.    de   Genesi).         517 

omne   masculinum:   pro  „omnis  masculus",   quasi  posset 
circumcidi  nisi  masculus. 

LVII.   Et  procidit  Abraham   in   faciem    et   dixit  in 

animo    suo    diceus:    si    mihi    centum    annos   habenti 

5  nascetur,    et    si    Sarra    annorum    nonaginta    pariet! 

admirantis  esse  istam  locutionem,  non  dubitantis  dubitandum 

non  est. 

LVIII.  Abraham  autem  erat  annorum  nonaginta  no- 
uem,  cum  circumcisus  est  carnem  praeputii  sui.  non 
10  dixit:  carne  aut  in  carne. 

LVIIII.  Et  in  boues   adcucurrit  Abraham.  non  dixit: 
ad  boues. 

LX.  Abraham  autem  et  Sarra  seniores  progressi  in 
diebus:  quod  graeci  habent  „progressi  dieruin*. 
15  LXI.  Dixit  autem  dominus:  clamor  Sodomorum  et 
Gomorrhae  inpletus  est,  et  delicta  eorum  magna 
ualde.  clamorem  scriptura  solet  ponere  pro  tanta  inpudentia 
et  libertate  iniquitatis,  ut  nec  uerecundia  nec  timore  abs- 
condatur. 
20  LXII.  Et  dixit,  quia  non  perdam,  si  inuenero  ibi 
quadraginta  quinque:  superfluum  uidetur  „quia",  et  ideo 
in  codicibus  nonnullis  latinis  non  legitur. 

LXIII.  Numquid,  domine,  si  loquar:   subauditur    „ira- 
sceris"  aut  aliquid  huius  modi. 
85      LXIIIL  Cum  euerteret  dominus  ciuitates  in  quibus 
habitabat  in  eis. 

LXV.  In  omni  loco  ubi  intrauerimus  ibi. 

3  Ib.  17,  17         8  Ib.  17,  24  11  Ib.  18,  7         18  Ib.  18,  11 

15  Ib.  18,  20  20  Ib.  18,  28  23  Ib.   18,  30  25  Ib.  19,  29 

27  Ib.  20,  13 

1  omnS  CN  omnes  masculos  LS  possit  C  3  sec.  cod.  Alex. 
procedit  N  abraam  C  5  nascitur  N;  fortasse:  nascetur  filius,  cft 
Dombart  II 178, 14  8  8e  tqv  cod.  Alex.  9  cum  om.  L  11  accurrit  Sb 
18  sapra  LS  sara  bd  15  sec.  cod.  Alex.  16  gomurre  C  gomorre  N 
gomorrae  S  gomurrae  L  17  tantam  C  20  sec.  cod.  Alex.  21  XLV  S 
uideretur  JV*      25  xuptov  cod.  Alex.      26  habitabant  LS 


518  S.   Aureli   Augustini 

LXVL  Et  aperuit  deus  oculos  eius,  et  uidit  puteum 
aquae  uiuae.  locutio  est;  non  enim  clausis  oculis  erat.  unde 
iam  in  principio  libri  locuti  sumus,  ubi  scriptum  est:  et 
aperti  sunt  oculi  eorum. 

LXVDL  Et  terra  quam  inbabitasti  in  ea.  5 

LXYIII.  Et  disposuerunt  ambo  testamentum.  uel 
testati  sunt  ambo;  amat  scriptura  testamenti  nomine  pactum 
appellare. 

LXVIin.  Accipe  filium  tuum  dilectum:  illa  locutione 
dictum  est  „accipe",  qua  etiam  ad  Agar  de  filio  eius.  u> 

LXX.  Et  respiciens  Abraham  oculis,  cum  sufficeret 
„respiciens*. 

LXXI.  Per  me  ipsum  iuraui:  nisi  benedicens  bene- 
dicam   te  .  ac  si  diceret:   per  me  ipsum  iuraui,  quod  bene- 
dicens  benedicam  te,  aut  nullo  uerbo  addito  simpliciter:  per  15 
me  ipsum  iuraui:  benedicens  benedicam  te. 

LXXII.  Et  multiplicans  multiplicabo  semen  tuum. 
cum  sufficere  posset  „multiplicabo\ 

LXXIII.   Et  nuntiatum    est   Abrahae    dicentes,   cam 
consuetudo  loquendi   habeat:   nuntiauerunt  Abrahae  dicentes.  *<> 
aut:  nuntiatum  est  a  dicentibus. 

LXXIIII.    Et    surrexit   Abraham  a  mortuo   suo:  non 
dixit  „a  raortua  sua*.  et  iterum   de   eadem:   et   sepeliam. 
inquit,   mortuum  meum:   quod  non   neutro    quasi    corpus 
mortuum,  sed  masculino  genere  dictum  graeca  scriptura  de-  *> 
monstrat. 

1  lb.  21,  19    3  Loc.  IX     5  Ib.  21,  23    6  Ib.  21,  27    9  Ib.  22,  2 
11  lb.  22,  4         13  Ib.  22,  16.  17  17  Ib.  22,  17  19  Ib.  22,  20 

22  Ib.  23,  3.  4 

1  oculus  Cl  puteumtaq:  (t  exp.  m.  1)  C  2  enim]  cum  b  3  libri 
b  ex  p)  C  5  quam  (m  8.  I.  m.  1)  C  iu  qua  LSb  qua  N  inabi- 
tasti  N  11  sec.  cod.  Alex.  sufficeret  (e  fin.  ex  i)  C  18  (et  14) 
memetip8um  bd  14  iuraui]  iura  C  quod — te  om.  C  15  addito] 
audito  b  16  memetipsum  d  19  est  om.  b  abrahe  N  22  babra- 
ham  S  23  a  mortua  om.  N;  sed  spatium  sufficiens  uacuum  est  25  mas- 
culo  Sl 


Locutionum   lib.  I.  (Locut.  de  Genesi).  519 

LXXV.  Et  adiurabo  te  per  dominum  deum  caeli  et 
deum  terrae.  graeci  non  habent  *perM,  sed:  adiurabo  te 
dominum  deum  caeli. 

LXXVI.  Cum  quibus  ego  habito  in  eis. 
5      LXXVIL   Ne    quando    noluerit   mulie      ire    mecum: 
mulierem  feminam  appellare  proprium  est  illius  linguae. 

LXXVIII.  In  terram  de  qua  existi  inde. 

LXXVIIII.  Adtende  tibi,  ne  reuoces  filium  meum 
illuc:  his  uerbis  solet  comminatio  declarari. 
10  LXXX.  Et  posuit  puer  manum  suam  sub  femore 
Abrahae  et  iurauit  ei  de  uerbo  hoc  .  ergo  locutio  est,  qua 
dixerat  Abraham:  adiuro  te,  ac  si  dixisset:  iura  mihi;  non 
autem  solemus  sic  loqui.  sed  obseruandum  est,  utrum  sint  in 
scripturis  aliae  similes  locutiones;  nam  et  quod  dixit  Abraham: 
i6  si  noluerit  mulier  uenire  tecum,  purus  eris  a  iura- 
mento  hoc,  manifestauit  ita  se  dixisse:  adiuro  te,  tamquam 
diceret:  iura  mihi. 

LXXXI.  Quod  scriptum  est  de  Kebecca:  uirgo  autem 
erat  speciosa  facie  ualde;  uirgo  erat,  uir  non  cogno- 
20  uerat  eam,  ista  repetitio  commendationem  uirginitatis  insi- 
nuat.  sed  cur  additum  sit:  uir  non  cognouerat  eam,  nisi 
locutionis  sit,  mirum,  si  possit  ita  accipi,  ut  uirgo  nomen 
sit  aetatis,  non  integritatis.  graeci  autem  non  habent 
„cognouerat*,  sed  „cognouit*:  quod  uidetur  inconsequens. 
25  LXXXII.  Adorauit  domino:  quod  nobis  usitatum  est 
dicere  „adorauit  dominum". 

LXXXIII.  Quoniam  non  dereliquit  iustitiam  et  ueri- 

1  Gen.  24,  3    4  Ib.  24,  3    5  Ib.  24,  5     7  Ib.  24,  5    8  Ib.  24,  6 
10  Ib.  24,  9.  3.  8      18  lb.  24,  16      25  lb.  24,  26      27  Ib.  24,  27 

2  per  om.  N  iuro  b  adiuro  CNLS  te  om.  d  3  dominum]  per 
dnm  C  7  existis  C  8  tibi]  te  tibi  b  reuoces  S1  9  declinare  Sl 
10  manum  suam  legitur  post  Abrahae  in  C  12  adiuro  te  om.  b  14  simi- 
les  (e  ex  i)  C  similaes  (s  fin.  add.)  S        et  om.  LSbd  15  •*si  (ni 

eras.)  S  wc.  cod.  Alex.  19  facie  om.  LSbd  20  commendationeml 
come  C  21  quur  N  22  utj  ita  ut  b  27  magis  respondet  cod.  Alex 
derelinquid  C  dereliquid  Sl 


520  S.    Aureli    Augustini 

tatem  a  domino  meo,   id  est  iustitiam  et  ueritatem,  quae 
est  a  domino  meo,  ac  si  diceret:  quam  fecit  dominus  meus. 

LXXXIIII.  Et  currens  puella  nuntiauit  in  domum 
matris  suae:  quasi  non  ipsa  esset  et  patris  domus. 

LXXXV.  Et  aquam  lauere  pedibus  ipsius  et  pedibus   5 
uirorum  qui  cum  eo  erant. 

LXXXVI.  Dominus  cui  placui  ante  ipsum  ipse  mittet 
angelum  suum  tecum;  quasi  non  sufflceret  „cui  placui*. 
an  poterat  ei  placere  nisi  ante  ipsum? 

LXXXVII.   Si  tu   prosperas   uiam  meam    quam    ego  10 
nunc  ingredior  in  eam. 

LXXXVHI.  Cum  uerba  sua  narraret  seruus  Abrahae,  quae 
dixit  accessurus  ad  fontem,  ita  narrauit:  et  erit  uirgo,  cui 
ego  dixero:  da  mihi  bibere  pusillum  aquae  de  hydria 
tua,  et  dicet  mihi:  et  tu  bibe,  et  camelis  tuis  hauriam  .  15 
haec  mulier  est  quam  parauit  dominus  famulo  suo 
Isaac.  quibus  uerbis  satis  euidenter  expressum  est  etiam 
mulieres  appellatas  locutione  hebraica,  quae  uirgines  essent. 

LXXXVIIIl.    Et    benedixi    dominum     deum    domini 
mei  Abraham  .  honorificentiae  locutio  est  et  familiarissima  so 
scripturis,  sicut  deus  Heliae. 

XC.   Benuntiate   mihi,   ut  redeam    in    dextram    aut 
sinistram.    per    dextram    prosperitatem,    per    sinistram    ad- 
uersitatem    significauit;    id    est    dextram,    si    concesserint, 
sinistram,    si    non    concesserint ;    nam    utique    ea   uia    redi-  25 
turus    fuerat    qua    uenerat  .  quam    locutionem    scripturarum 


3  Ib.  24,  28  5  Ib.  24,  32  7  Ib.  24,  40  10  Ib.  24,  42 

13  Ib.  24,  43.  44      19  Ib.  24,  48      22  Ib.  24,  49 

1  a  domino]  qu$  est  a  domino  C         2  dicerit  C1  4  ipsa  non  N 

esset  ipsa  b  et  om.  C  7  nrittit  C*N  8  sufficerit  Cl  10  sec 
cod.  Alex.        quam]  qua  bd  om.  C       12  narrat  b       13  sec.  cod.  Alex. 

14  aq:  Cl  ydria  CN  15  auriam  C*N  16  haec  est  mulier  L  18  appel- 
latus  S1  hebre>a  CN  19  benedixit  C  20  familiaris  N  22  renun- 
tia*te  S  in  om.  NLSb  deiteram  b  aut]  uel  b  23  dexteram  b 
scilicet  prosperitatem  b      24  dexteram  b      25  consenserint  N 


Locutionum   lib.   I.    (Locut.    de   Gcnesi).  521 

etiam  cetera  earum  loca  indicabunt,  quia  dextra  nominatur 
in  omnibus  bonis,  sinistra  in  malis,  siue  felicitas  et  infelicitas 
siue  iustitia  et  iniustitia  et  aliquando  dextra  in  aeternis, 
sinistra  in  temporalibus. 
5  XCI.  Haec  sunt  nomina  filiorum  Ismahel  secundum 
nomina  generationum  eorum:  tamquam  dixisset,  secundum 
quae  nomina  generationes  eorum  appellatae  sunt. 

XCII.  AccepitEebeccam  filiam  Batuel  Syri  deMeso- 
potamia,   sororem   Laban   Syri,   sibi    in    uxorem,   cum 
10  posset  dici  tantummodo  ,uxorem",  aut  „sibi  uxorem". 

XCIII.  Et  ei  erant  gemini  in  utero  eius,  cum  posset 
non  addi,  quod  dictum  est  eius. 

XCIIII.   Creuerunt  autem   iuuenes.  est  talis  locutio  et 

apud  auctores  saeculares,  sicuti  est:  et  scuta  latentia  con- 

15  dunt,  id  est  condendo  latentia  faciunt.  sic  et  hic  „creuerunt 

iuuenes*,   cum  infantes  -  essent,  intellegitur:    crescendo   facti 

sunt  iuuenes. 

XCV.  Iacob  ad  Esau:  uende  mihi  hodie  primogenita 

tua  mihi;  sic  enim  habent  codices  graeci. 

20      XCVI.  Uidentes  uidimus,  quia  est  dominus  tecum. 

XCVII.    Et    disponemus   tecum   testamentum  .  amant 

scripturae   pro   pacto   ponere   testamentum,    id   est  StafrqxTjv. 

quod  latini  habent:  et  disponemus  tecum  testamentum, 

ne  facias    nobisum    malum,  tamquam  diceretur,  ut  paci- 

25  scaris  non  facere  nobiscum  malum. 

XCVIII.  Et  uocauit  filium  suum  seniorem  Esau  et 
dixit:  hoc  loco  senioris  nomen  non  significat  aetatem  grauem, 
sed  ex  conparatione  maiorem. 

5  Gen.  25,  13  8  Ib.  25,  20  11  Ib.  25,  24  18  Ib.  25,  27 
14  Uergil.  Aen.  III  237  18  Gen.  25,  81  20  Ib.  26,  28  21  Ib.  26, 
28.  29      26  Ib.  27,  1 

1  eorum  b  3  dextera  b  5  Ismahel]  ihl  CLb  ismael  Sd  6  eorum 
om.  C  7  generatio  C  8  sec.  cod.  Alex.  rebecca  8  batuhel  K 
bathuel  bd  9  baban  N  in]  th;  om.  cod.  Alex.  11  possit  C  15  latifitia  b 
16  quum  C  20  estj  y}v  cod.  Graeci  tecum  om.  C  22  diatecen  CK 
diathecen  LS  ^caOnrjsv  b       24  malum]  malum  hoc  L         pa*ciscaris  C 


522  S.    Anreli   Augustini 

XGVJIII.  Nunc  ergo  sume  uas  tuum  pharetramque 
et  arcum:  non  dixit  uasa,  sed  uas  .  quod  autem  intellegi 
uoluit,  non  adparet,  nisi  forte  locutio  est,  ut  uas  pharetram 
uoluerit  intellegi  et  exponendo  quid  dixerit  uas  adiunxerit: 
pharetramque  et  arcum,  tamquam  dixerit:  sume  uas  tuum  5 
et  pharetram,  uelut  si  diceret:  sume  uas  tuum,  id  est 
pharetram,  deinde  aliud  „et  arcum",  quod  non  ad  illud  uas 
pertineret,  quod  est  pharetra .  aut  certe  pharetram  et  arcum 
uas  uoluit  appellare,  singularem  ponens  numerum  pro  plurali, 
tamquam  si  diceret:  accipe  uestem  tuam,  quo  nomine  intel-  10 
legeremus  plures  uestes,  sicut  intellegimus  militem  pro  mili- 
tibus,  et  multa  sunt  alia. 

C.  Exi  in  campum  et  uenare  mihi  uenationem. 

CI.  Et  uade  ad  oues  et  sume  mihi  <inde>  duos  haedos 
teneros  et  bonos.nomine   ouium  utriusque  pecoris  genus  15 
significauit,  quod  in  eisdem  pascuis  simul  erant. 

CII.  Et  det  tibi  benedictionem  patris  tui  Abraham: 
Isaac  dicit  filio  suo  de  auo  eius  patre  suo. 

CIII.  Et  exiit  in  Mesopotamiam  Syriae:  quasi  Meso- 
potamia  dicatur  nisi  Syriae;   quamuis    hoc    Septuaginta  non  to 
habere    perhibeantur    „Syriae",    sed    cum    asterisco    scrip- 
tum  est. 

CIIII.    Deus    ad   Iacob:    non    te    derelinquam,    donec 

1  Ib.  27,  3      13  Ib.  27,  3      14  Ib.  27,  9      17  Ib.  28,  4      19  Ib. 
28,  5      23  Ib.  28,  15 

1  ergo]  ergo  ego  C  bas  N  faretram   C  faretramque  NLS 

2  non  4Uit  non  dixit  N"  3  appareret  C  ut]  et  N  per  uas  b 
faretram  CNLS  4  et  om.  N  aditlxit  b  5  faretramque  CNLS 
uas]  bas  N  6  faretram  CNLS  ueluti  NLS  uel  b  sumrae  (pr. 
m  exp.  m.  1)  C  bas  N  id  est]  et  C  7  ad  illud  om.  C  illud] 
aliud  LS  8  est  om.  C  pharetram  C  faretra  NLS  aut  certe 
pharetram  8.  I.  add.  m.  1  C  11  sicuti  Nd  12  alia]  talia  NLSbd 
13  campo  N  14  inde  addidi  sec.  Quaest.  de  Genesi  quaest.  C XVII 5 
19  Et  om.  b  siriae  N,  om.  cod.  Qraeci  mesopotamia  (~  supra  a 
era8.)  S  20  hoc  lin.  perducta  del.  assignatur.  S  21  perhibebantur  S 
perhibentur  b  asterisco*  C  asteriscos  LSl  28  ante  Deus  add.  ait  X 
derelinquam  te  bd 


Locutionum   lib.  I.   (Locut.   de   Genesi).         523 

faciam  omnia,  quae  tecum  locutue  sum,  quasi  dimissu- 
rus  eum,  cum  fecerit;  non  utique,  sed  locutio  est. 

CV.  Et  surrexit  Iacob  de  somno  suo  et  dixit  quia 
est  dominus  in  loco  hoc,  ego  autem  ignorabam:  plenus 
5  sensus  est,  etsi  non  habeat  „quia". 

CVI.  Est  dominus  in  loco  hoc  .  ac  si  deceret:  est  hic 
demonstratio  domini;  non  enim  dominus  in  loco  est. 

CVII.  Iacob  interrogans  quod  ait:  nostis  Laban  filium 
Nachor?  cum  esset  filius  Batuel,  intellegendum  est  nobiliorem 
10  fuisse  Nachor  et  merito  dignitatis  eius  factum  esse,  ut  de 
ipso  interrogaret.  filium  autem  dici  et  aui  et  proaui  et  ultra 
maioris  alicuius  eum,  qui  ex  illo  propagatur,  usitatissimae 
locutionis  est.  hinc  est.  quod  et  Isaac  patrem  filii  sui  appel- 
lauit  Abraham,  sicut  paulo  ante  commemoraui. 
i5  CVIII.  Adhuc  est  dies  multa,  nondum  est  hora  con 
gregandi  pecora. 

C VII II.   Et    dedit   illi    Ballan    ancillam    suam    ipsi 

uxorem:  plenum  esset,  etsi  ipsi  non  adderetur. 

CX.   Si   inueni   gratiam   ante  te,  auguratus    essem; 

20  benedixit  enim  me   deus   in   introitu  tuo.  non  uidetur 

consequens,  quia  hic   dicendum   fuit:   si  inuenissem  gratiam 

ante  te,  auguratus  essem;  nunc  autem  „si  inueni*  ordo  est, 

id  est:  si  inueni  gratiam  ante  te,  permitte  me  augurari;  ita 

enim  dixit:  auguratus  essem,  tamquam  diceret:  o  si  augu- 

25  ratus   essem!   id  est  ad  bonum   augurium  te  in  domo  mea 

haberem. 

CXI.  Exaudiet  me  iustitia  mea  in  die  crastino:  id 
est  exaudiri  me  faciet. 

3  Gen.  28,  16     8  Ib.  29,  5     15  Ib.  29,  7     17  Ib.  30,  4     19  lb. 
30,  27      27  Ib.  30,  33 

2  eum  om.  CNbd  3  Et  addidi  sec.  Quaest.  in  Gen.  quaest.  LXXXIII 
8  labft  b  9  nachor  (h  s.  I.)  S  batuhel  N  bathuel  bd  10  nachor 
(h  8.  I.)  S  11  dicit  C  et  ante  proaui  om.  G  et  ante  ultra  om.  LSb 
12  usitatissima  elocutionis  N  17  Ballan]  laban  Cb  ballara  LNd 
20  in  om.  C  21  quia]  qui  b  23  id  est  om.  Cbd  27  Exaudiet]  Et 
exaudiet  CNLSd      28  exaudire  LS 


524  S.   Aureli   Augustini 

CXII.  Et  uidit  Iacob  faciem  Laban,  et  ecce  non  erat 
ad  eum  sicut  hesterna  et  nudiustertiana  die:  familiaris- 
sima  in  scripturis  locutio;  hesterna  et  nudiustertiana  die  pro 
tempore  praeterito  posuit. 

CXIII.  Et  uidi  oculis  meis  in  somno,  cum  clausi  sint  5 
in  somno  oculi  corporis. 

CXIIII.  Ego  sum  deus,  qui  adparui  tibi  in  loco  dei, 
locutio  est.  an  deus  in  loco  dei  sic  accipiendum  est,  quomodo: 
pluit  dominus  a  domino,  filius  a  patre? 

CXV.  Bespondens  autem  Iacob  dixit  ad  Laban:  dixi  10 
enim:  ne  forte  auferas  filias  tuas  a  me  et  omnia  mea« 

CXVL  Intrauit  autem  Laban   et  inscrutatus   est  in 
domo  Liae:  aduertendum  est,  quomodo  dicatur  domus  uxoris, 
cum  in  itinere  comprehensi  sunt  a  Laban;  nisi  forte  consue- 
tudo   scripturarum   domum   dicit  pro   cubiculo  uel  tentorio,  15 
quomodo  etiam  ancillarum  domos  dicit. 

CXVII.  Iacob  dicit  ad  Laban:  quia  scrutatus  es  omnia 
uasa  domus  meae:  nunc  unam  domum  dicit,  cuius  membra 
erant  domus  uxorum   eius   et   concubinarum,  ut  intellegatur 
domos   appellatas,   cum   essent    cubicula    aut  tentoria,   quos  20 
etiam  papiliones  uocant. 

CXVIII.  Nisi  deus  patris  mei  Abraham  et  timor 
Isaac  esset  mihi:  patrem  suum  appellat  auum  suum,  sicut 
ei  dixerat  Isaac  pater  eius. 

CXVIIII.  Misit  autem  Iacob  nuntios  ante  se  ad  Esau  25 
fratrem   suum   in   terram  Seir  in   regionem  Edom   et. 
mandauit  illis  dicens:  sic  dicetis  domino  meo  Esau: 

1  Ib.  31,  2      5  Ib.  31,  10      7  Ib.  31,  13     9  Ib.  19,  24      10  Ib. 
31,  31     12  Ib.  81,  33     17  Ib.  31,  37     22  Ib.  31,  42     25  Ib.  32,  3-5 

2  hexsterna  (x  8.  I.)  L  hexsterna  (h  8.  I.)  S  nudustertiana  CN 

3  locutio  om.  N  haesterna  N  nudustertiana  CNS1  4  ponitur  Cl 
7  aparui  Cl  apparuit  d  10  scc.  cod.  Alex.  laba  b  12  scrutatus  NLSb 
14  sint  LNSbd  15  dicit  domum  bd  16  domus  S  17  es  om.  b 
18  domum]  domu§  S  19  uxoris  b  20  domus  NLS  21  papiiliones  S 
28  esset]  adfuisset  Ld  affuisset  Sb  25  nuntius  N  26  terra  b 
regione  N 


L  o  c  u  t  i  o  n  u  m    1  i  b.    I.   (L  o  c  u  t.   d  e   G  e  n  e  s  i).  525 

sic  dicit  puer  tuus  Iacob:  cum  Laban  habitaui  et 
demoratus  sum  usque  modo;  et  facti  sunt  mihi  boues 
et  asini  et  oues  et  pueri  et  puellae;  et  misi  nuntiare 
domino  meo  Esau.  non  dixit:  misi  nuntiare  tibi. 

5      CXX.  Si   interrogauerit  te  Esau   dicens:   cuius  es? 

et  quo  uadis?  et  cuius  haec  quae  antecedunt  te?  et 

dices:  pueri  tui  Iacob:  plenum  esset  et  integrum,  etiam 

„etg  si  non  haberet. 

CXXI.  Munera  misit  domino  meo  Esau,  et  ecce  ipse 

io  post  nos.   dicendum  autem  fuerat  usitata  locutione:  munera 
misi  domino  meo  tibi,  aut:  munera  misit  domino  suo  tibi. 

CXXII.  Surrexit  autem  eadem  nocte  et  accepit  duas 
uxores  et  duas  ancillas.  hic  distinguuntur  ab  uxoribus, 
quas  prius  uxores  scriptura  dixerat. 

i5      CXXIII.  Et   accepit  duas  uxores   et  duas    ancillas: 

notandum  est,  quemadmodum  dicatur  consuetudine  scripturarum 

„accepit";   non   enim   eas    tunc    duxit   aut   tunc   a  socero 

accepit. 

CXXIIII.  Quod  habent  latini  codices:   et  oues   et  boues 

so  fetantur,   graeci  habent:   fetantur  super  me.  quod  ea  signi- 

ficatione  dictum  est,  ut  intellegatur  „snper  sollicitudinem  uel 

curam   meam",  quomodo   solemus   loqui,  cum  dicimus  super 

caput  nostrum  esse  aliquid,  cuius  maximam  curam  gerimus. 

CXXV.  Et  filii  Iacob   uenerunt   de   campo    et,   cum 

26  audissent,   conpuncti   sunt   uiri,   et   triste    erat   illis 
ualde,  quod  turpe  fecerat  in  Israhel,  quod  dormisset 

6  Gen.  32,  17        9  Ib.  32,  18        12  Ib.  82,  22        19  Ib.  33,  13 
24  Ib.  34,  7 

1  abitaui  N  3  et  ante  asini  om.  N  6  ante  cedunt  C  et  dices] 
Y.ou  gpsi£  cod.  Alex.  8  si  et  NLSbd  10  munera  misi  seripai:  munera 
misit  N  om.  CLSbd  11  munera  misit  proebetur  poat  suo  tibi  in  LS, 
om.  CNbd  12  uxores  duas  bd  13  et— uxores  om.  b  distinguntur  NLS 
14  dixerat  (rat  a.  I)  C         17  tunc  eas  NLSbd  duxit  (u  ex  i)  S 

20  fetantur  (n  8.  I.  m.  1)  C  fftantur  (bia)  S  fetant  N  graeci— fetan- 
tur  om.  N  super  me]   iic'   tpt   cod.   Graeci  24   et  om.    Cl 

26  israel  NSbd 


526  S.   Aureli   Augustini 

cum  filia  Iacob;  et  non  sic  erit.  difficile  talis  locutio 
reperitur  in  scripturis  non  inducta  persona  loquentium  scrip- 
torem  uerba  eorum  interposuisse ;  non  enim  ait :  et  dixerunt. 
sed  hoc  tacito  uerba  dixit  eorum.  nam  qui  alii  dicere  potu- 
erunt:  et  non  sic  erit,  nisi  qui  grauiter  indignati  uindictam  s 
moliebantur  ? 

CXXVT.  Notandum  quod  Emmor  loquens  de  Dina  ad  Iacob 
et  filios  eius,  filiam  uestram  dicit;  non  dicit  filiam  tuam. 
sororem  istorum. 

CXXVII.  In  hoc  similes  erimus  uobis  et  habitabimus  10 
in  uobis,  id  est  inter  uos. 

CXXVIII.  Adpositus  enim  erat  filiae  Iacob,  id  est 
amabat  eam. 

CXXVIIII.  Et  filium  eius  Sychem  interfecerunt  in 
ore  gladii:  ac  si  diceret  „gladio".  ^ 

CXXX.  Quae  abstulerunt  filii  Iacob  de  ciuitate  Sicimoram 
Salem,  cum  eam  expugnauissent,  sic  enumerantur:  oues 
eorum  et  boues  eorum  et  asinos  eorum,  quaecumque 
orant  in  ciuitate  et  quaeoumque  erant  in  campo  tu- 
lerunt.  et  omnia  corpora  eorum  <et  omnem  supellec-  *o 
tilem  eorum  et  uxores  eorum>  captiuauerunt  et  diri- 
puerunt  quaecumque  erant  in  ciuitate  et  quaecumque 
erant  in  domibus.  inter  haec  omnia  non  satis  intellegitur 
quid  dixit:  et  corpora  eorum;  neque  enim  suspicandum 
est,  quod  corpora  abstulerunt  peremptorum,  sed  rerum  intel-  25 
legenda   sunt,   quae   corporaliter  possidentur,    ut    eorum   sit 

8  Ib.  34,  8       10  Ib.  34,  15.  16      12  Ib.  34,  19       14  Ib.  34.  26 
17  Ib.  84,  28.  29 

1  erit  difficile.  Talis  (sic.  coniunct.)  b  4  nam  qui]  nu  (u  in  ras.) 
quid  (d  in  ras.)  8  5  nisi  qui]  nisi  quia  S  uindicta  C1  6  mollie- 
bantur  S  7  emmor  (e  ex  i)  C  emor  b  8  dicit  uestram  bd  10  hac  b 
abitabimus  N  12  filia  iVr  14  sichem  bd  16  sycimorum  N  syco- 
morum  LS  sichimorum  bd  17  ea  NSl  expugnabsent  bd  enume- 
ratur  C      19  erat  b  in— quaecumque  8.  I.  .m.  1  C         erant  om.  C 

20  et  omnem  supellectilem-  uxores  eorum  addidi,  guia  in  sequentibns  eorum 
mentio  fit    25  abstulerint  LS      peremtorum  d    26  possidentur  (e  ex  u)  S 


Locutionum   lib.    I.   (Locut.   de   Genesi).         527 

executio,  quod  sequitur:  et  supellectilem  et  cetera,  sicut 
in  iure  dicitur  traditio  corporum.  quamquam  Graeci  owji/xr.a 
seruos  appellant  usitatissima  locutione ;  sed,  quia  non  oa>fidT:a, 
sed   o(i){iata  hic  dictum   est,   non   est  temere  confirmandum 

*  seruos  significatos;  fieri  tamen  potest,  ut  hoc  magis  sit. 

CXXXI.   Cum   gentem  Edom,   id   est   Idumaeorum,    com- 

memoret  scriptura  et  qui  in  ea  regnassent,  postea  dicit:  haec 

nomina   principum    Esau    secundum    loca    eorum    in 

regionibus   eorum  et  in  gentibus  eorum,  gentes  appel- 

10  lans  unius  gentis  propter  familiarum  multiplicatas  generationes, 
cum  etiam  ipse  Edom  uocaretur:  unde  et  gens,  quam  pro- 
pagauit,  cognominata  est,  cuius  utique  pater  fuit. 

CXXXII.  Cum  audisset  autem  Buben,  liberauit  eum 
de  manibus    eorum    et  dixit:    non   feriamus    eum   in 

15  anima.   non   ergo   liberauit  eum  et  inde  hoc  dixit;  sed  hoc 

dicendo  eum  liberauit.  prius  ergo  dixit:   liberauit  eum,  et 

deinde  breui  recapitulatione  quomodo  eum  liberauit  insinuat. 

CXXXIII.  Non  feriamus  eum  in  anima.  hoc  loco  nomine 

animae   uitam   corporis   aniraati  significat  per  efficientem  id, 

«o  quod  efficitur.  secundum  hoc  uideri  potest  etiam  ad  diabolum 
dictum  de  Iob:  animam  eius  ne  tangas,  id  est  ne  occidas 
eum.  nam  secundum  illam  significationem,  qua  natura  animae 
commemoratur,  illud  a  domino  dicitur:  nolite  timere  eos, 
qui  corpus  occidunt,  animam  autem  non  possunt  oc- 

**  cidere. 

7  Gen.  36,  40        13  Ib.  37,  21        18  Ib.  37,  21        21  Iob.  2,  6 
23  Matth.  10,  28 

1  exsecutio  S        superlectilein  LS  supellectilem  N     2  iurae  S  turae  K 
quamquam]  quam  C         somatia  CNLS  Cu>fxa(Ka  b  3  appellent  KS 

somatia  CNLS  CwjAafl-ia  b  4  somata  CNLS  Cwjxaxa  b        6  idume- 

orum  NS  commemoraret  NLSb  7  et  om.  NLS  10  gentes  ClN 
ante  propter  repetuntur  uerba  appellans  unius  gentis  in  N  multi- 

plicatis  Cl  11  edom  om.  Sx  14  eum  om.  b  15  animam  d  inde] 
deinde  (n  8. 1)  N  17  liberauerit  NLSbd  18  animam  d  20  uidere  N 
21  dictum]  dictum  est  b  dictum  esse  d  iob  anjma  (exp.  anima  m.  1)  C 
cod.  Graeci  differunt        tamgas  N 


528  S.   Aureli   Augustini 

CXXXIIII.  Quod  Iudas  dicit:  manus  autem  uostrae 
non  sint  super  eum,  hoc  est,  quod  dici  a  nobis  solet 
,manus  ei  non  inferamus". 

CXXXV.  Quoniam  frater  noster  et  caro  nostra  est: 
non  aliud,  sed  bis  hoc  idem  dictum  est  tamquam  exponendo,  s 
quid  sit  frater  noster,  id  est  caro  nostra,  quod  ex  eadem  carne 
fuerant  procreati. 

CXXXVI.  Occiderunt  haedum  caprarum.  sic  solet  loqui 
scriptura,   quemadmodum   in   psalmo:    sicut    agni    ouium, 
quasi  possit  esse   aut  haedus   nisi   caprarum   aut  agni  nisi  10 
ouium. 

CXXXVII.  Et  nuntiatum  est  Thamar  nurui  eius  di- 
centes;  dicendum  autem  fuit  „nuntiauerunt  dicentes". 

CXXXVIII.  Et  depositis  uestimentis  uiduitatis  suae 
a  se.  quid  minus  esset,  si  non  adderetur  a  se?  « 

CXXXVIIII.  Et  non  adposuit  amplius  scire  eam:  pro 
eo,  quod  est  misceri  ei. 

CXL.  Et  inuenit  Ioseph  gratiam  in  conspectu  domini 
sui.  haec  locutio  nulli  est  ignota  in  scripturis. 

CXLI.    Et   nesciebat    quae    circa    eum    erant    nihil.  *> 
Graecis   usitata  est  uulgo   locutio,  apud  nos  recta  non  est: 
sed  „nesciebat  aliquid"  dicimus. 

CXLII.  Praeter  panem,  quem  ipse  edebat.  per  panem 
utique  omnia  intellegi  uoluit  ad  uictum  eius  pertinentia.  unde 
pro  cotidiano  uictu  panis  solus  positus  intellegitur  in  oratione  » 
dominica. 


1  Gen.  37,  27  4  Ib.  87,  27  8  Ib.  37,  31  9  Ps.  113,  4 
12  Gen.  38,  13  14  Ib.  38,  14  16  Ib.  38,  26  18  Ib.  89,  4  20  Ib. 
39,  6      23  Ib.  39,  6      25  cf.  Matth.  6,  14 

2  solent  N  3  feramus  CS  7  fuerunt  C  8  hedum  LS  ca»p*raru  C 
10  cap«rarum  C  agnus  LSb  12  nurui  eius  Thamar  Lbd  tamar  C 
nuri  C  14  suae  om.  b  17  miscere  C  19  ignorata  N  conscriptu- 
ris  (crip  in  ras.)  N  20  nihil  om.  b  21  Graecis]  grecis  L  apud 
Graecos  bd  usitatum  C  24  uictum]  uitam  C  25  cottidiano  S 
26  domnica  C 


Locutionum   lib.   I.    (Locut.   de   Genesi).         529 

CXLIII.  Et  misit  uxor  domini  eius  oculos  suos  in 
Ioseph:  solet  et  apud  nos  uulgo  esse  usitata  locutio  pro  eo, 
quod  est  „amauit  eum". 

CXLIIII.  Et  ait:  dormi  mecum.  et  ista  usitata  est  lo- 
5  cutio  pro  eo,  quod  est  „concumbe  mecum". 

CXLV.  Et  dedit  carceris  custos  carcerem  per  ma- 
num  Ioseph:  pro  eo,  quod  est  „in  manus  loseph",  per 
quod  significat  »in  potestatem". 

CXLYI.  Et  dixerunt:  somnium  uidimus,  et  non 
10  est,  qui  interpretetur  illud.  cum  somnium  suum  unus- 
quisque  uidisset,  non  dixerunt  „somnia  uidimus*,  sed  som- 
nium  uidimus. 

CXLVII.   Tres  fundi  tres  dies   sunt,  non  dixit  „tres 

dies   significant".  et  multum   haec  locutio   notanda  est,  ubi 

i5  aliqua  significantia  earum    rerum,    quas    significant,    nomine 

appellantur:  inde  est  quod  ait  apostolus:  petra  autem  erat 

Christus;  non  ait  „petra  significabat  Christum*. 

CXLVIII.  Et  dabis  calicem  Pharaoni  in  manu  eius, 
cum  plenum  esset,  etiam  si  non  adderetur  in  manu  eius. 
20  CXLVIHL  Et  auferet  Pharao  caput  tuum  abs  te: 
plenum  esset,  etiam  si  non  haberet  abs  te. 

CL.  Et  manducabunt  aues  caeli  carnes  tuas  abs 
te:  similis  superiori  locutio. 

CLI.  Et  factum  est  post  biennium  dierum:  quid 
&  minus  esset,  si  non  haberet:  dierum? 

CLIL  Surrexit  autem  Pharao,  et  erat  somnium. 
amant  scripturae  sic  loqui  de  somniis,  cum  fuerit  euigilatum, 
tamquam  reddita  homini  ueritate  uigilantium  tunc  illud  ad- 
pareat  somnium,  quod  cum  uideretur  quasi  ueritas  fuit. 

1  Gen.  39,  7   4  Ib.  39,  12   6  Ib.  39, 22   9  Ib.  40, 8    13  lb.  40, 12   16 1 
Cor.10,4  18Gen.40,13  20 Ib. 40, 19  22 Ib.  40, 19  24 Ib. 41,1  26 Ib.  41,7 

4  locutio  est  S  6  manus  C  manu  L  7  est  om.  b  8  in  ex  m  8 
potestate  CLSbd  13  tris  (ter)  LSl  14  significauit  b  15  nomina  C 
nome"  b  18  manum  bd  19  essed  C  addderetur  (prim.  d  exp.  m. 
1)  C  manum  bd  20  pharo  S  22  celi  C  23  locutioni  bd;  cf% 
Loc.  de  Ex.  LXXII    25  est  C    27  animant  (ni  exp.  m,l)C    29  quasi  om.  b 

XXVril.  Aug.  sect.  III  pars  1.  34 


530  S»  Aureli  Augustinl 

CLIII.  Peccatum  meum  recordor  hodie.  Pharao 
iratus  fuit  pueris  suis  et  posuit  nos  in  carcere: 
illi  loquebatur  tamquam  de  altero. 

CLIIII.  Et  uidimus  somnium  ambo  nocte  una.  ego 
et  ille:   quasi  non  sufficeret,  quod  „ambo*  dixerat.  deinde  5 
et  hic  „uidimu8   somnium*  dicit,  non  „uidimus  somnia\ 
tamquam  unum  ambo  uidissent. 

CLV.  Factum  est  autem,  sicut  conparauit  nobis, 
ita  et  contigit.  «factum  est  autem*;  sic  solet  scriptura 
ponere.  nam  plenum  esset:   sicut  enim  comparauit  nobis,  ita  10 
et  contigit. 

CLVI.  Quales  numquam  uidi  tales  in  tota  terra 
Aegypti  turpiores:  dici  autem  posset  more  nostro  „quibus 
numquam  uidi  turpiores*  aut  ,quales  numquam  uidi*  -aut 
„numquam  uidi  tales".  15 

CLVIL  Exurgens  autem  dormiui.  exurgens  ait  pro 
texpergiscensg. 

CLVIII.  Quanta  deus  facit,  ostendit  Pharaoni:  cum 
illi  loqueretur,  tamquam  de  altero  dicit. 

CLVIIII.  Et  consumet  fames  terram:  pro  „hominibus  «0 
qui  sunt  in  terra*. 

CLX.  Nunc  ergo  prouide  hominem  prudentem 
et  intellegentem  et  constitue  eum  super  terram 
Aegypti;  et  faciat  Pharao  et  constituat  locorum 
principes  super  terram.  quasi  alius  sit,  cui  dixit:  pro-  » 
uide  hominem  prudentem,  et  alius,  de  quo  dicit:  con- 
stituat  Pharao. 

1  Gen.  41,  9.  10      4  Ib.  41,  11        8  Ib.  41.  18        12  Ib.  41,  19 
16  Ib.  41,  21      18  Ib.  41,  25      20  Ib.  41,  30      22  Ib.  41,  33.  34 

1  hodie  (b  8.  I.)  S  8  ille  b  5  qasi  N  6  post  non  uerba  uidimus 
somnium  dicit  repetita  exp.  tn.  1  C  7  uno  S  8  comparauit  L  com- 
par*uit  (a  eras.)  S  9  contegit  Cl  10  enim]  autem  N  compar«uit 
(a  eras.)  S  11  contegit  C  16  exurgens  (eupra  x  eras.  est  s)  S 
dormiuit  b  20  consumit  C  hominibus]  homines  d  omnibus  b 

21  terrft  N      22  prouide  seripei  iuxta  uers.  25:  uide  libri      28  constitu 
ad  C  con8titu*e  (a  eras.)  S      26  dixit  LSbd 


Locutionum   lib.   I.    (Locut.    de   Genesi).  531 

CLXI.  Et  congregetur  triticuni  sub  manu  Phara- 
onis;  id  est  „sub  potestate". 

CLXII.  Tamen  thronum  praecedam  tui  ego.  sic  se 
habent  uerba  in  graeco,  quae  dixit  Fharao  ad  Ioseph.  sed 
5  „praecedam  tui"  usitata  est  apud  Graecos  locutio,  apud 
nos  autem  dicitur  „praecedam  tea ;  illud  uero  „praecedam  te 
thronum"  nec  apud  Graecos  usitata  perhibetur,  sed  „praecedam 
te  throno*,  id  est  honore  sedis,  quod  intellegitur  „praecedam 
te  regno" ;  hoc  enim  illi  et  postea  dicit. 
10  CLXIII.  Ego  Pharao,  sine  te  nemo  extollet  manum 
suam  super  omnem  terram  Aegypti.  tamquam  diceret: 
„ego  sum  rex,  tu  autem  princeps  uel  praepositus  Aegypti". 
Pharao  quippe  non  hominis  nomen  est,  sed  regiae  potestatis. 

CLXIIII.  Uidens  autem  lacob,   quia  est  uenditio 

15  in  Aegypto,  dixit  filiis  suis:  quare   segnes  estis? 

ecce  audiui,  quod  est  uenditio  in  Aegypto:  notan- 

dum,  quia  id,  quod  audisse  se   dicit,  uidisse  eum   scriptura 

dixerat. 

CLXV.  Emite  nobis  pusillas  escas,  ut  uiuamus  et 
«onon  moriamur.  unum  horum  suffieeret:  aut  ut  uiuamus 
aut  „ut  non  moriamur1*. 

CLXVL  Pacati  sumus;  non  sunt  pueri  tui  explora- 
tores.  quasi  de  aliis  dixerint:  non  sunt  pueri  tu  explo- 
ratores,  cum  possent  dicere  „non   sumas*;  honorificentiae 
25  autem  more  maxime  ita  loquebantur. 

CLXVII.  Duodecim  sumus  pueri  tui  fratres  in  terra 


1  Gen.  41,  35        8  Ib.  41,  40       10  Ib.  41,  44       14  Ib.  42,  1.  2 
19  Ib.  42,  2      22  Ib.  42,  11      26  Ib.  42,  13 

1  Et  om.  b  6  dicetur  N  7  throno  N  peribentur  (n  exp.  m.  1)  C 
8  thrond  C  9  postea]  potest  ea  C  dici  C  diiit  N  10  extollit  C 
13  potestatis  (i  supra  e)  N  14  uidentes  N  quia]  qn^  C  17  audisse 
ex  mdisse  m.  2  8  se  om.  C  19  Emite]  emit  C  emitte  Nbd  nobis] 
te  nobis  C  pusillum  N  20  unum  horum]  Unde  harum  b  ut  om.  Cd 
21  ut  om.  Cd  22  pacati  ex  p&cati  m.  1  C  23  quasi— exploratores 
om.  b        dixerit  LS1      25  more  autem  N 

34* 


532  S.   Aureli   Augustini 

Chanaan,  cum  posterius  dicant,  quod  unus  eorum  non  sit, 
ipsum  scilicet  Ioseph  non  esse  existimantes,  id  est  perisse. 
hac  locutione  dictum  est  etiam  iUud:  hi  filii  Iacob,  qui 
facti  sunt  ei  in  Mesopotamia,  cum  ibi  non  fuerit  natus 
Beniamin.  quod  autem  diierunt:  sumus  in  terra  Chanaan,  cum  5 
eo  tempore,  quo  loquebantur,  in  Aegypto  essent,  ,sumug8 
dictum  est  pro  „habitamus" ;  inde  enim  uenerant  ilico  redituri 
ibi  commorantes. 

CLXVIII.   Hoc   est,   quod  dixi    uobis  dicens,   quod 
exploratores  estis:  quid  deesset,  etiam  si  non  adderet:  10 
dicens? 

CLXVIIII.  Ipsi  uero  ite  et  ducite  emptionem  tri- 
tici  uestri.  ducite  pro  eo,  quod  est  „ferte";  quia  enim 
ducuntur  iumenta,  in  quibus  fertur,  etiam  hoc  duci  dictum  est. 

CLXX.  Nonne  locutus  sum  uobis  dicens:  ne  no- 15 
ceatis  puero,  et  non  exaudistis  me?  notandum  exaudi- 
tionem  non  eam  solam  dici,  quam  exaudit  deus. 

CLXXI.  Ipsi  autem  ignorabant,  quia  audit  Ioseph. 
audit  pro  „intellegittf;  nam  uoces  audit  utique  aure  etiam 
linguam    qui    non    intellegit.    repetitur    illa   locutio    quando  » 
narrant  patri  suo  quid  eis  acciderit  in  Aegypto  et  quid  dixerint 
ad  Ioseph. 

CLXXII.    Duodecim    sumus    fratres,    filii    patris 
nostri;   unus   non   est,  pusillus  autem   cum  patre 
nostro  hodie  in  terra  Chanaan.  multa  in  his  paucis  & 
uerbis   genera  locutionum   sunt:   et  iUud,   quod  paulo   ante 

3  Gen.  35,  26        9  Ib.  42,  14        12  Ib.  42,  19        15  Ib.  42.  22 
18  Ib.  42,  23      23  Ib.  42,  32 

:  inperiuji 

1  canaan  S1  canan  C  posterius]  porerimus  (corr.  m.  1)  C  2  perisse 
(alt.  s  m.  1  8.  I.)  C  periisse  d  3  hii  S  4  ei]  et  C  om.  d  5  canaan  CS1 
chanam  N  6  quod  C  7  abitamus  N  ijlico  (pr.  1  exp.  m.  1)  C 
illico  bd  8  comorantes  C  commemorantes  N  12  et  om.  b  empci- 
onem  C  emtionem  NLS*d  13  est  om.  b  14  dicuntur  N  16  exaudistis 
(tis  8.  I  m.  1)  C  17  dici  solam  LS  quam]  qua  NS*bd  qu^  LS1 
20  linguam  post  intellegit  positum  in  LSbd  21  narrauit  b  accederit  C 
quit  C      25  canaan  CSl  chanan  N       paucis]  pacis  N 


Locutionum   lib.   I.   (Locut.   de    Genesi).         533 

memoraui  „duodecim  sumus",  cum  ipsi  dicant:  unus 
non  est,  et:  filii  sumus  patris  nostri,  quasi  possent  esse 
filii  non  patris  sui.  pusillus  autem  cum  patre  nostro 
hodie  in  terra  Chanaan  nec  dixerunt  „estB  aut  aliquid 

5  huius  modi.  deinde  notandum  est,  quod  maxime  necessarium 
uidetur  propter  euangelistarum  narrationes,  quomodo  cum  ea, 
quae  dicta  sunt,  dicta  esse  narrantur,  non  omnino  eodem 
modo  repetuntur,  cum  tamen  in  diuersitate  uerborum  nihil 
sententiae  depereat  ueritatis.  nam  quod  dixerunt  dictum  sibi 

10  esse  a  Ioseph:  et  in  terra  mercamini,  non  inuenitur  ab 
illo  dictum.  sine  mendacio  autem  dixerunt,  quod  ex  uerbis, 
quae  dixerat,  in  eius  uoluntate  cognouerunt;  neque  enim 
uerba  sunt  necessaria  nisi  ad  expromendam  et  in  audientum 
notitiam  perferendam,  quantum  possumus,  uoluntatem. 

15  CLXXIII.  Et  eratuniuscuiusque  alligatura  argenti 
in  sacco  eorum:  non  dixit  „in  sacco  eius8  aut  „in  saccis 
eorum",  sed  quasi  unus  saccus  omnium  esset. 

CLXXIIH.  Super  me  facta  sunt  omnia  haec,  id  est: 
me  miseria  onerant. 

«o  CLXXV.  Ait  autem  illi  Iudas  dicens:  potuit  plenum 
esse,  etsi  non  haberet  dicens. 

CLXXVI.  Interrogans  interrogauit  nos  homo.  ad- 
sidua  est  talis  locutio  in  scripturis:  interrogans  interrogauit 
nos  homo,  aut  „interrogando  interrogauit*  et  quae  sunt  similia. 

ss  CLXXVII.  Mecum  enim  manducabunt  homines 
panes  meridie:  numquid  panes  tantum?  sed  ab  eo,  quod 
excellit,  et  cetera  est  complexa  locutio.  mecum  enim  man- 

10  Gen.  42,  34        15  lb.  42,  35        18  Ib.  42,  36       20  Ib.  43,  2 
22  Ib.  43,  6      26  Ib.  43,  15 

4  canaan  CSl  5  eiusmodi  NL  8  tamen  om.  b  9  ueritati  N 
10  terram  NLS  ab  illo  om.  C  12  cognouerant  NLSbd  13  expri- 
mendam  b  et— notitiam  om.  N  audientium  bd  19  post  miseria 
lit.  3  litter.  C  onerat  C  22  nos]  me  C  23  talis  om.  b  inter- 
rogabit  C  24  quae  scripsi:  qua  C  si  qua  NLSbd  sunt  om.  CNLbd 
26  meridie  panS  b  meridiae  N  numquid — meridie  om.  b  27  com- 
plexa  s.  I.  m.  1  C        locutio]  locucio  quedam  C 


534  S.   Aureli  Augustiui 

ducabunthominespanesmeridie:  quod  dicit  meridie, 
prandium  significat,  quod  fit  medio  die;  hoc  est  enim  me- 
ridies. 

CLXXVIII.   Ut  accipiat  nos   in   seruos    et    asinos 
nostros.   non  utique  subauditur  „seruos";  nam  quod  latini  5 
codices    „seruos"    habent,   in   graecis   rcal8a<;   legitur,   quod 
nullo  modo  asini  possunt  esse.   ergo  asinos  nostros  tan- 
tummodo  „accipiatB  subauditur. 

CLXXVIIII.  Aperuimus   saccos  nostros,  et  hoc  ar- 
gentum    uniuscuiusque    in    sacco    suo:    non    addidit  10 
„inuentum  est"  aut  „adparuitB  aut  „erat"  aut  aliquid  eiusmodi. 

CLXXX.  Propitius  uobis,  nolite  timere.  in  his  uerbis, 
quibus  dictum  est:  propitius  uobis,  duo  uerba  sunt,  quae 
subaudiuntur,  et  ,sit*  et  „deus\  plenum  est  enim:  propitius 
sit  uobis  deus,  quod  omnino  in  graeco  usitatissimum  est.        u 

CLXXXI.  Saluus  est  puer  tuus  pater  noster,  adhuc 
uiuit.  hic  expressius  ostenditur  pueri  nomine  seruum  solere 
significari;  non  enim  in  illo  sene  posset  hoc  esse  nomen 
aetatis 

CLXXXII.  Non  enim  poterant  Aegyptii  manducare  20 
cum  Hebraeis  panes;  abominatio  est  enim  Aegyptiis. 
illa  locutio  frequentatur,  ut  in  panibus  omnes  escae  intel- 
legantur. 

CLXXXIII.  Magnificata  facta  est  autem  pars  Ben- 
iamin  prae   partibus   omnium    quinquipliciter    ad  25 
illorum:  iam  quia  dictum  erat:  psae  partibus  omnium, 
potuit  non  dici  „ad  illorum". 

4  Gen.  43,  17        9  Ib   43,  20        12  Ib.  43,  22        16  Ib.  43,  27 

20  Ib.  43,  31      24  Ib.  43,  33 

1  panem  CLS  meridiae  N  quod— meridie  8.  I.  m.  1  C  2  medio 
die]  medie  die  N  meridie  L8  4  accipias  bd  6  pedas  CNLS  icatSoc  b 
8  accipiat  scripsi:  accipias  CNLSd  non  accipias  b  10  unuscuiusque  b 
11  aparuit  N  aut  ante  aliquid  om.  C  huiusmodi  bd  15  omnino 
om.  b         17  pueri  nomine]  puer  in  homine  N         20  enim  om.  NLSb 

21  hebreis  CNS  abhominatio  L  25  pre  L  quincupliciter  d 
quinquippelicit  N 


Locutionum   lib.   I.   (Locut.   de   Genesi).         535 

CLXXXIIII.  Inueniens  autem  eos  dixit  <eis>  secun- 
dum  uerba  haec.  potuit  dicere:  dixit  eis  uerba  haec.  an 
forte  non  locutionis  genus  est,  sed  interest  etiam  sententiae? 
aliud  est  enim  ipsa  uerba  dicere,  aliud  secundum  ipsa,  ut, 

5  quaecumque  alia  dicta  fuerint,  eadem  sententia  teneatur,  quae 
illis  uerbis  conprehensa  est;  hoc  est  „secundum  ipsatt  etiamsi 
non  ipsa.  sed  quia  sequitur  illis  respondentibus :  ut  quid 
loquitur  dominus  secundum  uerba  haec?  qui  utique 
dicere   debuerunt  usitato    more   „ut  quid  loquitur  dominus 

10  uerba  haecu  ?  constat  esse  locutionis  genus. 

CLXXXV.  Absit  a  pueris  tuis  facere  secundum 
uerbum  hoc.  potuerunt  dicere:  absit  a  nobis.  sed  illa  ho- 
norificentia  est  usitata  in  scripturis  sic  dicere,  tamquam  de 
aliis;  pueris  autem  pro  „seruis*  dictum  est. 

is  CLXXXVI.  Et  nos  autem  erimus  serui  domino 
nostro.  etiam  hic  graeci  mtBic  habent,  hoc  est  „pueriu,  quod 
tam  adsidue  scriptura  pro  seruis  ponit,  ut  difficile  inueniatur 
non  isto  noraine  appellare  seruos. 

CLXXXVII.  Quomodo  autem  ascendam  ad  patrem, 

*>  cum  puer  non  sit  nobiscum?  ut  non  uideam  mala, 
quae  inuenient  patrem  meum!  magis  consuetudo  loquendi 
exigebat  dici:  ut  uideam  mala,  quae  inuenient  patrem  meum, 
hoc  est:  quomodo  ascendam,  ut  uideam?  nouo  itaque  loquendi 
more  id,  quod  dixit  ,quomodo"  pro  eo  dixit,  ac  si  dixisset 

86  „non".  sic  enim  usitatus  ordo  iste  uerborum  est:  non  ascen- 
dam  ad  patrem,  cum  puer  non  sit  nobiscum,  ut  non  uideam 
mala,  quae  inuenient  patrem  meum. 

1  Gen.  44,  6.  7      11  Ib.  44,  7      15  Ib.  44,  9      19  Ib.  44,  34 

1  eis  addidi  ex  sequenti  uersu  2  potuit  (t  fin.  s.l.m.  1)  C  3  ante 
genus  eras.  genus  S  sententia  e  N  sapientie^  b  4  enim  est  Ld 
6  in  illis  b  9  more]  monere  N  11  a  om.  N  12  abssit  C  13  in 
om.  NL8  16  icafttc  graeci  b  aalosc  graeci  d  pedes  CN  pedas  LS 
17  ponit  ut]  ponitur  C  18  non  (no  ex  i)  S  21  magis— meum  om.  b 
22  interuenient  C  24  quomodo  om.  LSbd  pro  eo  dixit  om.  LSb 
25  enim]  ed  S  istae  N  26  post  nobiscum  eras.  eet  cO  in  S  ut 
*.  I.  m.  1  C 


536  S.    Aureli  Augustini 

CLXXXVIII.  Quando  fleuit  Ioseph,  cum  recognosceretur  a 
fratribus  suis,  ait  scriptura:  audierunt  autem  omnes 
Aegyptii,  et  auditum  est  in  domo  Pharaonis.  deinde 
sequitur  quod  narrabat:  dixit  autem  Ioseph  ad  fratres 
suos.  prius  itaque  dixit  scriptura,  quod  postea  factum  est;  5 
hoc  enim  famae  celebritate  accidit,  ut  omnibus  Aegyptiis 
notum  fieret ;  et  postea  reuersa  est  narratio  ad  id,  quod  dice- 
batur  breui  recapitulatione. 

CLXXXVIIII.  Et  diuulgata  est  uox  in  domo  Phara- 
onis  dicentes:  uenerunt  fratres  Ioseph.   dicentes  10 
posuit  pro  Bdicentiumtf ;  uox  enim  dicentium  diuulgata  est: 
uenerunt  fratres  loseph. 

CXC.  At  ille  respondit,  quid  est,  dicens?  ordo  est: 
at  ilie  respondit  dicens:  quid  est? 

CXCL  Deus  ad  Iacob  dicit:  et  ego  descendam  teoumu 
in  Aegyptum,  et  ego  ascendere  te  faciam  in  finem. 
sic  habent  graeci,    quod  latini   habent:   et   ego    deducam 
te  in  finem. 

CXCIL  Iudam  autem  misit  ante  se  ad  Ioseph,  ut 
ueniret  sibi  obuiam  iuxta  Heroum  ciuitatem.  nescio,  *> 
utrum  Heroum  nomen  facile  in  scripturis  reperiatur. 

CXCIII.  In  uerbis  Ioseph,  quibus  ait  ad  fratres  suos: 
ascendens  nuntiabo  Pharaoni  et  dicam  ei:  fratres 
mei  et  domus  patris  mei,  qui  erant  in  terra  Cha- 
naan,  uenerunt  ad  me;  uiri  autem  sunt  pastores  —  25 
uiri  enim  pecorum  nutritores  erant  —  et  iumenta 
et  oues  et  omnia  sua  adduxerunt.  quod  interpositum 
est:  uiri   enim  pecorum  nutritores  erant,  ex  persona 

2  Gen.  45,  2.  3        9  Ib.  45,  16         13  Ib.  46,  2        15  Ib.  46.  4 
19  Ib.  46,  28      23  Ib.  46,  81.  32 

1  recognusccretur  C  2  suis  s.  I.  m.  1  C  4  ad]  a  N  5  scriptura 
dixit  NLSbd  6  fame  CLb  7  fieret  (e  fin.  s.  I  m.  1)  C  13  dicens] 
Xeyuiv  cod.  Alex.  14  at]  ad  C  15  dixit  ad  iacob  b  17  ducam  S1 
19  ad  om.  S1  20  ciuitatem — heroum  om.  N  24  canaan  C  26  eniml 
autem  N 


Locutionum  lib.  I.  (Locut.  de  Genesi).  537 

sua  scriptor  interposuit  et  redit  ad  uerba  Ioseph  adiungendo : 
et  iumenta  et  omnia  sua  adduxerunt,  ut  ordo  sit  in 
uerbis  Ioseph:  uiri  autem  sunt  pastores  et  iumenta  et  oues 
et  omnia  sua  adduxerunt 
&  CXCIIII.  Dixit  autem  Fharao  ad  Iacob:  quot  anni 
dierum  uitae  tuae?  subauditur  „sunt". 

CXCV.  Pusilli  et  mali  fuerunt  dies  annorum  uitae 
meae.  pusillos  pro  „paucis*  positum  est:  neque  enim  uitae 
alicuius  quam  ceteroium  dies  possunt  esse  horarum  spatio 
10  breuiores.  hoc  autem  Iacob  ex  conparatione  dixit  uitae  maiorum 
suorum;  nam  utique  centum  triginta  annos,  quos  ille  iam 
agebat,  nemo  nunc  uiuit. 

CXCVL  Triticum  secundum  corpus,  id  est  secundum 
numerum   corporum;   per  corpus   enim  numerum   corporum, 
15  per  numerum  corporum  numerum  hominum  significat. 

CXCVII.  Inualuerat  autem  fames  ualde,  et  defecit 
terra  Aegypti.  „terram*  posuit  pro  hominibus,  qui  erant 
in  terra. 

CXCVIII.  Uenerunt  autem  omnes  Aegyptii  ad  Io- 
20  seph   dicentes:   da  nobis  panes.    per  panes  triticum 
significat  locutione  per  id,  quod  efficitur,  id  quod  efficit. 

CXCVIHI.  Et  facta  est  terra  Pharaoni,  non  ait  „Pha- 
raonis*.  amat  sic  loqui  scriptura,  sicut  in  psalmo  dictum  est: 
et  custodiui  legem  tuam.  haec  facta  est  mihi, 
S5  quoniam  iustificationes  tuas  exquisiui:  de  lege 
domini  dixit:  haec  facta  est  mihi,  id  est  in  meam 
utilitatem. 

5  Gen.  47,  8         7  Ib.  47,  9         13  Ib.  47,  12         16  Ib.  47,  13 

19  Ib.  47,  15      22  Ib.  47,  20      24  Ps.  118,  55.  56 

1  post  Ioseph  sequitur  Uiri  b  adiungendo  sequitur  post  adduxenint 
in  uersu  4  b  2  iuraenta  sua  b  in  om.  b  5  quot]  quod  CLNS* 
7  raali]  maligni  NLSb  8  pusilli  d  10  uite  G  14  enim]  etenim  LSbd 
14  numvmerum  (mu  exp.  m.  1)  C    15  per— corporum  om.  N    17  terra  b 

20  per  panes]  panes  per  LSxb      21  efficiatur  C     24  mihi  s.  I.  m.  1  C 
25  quoniam]  quia  bd      26  domini]  dei  LNSbd 


538  S.   Aureli   Augustini 

CC.  Praeter  terram  sacerdotum  tantum  non  pos- 
sedit  Ioseph.  quasi  dixisset  „praeter  terram  sacerdotum 
tantum  omnem  terram  possedit  Ioseph*. 

CCL  Et  posuit  illis  Ioseph  in  praeceptum  usque 
in  hodiernum  diem  in  terra  Aegypti,  ut  praestent  5 
quintas  Fharaoni.  hinc  intellegitur  Pharaonis  nomen  potes- 
tatis  fuisse  regalis,  quod  dixit:  usque  in  hodiernum  diem. 
non  enim  illi,  qui  tunc  fuit,  praestare  poterant  Aegyptii  usque 
ad  illum  diem,  quo  ista  scribebantur,  quando  ille  iam  non 
uiuebat.  10 

CCII.  Et  fuerunt  dies  Iacob  annorum  uitae  eius: 
dies  annorum  saepe  dicit  scriptura,  cum  semel  posset  annos 
dicere. 

CCIII.  Quod  scriptum  est:  nuntiatum  est  Ioseph,  quia 
pater  tuus  turbatur,  aliqui  codices  habent  „uexaturtf,  i& 
aliqui  „aestuatur"  et  aliud  alii,  sicut  interpretari  Latini  potu- 
erunt,  quod  graece  scriptum  est  ivo/Xsltai.  ideo  autem  „tur- 
batur"  adcommodatius  dici  uidetur,  quia  hoc  dici  solet  de 
his,  qui  adflictatione  corporis  morte  propinquante  iactantur. 
et  ex  hoc  etiam  turba  Zy\o$  dicitur;  est  enim  turba  multi-  » 
tudo  inordinata  non  sicut  populus,  quod  8i)|io<;  dicitur,  nec 
sicut  plebs,  quod  Xaoc  dicitur,  sed  sicut  SyXoc,  quod  turba 
dicitur. 

CCIIU.  Iacob  benedicens  nepotes  suos  filios  Ioseph  ait  inter 
cetera:  et  inuocabitur  in  eis  nomen  meum  et  nomen  » 
patrum  meorum.  unde  notandum  est  non  solum  exauditi- 

1  Gen.  47,  22         4  Ib.  47,  26         11  IV.  47,  28        14  Ib.  48,  1 
25  Ib.  48,  16 

1  sec.  cod.  Alex.  praeter  (ter  *.  l.  m.  1)  C       5  ad  hodienmm  b 

6  aKorccjtfctoov  to>  cpapaoo  cod.  Alex.  7  diem  om.  b        9  non  iam  b 

12  possit  C  16  aliqni  om.  Sl  17  graecis  C  grece  L  enoclit$  CN 
enochlite,  L  enochlite  S  evo/Xae  b  18  adcommodacius  C  acomodatins  N 
19  iis  d  afflictatio  N  affiictione  b  20  oclos  CN  ochlos  LS  est] 
&  N  21  demos  CN  de  moysi  LS  de  l^o^  1  22  lans  C  laos  NLS 
oclus  C  oclos  N  ochlos  LS  25  eis  scripsi  secutus  capitula  cod.  C: 
his  libri      26  meorum  s.  I.  C 


Locutionum   lib.   I.    (Locut.   de   Genesi).         539 

onem,  sed  etiam  imiocationem  diei  aliquando,  quae  non  dei, 
sed  hominum  sit. 

CCV.  Hic  enim  primitiuus:  minus  habet  „est"  secun- 
dum  codices  graecos. 
5      CCVX  In  benedictione  loseph  ait  inter  cetera  Iacob:  inde 
qui  confortauit  Israhel.  mirum,  si  non  subauditur  nest\ 
ut  plenum  sit:  inde  est,  qui  confortauit  Israhel. 

CCVII.  Quod  scriptum  est:  dixit  Ioseph  seruis  suis 
sepultoribus,  ut  sepelirent  patrem  eius,  non  inuenit 

10  latina  lingua,  quemadmodum  appellaret  evtowptaoTdc ;  non  enim 
ipsi  sepeliunt,  id  est  terrae  mandant  corpora  mortuorum,  quod 
non  est  graece  evTouptaoat,  sed  Qdtyat.  illi  ergo  sVca<ptaotat  id 
agunt,  quod  exhibetur  corporibus  humandis  uel  condiendo  uel 
siccando  uel  inuoluendo  et  alligando,  in  quo  opere  maxime 

15  Aegyptiorum  cura  praecellit.  quod  ergo  dicit:  etiam  sepeli- 

erunt,  curauerunt  intellegere  debemus;  et  quod  dicit:  quadra- 

ginta  dies  sepulturae,  ipsius  curationis  accipiendi  sunt. 

sepultus  enim  ille  non  est,  nisi  ubi  se  mandauerat  sepeliri. 

CCVIII.  Loquimini  in  aures  Pharaonis:  locutio  est 

20  usitata  in  scripturis. 

CCVIIII.  Et  dixit  Pharao  ad  Ioseph:  descende  et 
sepeli  patrem  tuum.  etiam  si  per  potentes  illos,  per  quos 
Ioseph  mandauerat,  Pharao  dixit,  quod  perferrent  ad  Ioseph, 
non  utique  dixit  nisi  ipsi  Ioseph.  unde  illud  est  in  euangelio, 

26  quod  unus  euangelistarum  dicit  centurionem  uenisse  ad  do- 
minum  et  dixisse  illi:    puer  meus  iacet  in  domo  para- 

3  Gen.  48,  18        5  Ib.  49,  24        8  Ib.  50,  2.  3        19  Ib.  50,  4 
21  Ib.  50,  6      26  Matth.  8,  6 

1  que  C  2  sint  NL  sint  S  5  ait]  phait  N  6  israel  NSbd 
7  ut— est  om.  S1  israel  NSbd  9  sepelierent  N  10  lingua  latina  bd 
enthaphistas  CN  entaphistas  LS  tvfracpiatac  b  12  graec$  CN  grece  L 
enthaphiase  C  entaphiase  NLS  evfta^wtat  b  thapse  CNLS  ftaicoe  b 
enthaphiaste  C  entaphiast^  NLS  sv&a©taa*  b  13  exibetur  (be  corr.)  C 
humanis  b  14  sicando  C  opere  (pr.  e  s.  I.  m.  1)  C  17  accipiend^  b 
19  faraonis  C  20  in  om.  NLSb  22  per  ante  potentes  8.  I.  C  23  per- 
ferent  N  24  anU  non  Ugitur  Unde  illud  in  C  ^uangelio  C  26  iacet 
(e  ex  i)  C        paraliticus  CN 


540  S.   Aureli   Augustini 

lyticus;  alius  autem  totum  diligentius  narrans  amicos  eum 
ad  dominum  misisse  commemorat,  qui  hoc  ei  dicerent:  in 
quibus  amicis  utique  ipse  uenit,  cuius  in  eis  uoluntas  praesens 
fuit.  unde  est:  qui  uos  recipit,  me  recipit;  et  qui  me 
recipit,  recipit  eum  qui  me  misit.  5 

CCX.  Planxerunt  eum  planctum  magnum  et  uali- 
dum.  planxerunt  planctum,  non  planxerunt  planctu.  locutio 
est  in  latina  lingua  non  ignota,  sicut  dicitur:  seruitutem 
seruiuit,  toilitiam  militauit  et  similia. 

CCXI.   Et  redditione   reddet    nobis    omnia    mala,  10 
quae   ostendimus    ei.  ex  hac  locutione  ait  et  apostolus: 
Alexander    aerarius    multa    mala    mihi    ostendit: 
ostendimus  enim  dictum  est  uel  ostendit  pro  eo,  quod 
est  „fecimus"  uel  „fecit". 

CCXII.   Accipe   iniquitatem   seruorum  dei  patris  i* 
tui.  noua  locutio  est  »accipe  iniquitatem*  pro  „ignosce* 
aut  „remitteu  aut  «obliuiscere14.  sed  puto  inde  esse  dictum 
«accipe",  ac  si   diceretur    „aequo   animo   accipe",   hoc  est 
noli  indigne  ferre. 

CCXIH.  Et  uenientes  ad  eum  dixerunt.  non  iterum  20 
uenerunt,  sed  quod  dictum  fuit  iterum  dictum  est;  solet  hoc 
'facere  scriptura. 


1  cf.  Luc.  7,  3     4  Matth.  10,  40     6  Gen.  50,  10      10  Ib.  50,  15 
12  II  Tira.  4,  14     15  Gen   50,  17     20  Ib.  50,  18 

2  misisse  ad   dominum  JV  5   recepit   (bis)  N  6   planctum 

(n  8.  I.  m.  1)   G  ualedum  N         7   planxerunt  om.   C  8  si- 

cut — similia  om.  C  seruitute  N  10  redet  C  11  ei]  o-jtou  cod. 
Alex.  et  ex  C  12  erarius  N  14  fecit  (t  *.  I.  m.  1)  8  16  iniqui- 
tatem   om.  S1  ignusce    C1  ignoscae   N         19   ferr*e   (a   eras.)  S 

21  fuit  iterura  dictum  om.  N  post  fuit  uerba  superiora  iterum— fuit 
repetita  exp.  sunt  C  22  Expliciunt  locutio  nes  in  libro  genesis  amen 
fol.  4&>  C  Explicit  explicite  sunt  locuciones  genesis.  incipiunt  locutiones 
exodi  fol  60b  N  Expliciunt  locutiones  genesis.  Incipiunt  locutiones 
exodi  L  Expliciunt  locution  genesis  (pr.  s  in  ras.)  Incip  locutis  exodi 
foh  11  S 


Locutionum  lib.   II.    (Locut.   de  Exodo).         541 

LIBER  SECUNDUS.  LOCUTIONES  DE  EXODO. 
L  Et  inualescebant  ualde  ualde. 

II.  Quid  est,  quod  dictum  est  de  obstetricibus :  et  fecerunt 
sibi   domos,   quoniam   timuerunt  deum?   praedictum 

5  est  enim:  bene  faciebat  deus  cum  obstetricibus.  et 
ad  hoc  uidetur  pertinere,  quod  fecerunt  sibi  domos  timendo 
deum,  tamquam  beneiicia  dei  ad  hoc  eis  profuerunt,  ut  facerent 
sibi  domos.  numquid  antea  non  eas  habuisse  domos  intelle- 
gendum  est?  an  ad  diuitias  hoc  uerbum  pertinet  uel  potius 

10  ad  aliquas  rei  familiaris  idoneas  facultates  ?  huic  enim  simile 
uidetur,  quod  ait  etiam  Iacob  post  quattuordecim  annos  serui- 
tutis  suae  socero  suo  uolenti  eum  adhuc  apud  se  tenere: 
nunc  ergo  quando  faciam  et  ego  mihi  domum? 
dixerat  enim,  quod  creuerint  pecora  Laban  sub  illo,  sicut  et 

15  ipse  Laban  confessus  fuerat  dicens:  benedixit  me  deus  in 
introitu  tuo.  cum  ergo  dicit:  quando  faciam  et  ego 
mihi  domum?  subintellegitur  nsicut  et  tuB.  hoc  enim  uidetur 
ualere  quod  ait:  et  ego,  ut  ad  ipsam  domum  faciendam 
uideatur  pertinere,  quod  consequenter  ad  Laban  merces  ipsa 

30  statuenda  proponitur. 

III.  Et  omne  femininum  uiuificate  illud:  sic  enim 
habent  graeci;  latini  non  habent  „illud". 

IIII.  Erat  autem  quidam  de  tribu  Leui  et  sumsit 
sibi  de  filiabus  Leui:  intellegitur  uxorem,  quod  quidam 
25  latini  interpretes  etiam  addendum  putauerunt ;  sequitur  autem : 
et  habuit  eam,  et  concepit. 

2  Exod.  1,  12         3  Ib.  1,  21         5  Ib.  1,  20        13  Gen.  30,  30 
15  Ib.  30,  27.  30      21  Ex.  1,  22      23  Ib.  2,  1.  2 

1  Incipiunt  locutiones  eiusdem  fol.  97  C        2  Et— ualde  om.  N;  sed 
spatium  sufficiens  uacuum  rel.  est      inualiscunt  C    3  et  5  obsetricibus  N 

m 

6  fecerant  LSb  tUendo  C  7  dei  om.  b  profuerint  Nd  8  eas 
non  S  10  rei  (i  *.  I.  m.  1)  S  11  quat*uordeciin  (t  eras.)  S  12  apud] 
quod  C  14  creuerunt  b  sicut]  Sic  b  16  introitv  (v  supra  om.  1)  C 
17  uidetur  enim  bd  19  ipsas  L  22  graeci  habent  N  26  sec. 
cod.  Alex. 


542  S.   Aureli   Augustini 

V.  Quid  sit  „tibin*  ideo  difficile  est  nosse,  quia  nec  grae- 
cus  interpres  ex  hebraeo  nec  latinus  ex  graeco  uertit  hoc 
nomen;  sed  sic  transtulit  ut  inuenit. 

VI.  Timuit  autem  Moyses  et  dixit:  si  sic  diuulga- 

tum  est  uerbum  hoc duo  sunt  in  hac  locutione  adten-   5 

denda:  primo,  quiapendet  sententia  et  sic  dimissa  est;  deinde. 
quia  „uerbumu  pro  facto  posuit. 

VII.  Et  respexit  <deus>  filios  Israhel  et  innotuit 
illis:  pro  eo  positum  est:  et  innotuit,  quod  est:  egit  in 
his  ea,  quibus  dei  curam  erga  se  intellegerent.  10 

VIII.  Uidens  uidi  uexationem  populi  mei  qui  est 
in  Aegypto. 

VIIH.  EtdixitMoyses  addeum:quis  sum,  quiaibo 
ad  Pharaonem  regem  Aegypti  et  quia  educam  filios 
Israhel  de  terra  Aegypti?  dixit  autem:  quoniam  15 
ero  tecum:  sic  habet  graecus;  latinus  autem  ,et  quis 
ego*  dixit  et  non  dixit:  quia  ibo  et  quia  educam,  sed: 
ut  eam  et  educam.  etquodin  graeco  habet:  dixit  autem 
quia  ero  tecum,  intellegitur  utique  quod  dixerit  adMoysen; 
totum  autem  hoc  latinus  addidit  et  ait:  dixit  autem  deusto 
ad  Moysen. 

X.  Deus  dicit,  quod  dicat  Moyses  filiis  Israhel:  uisitans 
uisitaui  uos  et  quaecumque  contigerunt  uobis  in 
Aegypto;  graecus  habet:  uisitatione  uisitaui  uos. 

1  £x.  2,  8      4  Ib.  2,  14       8  Ib.  2,  25      11  Ib.  3,  7      13  Ib.  3, 
11.  12      22  Ib.  3,  16 

1  thibin  d  tobhu  b  2  conuertit  b  3  sic  om.  LSb  transtu]lit  C 
4  moysses  C  moses  L  si  sic  om.  b  5  adtendenda  in  ras.  C  8  re- 
spexit]  eiaiSsv  cod.  Alex.  deus  add.  sec.  LXX  9  et  scripsi:  ut  N 
om.  CLSbd  est  add.  cod.  Trec:  om.  lib.  in  his  ea  scripsi:  ne  his  LC 
ea  N  in  his  bd  ut  hi  S  10  quibus  erasum  6  11  uexationem]  afflicti- 
onem  b        populi  mei]  populimi  C  13  sec.  coi.  Alex.        moses  L 

a  dnni  G  quid  N  14  aegyptiorum  C  quia]  qui  LSb  17  ante 
et  non  dixit  eras.  est:  et  non  dix  in  cod.  S  18  et  om.  S  educam] 
ducamus  b  19  mosen  (y  uocali  om.  semper  fere)  L  20  autem  s.  I. 
m.  1  S  23  uisitauit  Z/,  (t  fin.  eras.)  S  contegerunt  C  24  abet 
(ita  fere  semper)  N 


Locutionum   1  i b.  II.    (Locnt.    d e   E  x  o  d o).         543 

XI.  Deus  dicit  ad  Moysen  de  filiis  Israhel:  et  audient 
uocem  tuam.  graeous  habet:  et  exaudient  uocem  tuam, 
quia  et  exauditio  dicitur  hominis. 

XII.  Quod  habet  latinus :  poscet  mulier  a  uicina  et 
sab  inquilina  sua  uasa  argentea  et  aurea  et  uestem, 

graecus  habet:  a  cohabitatrice  sua,  hoc  est  oooxVjvoo, 
quod  aliqui  latini  interpretati  sunt:  a  concellaria  sua. 

XIII.  Moyses  dicit:  quid?  si  non  crediderint  mihi 
neque  exaudierint  uocem  meam:  quod  latinus  „audi- 

10  erint"  interpretatus  est. 

XIIII.  Extende  manum  et  adprehende  caudam 
graecus  habet;  latinus  autem  „manum  tuam  et  caudam 
eius"  interpretatus  est. 

XV.  Et  extendens   manum   adprehendit   caudam, 
15  et  facta  est  uirga  in  manu  eius. 

XVI.  Et  dixit  illi:  ut  credant  tibi,  quoniam  adpa- 
ruit  tibi  dominus  deus  patrum  ipsorum.  graecus  non 
habet:  et  dixit  illi,  sed  continuo  adiunxit:  ut  credant 
tibi,  id  est  uerba  dei  post  illud  factum  miraculum,  tamquam 

20  adhuc  loqueretur  et  modo  sententiam  uerborum  inpleuerit. 
nam  ordo  est  uerborum :  extende  manum  et  adprehende  caudam, 
ut  credant  tibi;  sed  interpostita  est  facti  narratio  et  postea 
redditum,  ut  credant  tibi. 

XVII.  Quod  latinus  habet:   et  facta   est  manus   eius 
»  leprosa  tamquam   nix,   graecus   non   habet    „leprosaa, 

sed  tantum:  facta  est  tamquam  nix. 

1  Ex.  3,  18      4  Ib.  3,  22      8  lb.  4,  1      11  Ib.  4,  4      16  Ib.  4,  5 
24  Ib.  4,  6 

2  sioaxo&oovtat  cod.  Graeci  3  et  om.  b  4  latinus]  gre^cus  b  sec. 
cod.  Alex.  et  ante  ab  om.  b  6  habet  om.  C  cohabitratice  C 
syscenu  C  siscenu  N  synscenu  LS  qovxsvcj  b  7  latini  aliqui  Sbd 

8  non  crediderint]  no  diderint  (lac.  circa  8  litter.)  N  9  latini  LSb 
10  interptatiS  (i  fin.  ex  u  et  supra  s  uirgula  add.}  S  interpretati  sunt  b 
est  om.  S  14  adprehendat  C  16  sec.  cod.  Alex.  17  tibi  om.  b 
non  8.  l.m.lC  18  et  dixit  illi  om.  cod.  Graeci  20  impleuerat  C  22  nar* 
rati  L  narratio  (0  8.  I.  m.  T)  S    25  leprosa  om.  cod.  Graeci;  lebrosa  (bti)  C 


544  S.   Aureli  Augustini 

XVIII.  Quodsi  non  audierint  uocem  signi  primi: 
graecus  sic  habet;  latinus  autem:  uocem  tuam  signi 
primi.  sic  et  sequitur:  credent  tibi  in  uoce  signi 
sequentis. 

XVIIIT.  Et  erit  aqua  quam  sumes  de  flumine  san-   5 
guis  super  aridam,  uel  potius:  super  aridum,  id  estsuper 
id,  quod   aridum   est.  quod   latinus   dixit:   sanguis   super 
terram. 

XX.  Moyses  dicit:  precor,  domine,  non  sum  eloquens 
ante  hesternam  et  nudiustertianam  diem.  10 

XXI.  Et  uirgam  hanc  sumes  in  manum  tuam,  in  qua 
facies  in  ea  signa,  cum  dici  posset:  in  qua  facies  signa 
aut  certe:  uirgam  hanc  sumes  in  manum  tuam  et  facies  in 
ea  signa.  nunc  uero  utrumque  dictum  est  solita  locutione 
scripturarum.  » 

XXII.  Post  dies  autem  ilios  multos  mortuus  est 
rex  Aegypti.  dixit  autem  dominus  ad  Moysen  in 
Madian:  uade,  perge  in  Aegyptum;  mortui  enim  sunt 
omnes,  qui  quaerebant  animam  tuam.  multa  in  his  uerbis 
genera  locutionum  notanda  sunt,  primo:  uade,  perge  in  *° 
Aegyptum,  tamquam  non  sufficeret  tantum  „uade"  uel  tau- 
tum  „perge* ;  deinde:  mortui  enim  sunt  omnes,  qui 
quaerebant  animam  tuam,  cum  solum  regem  Aegypti  scrip- 
tura  dixerit  mortuum  et  de  solo  antea  dictum  fuerit,  quod 
Moysen  quaerebat  occidere.  an  ipse  post  alios  inimicos  ultimus  » 

lEx.  4,  8    5  Ib.  4,  9    9  Ib.  4,  10    11  Ib.  4,  17     16  Ib.  4,  18.  19 
2  signl  primi  om.  N;  sed  spatium  ad  13  litter.  uacuum  3  sic  et 

sequitur]  sequitur:  et  sic  b  credentj  redent  N  uocem  LS  5  san- 
guinis  sui  per  aridam  b  6  aridura]  aridam  b  7  sanguis  in  ras.  S 
9   dirit  Lb  non  sum  eloquens]  oox  eoXoyo?  sjju  Origenis  tom.  XV 

p.  354;  cod.  Graeci  apud.  Tisch.  ohy  txavot  stp.t  10  hesternam]  ester- 
nam  C  externam  LS  et]  xai  cod.  Alex.  nudustertianam  CNLS1 
12  signa  cum  dici]  signaculu  dici  C  16  illius  b  mortuvs  (v  supra 
o)  N  17  autem  om.  S  18  maziam  C  madiam  N  aegypto  C 
sunt  enim  CLSbd  19  multum  NLS1  in  m.  2  in  ras.  S  20  iocuti- 
onv  (v  supra  e  m.  1)  C  21  egypto  C  22  enim  om.  LSbd  23  tuam 
om.  Cb      25  inimicus  C 


Locutionum   lib.   II.   (Locut.   de   Eiodo).         545 

mortuus  est  ?  quod  si  ita  est,  non  locutio,  sed  sensus  est. 
item:  qui  quaerebant  animam  tuam,  non  in  malo  tantum, 
sed  etiam  in  bono  dici  solet  in  scripturis;  nam  sicut  liic  in 
malo  dictum  est  etiam  in  Psalmis:  confundantur  et  reue- 
5  reantur,  qui  quaerunt  animam  meam,  in  bono:  perit 
fuga  a  me  et  non  est  qui  requirat  animam  meam,  nisi 
forte  aliquid  distare  dicitur  inter  quaerentes  et  requirentes,  ut 
illud  in  malo,  hoc  in  bono  intellegendum  sit. 
XXIII.  Et  dicebant  ad  populum  dicentes:  haec  dicit 

10  Pharao:  quam  locutionem  piguit  latinum  interpretari. 

XXIIII.  Uideat  deus  uos  et  iudicet,  quoniam  execra- 
bilem  fecistis  odorem  nostrum  palam  Pharaone  et 
palam  seruis  eius,  dare  gladium  in  manus  eius,  ut 
occidat  nos.   sic   enim  habet  graecus;   latinus   autem  ait, 

15  quem  pro  optimo  legebamus:  ut  daretis  gladium  in  mani- 
bus  eius:  qui  soloecismus  nulla  interpretationis  necessitate 
factus  est,  quia  in  graeco  non  est. 

XXV.  <Et>statui  testamentum  meum  ad  illos,  ita  ut 
darem  illis   terram   Chananaeorum    et   terram,   quam 

20  incoluerunt,  in  qua  et  incoluerunt  in  ea.  sic  enim  habet 
graecus,  quod  utique  et  in  graeca  lingua  absurde  uidetur 
sonare.  et  tamen  Septuaginta  interpretum  auctoritas  tanta  est, 
quos  ita  loqui  non  piguit.  quid?  si  enim  et  sensus  hic  latet? 
quodsi  nullus  est,  ipsa  locutio  notanda  est,  ne  alibi  inuenta 

25  sensum  inpediat  uel  aliquid  quaerere,  ubi  quaerendum  non 
est,  conpellat. 


4  Ps.  39,  15         5  Ps.  141,  5        9  Ex.  5,  10        11  Ib.  5,  21 
18  Ib.  6,  4 

1  mortuvs  (v  supra  0  m.  1)  C  prim.  est]  fuerit  b  4  etiam]  sic  etiam  b 
5  periit  LSbd  6  nisi]  si  N  7  dicatur  (a  in  ras.  m.  2)  S  8  hoc 
in  bono  om.  S  10  farao  C  piuguit  S  interpretare  LS  11  uos 
deus  C  12  pharaonem  C  Pharaone  et  palam  om.  K  16  soly- 
cismus  CN  solicismus  LSl  solecismus  S1  interptationes  Sl  17  qui  b 
18  Et  addidi  19  cananeorum  CN  chananeorum  LS  20  ea]  eam  N 
23  si  om.  CLSbd       et]  et  si  b      24  ipse  C      25  quemrere  N 

XXVIII.  Aug.  sect.  IU  pan  1.  35 


546  S.  Aureli  Augustini 

XXYI.  Quod  habet  latinus:  exaudiui  gemitum  filiorum 
Israhel,  quemadmodum  Aegyptii  adfligunt  eos, 
graecus  habet:  xataSouXooviai  aotoo;,  quod  ioterpretari  posset: 
in  seruitutem  redigunt  eos;  nam  uno  uerbo  non  potest. 

XXVII.  Et  locutus  est  Moyses  sic  ad  filios  Israhel:  5 
et  non  exaudierunt  Moysen  a  defectione  animi  et  ab 
operibus  duris:  exaudierunt  ait,  non  „audierunt", 

XXVIII.  Ego  enim  ineloquens  sum,  quod  ait  Moyses 
ad  dominum,  SXofoc  dixit  graecus,  non  ,inperitu8*  quasi 
afiaOirjc  uel  awca»18eOToc.  10 

XXVIIII.  Hi  sunt  Aaron  et  Moyses,  quibus  dixit  eis 
deus,  ut  educant  filios  Israhel  de  terra  Aegypti; 
sic  enim  habet  graecus. 

XXX.  Ecce   ego   gracili   uoce   sum   et  quomodo   ex- 
audiet  me  Pharao?    notandum,  quod  exaudiet  dixit,  non  15 
„audiet". 

XXXI.  Fecit  autem  Moyses  et  Aaron,  sicut  prae- 
cepit  illis  dominus,  ita  fecerunt .  quid  deesset,  si  non 
diceretur:  ita  fecerunt? 

XXXII.  Si  loquetur  uobisPharao  dicens:  date  nobis  so 
signum    aut    portentum,   et   dices  Aaron    fratri    tuo: 
sume  uirgam  .  nonne  locutionis  nostrae  consuetudo  poscebat 
et  quaedam  eius  integritas,  ut  ita  diceretur:  si  loquetur  uobis 
Pharao  dicens:  date  nobis  signum  aut  portentum,  dices  Aaron 

1  Ex.  6,  5      5  Ib.  6,  9      8  Ib.  6,  12      11  Ib.  6,  26      14  Ib.  6,  30 
17  Ib.  7,  6      20  Ib.  7,  9 

1  cxaudiuit  CNLS       2  adfligunt  T:  adfligent  CLSb  adfligerent  Nd 

u 

3  xata&ooXoovtai  aotou;  scripsi:  catadulinte  autus  C  catadulunte  aut  us  N 
catadulune  autus  L  catadulunae  autus  S  xataSooXaowxtiac  b  xataoooXoOv- 
tat  d  posse  (supra  exp.  sse  superser.  m.  1  test)  S  6  a  deffectione  LSl 
ad  effectionS  b  ab  operibus]  ad  opera  LS  7  dura  S  8  Ego] 
Ecce  b  9  ad  (d  m.  2  add.)  C  alogus  C  alogos  NLS  o>.oy'.o;  b 
10  amates  C  amathes  NLS  apedeutos  CNLS  aKtipoc  b  11  hii  NL 
eis  om.  CNLSb  12  deus  om.  C  educam  N  15  farao  C  18  Uli  LSb 
20  loqueretar  S  21  dicis  C  22  uirga  C  nonne  locutiouis]  non 
elocutionis  Lb  none  lucutionis  S 


Locutionum   lib.   II.    (Locut.   de  Exodo).  547 

fratri  tuo:  sume  uirgam?  quid  ergo  ibi  additum  est  „et", 
nisi  aliqua  proprietate  locutionis  hebraicae?  nam  neque  graeca 
esse  perhibetur. 

XXXIII.  Non  mihi  uidentur  satis  commode  interpretati 
5  latini  oo<piot&<  Pharaonis,  ut  dicerent:  sapientes;  oo?ol  enim 
sapientes  dicuntur.  potuit  autem  latinus  interpres  sophistas 
dicere,  quoniam  non  est,  quemadmodum  id  latine  dicatur. 
et  ideo  isto  uerbo  iam  utimur  pro  latino,  sicut  philosophiam 
dicimus  non  solum  graece  uerum  etiam  latine;  sophistas 
10  appellarunt  latinarum  litterarum  eloquentissimi  auctores. 

XXXJIH.  Et  absorbuit  uirga  Aaron  uirgas  illorum: 
ac  si  diceret:  draco  Aaron. 

XXXV.  Quod   dictum   est   de  Pharaone:   ecce  ipse   exit 
ad  aquam,  graecus  habet  „super  aquam". 
13      XXXVI.  Dimitte  populum  meum,  ut  seruiat  mihi  in 
deserto  .  et  ecce  non  exaudisti  usque  adhuc .  quotiens 
dicitur:  exaudisti,  cum  homini  dicatur! 

XXXVII.  Pecerunt   autem   similiter  et  incantatores 
Aegyptiorum    ueneficiis    suis.  et  induratum    est    cor 

20  Pharaonis  et  non  exaudiuit  eos,  sicut  dixit  dominus: 
quia  in  usu  scripturae  est  „exaudiuit",  cum  etiam  de 
homine  loquitur. 

XXXVIII.  Dimitte  populum  meum,  ut  mihi  seruiant, 
non  ut  seruiat:  qui  loquendi  modus  non  fere  inuenitur  nisi  ubi 


5  Ib.  7,  11      11  Ib.  7,  12      13  Ib.  7,  15      15  Ib.  7,  16      18  Ib. 
7,  22      23  Ib.  8,  1 

2  locuciones  Cl        4  comodo  C  commodae  N       5  sofystas  in  mg.  C 
sophistas  NLS  009 wtyjs  b  00901]  sofi   C  sophoe  N  sophiste  LSb 

6  potuit  autem]  potuit  enim  LSbd  soflstas  C  cobiotyjs  b  8  pro  et 
ideo  lacuna  circa  8  litter.  in  N  utuntur  b  filosofiam  C  9  sophi- 
stae  (ae  ex  as)  S  sofistas  C  sophistes  b  10  appellarunt]  appellantur  L 
autem  appellantur  Sb  13  exit]  exiit  LSbd  exiet  cod.  Lugdunensis;  sed 
cf.  Aug.  m  Psalmos  p.  1759  Migne:  Sic  dictus  est  Pharao  eiisse  super 
aquam  16  quoties  d  17  dicetur  N  18  et  similiter  b  19  bene- 
ficiis  LS1  20  faraonis  C  23  seruiant  (seruiat  b)  mihi  libri;  sed  cf.  pag. 
550,  5      24  ut]  de  N 

85* 


548  S-    Aureli   Augustini 

res  ipsa  singularis  pluribus  constat.  populus  enim  singulari 
nomine  dicitur,  sed  constat  ex  multis.  sic  etiam  est:  omnis 
terra  adorent  te,  quia  omnis  terra  dictum  est  pro  „homi- 
nibus,  qui  sunt  in  terra". 

XXXVIHI.   Ecce   ego   ferio   omnes   fines  tuos  ranis;  * 
sic  enim  habet  graecus  elegantissima  locutione,  ut  ranae  ipsae 
plaga  intellegatur,  qua  feritur  terra  Aegypti. 

XXXX.  £t  eructuabit  flumen  ranas;  et  ascendentes 
intrabunt  in  domos  tuas  et  in  promptuaria  cubicu- 
lorum  tuorum  et  super  lectos  tuos  et  in  domos  ser-  10 
uorum  tuorum  et  populi  tui  et  in  consparsis  tuis  et 
in  clibanis  tuis;  et  super  te  et  super  populum  tuum 
et  super  seruos  tuos  ascendent  ranae.  notandum  quod 
„in  domos"  et  cetera  cum  dixisset  accusatiuum  casum  tenuit 
„et  super  lectos"  etcetera  ubi  dixit  super  similiter  accusa-  15 
tiuum  seruauit,  in  consparsis  autem  et  in  clibanis  ad 
ablatiuum  se  transtulit;  nam  et  graecus  mutauit  praepositionem, 
quam  non  mutat  latinus.  ille  enim  habet:  el<  too<;  otxoo;  in 
domos,  in  consparsis  autem  h  toi;  ^opdjiaotv :  ubi  mirum, 
si  non  etiam  sensus  est,  non  locutio,  ut  in  consparaonibus  *> 
et  in  clibanis  exortas  ranas  forsitan  uelit  intellegi  non  extrin- 
secus  ascendisse  uel  inruisse  et,  quia  eas  fluuium  eructaturum 
praedicit,  inde  inplere  omnia. 

XXXXI.    Et    extendit   Aaron    manum    super    aquas 
Aegypti  et  eduxit  ranas;  et  educta  est  rana  et  operuit  » 

2  Ps.  66,  4      5  Ex.  8,  2      8  Ib.  8,  8.  4      24  Ib.  8,  6 

1  con8tant  C       2  est  etiam  NLSb       3  est  otn.  C       8  emctabit  N 
eructuauit  LS*  9  impromtnaria  S  prtltuaria  C  promptaria  N 

10  et  ante  super  om.  LSbd  11  consperois  bd  12  clybanis  C  cli- 
uanis  S1  13  ascendunt  L  14  cnm]  quam  LS1  15  lectum  C  accusa- 
tiuum  similiter  bd  16  conspersis  bd  17  transtullit  C  propositi- 
onem  NLS  18  ti^  tou^  oixoo^  cod.  Alex.  d:  istus  oecos  CNLS 
evtoaoixo^  b  19  conspersis  bd  en  tois  feramus  in  C1  entis  firamasin  N 
en  tois  firamasin  LS  oopotpaoov  b  20  conspersionibus  bd  21  extortas  LS 
22  eructatiuQ  b      23  implere  Cl  impleri  LSb      24  aqua  L  aqua  Sb 


Locutionum   lib.   II.   (Locut.   de  Exodo).         549 

terram:  repetitio  a  plurali  ad  singularem  numerum  traiecta 
est;  nam  utique  „rana*  pro  multitudine  ranarum  positum 
est .  nescio  quo  autem  modo  per  loquendi  consuetudinem 
inbutis  sensibus  hominum  snepe  plus  uidetur  quod  singulariter 

5  quam  quod  pluraliter  dicitur;  nam  plus  accipitur  cum  dicitur 
uerbi  causa:  est  illic  miles  quam  sunt  illic  milites,  et:  est 
illic  piscis  quam  sunt  illic  pisces. 

XXXXII.  Et  colligebant  eas  aceruos  aceruos:  haecrepe- 
titio  multitudinem  aceruorum  significat  et  scripturis  est  familiaris. 

10      XXXXIII.   Quod  habent  latini:    extende   manu   uirgam 

tuam  et  percute  terra,  non  percute  terram,  graecus  habet: 

aggerem  terrae;  si  tamen  hoc  uerbo  recte  interpretatur,  quod 

dictum  est:  to  x&P*  ^  *Pfc. 

XXXXIIII.  Fecerunt  autem  similiter  et  incantatores 

15  ueneficiis  suis,  ut  educerent  scinifes,  et  non  pote- 
rant.  notandum  est  „fecerunt"  dictum  pro  eo,  quod  est: 
conati  sunt  facere.  nam  utique  si  fecerunt  similiter,  procul 
dubio  eduierunt  scinifes;  sed  quia  sequitur:  ut  educerent, 
et  non  poterant,  non  ergo  similiter  fecerunt,  sed  similiter 

«0  facere  conati  sunt.  aut  si  forte  et  ipsi,  quamuis  ueneficiis  agerent, 

eadem  tamen  agendi  specie  uirgam  extendebant,  quod  scriptura 

non   eipressit,   ad  hoc  referendum  est:  fecerunt  similiter. 

XXXXV.  Et  in  terram  super  quam  sunt  super  eam. 

XXXXVI.   Et  glorio8am   faciam   in   die    illo   terram 

25  Gessem,  in  qua  populus  meus  inest  super  eam. 

8Ib.8,14      10  Ib.  8,16     14  Ib.  8,  18     23  Ib.  8,  21    24  Ib.  8,  22 

1  traiecta]  proiecta  b  2  multitudinem  (m  txp.  m.  1)  C  5  accepi- 
tur  C1  6  mile8]  milies  L  miUes  (i  eras.)  S  illuc  C  istic  b  milites] 
miles  LSl  et  om.  LSbd  8  eas  om.  LSb  alterutn  aceruos]  arcerus  LSl 
om.  N  repetio  C  9  est  scripturis  b  10  manum  LSb  uirgam 
om.  b  11  terra]  terram  NL  12  aggerem]  sed  aggerem  N  13  to 
cboma  tes  ges  C  to  chimates  ges  N  to  chuoa  tes  ges  LS  xo  a&ov.va 
rr^  fYjs  15  beneficiis  LS1  senifes  N  scyniphes  b  cyniphes  d 

18  scymphes  b  cyniphes  d         20  quamuis  om-  b  beneficiis  LSl 

21  uirga  L  22  ad — similiter  om.  b  24  illa  (supra  a  add.  o)  C.L 
25  gessg  CN  gesen  LSl  gessen  bd 


550  S.   Aureli   Augustini 

XXXXVII.  Et  dixitMoyses:  ego  exeam  a  te  et  orabo 
ad  deum,  et  exibit  cynomia  a  Pharaone  et  a  seruis 
eius:  quasi  alteri  diceret  et  „exeam  a  te"  et  de  altero 
Pharaone  subsequeretur,  a  quo  esset  exitura  cynomia. 

XXXXVIII.  Dimitte  populum  meum,  ut  mihi  seruiant.   5 

XXXXVIIII.  Ecce  ego  pluam  hanc  horam  crastina 
die  grandinem  multam  <ualde>.  grando  autem  multa 
ualde  ualde. 

L.  Et  desinent  uoces  et  grando.  notandum  est  scrip- 
turam    „uocestt    solere   appellare    tonitrua,    quas    uoces    dei  10 
etiam  Pharao  superius  appellauit  dicens:  orate  pro  me  ad 
dominum,  ut  desinat  fieri  uoces  dei,  ubi  et  illa  locutio 
est,  quod  non  dixit:  desinant  fieri  uoces. 

LI.  Ut  narretis  in  aures  filiis  uestris  et  filiis 
filiorum  uestrorum  quaecumque  inlusi  Aegyptiis.  15 
notandum,  quemadmodum  dicatur  „inlusitt,  ne  forte  ita  sit 
dictum:  draco  hic,  quem  finxisti  ad  inludendum  ei,  et 
illud  in  Iob:  hoc  est  initium  figmenti  domini,  quod 
fecit  ad  inludendum  ab  angelis  eius. 

LIT.  Ecce  ego  induco  hanc  horam  crastino  die  lo-  - 
custam  multam.  ecce  quemadmodum  superius  dixit  ranam, 
ubi  diximus  plerumque  plus  intellegi,  cum  aliquid  huius  modi 
singulariter  dicitur,  quam  si  pluraliter  diceretur.  manifestum 
est  enim  plus  sonare  „locustam  multam",  quam  si  diceret: 
locustas  multas.  25 

1  Ib.  8,  29         5  Ib.  9,  1         6  lb.  9,  18.  24         9  Ex.  9,  29.  28 
14  Ib.  10,  2      17  Ps.  103,  26      18  Iobi  40,  14      20  Ex.  10,  4 

1  a  te  om.  C1  2  ad  *.  I.  m.  1  C  om.  LSb  dnrn  N  exiit  C 
cynorayia  bd  pharone  C  faraone  N  3  prius  et  om.  N  4  sub- 
sequeretur  (re  *.  I.  m.  1)  C  cynomya  C  cynomia  NLS  cynomyia  bd 
5  deniitte  Cl         seruiat  b  6  banc]  hac  NLS  om.  b         oram  C 

hora  LSb  crastinam  Cd  7  diem  CLd  om.  Sb  ualde  addidi  sec.  LXX 
grando]  grande  C  8  occoSpa  o? o8pa  cod.  Alex.  9  scriptura  LS  10  apel- 
lare  C  tronitrua  C  11  superius  om.  N  12  desinat  scripsi:  deainant 
lib.  13  non  om.  bd  14  auribus  LSb  15  aegyptis  C  18  illut  C 
figmenta  C  figment  L  20  bac  Nb  oram  C  bora  Nb  lucustam  NS 
24  quamqyani  S  quamquam  L        si  8.  I.  S      25  lucustas  NLS1 


Locutionum  lib.  II.   (Locut.   do   Exodo).         551 

LUIr  Qui  antem  et  qui  sunt  qui  ibunt?  cotidie  dicimus 
consuetudine  familiariore:  quam  qui  et  qui  ibunt? 

LIIIL  Non  est  relictum  uiride  nihil  in  lignis.  dicen- 
dum  fuit  more  locutionis  nostrae:    non  est  relictum  uiride 
6  aliquid  in  lignis. 

LV.  Phaxao  ad  Moysen:  peccaui  ante  dominum  deum 
uestrum  et  in  uobis;  suscipite  ergo  delictum  meum. 
hac  locutione  et  ad  Ioseph  usi  sunt  fratres  eius,  ubi  dixerunt: 
accipe  iniquitatem  seruorum  dei  patris  tui. 
10  LVI.  Quod  latini  habent:  et  nemo  uidit  fratrem  suum 
tribus  diebus,  graecus  habet:  et  non  uidit  nemo  fratrem 
suum;  notandum  etiam  fratrem  hominis  quemlibet  homi- 
nem  dici. 

LVII.  Pharao  dicit  ad  Moysen  et  Aaron:  ite  et  seruite 
15  domino  deo  uestro;  praeter  oues  et  boues  relinquite; 
sic  enim  habet  graecus  .  ualde  inusitata  locutio  est,  nisi  post 
distinctionem  inferatur:  „relinquite"  et  subaudiatur  „ista",  ut 
sit  sensus:  ite  praeter  oues  et  boues  et  relinquite  ista; 
solet  enim  talis  ellipsis  fieri  crebro  in  locutionibus  scriptu- 
20  rarum. 

LVIII.  Et  non  relinquemus  ungulam:  quasi  abductis 
pecoribus  posset  ungula  remanere;  quid  est  enim  aliud:  non 
relinquemus   ungulam  nisi   „nec  ungulam  relinquemus?" 

LVini.  Pharao  adMoysen:  adtende  tibi  ultra  adponere 


1  Ib.  10,  8        3  Ib.  10.  15       6  Ib.  10,  16.  17        9  Gen.  50,  17 
10  Ex.  10,  23      14  Ib.  10,  24      21  lb.  10,  26      24  Ib.  10,  28 

1  «ibunt  (b  eras.)  C  2  consuedine  C  quam  om.  LS  «ibunt 
(b  eras.)  C  3  lignis]  linguis  N  7  dilectum  S1  8  hac  (c  8.  I  m. 
1)  C  9  patris]  et  patris  C  10  uidet  C  11  uidet  C  14  dixit  b 
15  deo  om.  N  uestro]  nostro  C  tic  distinxi;  nam  Augustinus  in 
errorem  inductus  est  uoce  praeter  =  kXtjV  16  ualde]  uade  LS  in- 
usitate  C1  17  inferatur]  feratur  LS  subinferatur  b  ista]  ita  C 

19  talis  otn.  b  ellypsis  LS  eclipsis  b  21  relinquimus  CNb  un- 
gulam]  unguam  b  22  aliut  C  23  relinquimus  Sb  nec]  hinc  C 
relinquinms  CS  relinquamus  b      24  atende  C        opponere  LS 


552  S.    Aureli   Augustini 

uidere  faciem  meam:  pro  eo,  quod  est:  adtende  tibi.  ne 
ultra  uideas  faciem  meam. 

LX,  Et  petat  unusquisque  a  proximo  et  mulier  a 
proxima  uasa  argentea  et  aurea  et  uestem:  notandum 
Aegyptios  Hebraeis  proximos  dictos.  5 

LXI.  Et  erit  .  clamor  magnus  per  omnem  terram 
Aegypti,  qualis  non  fuit  <talis>  et  talis  non  adhuc 
adponetur,  in  filiis  autem  Israhel  non  mutiet  canis 
lingua  sua  ab  homine  usque  ad  pecus.  elegantissima 
locutio  est;  per  canem  quippe  extremum  significauit  uel  homi-  10 
num  uel  pecorum  ita  commendans,  quanta  in  Hebraeis  quies 
futura  esset  Aegyptiis  acerba  orbitate  clamantibus. 

LXII.  Accipiant  singuli  ouem  per  domos  patriarum. 
quas  dicat  patrias,  non  facile  est  intellegere:  utrum  ciuitates, 
in  quibus  conmanebant,  an  potius  numerosas  familias  a  cuius-  1* 
que  uelut  paternitate  propagatas;  hoc  enim  magis  in  graeco 
significari  perhibetur. 

LXIII.  Si  autem  pauci  sint  qui  in  domo,  ita  ut  non 
sint  idonei  ad  ouem  —  id  est  ut  ipsa  paucitas  non  sit  idonea 
ad  ouem  consumendam  —  adsumet  secum  uicinum  proxi-  20 
mum  suuin,  hoc  est  ipsa  domus  adsumet  uicinum  .  hominem 
proximum  pro  homine  posuit,  singularem  autem  pro  plurali  — 
non  enim  unum  sed  quot  sufficiunt .  cum  de  oue  consumenda 
scriptura  loqueretur,  secundum  numerum,  inquit,  ani- 
marum  unusquisque  quod  sufficiat  sibi  —  animas  pro  35 
hpminibus,  a  parte  totum. 

8  Ib.  11,  2      6  Ib.  11,  6.  7      13  Ex.  12,  3      18  Ib.  12,  4 
3  unusque  Sb  proximo]  proximo  suo  Cbd         «apa  rr^  sXr^ssov 

cod.  Alex.  5  proximus  C  6  omnem]  totara  LS  7  talis  post  fuit 
addidi;  cf.  Loc.  in  Gen.  CLVI  pag.  530, 12  8  apponitur  C  mutiet] 
muti  et  b  9  ad  om.  LS  10  est]  esset  JV  11  commendauit  b 
12  acerua  CLS  13  patriarum]  tribuum  apud  Cyprianum  III  lpag.  80 
ed.  Hartel  17  significari  (i  fin.  ex  e  m.  1)  C  18  qui  in  domo]  01  sv 
rq  otxta  cod.  Alex.  10  sint  in  ras.  C  ipso  C  20  assumunt  S 
21  domos  G  hominfl  C  22  homine]  hominem  LSl  singulare  X 
23  unum  om.  Sl  quot]  qnod  CL  consumenda  (n  fin.  8.  I.)  C 

25  quod]  quot  b        sibi  om.  LSbd 


Locutionnra  lib.  II.   (Locnt.   de  Eiodo).  553 

LXIIII.  Sument  a  sanguine  et  ponent  super  duos 
postes  et  super  limen  in  domibus,  in  quibus  man- 
ducabunt  illas  in  eis.  cum  dixerit:  in  quibus,  diiit 
etiam.  „in    eis*    more    usitatissimo;    sed    „manducabunt 

5  illas*  quaeritur  quas  et  intellegitur  carnes.hoc  enim  sequitur: 
et  manducabunt  carnes  hac  nocte  assatas  igni :  quod 
habent  latini  codices:  qui  manducabunt  larnem,  graeci 
autem  habent  xpia,  id  est  carnes,  sed  genere  neutro,  ideo  in 
graeco  est:  in  domibus,  in  quibus  manducabunt  illa  in  eis. 

10  est  uero  ista  locutio,  ut  prius  diceret  illas,  quam  praediceret 
quid  in  consequentibus  intellegeretur  quas  dixerit,  similis  ei 
locutioni,  quam  de  filio  Moysi  exposuimus,  cum  eum  uellet 
angelus  occidere,  et  exemplum  adhibuimus  de  psalmo: 
fundamenta    eius    in    montibus    sanctis;     diligit 

15  dominus  portas  Sion:  cuius  enim  fundamenta  non  intel- 
legimus  nisi  ex  consequentibus;  sic  et  hic  „in  quibus 
manducabunt  illas  in  eistt,  id  est  in  quibus  domibus 
manducabunt  illas,  intellegitur  carnes,  de  quibus  consequenter 

*  loquitur. 

20  LXV.  Sumetis  autem  uobis  fasciculum  hyssopi 
et  tinguetis  ex  sanguine  qui  est  iuxta  ostium  et 
linietis  super  limen  et  super  ambos  postes  de 
sanguine.  etiam  hic  „fasciculum  hyssopi"  plures 
utique  fasciculos  significat,  sicut  rana  plures  ranas  et  locusta 


llb.  12, 7.  a    12  Quaest.  de  Exodo  XI    14  Ps.  86, 1.2    20  Ex.  12,  22 

1  a]  de  b  8  quibus]  qua  CNLS  4  moreositatissimo  Cl  5  et  om.  C 
6  hac]  ac  CN  8  autem  om.  N  xpea  scripsi:  crea  C  grea  N  creas  LS 
%piaL<;  bd  carnes  scripsi:  carnem  libri  9  graeco  (co  m.  1 8.  I )  C  est 
om.  C  illa  Sl         10  uere  N        ista]  illa  bd  quam]  quas  b 

11  intellegerentur  Cl  12  moyse  C  18  adibuimus  C  14  dilig&  Cl 
17  mandacabant  L  18  sequentur  L  20  sumitis  N  fascicolum  LSl 
ysopi  C  ysophi  -ZV  hysopi  JL  hisopi  Sb  21  tinguetis]  ungetis  N  tin- 
guitis  C  iuxta]  iusta  N  hostium  LSl  22  linetis  N  lenietis .  d 
28  faciculus  Lbd  ysopi  C  ysophi  N  hysopi  L  hisopi  Sb  24  utique] 
itaque  LS  om.  b        fascicolos  L1        lucusta  C  lucustas  N 


554  ^-   Aureli   Augustini 

plures  locustas;  tvopus  autem  iste  quando  fit  in  rebus,  quae 
a  nobis  non  ita  dici  solent,  obscuritatem  facit 

LXVI.    Et   erit  cum   dicent  ad    uos    filii    uestri: 
quae  est  seruitus  ista?   et  dicetis  eis:   immolatio 
pascba  hoc  domino:  etiam  si  non  haberet  »et*,  plenum   5 
esset:  dicetis  eis. 

LXVII.  Etaduenientes  fecerunt  filii  Israhel,  sicut 
praecepit  dominus  Moysi  et  Aaron,  ita  fecerunt: 
non  adderet:  ita  fecerunt,  nisi  mos  esset  scripturarum. 

LXVIIL  Et  factum  est  in  die  illa  eduxit  dominus  10 
filios  Israhel  de  terra  Aegypti. 

LXVIIIL  Ait  autem  dominus  ad  Moysen  dicens. 

LXX.  Omne  adaperiens  uuluam  masculina .  plura- 
lem  numerum  intulit  singulari,  quia  ipsum  quod  dictum  est: 
omne  adaperiens,  non  utique  in  uno,  sed  in  multis  1* 
accipitur.  similis  est  locutio:  adtendite,  populus  meus: 
tale  est  et  quod  paulo  post  sequitur:  omne,  quod  adaperit 
uuluam  de  armentis  et  de  pecoribus,  quaecumque 
tibi  nata  erunt.omne  quaecumque  tibi  nata  erunt 
ipse  modus  est  locutionis.  *° 

LXXI.  Omne  adaperiens  uuluam  asinae .  graecus 
habet  «asini*  modo  illo  locutionis  —  quod  iam  in  Genesi 
notauimus  —  ubi  masculinum  pro  feminino  positum  est  de 
morte  Sarrae  dicente  scriptura:  surgens  Abraham  a 
mortuo,  et:  sepeliam  mortuum  meum,  et  talia  ibi » 
saepe  dicuntur  de  mortua. 

3  Ib.  12,  26.  27       7  Ib.  12,  28        10  Ib.  12,  51       12  Ib.  13,  1 
13  lb.  13,  12  16  Ps.  77,  1  17  Ex.  13,  12  21  Ex.  13,  13 

24  Gen.  23,  8.  4 

1  plures  locustas  om.  N  plure  locustas  6  istae  N         2  faci&  C 

4  immolutie,  b  5  habere»t  (n  eras.)  8  6  dicitis  C  7  filii  isrt 
fecerut  b  8  ita  fecerunt  om.  LSb  9  non— fecerunt  om.  CN  mos 
esset]  mores  C  esset  om.  N  12  autem]  enim  b  16  popule  bd 
17  et  in  ras.  m.  2  C  adaperit  (p  ex  d)  N  aperit  d  18  alt.  de  om.  b 
22  quod]  quem  bd  24  sarae  CS2  25  sepelliam  C  talia]  alia  C 
sepe  ibi  b 


L  o  c u t i o n u m   1  i b.  II.   (L o  c u  t.    d e   Eiodo).         555 

LXXII.  Propter  hoc  ego  immolo  domino  omne 
quodaperit  uuluam  masculina:  similis  locutio  superiori. 

LXXIII.   Et   erit  in   signo   super  manum  tuara,  id 
est  super   opera  tua:   ubi  magis   sensus  est  forsitan   quam 
5  locutio. 

LXXIIII.  Et  excussit  dominusAegyptiosin  medium 
maris  .  graecus  habet:  et  excussit  dominus  Aegyptios 
medium  maris. 

LXXV.  Uidit  autemlsrahel  manum  magnam,  quae 
io  fecit  dominus  Aegyptiis. 

LXXVI.  Tunc  cantauit  Moyses  et  filii  Israhel 
canticum  hoc  domino  et  dixerunt  dicere;  sic  enim 
habet  graecus:  xal  eurav  Xs^siv. 

LXXVII.  Et  non  inueniebant  aquam,  ut  biberent. 
15  poterat  nou  habere:  ut  biberent. 

LXXVIII.  Etmurmurauitpopulus  aduersusMoysen 
dicentes:  non  „dicens*  sed:  dicentes;  ex  pluribus  enim 
populus  constat. 

LXXVIIII.  Et  uenerunt  omnis  synagoga  filiorum 
20  Israhel  in  heremo:  non  dixit  „uenit",  quia  synagoga  ex 
pluribus  constat. 

LXXX.    Murmurabant    omnis    synagoga   filiorum 
Israhel  aduersus  Moysen  et  Aaron:  eadem  est  et  ista 
locutio. 
25      LXXXI.   Dixit   autem   dominus   ad    Moysen:   ecce 


1  Ex.  13,  15  3  Ib.  13,  16  6  Ib.  14.  27  9  Ib.  14,  81  11  Ib. 
15,  1  14  Ib.  15,  22  16  Ib.  15,  24  19  Ib.  16,  1  22  Ib.  16,  2 
25  Ib.  16.  4 

1  ego]  ergo  LS  3  Et  om.  CNLSb  in  signo  8.  Z.  m.  2  ut  uidetur  C 
signum  d  4  omnia  opera  b  forsitam  C  8  mediumj  jjlscov  cod. 
Graeci  9  que  C  11  filiis  N  12  xopuo  cod.  Alex.  18  %a\  tkav 
XiyovTti;  cod.  Vat.  xat  ewiav  tu>  X«Y*tv  cod.  Alex.  c§  ipan  legin  C  ca- 
eipanlegim  N  ce  ipan  legin  LS  Xs/av  Xtyiv  b  16  murmorauit  (ra 

8.  I  m.  1)  C         17  dices  L         19  sinagoga  CNLS         20  eremum  d 
sinagoga  CNLS      23  et  ista]  ista  Cd      25  autem  om.  S 


556  S.   Aureli  Angustini 

ego  pluam  uobis  panes  de  caelo:  manna  pluiturus  panes 
promisit .  locutio  est,  qua  panis  pro  alimento  ponitur;  amat 
autem  scriptura  pluraliter  magis  panes  quam  singulariter  dicere. 

LXXXII.  Mane  uidebitis,  inquit,  gloriam  <domini>, 
dum  eiaudiet  murmurationem  uestram  super  deum,  5 
id  est  quia  murmuratis  super  deum:  quod  tantum  ualet,  ac 
si  diceret:  aduersus  deum.  deinde  notandum  nouo  modo  hic 
exauditionem  dictam  non  precantium  sed  murmurantium,  cum 
reprehendat  utique  scriptura  murmurationem  .  tamquam  hoc 
dixerit,  quod  cognouerit  deus  murmurationem  eorum,  et  ipsam  10 
dei  cognitionem  dixit  exauditionem. 

LXXXIIL  Accedite  ante  deum;  exaudiuit  enim 
murmur  uestrum:  iterum  exauditionem  non  precum  signi- 
ficat  et  petitionum  sed  etiam  murmur  malorum;  hoc  et 
postea  dicit  deus:  exaudiui  murmur  filiorum  Israhel.  is 

LXXXIIIL  Et  ecce  in  facie  heremi  minutum  tam- 
quam  coriandrum,  cum  totiens  deus  dicat:  faciem  terrae 
sicut  hic:  faciem  heremi,  mirum  est,  unde  homines  ita 
errent,  cum  faciem  audierint,  ut  aliquid  tale  opinentur,  qualis 
hominis  facies  est  uel  alicuius  animantis.  &> 

LXXXV.  Secundum  numerum  animarum  uestra- 
rum;  unusquisque  cum  conmanentibus  uobiscum 
colligite.  quam  saepe  scriptura  animas  homines  appellat  — 
a  parte  totum  —  non  facile  autem  carnes  pro  hominibus, 
sed  carnem,  sicuti  est:  non  timebo,  quid  mihi  faciatas 
caro,    quod    apertius    in    eodem    psalmo    ait:    quid    mihi 

4  Ib.  16,  7      12  Ib.  16,  9.  12        16  lb.  16,  14        21  Ik  16,  16 
25  Ps.  55,  5.  12 

1  panem  CNLS;  cf.  Quaest.  de  Exodo  quaest.  LVIII  celo  C 
mannam  S  mannam  CL  pluiturus]  pluit  uobis  N  8  magis  om.  X 
panem  CNLS         4  domini  addidi  sec.  LXX  xoptoo  6  quia  om.  b 

murmoratis  C  7  deceret  Cl  9  rephendat  (re  8.  I.  m.  1)  C  12  acce- 
dite  (pr.  e  ex  i)  C,  (di  s.  I.  m.  I)  S  18  murmor  C  14  murmuris  d 
15  exaudiuit  CNLS  murmor  Cl  17  coliandrum  S  18  homines— 
errent  om.  N ;  sed  spatium  sufficiens  rel.  19  tale  aliquid  b  22  uobis- 
cum  8cripsi:  uobis  libri      23  hominis  C      25  faciat  mihi  Sb 


Locutionum   lib.   II.    (Locut.   de   Exodo).  557 

faciet  homo.  non  tamen  diceret:  secundum  numerum  car- 
nium  uestrarum,  sicut  dixit:  secundum  numerum  ani- 
marum  uestrarum. 
LXXXVL  Et  collegerunt  illud  mane  mane:  quo- 
5  modo  puteos  puteos,  aceruos  aceruos,  sic  dictum  est:  mane 
mane. 

LXXXVIL  Nullus  uestrum  egrediatur  unusqui^que 
de  loco  suo  die  septimo:  quod  interpositum  est:  unus- 
quisque,  potuit  et  non  dici. 
10      LXXXVIII.  Non   erat  autem  populo   aqua  bibere,  id 
est  ad  bibendum. 

LXXXVim.   Et  maledicebat  populus  ad  Moysen:  id 

est  maledictis  agebat  Moysen,  hoc  est  maledicebant  illi;  nam 

hoc  in  consequentibus  ipse  dixit:  quid  maledicitis  mihi? 

15      LXXXX.  Et  murmurabat  populus   ad  Moysen   di- 

centes. 

LXXXXI.   Et  uirgam,   in  qua  percussisti  flumen, 
accipe  in  manu  tua.in  qua  percussisti  dixit  pro  eo, 
quod  dicimus  *de  qua  percussisti",  et  est  ista  locutio  creber* 
20  rima  in  scripturis. 

LXXXXIL  Et  sumsit  Iotor  socer  Moysi  holo- 
caustomata  et  sacrificia  deo:  sumsit  pro  eo,  quod 
est  obtulit.  an  forte  sensus  est,  non  locutio,  ut  ea  sumsisse 
intellegatur,  quae  Moyses  obtulisset,  quamquam  Moyses  non 
*s  legatur  superius  sacrificasse  nec  Aaron  nec  quisquam 
Hebraeorum,   qui   educti   sunt  de  terra  Aegypti,  sed  tantum 

4  Ex.  16,  21  7  Ib.  16,  29  10  Ib.  17,  1  12  Ib.  17,  2 

15  Ib.  17,  3      17  Ib.  17,  5      21  Ib.  18,  12 

1  faciat  LS  taraen]  autem  LSbd  4  colligerunt  NS  quomodo — 
mane  <m.  b  5  puteus  prius  C  7  «ec.  cod.  Alex.  quisque  b  8  loco] 
loquo  C  quisque  b  13  agerat  N  agebant  LSb  14  maledicis  N 
15  murmorabat  C  murmurauit  d  17  uirga  N  qua  C  percusisti  N 
19  dicemus  N  et  s.  I.  m.  1  C  est  ista]  estis  N  ista]  ita  b 
alocutio  N  21  suropsit  LSb  iothor  NLSd  iethor  uel  iethro  b 

olocaustomata  C1        22  sumpsit  NLSb        23  obtu«lit  C       24  que  C 
obtulisse  LSb      26  hebreorum  (rum  8.  I.  m.  1)  C 


558  S.   Aureli   Augustini 

superius  scriptum  est,  quod  altare  constituerit  Moyses  et 
appellauerit  illud:  dominus  meum  refugium?  istum 
autem  Iotor  legimus  sacerdotem  fuisse  Madiam,  id  est  gentis 
Madiam.  mirum  est  autem,  si  eius  aduentu  coepit  sacrificare 
Moyses  et  non  potius  ipse  Iotor,  qui  iam  sacerdos  erat.  .=> 

LXXXXIII.  Graue  tibi  uerbum  h  0  c  .  subauditur  HestK. 

LXXXXmi.  Et  demonstrabis  illis  uias,  in  quibus 
ambulabunt  in  eis. 

LXXXXV.  Uerbum  autem  graue  referebant  super 
Moysen;  sic  enim  habet  graecus,  quod  latini  interpretati  10 
sunt:  ad  Moysen.  illa  sane  locutione  ipsa  etiam  cura  signi- 
ficatur,  qua  dictum  est:  super  Moysen,  uelut  onus  ei 
significaretur  inpositum.  uerbum  autem  graue  dictum 
est  pro  quaestione  graui  .  unde  sequitur:  omne  autem 
uerbum  leue  iudicabant  ipsi.  15 

LXXXXVI.  Quod  graecus  habet:  ercovojidtaa),  supernomi- 
nauero  aut  adnominauero  expressius  dicitur:  quod  usi- 
tatius  „cognominauero"  nonnulli  interpretati  sunt .  sed 
non  habet  necessariam  significationem  cognominauero; 
propinquius  autem  dicitur  cognominauero  quam  nominauero.  20 
nam  et  hoc  aliqui  interpretes  dixerunt. 

LXXXXVII.  Et  ueniam  ad  te  et  benedicam  te  .  cum 
superius  pluraliter  loqueretur,  facietis  et  immolabitis. 
dicit:  ueniam  ad  te,  tamquam  ipsi  Israhel,  id  est  populo. 

LXXXXVIU.   Et  hae  iustificationes,  quas  adpones  25 

2  lb.  17,  15  6  Ib.  18,  18  7  Ib.  18,  20  9  Ib.  18,  26 

16  Ib.  20,  24      22  Ib.  20,  24      25  Ib.  21,  1.  2 

2  illut  C        3  iothor  NLSbd  iethor  b  madia  (m  8.  I.  m.  1)  C 

niadian  bd  gentes  C  4  mazii  C  madian  bd  eius]  ad  eius  b 
aduentum  Nb  cepit  C         5  et]  ut  C         iothor  NLSd  iethor  b 

sacerdus  C       8  am^ujabulabant  C        9  see.  cod.  Alex.  grauiue  d 

11  illa  saue]  illas  ane  (s  add.  m.  2)  C  sanae  S  ipse  C  12  qua] 
quia  LSb  honus  C  13  significetur  LSb  grauae  S  om.  6  15  leue 
uerbum  b  iudicabant  scripsi  sec.  LXX:  iudicabunt  libri  16  epono- 
mason  CNLS  siwovojjLaCwv  b  18  interpati  Sl  20  propinquius — cogno- 
minauero  om.  C  25  haec  Nb  om.  C  quam  &1  adpones  acripsi: 
poncs  CNLS*d  ponas  b 


Locutionum  lib.  II.   (Locut.   de   Exodo).  559 

coram  illis.  si  emeris  seruum  Hebraeum  et  cetera. 
notanda  locutio,  quemadmodum,  cum  illud  dictum  est  ad 
Moysen,  hoc  est,  hae  sunt  iustificationes,  quas  ad- 
pones  coram  illis,  tam  ad  ipsum  populum  cetera  dicuntur 

5  quam  ad  Moysen:  si  emeris  seruum  Hebraeum.  non 
enim  hoc  Moysi  dictum  est,  sed,  quod  populo  diceret,  tantum 
ipsi  populo  dicebat. 

LXXXXVIIII.  Pertundet  ei  dominus  auriculam  de 
subula  et  seruiet  ei  in  sempiternum  uel  in  aeter- 

io  num,  quod  graecus  habet:  *U  tov  otlwva.  ecce  quemadmodum 
scriptura  multis  locis  dicit  secundum  hoc  uerbum  graecum 
asempiternum*  uel  „aeternum",  ubi  non  intellegitur 
illa  aeternitas,  secundum  quam  nobis  aetema  promittitur  uel 
secundum  quam  a  contrario  igne  aeterno  mali  cremabuntur! 

15  neque  enim  seruus  iste,  qui  uiuere  in  aeternum  non  posset, 
posset  seruire  in  aeternum;  sed  intellegitur  *aetemumtt 
dictum,  cuius  temporis  finis  non  est .  aut  certe  aliquid  hoc 
sacramento  significatur  aeternum. 

C.  Dabo  tibi  locum,  in  quem  fugiat  ibi,  qui  oc- 

20  ciderit. 

CI.  Siquispercusseritseruum  suum  autancillam 
suam  in  uirga:  quod  est  „de  uirga*. 

CII.    Lapidibus    lapidabitur    taurus:    quasi    possit 
lapidari  nisi  lapidibus.  differt  aliquid  ista  locutio  ab  illa,  qua 

25  diceret  more  scripturarum:  lapidatione  lapidabitur,  sed 
tamen  similis  est. 

8  Ex.  21,  6      19  Ib.  21,  13      21  Ib.  21,  20      23  Ib.  21,  28 

2  est]  sit  NLSbd       3  he  C  hec  b  iustificationes  (ca  8.  I.  m.  1)  C 

4  illis]  ipsis  N  tara]  iam  CLSbd  5  quam]  quasi  bd  si  emcris 
scruum  om.  N  6  hoc]  homini  N  Moysi]  si  N  diceret  om.  b 
8  pertundit  C  pertunde  L  9  ei  om.  b  10  iston  eon  C  staneon  N 
istonaeona  LS  evaiu>v:a  b  12  gempix  sempiternum   (exp.  m.  1)   C 

13  aeternitas  illa  bd  promittuntur  bd  14  aeterno  om.  b  cremabantur  b 
16  istae  N  possit  C  16  posset  C  19  ibi  om.  C  23  posset  NLSb 
24  lapidare  Sl  et  ante  differt  add.  8.  I.  m.  2  S  differat  L8  25  lapi- 
datione  om.  C      sed— est  om.  N;  sed  sjpatium  aptum  uaeuum  relinquitur 


560  S.   Auroli  Augustini 

CIII.  Si  autem  taurns  cornipeta  erat  ante  hester- 
nam  et  nudiustertianam:  pro  tempore  praeterito  posuit 
partem  pro  toto,  quantumcumque  illud  fuisset,  more  scrip- 
turarum. 

CIIII.  Si  quis  autem  aperuerit  lacum  aut  exciderit  5 
lacum  et  non  operuerit  eum  et  ceciderit  illuc 
uitulus  aut  asinus,  dominus  laci  reddet.  et  haec 
locutio  a  parte  totum  intellegenda  est;  non  enim,  si  equus 
ceciderit  in  lacum  aut  ouis,  ideo  non  reddet,  quia  hoc  scrip- 
tum  non  est.  10 

CV.  Quod  autem  mortuum  fuerit,  ipsi  erit,  pro 
,ipsius  erit*. 

CVI.  Si  autem  depauerit  quis  agrum  aut  uineam 
et  admiserit  pecus  suum  depascere  agrum  alium, 
id  est  „alienum".  15 

CVII.  Si  autem  pignus  acceperis  uestem  proximi, 
ante  solis  occasum  reddes  ei .  genus  pro  specie  posuit: 
sic  enim  dictum  est,  ac  si  de  omni  ueste  pignus  dederit, 
cum  de  illo  specialiter  se  dicere  ex  consequentibus  scriptura 
testetur,  qui  non  habet  nisi  eam  uestem,  unde  se  nocte  20 
cooperiat. 

VIII.   <Et>   ecce   ego  mitto   angelum  meum    ante 
aciem  tuam,  ut  seruet  te  in  uia,  ut  inducat  te  in 


1  Ib.  21,  29        5  Ib.  21,  33.  34        11  Ib.  21,  34        13  Ib.  22,  5 
16  lb.  22,  26      22  Ib.  23,  20.  21 

1  Si]  ut  N  cornipita  C  cornupeta  LS*bd  hesternam]  ezternam  LS 
2  et  om.  N  nudustercianam  C  nudustertianam  L8l  om.  N  ante 
pro  m.  1  exp.  pte  C      posuit]  posito  C     5  aperierit  b     6  operierit  CL 

a 

operuerit  (u  8.  I.)  8  7  reddit  C  8  a  perte  (corr.  m.  1)  C  aperte  LS1 
aequus  NS  9  ceciderit  (ci  ex  ce)  N  oues   C  11  ipsi] 

ipsius  C  pro  ipsius  erit  om.  C  14  amiserit  C  ammiserit  NLS 
16  acciperis  C  acciperit  N  proximi  tui  b  17  reddis  C  18  omni] 
onia  C  20  habent  C  se  om.  N  21  cooperiatur  N  coopereat  6 
22  Et  addidi  sec.  LXX  23  ut  scripsi  sec.  Quaest.  in  Ex.  guaest. 
XCI:  et  libri 


Locutionum   lib.   II.    (Locut.    de   Exodo).  5(J1 

terram,  quam  paraui  tibi.  adtende  tibi  et  exaudi 
eum,  aiigelum  suum  iubet  deus  exaudiri  a  populo  non  utique 
petentem,  sed  iubentem. 

CVIIII.  Et  mittam  uespas  ante  te  et  eiciet  Amor* 

sreos:  a  plurali  ad  singularem  numerum  se  conuertit.  intel- 
legitur  autem:  eiciet  Amorreos  uespa,  sicut  rana,  sicut  locusta, 
non  quod  una  sit,  sed  quod  per  singularem  pluralis  numerus 
intellegitur. 

OX.  Per  partes  eiciam  illos  a  te. 

10  CXI.  Non  dispones  illis  et  diis  eorum  pactum; 
et  non  consident  in  terra  tua,  ne  peccare  te  faciant 
ad  me:  non  dixit  „in  me",  idem  tamen  significat. 

CXII.  Eespondit  autem  omnis  populus  uoce  una 
dicentes. 

15  CXIII.  Et  uiderunt  locum  ubi  steterat  ibi  deus 
Israhel.  ubi  steterat  posset  sufficere,  sed  hebraicae 
dicuntur  istae  locutiones. 

CXIIII.  Et  inaurabis  illa  auro .  similis  est  locutio 
„  lapidibus  lapidabitur * . 

20      CXV.  Cyathos  in  quibus  immolabunt  in  eis. 

CXVL  Duas  bases  columnae  uni  in  ambas  partes 
eius  et  duas  bases  columnae  uni  in  ambas  partes 
eius.  ne  de  omnibus  diceret,  de  duabus  dicit  more  suo 
geminando,  sicut  puteos  puteos,  aceruos  aceruos,  generationes 

25  et  generationes  et  similia. 

4  Ex.  23,  28       9  Ib.  23,  30        10  Ib.  23,  32.  33       13  Ib.  24,  3 
15  Ib.  24,  10      18  Ib.  25,  12      20  Ib.  25,  28      21  Ib.  26,  19 

1  adtende  tibi  scripsi:  ante  ibi  C  ante  te  ibi  NL  ante  te»ibi  (t  eras.)  S 
ante  te  ibit  bd;  cf.  Exodi  quaest  XCI  et  contra  Faustum  XV  £  19 
p.  461  edit.  meae  2  exaudiri  (i  fin.  ex  e  m.  1)  C  4  et  6  amorreus  C 
amorreos  N  amorr^os  Lb  ammorreos  S  Amorrhaeos  d  6  eiciet]  ei&  N; 
eod.  Graeci  &xftaXu>  et  ixgaXels  7  singularem  numerum  b  8  intellega- 
tur  Cbd  10  illos  C  dis  N  11  ne]  nec  b  15  ibi]  ubi  N  exsc 
cod.  Alex.  deus]  dns  ds  b  16  hebrei$  C  ebreicae  N  hebraeice  LS 
hebraice  d  17  iste  CLS  20  cyatos  CSl  21  (et  22)  uni]  uiri  l 
23  ne]  nec  b      24  puteus  puteus  C       aceruus  aceruus  C 

XXVIII.  Aug.  soct.  III  pars  1.  <  36 


562  S.    Aureli    Augustini 

CXVII.  Et  columnas  inaurabis  auro  et  inaurabis 
seras  auro. 

CXVIII.  Et  inaerabis  ea  aeramento:  talis  locutio  est 
<qualis>  „inaurabis  aurob. 

CXVIHI.  Extra  uelum  quod  est  super  testamen-  5 
tum.de  lucerna  accendenda  cum  diceret,  hoc  ait,  id  est 
quod  foris  accenderetur,  ubi  est  sanctum,  non  intra  uelamen, 
quod  est  super  testamentum,  hoc  est  sanctum  sanctorum. 
ergo  super  non  sic  ait,  tamquam  esset  tectum  uel  camera  uel 
firmamentum  caeli  uel  arcae  cooperculum,  sed  etiam  quod  10 
uice  parietis  obpositum  esset,  super  dixit:  sicut  dicimus 
superiorem  discumbere  aut  stare  non  utique  alterum  portari 
ab  altero. 

CXX.  Legitimum  sempiternum  in  progenies  ue- 
stras:  eo  modo  sempiternum,  quo  multa  superius  diximus.     1$ 

CXXI.  Et  sumet  Aaron  nomina  filiorum  Israhel 
super  rationale  iudicii  super  pectus  introeunti 
in  sanctum.  consequens  erat,  ut  diceret:  introiens  in 
sanctum,  hoc  est  „sumet  Aaron  introiens",  quod  aliqui 
latini  soloecismum  uitantes  interpretati  sunt.  sed  quia  et  *> 
graecus  introeunti  habet  et  latini  aliqui  consonant,  locu- 
tionem  potius  notandam  credidi  quam  corrigendam. 

CXXIL  Et  pones  super  rationale  iudicii  fimbrias 
catenata.  et  hic  latini  nonnulli  soloecismum  cauentes 
fimbrias    catenatas    interpretati    sunt;    graecus    autem  ss 

1  Ex.  26,  29      3  Ib.  27,  6     5  Ib.  27,  21      14  Ib.  27,  21    16  Ib. 
2«,  23      28  Ib.  28,  24 

2  serras  LS  4  qualis  addidi:  om.  CNLSbd;  cf.  Loc.  Nutn.  XIIII 
5  testamentvm  (v  swpra  o  additum)  N  6  accendenda  (pr.  n  8.  I.  m.  1)  C 
id  est  om.  N         9  sic  om.   C         est  CNLbd  10  celi  C         ar- 

chae  N  coperculum  CNL  14  «legitimum  (E  eras.)  S  15  ante  eo 
cxp.  est  m.  1  eo  modo  sempiternum  in  progenies  uestras  C  16  sumit  C 
18  in  sanctum]  sanctuariu  b  sanctum  d  consequens— sanctum  om.  LS 
20  solicismum  CN  solycismum  L  soloecysmum  (e  8.  I.)  S  22  notan- 
dum  CLS  corrigendnm  S         24  catenate  N  catenatas  (s  s.  I.)  S 

hic]  hinc  NLS       nonnullis  N       solycismum  CLS1  solicismum  N 


L  o  c  u  t  i  o  n  u  m    1  i  b.   II.    (Locut.    d  e   £  x  o  d  o).  563 

habet:  toos;  y.p(osso6;  ti  aXt>3t8a>Ta.  hanc  solemus  dicere 
absolutam  locutionem,  cum  generi  masculino  uel  feminino 
neutrum  infertur,  quemadmodum  si  dicamus:  iustititiae  ter- 
renae  non  sunt  stabilia. 
ft  CXXIII.  Et  Aaron  cum  coeperit  fungi  sacerdotio, 
audieturuox  eius  intrantiinsanctum  in  conspectu 
domini  et  exeunti.  uocem  eius  ex  tintinabulis  dixit,  qui 
magis  sonus  est  eius.  intranti  et  exeunti  pro  „intrantis 
et  exeuntis"  posuit  datiuum  pro  genetiuo. 
io  CXXIIII.  Et  duos  renes  et  adipem  quae  super  eos, 
subauditur  *est\  quod  nonnulli  interpretes  addiderunt. 

CXXV.  Et  separabis  illud  separatione. 

CXXVI.   Et    cum    accendet  Aaron    lucemas,   sero 

incendet  super  illud.sero  dixit  pro  „uespere"  et  ideo 

i&  notanda  locutio  est;   otyk  quippe  graecus  habet.   sero  autem 

proprie  non  solet  dici,  nisi  cum  tempus  transierit,  quo  fieri 

debuit,  quod  sero  dicitur  factum. 

CXXVII.  Si  acceperis  conputationem  filiorum 
Israhel  in  uisitatione  eorum  et  dabunt  singuli 
xo  redemtionem  animae  suae  domino  et  non  erit  in 
eis  ruina  in  uisitatione  eorum  et  hoc  est  quod 
dabunt  tibi.  pendet  ista  locutio,  quia  interposita  est  con- 
iunctio  copulatiua:  quae  si  non  interponeretur,  non  penderet. 
tribus   autem    locis   est  posita,    quorum   undelibet    detracta 


5  Ex.  28,  35  (31)      10  Ib.  29,  13      12  Ib.  29,  26      13  Ib. 
18  Ib.  30,  12.  13 


1  tus  crosus  alysidotan  CN  toycros  .  ustoli  .  sidoton  LS  too  xpossw? 
oioY)pov  b  £Xo3i3u>toc  d;  edit.  Graecae  aliter  coniungunt  3  iustitiae 
terrenae]  iusti&errenae  C  iustiae  (ti  «.  I.  er.)  terna  (re  s.l.er;  a  ex  e)  8 
iusti  ^ternc  b  5  ceperit  C  sacerdociu  C  6  conspectum  N  7  tin- 
tinnabulis  bd  9  genitiuo  CNS2  10  q:  C  12  separauit  SL  sepa- 
rabit  b  14  uespere,  L  15  obse  CNLS  o$zt  b  graecus  habet  om.  N; 
sed  apatium  uacuum  16  propriae  N  solet]  let  C         quod  N 

18  acceperit  LS    19  uisitationem  N    22  tibi  om.  cod.  Graeci     pendit  C 
coniuncio  C      24  undelibet  (unde  «.  7.  m.  1)  C 

36* 


564  S.  Aureli   Augustini 

plenam  facit  esse  sententiam.  rursum  ubi  dictum  est:  si 
acceperis  conputationem  filiorum  Israhel  in  uisi- 
tatione  eorum,  et  dabunt  singuli  redemtionem 
animae  suae  domino;  si  enim  non  dixisset:  et  dabunt, 
sed  tantummodo  dixisset:  dabunt,  finiretur  sententia  nec  s 
penderet  .  ita  enim  diceretur:  si  acceperis  conpu- 
tationem  foliorum  lsrahel  in  uisitatione  eorum, 
dabunt  singuli  redemtionem  animae  suae  domino. 
si  autem  hic  ponitur  haec  coniunctio,  deorsum  tollenda  est, 
ut  ita  dicatur:  si  acceperis  conputationem  filiorum  10 
Israhel  in  uisitatione  eorum  et  dabunt  singuli 
redemtionem  animae  suae  domino  et  non  erit  in 
eis  ruina  in  uisitatione  eorum,  hoc  est  quod 
dabunt.  aut  certe  in  medio,  ubi  dictum  est:  et  non  erit 
in  eis  ruina,  si  detrahas  coniunctionem,  non  pendebit  sen-  15 
tentia;  erit  enim  sensus:  si  acceperis  conputationem 
filiorum  Israhel  in  uisitatione  eorum  et  dabunt 
singuli  redemtionem  animae  suae  domino,  non 
erit  in  eis  ruina.  cum  uero  ubique  posita  est  eadem  con- 
iunctio,  pendere  facit  locutionem;  ideo  eam  notandam  pu-  20 
tauimus. 

CXXVIII.  Consurrexit  populus  in  Aaron  et  diierunt 
ei  .  usitata  locutio  est,  quia  ex  multis  populus  constat. 
deinde  notandum  totum  pro  parte  positum.  apostolus  enim, 
sicut  reuera  erat,  quosdam  eorum  dixit  hoc  fecisse,  non  2* 
totum  populum,  ubi  ait:  neque  idolis  seruiamus  sicut 
quidam  illorum. 

22  Ex.  32,  1      26  I  Cor.  10,  7 

1  esse  om.  b  esse  sententiara]  essentiam  LSl  rursus  LSbd 

2  conputacionera  (nem  *.  I.  m.  1)  G  3  ipsorum  CNLSb  redemcione  C 
5  fineretur  C  6  ita  enim  diceretur  8.  I.  S  computatione  N  7  fili* 
orum— uisitatione  om.  N  8  redemcione  C  9  coniuncio  G  11  ipso- 
rum  CNLSb  12  redemcione  C         14  eorum  ubi  S         est  om.  S 

15  coniuncionem  C  16  cdputacionem  C  17  ipsorum  NLSb  19  ubique] 
utique  LS*b  coniuncio  C  20  fecit  NLS  22  dixerunt]  cod.  Graeci 
tempore  differunt 


Locutionuin   1  i  b.   II.    (Locut.    de   Exodo).         565 

CXXVIHL  Surge  et  fac  nobis  deos,  qui  nos  prae- 
cedant.  sedenti  loquebantur?  an  potius  locutio  est  notanda, 
propter  quod  dicitur  saepe:  exsurge,  domine,  aut:  surge, 
deus,  iudica  terram. 
5  CXXX.  Et  nunc  sine  me  et  iratus  ira,  quomodo  „morte 
morietur";  amat  ita  loqui  scriptura. 

CXXXI.  Cui  sunt  aurea,  demite:  non  dixit  quid  aurea. 
unde  latini  interpretes  dixerunt:  qui  habet  aurum,  demat. 
CXXXII.  Quis  ad  dominum?  ueniat  ad  me. 

io  CXXXIH.  Fecerunt  sibi  deos  aureos:  de  uno  uitulo. 
pluralem  ergo  numerum  pro  singulari  posuit.  inde  est  et 
illud:  hi  di  tui  Israhel,  qui  eduxerunt  te  de  terra 
Aegypti.  non  sane  locutiones  istae  reperiuntur,  ubi  pluralis 
pro  singulari  ponitur,  nisi  in  eo  rerum  genere,  in  quo  etiam 

i5  de  pluribus  fieri  uel  intellegi  potest.  non  enim  quia  unus 
ille  uitulus  erat,  ideo  non  et  plures  fieri  poterant  aut  ideo 
non  multis  idolis  similis  fuerat.  hac  locutione  dictum  est 
latrones  insultasse  domino,  cum  hoc  unum  fecisse  scriptura 
testetur,   sed  non   solus   fuerat  latro.   quin   etiam   cum  ista 

20  locutio  fit  per  nomina  propria,  qualiter  eam  in  scripturis 
factam  nondum  conperimus,  plures  illic  inteUeguntur,  sicut 
Phaedras  et  Medeas  quidam  dixerunt,  cum  fuerit  una  Fhaedra 
et  una  Medea;  sed  Phaedras  et  Medeas  appellauerunt  omnes 
similes  Phaedrae  et  Medeae.  ita  non  sine  causa  nec  utcumque 

1  Ex.  32,  1  8  Ps.  43,  27  Ps.  81,  8  5  Ex.  32,  10  7  lb. 
32,  24  9  Ib.  32,  26  10  Ib.  32,  31  12  Ib.  32,  4  18  ct  Matth 
27,  44      19  cf.  Luc.  23,  39 

3  sepe  dicitur  (dic&ur  N)  NLSbd  4  terra  C  5  si  ne  d  6  ita** 
(q:  er.)  C  7  ttvt  cod.  Alex.  /puaia  cod.  Graeci.  demitte  NSl 
dimitte  L  10  deosj  dS  C  11  et  om.  LSb  12  illut  C  dii  LSbd 
♦*te  (de  er.  uidetur)  S  13  repperiuntur  CN  14  genere  genere  L 
16  fin.  ideo]  ideo  et  N  19  testatur  LSb  quin  etiam]  quinto  iam  N 
21  cuperimus  C  illic]  sic  b  22  fedras  CNLS  phcdras  b  me^deas  C 
una]  unus  N  fedra  CNLS  phedra  b  23  m$dea  C  fedras  CLS 
fedra  N         et  Medeas]  semper  N  m$deas  C  mecUeas  (r  eras.)  S 

24  fedrae  CNLS  phedre,  b      med*eae  (r  er.)  S      utcumque]  uicumque  N 


566  S.  Aurcli  Augustini 

ac   passim   sicut  ab   inperitis    uitiose    fit,    sed    certo    modo 
certisque  regulis  istae  locutiones  interponuntur. 

CXXXIIII.  Uade,  ascende  hinc  tu  et  populus  tuus, 
quos  eduxisti  de  terra  Aegypti,  non  „quem"  eduxisti: 
quod  ita  usitatum  est,  ut  rarius  aliter  dicatur.  5 

CXXXV.  Et  dixit  dominus:  deponite  stolas  gloriarum 
uestrarum  et  cultum,  et  ostendam  quae  facturus  sum 
tibi.  a  plurali  ad  singularem  numerum  locutionem  terminauit, 
quia  multi  erant  et  populus  erat,  sicut  eis  dixerat:  uos 
populus  dura  ceruice;  non  dixit  *tu  populus",  sed:  uos  10 
populus,  cum  uos  numeri  sit  pluralis,  populus  autem  numeri 
singularis. 

CXXXVI.  Si  inueni  gratiam  in  conspectu  tuo,  simul 
ambulet  dominus  meus  nobiscum:  tamquam  de  alio 
dicat.  adsiduae  sunt  hae  locutiones,  sed  cum  dicitur  ad  15 
deum,  putatur  patri  dici  de  filio.  cum  autem  talia  dicerentur 
ad  Pharaonem  et  ad  Ioseph  et  ad  alios  multis  locis,  genus 
locutionis  intellegebatur. 

CXXXVH.   Ne   quando   ponas   testamentum   his,  qui 
sedent  super  terram:  ac  si  diceret  „sedes  habent",  quod  est  *> 
Bhabitantg. 

CXXXVIII.   Et  deos   fusiles   ne    feceris    tibi .  locutio 
est  a  parte  totum  significans;  non  enim  quia  fusiles  tantum- 
modo  nominauit,  fieri  sculptiles,  ductiles  fictilesque  permisit 
uel  ullum    genus  simulacrorum   aut   qualiumcumque  factici-  35 
orum  deorum. 

CXXXVIIII.   Omne   adaperiens   uuluam  <mihi>  mas- 

3  Ex.  33,  1    6  Ib.  33,  5    13  Ib.  84,  9     19  Ib.  34,  15    22  Ib.  34.  17 
27  Ib.  34,  19 

2  iste  L  4  aegypto  C,  (0  corr.  ex  i  m.  prima)  N  nonc  (0  ex  u)  N 
7  q:  C  9  erat  om.  b  eis  om.  LSb  10  et  populus  N  dure  L 
dure  S1  ceruicis^fc  15  hae  om.  CN  eloquutiones  Celocutiones^ 
19  ponat  NLSb  iis  d  20  sedet  b  21  abitant  N  22  deos  (os  s.  I. 
m.  1)  C       feceris  (ce  8.  I.  m.  1)  C       tibi]  ibi  b  23  fusilis  (jpr.  s 

ex  g)  C       25  qualicumque  LS  qlecuque  b        factitiorum  d       27  mihi 
addidi  e  u.  sequ.        masculina  C  masculinum  N 


Locutionum   lib.   II.    (Locut.    de   Exodo).  567 

culina  .  id   est:   omne   adaperiens   uuluam  mihi  erit  ex  his, 

quae  sunt  masculina. 
CXXXX.  Primitiuum  subiugalis  redimes  oue.et  hoc 

a  parte  totum  est;  neque  enim  si  subiugale  non  sit  iumentum 
5  quodlibet,  cuius  caro  tamquam  inmunda  respuitur,  ideo  non 

est  redimendum  aut  alio  quam  oue  redimendum. 

CXXXXL  Non  occides  super  fermentum  sanguinem 

immolatorum  meorum:  locutio  est  utique  „occides  sangui- 

nem"  pro  eo,  quod  est:  occidendo  effundes. 
10      CXXXXIL  Et  non  dormiet  usque  in  mane  immolatio 

sollemnitati8   paschae  .  dormiet    dixit    „manebit*;   nam 

caro  pecudis  occisae  et  coctae  quemadmodum  dormiet?  quod 

ergo  dicitur:  quare  dormis,  domine,  hoc  genere  locutionis 

dicitur  et  intellegitur:  quare  cessas,  id  est  non  uindicas. 
i*      CXXXXIII.  De  quadraginta  dierum  ieiunio  Moysi  scriptura 

sic  loquitur:  panem  non  manducauit  et  aquam  non  bibit, 

a  parte  totum,  id  est  a  pane  omnem  cibum  et  aqua  omnem 

potum  significans. 

CXXXXIIII.  Excide  tibi  duas  tabulas  <Iapideas>  sicut 
*o  et  primae,   subauditur  „fuerunt":  unde   hoc  uerbum  nostri 

interpretes  etiam  addendum  putauerunt,  quoniam  inusitata  est 

in  lingua  latina  talis  ellipsis. 

CXXXXV.    Et    ait    Moyses    ad    omnem    synagogam 

filiorum  Israhel  dicens:  plenum  esset,  et  si  non  haberet 
»  dicens. 


3  Ei.  34,  20        7  Ib.  34,  25        10  Ib.  34,  26        13  Ps.  43,  24 
16  Ex.  34,  28      19  Ib.  84,  1      23  Ib.  35,  4 

1  iis  d  4  a  parte]  aperte  L  7  occides  (e  ex  i  m.  1)  C  occidit  N 
firmentum  C  8  occidis  N  9  occidendfl  CN  10  dormiet  (t  mpra 
exp.  8)  N  usque]  usque  i??que  C1  om.  b  11  solemnitatis  C  solompni- 
tatis  N  sollempnitatis  LS1  pasche  C  12  pecodis  N  quemadmodum] 
quemammodum  LN  quomodo  bd  13  dormis]  obdormis  bd  16  man- 
ducabit  N  et  om.  N  17  id  est  a]  a  LS  om.  bd  omne  SN 
aquam  LS  omne  N         19  lapideas  addidi  ex  Quaest.  de  Exodo 

quae8t.  CLIIII  in  fine        21  putarunt  N        22  elipsis  C  eUypsis  NL 
elypsis  S  eclipsis  b      23  ait]  erat  b        sinagogam  CNS      24  etsi]  si  N 


568  S.   Aureli   Augustini 

CXXXXVI.  Et  adtulerunt  unusquisque  quod  adfe- 
rebat  cor  eorum .  poterat  usitatius  dioi:  et  adtulit  unus- 
quisque  quod  adferebat  cor  eius. 

CXXXXVII.    Et    quibus    uisum    est    animae    eorum 
adtulerunt  demtionem  domino,  non  dixit:  et  sicut  uisum    5 
est  animae  eorum. 

CXXXXVIII.  Et  omnis  cui  inuentum  est  apud  eum 
coria  arietum  rubricata,  quod  diceretur  usitate:  et  omnes 
apud  quos  inuenta  sunt  coria  arietum  rubricata. 

CXXXXVIIIL  Omnis  adferens  demtionem   argentum  10 
et  aes  adtulerunt  demtiones  domino  .  usitatius  diceretur: 
omnis  adtulit  quam  omnis  adtulerunt. 

CL.  Et  apud  quos  inuenta  sunt  apud  eos  ligna 
inputribilia:  apud  eos  more  scripturarum  additum  est; 
nam  sine  hoc  esset  plena  sententia.  15 

CLI.  Et  omnis  mulier  sapiens  mente  manibus  nere. 
quasi  nere  possit  non  manibus;  et  „sapiens  nere*  elegans 
atque  inusitata  locutio  est.  deinde:  omnis  mulier  ad- 
tulerunt  more  superiorum  plurali  concluditur  singularis, 
quia  „omnis  mulier  adtulit"  usitatius  diceretur.  20 

CLII.  Et  omnes  mulieres  quibus  uisum  est  sensu 
suo  in  sapientia  nerunt  pilos  caprinos  .  notandum 
sapientiam  in  his  artibus  saepe  appellare  scripturam,  id  est 
oorptav. 

CLIII.  Et  conpositiones  et  oleum  unctionis  et  con-  ** 

1  Ex.  35,  21  4  Ib.  35,  21         7  Ib.  35,  23         10  Ib.  35,  24 

13  Ib.  35,  24      16  Ib.  35,  25      21  Ib.  35,  26      25  Ib.  35,  28 

1  afferret  Sb  2  dicere  b  4  sec.  cod.  Alex.  7  initium  sec.  cod. 
Alex.         aput  CN         8  rubicata  LS         et  om.  LSbd  9  aput  C 

rubicata  LS  10  sec.  cod.  Alex.  omnis  L1  ouis  S  redemptionem  b 
11  dicere  (in  fine  uersus)  C  12  quam  omnes  L  quam  oms  S  13  Et] 
Et  omnis  N  aput  (bis)  C  14  addictum  N  15  nam]  nunc  b  ante 
sine  er.  sine  C  16  et  17  neere  CNLS  17  posset  NLSbd  18  adque  C 
21  sensu  suo  s.  I.  S  .22  sapientia  sua  (sua  semierasum)  S  neerunt  CNLS 
caprinus  C  23  scripturam  (tu  «.  I.)  S  scripram  L  24  sophian  CNLS 
sophia  b 


Locutionum   1  i  b.   II.    (L  o  c  u  t.   d  e    E  x  o  d  o).  569 

positionem  incensi:  non  conpositiones  aliquas  eitra  debe- 
mus  intellegere,  sed,  cum  dictum  esset:  et  conpositiones, 
per  coniunctionem  copulatiuam  non  aliud  adiunxit  sed  quod 
dixerat  exposuit,  ut  sciremus,  quas  conpositiones,  et  oleum, 

6  inquit,  unctionis  et  conpositionem  incensi. compositiones 
autem  uocat,  quia  ex  multis  ista  confecta  sunt. 

CLIIIL  Et  omnis  uir  et  mulier  quorum  adferebat 
sensus  eorum,  ut  intrarent  et  facerent  omne  opus 
quodcumque  praecepit  dominus  fieri  illud  per  Moysen, 

io  adtulerunt  filii  Israhel  demtionem  domino.  ergo  omnis 
uir  et  mulier  intelleguntur  filii  Israhel.  ceterae  locutiones 
similes  superioribus. 

CLV.  Pacere  aurum  et  argentum  et  aes:  pro  eo, 
quod  est:  facere  ex  auro  et  argento  et  aere;  non  enim  aurum 

is  facidbant  sed  ex  auro.  tale  est  etiam  quod  paulo  post  dicit: 
et  operari  ligna,  hoc  est:  ex  lignis. 

CLVLFacere  omnia  opera  sancti,  textilia  et  uaria  te- 
xere  cocco  et  bysso,  facere  omne  opus  architectonicum 
uarietatis.  ecce  et  in  rebus  textilibus  architectonicum  opus 

20  appellat;  mirum  nisi  propterea,  quia  tabernaculo  fiebant,  quod 
aedificii  simile  fuit  et  tamquam  domus  erigebatur.  quid  autem 
dicat:  opera  sancti,  non  euidenter  adparet,  utrum  sancti 
sacerdotis,  quoniam  et  de  stola  uel  de  stolis  eius  haec 
dicuntur,   an   sancti   dei,   in   cuius   cultum   haec  tiebant,    an 

25  opera  sancti,  sicut  dicebatur  sanctum  et  sanctum  sanctorum. 

7  Ex.  35,  29      13  Ib.  35,  32.  33      17  Ib.  35.  35 

1  deraus  LSl  2  et  om.  CN  3  coniuncionem  C  aliut  C  adiuncxit  N 
4  cuposiciones  C  compossit  (uacuum  spatium  12  litter.)  N  et  oleum 

om.  N  5  cflpositionera  C  compositionem  LS  6  ista]  ita  LS 
11  ceterae]  certere  N  12  similis  C  14  aere]  here  N  15  tale  est] 
deest  N  paulo]  populo  N  16  operari]  erari  N  ligna]  ligno  S 
17  Facere]  mire  N  uaria]  idaria  C  18  et  cocco  N  faceret  N  arcitec- 
tonicum  N  19  et  om.  LSb  arcitectonicum  N  20  tabernaculum  fiebat  Cd 
21  edificio  b  similis&ft  domos  C  22  dicataJV  23  de  stolis  eius  om.N; 
sed  spatium  uacuum  adest  24  an  sancti  dei  om.  N  in  cuius]  uicinius  b 
cultu  LSb  uultum  N      25  sicut]  aut  N        discernebantur  N 


570  S.   Aureli   Augustini 

CLVIL  Umeralia  continentia  ex  utrisque  partibus 
eius:  non  dixit  ex  utrisque  partibus  eorum,  quamuis  illa 
umeralia,  non  umerale  dixisset,  sicut  solet  umerale  dicere; 
ipsum  enim  appellauit  pluraliter  umeralia,  sicut  stolam  et 
easdem  stolas.  * 

CLVIII.  Et  Eliab  filius  Achisamach  de  tribu  Dan, 
qui  architectonatus  est  textilia  et  consutilia  et 
diuersicoloria  texere  de  cocco  et  bysso.  nouo  more 
dicuntur  architectonari  textilia.  etiam  illud  a  parte  totum 
intellegendum  est,  quod  ait:  texere  cocco  et  bysso;  ex  10 
his  enim  et  cetera  intellegimus,  id  est  purpuram  et  hyacinthum. 

CLVIIII.  Et  fecerunt  filii  Israhel,  sicut  praecepit 
dominus  Moysi,  ita  fecerunt:  plenum  esset,  etiam  si  non 
adderetur:  ita  fecerunt. 

CLX.    Et   fecit    Moyses    omnia,    quae    praecepit    ei  « 
dominus,  ita  fecit:  similiter,  ut  dictum  est  et  filiis  Israhel. 

LIBER  TERTIUS.  LOCUTIONES  DE  LEUITICO. 
I.  Homo  ex  uobis  si  obtulerit  dona  domino  a  peco- 
ribus,  a  bubus   et   ab   ouibus   offeretis,   hoc   est:   si   a 
pecoribus  offeretis,  a  bubus,  ab  ouibus  offeretis.  ouium  nomine  20 
etiam  caprarum  genus  inclusit,  sicut  et  in   aliis  locis   solet 

1  Ex.  36,  11  (39,  4)  6  Ib.  37,  21   (38,  23)         12  Ib.  39,  11 

15  Ib.  40,  14      18  Leu.  1,  2 

1  (3,  4)  humeralia  S*bd         2  eius]  cwtou  cod.  Alex.  4  umeralia] 

umera  C  stolu  C  stola  N  6  eliabus  N  Achisaraach]  achiac  C 
acisamaciVachisamech6  7  arcitectonatus  N  textiliaeiV  8  uersicolaria JV 
9  arcitectonari  N  texitilia  N  10  ait  om.  N  coccum  N  et  bysso] 
cum  ipso  N  11  intelleguntur  N  purporam  C  purpura  XS  ycen- 
thum  C  hyaquintum  N  hyacintum  L  hiacintum  S  13  etiamsi]  si  N 
15  q:  C  16  et  filiis]  et  filii  LSb  de  filiis  d  Expliciunt  locutiones 
lib  exodi  feliciter  Incipiunt  questiones  libri  leuitici  fol.  106*  C  Explicit 
.  locutiones  exodi  feliciter  incipit  locutiones  libri  leuitici  fol.  66b  ^TExpliciunt 
locutiones  exodi  Incipit  liber  locutionum  leuitici  L  fol.  18  S  Inde  a  libro 
III  etiam  cod.  Trecensis  197  uar.  lectiones  recepi. 

18  'po^zort  cod.  Alex.  19  et  20  bobus  Td  20  offeretis  fin.  om.  T 
21  et  om   d 


Locutionuiu  lib.  III.  (L  o  c  u  t.  d  e  L  e  u  i  t  i  c  o).        571 

K.  Et  confringes  ea  fragmenta,  id  est:  confringendo 
facies  ea  fragmenta. 

III.  Et  cognitum  ei  fuerit  peccatum  quod  peccauit 
in  eo.  duo  modi  locutionis  hic  notandi  sunt:  et  peccatum 
5  peccauit  et,  quod  addidit:  in  eo.  in  quo  enim  nisi  in  ipso, 
id  est  peccato? 

IIII.  Si  autem  anima  peccauerit  et  audierit  uocem 

iurationis    et  ipse  testis  fuerit  aut  uiderit  aut  con- 

scius  fuerit,  si  non  nuntiauerit,  et  accipiet  peccatum. 

10  plus  uidetur  habere  „et";  nam  eo   dempto   integre   sequitur: 

accipiet  peccatum. 

V.  Si  autem  anima  peccauerit  et  audierit  uocem 
iurationis  et  ipse  testis  fuerit  aut  uiderit  aut  con- 
scius  fuerit,  si  non  nuntiauerit .  et  positum  est  pro  „id 

i6  est";  nam  sic  dici  posset  nostrae  locutionis  consuetudine:  si 
autem  anima  peccauerit,  id  est  audierit  uocem  iurationis 
et  cetera. 

VI.  Aut  tetigerit  ab  inmunditia  hominis,  ab  omni 
iramunditia    eius    quam    si    tetigerit    inquinetur,    et 

20  latuit  eum,  post  hoc  autem  cognouerit  et  deliquerit, 
cum  recto  ordine  dicendum  esset:  et  deliquerit,  post  hoc 
autem  cognouerit. 

VII.  Anima  si  latuerit  eum  obliuione  et  pecca- 
uerit  nolens.non   ait    „si  latuerit  eam",  quoniam  animam 

2*  pro  homine  ponit,  sicut  facit  et  in  aliis,  ubi  animam 
prius  dixit,  quae  generis  feminini  est,  postea  masculinum 
infert  genus  ad  hominem  referens.  sed  hic  multo  est  haec 
locutio  pressior,  quoniam  continuatim  utrumque  genus 
positum     est,    ut    diceretur:     anima     si    latuerit     eum. 


1  Leu.  2,  6      3  Ib.  4,  23       7  Ib.  5,  1      12  Ib.  5,  1      18  Ib.  5,  3 
23  Ib.  5,  15 

3  ci  eras.  est  T  10  habere  (h  *.  I.  m.  t)  C  dempto  corr.  m.  1 
ex  iuito  C  14  si  addidi  secutus  locum  superiorem;  pro  si  praebct  et  T 
26  dicit  d 


572  S.  Aureli   Augustini 

haec  locutio  teiruit  interpretes  latinos  et  noluerunt  eam 
transferre,  sed  ita  posuerunt :  anima  si  qua  latuerit 
et  peccauerit  non  uolens,  cum  aliud  sit  utique,  si 
anima  lateat.  aliud,  si  animam  lateat;  hoc  autem  scriptura 
dicit:  si  lateat  eam,  non,  si  ipsa  lateat.  in  graeco  autem  5 
alio  inuenimus:  anima  si  latuerit  ea  obliuione;  sed  etiam 
ipse  in  consequentibus  masculinum  intulit  dicens:  sacerdos 
exorabit  pro  eo,  et  dimittetur  illi,  quod  ibi  habet  otDtw. 
unde  adparet  scriptorem  timuisse  soloecismum  nec  tamen 
perseuerare  potuisse  in  genere  feminino  uictura  euidentia  10 
scripturae  consequentis. 

VIII.  Ista  holocaustosis  super  incensionem  eius 
super  altare  totam  noctem  usque  in  mane,  ot  ignis 
altaris  ardebit  super  illud:  potuit  non  habere  „etg  atque 
ita  dici:  totam  noctem  usque  in  mane  ignis  altaris  15 
ardebit.  sed  addita  ista  coniunctio  facit  obscuritatem  his, 
qui  in  talibus  scripturarum  locutionibus  non  adsuefacti  sunt. 

VIIII.  Ista  lex  sacrificii,  quod  offerent  illud  filii 
Aaron  sacerdotes  ante  dominum:  nihil  deesset,  si  non 
haberet  willudB.  30 

X.  Sancta  sanctorum  est.  sic  habet  et  graecus;  sed 
graeca  locutio  est,  quam  nostri  quidam  transferre  nolentes 
dixerunt:  sancta  sanctorum  sunt. 

XI.  Occident  arietem  qui  pro  delicto  ante  dominum. 
latini   interpretes    addiderunt    „est"    et   dixerunt:    qui    pro  » 
delicto  est.  quod  graecus  non  habet. 

XII.  Et  si  uotum  aut  uoluntarium  sacrificauerit 
donum  suum,  quacumque  die  obtulerit  sacrificium, 
ecletur  crastina  die  .  pro  eo,  quod  est  „postera  die*:  unde 
alii  „altera  die*  interpretati  sunt.  30 

7  Leu.  5,  16      12  Ib.  6,  9      18  Ib.  6,  14      21  Ib.  6, 17      24  Ib. 
0,  32  (7,  2)      27  Ib.  7,  6  (16) 

2  sed]  et  T  6  ea  8  auto  C  ante  in  ras.  T  9  soljcismum  C1 
10  uinctum  CT  12  isto  T  holocausto  sis  T  18  offerunt  d  19  sacer- 
dotes  om.  eod.  Graeci  24  occidunt  C  25  interpretes  (e  fin.  ex  i)  C 
27  initiim  respondet  cod.  Alex.      28  obstullerit  C 


Locutionum  lib.  III.  (Locut.  de  Leuitico).         573 

XIII.  Coquite  carnes  in  atrio  tabernaculi  testimonii 
in  loco  sancto  et  ibi  edetis  eas  et  panes  qui  sunt  in 
canistro  consummationis,  quomodo  praeceptum  est 
mihi  dicens:  Aaron  et  filii  eius  edent  ea.  hanc  locu* 
5  tionem  quidam  transferre  nolentes  dixerunt:  quomodo  prae- 
cepit  mihi  dicens,  quia  hoc  uidetur  consequens,  ille  autem 
in  nostrae  locutionis  consuetudine  soloecismus  est. 

XIIII.  Et  ad  ostium  tabernaculi  testimonii  sede- 
bitis  septem  dies  die  et  nocte.pro  eo,  quod  est  „habi- 
10  tabitis*. 

XV.  Et  ait  Moyses  ad  Aaron:  accede  ad  altare  et 
fac  quod  pro  peccato  tuo  et  holocaustum  <tuum>  et 
exora  pro  te  et  domo  tua  et  fac  dona  populi  et  exora 
pro   eis,   quomodo   praecepit   dominus  Moysi.   non   ait 

15  ,quomodo  praecepit  dominus  mihi",  sed  ita  locutus  est  quasi 
fuisset  alter  Moyses,  cui  doroinus  praecepit,  et  alter  iste, 
qui  hoc  ad  Aaron  loquebatur. 

XVI.  Et  locutus  est  dominus  ad  Aaron  dicens:  uinum 
*  et  siceram  non  bibetis  et  cetera.  quam  locutionem  domini 

20  ita  concludit:  omnia  legitima,  quae  locutus  est  dominus 
ad  eos  per  manum  Moysi .  cum  dominus  loqueretur,  non 
ait:  quae  locutus  sum  ad  eos  per  manum  Moysi,  sed  ea 
locutione  usus  est,  qua  superius  ipse  Moyses. 

XVII.  Legitimum    aeternum    in    progenies    uestras 
25  distinguere    inter    medium    mundorum    et    contami- 

natorum  et  cetera.   notandum,    quemadmodum  dicat  aeter- 
num,  quod  utique  non  erit  sine  fine. 

XVIII.  Moyses  loquens  ad  Aaron,  Eleazar  et  Ithamar  filios 
eius  inter  cetera  etiam  hoc  ait:  a  sacrificiis   salutarium 

30  filiorum  Israhel.  brachium  ablationis  et  pectusculum 

1  Leu.  8,  31       8  Ib.  8,  35       11  Ib.  9,  7       18  Leu.  10,  8.  9.  11 
24  Leu.  10,  9.  10      29  Ib.  10,  14.  15 

2  qu$  T  4  ea  scripsi:  eam  CTbd  6  Ulud  T  12  tuum  addidi 
sec.  Quaest.  in  Leu.  quaest.  XXVII  14  precepit  C  15  loquutus  C 
20  quae]  q:  C  22  manu  C  26  notandum  (tan  in  fine  uers.  alia 
manus  add.)  C 


574  S.    Aureli   Augustini 

segregationis  super  hostias  adipum  offerent  segre- 
gationem  segregare  ante  dominum.  et  erit  tibi  et 
filiis  tuis  et  filiabus  tuis  tecum  legitimum  aeternum, 
cum  hoc  totum  finem  fuisset  habiturum. 

XVIIII.  Cum   de   animantibus,   quae  in   aquis  sunt,  prae-    5 
ciperet,    quae    sint    eorum    munda  uel  inmunda,   in  aquis, 
inquit,  et  in  mari  et  in  torrentibus.   sed  in  mari  latini 
codices  habent,  quia  nimis  insolens  fuit  pluralem   nnmerum 
transferre  de  graeco  et  non  dicere  in  mari,  sed  in  maribus, 
maxime  propter  ambiguitatem,  ne  non  maria,  sed  mares  intel-  10 
legerentur,   id   est  masculi .  nam   nihilo   minus  insolens    est 
quod  tamen   interpretatum   est  de   sanguinibus,   quia    latina 
lingua  sanguinis  numerum  pluralem  non  recipit  uel  in  ipso 
nominatiuo  casu.  nam  etsi  ab  eo,  quod  est  mare,  nemo  dicit 
maribus,  dicuntur  tamen  maria,  cum  sanguines  non  dicantur  i5 
et  tamen  scriptum  est:  libera  me  a  sanguinibus,  et:  non 
congregabo  conuenticula  eorum  de  sanguinibus.   ergo 
et  maribus  ita  dici  posset,  nisi,  ut  dixi,  ambiguitas  uitaretur. 
torrentes  uero  isto  loco  pro  fluminibus  posuit  scriptura,  cum 
torrentes  proprie  dicantur  hiemales  fluuii,  qui  siccantur  aestate  *, 
et  ideo  pisces  habere  non  possunt.   unde  nonnulli  interpretes 
nostri  non  torrentes  interpretari  sed  flumina  maluerunt.   poni 
autem  in  scripturis  torrentes  pro  fluminibus  locus  ille  psalmi 
satis  ostendit,   ubi  legitur:   et  torrente   uoluptatis  tuae 
potabis  eos.   non  enim  tale  aliquid  intellegi  uoiuit  nomine  ^ 
torrentis,  quod  ad  tempus   flueret  ac  deinde   siccaretur,   cum 
sequatur  et  dicat:  quoniam  apud  te  est  fons  uitae,  quae 
utique  aeterna  est  et  indeficiens. 

XX.  Sed  haec  edetis  a  repentibus  uolatilibus,  quae 
ambulant  super  quattuor,  quae  habent  crura  superi-  w 
ora  pedum  eius:  non  dixit  „pedum  suoruni*. 

6  Leu.  11,  9    16  Ps.  50, 16;  15,  4    24  Ps.  35, 9.  10    29  Leu.  11, 21 

1  offerjrent  CT%     2  dominum  scripsi  sec.  LXX:  deum  CTd    3  prius 

tuis  om.  CT    5  animantis  C    6  sunt  T    12  quod]  sed  d    14  nomina- 

tibo  Cl      15  sanguina  CT      18  poset  C      20  hyemales  d      23  iste  2 

30  super  om.  Cl       post  quattuor  add.  8.  I.  m.  2  pedu  eius  C,T 


Locutionura  lib.  III.  (L  o  c  u  t.  d  e  L  e  u  i  t  i  c  o).        575 

XXI.  Et  eritis  sancti,  quoniam  sanctus  ego .  sub- 
auditur  „sumtt.  unde  plerique  nostri  interpretati  sunt:  quo- 
niam  sanctus  sum  ego. 

XXII.  Et  locutus  est  dominus  ad  Moysen  dicens. 
haec  usitatissima  locutio  est  et  creberrima  in  scripturis: 
locutus  est  dicens.  sed  ea,  quae  sequitur,  rarius  reperitur 
et  latini  sermonis  coartat  inopiam .  graecus  enim  habet:  xal 
epeis  rcpos  atkotis  Xs^wv,  quod  latine  exprimi  posset  *et  dices 
ad  eos  dicens";  minus  autem  offendit,  si  dicatur  „et  inquies 

iu  ad  eos  dicens",  et  similius  est  graeco,  quia  et  ille  non  dixit: 
Xi£etc  icpos  aotooc  X£y<ov,  sed:  ipsi<;  rcpo;  aaxoti^  Xe^wv. 

XXIII.  Mulier,  quaecumque  semen  receperit  et  pepe- 
rerit  masculum,  et  inmunda  erit  septem  dies.nostri 
plerique  noluerunt  transferre,  sed  ita  dixerunt:  mulier,  quae- 

i5  cumque  semen  receperit  et  pepererit  masculum,  in- 
munda  erit  septem  dies.  illa  ergo  locutio,  quoniam  et 
graeco  eloquio  inusitata  est,  posset  nec  in  graeco  transferri; 
quia  uero  eam  Graecos  transferre  non  piguit,  cur  Latinos 
piguerit  ignoro. 

20  XXIIII.  Triginta  et  tres  dies  sedebit  in  sanguine 
mundo  suo.  similiter  et  de  illa,  quae  feminam  peperit, 
dictum  est:  sedebit  in  sanguine  mundo  suo,  sed  dupli- 
catis  eisdem  diebus,  id  est  sexaginta  sex  diebus.  sedebit 
ergo   dictum   est  „manebit";   non  enim  per  tot  dies  de  sella 

tt  ei  surgere  non  licebat. 

XXV.  Homini  si  cui  facta  fuerit  in  cute  corporis 
eius  cicatrix  signi  lucida.  notandum  cicatricem  dicere 
scripturam  non  uulneris,  sed  etiam  solius  coloris  notam. 

1  Leu.  11,  44    4  Ib.  12, 1     12  Ib.  12, 2    20  Ib.  12,  4.  5    26  Ib.  13, 2 

2  oti  ay'.e»<;  *ifu  6fw  cod.  Graeci  7  ce  eris  prosautus/ ///legon  (legon 
add.  m.  2)  C,T  8  Xffwv  om.  cod.  Graeci  9  dicat  Cl  11  lexis  autos 
legon  sed  eris  autos  legon  CT  12  et  om.  CT  peperit  CT  15  semen 
om.  T  peperit  CT  18  quur  C  20  tres]  sei  CT  21  cod.  Graeci : 
axafrdpT(|>;  aliqui  autem  codices  Graeci  non  habent:  in  sanguine  mundo 
8uo,  sed:  in  sanguine  inmundo  suo  ait  Augvstinus  in  Quaest.  in  Leu. 
quaest.  XL      22  dictum  (c  8.  I.  m.  1)  C 


576  3.    Anreli   Augnstini 

XXVI.  Et  fuerit  in  cute  coloris  eius  tactus  leprae  . 
tactum  dicit  ipsam  maculam.  quod  ipse  homo  lepra  sit  tactus. 

XXVII.  Et  uidebit  eum  sacerdos  et  inquinabit  eum: 
pro  eo,  quod  est  „inquinatum  pronuntiabit*. 

XXVIII.  Et  pilus  qui  est  in  tactu  conuertatur  albus:   * 
id  est:  conuertatur  in  album. 

XX VII II.  Et  purgabit  eum  sacerdos:  signum  enim 
est .  purgatum  pronuntiabit.  sicut  „inquinabit".  quod  supra 
dixit  inquinatum  pronuntiabit. 

XXX.  Et  uiderit  eum  sacerdos.  et  ecce  commutata  10 
est  significatio  in  cute.  et  inquinabit  illum  sacerdos  . 
plus  habet  et:  nam  ea  coniunctione  detracta  integer  sensus 
est  hoc  modo:  si  autem  conuersa  fuerit  significatio  in 
cute,  posteaquam  uidit  eum  sacerdos.  ut  purget  illum, 
et  uisus  fuerit  denuo  sacerdoti,  et  uiderit  eum  sacer-  is 
dos,  et  ecce  commutata  est  significatio  in  cute,  in- 
quinabit  illum  sacerdos. 

XXXI.  Et  tactus  leprae  si  fuerit  in  homine,  ueniet 
ad  sacerdotem;  et  uidebit  sacerdos,  et  ecce  cicatrix 
alba  in  cute,  et  haec  mutauit  pilum  album,  et  a  sano  *o 
carnis  uiuae  in  cicatrice  .  id  est:  mutauit  pilnm  in  album 
colorem  in  cicatrice;  mutauit  autem  a  sano  carnis  uiuae,  id 
est,  quia  non  talem  pilum  habet,  quod  sanum  est  in  carne  uiua. 

XXXII.  De   leproso   cum   loqueretur,   ait:    et  inmundus 
inmundus  uocabitur,  quasi  non  satis  esset  semel  dicere:  in-  25 
mundus  uocabitur.  quamquam  nonnulli  codices  ita  habeant,  in 
alio  graeco  itainuenimus  semel dictum :  inmundus  uocabitur. 
item  paulo   post    dicit:    cum    sit    inmundus,    inmundus 

1  Leu.  13,  2        3  Ib.  13,  3      5  Ib.  13,  3       7  Ib.  13,  6      10  Ib. 
13,  7.  8      18  Ib.  13,  9.  10      24  Ib.  13,  45.  46 

17  illum]  eum   T  18  leprae]  lepra  est  CT         si  s.  I.  m.  1  C 

20  mutabit  C  21  mutabit  CT  22  cicatrice  scripsi:  cicatricem  CTd 
28  uiuat  d  24  Einc  incipiunt  cod.  NLS  et  b  loqueretur]  loqueretur 
dfts  b  et  om.  N  26  habent  NLS1  tamen  in  (taraen  s.  I.  add. 
m.  2)  S  cod.  Graeci:  ay.dd-apxo?  xsxX^sstai  27  dictum  (c  5. 

I  m.  2)  C 


Locutionum  lib.  III.  (L  o  c  u  t.  d  e  L  e  u  i  t  i  c  o).  577 

erit:  quod  iu  latinum  de  graeco  non  sicut  positum  est 
exprimi  potuit .  ait  enim  graecus:  ixdOapxo^  <ov  axdOaptos 
Satat;  quasi  diceret  „inmundus  existens  inmundus  erit'.  sed 
non  hoc  est  existens,  quod  graecus  dixit  oiv,  sed  si  dici  posset 
5  ^essens*  ab  eo,  quod  est  esse,  non  ab  eo,  quod  est  existere. 
XXXIII.  Et  uestimento  si  fuerit  in  eo  tactus  leprae. 
potuit  usitate  ita  dicere:  et  in  uestimento  si  fuerit  tactus 
leprae. 

XXXIIIL  Aut  in  omni   uase   pelliceo   in   quocumque 
10  fuerit  in  eo  tactus  .  poterat  satis  esse:  in  quocumque  fue- 
rit  tactus. 

XXXV.  Et  ecce  non  commutauit  tactus  aspectum 
suum,  id  est  colorem,  in  quo  aspicitur .  non  enim  aspectum, 
quo  ipse  aspicit;  tactum  quippe  ipsam  maculam  dicit. 
15  XXXVI.  Et  accipiens  sacerdos  de  emina  olei  super- 
fundet  in  manum  sacerdotis  sinistram  .  non  dixit  „in 
manum  suam  sinistram",  cum  utique  in  suam  faciat. 

XXXVII.  Uiro,  uiro  cuicumque  fuerit  fluor. 

XXXVIII.  Et  homo  cuicumque  exierit  ex  eo  concu- 
20  bitus  seminis. 

XXXVIIH.  Et  omne  super  quodcumque  dormit  super 
illud. 

XXXX.   Et    omne    super    quod    sederit    super   illud 
inmundum  erit. 
25      XXXXI.  Et  emittet  in  manu  hominis  parati  in  here- 

6  Leu.  13,  47        9  Ib.  13,  52         12  Ib.  13,  55        15  Ib.  14,  15 
18  Ib.  15,  2     19  Ib.  15,  16    21  Ib.  15,  20    23  Ib.  15,  20    25  Ib.  16,  21 


2  ait  (i  ex  u  m.  2)  S  acatartos  on  acatartos  este  C  acataptoyon- 
aptopetie  N  acathartos  on  achathartos  este  LS  ayataptos  ov  ar/axapxoq 
eate  b  4  exsistens  C  dicit  d  u>v]  on  CL  on  NS  ov  b  5  esse 
om.  b  exsistere  C  6  sec.  cod.  Alex.  uestimento]  uestimenta  C 
in  uestimento  JV  lep  C  lepre  JV  7  usita  et  N  ita  om.  C  9  Aut] 
Et#  pellicio  CN  quocunque  N  10  fuerat/m.  LS  12  commutabit  C 
13  quem  bd  14  ipsam]  isam  N  15  hemina  Nbd  16  sacerdos  Cl 
17  utique  inj  utique  in  manum  N  faciet  bd  29  cubitus  N  21  quod- 
cumque  C      23  omnes  N 

XXVIII.  Aug.  sect.  III  pars  1.  37 


578  S-    A  u  r  e  1  i    Augustini 

mum.  id  est:  emittet  in  heremum  in  manu  hominis  ad  hoc 
parati:  de  hirco  emissario  loquebatur,  cum  hoc  diceret.no- 
tandum  est  autem,  quomodo  dicat  scriptura  in  manu. 

XXXXII.   Homo,    homo    filiorum   Israhel,   id    est:    ex 
filiis  Israhel .  ista  autem  repetitio  quemlibet  hominem  uidetur  .-. 
significare,  id  est:  ille  aut  ille. 

XXXXIII.  Turpitudinem  patris  tui  et  turpitudinem 
matris  tuae  non  reuelabis  .  hac  locutione  concubitum 
uetuit  cum  his  personis. 

XXXXIIII.  Turpitudinem   fratris   patris   tui   non  re-  io 
uelabis  et  ad  uxorem   eius   non   introibis;   propinqua 
enim   tua   est  .  et   posuit   pro    ,id   est";   hanc   enim    dicit 
turpitudinem   fratris   patris   eius,  id  est  turpitudinem  patrui. 
pudenda  uxoris  patrui. 

XXXXV.   Et  exhorruit  terra  eos,  qui  insident  super  15 
eam,  id  est:  sedes  habent,  quod  est  „habitant". 

XXXXVI.  Et  permetentibus  uobis  messem  terrae 
uestrae  non  perficietis  messem  uestram  agri  tui  per- 
metere.  hoc,  quod  a  plurali  coepit  et  ad  singularem  numerum 
terminauit,  plerique  latini  interpretari  noluerunt.  sed  dixerunt:  20 
agri  uestri,  ubi  dictum  est:  agri  tui,  quasi  Graecus  hoc  non 
posset  dicere;  magis  ergo  locutio  notanda  fuit  quam-emendanda. 

XXXXVII.  Quicumque  acceperit  sororem  suam  ex 
patre  suo  aut  ex  matre  sua  et  uiderit  turpitudinem 
eius  et  ipsa  uiderit  turpitudinem  eius,  <inproperiuni  25 
est;  exterminabuntur  in  conspectu  generis  sui:>  tur- 
pitudinem  sororis  suae  reuelauit,  peccatum  fsuum] 
accipient .  peccatum  posuit  pro  „poena  peccati*. 

4  Leu.  17t  3         7  Ib.  18,  7        10  Ib.  18.  14  15  Ib.  18.  25       ' 

17  Ib.  19,  9      23  Ib.  20,  17 

2  emissorio  CNL  3  manum  CL  11  et  om.  b  12  dici  LSl 
13  patrui  om.  N  patrui]  patruum  eorum  N  15  exorruit  JV  16  habi- 
tet  b  18  tui]  uestri  b  20  terminabit  C  21  grecus  LS  22  possent  K 
emendenda  i1  23  acciperit  LS*  2o  ipse  b  turbitudinem  C  in- 
properiura— gen^ris  sui  addidi  ex  Quaestionum  libro  III.  quaest.  LXXV 
27  suum  inclusi      28  posuit)  pro  posuit  Ar        ponae  N1 


Locutionum  lib.  III.  (L  o  c  u  t.  d  e  L  e  u  i  t  i  c  o).        579 

XXXXVIII.  Et  segregabitis  uosmet  ipsos  inter  me- 
dium  pecorum  mundorum  et  inter  medium  pecorum 
inmundorum  et  inter  medium  uolucrum  mundarum 
et  inmundarum.  segregabitis  uosmet  ipsos,  dixit,  inter  me- 

5  dium  mundorum  et  inmundorum,  quoniam  segregantur  munda 
ab  inmundis  uel  a  mundis  inmunda;  noua  est  omnino  locutio. 
aliud  est  enim  „segregabis  inter  medium  pecorum  mundorum 
et  inter  medium  pecorum  inmundorum*,  sicut  saepissime  loqui 
solet,    aliud   est,    quod    modo    ait:    segregabitis    uosmet 

10  ipsos,  tamquam  illa  ab  alterutris  segregantes  se  ipsos  segre- 
gent  ab  utrisque  tamquam  iudicando  inter  utraque. 

XXXXVIIII.  Dic  sacerdotibus  filiis  Aaron  et  dices 
ad  eos:  in  animabus  non  inquinabuntur  in  gente 
eorum  nisi  in  propinquo  qui  proximus  est  eis  .  in  luctu 

i>  dicit,  qui  debetur  animabus  defunctorum;  ideo  enim  lugetur, 
quia  excesserunt. 

L.  Et  caluitium  non  rademini  super  mortuum 
et  super  carnes  suas  non  secabunt  sectiones  .  usitata 
esset  locutio  „carnes  suas  non  secabunt  sectionibus". 

20  LI.  Mulierem  fornicariam  et  profanam  non  accipient 
et  mulierem  eiectam  a  uiro  suo,  quoniam  sanctus  est 
domino  deo  suo.  non  dixit  „quoniam  sancti  sunt",  sed 
tamquam  de  uno  loqueretur,  cum  coeperit  a  plurali.  deinde 
sequitur  singulariter:  sanctificabit  eum;  dona  domini  dei 

25  uestri  iste  offeret;  sanctus  est,  quoniam  sanctus  ego 
dominus,  qui  sanctifico  eos,  rursus  ad  pluralem  conclusit. 

1  Leu.  20,  25      12  Ib.  2i,  1.  2        17  lb.  21,  5      20  Ib.  21,  7.  8 

6  uel  a  mundis  om.  X  spatio  uacuo  relicto  omnino]  omnium  b 

9  post  solet  add,  m.  2  8.  I.  scriptura  et  S  quod]  quo  LSl  ait 

s.  I.  m.  1  S  10  illa  om.  b  alterutrura  b  segregantes  se]  segregan 
esse  C  13  in  animabus  om.  b  14  in   ante  propinquo  om.  LSb 

15  lugentur  b  17  rademini  caput  (?);  cf.  Loc.   de  Numeris  XIIII 

18  sectiones]  secationes  LSb  21  a  om.  LSb  23  cum  om.  C  c^perit  C 
24  sanctificauit  NLSd  sanctificaui  b  cqiazti  cod.  Alex;  sed  cf.  Quaest. 
in  Leuit.  quaest.  LXXVIII 


580  $.   Aureli   Augustini 

LII.  Si  autem  sacerdos  possederit  animam  emtam 
pecunia,  hic  edet  de  panibus  eius  .  non  dixit:  haec  edet, 
cum  animam  dixerit,  quae  generis  est  feminini;  sed  potius 
ad  illud  respexit,  quod  per  animam  significare  uoluit,  id  est 
hominem. 

LIII.  Et  filia  hominis  sacerdotis  si  fuerit  uiro  alie- 
nigenae,  id  est:  si  nupserit  uiro  alienigenae. 

LIIIL  Et  locutus   est   dominus   ad  Moysen   dicens: 
uitulum    aut   ouem   aut   capram  cum  natum  fuerit  et 
erit  septem  dies  sub  matre  sua.plus  uidetur  habere  et  10 
secundum   usitatissimas   locutiones   in   scripturis   quas   latini 
plerique  transferre  noluerunt. 

LV.    Et    sanctificabor    in    medio    filiorum    Israhel: 
quod    est    „sanctus    habebor".    neque    enim    dominus    etiam 
praeter  filios  Isruhel  non  est  sanctus.  eo  sensu  dictum  est  et  i* 
in  oratione  dominica:  sanctificetur  nomen  tuum,  id  est 
sanctum  habeatur  ab  hominibus. 

LVI.  Loquere  ad  filios  Israhel  et  dices  ad  eos:  solle- 
mnia  domini    quae  uocabitis  uocata  sancta  ista  sunt 
sollemnia  mea  .  sex  diebus  facies  opera .  cum  ad  plures  a> 
loquendum  dixerit,  tamquam  ad  unum  postea  loquitur. 

LVII.  Et  numerabitis  uobis  a  die  crastino  sabbati, 
quo  obtulerit  gremium  superpositionis,  septem  septi- 
manas  integras  numerabis  .  non  dixit  „numerabitisa,  cum 
ad  plures  superius  loqueretur.  & 

LVIII.  Et  cum  nominasset  filius  mulieris  Israhe- 
litidis,    nomen   maledixit .  cum   hic    non   addideril  «dei*. 

1  Leu.  22,  11      6  Ib.  22,  12      8  Ib.  22.  26.  27        13  lb.  22,  32 
16  Matth.  6,  9       18  Leu.  23,  2.  3      22  Ib.  23,  15.  16       26  Ib.  24,  11 

1  emptam  LSb  2  pecuniam  LS  6  sacerdotis  hominis  b  7  nub- 
serit  L  alienigena  X  alienigene  L         9  aut  capram]  ad  caprara  A" 

10  diebus  Ar  18  {et  20)  sol]emnia  S  solemnia  bd  19  q:  C  sunt 
ista  N  20  sex  diebus]  sed  diebus  sex  b  facietis  L  facie^s  (n  er.)  S 
22  a  die]  ad  te  X  23  qua  XLSbd  optulerit  CS  superpositiones  X 
septem]  semente*  X        26  filios  XLS1  mulieris  om.  XLS         isra- 

elitidis  X 


Locutionum  lib.  III.  (L  o  c  u  t.  d  e  L  e  u  i  t  i  c  o).        581 

manifestum   et   tamen    nomen    dei    esse    intellegendum ,    cui 

maledixit. 
LVIIII.  Homo,  homo  si  maledixerit  deura  suum  pec- 

catum  accipiet.  ecce  ubi  satis  adparet  locutionis  esse,  cum 
5  dicitur:  homo,  homo,  tamquam  dicat  „homo  ille  aut  ille\ 

hoc   est   quicuraque   homo,   non,    sicut    quidam    putauerunt: 

homo,  homo  ita  dici,  tamquam  laudabiliter  nuncupetur,  ac 

si   diceretur:   homo,    sed   homo;    id   est:    non   qualiscumque 

uelut  similis   pecori,   sed   qui   uere  sit  homo.  quem  sensum 
10  non  esse  uerum,  sed  locutionis  hoc  esse  scripturarum  aperte 

hic   ostenditur,    cum   in    eo    dicitur,    qui    culpatur,    non    qui 

laudatur. 
LX.  Cum  de  seruis  ageret,  quos  liceret  habere  Israhelitis, 

et  erunt  uobis,  inquit,  in  possessione  in  aeternum,  cum 
is  utique   aeterni   moriendo    esse   non    possent  uel   domini   uel 

serui .  aeternum  ergo  dixit,  ubi  non  est  temporis  praestitutus 

modus,  quousque  seruiant,  sicut  constitutus  est  eis,  quos  in 

remissione  dimitti  iubet  libertati  suae. 
LXl.  Siin  praeceptis  meis  ambulaueritis  et  mandata 
20  mea   obseruaueritis   et  feceritis  ea,  et  dabo  pluuiam 

uobis  in  tempore  suo  .  superfluum   est  „ettf   consuetudini 

locutionis  nostrae,  sed  more  scripturarum  additum;  sequebatur 

enim:  dabo  uobis. 

LXII.  Et  si  usque  adhuc  non  oboedieritis  mihi,  et 

*>  adponam   castigare   uos   septies  in  peccatis  uestris  . 

etiam  hic  superfluum  est  „ettf;  sequebatur  enim:    adponam 

3  Leu.  24,  15       14  Ib.  25,  46      19  Ib.  26,  8.  4       24  Ib.  26,  18 

3  av&pu>rco;  setnel  offer.  cod.  Graeci  4  quu  C  5  homo,  homo  om.  X 
7  nunccupetur  N  9  peccori  N  13  serbis  C  14  erunt  (n  s.  I  m.  1)  C 
inquit  uobis  NLS  possessionem  bd  15  moriendo  (en  s.  I.  m.  1)  C 
uel—serui  om.  K;  spatium  sufficiem  uacuum  16  prestitutus  CKL 

prescitus  b  20  obserbaueritis  C  eft  C  22  locutionis  (s  m. 

1  s.  I.)  S        additur  N        25  septies  septies  (alt.  septies  s.  I.  m.  2)  S 
septiens  L 


582  S.    Aureli   Augustini 

castigare  uos:  quod  autem  ait  „septiestf,  pro  omni  numero 
accipiendum  est. 

LIBER  QUARTUS.  LOCUTIONES  DE  NUMERIS. 

I.  Et  uobiscum  erunt  unusquisque  secundum  tribum 
uniuscuiusque  principum. 

II.  Filiis  Symeon  secundum  propinquitates  eorurn. 
secundum  populos  eorum,  secundum  domos  familia- 
rum  eorum,  secundum  numerum  nominum  eorum, 
secundum  caput  eorum,  omnia  masculina  a  uiginti 
annis  et  supra,  omnis,  qui  procedit  in  uirtute,  re-  w 
cognitio  eorum.  haec  locutio,  quod  non  dicit:  filii  Symeon 
uel  ex  filiis  Symeon,  sed  filiis  Symeon  datiuo  casu.et  hoc 
seruat  deinceps  in  ceteris  tribubus,  non  est  translata  ab 
interpretibus  latinis.  quos  inspicere  potuimus.  in  sola  auteni 
tribu  Ruben  quae  prima  numerata  est,  non  est  ista  locutio:  15 
non  enim  ait:  filiis  Kuben  secundum  propinquitates  eorum, 
et  cetera,  sed  ait:  et  fuerunt  filii  Ruben  primogeniti 
Israhelis  secundum  propinquitates  eorum,  et  deinde 
similiter  ut  in  ceteris. 

III.  Et  fecerunt  filii  Israhel  secundum  omnia,  quae  20 
mandauit  dominus  Moysi  et  Aaron,  ita  fecerunt. 

4  Num.  1,  4      6  Ib.  \,  22.  23.  20      20  Ib.  1,  54 

1  castigare  (ga  s.  I.  m.  1)  C  septies  ait  b  septiens  L  septie*s 
septie#s  (utrimque  n  eras.)  8  pro]  septies  pro  b  2  Expliciunt 

loquuciones  leuitici  Incipiunt  questiones  fol.  136h  C  Explicit  locutiones 
libri  leuitici  incipit  questiones  leuitici  fol.  67h  N  Expliciunt  locutiones 
leuitici  Incipit  liber  locutionum  numeri  L  Expliciunt  locutiones  leuitici. 
incip  liber  locut  nnmeri  fol.  20  S 

3  Locutiones  eiusdera  libri  numeri  fol.  158b  C  4  ©yXVjv  LXX  capud  C 
caput  LXSbd  5  uniuscuiuscumque  b  6  filii  LS^b  simeon  SXbd 
7  dunios  C       post  domos  add.  eorum  X  9  capud  X1  11  fi!ii| 

filiis  C  simeon  bd  12  simeon  CXbd  sed  om.  X  simeon  bd 
13  serbat  C  tribus  S  15  numerata  ex  nomraata  S  non]  et  non  JV 
17   filiis  b  primogeniti    (i    fin.  sup.  a  m.  1)   X  18   IsrahelisJ 

eorum  A: 


Locutionum  1  i  b.  IIII.  (L  o  c  u  t.  d  e  X  u  m  e  r  i  $).         r>83 

IIII.  Sacerdotes  qui  uncti  sunt  quorum  consumma- 
uerunt  manus  eorum  sacerdotio  fungi. 

V.  Et  inponent  super  illud  omnia  uasa  eius,  quibus 
ministrant  in  ipsis. 

VI.  Et  reddet  cui  deliquit  ei  .  quidam  locutionem  istam 
transferre  nolentes  emendato  ordine  uerba  transtulerunt  dicentes : 
et  reddet  ei  cui  deliquit. 

VII.  Uir  aut  mulier  quicumque  fecerit  ab  omnibus 
peccatis  humanis  ,  non  ait:  quaecumque  fecerit;  sed  locutio 

10  est,  ubi  sexus  masculinus  pronomen  uindicauit,  quamuis 
posterius  femininus  sit  positus,  quae  locutio  usitata  non  est. 

VIII.  Uiri  uiri  si  praeuaricata  fuerit  uxor  eius:  non 
solum#quia  geminauit  nomen,  ut  diceret:  uiri,  uiri.  sed 
etiam  quia  addidit  „eius",  notanda  locutio  est. 

i5  Vllll.  Si  superueniet  illi  spiritus  zelandi,  ilia  autem 
non  fuerit  inquinata,  et  adducet  homo  uxorem  suam 
ad  sacerdotem:  superfluum  est  „et*,  sed  scripturis  usitata 
locutio. 

X.  Erit    aqua    argutionis   quae    maledicitur    haec  . 
20  hanc  locutionem  inusitatam  fecit  ordo  uerborum;  posset  enim 

usitate  ita  dici:  erit  aqua  argutionis  haec  quae  maledicitur, 
aut:  erit  haec  aqua  argutionis  quae  maledicitur,  uel  si  quid 
aliud  usitata  uerba  ordinando  dici  potest. 

XI.  Innocens   esto    ab    aqua   argutionis    quae   male- 
25  dicitur   haec.    in   hac   locutione   non   solus   uerborum  ordo 

inusitate  sonat,  sed  etiam  casus  mutatus  est;  esset  enim 
integrum  et  usitatum:  innocens  esto  ab  hac  aqua  argutionis 

1  Num.  3,  3      3  Ib.  4,  14      6  Ib.  5,  7      8  Ib.  5,  G      12  Ib.  5,  12 
15  lb.  5,  14.  15       19  Ib.  5,  18      24  Ib.  5,  19 

1  uncti|  iuncti  *S'  consumauerunt  N  3  secitndum  cod.  Alex.  5  delin- 
quit  C  deliquid  LSl  6  transfere  C  transtullcrunt  C  7  delinquid  C 
deliquid  Sx  8  n##ir  S  9  humanis  (h  8.  I.  m.  1)  C  10  uSdicauit  b 
11  quae]  quem  N  12  fuerint  N  19  sec.  cod.  Alex.  20  possit  C 
22  aut— maledicitur  om.  b  23  aliut  C  25  hac  N  haec  in  ras.  m.  2>  S 
ac  locucione  C      27  hacj  ac  N 


584  S.   Aureli   Augustini 

quae  maledicitur,    aut:    ab    aqua   argutionis  hac,  quae  male- 
dicitur. 

XII.  Et  inflabitur  uentrem  pro  „inflabitur  uentre*.  haec 
locutio  et  apud  latinos  auctores  frequentatur;  sed  interpretes 
nostri  qui  eam  transferre  noluerunt  dixerunt:    et  inflabitur   ^ 
uenter  eius. 

XIII.  Uir  uel  mulier  quicumque  magne  uouerit 
uotum,  non  dixit:  quaecumque. 

XIIII.  Et  radetur  caput  suum,  talis  locutio  est  qualis 
superius:  inflabitur  uentrem.  10 

XV.  Sex  uehicula  tecta  et  duodecim  boues,  uehi- 
culum  a  duobus  principibus  et  uitulum  a  singulis  . 
in  hac  locutione  notandum  putaui  eosdem  dictos  uitulos,  quos 
boues  dixerat;  sed  hoc  etiam  graecum  idioma  esse  perhibetur. 

XVI.  Princeps  unus  cotidie,  princeps  cotidie  offerent  >* 
dona  sua,  pro  eo,  ut  diceret:  singulis  diebus  singuli  principes. 

XVII.  Uitulum  unum  pro  bubus  et  hircum  ex  capris 
unum. 

XVIII.  Et  non  erit  in  filiis   Israhel   accedens   filio- 
rum  Israhel  ad  sancta  .  uidetur  potuisse  sufficere:  et  non.  -° 
erit  in  filiis  Israhel  accedens  ad  sancta.  aut  certe:   non  erit 
filiorum    Israhel    accedens    ad    sancta. 

XVIIII,  Et  fecit  Moyses  etAaron  et  omnis  synagoga 
filiorum   Israhel   Leuitis;    secundum    quae   praecepit 
dominus    Moysi    de    Leuitis,    ita    fecerunt     eis     filii  *» 
Israhel. 


3  Num.  5,  27     7  Ib.  6,  2     9  Ib.  6,  9     11  Ib.  7,  3      15  Ib.  7,  11 
17  Ib.  7,  15.  16      19  Ib.  8,  19      23  Ib.  8,  20 

4  aput  C  5  transferri  C  uoluerunt  C  8  dixerit  b  10  uentre  N 
11  tecta]  testa  b  boues]  uobes  C1  uobis  N  ueiculum  N  13  locu- 
cione  (ne  *.  I  m.  1)  C  dictus  C  14  boues]  uobis  N  grecum  ZS 
15  alt.  priceps  Sl        offerunt  C        17  bobus  bd  19  sec.  cod.  Alex. 

et  non  erit  et  non  erit  C         Israhel  om.  b  accidens  Ar        filiorum 

Israhel]  tiov  oudv  wpar^.  cod.  Alex.        20  potuisse]  posse  d        23  sina- 
goga  CNS      24  leuitas  C      25  lebitis  JV        filiis  b 


Locutionum  lib.  1111.  (L  o  c  u  t.  d  e  N  u  m  e  r  i  s).        ,585 

XX.  Et  homo,  homo  quicumque  mundus  fuerit  et 
in  uiam  longinquam  non  est  et  defuerit  facere  pascha, 
exterminabitur  anima  illa  de  populo  suo  .  ergo  homo. 
homo  locutio  est,  ac  si  diceret:  quicumque  homo,  ille  uel  ille. 
5  XXI.  Et  cum  ascendisset  nubes  a  tabernaculo,  et 
postea  promouebant  filii  Israhel .  poterat  plenum  esse: 
et  cum  ascendisset  nubes  a  tabernaculo,  promouebant  filii 
Israhel. 

XXII.  Et  promouebant  ordo  castrorum  filiorumluda 
10  primi. 

XXIII.  Et  promouebunt  filii  Gerson  et  filii  Merari. 
fnturi  temporis  uerbum  posuit,  cum  rem  gestam  praeteritam 
narret  sicut  in  superioribus  cum  de  nube  loqueretur,  ad 
cuius  motum  uel  stationem  castra  promouebant  uel  consistebant. 

i5  atque  ita  deinceps  in  plurium  promotionibus  hoc  uerbo  utitur. 
XXIIII.  Et  dixit  Moyses  Hobet  filio  Raguel  Madia- 
nitae  genero  Moysi,  non  ait:  genero  suo. 

XXV.  Et  dixit  ad  eum:  non  ibo,  sed  ad  terram  meam 

et  ad  progeniem  meam,  subauditur  „ibo*. 

2o      XXVI.  Et  promi8Cuus  qui  erat  in  eis  concupiuerunt 

concupiscentiam.  singularem   posuit   pro   plurali,  ut   pro- 

miscuus  diceret,  non  promiscui;  et  tamen  pluralem  reddidit. 

cum  ait:  concupiuerunt. 

XXVII.'  Nunc  autem  anima  nostra  arida,  nihil  praeter 

23  in  manna  oculi  nostri .  desuut  uerba  „est-  et  „sunt";  ple- 

1  Num.  9,  13     5  Ib.  9,  17     9  Ib.  10,  14     11  Ib.  10,  17     14  cf. 
Ex.  12,  21.  22  16  Num.  10,  29  18  Ib.  10,  30         20  Ib.  11,  4 

24  Ib.  11,  6 

1  cod.  Graeci  «v&pwTtog  semel  ponunt  ante  alt.  homo   add.  et  b 

2  uia  N  3  po*»pulo  C  5  nubis  LSl  6  aiajpov  cod.  Alex.  pro- 
mouebunt  C  7  nubes  om.  CNLS1  11  gessom  N  12  posuit  8.  I. 
m.  1  C        qua  C      18  n&rrat  N      14  promouebunt  C      15  plurimum  S 

16  hobeth  S  obeth  bd         raguhel  NS        raadianite  N  mazianitae  LS 

17  supra  genero  utroque  loco  add.  m.  2  al  cognato  S  19  progeniam  C 
subauditor  Nl  20  ercefl-opjsav  cod.  Alex.  concupierunt  N  21  plura- 
liter  C      23  quum  C        concupierunt  N 


586  S.    A  u  r  e  1  i    A  u  g  u  s  t  i  n  i 

nuin  quippe  esset:  anima  nostra  arida  est,  nihil  praeter  in 
manna  sunt  oculi  nostri .  nam  quidam  interpretes  sic  trans- 
tulerunt  et  addiderunt  uerba,  quae  non  sunt  in  graeco. 

XXVIII.  Et  molebant  illud  in  mola. 

XXVIIII.  Sescenta  milia  peditum  in  quibus  sum  in  eis.   5 

XXX.  Et  abstulit  de  spiritu  qui  super  ipsum  .  sub- 
auditur  aut  „eratu  aut  „erittf.  sed  hanc  locutionem.  quae 
dicitur  ellipsis,  graeco  eloquio  familiarissimam  et.  quantum 
puto,  etiara  hebraeo  latinos  interpretes  transferre  piguit,  cum 
et  in  latina  lingua  frequentetur  quamuis  minus  quam  in  graeca.  10 

XXXI.  Et  percassit  dominus  <populum>  plagam 
magnam  ualde:  notanda  fuit  locutio:  percussit  plagam, 
non  „percussit  plaga*,  quod  est  usitatum. 

XXXII.  Et  homo  Moyses  lenis  ualde.  subauditur  „erattf. 

XXXIII.  Et  ira   animationis  domini  super  eos,  sub-  15 
auditur  „facta  est*. 

XXXIIII.  Et  ecce  Maria  leprosa  sicut  nix:  et  hic 
subauditur  »facta  est." 

XXXV.  Et  quae  terra  in  qua  isti  insident  super 
eam;  et  quae  ciuitates  in  quibus  isti  habitant  in  ipsis.  20 

XXXVI.  Locum  ipsum  quem  nominauerunt  uallem 
Botrui,  cum  superius  dixisset:  uenerunt  in  uallem  Botrui. 
dictum  est  ergo  per  anticipationem,  non  quia  iam  hoc 
uocabatur,  quando  uenerunt,  sed  cum  scriberetur  •  hic  liber, 
iam  uocabatur.  » 


4Num.ll,8     5Ib.  11,  21     6  Ib.  11,  25     11  Ib.  11,  33     14  Ib.  12.  3 
15  Ib.  12,  9  17  lb.  12,  10  19  Ib.  13,  20  21  Ib.  13,  25.  24 

2  sic]  ita  d  transtullerunt  C        3  grego  N        5  sexcenta  LSbd 

6  abstullit  C  8  ellypsis  NLS  eclipsis  b  familiarisissimam  S  9  he- 
breo  N  interpretis  C  interpres  N  pinguit  N  quu  C  10  in  om.  C 
latini  C         frequententur  b  grega  N       11  populum  quod  a  libm 

abest  addidi  ad  LXX  plaga  C  12  plaga  N  13  non — plaga  om.  N 
14  moses  JV  15  iram  LS  17  Et— est  om.  b;  Et  om.  LS  18  est 
om.  CNLS*  22  botri  bd  botri  bd  24  uocabitur  (sed  supra  i  add. 
m.  1  a,)   C        quu  C 


L  o  c  u  t  i  o  n  u  m  1  i  b.  1111.  (L  o  c  u  t.  d  e  N  u  m  e  r  i  s).       587 

XXXVII.  Quoniam   fortior   nobis    est    magis  ."usitata 
esset  locutio  si  non  haberet:  magis. 

XXXVIII.  Et  protulerunt  pauorem  terrae  quam  explo- 
rauerunt  eam. 

5      XXXVIIII.  Terram  quam  transiuimus  eam  explorare, 

terra  comedens  qui  habitant  super  eam  est .  dicendum 

autem  fuit  usitate:  terram  quam  transiuimus  explorare. 
XXXX.  Terra  quam  explorauimus  eam  bona  est  ualde 

ualde. 
io      XXXXI.  Et  ait  omnis  synagoga  lapidare  eos  in  lapi- 

dibus  .  non    dictum    est:    lapidibus,    cum    ipsum    lapidare 

posset  usitata  locutione  sufficere. 

XXXXII.  Et  quousque  non  credunt  mihi  in  omnibus 

signis  quibus  feci  in  ipsis?  non  ait:   quae  feci  in  ipsis. 
15      XXXXIII.  Puer  autem  meus  Chaleb,  quoniam  spiritus 

alius  in  eo  et  adsecutus  est  me,  et  inducam  eum  in 

terram  .  usitatum  esset,  si  non  haberet:  et. 
XXXXIIII.   Et  inducam  eum  in  terram,  in  quam  in- 

trauit  illuc  .  sufficeret  usitata   locutione:   in  quam  intrauit. 
2i>      XXXXV.  Et  ait  dominus  ad  Moysen  et  Aaron  dicens. 

hoc  inlatum  est,  cum  dominus  et  superius  loqueretur.   facit 

hoc   saepe   scriptura;    cum   aliquid  aliud  uult  dicere,  iterum 

inducit  loquentem,  qui  iam  loquebatur. 

XXXXVI.  Quotquot    murmurauerunt   super   me.non 
2f>  ait  „de  me*  aut  „aduersus  me\ 

1  Nuin.  13.  32  3  Ib.  13.  33  5  Ib.  13,  33  8  Ib.  14.  7  10  Ib. 
14,  10  13  Ib.  14,  11  15  Ib.  14,  24  18  Ib.  14,  24  20  Ib.  14,  26 
24  Ib.  14,  29 

1  magis  cum  usitata  coniungit  b      3  protullerunt  C        explorauerunt 
expoliauerunt  b        5  transibimus  C  exploraret  X        6  terram  XL 

eommedens  C  abitant  Ar  7  terra*  (m  eras.)  8  terra  d  post 

transiuimus  add.  eam  CNLSb       8  terram  CXSb  10  sinagoga  CL 

11  lapidibus  (bus  s.  I.  m.  1)  C  12  possit  C  15  caleb  X  caleph  b 
16  xai  6i?a£u>  cod.  Alex.  17  et]  ei  X  18  Et  om.  C;  Et— terram  om.  b 
terra  C        in  quam— illuc  om.  C  19  sufficere  X        qua  G       post 

intrauit  add*  in  quam  intrauit  illuc  C  20  aaron  (alt.  a  s.  I.  m.  1)  C 
24  Quotquod  (t  supra  d)  X        murmorauerunt  C 


588  S.    Aureli   Augustini 

XXXXVII.  Et  hereditate  possidebunt  terram,  quam 
uos  abscessistis  ab  ea  .  usitatum  esset:  a  qua  uos  abs- 
cessistis;  nunc  uero  et  quam  abscessistis  dictum  est  nouo 
more  et  additum  est  „ab  ea",  sicut  scripturae  loqui  solent . 
sicut  est:  penitusque  sonantes  accestis  scopulos.  id  5 
est:  accessistis  scopulos,  non  ait:  ad  scopulos;  et:  deuenere 
locos,  non  ait:  ad  locos  .  ita  quam  abscessistis.  non  ait: 
a  qua  abscessistis. 

XXXXVIII.  Ego  dominus  locutus  sum:  nisi  ita  fecero 
synagogae   malignae   isti.   quaerendum  est  sane  quid  sit  w 
quod  graece  positum  est  r\  [aVjv;   nostri  enim  interpretes  hoc 
paene  ubique  interpretati  sunt  Bnisi*. 

XXXXVIiII.  In  terram  in  quam  ego  iuduco  uos  illuc. 

L.  Si  autem  anima  una  peccauerit  non  sponte,  offeret 
capram  unam  anniculam  pro  peccato.  et  exorabit  » 
sacerdos  pro  anima  inuita  et  quae  peccauerit  nolenter 
ante  dominum  exorare  pro  eo;  et  remittetur  ei.  in  hac 
sententia  et  illa  locutio  notanda  erat,  quod  ait:  et  exorabit 
sacerdos  et  postea  dixit:  exorare  —  utrumque  enim  simul 
ita  dici  posset:  exorabit  exorare  —  et  illa.  quod  a  feminino  *> 
genere  incipiens  ad  masculinum  clausit.  cum  enim  dixisset: 
si   anima   una   peccauerit,  conclusit  dicens:  exorare  pro 

1  Num.  14,  31     5  Uerg.  Aen.  I  200  sq.     6  Uerg.  VI  638    9  Nuin. 
14,  35      13  Ib.  15,  18      14  Ib.  15,  27.  28 

1  hereditate*  C         quam]  et  quam  b        2  abscessistis  (s  ante  ti  s.  I. 
m.  1)  C  3  post  quarn  add.  s.  I.  m.  2  uos  S  nouo]  nobo  Cl  et 

nouo  b  4  abditum  X  5  poenitusquae  X  sonantis  XLS  accesistis  C 
adcessistis  X  accessistis  S  discopulos  X  6  copulos  X  non]  et 
non  X  7  locus  C  ita  quam]  itaquc  L  ita  S  ita  et  quam  bd 

nou— abscessistis  om.X  10  sinagogae  CL  ist§  malign^  b  11  grecaeiV£ 
grece  L  sit  LSb  tj  fr^v]  in  en  C  in  een  XLS  ivyjev  b  12  poe- 
nae  X  poene  S  post  nisi  addita  sunt  uerba  segu.  in  terra  b  13  terram 
(pr.  r  s.  I.  m.  I)  C  qua  X  ego  post  uos  offert  C  14  autem]  os 
cod.  Alex.  16  qui  C  peccauerat  XLSb  17  xat  a^ediQsstac  a»jt(w 
cod.  Alex.  18  et  ante  exorabit  om.  CXL  exorauit  Sl  19  utrum- 
que  C      20  et  exorare  X        foeminino  S      21  quu  C 


Locutionum  lib.  IIII.  iLocut.  d  e  N  u  ra  e  r  i  s).        589 

eo:  ubi  intellegitur  „pro  eo  homine".  nam  et  quod  adiunxit: 
et  dimittetur  ei,  in  latino  quidem  non  adparet,  quia  hoc 
pronomen  generis  omnis  est;  sed  in  graeco  masculinum 
elucet,   ubi   habet   afrc<|>,    quod   hic   positum  est   „ei*.    quod 

5  uero  hic  dictum  est:  pro  anima  inuita,  intellegitur  »quae 
inuita  peccauerit,  non  quod  nolit  pro  se  offerri".  hoc  enim 
etiam  consequenter  exposuit,  cum  ait:  et  quae  peccauerit 
nolenter.  et  ideo  inuita  positum  est,  quia  latine  non 
potuit  exprimi,   quod  graece  dictum  est:    axGoaiasOsicrqc;   non 

10  enim  potuit  dici  «nolentata14  uel  quid  aliud  ab  eo  quod 
nolens  fecerit. 

LI.  Et  anima  quaecumque  fecerit  in  manu  super- 
biae,  subauditnr  „peccatumB.  notandum  etiam  quod  ait:  manu 
superbiae,  manum  ponens  pro  opere  siue  potestate. 

15  LII.  Morte  moriatur  homo;  lapidate  eum  lapidibus 
omnis  synagoga.  et  morte  moriatur  et  lapidate  la- 
pidibus  et  lapidate  oranis  synagoga  locutiones  sunt 
inusitatae  nobis. 

LIII.  Et  accipite  singuli  turibulum  suum. 

20  LIIII.  Et  descenderunt  ipsi  et  omnia  quae  sunt  eis. 
praesens  posuit  pro  praeterito,  sunt  pro  erant  uel  fuerunt. 

LV.  Et  omnis  Israhel  qui  in  circuitu  eorum  fuge- 
runt  a  uoce  eorum  .  subauditur  „erat*;  id  est:  omnis  Israhel 
qui  erat  in  circuitu  eorum. 

25      LVI.     Quoniam     sanctificauerunt     turibula    pecca- 

12  Num.  15,  30       15  Ib.  15,  35       19  Ib.  16,  17       20  Ib.  16,  33 
22  Ib.  16,  34      25  Ib.  16,  37 

1  et  om.  LSN  adiuncxit  S  2  demittetur  S  3  est— bic  om.  b 
grego  N         4  e*lucet  (a  er.)  S        auto  CNLS  quod  uero  —  u.  9 

dictum  est  in  mg.  infer.  m.  1  S  5  quae]  quam  N  7  cum]  ubi  b 
peccauit  NLSb        8  inuita  om.  b  quia]  quam  N       9  expremi  C 

acuriastis    C  acusiastises  NLS    ayoootaattar^    b  10  potuit   enim   b 

nolentuta  C  nolenta  N  12  manu]  man  b  16  sinagoga  CNL 

17  sinagoga  NL  19  accepit&  C  tburibulum  bd  20  eis]  wnot; 
cod.  Alex.  21  fuerant  N         22   fugierunt   (i  8.   I  add.  m.  2)  S 

25  turribula  C  thuribula  bd 


590  S.    Aureli   Augustini 

torum  horum  in  animabus  suis  .  non  dixit:  quia  sancti- 
ficauerunt  turibula  peccatores  hi  in  animabus  suis;  sed  quasi 
quaereretur,  quorum  turibula,  pro  eo,  ut  diceret  „sua*,  dixit: 
peccatorum  horum.  qui  autem  sanctificauerint,  intellegendum 
reliquit,  id  est  quia  ipsi.  5 

LVII.  Et  ecce  germinauit  uirga  in  domum  Leui: 
latina  consuetudo  „in  domo  Leui*  exigeret  dici. 

LVIII.  Et  ego  accepi  fratres  uestros  Leuitas  de 
medio  foliorum  Israhel  dationem  datam  domino  - 
haec  locutio  in  latinum  necessitate  ita  translata  est;  nam  10 
graecus  habet:  86ji.a  8s8o|iivov.  quod  si  quisquam  latine  uelit 
exprimere,  dicturus  est:  datum  datum,  quia  et  86[Aa  datum 
est  —  secundum  quod  dicit  apostolus:  non  quia  quaero 
datum,  sed  requiro  fructum,  quod  in  graeco  86[jux  scriptum 
est,  et  in  Genesi:  dedit  Abraham  data  filiis  suis,  graecus  15 
habet:  S6[xata,  et  in  euangelio:  nostis  bona  data  dare 
filiis  uestris,  86[jurca  est  in  graeco  —  et  8e8o[iivov  „datumfc 
est  non  nomen,  sed  participiura.  ac  per  hoc  datum  datum 
dici  posset,  tamquam  datum  quod  datur,  nisi  ambiguitas 
uitanda  esset.  hanc  ambiguitatem  quidam  nostri  interpretes  20 
uitare  conantes  „donuui  datum*  dixerunt;  sed  donum  graece 
8d>pov  dicitur,  non  86  [xa.  unde  hoc  loco  non  recte  diceretur. 
quia   non   sibi   hoc   donatum  a  filiis  Israhel   dicit   deus,   sed 

6  Nuni.  17,  8        8  Ib.  18,  6        13  Phil.  4,  17        15  Gen.  25,  6 
16  Matth.  7,  11 

1  animabu8]  manibus  b  non — suis  in  tng.  infer.  m.  1  C  2  thuri- 
bula  bd  animabus]  manibus  b  3  turribula  C  thuribula  bd  5  reli- 
quid  CNLS1         6  germinabit   Cb  domom  C         10  necessitate  C 

translatum  C  11  doma  de  doma  non  C  domadedomenon  NLS  fcojia 

Bbgojuvov  b  uellit  C  12  doma  CNLS  oojxa  b  datum  (a  in  ras. 
m.  2)  S  13  quod  dicit  om.  S  apostolos  C  apostolum  S  q:ro  C 
14  req:ro  C  domus  C  doma  NLS  Sojia  bd  15  genesis  C  abraam  K 
abram  C  gregus  N  16  domata  CNLS  17  domata  CNLS 

oo\kOLxa  b  dedomon  C  dedome  non  L  dedomenon  NS1  18  partisipium  C 
datum  datum  datum  dici  C  20  interpretes  post  conates  b  21  uitarem  N 
graece]  gregae  N      22  doron  CNLS        doma  CNLS        loca  C 


Locutionum  lib.  IIII.  (L  o  c  u  t.  de  Numeris/.         591 

pro  primogenitis  sibi  debitis  redditura:  unde  et  quae  redduntur 
et  quae  donantur  data  dici  possunt.  et  ideo  omne  donum 
etiam  datum  est,  non  omne  datum  etiam  donum  est,  quia 
non  omne  quod  datur  continuo  etiam  donatur. 

5  LVIIII.  Omnis  primitia  olei  et  omnis  primitia  uini 
et  tritici  primitia  eorum  quaecumque  dederint  do- 
mino  tibi  dedi  ea.  non  dixit:  omnem  primitiuum  tibi  dedi 
eum;  sed,  cum  dixisset:  omnis  primitia  et  enumeraret 
de  quibus  rebus    esset,  intulit:    tibi    dedi    ea .  nec  saltem: 

10  tibi  dedi  eam,  aut:  tibi  dedi  eas,  id  est  primitias;  sed 
neutrum  genus  intulit,  quod  quidem  fieri  absoluta  locutione 
etiam  in  latina  lingua  solet.  neque  hoc  quod  dictum  est, 
primitia,  latinum  uidetur;  primitiae  quippe  numeri  tantum 
pluralis  dici  solent.   sed  si  potuerunt  interpretes  nostri  trans- 

15  ferre  quod  in  graeco  inuenerunt:  non  congregabo  con- 
uepticula  eorum  de  sanguinibus,  et  alio  loco:  uirum 
sanguinum  et  dolosum  abominabitur  dominus,  cum 
sanguis  in  latina  lingua  numeri  sit  tantum  singularis,  cur 
etiam   hic   pigeret    singularem    numerum    „primitiatt,    sicut 

20  habet  graecus,  exprimere?  aliqui  tamen  interpretes  „primitias- 

transtulerunt  et  per  accusatiuum  casum,  ut  dicerent:    omnes 

primitias  tibi  dabo.  ita  utramque  locutionem  nobis  inusitatam, 

quomodo  in  graeco  inuenta  est,  transferre  noluerunt 

LX.  Loquere   filiis  Israhel,    et   accipiant  ad   te   iu- 

25  uencam  rufam  .  pro  eo,  ac  si  diceret:  adducant  ad  te,  aut 
certe  utrumque  usitate  diceretur:  accipiant  et  adducant  ad  te 
iuuencam  rufam. 

6  Num.  18,  12      15  Ps.  15,  4      16  Ps.  5,  7      24  Num.  19,  2 

1  reditum  C  3  pr.  etiam]  et  ia  b  5  primicia  uini  C  6  primitiae  N 
dederat  b  7  primitibum  C  8  omnes  C  primiti§  C  numeraret  C 
9  rebus]  rebus  rebus  C  om.  b  intullit  C  ea  C  nec — eam  om.  C 
saltim  LS  13  numero  S2  14  plurali  XLS  potuerint  iV1  17  ab- 
hominabitur  S  18  quur  CN  19  pigeret  (t  s.  I.  m.  1)  C  piget  et  b 
20  gregus  N  21  accusatibum  C  23  transferrae  N  24  adj  a  NLSlbd: 
cf.  Quaest.  in  Num.  quaest.  XXXIII 


51)2  S.    Aureli    Augustini 

LXI.  Et  lauabit  corpus  suum  aqua  .  hoc  inteliegeretur 
etiam  si  non  haberet:  aqua. 

LXII.  Et  <re>ponet  extra  castra  in  locum  mundum  . 
non  „in  loco  mundo"  dixit,  quod  latinae  locutionis  est. 

LXIII.  Omne   uas   apertum   quaecumque  non  habent  5 
alligaturam  alligatam  super  ea. 

LXIIII.  Et  accepit  Moyses  uirgam  quae  ante  do- 
minum,  subauditur:  erat. 

LXV.  Quia   non    credidistis    sanctificare  me  in  con- 
spectu   filiorum  Israhel,   id    est:    sanctitatem    meam    de-  10 
clarare.  secundum  istam  locutionem  dictum  est:  et  pro  eis 
sanctifico   me   ipsum,   et   in   oratione    dominica:    sancti- 
ficetur  nomen  tuum. 

LXVI.  Et  incolae  fuimus  in  Aegypto  dies  plures,  pro 
annis  multis.  15 

LXVII.  Et  dixit  ad  eum  Edom,  hoc  est:  gens  ipsa  — 
non  enim  adhuc  uiuebat  Edom,  qui  erat  Esau  —  sicut  isti» 
qui  nuntios  miserunt,  Israhel  uocabantur,  quod  prius  nomen 
unius  hominis  erat. 

LXVIII.  Et  dicunt  ei  filii  Israhel:  iuxta  montem  20 
transibimus;  si  autem  de  aqua  tua  biberimus  ego  et 
pecora  mea,  dabo  pretium  tibi .  satis  eleganter  a  plurali 
transit  ad  singularem  numerum,  tamquam  Israhel  diceret. 
cum  dixisset:  filii  Israhel,  et  a  uerbis  coepisset  numeri 
pluralis,  quod  est:  transibimus  et  biberimus.  25 

1  Num.  19,  7    3  Ib.  19,  9     5  Ib.  19,  15     7  Ib.  20,  9    9  Ib.  20,  12 
11  Ioh.  17,  19        12  Matth.  6,  9        14  Num.  20,  15        16  Ib.  20,  18 

20  Ib.  20,  19 

1  lababit  C  lauauit  S  suum  (pr.  u  «.  I.  m.  1)  C  2  aquam  LSb 
3  reponet  scripsi:  ponet  libri;  cf.  Quaest.  in  Num.  quaest.  XXXIII 
locom  N1        4  loco  (co  s.  1.  m.  1)  C  latine  CL        6  adligatura  C 

alligatamj  alligam  LS2  9  crededdistis  (d  med.  et  tis  s.  I.  m.  1)  C 

credidisti  N       14  Et  incolae  om.  b        16  eum  om.  b        17  uibebat  C 
isti]  ipsi  NLSbd      18  qui  om.  d        nuntius  C      19  hominis]  nominis  L 

21  transiuimus  NLS1      biberibus  L     24  filiis  CNLSlb       irahel  C  om.  b 
cepisset  CL      25  transiuimus  LSl 


Locutionum  lib.  IIII.  (Locnt.  d  e  N  u  m  e  r  i  s).         593 

LXVIIII.  Et  uidit  omnis  synagoga,  quia  dimissus 
est  Aaron  .  non  facile  hoc  uerbum  reperitur  in  scripturis 
dimissus  pro  eo,  quod  est  mortuus;  hoc  et  in  euangelio  est, 
ubi  ait  Symeon:  nunc  dimittis  seruum  tuum  in  pace  . 
5  uerum  tamen  arcoX6si<;  habet  in  graeco,  quod  magis  a  reso- 
lutione  quam  a  dimissione  dictum  sonat;  non  enim  dixit: 
oup-sic,  quod  sine  dubio  est  ,dimittis\ 

LXX.  Et  fleuerunt  Aaron  triginta  dies  omnis  domus 

Israhel.non  dixit:  fleuit,  nec  dixit:  tota  uel  uniuersa,  sed: 

10  omnis,  quasi  plures  essent;    sicuti  est  „omnis  homo",  quod 

de   omnibus   dicitur,  longe   utique   aliud   quam   totus   homo, 

quod  de  uno  dicitur.  sed  adsidue  ponit  scriptura  omne  pro  toto. 

LXXI.  Et  detrahebat  populus  ad  deum  et  aduersus 
Moysen  .  non   dixit:   de   deo,   sed:   ad   deum.  quamuis  hanc 
15  locutionem  quidam  transferre  nolente3  *detrahebant  de  deoB 
transtulerunt. 

LXXII.  Ora  ergo  ad  dominum  ut  auferat  a  nobis 
serpentem  .  sicut  et  in  Exodo  dictum  est  „ranamtf  singularem 
pro  plurali. 
«0  LXXIII.  Et  factum  est  quando  momordit  serpens 
hominem,  et  aspexit  in  aeneum  serpentem,  et  uiuebat. 
non  solum  hoc  habet  ista  locutio,  quod  uertit  modum  uerbi 
et  ab  specie  perfecta  praeteriti  temporis  ad  inperfectam 
clausit,  sed  etiam  quod  plus  habet:  et. 


I  Num.  20,  29       4  Luc.  2,  29        8  Num.  20,  29        13  Ib.  21,  5 
17  Ib.  21,  7     18  cf.  Ex.  8,  6    20  Num.  21,  9 

1  sinagoga  CNLS  dimisus  S  4  simeon  Cbd  5  apocalypsis  C 
apolyis  N  apolsis  LS  arcoXata  b  in  resolutione  C  7  obtsls  scripsi: 
aps    C  afis  NLS  ox\%  b  asst;  d  dimittis  om.  N        10  omnes   C 

11  omnibus  (bus  8.  I.  m.  1)  S  13  detraebant  ^V  15  transferrae  N 
detrahebat  N  16  transtullerunt  C         17  ergo  om.  d        dominum] 

deum  Cbd  18  et  om.  NLSb  rana  C  singulare  d  19  pro  om.  C 
20  soaxsv  cod.  Alex.  21  eneum  Cb  aeneum  (ne  s.  I.)  N  23  ab  (b 
s.  I.)  N  a  bd         speciae  N         temporajis  ival  exp.  m.  1)  C  24  etj 

ei  N  om.  C 

XXVIU.  Aujf.  aect.  III  pars  1.  38 


594  S.   Aureli   Augustini 

LXXIIII.  Et  eleuantes  ex  Obot  castra  conlocauerunt 
in  Acalgai  trans  in  heremo  .  hoc  est:  in  ulteriore  heremo. 

LXXV.  Et  percussit  asinam  in  uirga  .  non  dixit  „uirgafc 
sed:  in  uirga. 

LXXVI.  In  maledictionem  inimicorum  meorum  uocaui   .=. 
te,  et  ecce  benedixisti  benedictionem  non  dixit  „bene- 
dictione",  sed,  tamquam  diceret:    ecce   dixisti   benedictionem. 

LXXVII.  Quaecumque  miserit  deus  in  os  meum,  hoc 
obseruabo  loqui .  non  dixit:  haec  obseruabo. 

LXXVIII.  Ueni  mecum  adhuc  in  locum  alium  de  quo  10 
non  uidebis  eum  inde. 

LXXVIIII.  Et  ait  dominus  ad  Moysen:  accipe  duces 
populi  et  ostenta  eos  domino  contra  solem,  et  auertetur 
ira  animationis  domini  ab  Israhel.   cum  dominus  loque- 
retur,  non  dixit:  et  ostenta  eos  *mihiB,  et  auertetur  ira  „mea*  15 
ab  Israhel. 

LXXX.   Domus   familiae   estMadian.de   muliere   hoc 
dixit,   quae    cum    adultero     Israhelita    percussa    est .  quibus 
uerbis,    quantum    puto,    intellegi    uoluit    nobilem    fuisse,   ut 
diceret   eam:    domus   farailiae.    sic   iam   uulgo   ad   insigne  ao 
diuitiarum  et  pater  familias  et  mater  familias  dicitur. 

LXXXI.  Et  locutus  est  dominus  ad  Moysen  et  Eleazar 
sacerdotem   dicens:    accipe    principium    totius    syna- 
gogae  filiorum  Israhel  a  XX  annis  et  supra  .  notandum 
quid    appellauerit   principium,    robur    scilicet    aetatis    in  25 
populo. 

1  Num.  21,  11         3  Ib.  22,  23         5  Ib.  23,  11         8  Ib.  23,  12 
10  Ib.  23,  13      12  Ib.  25,  4      17  Ib.  25,  15      22  Ib.  26?  1.  2 

1  sec.  cod.  Alex.  elebantes  JV"  oboth  bd  2  acalgai  in  ras.  N 
achalgai  d  colgai  b  heremo  b  eremo  d  3  asinam]  arenam  C  5  male- 
dicionem  C  maledictione  S  6  benediccionem  C  non  dixit  benedicti- 
ones  (sic  s.  I.  add.  m.  1)  C  benedictionem  N  7  dixisti]  benedi- 
xisti  NLS  benedicionem  C  15  auertatur  6  17  mazian  KLS  20  sic 
iam]  regiam  C  sicut  iam  bd         insigne  L  insignem  N  22  Eleazarj 

ad  eleazar  NLSbd        23  tocius  C        sinagoge  C      24  uiginti  NLSbd 
et  supra  om.  b 


Locutionum  lib.  HII.  (L  o  c  u  t.  d  e  Numeris).        595 

LXXXII.  Ut  exaudiant  eum  filii  Israhel,  et:  in  ore 
eius  exibunt,  et:  in  ore  eius  introibunt,  id  est:  cum 
iusserit. 

LXXXIII.  Et  fecit  Moyses  secundum  quae  praecepit 

5  illi   dominus;   et   adsumens  lesum   statuit   eum   ante 

Eleazarum   sacerdotem   et  cetera  ubi  hoc   notandum  fuit, 

quia,  cum  iam  dixisset:  et  fecit  Moyses  secundum  quae 

praecepit  illi  dominus,  eadem  ipsa  repetit. 

LXXXIIII.  Et  commendauit  eum  secundum  quae  prae- 
10  cepit  dominus  Moysi .  non  ait  secundum  quae  praecepit 
ailli"  dominus. 

LXXXV.  Decimam  decimam  similaginis  conspar- 
sam  in  oleo  agno  uni;  id  est:  singulas  decimas  singulis 
agnis  .  quod  enim  ait:  decimam  decimam,  significauit,  quod 
35  repetendae  sint  decimae  per  agnos  singulos. 

LXXXVI.  Et  in  mense  primo  quarta  decima  mensis 

huius  dies  festus,  septem  dies  azyma  edetis  .  notandum 

diem  festum  per  plures  dies  celebrari  et  tamen  diem  festum 

dici,  non  dies   festos   ipsius  festiuitatis   celebrationem,  quot- 

20  quot  dies  tenuerit. 

LXXXVII.  Et  mense  septimo  una  mensis.  secundum 
hanc  locutionem  dictum  est  in  Genesi:  et  facta  est  uespera 
et  factum  est  mane  dies  unus;  nam  et  ibi  sicut  hic 
graecus  habet  %4pa  |i£a.  unde  quidam  hic  interpretantes 
25  aprima  die  mensis"  necessariam  locutionem  praetermiserunt, 
quamuis  a  sententia  uerborum  non  recesserint. 

1  Ib.  27,  20.  21        4  Ib.  27,  22       9  Ib.  27,  23        12  Ib.  28,  13 
16  Ib.  28,  16.  17      21  Ib.  29,  1      22  Gen.  1,  5 

1  Ut]  Et  S  5  Iesum  om.  N  ihesum  L  7  secundum]  secum  N 
8  ipse  b  11  dominus]  dominus  Moysi  b  12  symilaginis  C  conspsam  S*b 
13  agni  C  uni]  uiri  b  id  om.  N  14  agnis]  annis  b  15  per] 
quae  N  singulos  agnos  d  singulos  annos  b  agnus  C  singulus  C 
16  8ecundum  cod.  Alex.  17  azima  CNLS  18  celebrari  (i  fin.  sup. 
e  posit.)  N  19  festos]  festus  C  quodquod  C  24  emera  mia  CNL 
emera  mia  S  TQjAEoa  jua  b  interpretantes    (n   fin.   s.    I.   m.   1)    C 

26  recesserit  Sl 

38* 


596  S.    Aureli   Augustini 

LXXXVIII.  Uitulum  unum  ex  bubus,  arietem  unum. 
non  ait:  ex  ouibus,  sicut  illud  ,ex  bubus",  cum  et  illud,  si 
deesset,  plenum  esset. 

LXXXVIIII.  Agnos  anniculos  sine  uitio  septem  .  hoc 
quod  in  agnis  posuit,  sine  uitio,  per  omnia  subauditur,  et  5 
in  uitulo  scilicet  et  in  ariete. 

LXXXX.  Decima  decima  agno  uni  septem  agnis,  id 
est:  singulas  singulis. 

LXXXXI.  Exceptis  uotis  uestris  et  uoluntaria  uestra 
et  holocaustomata  uestra  et  sacrificia  uestra  et  10 
libamina  uestra  et  salutaria  uestra.  hanc  locutionem.  si 
uel  graeca  esset,  non  notarem  .  non  enim  ait:  exceptis  uotis 
uestris  et  uoluntariis  uestris  et  cetera,  ut  coeperat,  sed 
neque:  excepta  uota  uestra,  ut  ab  ipso  uelut  soloecismo 
inciperet,  sed,  cum  prius  recte  usitata  locutione  dixisset:  15 
exceptis  uotis  uestris,  ea  deinde  adiunxit  per  alium  casum, 
ubi  subaudiri  non  possit  „exceptis",  sed  wexceptatf:  quod  non 
admittit  nec  graeca  nec  latina  locutio. 

LXXXXII.  Homo,  homo  quicumque  uouerit  uotum 
domino,  pro  eo,  quod  est:  omnis  homo.  *> 

LXXXXIII.  Cum  autem  mulier  uouerit  uotum  domino 
aut  definierit  definitionem  in  domo  patris  sui  in 
iuuentute  sua.  hic  mulierem  feminam  dicit,  etiamsi  uirgo 
sit,  more  scripturarum  :  unde  etiam  de  Christo  est,  quod  ait 
apostolus:  factum  ex  muliere.  ?o 

LXXXXIIII.  Et  audierit  pater  eius  uota  eius  et  defini- 
tiones  eius,  quas  definiuit.  definitiones  definiuit. 
locutio  est. 

1  Num.  29,  2      4  Ib.  29,  2      7  Ib.  29,  4      9  Ib.  29,  39      19  Ib. 
30.  3      21  Ib.  30,  4      25  Gal.  4,  4      26  Num.  30,  5 

1  bobus  bd  arietum  S1  2  bobus  bd  5  agnis]  annis  N  8  sin- 
gula  d  10  holochaustomata  S  et  med.  om.  bd  13  ceperat  Cl  14  sole- 
cfsmo  C  16  adiuncxit  S  17  sed  om.  C  18  amittit  CS  ammittit  X 
grega  N  20  omnes  C  21  pvt;  eo^xai  cod.  Alex.  22  definitionem 
8cripsi:  definitione  libri;  cf.  Quaest.  in  Num.  quaest.  LVIT  23  muli- 
erem  (li  s.  I.  add.  m.  1)  C      foeminam  Sx    27  definitiones  definiuit  om  X 


Locntionum  lib.  IIII.  (L  o  c  u  t.  d  e  Numeris).        597 

LXXXXV.  Definiuit  aduersus  animam  suam;  id  est 
aduersus  delectationes  animae  suae. 

LXXXXVI.  Et  tacuerit  pater  eius,  et  stabunt  omnia 
uota  eius  .  hic  plus  habet  „et";  nam  integer  sensus  est:  si 
5  audierit  et  tacuerit  pater  eius,  stabunt  omnia  uota  eius. 

LXXXXVII.  Si  autem  facta  fuerit  uiro  .  intellegitur 
,nupserittt;  scriptura  sic  loquitur. 

LXXXXVIII.  Et  uota  eius  super  eam,  subauditur:  sunt, 
quod  nonnulli  etiam  interpretes  addiderunt. 
10  LXXXXVIIII.  Omnia  quaecumque  exierint  ex  labiis 
eius  secundum  uota  eius  et  secundum  definitiones 
quae  aduersus  animam  eius,  non  manet  ei,  cum  ex- 
pectaretur  numerus  pluralis,  ut  diceret:  non  manent  ei;  nam 
ita  nonnulli  interpretati  sunt  uitantes  istum  quasi  soloe- 
15  cismum. 

C.  Mille  ex  tribu  et  mille  ex  tribu,  ex  omnibus 
tribubus  Israhel.  numquid  duodecies  dixit  mille?  et  tamen 
repetitio  ista  millenos  significat. 

CI.    Interfecerunt    in    gladio  .  quod    usitate    diceretur: 
20  interfecerunt  gladio. 

CII.  Et  omnes  ciuitates  eorum  quae  in  habitatio- 
nibus  eorum  .  subauditur  „erant". 

CIII.   Et   uillas   eorum    succenderunt    in    igni .  quod 

usitate  diceretur:  succenderunt  igni. 

25      CIIII.  Et  omnem  multitudinem   mulierum,  quae  non 

nouit  concubitum  masculi,  uiuificate.    nusquam  certius 

adparet  hebraea  locutione  mulieres  etiam  uirgines  dici  solere. 

1  Ib.  30,  5     3  Ib.  30.  5     6  lb.  30,  7     8  Ib.  3o,  7     10  Ib.  30,  13 

16  Ib.  31,  4    19  Ib.  31,  8    21  Ib.  31,  10    23  Ib.  31,  10    25  Ib.  31,  18 

2  delectationes]  delicta  b  4  et  *.  I.  m.  1  C  ei  N  7  nubserit  CL 
8  eius]  eris  N  sub  |subauditur  b  9  interpretes  etiam  bd  10  exierunt 
ie  s.  I.  m.  1)  C.b  ex— secundum  onu  C  12  manent  LS  cum]  et 
cum  d       13  ei  om.  C        14  solycismum  C       16  xat  -/iXiqos  cod.  Alexm 

17  tribubus]  tribus  C  ouov  cod.  Alex.  duodeciens  CNLS1  et| 
et  iam  IV  21  abitationibus  N  25  oox  Bfvu>  cod.  Alex.  26  cubitum  CNLS 
nu§  nusquam  (prius  nus  in  fine  uersus  exp.  m.  1)  C    27  dici  uirgines  LSbd 


598  S.    Auroli    Augustini 

CV.  £t  a  dimidia  parte  eorum  accipietis,  et  dabis 
eaEleazar  sacerdoti  primitias  domini.non  dixit  „dabitistt. 

CVI.   Et  animae   hominum  a  mulieribus,   quae   non 
cognouerunt   concubitum   uiri,   omnis    anima    duo   et 
XXX  milia .  et  hic  superior  locutio  confirmata  est  mulieres  5 
dici   etiam   quae   non   cognouerunt    concubitum    uiri,   id  est 
uirgines. 

CVII.  Et  accepit  Moyses  et  Eleazar  sacerdos  aurum 
a  chiliarchis  et  a  centurionibus  et  intulit  ea  in 
tabernaculum  testimonii.  uidetur  dicere  debuisse:  et  intulit l° 
illud  in  tabernaculum  testimonii,  quoniam  aurum  acceptum 
esse  praedixerat.  et  plerique  latini  codices  sic  habent;  sed 
ideo  pluraliter  uidetur  inlatum  ut  diceret:  intulit  ea,  quia 
multa  uasa  fuerant  superius  commemorata,  in  quibus  erat  hoc 
aurum.  '* 

CVIIl.  Et  pecora  multitudo  erat  filiis  Ruben  et 
filiis  Gad,  multitudo  copiosa  ualde,  non  dixit:  et 
pecorum  multitudo  erat. 

CVIIII.  Et  uiderunt  regionem  lazer  et  regionem 
Galaad,  et  erat  locus  locus  pecoribus  .  non  iungendum  «0 
est  in  pronuntiatione  quod  bis  dixit  locus;  sed  subdistin- 
guendum:  et  erat  locus,  et  deinde  inferendum:  locus  peco- 
ribus.  quasi  enim  expectaretur  qualis  locus,  ita  repetitio 
eleganter  inlata  est. 

CX.  Et  accedentes  filii  Ruben  et  filii  Gad  dixerunt  ** 
ad   Moysen   et  Eleazar    sacerdotem    et    ad   principes 
synagogae   dicentes .  non   est  ista  uel   graeca  uel   latina 
iocutio:  dixerunt  dicentes,  sed  hebraea  uidetur. 

1  Num.  81,  29         3  Ib.  31,  35         8  Ib.  31,  54         16  Ib.  32,  1 
19  Ib.  32,  1       25  Ib.  32,  2 

2  eam  C  4  cognouerant  NLS  cubitum  CNLS  oranes  C 
xa-ri  'W/q  cod.  Alex.  omnis  —  u.  6  uiri  in  mg.  infer.  m.  1  add.  S 

5  triginta  NLSbd      8  moyses  in  ras.  m.  1  S      9  intullit  C      10  taber- 
r.aculvm  {v  ex  0)  N  13  intullit  C  17  copiosa]   ro).o  cod.  Alex. 

18  pecora  C      19  Iazer]  azer  C  zarier  NLS      26  eleazer  S*      27  sina- 
gogae  CN 


L  o  c  u  t  i  o  n  u  m  1  i  b.  IIII.  (L  o  c  u  t.  d  e  N  u  m  e  r  i  s).         599 

CXI.  Detur  terra  ista  famulis  tuis  in  possessionem: 
quasi  de  aliis  dicerent,  cum  sibi  peterent. 

CXIl.  Non  enim  secuti  sunt  post  me  praeter  Chaleb 
filius    Iephone.    uidetur    dicere    debuisse:    praeter    Chaleb 
5  ftlium  lephone;  sed  nominatiue  intulit,  quia  praecessit:  secuti 
sunt.  est  autem  ista  locutio  etiam  latina,  sed  rara. 

CXIII.  Donec  consumeretur  omnis  generatio  facien- 
tes    maligna   in    conspectu    domini .  non    dixit:    faciens 
maligna,  neque:  facientium  maligna. 
io      CVIIII.  Et  accesserunt  ei  et  dicebant .  non   ait   quod 
usitatum  est:  accesserunt  ad  eum. 

CXV.  Et  aedificabitis   uobis   ipsis  ciuitates  inpedi- 

mentis    uestris  .  ac    si    diceret:    aedificabitis    uobis    ipsis 

ciuitates  propter  inpedimenta  uestra. 

15      CXVI.    Inpedimenta    nostra    et    uxores    nostrae    et 

.  omnia    pecora    nostra    erunt    in    ciuitatibus    Galaad; 

pueri  autem  tui  transibunt  omnes  armati .  non  dixerunt: 

nos  autem  transibimus  omnes  armati,  sed  tamquam  de  aliis 

dicerent. 

20      CXVII.  Et   commendauit   eis  Moyses  Eleazar   sacer- 

dotem  et  lesum  filium  Naue  et  principes  familiarum 

tribuum  Israhel.  non  ait:  commendauit  eos  Moyses  Eleazar 

sacerdoti,  quod  utique  ordo  locutionis  usitatae  exigebat;  pcr 

hos    enim   introducti   sunt   in   terram,  quam   petebant:   unde 

1  lb.  32,  5        3  Ib.  32,  11.  12        7  Ib.  32,  13         10  Ib.  32,  16 
12  Ib.  32,  24      15  Ib.  32,  26.  27      20  Ib.  32,  28 

1  in  om.  C      3  caleph  b      4  filius  (s  ex  m)  S         Iephone]  geffone  C 
ieffone  N.  ieffone  LS  uidetur — iefone   in  mg.  infer.  add.  m.   1  S 

chaleb  (ch  in  ras.  m.  1)  S  5  geffone  C  ioffone  N  iefione  L  iefoue  S 
nominatibe   C        intullit   C        secuti  sunt)   secutus    CLS  sequutus  N 

7  eonsflmaretur  Cb  consumaretur  N  consummeretur  £        facientis  LSb 

8  faciens]  facientis  N  10  dicebant]  dixerunt  bd  ait  quodj  ait  quia  S 
utique  b  12  cdificauitis  C  ^dificabis  b  ipsas  C  inpedimentis 
uestris]  propter  impedimenta  uestras  C  18  nos  s.  I.  m.  1  G  transi- 
uimus  LSl  20  cumendabit  C  eis  om.  C  22  tribubum  NLS 
commendabit  C  23  sacenloti  (ti  in  ras.)  S  locutiones  C  24  intro- 
dux  C        petebant  (n  8.  I   m.  1)  C 


600  S.   Aureli    Augustini 

magis  illi  istis  a  quibus  introducebantur  in  terram  postulatam 
quam  isti  qui  introducebant  illis  quos  introducebant  com- 
mendati  uidentur. 

CXVIH.  Si  autem  non  transierint  armati  uobiscum 
in  bellum  in  conspectu  domini,  et  transferte  inpedi-  & 
menta  eorum  .  plus  habent  „et*. 

CXVIII.  Et  dedit  eis  Moyses  filiis  Gad  et  filiis 
Ruben.plus  habet  „eis". 

CXX.  Et  non  ibi  erat  aqua  populo  bibere  .  pro  eo, 
quod  est  ad  bibendum.  10 

CXXI.  Loquere  filiis  Israhel  et  dices  ad  eos  .  sufficere 
uidetur:  loquere  filiis  Israhel. 

CXXII.  Et  omnia  idola  fusilia  eorum  perdetis  ea.plus 
habet  „ea\ 

CXXIII.  Hoc  erit  uobis  fines  maris  .  non  dixit:  hi  erunt 
uobis. 

CXXIIII.  Et  hoc  erit  uobis  fines  ad  aquilonem:  eadcm 
repetita  locutio  est. 

CXXV.  Et  erunt  ciuitates  eis  habitare,  pro  eo,  quod 
dici  solet:  ad  habitandum. 

20 

CXXVL  Kefugia  erunt  uobis  fugere  illo  homicidam: 
quod  usitate  dici  posset.  ut  fugiat  illo  homicida. 

CXXVII.  Et  incolae  qui  in  uobis  istae  ciuitates  in 
refugium  .  singulari  numero  positum  est  incolae;  id  est: 
huic  incolae  qui  in  uobis,  quoniam  minus  habet  „estfc.  non 


83 


4  Xum.  32,  30  7  Ib.  32,  33  9  lb.  33,  14  11  Ib.  33,  51 
13  Ib,  33,  52  15  Ib.  34,  6  17  Ib.  34,  7  19  Ib.  35,  3  21  Ib.  35,  11 
23  lb.  35,  15 

1  illij  illis  N         introducebantur]  introducendi  erant  (ducendi  erant 
s.    I.    m.  2)  S  introducerentur  A  in  terram]   intro   in    terram  L 

2  commendari  b  5  transferre  LSb  6  abet  iST  et]  ei  N  om.  CS* 
7  eis]  ei  d  gad  ex  galaad  m.  2  S  15  hii  C  19  a:  -oXst^  auio:; 
cod.  Alex.  habitate  b  20  abitandum  N  21  liomicida  S  ^2  po^set] 
potost  d 


Locutionum  lib.  V.  (Locut.  de  Deuteronomio).         601 

enim  ait  „qui  in  uobis  estK   notissima  locutione,  sed  rariore 
in  lingua  latina  quam  in  graeca. 

LIBER  QUINTUS.  LOCUTIONES  DE  DEUTORONOMIO. 

I.  Usque   ad  flumen   magnum,   flumen   Euphraten  . 
5  non  dixit:  usque  ad  flumen  magnum  Euphraten. 

II.  Et  iudicium,  quod  durum  fuerit  a  uobis,  adferetis 
illud  ad  me  .  non  dixit:  quod  durum  fuerit  uobis,  sed 
a  uobis,  id  est  ita  durum,  ut  a  uobis  iudicari  non  possit. 

III.  Si  uidebit  aliquis  uirorum  istorum  terram  opti- 
10  mam  hanc,  quam  iuraui  patribus  eorum  praeter  Cha- 

leb  filius  Iephone;  hic  uidebit  eam  .  et  in  libro  Nume- 
rorum  istam  locutionem  notauimus,  quia  non  dixit:  praeter 
Chaleb  filium  Iephone,  sed  filius. 
IIII.  Dominus  enim  deus  uester  benedixit  te  in  omni 
15  opere  manuum  tuarum.non  ait:  benedixit  uos  in  omni  opere 
rnanuum  uestrarum,  cum  praedixisset  uester,  non  ^tuus". 

V.  Nunc  ergo  surgite  et  promouete  et  pertransite 
uos  uallem  Arnon;  ecce  tradidi  in  manus  tuas  Seon 
regem  Esebon.  non  dixit  „in  manus  uestras",  sed  a  plurali 

20  ad  singularem  transiit. 

VI.  Quoniam  quae  est  gens  magna  cui  est  ei  deus 
adpropians  illis?  duo  sunt  hic  notanda:  uel  quod  ait:  cui 

4  Deut.  1,  7    6  Ib.  1,  17    9  Ib.  1,  85.  36      11  cf.  lib.  IIII  CXII 
pag.  599,  4      14  Deut.  2,  7      17  Ib.  2,  24      21  Ib.  4,  7 

1  est  om.  N  2  in  alt.  om.  b  Explicit  liber  locui  numer  agu/oZ.  16  3b  C 
Explicit  locutiones  numerorum  incipit  questiones  fol.  9P  N  Explicuerunt 
locutiones  numerorum  incipiunt  locutiones  Deutheronomii  L  Expl  loc 
num  incip  lofi  deuteno  fol.  25  S 

3  Explicit  quaestiones  numerorum.  inc"  loquutiones  deuteronoinii  ^no 
8.  l.)fol.  105*  N  4  eufraten  NLS  Euphratem  d  5  non— Euphraten  om.  b 
6  adfertis  LS  9  optimam]  aya^v  cod.  Graeci  10  quam  hanc  b 
caleb  N  caleph  b  11  et  13  ieffone  N  ieffon^  LS  cf.  Loc.  de  Nume- 
ris  CXII  14  ojAtov  cod.  Alex.  omni  <m.  b  15  opere  L  19  esse- 
bon  LS  a]  ad  N  pluralem  N  20  transit  S  transtulit  N  21  ei 
om.  LS      22  adpropinquans  NLS 


602  S.    Aureli    Augustini 

est  ei,  uel  quod  non  ait  ,adpropians  illi * ,  sed  adpropians 
illis. 

VII.  Et  similitudinem  non  uidistis  sed  uocem,  cum 
uox  non  possit  uideri;  sed  generaliter  hoc  uerbum  posuit, 
tamquam  ad  omnem  corporis  sensum  uidere  pertineat.  s 

VIII.  In  quam  uos  ingredimini  illo  hereditare  eam: 
plenum  esset,  etiamsi  non  additum  esset  illo. 

VHII.  Et  eduxit  uos  de  fornace  ferrea  ex  Aegypto: 
fornacem  ferream  duram  tribulationem  intellegi  uoluit .  secun- 
dum  hoc  et  de  Ioseph  dictum  est  in  Psalmis:  ferrum  per-  10 
transit  anima  eius. 

X.  Et  non  transeo  Iordanen  hunc,  quasi  et  alius  sit 
Tordanes .  ex  hac  locutione  arbitror  saepe  dici  etiam  hunc 
mundum,  quasi  alius  non  sit. 

XI.  Si    autem    genueris    filios    et    filios    filiorura  15 
tuorum:   notanda  locutio    est,    ubi    et    auos    nepotes    dicit 
gignere. 

XII.  Et   quaeretis   ibi   dominum    deum   uestrum    et 
inuenietis   eum,  quando  exquiretis  eum  ex  toto  corde 
tuo  et  ex  tota  anima  tua  in  tribulatione  tua:  non  dixit  a> 
,in  toto  corde  uestro  et  in  tota  anima-  uestra  in  tribulatione 
uestra". 

XIII.  Interrogate  dies  priores,   qui  fuerunt  priores 
te:  non  homines  sed  dies  intellegendum  est.  similiter  et  hoc 
notandum,    quod   etiam    superius,    cum   dixerit:  interrogate  » 
pluraliter,  priores  te  intulit  singulariter,  non  „priores  uobis6. 


3  Deut.  4,  12        6  Ib.  4,  5.  14        8  Ib.  4.  20        10  Ps.  104,  18 
12  Deut.  4,  22      15  Ib.  4,  25      18  Ib.  4,  29      23  Ib.  4,  32 

1  adproprians  NL  illis  N  4  posset  N  8  sec.  cod.  Alex.  uos 
om.  b  fornacg  ferrea  N  egypto  JV  9  intellege  N  10  pertrans- 
iit  Lbd  11  animam  Nbd  12  transiit  b  iordanem  Nbd  13  ior- 
danis  bd      14  non  sit]  non  sit  LS  sit  bd  15  genuerit  N  filias 

liliorum  N      16  auos]  aduos  N        nepotest  N        dicit  gignere  Onu  X 
18   quoritis  LSlb  ibi  om.  N  nostrum  N;   yj|kov    cod.    Alex. 

24  non  dies  sed  homines  in  ras.  m.  2  S,bd 


Locutionum  lib.  V.  (Locut.  de  Deuteronomio).  603 

XILIL  Si  et  tentauit  deus  ingressus  accipere  sibi 
gentem  de  media  gente:  tentauit  pro  eo,  quod  est 
uoluit,  positum  est.  an  quid  aliud?  quod  autem  ait:  de 
media  gente,  de  mediis  gentibus  intellegendum  est  singulari 

s  posito  pro  plurali;  sicut  serpentem,  ranam,  et  locustara  pro 
serpentibus  et  ranis  et  locustis  scriptum  legimus. 

XV.  Secundum  omnia,  quae  fecit  dominus  deus 
uester  in  Aegypto  coram  te  uidente:  nihil  minus  est, 
et  si  non  addatur:  uidente. 

10  XVI.  Et  ego  stabam  inter  dominum  et  uos  in  tem- 
pore  illo  adnuntiare  uobis  uerba  domini,  quoniam 
timuistis  a  facie  ignis  et  non  ascendistis  in  montem, 
dicens:  ego  sum  dominus  deus  tuus  et  cetera:  dicens 
posuit  pro  „cum  diceret*. 

15  XVII.  Et  aduena,  qui  incolit  in  te:  populo  dictum 
accipiendum  est,  non  quasi  uni  homini,  quia  in  populo  incolit 
aduena. 

XVIII.  Propter  hoc  constituit  tibi  dominus  deus 
tuus  ut  obserues   diem   sabbati  et  sanctificare   eum. 

20  si  *ettf  non  haberet,  non  uideretur  inusitata  locutio:  ut 
obserues  diem  sabbati  sanctificare  eum;  aut  certe  si  ita  esset: 
ut  obserues  diem  sabbati  et  sanctifices  eum,  aut  ita:  propter 
hoc  constituit  tibi  dominus  deus  tuus  obseruare  diem  sabbati 
et  sanctificare  eum  .  nunc  uero  „ut  obserues  diem  sabbati 

25  et  sanctificare  eum'  inusitata  et  notanda  locutio  est. 

XVIIII.  Adtende  tibi,  ne  dilatetur  cor  tuum  et  obli- 
uiscaris  domini  dei  tui:  notandum  etiam  in  malo  dici 
posse    dilatationem    cordis;    exultatio    quippe    in    dilatatione 

1  Ib.  4,  34    7  Ib.  4,  34     10  Ib.  5,  5.  6    15  Ib.  5,  14    18  Ib.  5,  15 
£6  Ib.  6,  12 

3  an]  aut  bd  4  mediis]  media  Ar  5  lucustam  NS  6  et  ranis] 
ranis  bd  7   Secundum]   Sed  LSNb  que  Ar  12  ascendisti  Ar 

15  que  b  16  incollit  N  18  dominus  deus  tuus  tibi  S  21  sanctificare 
eum]  et  sanctifices  eum  b;  sanctificare— sabbati  in  mg.  m.  1  add.  S 
aut— eum  om.  b  22  sanctificare  A*  24  ut  om.  N  25  locutio] 
solutio  b       26  \iq  itXatovftr,  rL  xap2t«  soo  cod.  Alex.       28  poss&  A' 


604  S.    Aureli    Augustini 

intellegitur,   cui   contrariae   sunt  angustiae,   id   est  tristitia . 
utrumque  autem  potest  et  in  bono  et  in  malo. 

XX.  Et  erit  cum  interrogauerit  te  filius  tuus  cras 
dicens;  „cras*  posuit  pro  futuro  quocumque  tempore. 

XXI.  Septem  gentes  magnas  et  multas:  quomodo  ergo   a 
multas,  si  septem?  sed  multas  dixit  multitudinem  habentes. 

XXII.  Non   dispones   ad   eos   testamentum,    cum    de 
gentibus  diceret;  testamentum  ergo  pro  pacto  posuit. 

XXIII.  Et  filiam  eius  non  sumes  filio  tuo;  discedere 
enim  faciet  filium  tuum  a  me  et  seruiet  diis  aliis  et  w 
irascetur  indignatione  dominus  in  uos:  non  ait  „irascar-, 
sed  tamquam  de  alio  diceret. 

XXIIH.  Ciuitates  magnas  et  muratas  usque  in   eae- 
lum:  6ftepftaXtxti>;  dictum. 

XXV.  Ne  dicas  in  cordetuo,  cum  consumpserit  domi-  15 
nus  deus  tuus  gentes  istas  ante  faciem  tuam,  dicens: 
propter  iustitias  meas  induxit  me  dominus  hereditare 
terram   bonam   istam  .  ordo   est:    ne   dicas   in   corde  tuo 
dicens. 

XXVI.  Ne  quando  dicant  inhabitantes   terram  unde  *> 
eduxisti  nos  inde:  more  scripturae  additum  est  „indefc. 

XXVII.  Quae  fecit  uirtutem  Aegyptiorum  .  hoc  inter- 
pretes    quidam    latini    minus    intellegentes    noluerunt    dicere 
uirtutem,  sed  uirtuti  uel  exercitui,  quoniam  id,  quod  ait 
Graecus,  86vafuv,  nonnulli  exercitum  intellexerunt;  sed  elegans  *> 
locutio   est.    „quae  fecit  uirtutem  eorum"  intellegendum 

3  Deut.  6,  20    5  Ib.  7,  1     7  lb.  7,  2     9  Ib.  7,  3.  4    13  Ib.  9,  1 
15  Ib.  9,  4      20  Ib.  9,  28      22  Ib.  11,  4 

1  contrarie  N         tristicie  b  2  potest  accipi  (accipi  s.  I.  m.  2)  S 

et  post  potest  om.  N        post  malo  addunt  accipi  bd  5  p&yaXa  xa: 

rcoUa  cod.  Alex.       6  sed  multa  A       9  sumis  L        suo  JV       10  aliis] 
alienis    S  11    irascitur   N  14   yperbolicos   LNS  hyperboiice  b 

15  Nec  LSlb        dices  Sl      17  tac  Sixatosova?  cod.  Alex.      20  quandoj 
t:ote  cod.  Alex.  dicat  S         terra  L  unde  inde  nos  eduxisti  b 

21  aditum  N      22  Que  N       interpretesj  interptes  nri  b      23  quidem  N 
24  uirtutem]  uirtutes  N      25  dinamin  LNS  Siajuv  b 


Locutionura  lib.  V.  (Locut.  de  Deuteronomio).         605 

est,  quid  eam  fecit,  quoniam  ad  nihil  eam  redegit .  sed  quia 
pluraliter  dictum  est,  ideo  subobscurum  est. 

XXVIIL  Quos  aperiens  terra  os  suum  degluttiuit 
eos  et  domos  eorum  et  tabernacula  eorum  .  duae 
&  locutiones  hic  notandae  sunt:  qyod  et  additum  est  ffeosM, 
cum  sufficere  potuisset,  quod  et  ait  superius  „quostf,  et, 
domos  eorum  cum  dixisset,  addidit:  et  tabernacula  eorum, 
quasi  alias  in  heremo  haberent  domos  nisi  tabernacula.  sed 
nimirum  domos  intellegi  uoluit  homines  ad  eos  pertinentes, 
10  sicut  ipsi  populo  dicitur:  et  nunc  tu,  domus  Iacob.  nec 
ista  locutio  aliena  est  a  latina  lingua;  nam  et  Romani  dicti 
sunt  domus  Assaraci,  quod  ex  Assaraco  Troiano  originem 
ducerent. 

XXVIIIL  Quoniam  oculi  uestri  uidebant  omnia  opera 
1»  domini  magna,  quae  fecit  in  uobis  hodie  .  cura  de  his 
operibus  diceret,  quae  per  heremum  facta  sunt  eo  tempore, 
quo  ibi  circumducebantur  per  quadraginta  annos,  tamen 
,hodieu  dixit,  quod  intellegi  uoluit  hoc  tempore, .  quotquot 
ibi  annos  idem  tempus  habere  potuisset. 
*<>  XXX.  Terram,  quam  iurauit  dominus  patribus  uestris 
dare  eis  et  semini  eorum  post  eos.tamquam  diceret:  id 
est  semini  eorum  post  eos  .  non  enim  et  ipsis  dedit,  sed  ita 
ipsis  dedit,  cura  semini  eorum  dedit. 

XXXI.   Si   autem   auditu   audieritis   omnia  mandata 
«5  eius.  quae  ego  mando  tibi  hodie  .  auditu  uidetur  super- 
fluum,  sed  locutio  est  scripturae  sanctae  familiarissima. 

3  Ib.  11,  6       10  Es.  2,  5       12  Aeneid.  1,  284       14  Deut.  11,  7 
20  Ib.  11,  9      24  Ib.  11,  13 

1  redegit  ex  reddit  N      3  deglutiuis  N      4  due  LN      5  notande  N 

6  posset  d           prius  et  om.  d  et  ait  in  ras.  N         9  domus  N 

10  domos  N        12  sa*raco  (r  eras.)  S        traiano  N        14  uiderunt  bd 

2u>po>v  cod.  Alex.       17  quaginta  N  18  quodquod  L8X       19  idem]  id 

est  b            habere]  ibi  abere  N  20  uestris  s.  I.  S  nris  b        21  et 

semini]  seminique  bd         dicere  N  23  cum]  cui  b        25  eius]  gwtoo 
cod.  Alex. 


606  S.   Aureli   Augustini 

XXXIL  Et  dabit  pluuiam  terrae  tuae  in  tempore  suo 
matutinam  et  serotinam .  cum  matutinum  tempus  dies 
dicatur,  numquid  hinc  intellegi  uoluit  tempus  anni  primum? 
serotinum  uero  minus  latinum  est .  sed  non  potuit  magis  proprie 
de  graeco  exprimi,  quod  illi  dicunt  &J>ijiov;  tamen  etiam  in  5 
latina  lingua  uulgo  usitatum  est,  ut  dicatur  serotinum,  sed 
quod  tardius  quam  oporteat  factum  est .  hic  uero  tempus  anni 
potius  intellegi  uoluit. 

XXXIII.  Et  cum  ederis  et  satiatus  fueris,  adtende 
tibi  ipsi,  ne  dilatetur  cor  tuum,  et  praeuaricemini  et  10 
seruiatis  diis  aliis.  iam  superius  tales  locutiones  notauimus, 
siue  quod  a  singulari  ad  pluralem  transit  siue  quod  in  malo 
uoluit  intellegi  „dilatetur%  ubi  noxiam  prosperitatem  signi- 
ficauit. 

XXXIIIL  Et  flumen  magnum,  flumen  Euphraten:  re-  15 
petitiones   istae  usitatae   sunt    in  scriptmis  et  rem   decenter 
commendant. 

XXXV.  Timorem  uestrum  et  tremorem  uestrum  in- 
ponet   dominus   deus   uester   super  faciem  uniuersae 
terrae:  non  timorem  et  tremorem,  quo  ipsi  timent  et  tremunt,  20 
sed  quo  timentur  et  alios  tremere  faciunt. 

XXXVI.  Non  poteris  manducare  in  ciuitatibus  tuis 
decimationem  frumenti  tui.pro  eo,  quod  est:  non  debebis. 

XXXVII.  Et  incendes  ciuitatem  in  igni:  nos  usitatius 
diceremus  »igniB.  »5 


1  Deut.  11,  14        9  Ib.  11,  16        15  Ib.  11,  24        18  Ib.  11,  25 
22  Ib.  12,  17      24  Ib.  13,  16 

2  matutinum  et  serotinum  bd  3  numquid]  non  quod  LNS  hoc  L 
hic  S  5  obsimam  N  obsiman  LS  o^jaov  b  9  comederis  bd  11  aliis] 
alienis  S  12  siue  (u  super  .n  superscr.)  N  singulare  LSl  13  noxi- 
am  (iam  s.  I.  m.  1)  S  15  cod.  Graeci  differunt  flumen  post  magnum 
om.  LSlb  eufraten  LSb  eufratem  N  Euphratem  d  16  iste  usitate  N 
decenter]  deanter  N  18  *at  om.  cod.  Alex.  21  quo]  quod  LNSb 
22  potueris  LNS;  sed  cf.  Loc.  XLVIIII  et  Quaest.  in  Deut.  guaest. 
XXVI      24  ciuitatem]  &uitatem  N        in  om.  LS        usitatus  # 


Locutionum  lib.  V.  i^Locut.  de  Deuteronomio).         607 

XXXVIII.  Si  autem  longe  fuerit  uia  a  te,  ac  si  diceret: 
longa  uia  erit;  aduerbium  posuit  pro  nomine. 

XXXIIIL  Et  fenerabis  gentes  inultas.  fenerationem 
scriptura  dicit  mutuo   datam   pecuniam,   etiam  si  usurae  non 

5  accipiantur:  unde  est  et  iilud  in  psalmo:  beatus  uir,  qui 
miseretur  et  commodat.  hoc  enim  maluerunt  interpretari 
nostri,  qui  sententiam  potius  quam  uerba  sequenda  putauerunt; 
nam  in  graeco  habet  SavetCet,  quod  est  feneratur. 

XXXX.    Et    principaberis    gentium    multarum,    tui 

10  autem  non  principabuntur .  tamquam  diceret:  tibi  non 
dominabuntur,  hoc  est  gentes;  genetiuus  enim  casus  est 
singularis  huius  pronominis,  quod  ait  tui  —  cuius  datiuus 
est  tibi  — ,  non  pluralis  nominatiuus,  cuius  genetiuus  est 
tuorum. 

15  XXXXI.  Si  autem  fuerit  in  te  egenus  in  fratribus 
tuis  .  non  uni  homini,  sed  populo  dicitur,  ideo  in  te. 

XXXXII.  Si  autem  fuerit  in  te  egenus  in  fratribus 
tuis  in  una  ciuitatum  tuarum  in  terra,  quam  dominus 
deus  tuus  dat  tibi,  non  auertes  cor  tuum  neque  con- 

20  stringes  manum  tuam  a  fratre  tuo  egente;  aperiens 
aperies  manus  tuas  ei,  fenus  fenerabis  ei,  quantum- 
cumque  postulat  et  quantum  eget.  hic  certe  cum  opera 
misericordiae  praecipiat,  non  utique  usurarum  crudelitas 
suscipienda  est:  unde  adparet,  quod  ait:  fenus  fenerabis  ei, 

26  mutuo    dandum,    quod    postularet,    intellegi    uoluisse.    quod 


1  Ib.  14,  24  (23)       3  Ib.  15,  6       5  Ps.  111,  5      9  Deut.  15,  6. 
15  Ib.  15,  7      17  Ib.  15,  7.  8 

2  erit]  fuerit  d  3  faenerabis  NL  foenerabis  S  foenerabit  d  5  uir 
om.  d  7  sequaenda  N  8  danzi  LNS  fenerator  N  9  princi- 
paueris  N  11  et  13  genitiuus  Nbd  12  tui  om.  LS  datibus  N 
13  nominatibus  N  18  ciuitacium  N  ciuitattt.  Non  b  19  auer- 
tas  LSb    arcoaTpe'kis    cod.    Alex.  21    aperies]    aperiens  N         fae- 

nus  L   foenus  S  foenu  d  faciens  N  foenerabis   Sd   f^neraberis  b 

22  et]  xa:  cod.  Alex.  24  faeneraberis  LN  foenerabis  S         25  uo- 

luisset  Nb 


608  S.    Aureli   Augustini 

autem  ait:  aperiens  aperies  manus  tuas,  tale  est  et  quod 
sequitur  „fenus  fenerabis",  usitata  locutio  in  scripturis  sanctis. 

XXXXHI.  Cum  de  aure  pertundenda  serui  praecepisset,  et 
ancillam,  inquit,  tuam  facies  similiter,  accusatiuum  pro 
datiuo  ponens  .  non   ait:  ancillae  tuae  facies,  quod  locutionis  5 
nostrae  consuetudo  poscebat. 

XXXXIIII.  Si  autem  fuerit  in  eo  uitium,  claudumaut 
caecum,  uel  omne  uitium  malum  .  non  ait:  claudicatio 
aut  caecitas  —  ipsa  enim  sunt  uitia  —  sed:  claudum  et 
caecum:  quod  sunt  non  uitia,  sed  animalia,  quae  habent  10 
uitia.  hoc  quoque  notandum  est  quod  ait:  uitium  malum, 
quasi  posset  esse  uitium  bonum. 

XXXXV.  Et  non  dormiet  de  carnibus,  de  quibus 
immolaueritis  uespere  die  primo  usque  in  mane.pro 
eo.  quod  est:  noh  remanebit  eanocte,  non  dormiet  dictum  est.  15 

XXXXVI.  Non  offeres  domino  deo  tuo  uitulum  uel 
ouem  in  quo  est  in  ipso  uitium  .  usitata  locutio  esset: 
in  quo  est  uitium:  sed  ista  scripturis  est  usitatior. 

XXXXVII.  Et  lapidabis  eos  in  lapidibus,  et  morien- 
tur:  quod  ex  nostra  consuetudine  diceretur  ^lapidibus",  non  «0 
in  lapidibus. 

XXXXVIIT.  Non  multiplicabit  sibi  equum  .  pro  equis 
uel  pro  equitatu  equum  posuit:  unde  nonnulli  „equitatum* 
interpretati  sunt. 

XXXXVIIII.  Non  poteris  constituere  super  te  homi-  » 
nem   alienum,    quia   non    est   frater  tuus  .  non  poteris 
dietum  est  pro  „non  debebis". 

3  Dcut.   15,   17        7  Ib.   15,  21         13  Ib.  16,  4        16  Ib.  17,  1 
19  Ib.  17.  5      22  Ib.  17,  16      25  Ib.  17,  15 

1  aperies]   aperiens  N  2  faenus  L  foenus  S  faenererabis  S 

faeneraberis  L  inusitata  b  post  locutio  add.  est  d  4  faciens  N 
noiBsst;  uttowtra;  cod.  Alex.  5  datibo  N  7  uieid  N1  8  nel  orane] 
t,  xai  7toL<;  cod.  Alex.  14  fl-oovjw  cod.  Alex.  in  om.  b  16  offeres] 
wpopoioEt?  cod.  Alex.  offeris  Sl  17  essetj  est  N  18  in]  et  in  N 

22  multiplicauit  LSl      25  potueris  LSl 


Locutionum  lib.  V.  (Locut.  de  Deuteronomio).  609 

L.  Secundum  omnia,  quae  petisti  a  domino  deo  tuo 
in  Coreb  in  die  conuocationis  dicentes .  cum  dixerit 
superius  petisti,  dicentes  subiecit,  non  „dicenstt. 

LI.  Quoniam  dominus  deus  udster,  qui  praecedit 
5  uobiscum:  non  dixit  „uos\ 

LII.  Si  occurreris  nido  auis  ante  faciem  tuam  in 
uia.  notandum,  quod  occurreris  dixit  etiam  non  ambulanti. 

LIII.  Si  autem  aedificaueris  domum  nouam,  facies 
coronam  solario  tuo  et  non  facies  homicidium  in 
10  domo  tua,  si  cadat  qui  cecidit  ab  eo,  id  est:  a  solario 
cadat  qui  cecidit .  nimis  inusitata  locutio  est. 

LIHI.  Et  abiens  fuerit  uiro  alteri,  et  oderit  eam  uir 

nouissimus.   notandum  ex  duobus  posteriorem   nouissimum 

dici .  talis   locutio    est  et  in  euangelio,   quando   quaeritur  ex 

i5  duobus   fratribus,   quis   eorum   fecerit  uoluntatem   patris,   et 

respondetur  „nouissimus",  cum  duo  fuerint. 

LV.  Non  pignerabis  molam  neque  superiorem  la- 
pidem  molae,  quia  animam  iste  pignerat,  pro  eo,  quod 
est:  quia  animam  pigneras,  si  feceris.  deinde  notandum 
20  animam  dixisse  pro  ea  uita,  quam  habet  anima  in  corpore: 
ex  qua  locutione  et  illud  est  in  euangelio:  nonne  anima 
plus  est  quam  esca. 

LVI.  Si  autem  deprehendatur  homo  furans  animam 

ex    fratribus    suis    filiis    Israhel:    animam   pro   homine 

»6  posuit.  denique  sequitur:   et  obprimens  eum  uendiderit: 

quae    non    minus    notanda    locutio    est .  noluit    enim    dicere 

„eamtf,   quod    esset   magis     consequens,     quoniam     animam 

1  Deut.  18,  16  4  Ib.  20,  4  6  Ib.  22,  6  8  Ib.  22,  8  12  Ib. 
24,  2.  3  (4.  5)  14  cf.  Matth.  21,  31  17  Deut.  24,  8  (6)  21  Matth. 
6,  25      23  Deut.  24,  9  (7) 

1  petiisti  bd 2  choreb  S2d  oreb  b        3  petiisti  d        non]  nunc  b 

4  uester]  t99§  urt  N  noster  b  5  uos]  uobis  N         6  nidum  LNSb 

7  hoccurreris  N  8  sec.  cod.  Alex.  hedificaberis  N  10  si]  sed  LNSb 
12  habiens  N  14  et  om.b  17  pignorabis  6  19  pigneris  S  20  anima] 
animam  LN  anima*  (m  eras.)  S  in  ante  corpore  om.  N  24  fili  N 
hominem  N      25  oprimens  N     26  non  minus]  nominis  b      est  locutio  bd 

XXVIII.  Aug.  »ect.  III  para  1.  39 


610  S.    Auroli   Augustirii 

dixerat,  sed  eum,  id  est  hominem,  in  cuius  significatione 
dixerat  animam. 

LVII.  Si  debitum  fuerit  in  proximo  tuo  debitura 
quodcumque:  repetitio  uerbi  locutionem  notandam  facit. 

LVIIL  Si  autem  noluerit  homo  accipere  uxorem  5 
fratris  sui,  et  ascendet  mulier  in  porta  ad  senatum 
et  dicet:  non  uult  frater  uiri  mei  suscitare  nomen 
fratris  sui  in  Israhel,  noluit  frater  uiri  mei.  quamuis 
uerborum  repetitiones  amet  scriptura,  inusitatior  est  tamen 
repetitio;  sed  elegantius  querelae  ostentat  adfectum.  10 

LVIIII.  Maledictus  omnis,  qui  dormierit  cum  omni 
pecore:  pro  eo,  quod  est  „concubuerit*.  deinde  cum  omni 
pecore  pro  eo,  quod  est  „cum  quolibet  pecore*. 

LX.  Et  seruies  inimicis  tuis,  quos  inmittet  dominus 
deus  tuus  super  te.  graecus  habet:  Xatpeooeic,  ubi  latinus  u 
interpretatus  est:  seruies  .  solet  autem  hoc  uerbum  in  ea 
seruitute  scriptura  ponere,  quae  debetur  deo:  unde  idolatrae 
appellantur,  qui  ea  seruitute  idolis  seruiunt;  ergo  hic  inusitate 
positum  est  hoc  uerbum.  quamquam  possit  etiam  hunc  sen- 
sum  habere,  quod  tam  grauiter  multa  dixerit,  ut  inimicis  » 
suis  nimium  superbientibus  tamquam   dis   seruisse  cogantur. 

LXJ.  Gentem  cuius  non  audies  uocem  eius  .  et  hoc 
notandum  est,  quod  et  cuius  dixit  et  eius,  sicut  loqui 
scripturae  solent,  et  id,  quod  ait:  cuius  non  audies  uocem 
pro  eo,  quod  est  „cuius  linguam  non  intelleges*.  «5 

LXII.  Mollis  in  te  et  tenera  ualde  fascinabit  oculo 
suo  fratrem  suum  et  uxorem  quae  est  in  sinu  eius  et 

3  Deut.  24,  12  (10)      5  Ib.  25,  7      11  Ib.  27,  21      14  Ib.  28,  48 
22  Ib.  28,  49      26  Ib.  28,  64.  55 

1  id]  it  N  4  not&da  b  5  omo  JV  accipere"  N  6  fratri  buo  N 
ascendit  LNS1  7  uul  N  8  fratri  N  in  om,  N  10  post  repititio 
add.  haec  d  set  N  querellae  NSl  12  peccore  L  13  qnolibet 
peccore  LN  15    latreusis   LNS   Xaxpeoon;    6  17    scripture^  LSt 

idolatre  LN  idololatrae  d  21  superuientibus  N  diis  bd  22  cuius] 
ou  cod.  Alex.  25  intellegis  LNS1  intelligas  b  26  molis  N  tener  N 
et  tenera  in  te  b        fascinauit  LSb      27  quae]  qui  LNS 


Locutionum  lib.  V.  (Locut.  de  Deuteronoraio).         611 

qui  sunt  reliqui  filii  quicumque  relicti  fuerint  illi, 
ita  ut  det  uni  ex  eis  a  carnibus  filiorum  suorum  de 
quibuscumque  edet  eo,  quod  non  derelictum  sit  ei 
quidquam  in  angustia  et  tribulatione,  qua  tribulabunt 

5  te  inimici  tui  in  omnibus  ciuitatibus  tuis.  notandum 
est,  quemadmodum  hic  dictum  sit:  fascinabit  eum  pro  „in- 
uidebit"  ei  tamquam  ad  hoc  derelicto,  ut  necesse  sit  ei  dare 
de  carnibus  filiorum.  quas  cogit  necessitas  in  cibum  sumi  a 
parentibus.    nam    et   in  Prouerbiis,    quod    latini  codices  ha- 

10  bent:   non  cenabis  cum  uiro  inuido,  graecus  habet:  avSpl 
Pasxdvip;  pdaxavoc;  autem  fascinus  dicitur. 

LXIII.  Et  erit  sicut  laetatus  est  dominus  in  uobis 
bene  facere  uobis.  graecus  habet:  bene  facere  uos,  nec 
uidetur  esse   saltem   graeca   locutio .  accusatiuus   tamen  pro 

15  datiuo  positus  intellegitur:  unde  maluerunt  latini  interpretes 
dicere  uobis  quam  ,uos*. 

LXIIIL  Uos  uidistis  omnia,  quae  fecit  dominus  deus 
uester  in  terra  Aegypti  coram  uobis  Pharaoni  et 
omnibus  seruis  eius  et  omni  terrae  illius,  temtationes 

*>  magnas,  quas  uiderunt  oculi  tui:  notandum  illas  plagas 
etiam  temtationes  uocari. 

LXV.  Si  fuerit  dispersio  tua  a  summo  caeli  usque 
ad  summum  caeli,  inde  congregabit  te  dominus  deus 
tuus.   mirum,  si  non  hoc  dicit  a  summo  caeli  usque  ad 

26  summum  caeli,  quod  solet  etiam  dicere   „a  summo  terrae 

10  Prou.  23,  6     12  Deut.  28,  63     17  Ib.  29,  2.  3      22  Ib.  30,  4 

1  reliqui  sunt  bd  3  quibuscumque]  quibus  N  4  quicquam  LS 
quiquam  N  5  ciuitatibus  om.  b  6  hic]  id  b         fascinauit  LSb 

facinabit  N  eum  om.  Lbd  inuidit  b  7  init.  ei]  et  LSbd 

8  cogi  N  sumi]  sutl  b  9  perentibus  N  quodices  N  10  andri 
bascano  bascanos  LN  andri  brascano  bascanos  S  av3poc  jtaoxavo  paaxavo<;  b 
11  fastinus  b  12  in  om.  N  13  benefacere  ei  uobis  N  14  saltim  L 
acusatiuus  N  18  Aegypto  d  faraoni  LS  19  seruis  eius  omnibus  bd 
omnibus]  rcaat  cod.  Alex.  20  quas]  quia  N  fc3  inde— summum  caeli 
om.  b        congregauit  L      24  sumo  N      26  a]  ad  N        sumo  N 


612  S.   Aureli   Augustini 

usque  ad  summum  terrae":  fortasse  propterea,  quia  secundum 
id,  quod  et  iste  aer  caelum  dicitur,  coniungitur  terrae. 

LXVL  Non  in  caelo  est,  dicens:  quis  ascendet  in 
caelum  et  accipiet  nobis  illud,  et  audientes  illud 
faciemus?  neque  trans  mare  est,  dicens:  quis  trans-  5 
fretabit  nobis  trans  mare  et  accipiet  nobis  illud,  et 
audientes  illud  faciemus?  dicens  pro  eo  posuit,  quod 
est  „ut  dieas":  noua  locutio. 

LXVII.  Et  dominus  qui  comitatur  tibi  tecum. 

LXVin.   Et   dixit   dominus  ad  Moysen:   ecce  tu  dor-  10 
mies   cum   patribus   tuis:   hoc   uerbo    eius  mortem  signi- 
ficauit. 

LXVIIII.  Amaricantes  eratis  quae  ad  deum:  id  est 
amaricabatis  ea,  quae  dei  sunt. 

LXX.  Scio  enim,  quia  post  obitum  meum  iniquitate  15 
iniquitatem    facietis:    uno    uerbo    autem    graece    dicitur 
„iniquitatem  facietis",  quod  est  avojrqaete. 

LXXI.  Et  occurrent  uobis  mala  nouissimum  dierum: 
sic  enim  habet  graecus  pro  in  nouissimis  diebus  aut  in 
nouissimo  dierum.  20 

LXXII.  Nonne  hic  ipsepater  tuus  possedit  te  et  fecit  te 
et  creauit  te?  ordo  notandus  est;  prius  enim  uidetur  dicere 
debuisse  „creauit  te  et  fecit  te*  et  deinde  „possedit  teh. 
quomodo  enim  intellegitur  posse  possideri  qui  non  est? 

LXXIII.  Cum  adipe  renum  tritici.  haec  metaphora  nimis  26 
inusitata   est,   ut  renes   tritici    intellegantur    uelut   interiora 

3  Deut.  30,  12.  13      9  lb.  31,  8      10  Ib.  31,  16      13  Ib.  31,  27 
15  Ib.  31.  29      18  Ib.  31,  29      21  Ib.  32,  6      25  Ib.  32,  14 

1  sumum  N  portasse  N  2  aer]  p  JV  3  est  in  celo  b  ascen- 
dit  N  5  transfretauit  LSl  6  xat  axooaaviss  aorrjv  irorrjaojiev  cod,  Alex. 
7  et  faciemus  b  posuit  pro  eo  N         8  uocabula  noua  lectio  cum 

scquentibus  coni.  NSb      9  tibi]  aoi  cod.  Alex.      10  moisen  N  mosen  S 
13  que  L  17  avofi^asxs")  anobeseit  .c.  S  anheseit  L  annoabsete  N 

avojjiLa&rr;  b  avovYjssis  cod.  Trecensis  18  occurrent]  hoc  current  N 

21  Nonne]  Na  b      te  post  fecit  om.  N     24  possidere  LlNS     25  Cum— 
tritici  om.  LNSb        haec]  Ec  N        metabphora  N      26  trittici  L 


Locutionum  lib.  VI.  (Locut.  de  Iesu  Naue).  613 

tritici,  unde  farina  eicitur;  hoc  enim  et  adipem  dixit.  nam  hoc  no- 
mine  etiam  farinam  solentGraeci  dicere;  hoc  enim  habetgraecus 
inExodo,ubiscriptumest:  eleuantesfarinam  superhumeros 
suos  .  graecus  quippe  interpres  otiata  posuit,  quod  sunt  adipes. 

5  LXXIHI.  Filii  in  quibus  non  est  fides  in  eis:  usitata 
scripturis  locutio. 

LXXV.  Quoniam  iudicabit  dominus  populum  suum 
et  in  seruis  suis  consolabitur:  pro  „seruos  suos  conso- 
labitur";  nisi  forte  ipsum  consolari  dicit  translato  uerbo  uelut 

10  ab  indignatione  et  offensione,  qua  eum  offendunt  mali.  sic 
autem  eius  consolatio  accipienda  est,  non  ex  more  hominum, 
sicut  nec  ira  et  zelus  et  cetera  talia. 

LXXVI.  Ubi  sunt  dii  eorum  in  quibus  fidebant  in 
ipsis:  plenum  esset  et  sine  „in  ipsis*. 

w  LXXVII.  Et  iurabo  dexteram  meam:  id  est  „per  dex- 
teram  meam\ 

LXXVIU.  Laetamini  caeli  simul  cum  eo,  et  adorent 
eum  omnes  angeli  dei  .  alii  codices  habent:  et  adorent 
eum  omnes  filii  dei.   filios  autem  dei  dictos,  qui  angeli  sunt 

20  in  caelis,  non  facile  in  scripturis  sanctis  inuenitur. 

LIBER  SEXTUS.  LOCUTIONES  DE  IESU  NAUE. 
I.  Uos  autem  transibitis  expediti  priores  fratribus  ue- 
stris,  omnis  fortis:  idestomnis,  quicumque  in  uobis  fortis  est. 

3  Ex.  12,  34  (?)      5  Deut.  32,  20      7  Ib.  32,  36      13  U>.  32,  37 
15  Ib.  32,  40      17  Ib.  32,  43      22  Ios.  1,  14 

1  trittici  L  uarina  N  dixitj  discit  N  n am ]  non  Sl  no- 
mine]  homine  N  2  grece  N  om.  b  grecus  LNS  8  umeros  NL 
4  steata  N  creara  LS  10  et]  uel  b  eum  (e  ex  c)  S  cum  L 

mali.  sic]  malis  hic  N  13  dii]  digi  N  14  in  om.  LNS  19  oioi 
cod.  Alex.  filios  dei  autem  N  angeli*  (s  eras.)  S  angelis  N  20  facele  N 
Expliciunt  locutiones  deutheronoraii  Incipiunt  locutiones  libri  ihesu  Naue  L 
expl  loc  deux.  nom.  incip.  loc  lib  hyesu  (m.  2  hyosue)  S  explicit  loquu- 
tiones  deutero  nomii.  incipit  questiones  eiusdem  libri  fol.  108  N 

21  Finiunt  quaestiones  de  deuteronomio  inc"  locutiones  de  iesu  naue 
fol.  121  N  22  expediti  priores  scripsi  secutus  LXX:  expeditiores  libri 
23  omnis  alt.  ex  omnes  X 


614  S.   Aureli   Augustini 

II.  Ut  sciatis  uiam  quam  ibitis  eam:  plenum  esset, 
etiam  si  non  haberet  „eam*. 

III.  Et  factum  est  cum  esset  Iesus  in  Iericho  .  no- 
tanda  locutio  est;  nondum  quippe  erant  in  eadem  ciuitate, 
cuius  portae  contra  illos  clausae  fuerant:  unde  factum  est.  & 
ut  in  eam  intrare  non  possent,  nisi  muri  eius  cecidissent 
circumacta  arca  domini  .  ergo  in  Iericho  dictum  est:  in 
terra,  quae  pertineret  ad  Iericho. 

nil.  De  Iericho  dictum  est,  cum  clausa  esset:  nec  quis- 
quam    ex    illa    prodibat    neque    introibat:    utique    „in  10 
illam*    subauditur,    non    „ex    illa";    hoc    appellatur    graece 

Y.  Dominus  dicit  ad  Iesum:  ecce  ego  trado  tibi  sub- 
iugatam  Iericho  et  regem  eius  qui  est  in  ea  potentes 
fortitudine.  mirandum,  quod  non  hic  posuit  coniunctionem  15 
copulatiuam,  ut  diceret:  et  potentes  fortitudine,  quam  solet 
scriptura  tam  adsidue  ponere,  ut  etiam  ibi  inueniatur,  ubi 
sensum  solitae  locutionis  inpediat .  an  et  Iericho  et  rex  eius 
dicti  sunt  „potentes  fortitudine?* 

VI.  Et  Baab  meretricem  et  domum  paternam  eius  *« 
uiuificauit  Iesus,  et  commorata  est  in  Israhel  usque 
in  hodiernum  diem.  notandum  est,  quemadmodum  dicat 
scriptura:  usque  in  hodiernum  diem,  quod  adsidue  dicit . 
nam  et  de  lapidibus  illis  duodecim,  qui  positi  sunt,  ubi 
Iordanes  ex  ima  parte  defluxerat  et  ex  parte  superiore  con-  «* 
stiterat  arca  transeunte  uel  populo,  ita  dictum  est,  quod  ibi 
essent  „usque  in  hodiernum  diem":  quod  uidetur  ita  sonare, 

1  Ios.  3,  4        3  Ib.  5,  18  9  Ib.  6,  1  (5,  16)         13  Ib.  6,  2 

20  Ib.  6,  25  et  4,  9 

3  esset]  essetis  LSb  Iesus  om.  LSb  hierico  L  (ita  sen*per) 
Ierico  d  7  circaacta  Nl  9  nec]  ne  b  12  zeunia  catellipsin  LS 
zeuma  catellysl  N  zeuma  cata  eclipsin  b  13  ihesum  L  14  ea]  eo  S 
15  coniuncionem  N  19  potentes]  ponentes  N        20  sec.  cod.  Alex. 

21  ihesus  L      23  usquae  N      25  iordanis  Sbd  iordane  sez  (sic  coni.)  L 
una  T      26  essent  ibi  bd      27  uiderunt  N 


Locutionum  lib.  VI.  (Locut.  de  Iesu  Naue).  615 

tamquam  post  plurimum  temporis  post  hanc  scripturam  ista 
narrentur  nec  eo  tempore  hi  libri  conscripti  fuerint,  quo  erant 
haec  recentissima.  quisquis  autem  putat  hoc,  quid  de  ista 
meretrice  dicturus  est,  quae  utique  quantum  est  aetas  unius 

5  hominis  uixit  ettamen  dicitur  „usque  in  hodiernum  diem?" 
de  his  itaque  rebus  hoc  dicitur,  quae  non  ita  constitutae  sunt, 
ut  postea  mutarentur  ab  eis,  qui  constituerunt:  quomodo 
dicitur  aliquis  in  exilium  perpetuum  missus,  quia  non  ad 
tempus  praefinitum  hoc  subplicio  plecitur,  non  quia  quisquam 

10  potest  esse  perpetuus  in  exilio,  cum  homo  ipse  non  possit 
esse  perpetuus.  sic  ergo  et  ista  meretrix  non  est  praecepta 
ad  tempus  habitare  in  Israhel;  ideo  dictum  est:  usque  in 
hodiernum  diem. 

VII.  Dominus    dicit    ad    Iesum:    peccauit  populus    et 
15  transgressus  est  testamentum   meum,   quod    disposui 

ad  eos.  notandum,  quemadmodum  testamentum  appellet  hoc, 
quod  praeceperat,  ut  anathema  esset  Iericho  et  nemo  sibi 
inde  aliquid  usurparet. 

VIII.  Dominus  loquens   ad  Iesum   ait  inter   cetera:   ecce 
20  dedi   in   manus   tuas   regem  Gai  et  terram  ipsius  .  et 

facies  Gai  sicut  fecisti  Iericho  et  regi  eius  et  prae- 
dam  pecorum  praedaberis  tibi.  praecipue  notanda  locutio 
est  non  solum,  quia  praedaberis  tibi  dixit,  tamquam  unius 
futura  esset  illa  praeda,  cum  omnium  esset  futura;  nam  tales 
25  locutiones  usitatissimae  sunt,  cum  deus  tamquam  ad  unum 
loquitur,  quae  ad  populum  loquitur .  sed  hoc  nouum  est  hic, 
quia  praedixit  scriptura:  et  dixit  dominus  ad  Iesum,  quem 
constat  unum  hominem  fuisse.  quod  tamen  dixit  praedaberis 

14  los.  7,  11       19  Ib.  8,  1.  2 

1  post  hanc]  per  hanc  NSbd  2  hi]  ii  d  erant  om.  N  3  hoc 
putat  N  quid]  quod  JV  5  usque— dicitur  in  mg.  infer.  add  m.  1  S 
6  dicitur  hoc  b  ita]  ite  N        9  supplici  N        potest  quisquam  N 

14  ihesum  L  15  meum]  jjioo  cod.  Alex.  16  quem  ammodum  L 

17  inde  sibi  N        18  aliquit  N        19  Dominus]  dS  b       20  et  21  Gai] 

hai  L    21  17)  Yat tcd  gastXet  cod.  Alex.    22  predaueris  LS    23  pre- 

daueris  LS1      25  deus]  dns  N      27  ihesum  L      28  predaueris  LSl 


610  S.   Aureli   Augustini 

tibi,  non  utique  ita  dictum  est,  ut  praeda  illa  huius  unius 
hominis  esse  praecepta  sit,  sed  uniuersi  populi. 

Vnil.  Et  insidiae  erant  ciuitati  a  mari.  qui  nescit,  putat 
istam  ciuitatem  maritimam.    consuetudinis  est  autem  scriptu- 
rarum,  ut  occidentalem  partem  a  mari  appellet  ucl  ad  mare,   3 
quia  ex  ipsa  parte  terra,  ubi  haec  agebantur,  propius  habet 
mare  quam  a  ceteris  partibus. 

X.  Extende  manum  tuam  in  gaeso  quod  est  in 
manu  tua  contra  ciuitatem.  ista  locutio  notanda  non  esset 
nisi  propter  nomen,  quod  obscurum  est  eis,  in  quorum  con-  10 
suetudine  non'  est.  quid  enim  dicat  gaeson,  non  facile  intel- 
legitur  .  hoc  interpres  Symmachus  scutum  appellasse  perhibetur; 
Septuaginta  autem  interpretes,  secundum  quos  ista  tractamus, 
qui  posuerunt  gaeson,  miror  si  et  in  graeca  lingua  hastam  uel 
lanceam  gallicanam  intellegi  uoluerunt:  ea  quippe  dicuntur  15 
gaesa,  quorum  et  Uergilius  meminit,  ubi  ait  de  Gallis  in  scuto 
Aeneae  pictis:  duo  quisque  Alpina  coruscant  gaesa  manu. 

XI.  Et  facti  sunt  inter  medium  castrorum,  hi  hinc 
et  hi  hinc.  duo  notanda  sunt  in  hac  locutione:  unum,  quod 
cum  hostes  qui  uincebantur  in  medio  essent,  tamquam  de  » 
his  dictum  est,  quod  hi  essent  hinc  et  hi  hinc,  cum  potius 
ita  Israhelitae  fuerint,  qui  eos  in  medio  posuerant  percutien- 
dos;  alterum,  quod  inter  medium  castrorum  eos  factos  esse 
dicit  scriptura  castra  appellans  etiam  productas  acies  in  proe- 
lio  constitutas,  cum  castra  non  soleant  appellari,  nisi  ubi  2$ 
exercitus  ad  manendum  consistit;  nisi  forte  ideo  castra  appel- 
lata  sunt,  quia  cum  omnibus  suis  ibant. 

XII.  Exceptis  pecoribus  et  spoliis  quae  erant  in 
ciuitate   praedati   sunt   filii   Israhel   secundum   prae- 

3  Ios.  8,  12       8  Ib.  8,  18        17  Aen.  8,  661  sq.        19  Ios   8,  22 
28  Ib.  8,  27 

3  insidie  N  putat  8.  I.  m.  1  S  5  apellet  N  8  geso  b  11  quod  b 
dicat  om.  b  gaeson]  ihesum  L  itim  SN  12  6yinachus  N  peribetur  N 
14  gaeson]  ihesum  L  ihm  SN  16  uirgilius  LNS*bd  17  choruscat  L 
c*oruscat  (h  eras.)  S  coruscat  N  20  ostes  N  22  israelite  N 
24  producta  N       28  sec.  cod.  Alex.        quae]  qui  N       29  ciuitates  N 


Locutionum  lib.  VI.  (Locut.  de  Iesu  Naue.)  617 

ceptumdomini,  quemadniodumconstituitdominuslesu. 
itadictum  est  „exceptis  pecoribus  et  spoliis  praedati  sunt",  quasi 
ipsa  non  fuerint  praedati,  cum  potius  ipsa  praedati  sint,  et  ideo 
excepta  dicta  sint,  quia  haec  illo  proelio  sola  consumptanon  sunt. 

o  XIII.  Israhelitae  respondentes  Gabaonitis  dixerunt:  uide, 
ne  in  me  habitas,  et  quomodo  disponam  tibi  testa- 
mentum?  iam  et  superius  tales  locutiones  uotauimus  .  hoc 
est  enim  »uide,  ne  in  me  habitas",  quod  est  „apud  me*. 
id  est  in  terra,  quam  eis  promiserat  deus.   et  hic  tamquam 

10  ad  unum  hominem  uidentur  locuti,  cum  legatus  ad  eos  non 
unus  uenerit;  sed  more  suo  genti  et  populo  responsa  reddentes 
singulari  numero  loquuntur,  sicut  plerumque  et  ad  ipsos 
deus  uel  ductor  ipsorum.  notandum  etiam  quod  pactum  pacis 
testamentum  uocat   scriptura  more   quidem  suo;   nam  saepe 

15  ita  loquitur. 

XIHL  Et  nuntiatum  est  Iesu  dicentes:  inuenti  sunt 
quinque  reges  absconditi  in  spelunca:  pro  eo,  quod  est: 
nuntiarunt  dicentes. 

XV.  Ita  faciet   dominus   omnibus   inimicis   uestris, 
20  quos   uos   debeliabitis   eos:   nihil   minus  esset  huic  sen- 

tentiae,  etsi  non  haberet  „eosK. 

XVI.  Et  omnes  cepit  in  bello,  quia  per  dominum 
factum  est  confortari  cor  eorum,  ut  obuiam  irent  ad 
bellum   ad  Israhel,   ut   exterminarentur:   notandum  est 

*o  „confortari  cor*  non  semper  in  bono  accipiendum. 

XVII.  Tu  scis  uerbum,  quod  locutus  est  dominus 
adMoysen  hominem  dei  de  me  et  te:  non  dixit  „hominem 
suum". 

5  Ios.  9,  13  (7)      16  Ib.  10,  17      19  Ib.  10,  25      22  Ib.  11,  19.  20 
26  Ib.  14,  6 

1  quem  ammodum  L  2  est  om.  LS  3  sunt  S  et— sint  om.  N 
excepta  ideo  bd         6  habites  S*bd  et]  sed  Lb  comodo  N 

8  habitea  S*bd  12  locuntur  LNS  14  quide  more  b  quidem  om.  L 
16  est  om.  N  ihesu  L  18  nuntiauerunt  Nbd  19  Ita  om.  apatio 
uacuo  N  nostris  LSNb  20  quos  (o  ex  i  m.  1)  S  22  omnes  cepit] 
fcavxas  eXagev  cod.  Alex.        coepit  LS       23  est  om.  b        27  mosen  L 


618  S.   Aureli  Augustini 

XVID.  Et  dixerunt  filii  Ioseph:  non  sufficit  nobis 
mons  et  equus  electus  et  ferrum  Chananaeo  qui  ha- 
bitat  in  Baethsan  .  equum  electum  dixit  pro  equis  electis, 
quod  usitatum  in  nostro  sermone  non  est:  unde  nonnulli 
latini  interpretes  noluerunt  equum  interpretari,  sed  „equitatum*.  5 
sic  autem  dictum  est  „equus  electus"  pro  equis,  sicut  in 
nostra  consuetudine  dicitur  miles  pro  militibus. 

XVIIII.  Et  facti  sunt  exitus  illorum  Iordanes.et 
reuertentur  fines  ad  mare .  non  dixit:  reuersi  sunt  aut 
saltem  reuertuntur,  sicut  solet  de  finibus  dici,  sed  reuertentur,  10 
tamquam  adhuc  futurum  sit,  cum  praeteritorum  sit  ista 
narratio  .  et  in  omnibus  fere  ipsis  terrarum  diuisionibus  per 
singulas  quasque  tribus  ita  loquitur  scriptura,  ut  futuri  tem- 
poris  uerbis  utatur. 

XX.  Eefugere  illuc  qui  percusserit  animam  nolens  .  i& 
hic  „animamtt  uel  hominem  intellegere  debemus  uel  uitam 
carnis,  quae  fit  per  animam:  qua  locutione  et  illud  dictum 
est  a  fratribus  Ioseph:  non  percutiamus  eius  animam, 
id  est:  non  eum  occidamus.  nam  si  aninia  posset  ab  inter- 
fectore  percuti,  non  diceret  dominus:  nolite  timere  eos,  » 
qui  corpus  occidunt,  animam  autem  non  possunt 
occidere. 

XXI.  Mandauit    dominus    in    manu    Moysi  .  locutio 
familiarissima    scripturis;    ita    enim    dicitur:    uerbum,    quod 
factum  est  in  manu   illius   uel  illius   prophetae,   hoc   est  in  » 
potestatem  dicendi  datum. 

XXII.  Et  accepit  Iesus  cultros  petrinos,  in  quibus 


1  Ios.  17,  16      8  Ib.  19,  33.  34      15  Ib.  20,  9      18  Gen.  37,  21 
20  Matth.  10,  28      23  Ios    21,  2      27  Ib.  21,  42 

1  sec.  cod.  Alex.  2  electus  om.  b  et— electum  om.  N  cana- 
neo  LS  3  betsan  L  basan  b  electis  om.  LSb  5  equura]  cu  N 
8  illoruin]  aoxcov  cod.  Alex.  Iordanis  S*bd  10  init.  reuertentur  Sl 
11  pretoritorum  N  19  anima  N  interfecto  N  21  occidere  non 
possnnt  LSbd  23  mose  L  26  potestate  LSbd  27  ihesus  (sic 
ubiguej  L        cultos  N 


Locutionura  lib.  VI.  (Locut.  de  lesu  Naue).  619 

circumciderat  filios   Israhel .  non   dixit:   quibas  circum- 

ciderat,  sed  „in  quibus*. 
XXIII.  Et  ubi  dimisit  eos  Iesus   in   domos   suas,   et 

benedixit   eos   dicens .  plus   uidetur    hic    copulatiua    con- 
5  iunctio,  id  est  „et";  nam  ita  dici  posset:  et  ubi  dimisit  eos 

Iesus  in  domos  suas,  benedixit  eos  dicens. 

XXIIH.  Item   alia  locutio   notanda  est,  quod  cum  dixisset 

scriptura:  et  benedixit  eos  Iesus  dicens  atque  his  uerbis 

intentos  fecisset   audire,   quid  benedicendo   dixit  Iesus,    hoc 
10  solum   subiecit:   in   diuitiis  multis  abierunt  in   domos 

suas;   et  pecora  multa  ualde  et  argentum  et  aurum 

et  uestem  multam   ualde   diuiserunt  praedam   inimi- 

corum   suorum   cum   fratribus    suis:    quod    magis    esse 

narrantis  quam  benedicentis  adparet. 
w      XXV.  Et   aedificauerunt  ibi   aram   super  Iordanem, 

aram  magnam  uidere  :  ista  locutio  etiam  in  sermone  latino 

nota  est. 
XXVI.  Et  audierunt  filii  Israhel  dicentium .  non  ait: 

dicentibus  uel  dicentes. 
»o      XXVII.  Seruire   seruitutem   domini .  in   qua   locutione 

duo  notanda  sunt:  et  seruire  seruitutem,  quae  etiam  latina 

locutio  reperitur,  etseruitutem  domini,  id  est,  quae  debetur 

uel  exhibetur  domino. 

XXVIII.   Et  audientes    Phinees    sacerdos   et   omnes 
85  principes  synagogae,  qui  erant  cum  illo,  uerba,  quae 

locuti  sunt  filii  Euben  et  filii  Gad  et  dimidium  tribus 

3  Ios.  22,  7        8  Ib.  22,  7.  8         15  Ib.  22,  10        18  Ib.  22,  11 
20  Ib.  22,  27      24  Ib.  22,  30 

1  fin.  circumciderat — quibus  om.  N  3  demisit  S1  4  dicens]  Xbywv  cod. 
Alex.  coniuntio  LN  6  est]  es  L  demisit  Sl  6  Iesus  om.  LSbd 
9  quid]  quod  N  qu$  b  dixit]  benedixit  S  10  sec.  cod.  Alex.  11  et 
argentum— ualde  om.  N  12  praedam  om.  N  13  esse]  eex  N  15  Et 
T,  om.  NLSbd  16  latino  sermone  N  17  nota  om.  b  19  dicen- 
tibus]  dicentem  bd       22  locutio  om.  6  seruitute  NLS       23  exi- 

betur  N         24  sec.  cod.  Alex.  finees  LSN         25  principibus  N 

26  dimidia  S1 


620  S.   AureliAugustiui 

Manasses,  et  placuerunt  illis.audientes  pro  «audierunt* 
positum  est,  aut  plus  est  hic  „et";  nam  plenus  est  sensus: 
audientes  uerba  haec,  placuerunt  illis  .  nec  tamen  sine  in- 
consequentia,  quia  „cum  audissenf  dicendum  fuit. 

XXVIIII.   Et  Iesus   senior   prouectus    diebus.hoc    & 
de   Abraham   dictum   notauimus   seniorem   in   scripturis   non 
solum  illum  appellari,  qui  est  infra  aetatem  senis,  sed  etiam 
ualde   senem.   unde   non   omnis   senior   senex,   omnis    autem 
senex  senior  dici  potest. 

XXX.  Et  induxit  super  illos  mare  et  operuit  super  10 
illos:  non  ait    „operuit  illos",  quarauis  nonnulli  interpretes 
hoc  maluerint  dicere. 

XXXI.  In  omnibus  gentibus  quas  transiuimus  per 
ipsas:  usitatae  in  scripturis  sunt  istae  locutiones  nec  tam 
crebro  notandae  quam  crebro  intercurrunt.  15 

LIBER  SEPTIMUS.  LOCUTIONES  DE  IUDICIBUS. 

I.  Et  factum  est,  postquam  defunctus  est  Iesus, 
interrogabant  filii  Israhel  in  domino:  non  ait  „domi- 
numg,  quod  sermonis  nostri  consuetudo  poscebat. 

II.  Et    bellemus    in    Chananaeo .  non    diiit:    aduersus  20 
Chananaeum  aut  contra  Chananaeum  aut  saltem  in  Chananaeum. 

III.  Et  mortuus  est  Iesus  filius  Naue  seruus  domini, 
filius  centum  decem  annorum.  ista  repetitio,  quod,  cum 

5  Ios.  28,  1  10  Ib.  24,  7  13  Ib.  24,  17  17  Iud.  1,  1 

20  Ib.  1,  3      22  Ib.  2,  8 

1  mannases  S  2  et  s.  I.  m.  1  S  5  ihesus  L  prouectus]  pro- 
fectis  N  6  habraham  N  10  super  illos]  erc  ocotooc  cod.  Alex.  12  malu- 
erunt  N  13  transimus  N  15  Expliciunt  locutiones  de  libro  iesunaue 
(ihesunaue  L)  Incipiunt  locutiones  de  libro  iudicum  fol.  31  S,  L  Explicit 
loquutiones  de  iesu  naue.  incip  quaestiones  eiusdem  libri  fol.  122*  N 

16  Expl  quaestiones  de  libro  iu  naue  incp  locutiones  de  libro  iudicum 
fol.  130*  N  17  est  qu;a  ^r  defuntus  iVr  18  in  domino]  tv  xopioi 
cod.  Alex.  20  icoXbjjlt^u)  ev  toj  yavavauo  cod.  Alex;  fortasse  scribendum 
itoXejj.TQGojAev  cananeo  LSN  21  cananeum  (bisj  LSN  saltim  L 
22  Iesus  s.  I.  N     23  reppetitio  N 


Locutionum  lib.  VII.  (Locut.  de  Iudicibus).  (521 

dixisset  „filius  Naue",  repetiuit  „filius"  et  deinde  addidit 
„centum  decem  annorum*,  inusitata  est  ut  potius  filius 
centum  decem  annorum  diceret  quam  homo  centum  decem 
annorum;  sed  tamen  et  alibi  reperitur. 

5  IIII.  Et  omnis  generatio  adpositi  sunt  ad  patres 
suos  .  notanda  locutio  est,  quod  non  ait  „adposita  est",  quia 
plures  erant. 

V.  Tradidit  eos  in  manu  praedantium:  non  dixit  „in 
manum",  qaod  uidetur  latina  locutio  postulare. 

10  VI.  Et  cum  suscitauit  dominus  eis  iudices  ,  et  erat 
dominus  cum  iudice:  solita  locutione  plus  est  hic  „et": 
nam  plenum  esset:  et  cum  suscitauit  dominus  eis  iudices, 
erat  dominus  cum  iudice.  notandum  est  etiam  hoc,  quod 
a  plurali   ad   singularem  transiens   non  ait  „cum  iudicibus", 

i5  sed  „cum  iudice",  id  est  cum  unoquoque  iudice. 

VII.  Et  factum  est,  cum  moreretur  iudex,  et  rc- 
uertebantur  et  iterum  corrumpebant  super  patres 
suos.  recta  locutio  ita  esse  poterat  secundum  consuetudinem 
sermonis  nostri:   et  fiebat,  cum  moreretur  iudex,  et  reuerte- 

20  bantur  et  iterum  corrumpebant  super  patres  suos.  si  „et" 
non  haberet,  plenum  esset:  cum  moreretur  iudex,  reuertebantur 
et  iterum  corrumpebant  super  patres  suos,  id  est  plus  quam 
patres  eorum. 

VIII.  Propter  quod  tanta  dereliquit  gens  haec  testa- 
25  mentum   meum.tanta    dixit   pro    „tantum",    id    est   tam 

multum,  nomen  pro  aduerbio,  quod  etiam  in  latinis  locu- 
tionibus  maxime  poeticis  inuenitur. 

5  Iud.  2,  10    8  Ib.  2,  14    10  Ib.  2,  18    16  Ib.  2,  19    24  Ib.  2,  20 

1  Naue  om.  b  2  inusitata]  minususitata  N  3  fin.  decim  Sl  6  ixsivtj 
deest  apud  Aug.  geratio  N  apositi  N  6  aposita  j^  8  sv  yetpt 
cod.  Alex.  9  manu  N  10  quum  N  14  a  om  N  cura— cuin 
om.  LSN        16  moraretur  Sl        17  et  ante  iterum  om.  N  iterum 

et  LSb  18  esse  ita  d  19  sermones  Ll  moraretur  Sl  20  si— suos 
in  mg.  infer.  add.  m.  1  S  21  moraretur  Sl  22  quam  patres  eorum 
om.  b      24  deliquit  LSl  delinquit  N      27  maxime  L 


622  S.   Aureli  Augustini 

Vnil.  Et  non  obaudierunt  uocis  meaeigraeca  magis 
locutio  est. 

X.  Factus  est  super  eum  spiritus  domini  .  cum 
sj>iritus  domini  utique  factus  non  sit,  sed  super  eum  factus 
est,  ita  dictum  est,  ac  si  diceretur:  factum  est,  ut  esset  super  * 
eum.  ex  qua  locutione  et  in  euangelio  legitur:  ante  me 
factus  est,  id  est  factum  est,  ut  esset  ante  me:  quod  alio 
modo  diceretur  „praelatus  est  mihi*. 

XI.  Et   sumsit  Aod   gladium   de   super  femore   suo 
dextro  .  sic    interpretari    potuit,    quod    graecus    habet:    aro  10 
Sva>0ev;  nam  locutio  minus  latina  est. 

XII.  Erat   autem   Eglom   uir   exilis    ualde .  hoc    xat' 
avtuppaoiv  dictum,  id   est  locutione   contraria  sequentia  indi- 
cant;    quando    enim    percussus    est,   dictum   est,   quod   con 
cluserint  adipes   uulnus,   quia   non   eductus   est    gladius    de  is 
uentre  eius. 

XIII.  Et  percussit  alienigenas  in  sescentos  uiros: 
non  ait  „alienigenarum  sescentos  uiros*  aut  certe  «aiienigenas 
in  sescentis  uiris*. 

XIIII.  Nonne  praecepit  dominus  deus  Israhel  tibi:  ao 
et  perges  in  montem  Thabor?  non  ait  „ut  pergas",  quod 
uidetur  esse  consequens,  sed  inusitata  locutione:  nonne 
praecepit  tibi:  et  perges,  ut  subaudiamus  uerbum,  quod 
supra  positum  est,  et  sit:  nonne  perges?  aut  solita  locutione 
plus  habet  „et";  nam  ista  coniunctione  detracta  sensus  currit:  ts 
nonne  mandauit  dominus  deus  Israhel  tibi:  perges  in  montem 
Thabor  et  accipies  tecum  decem  miliauirorum?et  cetera. 

1  Iud.  2,  20    3  Ib.  3,  10    6  Ioh.  1,  30    9  Iud.  3,  21     12  Ib.  3,  17 

17  Ib.  3,  31      20  Ib.  4,  6 

1  oirqxoooav  cod.  Alex.  5  dictum]  ductum  b         6  fuangelio  5 

9  Aioth  bd  foemore  S  10  apoanoten  L8N  12  eglon  Nb  eisilis  N 
catantifrasin  LSl  cantantifrasin  N  ad  antiphrasin  b  13  dictum  om.  b 
14  enim]  cd  b        percussu  N       concluserunt  N       17  sexcentos  LSbd 

18  alienaenarum  N  sexcentos  LSbd  aliegcnas  N1  alienigenis  b 

19  sexcentis  LSbd  21  tabor  LSN  23  et]  ut  b  24  pergens  jV 
25  coniunctio  LS     retracta  LSb      sensu  S      27  tabor  LSN 


Locutionum  lib.  VII.  (Locut.  de  Iudicibus.)  623 

XV.  Quoniam  nescio  diem,  in  quo  dominus  pro- 
sperat  angelum  mecum  :  utrum  prosperat  actus  angeli  eius, 
qui  mecum  est,  an  prospera  mihi  facit  J>er  angelum? 

XVI.  Omnes  currus  suos  nongentos  currus  ferreos. 
5  ubilibet  distinguatur,  elegans  repetitio  :  utrum  „omnes  currus 

suos",  et  deinde  sequatur  „nongentos  currus  fereos",  an 
„omnes  currus  suos  nongentos"  et  deinde  inferatur  „currus 
ferreos". 

XVII.  Et  pauefecit  dominus  Sisaram  et  omnes  currus 
10  eius  et  omnia  castra  eius  in  ore  gladii  in  conspectu 

Barac.  quomodo  pauefecit  currus,  nisi  eos  intellegas,  qui 
erant  in  curribus? 

XVIII.  Et  pauefecit  dominus  Sisaram  et  omnes 
currus  eius  et  omnia  castra  eius  in  ore  gladii  in  con- 

15  spectu  Barac.   pauefecit  in  ore  gladii,  ac  si  diceret:   inter- 
fecit  in  ore  gladii;   pauefecit  ergo,  cum  caederetur  gladio. 
XVmi.  Et  descendit  Sisara  de  super  curru  suo:  ita 
dici  latine  potuit,  quod  est  graece  arco  2va>8ev. 

XX.  Et  cooperuit  eum  in  pelle  sua:   non  dixit  „pellett 
20  aut  „de  pelle";  sic  enim  habet  graecus:  ev  x^  8ep»£et. 

XXI.  Et  erit  si  quis  uenerit  ad  te  et  dixerit:  est  hic 
uir?  et  dices:  non  est.  detracta  coniunctione  consequentem 
habet  sensum:  si  quis  uenerit  ad  te  et  dixerit:  est  hic  uir? 
dices:  non  est. 


1  Iud.  4,  8      4  Ib.  4,  13      9  Ib.  4,  15      17  Ib.  4,  15    19  Ib.  4,  18 
21  Ib.  4,  20 

1  properat  LS1  4  ferre  subilibet  N  5  curros  suos  LlN  6  an — 
ferreos  om.  b  7  curros  N  inferatur  (in  *.  I.  m.  1)  S  9  pabe- 
fecit  N  pauere  fecit  L  11  barach  bd  pauere  fecit  L  curros  Ll 
13  pauere  fecit  L  15  barach  bd  pauere  fecit  L  16  pauere  fecit  L 
caederentur  d  17  curro  N1  18  latino  LSl  apoanothen  LSN 
19  ouvexaXu'1/ev  atvcov  ev  zr\  8eppei  aorqc  cod.  Alex.  no  N  20  enthe- 
derum  LS  en  te  derri  N  post  Seppc.  ndd,  aoxtjc  d  21  sec.  cod. 
Alex.  eris  b  22  dicis  LSl  coniunctio   LS  coniuncio   N 

24  dicis  *.  I  N 


(524  S.   Aureli   Augustini 

XXII.  Et  pergebat  manus  filiorum  Israhel  pergens: 
solita  et  frequentata  locutio  est. 

XXIII.  Et  indurabatur  inlabin  regem  Chanaan:  nouo 
modo  positum  est  hoc  uerbum  „indurabatur*  pro  eo,  quod 
est  fortis  efticiebatur  et  praeualidus.  5 

XXIIII.  Perforauit  caput  eius  et  percussit:  id  est 
percussit  caput  eius  et  perforauit. 

XXV.  Sic  pereant  omnes  inimici  tui,  domine;  et 
diligentes  eum  sicut  ortus  solis  in  potentia  eius:  non 
dixit  „diligentes  teB,  cum  utique  de  domino  uellet  intellegi.  10 

XXVI.  Et  factum  est  quando  seminauit  uir  Israhel: 
non  unum  hominem  significat,  sed  ipsam  gentem. 

XXVII.  Ascendebat  Madian  etAmalech  et  filii  orien- 
tis  et  ascendebant  super  eum:  ista  repetitio  uerbi  non 
uidetur  habere  solitam  elegantiam  uel  adfectum.  15 

XVIII.  Et  liberaui  uos  de  manu  Aegypti:  per  manum 
potestatetn  significat,  per  Aegyptum  Aegyptios. 

XXVIIII.  Et  dixit  ad  eum  Gedeon:  in  me,  domine 
mi:  subintellegitur  „intende",  hoc  est:  in  me  intende  .  et  est 
ista  locutio  scripturis  familiarissima.  20 

XXX.  Et  si  est  dominus  nobiscum,  et  ut  quid  in- 
uenerunt  nos  omnia  mala  ista?  plus  habet  coniunctionem 
et,  sicut  solet  loqui  scriptura:  quae  si  detrahatur,  plena 
sententia  est:  et  si  est  dominus  nobiscum,  ut  quid  inuenerunt 
nos  omnia  mala  ista?  quamuis  et  superior  coniunctio  possit  25 
salua  sententia  detrahi,  ut,  cum  dixisset:  in  me,  domine  mi, 
deinde  subsequeretur:  si  est  dominus  nobiscum,  ut  quid 
inuenerunt  nos  omnia  mala  ista?  magis  enim  hoc  exigit  nostrae 
locutionis  consuetudo. 

1  Iud.  4,  24     3  Ib.  4,  24     6  Ib.  5,  26     8  Ib.  5,  31    11  Ib.  6,  8 
13  Ib.  6,  3      16  Ib.  6,  9       18  Ib.  6,  13      21  Ib.  6,  13 

3  canaan  LSN  5  efficiabatur  N  10  intelhgi  uellet  bd  11  sec. 
cod.  Alex.  13  sec.  cod.  Alex.  14  ascendebat  NLSbd  16  liberauit  LSN 
18  cf.  Quaest.  de  Iud.  quaest.  XXXIIII  diri  b  21  scc.  cod.  Alex. 
et  ante  ut  quid  om.  Graeci  23  et  om.  LSl  trabatur  L  27  seque- 
retur  LS  sequatur  b 


Locutionum  lib.  VII.  (Locut.  de  Iudicibus;.  (J25 

XXXI.  Et  uitulum  annorum  septem.  hic  manifestum 
est  quomodo  uitulos  appellet  scriptura;  bos  enim  annorum 
septem  secundum  consuetudinem  locutionis  nostrae  non  est 
utique  uitulus.   secundum   banc   ergo  locutionem  dictum  est 

5  de  Samegar,  quod  occiderit  sescentos  uiros  praeter  uitu- 
los  boum,  hoc  est  praeter  boues. 

XXXII.  Et  cecinit  in  cornea:  subauditur  ,tubafc:  graecus 
enim  non  habet  „tuba%  sed  tantum  cornea. 

XXXIII.  Camelis  eorum  non  erat  numerus.  sed  erant 
10  sicut  arena  quae  est  ad  labium  maris.   in  multitudinem 

constat  DTceppoXnU&c  dictum.  haec  autem  translatio.  ubi  labium 
maris  posuit  pro  „litore%  assidua  est  in  scripturis,  sed  rara 
est  in  latinis  codicibus,  quia  plerique  litus  interpretati  sunt 
magis  quid  significaret  labium  uolentes  ponere  quam  ipsum 
15  labium.  nam  litus  si  uellent  Septuaginta  interpretes  dicere, 
non  deesset  linguae  graecae  quod  diceret. 

XXXIIIL  Et  diuisit  trecentos  uiros  per  tria  prin- 
cipia;  pro  partibus  principia  posuit. 

XXXV.  Et  dixerunt  ad  Gedeon  uir  Ephraem:   id   est 
20  uiri  de  tribu  Ephraem. 

XXXVI.  Quid  uerbum  hoc  fecisti  nobis,  ut  non 
uocares  nos  cum  exires  pugnare  in  Madian?  uerbum 
pro  facto  pobuit. 

XXXVII.  Et  dederunt  septuaginta  argenti:  subauditur 
*i5  ,pondoB  uel  tale   aliquid;   interpretatio   ex   hebraeo  „septua- 

ginta  pondo"  habet. 

XXXVIII.  Et  conduxit  in  ipsis  Abimelech  uiros:    in 

1  Iud.  6,  25     5  Ib.  3,  81     7  Ib.  6,  34     9  Ib.  7,  12      17  Ib.  7,  16 
19  Ib.  8,  1      21  Ib.  8,  1      24  Ib.  9,  4      27  Ib.  9,  4 

2  bos]  uos  L       5  Samegarj  sagemar  LS  sangar  b  zxroq  tjioayuiv 

j3ou>v  cod.  Alex.  8  tantum  om.  b  9  sed  scripsi  sec.  cod.  Graecos: 
et  libri  herant  N  10  harena  JV  multitudine  bd  11  hyper- 
bolicos  LSNb  16  dicerent  d  17  uiros  om.  N  19  uiri  Nbd 

effrem  LSNb  20  effrem  LSb  effraim  N  22  uocaris  ^V  ote  eSKrcopeoou 
iroXefiYpai  cod.  Alex.  mazian  S  25  hebreo  S  haebreo  N  27  sec. 
cod.  AUx.        conduxit  (u  ex  i  m.  1)  S        amalech  S1 

XXVIII.  Aug.  «ect.  III  pars  1.  40 


626  S.    Aureli  Augustini 

ipsis  dixit  pro  „ex  ipsis*,  id   est  ex   argenti  pondo   septua- 
ginta  conduxit  uiros. 

XXXVIIII.  Uiros  inanes  et  perturbatos  .  inanes  posuit 
pro  leuibus,  quibus  sunt  contrarii  graues:  unde  dicitur:  in 
populo  graui  laudabo  te.  * 

XXXX.  Et  intrauit  in  domum  patris  sui  inEphratha 
et  interfecit  frates  suos  filios  Ierobaal  septuaginta 
uiros  super  lapidem  unum  .  quia  iam  superius  septuaginta 
dixerat  filios  Ierobaal,  id  est  Gedeon,  et  nunc  eos  septuaginta 
dicit  occisos.  quamuis  minus  occisi  fuerint  duo;  id  est  ipse  10 
qui  occidit  et  Ioatham  iunior  qui  latuit,  de  quo  adiungens 
dicit:  et  remansit  Ioatham  filius  lerobaal  iunior,  quo- 
niam  abscondit  se  .  ac  per  hoc  uniuersum  numerum  posuit 
pro  paene  uniuerso. 

XXXXI.  Et  spreuerunt  uiri  Sicimorum  in  domo  Abi-  ^ 
melech  .  non  dixit:  spreuerunt  domum  Abimelech. 

XXXXII.  Et  insidiati  sunt  super  Sicimam  quattuor 
principia:  id  est  quattuor  partes .  iam  istam  locutionem 
etiam  superius  notauimus. 

XXXXIII.  Et  accepit  populum  et  diuisit  eum  in  tria  *° 
principia:   accepit  dixit  de  illo  populo,  qui  cum  illo  erat; 
et  hic  tria  principia  pro  tribus  partibus  posuit. 

XXXXIIII.  Et  abierunt  uir  in  locum  suum:  id  est 
unusquisque. 

XXXXV.  Et  eris  nobis  in  caput  omnibus  habitantibus  25 
Galaad:  non    dixit  „evis  nobis  caput";  sic   enim  solet  loqui 

3  Iud.  9,  4    5  Ps.  34,  18    6  Iud.  9,  5     15  Ib.  9,  23    17  Ib.  9,  34 
20  Ib.  9,  43      23  Ib.  9,  55      25  Ib.  11.  8 

3  4h>|jL{3Q'j}i8vo\>€  cod.  Alex.  6  domo  b  efrata  LS  ephrata  N 

effrata  b  7  et  9  hierobaal  b         11  ioatan  LS  ioatam  N  ioathan  6 

12   ioatam   LSN  ioathan  b  hierobaal  S  15   sichimorum  bd 

17  sici  o»y.i}ia  tssaapa?  a?Xa?  c°d-  Alex.  sichimam  bd  19   su- 

perius  etiam  d  20  eum]  ocjtgv  cod.  AUx.  23  qwctjX&ov  avr,p  cod, 

Alex.  habierunt  N  uir  scripsi:  uiri  libri  25  erit  N        stc 

xesaXr^v  cod.  Alex. 


Locutionum  lib.  VII.  (Locut.  de  Iudicibus).  627 

scriptura .  unde  est:  esto  mihi  in  deum  protectorem  et 
in  domum  refugii  et  multa  huius  modi. 

XXXXVI.   Et  haec  unica   ei,   et  non   est  ei   praeter 
ipsam   filius  aut  filia:   hoc  est,  quod  dictum  est  „unica 
6  ei";  sed  propter  adfectum  repetita  sententia  est. 

XXXXVII.   Et   non   est   ei   praeter  ipsam   filius   aut 
filia:   non  est  ei  pro  „non  erat  eifc  dictum  est;    praeterita 
quippe  narrantur. 
XXXXVIH.   Et  uxor   eius   sterilis   et   non   pariebat: 
10  cum  potuisset  sufficere  quod  dictum  est:  sterilis. 

XXXXVIIII.  Et  precatus  est  Manoe  dominum  et 
dixit:  in  me,  domine,  homo  dei,  quem  misisti,  ueniat 
nunc  iterum  ad  nos:  in  me  ita  dictum  est,  ut  subaudiatur 
„intende\ 
15  L.  Et  percussit  eos  tibiam  super  femus  .  haec  locutio 
inusitata  est,  tamen  locutio  est,  non  aliquis  in  corpore 
uulneris  locus,  sicut  in  Quaestionibus  exposui;  hoc  est: 
percussit  eos  ad  admirationem,  ad  stuporem. 

LI.  Et   dixerunt   uir  Iuda:    quare   ascendistis    super 
20  nos:  singularem  posuit  pro  plurali;  dixerunt  enim  uiri  Iuda. 
non  unus  uir. 

LII.  Ne  forte  occurratis  in  me  uos:  pro  eo,  quod  est: 

occidatis  me  .  et  haec   locutio   in  Quaestionibus  exposita  est. 

LIH.  Et  reduxerunt   eum   de   petra,  et  uenit   usque 

25  ad  Maxillam:   locus   est   sic   appellatus  postea  ex  eo  facto, 

quod  ibi   gessit   ipse  Samson.  quando  maxilla  asini   pugnans 

1  Pa.  30,  3  3  Iud.  11,  34  9  Ib.  13,  2  11  Ib.  13,  8  15  Ib.  15,  8 
17  Quaest.  in  Iud.  quaest.  LV  Migne  tom.  34  p.  824  19  Iud.  15,  10 
22  Ib.  15,  12      23  cf.  Quaest.  in  Iud.  quaest.  LVI      24  Iud.  15,  13.  14 

2  domuni]  locum  LSN  refugii]  munitu  N         3  sec.  cod.  Alex. 

ei  ante  praeter  addidi  ex  sequenti  locutione  6  eis  N  7  pr.  est  om.  b 
9  pariebat]  sxtxxev  cod.  Alex.  11  codici  Alex.  max.  partem  respond. 
manue  LSbd  15   femur  Nbd  16   inusitata— locutio   om.  N 

17  uulneris]  mulieris  b  siquut  N  18  amrairationem  LS  amirationem  N 
19  ascendisti  N         20  uir  LS1  24  sec.  cod.  Alex.        uenit]  usque 

uenit  LSNb      25  apellatus  N      26  sarasom  N  Sampson  d 


(528  S.    Aureli    Augustini 

mille   prostrauit .  hoc   ergo   per   prolepsin    dictum    est,   quia 
post  illa  omnia  gesta  haec  historia  conscripta  est. 

LIIII.  Sicut  stuppa  cum  olefecerit  ignem:  metaphora 
ab  animali  ad  inanimale;  non  enim  stuppa  sensum  habet  olfactus 
sed  ita  dictum  est,  ac  si  diceretur:  cum  ignem  senserit.  quam-  5 
uis  et  hoc  quod  dixi  „senserif  ad  eandem  metaphoram 
pertineat;  sed  ad  celeritatem  intellegendam  pertinet  quod 
dictum  est:  olefecerit. 

LV.  Et  extendit  manum  suam  et  accepit  eam:   et  si 
non  diceret:  extendit  manum  suamT  utique  extenta  manu  ac-  10 
ceptam  intellegeremus. 

LVI.  Et  nuntiatum  est  Gazaeis  dicentes:  non  ait: 
nuntiarunt  dicentes,  aut:  nuntiatum  et  a  dicentibus. 

LVII.  Si   alligauerint  me  in  septem  neruis  humidis 
nondum  siccatis:   non   ait:    septem  neruis,  sed:  in  septem  15 
neruis. 

LVHI.  Si  alligauerint  me  in  septem  neruis  humidis 
nondum  siccatis,  et  infirmabor:  plenuni  esset  et  si  non 
haberet:  et. 

LVIIII.  Et  insidiae  ei  sedebant  in  cubiculo:  quod  non-  20 
nulli  interpretati  sunt:  obsidebant;  sed  graecus  habet  sxatbjto, 
hoc  est:  sedebat.  quia  insidiae  singulari  numero  graece 
dicuntur  nec  potest  latine  dici:  insidia  .  locutio  autem  notanda 
erat,  quia  dictum  est:  insidiae  sedebant,  pro  his,  qui 
insidiabantur;  ipsi  enim  sedebant.  25 


3  Iud.  15,  14  9  Ib.  15,  15  12  Ib.  16,  2         14  Ib.  16,  7 

17  Ib.  16,  7      20  Ib.  16,  9 

1  prolemsiu  LSN        2  istoria  N       3  sec.  cod.  Alex.  stupa  Nb 

cflniolefecerit  N  methaphora  L  4  olfa*tus  (c  eras.)  6  metha- 
phoram  L  methaphoran  N  10  et  extenta  N  12  gazeis  LSNb 
13  nuntiauerunt  bd  14  ligauerint  d  umidis  N  15  siccatis]  ji^ 
£r4pav#,eicai$  Symmachus  in  Origenis  Hex.  tom.  XV  17  alligauerit  Lb 
ligauerint  d  umidis  .MS1  19  et  om.  N  21  habet  otn.  LNSbd 
sxanjio  LSb  exttjto  N     22  desedebat  N     23  potest]  post  N     24  iis  d 


Locutionum  lib.  VII.  (Locut.  de  Iudicibus).  629 

LX.  Nunc   ergo   indica   mihi   in  quo   ligaberis:   non 
ait:  quo  ligaberis,  aut:  unde  ligaberis. 

LXI.  Si  alligauerint  rae  in  funibus  nouis:   non  dixit: 
funibus. 
5      LXII.  Item:   si  ligauerint  me   in  funiculis  nouis   in 
quibus   non   est  factum   opus,   et  infirmabor:   plenum 
esset,  et  si  non  praeponeretur:  et. 

LXIIL  Hoc   tertium   fefellisti   me:   tertium  posuit   pro 
Btertio*  siue  „ter*,  nomen  scilicet  pro  aduerbio,  quod  et  in 
10  latinis  locutionibus  eleganter  fieri  solet. 

LXIIII.    Dimitte    me,    et    palpabo    columuas,    super 
quas  domus  confirmata  est  super  eas. 

1  Iud.  16,  10  3  Ib.  16,  11  5  Ib.  16,  11         8  Ib.  16,  15 

11  Ib.  16,  26 

1  alligaueris  LSl  alligaberis  Nb  2  ligaueris  (bis)  LSl  aUigaberis 

(bis)  b  ligeris  N         3  alligauerit  LSb  ligauerint  d         nobis  N 

5  alligauerint  Sb  ligaueritis  N  in  quibus]  ev  oi;  cod.  Alex.  7  et 
otn.  S  8  Hoc]  Et  hoc  Sbd  9  terj  tercium  N  12  confiruiata  est] 
ettEOTYjptxio  cod.  Alex.  Expliciunt   locutiones   iudicum    qui  est  sci 

augustini  liber  septimus  L,  fol.  33  S  Expl  loquutiones  iudicum  inC 
quaestiones  eiusdem  libri  fol.  132*  N 


13 


*\ 


II 


3  2044  019  196  989 


The  boirower  must  return  this  item  on  or  before 
the  last  date  stamped  below.  If  another  user 
places  a  recall  for  this  item,  the  borrower  will 
be  notified  of  the  need  for  an  earlier  retunu 

Non-receipt  ofoverdue  notices  does  not  exempt 
the  borrowerfiom  overduefines. 


Harvard  College  Widener  Library 
Cambridge,  MA  02138        617-495-2413 


22551^ 


w'*ENE*t 


AUG  2  7  200? 

CANChJ- 


Please  handle  with  care. 

Thank  you  for  helping  to  preserve 
library  collections  at  Harvard* 


mr