Skip to main content

Full text of "C. Sallusti Crispi Catilina, Iugurtha, Historiarum reliquiae codicibus servatae, accedunt rhetorum opuscula sallustiana, Henricus Iordan tertium recognovit [microform]"

See other formats 


MASTER 
NEGA  TIVE 
NO.  91-80043 


MICROFILMED  1991 
COLUMBIA  UNIVERSITY  LIBRARIES/NEW  YORK 


as  part  of  the 
"Foundations  of  Westem  Civilization  Preservation  Projecf ' 


Funded  by  the 
NATIONAL  ENDOWMENT  FOR  THE  HUMANITIES 


Reproductions  may  not  be  made  without  permission  from 

Columbia  University  Library 


COPYRIGHT  STATEMENT 


The  copyright  law  of  the  United  States  ~  Title  17,  United 
States  Code  -  concems  the  making  of  photocopies  or  other 
reproductions  of  copyrighted  material... 

Columbia  University  Library  reserves  the  right  to  refuse  to 
accept  a  copy  order  if ,  in  its  judgement,  fulfillment  of  the  order 
would  involve  violation  of  the  copyright  law. 


AUTHOR: 


SALLUSTIUS 

CRISPUS,  C. 


TITLE: 


C.  SALLUSTI  CRISPI 
CATILINA,... 


PLACE: 


BEROLINI 


DA  TE : 


1887 


Restrictions  on  Use: 


COLUMBIA  UNIVERSITY  LIBRARIES 
PRESERVATION  DEPARTMENT 

BIBLIOGRAPHIC  MICROFORM  TARGET 


Master  Negative  # 

.^im^3-A 


Original  Material  as  Filn\ed  -  Existing  Bibliographic  Record 


'^8781 
E37 


i    • 


^ii»»"»"— ^»> 


•^  I  m  ■■  ■  I 


Works.      1887 • 

Sallustius  Crispus,  C. 

C.  Sallusti  Crispi  Catilina,  lugurtha,  Historiarum  reliquiae 
codicibus  servatae,  acceduiit  rhetorum  opuscula  sallustiana, 
Henricus  lordan  tertium  recognovit.  Berolini,  apud  Weid- 
mannos,  1887. 

XX,  172  p.    19i« 

"Praefatio  editlonls  tertiae"  signed :  Paulus  Krueger. 


I.  Jordan,  Henri,  1833-1886,  ed.    n.  KrUger,  Paul.  1840-1»26. 


G905in 

Library  of  Congress 


O 


/ 


PA6653.A2    1887 


33-30092/3 
S78.2 


TECHNICAL  MICROFORM  DATA 


REDUCTION     RATIO: 


FILM     SIZE: 

IMAGE  PLACEMENT:    lA  (^  IB    HB  ^    /^ 

DATE     FILMED: ^=iIjz3J INITIALS___C?^_C?^___. 

mLMEDBY:    RESEARCH  PUBLICATIONS.  INC  WOODBRIDGE.  CT 


/o  K 


IMAGE  EVALUATION 
TEST  TARGET  (MT-3) 


1.0 


l.l 


.25 


£5 

5  0 


I  7l 
ItO 


2.8 


13.2 

3.6 

40 


1.4 


2.5 


2.2 


2.0 


1.8 


1.6 


150mm 


// 


PHOTOGRAPHIC  SCIENCES  CORPORATION 

770  BASKET  ROAD 

P.O.  BOX  338 

WEBSTER,  NEW  YORK  14580 

(716)  265-1600 


a 


Columbta  (Bnitersittp 

mttieCitpofilrwlork 

THE  LIBRARIES 


V 


-  jrr 


7 

f 


C.  SALLUSTI  CRISPI 

CATILINA  lUGURTHA 


HI8T0RIARUM 


EELIQUIAE  CODIOIBUS  SEEVATAE 


il  ' 


ACCEDUNT 


RHETORUM  OPOSCnLA  SALLUSTIANA 


HENRICUS  lORDAN 


TERTIUM  RECOGNOVIT 


BEROLINI 

APUD    WEIDMANNOS 


MDCCCLXXXVn. 


\v 


l 


^' 


AUGU8T0  W1LMANN8 


AMICO  -YETERI 


IN    •    MEMORIAM 


•  < 

•  •  • 


•  • 


•  • 
•     • 

•  •  • 

•  • 
•  j  • 


•»  « 

•  • 


•  •  • 

•  • 
•  • 


•  • 


•  • 

•  • 


•  * 
»    • 


•  • 


•  • 


.      • 

•  • 
.      • 

•  • 

•  • 

•  •  •  ' 

*  • 

•  •  • 


« 
•  •  • 


t 


•  <      • 


•  t 


•   • 

•  •  • 

•  t   • 


»  •    t 


I  • 


V  •  •  ••  •• ;  •  • 


CONSORTII    REGIMONTANL 


D  •  D  •  D 


HENRICUS     lORDAN 


»      •  > 


•   T 


a* 


f . 


t} 


PRAEFATIO  EDITIONIS  TERTIAE. 

Divenditis  secundae  editionis  exemplis  haud  volenti   mihi 
tertiam  adornandi  munus  iniunctum  est,  quippe  occupato  in  iusto 
plenoque  Bellorum  apparatu  digerendo.   quare  refmgenti  illum 
lectionum  delectum  eam  mihi  dixi  legem ,  ut  adiutus  mullorum 
one  codicum,  quorum  unum  eumque  perbonum  nemodum  atti- 
Rerat,  omnem  critici  instrumenti  materiam  denuo  recognoscerem 
—  quare  exempli  causa  nequis  dubitet  quin  C.  59,  5  praeter 
Parisinum  lectionis  inermos  mihi  praesto  fuerint  testes  —  ut, 
vitiis  sive  typothetarum  sive  meis  textum  emacularem  —  veluti 
illud  C.  34,  2  Massaliam  delevi  contra  memoriam  librorum  om- 
nium  nescio  quo  casu  invectum  —  grammaticorum  testimonia  ad 
subsidia  critica  nova  instaurarem ,  sed  idem  veterem  diorthoseos 
rationem  ut  integram  nunc  quoque  servarem.  in  orationibus  epi- 
stulisque  ex  Historiis  excerptis  paene  nihil  mutavi,  pauca,  de  qui- 
bus  suo  loco  dictum  est,  in  eorundem  reliquiis  Berolinensibus  et 
Vaticanis.   praeterea  lectorem  moneo  Sallusti  in  Ciceronem  et  in- 
vicem  invectivas  in  ecdosi  operumTullianorum  Teubneriana  anno 
1879  ita  habitas  prodisse,  quasi  mea  Sallusti  editio,  quae  pro- 
diitanno  1876,  non  novam  eis  recensendis  adtuHsset  normana. 
sed  haec  mea  editio  dum  prela  exercet,  nuntius  adfertur  laetissi- 
mus  recuperatae  in  codice  Aurehanensi  pahmpsesto  Historiarum 
partis  haud  exiguae.   consentaneum  est  me  opus  intermittendum 
curasse,  donec  huius  thesauri  usurpandi  facultas  pubhcis  de  eo 
relalionibus  facta  esset.  quod  cum  spe  lentius  eveniret,Edmundum 
Haulerum  v.  d.,  thesauri  illius  inventorem  doctissimum,  precibus 
adii,  ut  quod  eius  in  pubhcum  nondum  editum  esset  eo  utendi 
mihi  beneficium  privatim  concederet.   quibus  ille  precibus  cum 
humanissime  satisfecerit,  edendihaec  nova  Historiarum  fragmenta 
curam  quam  maturrime  potui  ita  egi,  ut  inventoris  vestigia  artis- 
sime  premerem  oppressis  eis  cogitationibus,  quas  spero  me  brevi 
tempore  suo  loco  esse  aperturum. 
Dat.  Regimontii  d.  6.  Nov.  1886. 


VI 


PRAEFATIO  EDITIONIS  TERTIAE. 


Henricus  Jordan,  subita  morte  die  X.  Novembris  anni  supe- 
rioris  correptus,  pienamfragmentorum  Aurelianensium  editionem, 
quam  opperiri  volui,  non  vidit.  Novorum  fragmentorum,  quae 
tria  foliorum  paria  ex  parte  mutila  efficiunt,  alia  aliis  locis  Edmun- 
du8  Hauler  de  multis  docte  commenUtus  publici  iuris  fecil  —  m 
„ArchivfUrlatein.Lexicographie«  III  p.  305:  libri  II  fragm.  IX.  X; 
in  academiae  Vindobonensis  Indice  („Anzeiger")  1886.  XXII: 
libri  II  fragm.  VII  — XII.  XVI  et  libri  III  fragm.  I.  II;  in  Stu- 
diis  Vindobonensibus  VIII  p.  315  unius  foliorum  paris,  quo  cum 
membranae  Berolinenses  ohm  cohaeserunt,  fragmenta  adiectis 
Berolinensibus  et  imagine  novi  foliorum  paris:  libri  II  fragm. 
1— VI;  in  „Revue  de  philologie"  X  p.  113  eadem  cum  nonnuUis 
ceterorum  foliorum  particulis :  libri  II  fragm.  VIII.  IX.  XIII.  XIV. 
XV;  in  academiae  Vindobonensis  Actis  („Sitzungsberichte")  1886 
p.  615:  libri  II  fragm.  VII— XII.  XVI  et  libri  III  fragm.  I.II  —  et 
nuper  universa  fragmenta  brevi  commentario  crilico  et  exegelico 
instructa  ac  suis  Hartelii  Mommseni  Woefnini  emeiulationibus 
observationibusque  ornata  in  Studiis  Vindobonensibus  IX  p.  25 
comprehendit.  Hauleri  editiones  secutus  recensionem  ab  Jordano 
inceptam  ego ,  cui  munus  absolvendae  operae  amicus  detulit ,  ad 
iinem  perduxi. 

Regimontii  Kal.  Mai  1887. 

Fanlus  Sjmeger. 


/ 


) 


PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE. 

Altera  haec  Sallustii  editio  qui  factum  sit  ut  priori  si- 
millima  ac  paene  gemina  evadat,  nunc  paucis  exponere  visum 
est,  ne  cum  in  ipsis  commentariolis  eorum,  quae  his  decem 
annis  ad  verba  Sallustii  sananda  multa  multi  deprompserunt, 
consullo  vixtantillam  partem  tetigero,  aequis  iudicibus  videar 
aliena  cum  fastu  despicere,  at  mea  aut  stolide  tenax  aut  per 
socordiam  tueri.  est  autem  in  animo  sepositis  mox  consum- 
matisque  eis  studiis,  quibus  iam  diu  distineor,  periculum  fa- 
cere  in  adornanda  maiore  quam  dicunt  editione.  interim  ne 
hanc  quidem  quam  paulo  emendatiorem  emitto  plane  inutilem 

fore  spero. 

Sed  primum  omnium  video  peccatorum  quorundam  me- 
orum  mihi  veniam  esse  expetendam:  invitus  enim  olim  peccavi 
omissa  CaroliZangemeisteri  memoria,  cui  debebalur  Vege- 
tianorum  codicum  notitia  accuraU  Cat.  c.  7,  4  subscripta,  item 
Cortii  nomine  omisso  nimirum  eius  coniecturae  aucloris,  quam 
in  praefatione  de  feliciter  vocabulo  extremae  lugurthini  belli  parti 
inlato  proposueram.  atque  ut  excusandi  graliasque  agendi  mu- 
nera  coniungam,  gratissimum  hoc  loco  animum  profitear  pri- 
mum  viris  inluslrissimis  Heinemano  et  Pluygersio  at- 
que  Nicolao  du  Rieu,  thesaurorum  Wolfenbuttelanorum 
Leidensiumque  largitoribus  liberalissimis ,  deinde  Francisco 
Rohlio  nec  non  Keilio  Halmioque,  quorum  ille  beneficio 
plane  singulari  me  devinxit,  hi  solita  comitate  quaestionum  mea- 
rum  solutores  extilere  promptissimi.  de  quorum  virorum  sym- 
bolis  suo  loco  infra  singillatim  expositum  est.  nunc  ad  rem  redeo. 

Bellorum  igitur  Catilinaru  et  Iugurthini  recensionis  fun- 
damentum  et  olim  habui  Parisinum  librum  Sorb.  500,  quippe 
quem  lunc  solum  ex  optimi  generis  libris  pessime  conlatis 
nactus  accurate  cognovissem,  et  nunc  sequor  ducem  primarium, 
poslquam  intellexi  eum  nec  simillimo  illi  Parisino  1576,  cuius 


Vlll 


PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE. 


PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE, 


IX 


lectiones  Wirzius  programmate  Aroviensi  a.  1867  accuratius 

quam  ab  Dietschio  factum  erat  exscripsit,   nec  Nazariano  nec 

ulli   denique   omnium   quotquot  mihi   innotuerunt    sinceritate 

scripturae  cedere.     itaque  donec  conlatis  eiusdem  generis  om- 

nibus   aut  maxima   eorum   parte  de  propagine  eorum  certius 

iudicavero,  visum    est   unius  illius  vestigiis  paulo  artius  insi- 

stere   quam   tum  licebit   iterumqne   in    eorum    criminationem 

ultro  incurrere,   qui  me  servili  eius  captum  esse  amore  con- 

clamarunt.      quod    negotium   ne  inrilum    esset   quoniam   ante 

omnia  meorum  de  codice   isto  testimoniorum  fide  efficiebatur, 

sane   exoptata   evenit   eiusdem   Wirzii   opera   in    eodem    libro 

conferendo  posita.    nam  quas  ille  minutias,  ut  ait,  a  me  prae- 

termissas  1.  s.  s.  supplementi  instar  edidit,  earum  scito  longe 

maximam   partem   in   meo  me   exemplo  a.  1867  adnotavisse, 

sed  consulto  omisisse,   tamquam  errores  a  librario  inter  scri- 

bendum    commissos   et   plerumque   ab    ipso    correctos.     pau- 

cula  ille  ut  fit  adnotavit  quae  ipse  omiseram:   unde  bis  terye 

Wirzii  nomen  commentariis  meis  insertum  invenies.    sed  de  his 

rebus  alibi  accuratius  disseram.     hoc   loco  eorum  ex  numero, 

qui  de  codicibus  Sallustianis   nuper  disseruerunt,   unius  mihi 

Caroli  Nipperdeii  placita  respicienda   esse   censeo:    quem 

virum  iudicii  sobrietate  atque  sermonis  latini  peritia  insignem 

quis  non  doluerit  his  litteris  praematura  morte  ereptum  esse? 

is  igitur  programmate   leuensi  a.  1872  (p.  16  s.)   cum   alios 

codices   anliquos  (inter   quos  Parisinorum   illorum  utri  palma 

sit  deferenda  in  incerto  esse  probe  intellexit)  tum  Nazarianum, 

Wolfenbuttelanum  antiquissimum   itemque  antiquissimum  Lei- 

densem  emendationi  quam  maxime  usui  fore  brevi  disputatione 

significavil;   ac   Leidensi    quidem,   quippe  qui  et  antiquus  sit 

et   lacuuae  illius,   qua   primae   quae  dicitur  familiae  codicum 

cognatio  slabilita  est,  parlem  expleat,  niultum  esse  tribuendum, 

dummodo  sitne  ista  pars,  qua  ceteri  carenl,  aut  prima  manu 

scripta  aut  certe  non  tempore  recenti  suppleta  conslaret.     sed 

in  his  sunt  quae  vellem  declarasset  uon  significasset  vir  egre- 

gius.     nanique  de  Nazariano  utpote  de  codice  inter  bonos  uon 

optimo  putabam  me  abunde  dixisse  ea  dissertatione  quae  primo    : 

Hermae  volumine  inserta  est;  eiusdem  generis  esse  videtur  Wol-    i 

fenbultelanus.   at  aliler  statueudum  erat  de  Leidensi:  quem  cum    i 

ne  Dietschius  quidem  Gerlachiusve  inspexisseut,  sane  intererat 

rescire  quid  rei  esset.     itaque  codicera  Leidensem  (Voss. 

lat.  ocl.  73*)  excussi  huc  transmissum  mihi  ea  liberalitate  qua 

[♦)  Sic  non,  75,  ut  anno  1876  typolhetae  errore  impressum  est.] 


qui  praesunt  inciutae  academiae  Lugdunensis  bybhothecae  solent 
adiuvare  studia  liberalia  nationum  omnium.  scriptus  est  codex 
saeculo  undecimo  in  quaternionibus,  quorum  numeri  extant  an- 
liqui  in  imis  ultimarum  cuiusque  paginarum  marginibus  prae- 
ter  quintum  et  octavum  cultro  recisos.  ultimi  quaternionis 
folia  ingentibu^  Idcunis  hiant,  ut  ratiocinando  invenias  finisse 
eum  in  verbis  lug.  110,  5  ceteraque  complesse  folium  sive 
singulare  sive  noni  quaternionis  primum.  quod  folium  periit. 
iam  licet  plures  uno  librarii  in  pertexenda  oratione  Sailustii 
desudasse  videantur  versicuiorumque  numerus  sit  in  quater- 
nionibus  quattuor  prioribus  XXXI,  in  posterioribus  XXVI, 
tamen  liquido  apparet  totum  codicem  et  eodem  tempore  neque 
ex  diversis  arclietypis  transcriptum  esse.  quid  quod  ea  ipsa 
pars  lugurthae,  qua  carent  primi  ordinis  iibri,  in  hoc  codice 
manu  eiusdem  librarii  qui  proxima  exaravit  bis  ipsis  suo  loco 
continuatur.  niiiiiominus  per  totura  iibrura  artissimae  cum  co- 
dicibus  ordinis  primi  cognationis  notae  deprehenduntur.  cuius 
rei  sane  memorabiiis  causam  inveni  hanc  esse.  sciiicet  cer- 
lissimis  argumentis  mihi  constat  ex  eodem  archetypo  hunc 
iibrum  esse  transcriptum  e  quo  eodera  tempore  transcriptus 
est  iiber  Vaticanus  3325  qui  oiira  fuit  s.  Petri  in  raonte  Bian- 
dinio  apud  Gandavura.  in  eo  autera  libro  iiia  lugurthae  pars 
omissa  suo  ioco  manuque  aetatis  eiusdem  licet  diversa  a  pri- 
raa  in  caice  iibri  adiecta  est.  apparet  igitur  Leidensis  codi- 
cis  iibrariura  in  ipso  archetypo  iiiara  partera  repperisse  sup- 
pletara  suoque  ioco  iuseruisse,  Biandiniani  scriptorera  non 
itera.  hoc  igitur  documento  longe  quara  antea  fieri  potuit  cla- 
rius  edoceraur  iara  saecuio  undecirao  utriusque  faraiiiae  exera- 
piaria  corapiura  extitisse  eisque  inter  se  coniatis  raixti  cuius- 
dara  generis  codices  originera  debere.  ceterura  Nipperdeius 
cum  etiara  ex  Havercampi  exiiibus  lestiraoniis  de  praestantia 
libri  Leidensis  coniecturara  cepit,  licet  id  quod  ego  exposui  non 
potuerit  odorari,  recti  quo  caiiebat  sensura  coraprobavit.  sed 
nunc  Vaticani  atque  Leidensis  codicura  iectionibus  coraparatis 
—  exscripsi  autera  utriusque  libri  discrepantiam  totam  quam 
potui  accuratissime  —  iuculenter  mihi  apparuit  archetypura 
iilud  ipsum  Parisino  utrique,  quorura  exigua  est  diversitas,  in 
rebus  pierisque  prorsus  gerainura  esse.  pertinet  hic  consen- 
sus  etiara  ad  extreraara  lugurthini  beiii  partera,  quara  infra 
dixi  ionge  etiara  crebrioribus  quara  adhuc  visura  est  oraissioni- 
bus  hiare.  unura  iocum  excipiam  de  quo  propter  ipsam 
singuiaritatem  hoc  ioco  iectorera  accuratius  edocere  iuvat.  nam 
lug.  c.  94,  1  cura  in  soio  libro  Parisino  Sorb.  500  traditura  sit 


\ 


X  PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE. 

cetenm  illt  qui  e  centuriis  erant  praedocti  e.  q.  ss.,  in  ceteris 
eiu^dem   generis  plurimis  optimisque   (itaque   manu  altera  in 
Parisino  1576)  qui  centuriis  praeerant,  in  detenonbus  (itaque 
in  Nazariano)  qui  et  centuriae  praeerant,  a  quibus  non  multum 
recedit  alterius  familiae  optimus  his  qui  centurionibus  praeerant, 
denique   cum   in  aliquot  libris  primi  generis  aut  pnma  manu 
(ut  in  Parisino  1576)  aut  secunda  scriptum  sit  qui  ascensuri, 
erant,  ab  his  omnibus  lectionibus  archetypus  ille  de  quo  agi- 
tur  diversa  habuit  haec  et  qui  centuriones  erant,  eaque  in  Lei- 
densi    fideliter    expressa,    in    Vaticano    correctoris    manu    ita 
mutaU   sunt   ut   in   deterioribus  Nazarianoque  extare  indicavi. 
in  tanta  scripturae  optimorum  librorum  discrepantia  olim  Pa- 
risini  mei  patrocinium  audacter  suscepi  abiectis  ceteris  lectio- 
nibus,   quippe   quae   coniecturarum  partim  plane  absurdarum 
partim  non  nimis  probabilium  instar  essent.     ac  ne  nunc  qui- 
dem  eorum  quae  tum  disputavi  prorsus  me  paenitet.     at  yero 
dum  de  ahquot  Sallustii  locis  paulo  impeditioribus  cum  disci- 
puHs  coUoquor,   fuit  qui  islum  optimorum  testium  dissensum 
debere   ab   antiquo   glossemate  repeti    non    inepte    coniceret. 
itaque  quamvis  apte  sit  a  Ludovico  Carrione   illud   qui  escen- 
suri  erant  excogitatum,  tamen  si  illa  quae  primi  generis  libri 
post  vocabulum  q.  e.  illi  inserunt   rescideris,   sententiam   re- 
stitueris  nec   mancam   nec   exilem   hanc  ceterum  illi  praedocti 
ah  duce  e.  q.  ss.   qua   de    re   nunc  quidem  pluribus  quaerere 
mitto.     sed,  ut  redeam  unde  digressus  sum,  in  ceteris  rebus  is 
est  optimi  huius  archetypi  cum  reliquis  consensus  ut  spes  sit 
fore   ut   tribus   quattuorve  aliis  eiusdem  familiae  libris  eadem 
dihgentia   excussis   paucissimisque  ascitis   e   genere  altero  in- 
gens  ceterorum  librorum  cohors   possit  secure   abici,   quippe 
quorum  errores  ad  stabiliendum  texlum  eum,  qui  fere  ultimis 
Romani  imperii  temporibus  vulgo  circumferebatur,  plane  nihil 
contribuat.     scito  igitur  hunc  quoque  librum  cuius  apographa 
extant  Vaticanum  et  Leidense  me  numerare  inter  libros  fami- 
liae  C  eumque  quam   proxime  abesse  a  Parisino  meo.     verbo 
tangam  codicem  Rostochiensem,  qui  Octavii  Clasonis  diligentia 
innotuit,  esse  e  genere  deteriorum  eumque  vix  quicquam  con- 
tinere   quod   memoria   dignum  sit  praeter  glossam  illam  ma- 
gistelli  ahcuius  aetatis  mediae,   quam  quia  sui  similes  aliquot 
ahas   habeat,   quae   sintne  Sallustii  an  insiticia  dubitari  solet, 
adscripsi  ad  Cat.  c.  58,  9. 

Vaticanum  librum  3864  contenderam  pendere  ab  arche- 
typo  satis  antiquo,  immo  fortasse  eo  hbro,  e  quo  famiUa  C 
descendit,  longe  antiquiore,  sed  granimalici  alicuius,  qui  emen- 


PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE. 


XI 


daverit  ut  potuerit,  opera  audacissima  ita  correcto,  ut  ubi  a 
ceterorum  omnium  memoria  solus  discrepet  non  solum  de 
collocatione  verborum  similibusque  suspectae  fidei  testis  ha- 
bendus  sit,  sed  de  gravissima  quaque  discrepantia.  eam  sen- 
tentiam,  quam  primus  ego  proposui,  aut  abiciendam  esse  aut 
ita  immutandam,  vix  ut  quicquam  summae  rei  supersit,  nuper 
acri  contenlione  evincere  sluduerunt  Weinholdus  Dieckius  Boe- 
sius  dissertationibus  academicis  Lipsiensi  lenensi  Gottingensi: 
quibus  scriptionibus  ingenue  ut  fatear  prorsus  nullum  aut,  ne 
Dieckio,  qui  paulo  prudenlius  ceteris  rem  egit,  debitam  laudem 
surripuisse  videar,  perexiguum  fructum  ad  rem  diiudicandam 
natum  esse  existimo.  scilicet  qui  negaverit  iila  Vaticani  codicis 
haec  quae  scribo  (lug.  24,  9)  vos  oratum  (ib.  1)  incertum  est  (ib. 
3)  vostri  (C.  33,  2)  similiaque,  e  quibus  quod  primo  loco  po- 
sui  ne  potuisse  quidem  a  Saliustio  scribi  propediem  demonstra- 
bitur  conlato  Tuliiano  usu,  illa  igitur  qui  negaverit  esse  emen- 
datoris  male  scioli  grammaticesque  intempestive  memoris,  eum 
ne  maiore  quidem  argumentorum  molimine  posse  doceri  puta- 
verim.  a  quo  incepto  hoc  loco  utique  abstiuendum  est.  ita- 
que  satis  habeo  iterum  ad  Nipperdeii  commentationem 
digitum  intendisse  qui  numquam  se  aiiter  de  libro  Vaticano  sen- 
sisse  dixit  atque  ego  exposuissem  anno  1867.  —  denique  ex- 
titit  qui  ab  imitatorum  Septimii  et  Sulpicii  Severi  oratione 
dubiorum  Sallustii  locorum  interpretationem,  corruptorum  me- 
delam  longe  certiorem  quam  a  codicibus  petendam  esse  exi- 
stimaret.  sciunt  qui  Cortii  commentarios  bonae  frugis  plenos 
pertractarunl  nec  novum  esse  hoc  argumentandi  genus  et  quam 
sit  periculosum;  concedent  etiam  neque  Cortium  nec  si  qui 
paulo  accuratius  rem  perpenderint  ita  abusos  esse  imitatorum 
sermone  ut  nuper  factum  est  ab  Henrico  Pratje  dissertationis 
Gottingensis  a.  1874  p.  59  (ubi  auctore  Septimio  in  Sallustianum 
textum  haec  inferuntur  lug.  32,  1  haec  atque  alia  huiuscemodi 
saepe  inserendo  Memmius  populo  persuadet)  nec  denique  par 
erat  meum  de  codicis  Pscriptura  silentium  in  eo  loco  mirari  quem 
perisse  in  P  testatus  eram  pagina  antecedente.  sunt  tamen  et 
in  his  Sallustii  imitatoribus  et  in  aliis  roultis,  velut  in  Sexlo 
Victore,  quae  non  sine  fructu  posse  ad  recuperandum  textum 
Sallustianum  eum  qui  inde  a  media  imperatorum  aetate  vulga- 
batur  adbiberi  editionis  maioris  commentarii  aperient.  hanc 
autem  quaestionem  pendere  a  iusta  testimoniorum  grammati- 
corum  aestimatione  cuivis  apparebit.  haec  testimonia  scito  me 
denuo  pertractasse  omnia,  Arusianeorum  autem  lectiones  libri 
Perizoniani  84  accepisse  abHenricoKeilio. 


i 


xn 


PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE. 


Oratio>es  et  EP18TULA8  excerptas  de  Historiis  non  aliquot 

i„  iibr    ?a  cano  extare  verum  quotquot  olim  Historns  insertae 

uP   n  Vulo  me  demonstravisse  Hermae  volumine  sexto  p.  74  s. 

ont  net^  im  codex  ille,  quem  dixi  diorthotae  ^'ramma tici  ope- 

;; "ellere,  etiam  orationes  epistulasque  excerptas  de  Be  l^s 

omnes  praeter  responsum   senatus  lug.  l^f^f^.^t  sS 
px   actis  Dublicis  depromplum  leclione   et   imital  one  scnoia 
ica  i  dijntim  videbStur  esse,  cum  tamen  idem  ille  gramma. 
Sus  paucula  illa  Catilinae  verba  C.  44  a   sylloga   sua    nolet 
besse^  quodsi  quis  contra  monuerit  prae  Historiarum  amplitu- 
dine  videri  mire*  exiguum  esse  orationum  et  epistularum  nume. 
rum  (supersunt  enim  sex   de  Historus,   de  Bellis   qii.ndecim), 
reputet  velim  praecipua  ornamenla  Historiarum,  quibus  quasi 
(luibusdam  luminibus  rerum  gestarum  telam  distinxerit,  Sallu- 
siium  habuisse   prolixas   regionum  descriptiones  doctasque  de 
oriffinibus    moribusque    exterarum     gentium    commentationes. 
praeterea  ibidem  docui  eclogarium  illas  orationes  epistulasque 
eo  ordine  compositas  edidisse  quo  in  suo  quaeque  opere  sese  ex- 
cipiebant,  ita  lamen  ut,  id  quod  ipsum  perlinel  ad  consilmm 
grammatici,  orationibus  Bellorum  atque  Historiarum  coniunctis 
subiceret  epistulas  omnes,  eclogisque  Bellorum  eclogas  Histo- 
riarum.     qui  ordo  uno  loco  a  librario  aut  Valicani  codicis  aut 
archetypi  eius  turbatus  esl  Adherhalis  epistula  epistulae  Pom- 
pei  postposila.     hic  enim  fuil  ordo  in  sylloga :  orationes  Bel- 
lorum  Catihnarii  Catilinae  (20)  Manlii  (33)  Caesaris  (51)  Ca- 
tonis  (52)  Catilinae  (58)  —  lugurthini  Micipsae  (10)  Adherbalis 
(14)  Memmii  (31)  Marii  (85)  Sullae  (102)  Bocchi  (1 10)  —  Histo- 
riarum  Lepidi  et  Philippi  (ex  primo)  Cottae  (ex  (secundo)  Macri 
(extertio);  epislulae  Bellorum  Catilinarii  Catilinae  (35)  Lentuli 
(44)  —  lugurthini   Micipsae   (9)  *  Adherbalis  (24)   —  Hislo- 
riarum  *  Pompei  (ex  (secundo)  Mithridatis  (ex  quarto).     solae 
igitur  quas  stellulis  insignivi  epistulae  locum  commutarunt. 

Historiarum  Fragmentum  Vaticanum  nunc  editur  ad  fidem 
archetypi  a  me  a.  1867  dihgenter  Iractali.  qua  de  re  pluribus 
exposilum  est  Hermae  volumine  quinlo  p.  336  ss.  in  his  laciniis 
examinandis  describendisque  quoniam  haud  paulum  a  me  tem- 
poris  consumptum  est,  non  mirum  est  quod  nonnulla  aliter 
et  rectius  puto  lecta  sunt  atque  ab  hominibus  doctis  eis  a  qui- 
bus  enotatam  ex  eis  scriplurae  discrepantiam  priori  editioni  in- 
serueram.  apparuit  autem  Maiuin  Miebuhrium  Marinium  (cuius 
lectiones  ex  autographo  transcriptas  paulo  pleniores  exhibere 
visum  est)  pleraque  egregia  accuratioue  administrasse.  —  item 
Palimpsestum  Beroliisense  ,  cuius   titulo  ut  tandem  aliquando 


PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE. 


xni 


scriptoris  sui  nomen  pro  falso  Livii  reddatur,  eos  rogamus 
penes  quos  harum  rerum  in  bybliotheca  Berolinensi  arbi- 
irium  est,  nunc  exhibeo  a  Studemundo  et  a  me  a.  1867 
coniuncta  opera  iterum  examinatum.  quod  negotium  licet  in 
plerisque  male  cesserit,  ut  acquiescendum  fuerit  in  eis  quae 
olim  Pertzio  apparuerunt,  tamen  praeter  alia  confirmavit  ea 
quae  prioris  editionis  praefalione  contra  Pertzium  disputavi. 
de  his  quoque  plenius  relatum  Hermae  secundo  p.  82  ss.  prae- 
terea  commenlariolo  meo  inserui  coniecturam  Mommseni  per 
litteras  mecum  communicatam  a.  1868. 

Curavi  igitur  ut  Bella  Sallustii  Historiarumque  quod  codi- 
cibus  servatum  est  (nam  ea   quae  grammaticorum  aliorumque 
testimoniis  debentur  nunc  quoque  seposui)  iterum  quam  accu- 
ratissime  ederentur  ad  fidem  codicum  archelyporum.   a  coniec- 
luris  enumerandis,  quarum  subolem  posl  annum  1867  pullulare 
non  desisse  consentaneum  est,  nunc  quoque  consulto  abstinui, 
nisi  quod  praeclarae  in  his  litteris  auctoritatis  nominibus  aliquid 
largiendum  fuit.    et  admonere  poterat  eos  qui  optima  quaeque 
corrigendo  scriptoris  difficillimi  verbis  saepenumero  per  ludi- 
brium  insullarunt,  viri  summi  quemque  habitare  in  hac  certe  lati- 
narum  litterarum  parle  vix  quisquam  negaverit,  Nicolai  Madyi- 
gii  continentia.  quo  gratius  mihi  accidit  quod  cum  perpaucaille 
Sallustii  menda  sanare  conatus  sit  Adversariorum  volumine  se- 
cundo,   binorum  certe   medelam  invenerit  eam  in  quam  ego 
quoque  incidi,  alterius  antea  non  suspecti  lug.  95,  3,  alterius  a 
multis  fruslra  temptati  or.  Lepidi  20 ,  quem  quidem  ita  ut  nunc 
exhibetur  emendatum  auditoribus  meis  enarravi  aliquot  adhinc 
annis.    praelerea   plures  quam  vulgo   creditur  iu  extremo  lu- 
gurtha    locos    vocabulorum    vel   singulorum   vel    complurium 
omissione    luxatos   ac   deinde   inlatis  aliis    male   resartos   esse 
existimo:  c.  88,  4.  92,  7.  100,  1  (ubi  quod  Nipperdeius  con- 
iecit  Mus.  rhen  1874  p.  206  inserto  nam  post  hibema  restitui 
Sallustii  manum  non  magis  probo   quam  ceteras  eius  coniec- 
turas  eodem  loco  propositas).    haec  atque  alia,  veluti  restitutuna 
Sallustio  adverbium  actutum  (lug.  c.  102,  14),  spero  me  alibi 
peritis  iudicibus  esse  probaturum.    intacta  reliqui  multa  quae 
probabili  ratione  sanare  nondum  contigit,  non  ea  solum  quae 
cruce  notavi  utpote  paulo  graviora ,  ac  satius  fuisset  huic  generi 
etiam  illa  Cat.  35,  3  {non  quin  aes  alienum  e.  q.  s.)  adnumerare: 
haec  enim  verba  neque  Nipperdei  patrocinio  (l.  c  205)  neque 
coniectura  mea  ab  omni  dubitatione  vindicata  esse  sero  intellexi. 
De   incerti   rhetoris  Suasorhs  ad  Caesarem   senem   de  re 
PUBLiCA  inscriptis  paulo  accuratius  quaesivi  libello  edito  a.  1867. 


XIV 


PRAEFATIO  EDITIOMS  SECUNDAE. 


•  ..jom  in«P  scriDtor  lestalur,  esse  ora- 
possis  eorum  sc"Pt'«^'''"* J^^''^ J^ X  an  ab  uno  rhetore 

ilh  nprne   et   Sl    DOD   Sint   Utrum  a  UUOUU&   du    au    « 

Lc   ptae  nunc  quoque  disceptant,   his  suasorns  add.di  rhe. 
0        n  e?ti  Lnvectivas  Sallustu   et  Ciceron.s   personis    In. 
bu    s    m      scio  controversias  dici  non  posse  luslas  eo  s.gni- 
fic   u'So  fuere  rhetorum  conlroversiae  a  Seneca  patre   re- 
tae      has   quoque   sive   invectivas  sive   controvers.as   d.xer.s 
u^mque  ablodem  rhetore  compositas  esse  ev.ncunt  senteo. 
liarum\neptiae  in  utraque  consimiles,  eadem  .n  detorquend  s 
Tullianis  verbis  pervcsitas,  aequabilis  sermon.s  .mpiir.  habi- 
lus    iu  rebus  tiactaudis  sive  polius  perverlend.s  raalil.a  utro- 
biqiie  ridicula  eademque   praeter  paucissima  quaedam  summa 
exilitas  atque  adeo   errores  non  nulli  puer.les.      quae    omn.a 
velle  lollere  coniectando  cum  sit  inepti,  sane  m.rer.s  .d  quod 
uunc  constat  Halmii  ratiocinatione  poluisse  e.us  farinae  com- 
menta  et  scribi  ante  Quintilianum  —  scr.pta   autem  esse   pu- 
taverim  a  rhetore  Romam  e  provincia  advecto  urbanique  ser- 
monis  ignaro  —  et  pro  geuuinis  eorum   quorum  nom.n.bus 
inscripta  sunt  ipsi  probari.   is  enim  invectivam  Sallusti.  non  e.s 
tantum  locis  quos  Halmius  a  priorum  edilorum  suspic.onibus 
egregie  vindicavit  (v.  ad  c.  1,  1.  4,  7)  sed  alibi  quoque  (v.  ad 
3,  5  S8.)  siue  ulla  suspicionis  significatione  ul  Sallust.anam  usur- 
pavit.     quaie  mihi  quidem  non  dubium  est  quin  eliam  altera 
illa  in  Salluslium  nec  Quintiliani  tempore  nec  terlio   quartove 
saeculis  Didii  alicuius  Epidiive  obscuro  nomine  inscripta  fuerit 
sed  ipsius  Tullii  (v.  ad  c.  7 ,  20).   scilicet  neque  eius  hominis 
qui  Salluslianas  ad  Caesarem  suasorias  composuit  neque  vero 
eorum  qui  Quinto  et  Marco  TuUiis  orationes  supposuerunt  no- 
mina  ab  ipsis  celata   innotuisse    posteris   videntur:    ignorabat 
certe  talium  scriptionum  auctores  Asconius.    hae  inveclivae  ut 
paulo   emendatiores  nunc  edantur  quam  a  Baitero  factum  est 
primum  debeo  insigni  FrancisciRohlii  comitati,  qui  meum 
in  usum  contulit  tres  libros  Harleianos  a  se  investigatos.    horum 
enim  hbrorum  unus  (H^)  ad  confirmandam  auctoritatem  ger- 
maui  fratris,  Wolfenbutlelani  (quem  non  sine  fructu  post  Bai- 
terum  ipse  contuli  huc  liberaliter  transmissum) ,  exoptatus  ac- 


PRAEFATIO  EDITIONIS  SECUNDAE. 


XV 


cessit,  alius  {H)  ea  re  maxime  conspicuus  est,  quod  cum  ce- 
teris  antiquior  esse  perhibeatur,  tancen  eius  interpolationis 
notas  traxit  quam  hucusque  e  solis  recentioribus  (Gissensi 
aliisque)  cognoveramus.  nihilo  minus  ubi  de  illorum  fide  du- 
bitari  potest  maximo  est  usui  tertius  (il^),  qui  ceteroquin  inter- 
polationis  peculiaris  et  paulo  audacioris  exemplum  praebet.  ho- 
rum  igitur  quattuor  librorum  integra  quam  exhibui  descrepantia 
tam  plena  continetur  textus  historia  ut  Monacensium  selectas 
scripturas  ex  apparatu  Baiteriano  repetisse  satis  habuerim.  de 
Tegernseensis  lectione  (in  Cic.  2,  2  delibuta)  dubitantem  Hal- 
mius  me  edocuit.  ceterum  emendationibus  tam  meis  quam 
Francisci  Schmidtii,  auditoris  nuper  mei,  atiquot  saltim 
horum  librorum  locos  persanatos  esse  confido.  sed  utriusque 
orationis  originem  fontes  indoiem  universam  ut  potui  aperui 
in  commentariolo  qui  propediem  ephemeridibus  Beroiinensi- 
bus  edetur*). 

Scripsi  Regimontii  m.  Februario  a.  1876. 
[*)  Editus  est  Hermae  Hubneriani  t.  XI  p.  305  ss.] 


.    < 


•  -  •   « * 


'  ; 


'   i  • 


j .'  K     1 1  ' . 


•.  ii 


PRAEFATIO  EDITIONIS  PRIMAE. 


xvn 


PRAEFATIO  EDITIONIS  PRIMAE. 

Sallustium    edendi    consilium    '«^^"^.«^*» Vtlfn?  oni^ 
ouper  Parisiis  codex  omnium  q^otquot  innotuerunt   opUmu« 
nui  inter  Sorbonicos  bibliolhecae  impenalis  est  n.  500.    cu  us 
Hbri  scripturas  cum   in   commentariis  Dietschianis   noviciorum 
tm  fS^^^^  obrutas  viderem,  si  ab  -g-ente  ^^^^^ 

liberarem,  Sallusti  recensionis  fundamenta  sperabam  for^  «^  »«; 
Hd  0  at^  quae  spes  opinione  laetiorem  eventum  habm  . 

nam   non  solum   omissas   ut  fit  lectiones  multas  deprehendi 
verum  etiam  haud  paucas,  quarum  in  ipso  codice  nec  vola  nec 
vestiffium  esset,  quasi  in  eo  extarent  traditas.    quod  ne  ei  viro 
vitio  vertam,  qui  contulit  codicem,  sed  editori,  movet  huius  in- 
curia  qua  Monaceusis  codicis  discrepantiam  a  se  excriptam  qua- 
que  Vaticani  ab  Henrico  Brunnio  enoutam  corrupit.    quare  de 
hisce  codicibus  quaecumque  adnoUvi  meamet  flde  nili  moneo. 
perraro  accidit  ut  de  scriptura  nunc  quoque  dubitaverim,  eam- 
que  dubitationem  solita  nota  indicavi.   ceterum  quoniam  Hermae 
volumine  primo  p.  229  ss.  pluribus  de  crisi  Sallustiana  dispuUvi, 
hoc  loco  quibus  ego  et  subsidiis  et  rationibus  rem  egerim  pau- 

cis  absolvam. 

Catilinariiigituretlugurthini  belli  codicum  genera 

maxime  duo  esse  adparet,  alterum  eorum  qui  lugurthini  parte 

quadam  (c.  103,2—112,3)  truncati  sunt,  alterum  eorum  qui 

iutegri;  et  illi  quidem  saeculo  decimo  scripli  sunt  plerique  om- 

nes,  nisi  quod  Parisinus  noster  propter  o  aperUe  et  a  clausae 

promiscuum  usum  potius   nono  tribui  debere  videtur,   horum 

antiquissimus  scriplus  est  saeculo  undecimo  codex  Monacensis 

lat.  14477.    deinde  inter  recenliores  libros  pauci  quidam  eique 

saeculo  XIV  iuniores  (tertiam  familiam  hanc  fecit  Rothius)  ser- 

varunt  Sallusli  sententias  in  ceteris  omnibus  omissas  tres  (v.  p. 


6,  1.  52,  25.  66,  10),  de  quibus  cum  mulli  eliam  nunc  dubitent 
sintne  ilHus,  ego  Rothianis  rationibus  prorsus  accedo.   videntur 
autem  e  marginibus  libri  alicuius  paullatim  in  suam  sedem  re- 
diisse.   sed  horum  generum  propagines  alii  aliter  informaverunt, 
Rolhius  Dietschius  Wolfflinus:  ego  sic  existimo.    quoniam  eis 
locis,  quibus  verba  quaedam  excidisse  apparet,  primum  alterunri- 
que  genus  ita  consentiunt  ut  in  illo  plerumque  hiel  oratio,  in 
hoc  ex  arbitrio  sarU  sit,  deinde  quoniam  graviter  corrupta  aeque 
exhibent  antiqui  et  recentiores  libri,  archetypum  generis  alterius 
ex  ipso  primi  generis  archetypo  aut  ex  quodam  eius  exemplo 
parum  emendate  scripto  prodiisse,  sed  accessisse  ex  alio  quo- 
dam  codice  partem  in  mancis  exemplaribus  omissam.    cuius  rei 
nescio  an  vestigium  maneat  in  verbis  lugurthini  c.  103,  2  in 
primi  generis  codicibus  hoc  modo  prave  scriptis,   tum  rursus 
Bocchus  feliciter  seu  reputando,  quae  sibi  duobus  proeliis  venerant, 
5eit  admonitus  ab  aliis  amicis,   quos  incorruptos  lugurtha  reli- 
querat,   ex  omni  copia  necessariorum  hisque  continuantur  illa 
c.  112,  3  pacem  vellet  reliqua.    secundi  generis  codices,  in  qui- 
bus  extant  illa  quae  in  primo  exciderunt,   non  nulU  interque 
eos  Monacensis  idem  illud  feliciter  tenent  quod  intellegi  nequit, 
at  alii  invexere  perverso  conamine  flectitur,  quod  Dietschii  ad- 
sensum  lulit,  aliaque  etiam  ineptiora.    mihi  feliciter  in  verbo- 
rum  ordinem  e  margine  inrepsisse  videtur  ibique  scriptum  esse 
ab  eo  librario  qui,  cum  post  necessariorum  codex  sive  trunca- 
tus  sive  hiatu  scripturae  lacer  esset,  feliciter  finire  lugurtham 
indicaret.    quodsi  recte  statui,  patet  alterius  generis  archetypum 
pendere  a  genere  primo.     qua  de  re  vix  dubitaveril  qiii   eam 
lugurthae  partem  quae  praecedit  verba   illa  c.  112  et  in  pri- 
mis  talia  qualia  sunt  c.  73,  7.  92,  3.  100,  1  perlustraverit.   sed 
is  liber,  e  quo  post  saecuium  decimum  accessit  lugurthini  pars 
quae  est  sub  finem,  pessimae  notae  fuisse  videtur,  quippe  tanta 
est   etiam   anliquissimorum   apographorum   discrepantia,   tanta 
mendorum  vis,   ut   illum   codicem  et  neglegenter  scriptum  et 
glossis  inquinatum  fuisse  conicias.     duces  igitur  in  hac  parte 
operis  selegi  antiquissimos  Monacensem  codicena  14477,  quem 
ubi  in  ceteris  partibus  adhibui  vocavi  'optimum'  interpolatorum, 
et  Vaticanum  n.  3325  scriptum  s.  XI,  qui  olim  fuit  monasterii 
S.  Pelri  in  monte  Blandinio.     el  in  hoc  quidem  libro,   ut  in 
aliis  quibusdam  primae  familiae,  omissa  pars  iiia  lugurthae  in 
fine  adiecta  est  manu  prima.     discrepantiam  scripturae  univer- 
sam  excriptam  debeo  voiuntati  Augusti  Wilmannsii.   sed  a  com- 
muni  duarum  familiarum  archetypo  toto  caelo  distare  visus  est 
codex  ille,  e  quo  saeculo   decimo   nonove  Valicana  orationum 

Sailustlus.    Ed.  III.  b 


PRAEFATIO  EDITIONIS  PRIMAE. 

„;»„,  «ian,  .d  .l.g.nU..  p«riqu.  •«™»"'V"''™  't.  V°  . 

habeat  ea  auam  maxime  genuina  ducerem,  quuc  au 
ceterorum  T^onsensum  praebeat  ea  aut  abicerem  aul  dub.tanler 
rrobarer.    quae  cum  Fta  sint,  donec  accuraUus  pnm.  gen  n 
libri   explorati  fuerint,  idoneuro  v.sum   esl  integrae  Far.s.ni 
br    d?sE  epantiae  (integram  dico  praeter  orlhograph.am,  Toca- 
l„     per  crmpendia  scripta  similiaque)   delectum   adponere  ex 
scriDturis  celerorum  eiusdem  familiae  factum,  pauc.ss.ma  vero 
e/  E  inter  oLtis.    denique  Vaticani   codicis  lect.ones  jtem 
inle^ras  dedi.   praeterea  velerum  teslimon.a  ea  quae  notab.hora 
i^iebanlur  commentariis  inserui.  e  quibus  cum  Fronton.ana  a.n- 
bitu  et  auctoritale  ceteris  praestent,  v.rum  doct.ssimum  W.  rN. 
du  Rieu  de  scriptura  membranarum  pahmpsestarum  consului. 
rescripsit  liberaUssime  paucissima  nunc  in  e.s  paginis  .n  qu.- 
bus  Sallusti  verba  exlanl  legi  posse:  binis  tamen  loc.s  nomen 
eius  adscribendum  erat,  ceteris  Angeli  Mai.  flde  standum,  cu.us 
Romano  exemplo  anno  1823  edito  usus  sum. 

Praeter  Catihnam  et  lugurtham  edidi  H.stor.arum  re- 
liquias  potiores.  ac  primum  quidem  orationes  et  epi- 
gtulas  solo  codice  Vaticano  ad  nos  propagatas  esse  eiusque 
apographa  esse  exrmpla  saeculo  XV  scripta  cert.ss.mo  argumenlo 
demonstravi  musei  Rhenani  vol.  XVlll,  cf.  huius  ed.t.on.s  p.  142, 
28.  praeterea  emendationum  quarundam  pr.mos  auclores  inveni 
conlatis  edilionibus  Romana  a.  1490  a  Pomponio  Laeto  Vene- 
tis  aa.  1509  et  1521  ab  Aido  illa  hac  a  Fransc.sco  Asulano 
curatis.  eisdem  libris  usus  sum  in  recensendis  incerli  auclons 
(neque  enim  duo  videntur  esse)  epistulis  ad  Caesarein, 
ratione  tamen  diversa.  nam  quo  certius  de  huius  rhetons  scn- 
bendi  genere  iudicari  posset,  visum  est  ne  orthographiam  qui- 
dem  nisi  monito  lectore  immutare. 

Historiarum  libro  secundo  qui  Berolinensis  menabra- 
nae  verba  vindicaret  primus  extitil  C.  L.  Rolhius  musei  Rhe- 
nani  volumine  Vill:  quippe  C.  Cottae  oralionis  principium  in 
quartae  columnae  reliquiis  latere  egregio  acumine  adsecutus  est. 
sed  quoniam  pro  eis   quae  requirebantur  [dis^eruit  et  [fu]ere 


PRAEFATIO  EDITIONIS  PRIMAE. 


XIX 


c. 


q[uae]  tabuia  Pertzii  exhiberet  ieruit  et  aeq,  leviculo  sane  dis- 
crimine,  editorem  epistula  adiit  quaesivitque  de  litteruiis  iliis 
num  iterum  inspecta  membrana  aliter  statui  posset.  respondit 
iiie,  oiim  ciarissime  comparuisse  ea  quae  extant  in  tabuia,  nunc 
prorsus  evanuisse.  at  miiii  in  ipsa  membrana  statim  pro  t  iit- 
tera  ante  eruit  apparuit  s  dimidiata,  eandemque  iitteram  agno- 
verunt  aliquot  homines  docti  qui  quae  iis  esset  ignorarent  et 
Phiiippus  lafT^  vir  harum  rerum  peritissimus.  deinde  pro  iit- 
teris  aeq  dispexi  ea  ipsa  quae  Rothius  voiuit  ereq  nisi  quod 
r  litterae  dimidiatae  forma  prope  ad  a  formam  accedit.  et 
haec  quidem  certa  esse  adGrmo.  quare  nemo  iam  opinor  Ro- 
thiano  invento  fidem  detrahet  Liviumque  pro  Saiiustio  revoca- 
bit.  sed  praeter  haec  duo  tabuiae  vitia  cetera  quae  iegere  potui 
tam  accurate  expressa  inveni,  ut  ^codicem^  testem  fecerim  etiam 
ibi  ubi  nihii  dispexi:  siquid  dispexi,  adscripsi  me  vidisse. 

Relicuae  sunt  tertii  hbri  Vaticanae  membranae  post 
Niebuhrium  et  Maium  ni  faiior  a  nemine  reiectae.  quas  cum 
Romae  frustra  quaererem,  obiatae  sunt  schedae  Caietani  Marinii 
codice  Vat.  9113  coniunctae,  in  quibus  inde  a  foi.  311  inve- 
niuntur  et  imagines  membranarum  deiineatae  et  scriptura  tran- 
scripta.  inscripsit  his  curis  suis  verba  haece  ^scheda  de  fram- 
menti  Saliustiaui  che  copiai  moitissimi  anni  sono  da  un  codice 
non  so  bene  se  deiia  Regina  o  deiia  Vaticana\  est  autem  co- 
dex  Reginensis  n.  1283.  quem  nacti  amici  mei  Eduardus  Lub- 
bertus  Uiricus  Kobierus  Augustus  Wiimannsius  mea  causa 
membranarum  scripturam  cum  exempio  Maiano  reiigiose  com- 
paraverunt.  quo  facto  quamquam  de  singuiis  fere  apicibus  iit- 
terarum  abunde  constat,  tamen  Marinianas  iectiones  tantum 
non  omnes  adscribere  visum  est :  nam  pauca  quaedam  videntur 
et  huic  et  Niebuhrio  ciarius  oiim  apparuisse  quam  nunc  appa- 
rent.  noverat  autem  schedas  iiias  Marinianas  Garatonius,  qua 
de  re  cf.  Kreyssigius  Commentationis  de  Saiiusti  fragmentis  p.  7. 
Habes  igitur,  iector,  has  Saiiustianorum  iibrorum  reiiquias 
omnes  recognitas  ad  fidem  antiquorum  iibrorum.  quibus  ita 
jUsus  sum,  ut  aiiorum  meisve  coniecturis  parcissime  indulserim. 
Inam  opinationes  extruere,  prius  quam  fundamentum  opere  so- 
lido  muniveris,  iubricum  est  nec  volui  aiiud  quam  id  efficere  ut, 
Iquibus  crisin  SaUusti  tractare  propositum  est,  ex  turbidis  aitis- 
que  exempiarium  maie  iectorum  aut  prorsus  inutiiium  quasi 
fluctibus  emergere  possint.  nec  tamen  stoiide  puto  me  codicum 
jscripturas  retinuisse,  immo  libenter  recepi  certas  emendationes 
ieriisve  proximas,  veiuti  de  quibus  ipsi  auctores  propediem  dis- 
mtabuut  Mommsenianam  p.  65,  13  et  Httbnerianam  p.  118,  25. 


PRAEFATIO  EDITIONIS  PRIMAE. 


llb.,ali....  li»"  """'l"'  ""iSlto.  lmpelr.vi  «1  libr»' 

vesligarent. 

Scripsi  BeroUni  m.  lunio  186b. 


C.  SALLUSTI  CRISPI 

CATILINA  ET  lUGURTHA. 


SallusUus.  Ed.  III. 


1 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


Pp  sunt  codex  Parisinus  Soib.  500  s.  x  eiusque  coriector 

C    ceteri  eiusdem  familiae  rel  omnes  vel  aliquot 

z     interpolati  vel  omnes  vel  aliquot,  quorum  optimus 

m    Monacensis  lat.  14477  s.  xi  adhibitus  ad  recenseuda  lug.  c.  103—106 

r      Vaticanus  3325  s.  xii    \ 


adhibiti  ad  1.  c.  103—112. 


n     Palatinus  883  s.  xii 

l^    esl  codex  Vaticanus  3864  s.  x  continens  orationes  et  epistuias. 

in    scripturis   codicum  Py*   significat  erasam  litteiam,    |   versiculi   vel 

paginae  fineni.     glossemata  cancellis  [  ]  saepsi. 
in    testimoniis   paginae  Frontonis  sunt  editionis  Naberi,  Nonii  Mercerii, 

ceterorum  grammaticorum  Keilii  Hertziique. 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


LIBER. 


Omnis  homines,  qui  sese  student  praestare  ceteris  animali-  1 
bus,  summa  ope  niti  decet  ne  vitam  silentio  transeant  veluti  pe- 
cora,  quae  natura  prona  alque  ventri  oboedientia  (inxit.   sed  no-  2 
stra  omnis  vis  in  animo  et  corpore  sita  est :  animi  imperio ,  cor- 
5  poris  servitio  magis  utimur;  aiterum   nobis  cum  dis,  alterum 
cum  beiuis  commune  est.    quo  mihi  rectius  videtur  ingeni  quam  3 
virium  opibus  gioriam  quaerere  et,  quoniam  vita  ipsa  qua  frui- 
mur  brevis  est,  memoriam  nostri  quam  maxume  longam  effi- 
cere.    nam  divitiarum  et  formae  gioria  fluxa  atque  fragiiis  est,  4 

10  virtus  ciara  aeternaque  habetur. 

Sed  diu  magnum  inter  mortaiis  certamen  fuit,  vine  cor-  5 
poris  an  virtute  animi  res  miiitaris  magis  procederet.   nam  et  6 
prius  quam   incipias  consuito  et  ubi  consuiueris  mature  facto 
opus  est.    ita  utrumque  per  se  indigens  aiterum  aiterius  auxiiio  7 

15  eget.  igitur  initio  reges  —  nam  in  terris  nomen  imperi  id  primum  2 
fuit  —  divorsi  pars  ingenium,  aiiicorpusexercebant:  etiamtumvita 
hominum  sine  cupiditate  agitabatur.   sua  cuique  satis  piacebant. 
postea  vero  quam  in  Asia  Cyrus,  in  Graecia  Lacedaemonii  et  2 
Athenienses  coepere  urbis  atque  nationes  subigere,  iubidinem  do- 

20  minandi  causam  beiii  habere,  maxumam  gioriam  in  maxumo  im- 
perio  putare,  tum  demum  pericuio  atque  negotiis  compertum  est, 
in  beiio  piurumum  ingenium  posse.    quodsi  regum  atque  impe-  3 


1  C.  SALLVSTII  GRIPSI  BELLVM  CATVLINARIV  INCIPIT  OMNIS 
HOMI»NES  (HOMI  in  rasura)  P^l  transeat  (super  t  finalem  Jiescto  quid 
erasum)  P  |  6  esse  uidetur  PC,  uidetur  esse  C,  esse  om.  s  ||  14  auxiiii  Schol, 
Bem.  kerg,  Ge,  2,  28  ed,  Hag. 

1* 


4  C.  SALLUSTI  CRISPI 

ratorum  animi  virtus  iu  pace  ita  ut  in  bello  valeret,  aequabilius 
atue  "onsta^tlus  sese  res  humanae  haberent,  neque  ahud  aho 

4  ?erri  neque  mutari  ac  misceri  omnia  cerneres.   nam  imper.um 

5  fadleeisartibusretinetur,  quibus  initio  partum  est    verum  ubi 

'  pro  Ubore  desidia,  pro  contlnentia  et  aequitate  •"«'•do  «f^u^  su-  5 

6  Jerbia  invasere,  fortuna  simul  cum  monbus  '""^"t»»";:^ '"; 
perium  semper  ad  optumum  quemque  a  mmus  bono  transfertur. 

,  ^      Quaehominesarantnavigant  aedificant,  virtut.  omn.a  parei^t. 

8  sed  multi  mortales  dediti  ventri  atque  somno  .ndoct.  'ncultique 
vitam  sicuti  peregrinantes  transiere :  qu.bus  profecto  contra  na-  10 
luram  corpus  voluptati,  anima  oneri  fuit.   eorum  ego  v.tam  mor- 

9  temque  iuxta  aestumo,  quoniam  de  utraque  s.letur  ;««•«'»  «"'uo 
vero  is  demum  mihi  vivere  atque  fru.  an.ma  v.detur,  qu.  ahquo 
necotio  intentus  praeclari  facinoris  aut  artis  bonae  famam  quae- 
rk     sed  in  magna  copia  rerum  ahud  alii  natura  .ter  ostend.t.  « 

Spuichrun.  est  "bene  facere  rei  pub"<=ae,  et.am  bene  djcere 
haud  absmdum  est:  vel  pace  vel  beilo  clarmn  fier.  hcet.  et  qu 

2  fecere  et  qui  facta  aUorum  scripsere,  mu  t.  audantur.  ac  nuh. 
quidem,  tametsi  haud  quaquam  par  glor.a  seqmtur  scnp- 
Jorem  et  auctorem  rerum,  tamen  in  pnm.s  arduunj  v.detur  res  20 
gestas  scribere;  primum  quod  facta  d'ct.s  exaequanda  sunt  de- 
hinc  quia  plerique  quae  deUcta  reprehendens ,  mali^^Jen"»  «^ 
invidia  dicta  putant;  ubi  de  magna  virtute  atque  glona  bonorum 
memores,  quae  sibi  quisque  faciha  factu  putat,  aequo  an.mo  ac- 
cipit,  supra  ea  veluti  ficta  pro  fals.s  ducit.  j  „„„ 

3  Sed  ego  adulescentulus  initio  sicuti  plenque  stud.o  ad  rem 
publicam  latus  sum,  ibique  mihi  multa  advo.-sa  (^''^•JJ^Jl^ 
pudore ,  pro  abstinentia,  pro  virlute  audac.a,  larg.t.o,  avan  .a  yi- 

4  gebant.  quae  tametsi  animus  aspernabatur  .nsolens  malarum 
artium,  tamen  inter  tanta  vitia  imbeciUa  aetas  amb.t.one  conrupta  » 

5  tenebatur:  ac  me  cum  ab  reUquorum  mahs  mor.bus  d.ssent.rem, 
nihilo  minus  honoris  cupido  eadem  qua  ceteros  fama  atque  .nv.- 

4  dia  vexabat.  igitur  ubi  animus  ex  muUis  iniser..s  atque  pencuhs 
requievit  el  mihi  reUquam  aetatem  a  re  publ.ca  procul  hlbendam 
decrevi,  non  fuit  consiUum  socordia  atque  des.d.a  bonum  otium  35 

l,eq»abilius;>,  aequalius  i»!  2  aliud  om.  P,..  s.  p  H  4  qu|bus  partum 
est  <om  initio)  super  retinetur  P  \\  8  homines  C,  omnes  iV  |1  9  uentn  p, 
uentre  >  incuUiq^ue  PC,  a.que  incuUi  C «  10  transiereC,  ^«^- rf;.^ 
Tq»  a/1>«  n  itQ-  transeeere  PC,  Don.  in  Ter.  Phorm.  605,  berviut 
VytgGtsui  en  muefo  ex  e'„imuerum  Pl  19  sequitur  PC  sequa- 
fnr  r  H  20  auctorem  PC,  Charit.  p.  215.  GelUi  4,  15,  2  Pf:  actorem  C, 
tui^RW  irSe^a  C.  aujuoi,  GelHi  l.  s.  .  -x^^J-^J^^^ZZ 
II  Sl  ab  p  a  P II  relicuorum  ex  reliquis  P,  reliquorum  C,  Claudtu*  ^^^^fy' 
\m  reliquii  .  B  32  eademqua  C,  eadem  quae/^C:  eademque  quae  CorUus 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE  6 

conterere,  neque  vero  agrum  colundo  aut  venando  servilibus  of- 
ficiis  intentum  aetatem  agere;  sed  a  quo  incepto  studioque  me  2 
ambitio  mala  detinuerat,  eodem  regressus  slatui  res  gestas  populi 
Romani  carptim,  ut  quaeque  memoria  digna  videbantur,  perscri- 
5  bere ;  eo  magis,  quod  mihi  a  spe,  metu,  partibus  rei  publicae  ani- 
mus  liber  erat.    igitur  de  Catiiinae  coniuratione  quam  verissume  3 
potero  paucis  absolvam :  nam  id  facinus  in  primis  ego  memora-  4 
bile  existumo  sceieris  atque  periculi  novitate.   de  cuius  hominis  5 
moribus  pauca  prius  explananda  sunt,  quam  initium  narrandi 

10  faciam.  ...  - 

L.  CatiHna,  nobih  genere  natus,  fuit  magna  vi  et  animi  et  cor-  5 

poris,  sed  ingenio  malo  pravoque.    huic  ab  adulescentia  bella  in-  2 

testina,  caedes ,  rapinae,  discordia  civilis  grata  fuere,  ibique  iu- 

ventutem  suam  exercuit.   corpus  patiens  inediae,  algoris,  vigihae  3 

15  supra  quam  cuiquam  credibile  est.    animus  audax  subdolus  va-  4 
rius,  cuius  rei  lubet  simulator  ac  dissimulator,  aheni  adpetens, 
sui  profusus,  ardens  in  cupiditatibus:  satis  eloquentiae,  sapientiae 
parum.   vastus  animus  inmoderata,  incredibiha,  nimis  alta  sem-  5 
per  cupiebat.  hunc  post  dominationem  L.  Sullae  lubido  maxuma  6 

20  invaserat  rei  pubhcae  capiundae,  neque  id  quibus  modis  adseque- 
retur,  dum  sibi  regnum  pararet,  quicquam  pensi  habebat.    agi-  7 
tabatur  magis  magisque  in  dies  animus  ferox  inopia  rei  famiharis 
et  conscientia  scelerum ,  quae  utraque  eis  arlibus  auxerat ,  quas 
supra  memoravi.    incitabant  praeterea  conrupti  civitatis  mores,  8 

25  quos  pessuma  ac  divorsa  inter  se  mala,  luxuria  atque  ayaritia, 
vexabant.    res  ipsa  hortari  videtur,  quoniam  de  moribus  ciyitatis  9 
tempus  admonuit,  supra  repetere  ac  paucis  instituta  maiorum 
domi  mihtiaeque,  quo  modo  rem  publicam  habuerint  quantam- 
que  rehquerint,  ut  paulatim  inmutata  ex  pulcherrima  atque  op- 

30  tuma  pessuma  ac  flagitiosissuma  facta  sit,  disserere. 

Urbem  Romam ,  sicuti  ego  accepi,  condidere  atque  habuere  6 
initio  Troiani,  quiAenea  duceprofugi  sedibus  incertis  vagabantur, 
cumque  eis  Aborigines,  genushominum  agreste,  sine  legibus,  sine 
imperio,  liberum  atque  solutum.  hi  postquam  in  una  moenia  con-  2 

35  venere,  dispari  genere  dissimih  hngua,  ahi  aho  more  viventes,  in- 

4  carptim]  striclim  Nonius  p.  512  \\  5  eo  magis  om.  P,  add.  p  ||  6  cati- 
hnae  et  catilenae  tcripturae  in  P  promiscuae  \\  12  prauoque  om.  P,  add. 
»  II  15  subdolus  uarius  bU  scripta  in  P,  semel  del.  p  ||  16  cuius  rei  hbet  PC, 
Nonius  p.  439,  cuius  hbet  rei  C  \\  17  eloquentiae  PC,  Prisc.  vol.  II p.  85, 
Fronto  ad  Ant.  2,  6  p.  107,  loquentiae  z,  Probus  apud  Gell.  1,  15,  IS  \\ 
21  pararet  p,  paraiat  P||  29  ut  PC,  et  ut  C||  atque  optuma  z,  Avgustin. 
de  civ.  d.  2,  18,  om.  PC  \\  30  ac  flagitiosissima  in  margine  p  (mmirum 
ac  fla  et  sima  supersunt,  cetera  abscisso  margine  perierunt),  om.  P  || 
35  dissiU  P  \\  ahi  C,  ahus  PC 


6 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


credibile  memoratu  est  quam  facile  coaluerint:  ita  brevi  mullituclo 

3  5Isp  r  a  Ttque  vaga  concordia  civitas  facta  erat.   sed  postquam 
t'eorum  'civibus'moribus  agris  aucta    satis  prospera  sat.sju 

pollens  videbatur,  sicuti  pleraque  "^^^  .«^>""l  ^.  ^^Xilo  J^^^^^^  5 

4  ex  opulentia  orta  est.   igitur  reges  popuhque  finitum  bell^^^^^^^^      5 
tare;  pauci  ex  amicis  auxilio  esse:  nam  ceten  metu  perculsi  a 

5  ped  Jis  aberant.   at  Romani  domi  militiaeque  -ten^^^^^^^^^ 
parare,  alius  alium  hortari,  hostibus  obviam  '^^  ^  ^^^'^'^^^^^^^ 
triam  parentisque  armis  tegere.    post  ubi  pericula  virtute  pro- 
pulerant,  sociiUtque  amicis  auxiha  portabant,  mag.sque  daj^d  s  10 

6  quam  accipiundis  beneficiis  amicitias  parabant.  imperium  legit  - 
mum,  nomen  imperi  regium  habebant.  delecti,  quibus  corpus 
"s  iSfirmum,  ingenium  sapientia  vahdnm  erat,  rei  pubhcae 
con  ultabant:  e    vel  aetate  vel  curae  simihtudine  patres  appel  a- 

7  ba^  u      post  ubi  regium  imperium,  quod  init.o  conservandae  15 
hbertatis  atque  augendae  rei  pubhcae  fuerat,  .n  superb.am  do- 
minationemque  se  convortit,  inmutato  more  annua  ^Pe"^  ^- 
nosque  imperatores  sibi  fecere:  eo  modo  m.nume  posse  putabant 
per  hcentiam  insolescere  animum  humanum. 

7  Sed  ea  tempestate  coepere  se  qu.sque  magis  extohere  ma-  20 

2  -isque  ingenium  in  promptu  habere.  nam  reg.bus  bon.  quam 
mahsuspeaiores  suntsemperque  ei^  ahena  virtus  forn..ddosa  esL 

3  sed  civitas  incredibile  memoratu  est  adepta  hbertate  quantum 

4  brevi  cieverit:  tanta  cupido  gloriae  incesserat.   lam  primum  lu- 
ventus,  simul  ac  beUi  patiens  erat,  in  castris  per  laborem  usum  25 
inihtiae  discebat  magisque  in  decoris  armis  et  mihtar.bus  equis 

5  quam  in  scortis  atque  convivhs  lubidinem  habebant.  ig.tur  tah- 
bus  viris  non  labor  insohtus,  non  locus  uUus  asper  aut  arduus 
erat,  non  armatus  hostis  formidulosus:  virtus  omn.a  domuerat. 

6  sed  gloriae  maxumum  certamen  inter  ipsos  erat:  se  qu.sque  ho-  30 
stem  ferire,  murum  ascendere ,  conspici,  dum  tale  facinus  face- 
ret,  properabat;  eas  divitias,  eam  bonam  famam  magnamque 

t  ita  brevi  multitudo  diiiersa  atque  uap  concordia  ciuitas  facta  erat 

breui  multitudo  dispersa  atque  uaga  concordia  ciuitas  facta  erat  ||  3  ciui 
hnsPC,  legibus  .,  Augustin,  de  c.  d.  3,  10  \\  5  temptare  p,  tem.*re  />  ||  11 
amlc^as  om.  P\\\^  causa  post  libertatis  arfrf.  C  detenores  II  ^ jym.  * 
II  24  inuentus  s.mulachelli  P\\  25  per  laborem  "?»»"("«"/. ™J*"^^ 
Vegetii  der.m,U4  Palatinus  909,  quod  recepi  (cf,  L84  3  beUiusum 
amissurus'):  per  laborem  usu  (.e/  usum)  mihtiam  pC,  ^ ^^^J.^^^' 
cemris  6368  et  Gudianus  84,  per  laboris  usum  mihtiam  s,  ^^^J^K  ^^'- 
lTA\  26  discebat  PC,  discebant  codd,  Fegetii  ||  27  habebunt  P  ||  28  labor 
hie'et  lus  100  4  PC,  labos  >ae7ie  ubiqrie'  Sallustium  posutsse  dtctt 
TervinAmlJ^^^^^^         Vor.  Cott.  1  Ir.  Mac.  18  |  30  se  PC,  sic  se  C 


t)R  CONIURATIONE  CATILINAK  7 

nobilitatem  putabant.   laudis  avidi,  pecuniae  liberales  erant;  glo- 
riam  ingentem,  divitias  honestas  volebant.     memorare  possem  7 
quibus  in  locis  maxumas  hostium  copias  popuhis  Romanus  parva 
manu  fuderit,  quas  urbis  natura  munitas  pugnando  ceperit,  ni 

5  ea  res  longius  nos  ab  incepto  traheret. 

Sed  profecto  fortuna  in  omni  re  dominatur;  ea  res  cunctas  8 
ex  lubidine  magis  quam  ex  veio  celebrat  obscuratque.  Athenien-  2 
sium  res  gestae,  sicuti  ego  aestumo,  satis  amplae  magnificae- 
que  fuere ,  verum  aliquanlo  minores  tamen  quam  fama  ieruntur. 

10  sed  quia  provenere  ibi  scriptorum  magna  ingenia ,  per  terrarum  3 
orbem  Atheniensium  facta  pro  maxumis  celebrantur.    ita  eorum  4 
qui  fecere  virtus  tanta  habetur,  quantum  eam  verbis  potuere 
extoUere  praeclara  ingenia.    at  populo  Romano  numquam  ea  co-  5 
pia  fuit,  quia  prudentissumus  quisque  max.ime  negotiosus  erat: 

15  ingenium  nemo  sine  corpore  exeicebat;  optumus  quisque  facere 
quam  dicere,  sua  ab  aliis  benefacta  laudari  quam  ipse  ahorum 
narrare  malebat.  igitur  domi  militiaeque  boni  mores  colebantur,  9 
concordia  maxuma,  minuma  avaritia  erat,  ius  bonumque  apud 
eos  non  legibus  magis  quam  natura  valebat.    iurgia  discordias  2 

20  simultates  cum  hoslibus  exercebant,  cives  cum  civibus  de  virtute 
certabant.  in  suppliciis  deorum  magnifici,  domi  parci,  in  amicos 
lideles  erant.  duabus  his  aitibus,  audacia  in  bello,  ubi  pax  evene-  3 
rat  aequitate  seque  remque  publicam  curabant.    quarum  rerum  4 
ego  maxuma  documenta  haec  habeo ,  quod  in  bello  saepius  vin- 

25  dicatum  est  in  eos,  qui  contra  imperium  in  hostem  pugnaverant 
quique  tardius  revocati  proeho  excesserant,    quam   qui  signa 
rehnquere  aut  pulsi  loco  cedere  ausi  erant;  in  pace  vero,  quod  5 
benehciis  magis  quam  metu  imperium  agitabant,   et   accepta 
iniuria  ignoscere  quam  persequi  malebant. 

80  Sed  ubi  labore  atque  iustitia  res  publica  crevit,  reges  magni  10 

bello  domiti,  nationes  ferae  et  populi  ingentes  vi  subacti,  Cartha- 
go  aemula  imperi  Romani  ab  stirpe  interiit,  cuncta  maria  ter- 
raeque  patebant:  saevire  fortuna  ac  miscere  omnia  coepit.     qui  2 
labores,  pericula,  dubias  atque  asperas  res  facile  toleraverant,  eis 

.35  otium  divitiae,  optanda  alias,  oneri  miseriaeque  fuere.  igitur  pri-  3 
mo  pecuniae,  deinde  imperi  cupido  crevit;  ea  quasi  materies  om- 

3  hostium  p,  hostias  P||  12  qui  ea  fecere  PC  (sed  in  P  ea  extr. 
vers.  manu  prima  adiectum  videtur):  ea  om.  «,  Hieron.  vitae  Hilarion. 
1  cf.  3,  U  iug.  Sly  26  II  eam  ex  C  unus,  Hieron.  L  c.  cf.  Vopiscus  Proh. 
1,  ea  PC  II  21  amicis  z  \\  26  praelio  PC,  bello  C  \\  28  magis  quam  C,  magis 
om.  PC\\^\  dimiti  i»||ingente8  om.  P  et  unus  ex  C  ||  33  ac  miscere 
omnia  or/i.  P,  ss.  p  teste  m.  (  35  diuitiae  PC,  diuitiaeque  C  \\  optanda  alias 
P,  optandae  aliis  C  nisi  quod  optanda  alia  unus  ||  36  materies  ex  ma- 
terias  P 


8 


C.  SALLUSTl  CRISPI 


4  nium  malorum  fuere.  namque  avarilia  fidem  probitatem  ceteras- 
que  artis  bonas  subvortit;  pro  his  superbiam  crudelitatem ,  deos 

5  net^legere,  omnia  venalia  habere  edocuit.  ambitio  multos  mortahs 
falsos  fieri  subegit,   aliud   clausum  in  pectore  aliud  in  Ungua 
promptum  habere,  amicitias  inimicitiasque  non  ex  re  sed  ex  com-  5 
modo  aestumare  magisque  voltum  quam  ingenium  bonum  habere. 

6  haec  primo  paulatim  crescere,  interdum  vindicari;  post,  ubi  con- 
tagio  quasi  pestilentia  invasit ,  civitas  inmutata,  imperium  ex  ius- 
tissumo  atque  optumo  crudele  intolerandumque  factum. 

11  Sed  primo  magis  ambitio  quam  avaritia  animos  hominum  10 

2  exercebat,  quod  tamen  vitium  propius  virtutem  erat.  nam  glo- 
riam  honorem  imperium  bonus  et  ignavus  aeque  sibi  exoptant; 
sed  ille  vera  via  nititur,  huic  quia  bonae  artes  desunt,  doUs  atque 

3  faUaciis  conlendit.    avaritia  pecuniae  studium  habet,  quam  nemo 
sapiens  concupivit;  ea  quasi  venenis  maUs  imbuta  corpus  ani-  15 
mumque  virilem  efleminat,  semper  infinita  insatiabiUs  est,  neque 

4  copia  neque  inopia  minuitur.  sed  postquam  L.  SuUa  armis  re- 
cepta  re  pubUca  bonis  initiis  malos  eventus  habuit,  rapere  omnes, 
trahere,  domum  aUus  alius  agros  cupere,  neque  modum  neque 
modestiam  victores  habere ,  foeda  crudeUaque  in  civis  facinora  20 

5  facere.  huc  adcedebat  quod  L.  SuUa  exercitum ,  quem  in  Asia 
ductaverat,  quo  sibi  fidum  faceret,  contra  morem  maiorum  luxu- 
riose  nimisque  UberaUter  habuerat.    loca  amoena,  voluptaria  fa- 

6  cile  in  otio  ferocis  miUtum  animos  moUiverant.    ibi  primum  in- 
suevit   exercitus   popuU  Romani   amare   potare,  signa  tabulas  25 
pictas  vasa  caelata  mirari ,  ea  privatim  et  pubUce  rapere,  delubra 

7  spoUare,  sacra  profanaque  omnia  polluere.  igitur  ei  miUtes,  post- 
quam  victoriam  adepti  sunt,  nihil  reUqui  victis  fecere.  quippe 
secundae  res  sapientium  animos  fatigant,  ne  iUi  conruptis  mori- 
bus  victoriae  temperarent. 

12  Postquam  divitiae  honori  esse  coepere  et  eas  gloria  impe- 

rium  potentia  sequebatur,  hebescere  virtus,  paupertas  probro 

2  haberi,  innocentia  pro  maUvolentia  duci  coepit.   igitur  ex  divitiis 
iuventutem  luxuria  atque  avaritia  cum  superbia  invasere ;  rapere, 
consumere,  sua  parvi  pendere,  aliena  cupere,  pudorem  pudici-  85 
tiam,  divina  atque  humana  promiscua,  nihil  pensi  neque  moderati 

3  habere.    operae  pretium  est,  cum  domos  atque  viUas  cognoveris 
in  urbium  modum  exaedificatas,  visere  templa  deorum,   quae 

3  negglere  P\\ll  propius  (sic  />,  proprius  P)  uirtutem  PC,  Prisc. 
voL  II  p.  292  Arus.  p.  50L  propius  uirtuti  C  ||  21  asia  PC,  asiam  C||  29 
ne  PC,  Prisc.  vol.  II  p.  100,  nednm  pauci  ex  C,  Prisc.  vol.  II  p.  503 
II  37  cc.gnoueris]  uideas  Prisc.  vol.  II  p.  370  ^  38  exaedificatas  PCy  Prisc, 
L  c,  aedificatas  C 


30 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE  9 

nostri  maiores,  religiosissumi  mortales,  fecere.    verum  iUi  delu-  4 
bra  deorum  pietate,  domos  suas  gloria  decorabant,  neque  yictis 
quicquam  praeter  iniuriae  Ucentiam  eripiebant.  at  hi  contra  igna-  5 
vissumi  homines  per  summum  scelus  omnia  ea  sociis  adimere, 

5  quae  fortssumi  viri  victores  reliquerant;  proinde  quasi  iniuriam 
facere  id  demum  esset  imperio  uti.  nam  quid  ea  memorem,  quae  18 
nisi  eis  qui  videre  nemini  credibiUa  sunt,  a  privatis  conpluribus 
subvorsos  montis ,  maria  constrata  esse  ?   quibus  mihi  videntur  2 
ludibrio  fuisse  divitiae :  quippe  quas  honeste  habere  licebat,  abuti 

10  per  turpitudinem  properabant.    sed  lubido  stupri  ganeae  ceteri-  3 

que  cultus  non  minor  incesserat:  viri  muUebria  pati,  muUeres 

pudicitiam  in  propatulo  habere ;  vescendi  causa  terra  marique 

omnia  exquirere,  dormire  prius  quam  somni  cupido  esset,  non 

famem  aut  sitim  neque  frigus  neque  lassitudinem  opperiri  sed 

15  ea  omnia  luxu  antecapere.   haec  iuventutem,  ubi  familiares  opes  4 
defecerant,  ad  facinora  incendebant.   animus  inbutus  maUs  arti-  5 
bus  haud  facile  lubidinibus  carebat;  eo  profusius  omnibus  mo- 
dis  quaestui  atque  sumptui  deditus  erat. 

In  tanla  tamque  conrupta  civitate  Catilina,  id  quod  factu  14 

20  faciUumum  erat,  omnium  flagitiorum  atque  facinorum  circum  se 
tamquam  stipatorum  catervas  habebat.    nam  quicumque  inpudi-  2 
cus  adulter  ganeo  manu  ventre  pene  bona  patria  laceraverat, 
quique  alienum  aes  grande  conflaverat,  quo  flagitium  aut  facinus 
redimeret,  praeterea  omnes  undique  parricidae  sacrilegi  convicti  3 

25  iudiciis  aut  pro  factis  iudicium  timentes,  ad  hoc  quos  manus  at- 
que  lingua  periurio  aut  sanguine  civiU  alebat,  postremo  onines 
quos  flagitium  egestas  conscius  animus  exagitabat,  ei  CatiUnae 
proxumi  famiUaresque  erant.    quodsi  quis  etiam  a  culpa  vacuus  4 
in  amicitiam  eius  inciderat ,  cotidiano  usu  atque  inlecebris  facile 

30  par  simiUsque  ceteris  efficiebatur.    sed  maxume  adulescentium 
familiaritates  adpetebat;  eorum  animi  molles  et  fluxi  dolis  haud  5 
difficulter  capiebantur.    nam  ut  cuiusque  studium  ex  aetate  fla- 


5  uictores  hostibus  reliquerant  z  ||  perinde  p  in  margine,  z  ||  7 
uideri  />(  8  constrata  PC,  constructa  C,  contracta  a  ||  11  uiri  a,  uiros  PC 
g  18  quaest^tui  P\\  19  intanta  (ex  intam  te  P)  tamque  PC,  Augustin  c, 
d.  3,  2,  in  tanta  itaque  {vel  igitur)  tamque  C  deteriores  ||  21  impudicus 
adulter  ganeo  manu  uentre  pene  C  (nisi  quod  in  non  nullis  alea  inla- 
tum  ante  manu  vel  post  manu  et  ganeo  expulsum  est),  inpudicus  adulter 
manu  uentre  P,  sed  ganeo  in  marg.  et  pene  inter  versus  add.  p ;  manu 
uentre  pene  b.  p.  lacerauerat  Augustin.  d,  diaL  p.  13  ed.  CreceL,  Fronto 
p.  153,  manu  pene  bona  patriae  lacerauerant  Charis.  exc,  p,  553  ||  31 
moUes  et  fluxi  scripsi  in  ed,  pr.  (idem  postea  inventum  in  cod.  Rost): 
moUes  etiam  et  fluxi  P,  molles  aetate  et  (vel  et  aetate)  fluxi  C  (in  qui- 
bus  aetate  ex  vs,  seq.  petitum) 


10 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


11 


arabat   aliis  scorta  praebere  aliis  canes  atqne  equos  m«rc'"-'' P"" 
•    fivei  neque  sumptui  neque  modestiae  suae  parcere,  dum  .llos 
7  ohSos  ttdosque  sibi  faceret.   scio  fuisse  non  nullos  qu.  .U  ex- 
?s»nfSntu^        quae  domum  Catilinae  frequentabat,  pa-  _ 
nm  honeste  pudicitiam  habuisse;  sed  exaliis  rebus  mag.s,  quam  » 
m.od  cuiauani  id  compertum  foret,  haec  fama  valebat. 
15  ^       lam  prkium  aduLcens  Catilina  multa  nefanda  stupra  fece- 
rat    cum  Wrgine  nobili,  cum  sacerdote  Vestae    aha  hu.uscernod. 

2  contra  U,s  fasque.    postremo  captus  amore  Aurehae  Orest.Uae, 
cu?«s  p     ter  Srmam^  nihil  umquam  bonus  laudav.t  quod  ea  n«-  10 
be  e  iUi  dubitabat,  timens  privignum  «d"  ta  aeta  e ,  F^^^^^^^ 
rreditur   necato  f.Uo  vacuam  domum   scelest.s   nupt..s  f^c.sse. 

3  auae  «.'idern  res  mihi  in  primis  videtur  causa  fu.sse  fac.nus  ma- 

4  Tand.      namque  animus  inpurus,  dis  hominibusque  .nfestus, 
neaue  vigiUirneque  quietibus   sedari  poterat:   .ta   consc.ent.a  16 

5  Sem  excitam  ?astab'at.  igitur  colos  ei  -«"S ;£:;;': 
citus  modo  modo  tardus  incessus;  prorsus  .n  Jac.e  voUuque  ve 

16  crdia  inerat.  sed  iuventutem  quam,  «t  supra  d.xujus  .nle^^^^^^^^^^^ 

2  muUis  modis  mala  facinora  edocebat.     ex  .U.s  test.s  s'g"at»res 
que  falsos  commodare;   fidem   fortunas  per.c«la  ^'Ua  habe    ,  20 
Jost  ubi  eorum  famam  a.que  pudorem  «^ltriverat,  ma.ora  al.a 

3  fmperabat.  si  causa  peccandi  in  praesens  m.nus  subpetebat  nw 
h?o  minus  insontis  siculi  sontis  circumven.re,  "'^''•«re ;  sc.l.c^^ 
„e  per  otium  torpescerent  manus  aut  an.mus,  gratu.to  pot.us 

4  mauratque  rmAs  erat.   eis  amicis  sociisq..e  conf.s..s  Cat.lma    25 
simul  quod  aes  aliennm  per  omn.s  terras  '"gen    erat  et  q«od 
pleriqne  SuUani  miUtes  largius  suo  «s.  rapmarum  etjrictonae 
feteris  memores  civUe  beUum  exoptabant,  «PP"'"»"^^?;*'  P"" 
blicae  consiUum  cepit.   in  Itaha  nuUus  «''«'•^'  »f,;  f^^J^^^^^!  ^ 
in  extremis  terris  beUum  gerebat;  .ps.  consulatum  petent.  ma    »> 
»na  sper  senatus  nihil  sane  intentus:  tutae  tranqu.Uaeque  res 
omnes,  sed  ea  prorsus  opportuna  Catihnae.  - 

17  Igitur  circiter  kalendas  lun.as  L.  Caesare  et  C.  F.gulo  con 

suUbu?  primo  singulos  appeUare,  hortari  aUos  ahos  temptare; 
opes  suL,  inparalm  rem  pubUcam,  ^^i^\Vr'em.  c^mnv»-  85 
tionis  docere.  ubi  satis  explorata  sunl  quae  volu.t,  .n  «num  om- 

2  moiestiae  Madvigiu.  Advers.  2,  291  >.  \  7  strpra  P  ||  11  adnlta  K, 

A  1.  rTiM^  fnU.se  (e  eras\  P  II  facimis  maturandi  p,  facinus  ma- 
S.da  (s  l«l  rK  faclnrs  matulandi  C  H  15  qnielibus  p,  .".«bus 
plll  fi  colore"  exsanKuis  PC  (nin  quod  color|ei  exsangu.s  p,  cololre.  ex- 
fnLis  W  color  efus^"«e/  rolore  vel  color)  exsanguis  C  (colos  .nnullo 
^^  \.2\  ^^Zi  exsanauis  Probu,  cath.  p.  /5  et  23  \\  19  edocebat  pC,  edo- 
•"Tp^^Srfn^UrciTpi|30  ipsi.  consula  lu  petendi.  r/-ume  md.ter 
SrionVJ^i  pMn)  A  ipsi'consu.atum  petendi  vel  peten.i  C 


nis  convocal  quibus  maxuma  necessiludo  et  plurumum  audaciae 
inerat.    eo  convenere  senatorii  ordinis  P.  Lentulus  Sura,  P.  Au-  3 
tronius,  L.  Cassius  Longinus,  C.  Cethegus,  P.  et  Ser.  Sullae 
Ser.  filii,  L.  Vargunteius,  Q.  Annius,  xM.  Porcius  Laeca,  L.  Bestia, 
5  Q.  Curius;   praeterea  ex  equostri  ordine  M.  Fulvius  Nobilior,  4 
L.  Statilius,  P.  Gabinius  Capito,  C.  Cornelius;  ad  hoc  multi  ex 
coloniis  et  municipiis,  domi  nobiles.   erant  praeterea  conplures  5 
paulo  occultius  consili  huiusce  participes  nobiles,  quos  magis 
dominationis  spes  hortabatur  quam  inopia  aut  aha  necessitudo. 
|lO  ceterum  iuventus  pleraque,  sed  maxume  nobilium,  Catilinae  in-  6 
ceptis  favebat,  quibus  in  otio  vel  magnifice  vel  molUter  vivere 
copia  erat,  incerta  pro  certis,  bellum  quam  pacem  malebant. 
fuere  item  ea  tempestate  qui   crederent  M.  Licinium  Crassuni  7 
non  ignarum  eius  consiH  fuisse:  quia  Cn.  Pompeius  invisus  ipsi 
[5  magnum  exercitum  ductabat ,  cuiusvis  opes  vohiisse  contra  iUius 
potentiam  crescere,  simul  confisum,  si  coniuratio  valuisset,  facile 
apud  illos  principem  se  fore. 

Sed  antea   ilem   coniuravere  pauci  contra  rem  publicam,  18 
in   quis  Catihna  fuit;  de  qua  quam  verissume   potero  dicam.  2 
L.  Tullo  et  M'.  Lepido  consuHbus  P.  Autronius  et  P.  Sulla  de- 
signati  consules  legibus   ambitus  interrogati  poenas  dederant. 
post  paulo  Catihna  pecuniarum  repetundarum  reus  prohibitus  3 
erat  consulatum  petere ,  quod  intra  legitumos  dies  profiteri  ne- 
quiverit.    erat  eodem  tempore  Cn.  Piso,  adulescens  nobilis,  sum-  4 
mae  audaciae,  egens  factiosus,  quem  ad  perturbandam  rem  pu- 
bhcam  inopia  atque  mah  mores  stimulabant.    cum  hoc  Catilina  5 
et  Autronius  circiter  nonas  Decembris  consilio  communicato  pa- 
rabant  in  Capiloho  kalendis  lanuariis  L.  Cottam  et  L.  Torquatum 
consules  interficere,  ipsi  fascibus  correptis  Pisonem  cum  exercitu 
ad  optinendas  duas  Hispanias  mittere.    ea  re  cognita  nirsus  in  6 
nonas  Februarias  consihum  caedis  transtulerant.    iam  tum  non  7 
consuhbus  modo,  sed  plerisque  senatoribus  perniciem  machina- 
bantur.  quodni  Catihna  maturasset  pro  curia  signum  sociis  dare,  8 
eo  die  post  conditam  urbem  Romam  pessumum  facinus  patratum 
foret.    quia  nondum  frequentes  armati  convenerant,  ea  res  con- 

1  plurimum  C,  primum  PC  \\  A  lecca  PC\\9  alia  PC,  aliqua  C||12 
erit  P^li  19  quis  Diomed.  p,  445,  quibus  PC\\  qua  PCy  Diom,,  quo  edd.  vet. 
I  breuissime  Diom.  ||  20  1.  tullo  PC,  1.  tullio  C  \\  m.  lepido  z,  m.  lepido 
PC  II  22  peculiarum  (pecuniarum  p)  repetundarum»»*  (rum  eras.)  reus  P\\ 

23  nequiuerit  PC  (praeter  deteriores  aliquot  in  quibus  nequiuerat,  ut 
in  z)  recte:  v.  Mommsen  Staatsr.  i*,  485;  quod  —  nequiuerit  del.  Dietsch  ] 

24  nobilis  summae  C,  nobilissimae  PC,  nobilissumae  p  |  25  facti*»osus 
(di  eras.)  P  \\  27  decembras  P  \\  30  ad  om.  P,  s.  s.  p.  ||  mittere  cognita 
P,  ea  re  s.  s.  p  ^  31  tunc  P  ||  34  pessima  P 


12 


C.  SALLI3ST1  CRISPI 


DE  CONIUEIATIONE  CATIUNAE 


13 


19  silium  diremit.     postea  Piso  in  citeriorem  Hispaniam  quaestor 
pro  praetore  missus  est  adnitente  Crasso,  quod  eum  mfestum 

2  inimicum  Cn.  Pompeio  cognoverat.  neque  tamen  senatus  pro- 
vinciam  invitus  dederat,  quippe  foedum  hominem  a  re  publica 
procul  esse  volebat;  simul  quia  boni  conplures  praesidmm  m  eo  5 

3  putabant  et  iam  tum  potentia  Pompei  forniidulosa  erat.  sed  is 
Pisoin  provincia  ab  equitibus  Hispanis,  quos  in  exercitu  ducta- 

4  bat,  iter  faciens  occisus  est.    sunt  qui  ita  dicant,  imperia  ems 

5  iniusta  superba  crudelia  barbaros  nequivisse  pati;   ahi   autem 
equites  illos  Cn.  Pompei  veteres  fidosque  clientis  voluntate  ems  10 
Pisonem  aggressos;  numquam  Hispanos  praeterea  tale  facmus 
fecisse,  sed  imperia  saeva  multa  ante  perpessos.    nos  eam  rem 

6  in  medio  relinquemus.   de  superiore  conmralione  satis  dictum. 

20  Catilina  ubi  eos,  quos   paulo  ante  memoravi,  convenisse 
videt,  tametsi  cum  singulis  multa  saepe  egerat,  tamen  m  rem  15 
fore  credens  univorsos  adpellare  et  cohortan ,  m  abditam  partem 
aedium  secessit  atque  ibi  omnibus  arbitris  procul  amotis  ora- 
tionem  huiuscemodi  habuit. 

2  'Ni  virtus  fidesque  vostra  spectata  mihi  forent,  nequiquam 

opportuna    res  cecidisset;   spes  magna,  dominatio  in  manibus  20 

8  frustra  fuissent,  neque  ego  per  ignaviam  aut  vana  mgenia  mcerta 
pro  certis  captarem.  sed  quia  multis  et  magnis  tempestati- 
bus  vos  cognovi  fortis  fidosque  mihi,  eo  animus  ausus  est 
maxumum  atque  pulcherrumum  facinus  incipere,  simul  quia  vo- 

4  bis  eadem  quae  mihi  bona  malaque  esse  intellexi:  nam  idem  veUe  25 

5  atque  idem  nolle,  ea  demum  firma  amicitia  est.     sed  ego  quae 

6  mente  agitavi  omnes  iam  antea  divorsi  audistis.  ceterum  inihi 
in  dies  magis  animus  accenditur,  cum  considero,  quae  condicio 

7  vitae  futura  sit,  nisi  nosmet  ipsi  vindicamus  in  hbertatem.    nam 
postquam  res  publica  in  paucorum  potentium  ius  atque  dicionem  80 
concessit,  semper  iUis  reges  tetrarchae  vectigales  esse,  popuh 
nationes  stipendia  pendere;  ceteri  omnes,  strenui  boni,  nobiles 

4  a  re^cul  (p  eras.)  P,  pro  s.  s.p\\h  in  eo  putabant  om.  P,s,  s.p  || 
6  8ed«*»piso  (his  eras,)  P\\l  prouincia  C,  prouinciam  /'CH  equi^.tibus 
(ta  eras.)  P  ||  quos  in  PC,  quos  sine  z  \\  8  uter  (n  eras)  P\\  dicant 
PC  dicunt  C  \\  17  secessit  C,  secedit  iY7||  19  spectata  mihi  forent  C,  ex- 
pectata  mihi  forent  (mihi  inseruit  manus  prima)  P,  probata  - 1  foret  s. 
s.  p;  spectata  mihi  foret  r  \\  26  ea  dem  infirma  P,  corr.  p  \\  quae  mente 
[frequenter  mente  uersaui]  (haec  glosa  est  s.  s.  p)  agitaui  P\\  28  magis  magisque 
rz\m\vs\r,pinmarg.,  ipsos  PC\\  32  strenui  boni  nobiles  atque  (et  Apm 
marg)  ignobiles  PC  recie  (cf.  C  51,  9.  52,  3.  61,  9.  /.  51,  1:  ahena  sunt 
illa  1.67.2),  strenui  nobiles  atque  ignobiles  vel  boni  atque  nobiles  igno- 
biles  C,  boni  atque  strenui  nobiles  et  ignobiles  F,  bom  raahque  nobiles 
atque  ignobiles  tentabam  Herrn.  1,  234  ex  imitatore  Fictore  Caes.  24,  9 


atque  ignobiles,  volgus  fuimus  sine  gratia,  sine  auctoritate,  eis 
obnoxii,  quibus,  si  res  pubhca  valeret,  formidini  essemus.  itaque  8 
omnis  gratia  potentia  honos  divitiae  apud  illos  sunt  aut  ubi  ilU 
volunt;  nobis  rehquere  pericula  repulsas  iudicia  egestatem.   quae  9 
5  quousque  tandem  patiemini  fortissumi  viri?    nonne  emori  per 
virtutem  praestat  quam  vitam  miseram  atque  inhonestam,  ubi 
ahenae  superbiae  ludibrio  fueris,  per  dedecus  amittere?    verum  10 
enimvero ,  pro  deum  atque  hominum  fidem  victoria  in  manu  vo- 
bis  est,  viget  aetas,  animus  valet;  contra  ilhs  annis  atque  divitiis 
10  omnia  consenuerunt.   tantum  modo  incepto  opus  est;  cetera  res 
expediet.    etenim  quis  mortahum,  cui  virile  ingenium  est,  tole-  11 
rare  potest,  iUis  divitias  superare,  quas  profundant  in  extruendo 
mari  et  montibus  coaequandis,  nobis  rem  famiharem  etiam  ad 
necessaria  deesse?    illos  binas  aut  amphus  domos  continuare, 
15  nobis  larem  famiharem  nusquam  ullum  esse?    cum  tabulas  si-  12 
gna  toreumata  emunt,  nova  diruunt,  aUa  aedificant,  postremo  om- 
nibus  modis  pecuniam  trahunt  vexant,  tamen  sunima  lubidine 
divitias  suas  vincere  nequeunt.     at  nobis  est  domi  inopia ,  foris  13 
aes  aUenum,  mala  res,  spes  multo  asperior;  denique  quid  reliqui 
20  habemus  praeter  miseram  animam?    quin  igitur  expergiscimmi  ?  14 
en  iUa  iUa  quam  saepe  optastis  Ubertas,  praeterea  divitiae  de- 
cus  gloria  in  ocuUs  sita  sunt.  fortuna  omnia  ea  victoribus  prae- 
mia  posuit.    res  tempus  pericula  egestas,  beUi  spoUa  magnifica  15 
magis  quam  oratio  mea  vos  hortantur.    vel  imperatore  vel  mihte  16 
25  me  utimini :  neque  animus  neque  corpus  a  vobis  aberit.    haec  17 
ipsa,  ut  spero,  vobiscum  una  consul  agam,  nisi  forte  me  animus 
faUit  et  vos  servire  magis  quam  imperare  parati  estis'. 

Postquam  accepere  ea  homines,  quibus  mala  abunde  omnia  21 
erant,  sed  neque  res  neque  spes  bona  uUa,  tametsi  UUs  quieta 
30  movere  magna  merces  videbatur,  tamen  postulavere  plerique,  ut 
proponeret,  quae  condicio  beUi  foret,  quae  praemia  armis  pete- 
rent,  quid  ubique  opis  aut  spei  haberent.    tum  CatiUna  poUiceri  2 
tabulas  novas,  proscriptionem  locupletium,  magistratus,  sacerdo- 
tia,  rapinas,  aUa  omnia,  quae  beUum  atque  lubido  victorum  fert. 
36  praeterea  esse  in  Hispania  citeriore  Pisonem,  in  Mauretania  cum  8 
exercitu  P.  Sittium  Nucerinum,  consiU  sui  participes;  petere 

4  relinquere  P\\b  o  fortissimi  FC,  o  om.  C,  s.  s.  P\\S  in  mana 
uobis  rp  inmg.  C,  in  manu  nobis  PC,  nobis  in  manu  Pnsc.  vol.  tj  P-^^^ 
in  manibus  z  fort.  recte  \\  12  extruendo  PCF,  Acron  in  Hor.  C.  2, 18,  Jl. 
extrudendo  l.  F.  Gronovius  \\  13  eUam-15  hmi\i^Tem  om.P,inmg.  sup 
add.  p  1  20  habemus  p ,  habeamus  P  \\  21  en  om.  V  ||  optatis  hberas  P, 
corr  v\  24  hortantur  FP z,  hortantur  (e  A  in  mg. p)  P,  bortcntur  C ||  25 
uUmini  PC,  utemini  pFC  \\  26  uobis  com^una  P,  cum  corr.  P  \\  29  bona 
ulla  P  s.  s.  II  32  tunc  P||  35  pisonem  p,  pos«*one  P 


li 


14 


C.  SALLUSTl  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATIUNAE 


15 


consulatum  C.  Antonium,  quem  sibi  coUegam  fore  speraret,  ho- 
minem  et  tamiliarem  et  omnibus  necessitudinibus  circumventum ; 

4  cum  eo  se  consulem  initium  agundi  facturum.    ad  hoc  maledic- 
tis  increpabat  omnis  bonos,  suorum  unum  quemque  nominans 
laudare;  admonebat  alium  egestatis  aHum  cupiditatis  suae,  con-  5 
pluris  periculi  aut  ignominiae,  multos  victoriae  Sullanae,  quibus 

5  ea  praedae  fuerat.  postquam  omnium  animos  alacris  videt,  cohor- 
tatus,  ut  petitionem  suam  curae  haberent,  conventum  dimisit. 

22  fuere  ea  tempestate  qui  dicerent  Catilinam  oratione  habita  cum 
ad  iusiurandum  popularis  sceleris  sui  adigeret,  humani  corporis  10 

2  sanguinem  vino  permixtum  in  pateris  circumtulisse;  inde  cum 
post  execrationem  omnes  degustavissent ,  sicuti  in  sollemnibus 
sacris  fleri  consuevit,  aperuisse  consiHum  suum  f  atque  eo  dicti- 
tare  fecisse,  quo  inter  se  fidi  magis  forent,  alius  alii  tanti  faci- 

3  noris  conscii.    non  nuUi  ficta  et  haec  et  multa  praeterea  existu-  15 
mabant  ab  eis,  qui  Ciceronis  invidiam,  quae  postea  orta  est, 
leniri  credebant  atrocitate  sceleris  eorum,  qui  poenas  dederant. 
nobis  ea  res  pro  magnitudine  parum  comperta  est. 

23  Sed  in  ea  coniuratione  fuit  Q.  Curius,  natus  haud  obscuro 
loco,  flagitiis  atque  facinoribus  coopertus,  quem  censores  senatu  20 

2  probri gratia moverant.  huichomini  non  minorvanitasineratquam 
audacia :  neque  reticere,  quae  audierat,  neque  suamet  ipse  scelera 
occultare;  prorsus  neque  dicere  neque  facere  quicquam  pensi  ha- 

3  bebat.  erat  ei  cum  Fulvia,  muliere  nobUi,  stupri  vetus  consuetudo; 
cui  cum  minus  gratus  esset,  quia  inopia  minus  largiri  poterat,  re-  25 
pente  glorians  maria  montisque  poUiceri  coepit  et  minari  inter- 
dum  ferro,  ni  sibi  obnoxia  foret;  postremo  ferocius  agitare  quam 

4  sohtus  erat.  at  Fulvia  insolentiae  Curi  causa  cognita  tale  peri- 
culum  rei  pubHcae  haud  occuUum  habuit,  sed  sublato  auctore 
de  CatiHnae  coniuratione  quae  quoque  modo  audierat  conpluri-  30 

5  bus  narravit.     ea  res  in  primis  studia  hominum  accendit  ad 

6  consulatum  mandandum  M.  TulHo  Ciceroni.  namque  antea 
pleraque  nobihtas  invidia  aestuabat  et  quasi  poUui  consula- 
tum  credebant,  si  eum  quamvis  egregius  homo  novus  adeptus 
foret.     sed  ubi  periculum  advenit,  invidia  atque  superbia  post  35 

3  se  om.  P  ||  7  praeda  fuit  P  corr.  p  ||  10  popularis  sui  sceleris  Donat, 
in  Ter,  Phorm.  35  ||  adigeret  C,  adiceret  PC\\  13  atque  eo  dictitare  (dicto 
pauci  Cz)  fecisse  PC^  om,  velexp,  sunt  in  nngulis  C:  del.  Ritschl  Mut, 
rh,  23,  701^0p,  5,  819  i.,  dictitare  del.  Selling,  idque  eo  dicitur  fecisse 
coni.  Bergk  Philol.  29,  326,  atque  eo  dixisse  eam  rem  fecisse  'aw^  rimi- 
liter  Madv,  Adv,  2,  291  \\  20  senatu  s.  s.  P  \\  21  probi  gratia  amauerant  P 
II  26  et  om,  z  fort.  recte  \\  interdum]  etiam  Gell.  6,  17,  7  ||  27  qua  p,  qug  P 
II  28  insolentiae  z,  insolentia  PC  ||  30  quomodo  PC,  quoque  modo  vel  et 
quomodo  C;  quoquo  modo  Mommsen  ||  33  aestuabat  C,  aestimabat  PC 


fuere.     igitur  comitus  habitis  consules  declarantur  M.  TuUius  et  24 
C.  Antonius,  quod  factum  primo  popularis  coniurationis  concus-  2 
serat.  neque  tamen  CatiHnae  furor  minuebatur,  sed  in  dies  plura 
agitare,  arma  per  ItaHam  locis  opportunis  parare,  pecuniam  sua 
5  aut  amicorum  fide  sumptam  mutuam  Faesulas  ad  ManHum  quen- 
dam  portare,  qui  postea  princeps  fuit  belH  faciundi.    ea  tempe-  3 
sUte  plurimos  cuiusque  generis  homines  adscivisse  sibi  dicitur, 
muHeres  etiamaHquot,  quae  primo  ingentis  sumptus  stupro  cor- 
I      poris  toleraverant,  post  ubi  aetas  tantum  modo  quaestui  neque 
10  luxuriae  modum  fecerat,  aes  aHenum  grande  conflaverant.     per  4 
eas  se  CatiHna  credebat  posse  servitia  urbana  soUicitare ,  urbem 
incendere,  viros  earum  vel  adiungere  sibi  vel  interficere.   sed  m  25 
eis  erat  Sempronia ,  quae  muUa  saepe  viriHs  audaciae  facinora 
commiserat.    haec  muiier  genere  atque  forma,  praeterea  viro,  h-  2 
il5  beris  satis  fortunata  fuit;  Htleris  Graecis  et  Latinis  docta,  psal- 
lere  saltare  elegantius,  quam  necesse  est  probae,  muUa  aha,  quae 
instrumenta  luxuriae  sunt.     sed  ei  cariora  semper  omnia  quam  3 
decus  atque  pudicitia  fuit;  pecuniae  an  famae  mmus  parceret, 
haud  facile  discerneres;  lubido  sic  accensa,  ut  saepms   peteret 
viros  quam  peteretur.     sed  ea  saepe  antehac  fidem  prodiderat,  4 
creditum  abiuraverat,  caedis  conscia  fuerat,  luxuria  atque  mopia 
praeceps  abierat.     verum  ingenium  eius  haud  absurdum:  posse  5 
versus  facere,  iocum  movere,  sermone  uti  vel  modesto  vel  moUi 
vel  procaci ;  prorsus  muUae  facetiae  muUusque  lepos  merat. 
25  His  rebus  conparatis  CatiHna  nihilo  minus  in  proxumum  26 

annum  consulatum  petebat,  sperans,  si  designatus  foret,  facile 
se  ex  voluntate  Antonio  usurum.     neque  interea  quietus  erat, 
sed  omnibus  modis  insidias  parabat  Ciceroni.    neque  ilh  tamen  2 
I      ad  cavendum  dolus  aut  astutiae  deerant.     namque  a  principio  3 
30  consulatus  sui  muUa  poUicendo  per  Fulviam  eff^ecerat,  ut  Q.  Cu- 
rius,  de  quo  paulo  ante  memoravi,  consilia  CatiHnae  sibi  pro- 
deret.     ad  hoc  conlegam  suum  Antonium  pactione  provinciae  4 
perpulerat,  ne  contra  rem  publicam  sentiret ;  circum  se  praesidia 
amicorum  atque  cHentium  occuUe  habebat.    postquam  dies  co-  5 
35  mitiorum  venit  et  CatiHnae  neque  petitio  neque  insidiae,  quas 
consuHbus  in  campo  fecerat,  prospere  cessere,  constiluit  beUum 

^l^^bT^er  P\\  14  uiro  liberis  C,  Fronto  ad  Antonin,  l^J  V-  J^Oy 
Arus.  p.  473,  uiro  atque  liberis  (1  beris  P)  PC,Prisc  vol,  Hp-ff^J  \^J^\^ 
PC,  Arus.,  om.  Fronto  \\  psallere  saltare  C,  Macrob.  Sat.  3,  M  {J,  It/),  ^, 
psallere  et  saltare  (sal  in  ras,  p)  PC,  Eutych.p.  477  \\  16  est]  erat  Eutych,  \\ 
17  instrumento  P\\  19  libido  PC.  libidine  C,  libidine  fi^uraie  p  m  marg, 
I  si  accensa  P\\  21  obiurauerat  P\\22*  praeces  P,  praeceps  p  \\  24  multus 
lepus  P\\  29  astitutiae  i' II  31  cansilia  P^  36  consulibus  PC,  consuli  C,  del, 
DieUch  ||  in  campo  PC,  om,  C 


16 


C.  SALLUSTI  CRISPl 


DE  CONIURATIONE  CATIUNAE 


17 


facere  et  extrema  omnia  experiri ,  quoniam  quae  occulte  temp- 

27  taverat  aspera  foedaque  evenerant.  igitur  C.  Manlium  Faesulas 
atque  in  eam  partem  Etruriae ,  Septimium  quendam  Camertem 
in  agrum  Picenum,  C.  lulium  in  Apuliam  dimisit,  praeterea  alium 

2  alio,  quem  ubique  opportunum  sibi  fore  credebat.  interea  Romae  5 
multa  simul  moliri :  consulibus  insidias  lendere,  parare  incendia, 
opportuna  loca  armatis  hominibus  obsidere ,  ipse  cum  telo  esse, 
item  alios  iubere,  hortari  uti  semper  intenti  paratique  essent;  dies 
noctisque  festinare  vigilare ,  neque  insomniis  neque  labore  fati- 

3  gari.     postremo   ubi   multa   agitanti  nihil  procedit,   rursus  in-  10 
tempesta   nocte   coniurationis  principes  convocat  per   M.  Por- 

4  cium  Laecam,  ibique  multa  de  ignavia  eorum  questus,  docet  se 
Manlium  praemisisse  ad  eam  multitudinem ,  quam  ad  capiunda 
arma  paraverat,  item  ahos  in  alia  loca  opportuna,  qui  initium  belli 
facerent,  seque  ad  exercitum  proficisci  cupere,  si  prius  Ciceronem  15 

28  oppressisset ;  eum  suis  consiliis  multum  officere.  igitur  perter- 
ritis  ac  dubitantibus  ceteris  C.  Cornelius  eques  Romanus  ope- 
ram  suam  polUcitus  et  cum  eo  L.  Vargunteius  senator  consti- 
tuere  ea  nocte  paulo  post  cum  armatis  hominibus  sicuti  salutatum 
introire  ad  Ciceronem  ac  de  inproviso  domi  suae  inparatum  con-  20 

2  fodere.  Curius  ubi  intellegit ,  quantum  periculum  consuH  inpen- 
deat,  propere  per  Fulviam  Ciceroni  dolum  qui  parabatur  enuntiat. 

3  ita  iUi  ianua  prohibiti  tantum  facinus  frustra  susceperant. 

4  Interea  Manlius  in  Etruria  plebem  soUicitare,  egestate  simul 

ac  dolore  iniuriae  novarum  rerum  cupidam,  quod  SuUae  domi-  25 
natione  agros  bonaque  omnia  amiserat,  praeterea  latrones  cuius- 
que  generis,  quorum  in  ea  regione  magna  copia  erat,  non  nuUos 
ex  SuUanis  coloniis,  quibus  lubido  atque  luxuria  ex  magnis  rapi- 

29  nis  nihil  reliqui  fecerat.    ea  cum  Ciceroni  nuntiarentur,  ancipiti 
malo  permotus,  quod  neque  urbem  ab  insidiis  privato  consilio  30 
longius  tueri  poterat,  neque  exercitus  Manli  quantus  aut  quo 
consiUo  foret  satis  conpertum  habebat,  rem  ad  senatum  refert, 

2  iam  antea  volgi  rumoribus  exagitatam.  itaque  quod  plerumque 
in  atroci  negotio  solet,  senatus  decrevit,  darent  operam  consu- 

3  les  ne  quid  res  pubUca  detrimenti  caperet.  ea  potestas  per  sena-  35 
tum  more  Romano  magistratui  maxuma  permittitur,  exercitum 


6  simul  C,  sibi  P^  simultates  C  deteriores:  om.  z  H  consulibus  PC, 
consuli  C,  del.  DieUch  ||  8  paratique  PC^  que  om.  C\\\  per]  cf,  c.  M^ 
1  et  Acta  fr.  arv.  a.  224  (i.  49,  2. 13  Mar.  p.  CCXIIl s.  He.)  .  . .  in  luco  . . 
convenerunt  per  C,  Porcium  Priscum  magistrum':  penes  Palmerius  || 
12  lecam  i*||  20  inprouisu  P,  inprouisop  ||  domi*  {fuit  domu)  P  |1  21  periculum 
PC^  periculi  C  ||  27  nonnuUos  exUlanis  ;>,  nonnuUas  (vel  -is)  exulanas  P  || 
29  fecerantp  ||  31  man^H  P\  quantusp,  quanto  P\  33  exagitatum  Cortius 


parare,  beUum  gerere,  coercere  omnibus  modis  socios  atque  ci- 
vis,  domi  militiaeque  imperium  atque  iudicium  summum  habere; 
aUter  sine  popuU  iussu  nuliius  earum  rerum  consuU  ius  est.  post  30 
paucos  dies  L.  Saenius  senator  in  senatu  litteras  recitavit,  quas 

5  Faesulis  adlatas  sibi  dicebat,  in  quibus  scriptum  erat  C.  Man- 
lium  arma  cepisse  cum   magna  multitudine  ante  diem  VI  ka- 
lendas  Novembris.  simul,  id  quod  in  taU  re  solet,  aUi  portenta  at-  2 
que  prodigia  nuntiabant,  aUi  conventus  fieri,  arma  portari,  Ca- 
puae  atque  in  Apulia  servile  beUum  moveri.   igitur  senati  decreto  3 

10  Q.  Marcius  Rex  Faesulas,  Q.  MeteUusCreticus  in  ApuUam  circum- 
que  ea  loca  missi  —  ei  utrique  ad  urbem  imperatores  erant,  impediti  4 
ne  triumpharent  calumnia  paucorum,  quibus  omnia  honesta  at- 
que  inhonesta  vendere  mos  erat  — ,  sed  praetores  Q.  Pompeius  5 
Rufus  Capuam,   Q.  Metellus  Celer  in  agrum  Picenum,  eisque 

15  permissum,  uti  pro  tempore  atque  periculo  exercitum  compa- 
rarent:  ad  hoc,  siquis  indicavisset  de  coniuratione,  quae  contra  6 
rem  publicam  facta  erat ,  praemium  servo  libertatem  et  sestertia 
centum,  Ubero  inpunitatem  eius  rei  et  sestertia  ducenta,  itemqu.e  7 
decrevere,  uti  gladiatoriae  famiUae  Capuam  et  in  cetera  municipia 

20  distribuerentur  pro  cuiusque  opibus,  Romae  per  totam  urbem 
vigUiae  haberentur,  eisque  minores  magistratus  praeessent. 

Quibus  rebus  permota  civitas  atque  inmutata  urbis  facies  31 
erat.   ex  summa  laetitia  atque  iascivia,  quae  diuturna  quies  pepe- 
rerat,  repente  omnis  tristitia  invasit:  festinare  trepidare,  neque  2 

25  loco  neque  homini  cuiquam  satis  credere,  neque  beUum  gerere 
neque  pacem  habere,  suo  quisque  metu  pericula  metiri.   ad  hoc  3 
mulieres,  quibus  rei  publicae  magnitudine  belU  timor  insolitus 
incesserat,  adflictare  sese,  manus  suppUces  ad  caelum  tendere, 
miserari  parvos  liberos,  rogitare,  omnia  pavere,  superbia  atque 

30  deliciis  omissis  sibi  patriaeque  diffidere. 

At  Catiiinae  crudelis  animus  eadem  illa  movebat,  tametsi  4 
praesidia  parabantur  et  ipse  lege  Plautia  interrogatus  erat  ab  L. 
Paulo.  postremo  dissimulandi  causa  aut  sui  expurgandi,  sicut  iur-  5 
gio  lacessitus  foret,  in  senatum  venit.    tum  M.  TuIUus  consul,  6 

35  sive  praesentiam  eius  timens  sive  ira  conmotus,  orationem  ha- 
buit  luculentam  atque  utilem  rei  publicae,  quam  postea  scriptam 

2  summum  p,  suum  P  ||  3  nuUius  PC,  nuIU  C  y  5  man*lium  (i  eras.)  P 
g  9  seruire  P  |  10  Q.  Metellus  Creticus]  M.  Tuiiius  Creticus  Non.  p.  484  (ita 
cerie  Hari  et  Paris.)  ||  14  ruffus  P\\  17  remp.  fecta  ex  remperfecta  P\\  17  de- 
*  creuere  post  praemium  add.  C,  om.  PC^  et  sestertia  centum]  &  (an  ex?)  s.  c 
(lo  sup.  s.  c.)  P||  18  et  sest  duc]  &  s.  ter  ducenta  milia  PJj^  21  minores  C^  mai- 
ores  P|}  31  eadem  om.  P,  s.  s.  p  ||  32  plauscia  P\\  33  aut  C,  ut  P,  ut  et  vel  et  nt 
C||  sicut  (vel  sicuU)  C  fortasse  recte  (cf.  38 y  3.  53,  5):  8i»t  ('n  erasa)  P;  si 
conieci  ed.  pr,,  si  cuius  /.  F,  Gronovius,  sicubi  Linkerus  |  36  luculentiam  P 

Salluitiu*.   Ed.  III.  2 


18 


C.  SALIUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATIUNAE 


19 


7  edidit.  sed  ubi  ille  adsedil,  Catilina,  ut  erat  paratus  ad  dissimu- 
landa  omnia ,  demisso  voltu  voce  supplici  postulare  a  patribus 
coepit,  uequid  de  se  temere  crederenl;  ea  familia  ortum,  ita  se  ab 
adulescentia  vitam  instituisse,  ut  omnia  bona  in  spe  haberet;  ne 
existumarent  sibi,  patricio  homini,  cuius  ipsius  atque  maiorum  5 
pluruma  beneficia  in  plebem  Romanam  essent,  perdita  re  pu- 
blica  opus  esse,  cum  eam  servaret  M.  Tullius,  inquihnus  civis  ur- 

8  bis  Romae.    ad  hoc  maledicta  aha  cum  adderet,  obstrepere  om- 

9  nes,   hostem   atque   parricidam  vocare.     tum   ille   furibundus 
'quoniam  quidem  circumventus  inquit^ab  inimicis  praeceps  agor,  10 

32  incendium  meum  ruina  restinguam."  deinde  se  ex  curia  domum 
proripuit.  ibi  multa  ipse  secum  volvens,  quod  neque  insidiae  con- 
suU  procedebant  et  ab  incendio  intellegebat  urbem  vigihis  mu- 
nitam ,  optumum  faclu  credens  exercitum  augere  ac  prius  quam 
legiones  scriberentur  multa  antecapere,  quae  belio  usui  forent,  15 
nocte  intempesta  cum  paucis  in  Mauliana  castra  profectus  est. 

2  sed  Cethego  atque  Lentulo  ceterisque,  quorum  cognoverat  prom- 
ptam  audaciam,  mandat,  quibus  rebus  possent,  opes  factionis 
confirment,  insidias  consuli  maturent,  caedem  incendia  aUaque 
belh  facinora  parent:  sese  propediem  cum  magno  exercitu  ad  20 
urbem  accessurum. 

Dum  haec  Romae  geruntur,  C.  Manhus  ex  suo  numero  le- 
gatos  ad  Marcium  Regem  mittit  cum  mandatis  huiuscemodi. 
'Deos  hominesque  testamur,  imperator,  nos  arma  neque  contra 

33  patriam  cepisse  neque  quo  pericuhim  aliis  faceremus,  sed  uti  25 
corpora  nostra  ab  iniuria  tuta  forent,  qui  miseri  egentes  vio- 
lentia  atque  crudehtale  faeneratorum  pierique  patriae  sed  oranes 
fama  atque  fortunis  expertes  sumus.  neque  cuiquani  nostrum 
hcuit  more  maiorum  lege  uti  neque  amisso  patrimonio  hberum 
corpus  habere :  tanta  saevitia  faeneratorum  alque  praetoris  fuit.  30 

2  saepe  maiores  vostrum  miseriti  piebis  Romanae  decretis  suis 
inopiae  eius  opitulati  sunt,  ac  novissume  memoria  nostra  prop- 
ter  magnitudinem  aeris  alieni  volentibus  omnibus  bonis  argen- 

3  tum  aere  solutum  est.   saepe  ipsa  piebes,  aut  dominandi  studio 

2  postulare  a  pairibus  coepitCs,  postulare  patribus  coepit/Y7,  postulare 
a  patribus  c.  (sic  vel  centum  vel  conscriptis)  z |  5  eslumarent  P\\  11  restin- 
gam  Py  restinguam  Cpy  Cic,  p.  Mur,  25,  61  Florus  2,  12  (4,  1)  7  Paris 
epit  Fai  Max.  P,  10,  3:  extinguam  C,  ral.  Max,  l.  s.  s.  \\  \2  ipse  secum 
«•«••oluens  (ipse  u  eras.)  P,  ipse  secum  (vel  secum  ipse)  uoluens  C^  ||  13 
praecedebant  -P||  15  multa  antecapere  PC,  multo  praeuenire  antecapere  C 
deteriores,  multa(/e/.  Cortiusl21  patriae/^C,  patria  ^^^128  nostrum  cuiquam 
f^W  29  ore  ma*orum  (g  erasa)  Py  maiorum  p  \\  31  uestrum  ' sincerissimam 
scripturam  Gellius  dicit  20, 6, 14,  uestri,  quod idem  in  libris  superscriptum 
dicit, Fetinmarg,p, nostri/^CJI miseriti PCF, miserti ue/miserati  C||34ple8P 


permola    aut    superbia    magistratuum    armata  a  patribus  se- 
cessit.    at  nos  non  imperium  neque  divitias  petimus,  (|uarum  4 
rerum  causa  bella  atque  certamina  omnia  inter  mortahs  sunt,    . 
sed  libertatem,  quam  nemo  bonus  nisi  cum  anima  simul  amittit. 

5  le  atque  senatum  obtestamur,  consulatis  miseris  civibus,  legis  5 
praesidium,  quod  iniquitas  praetoris  eripuit,  restituatis,  neve  no- 
bis  eam  necessitudinem  inponatis,  ut  quaeramus,  quonam  modo 
maxume  ulti  sanguinem  nostrum  pereamus'.   Ad  haec  Q.  Marcius  34 
respondit,  siquid  ab  senatu  petere  vellent,  ab  armis  discedant, 

10  Romam  supplices  proGciscantur:  ea  mansuetudine  atque  mise- 
ricordia  senatum  populi  Romani  semper  fuisse,  ut  nemo  umquam 
ab  eo  frustra  auxilium  petiverit. 

At  Catihna  ex  itinere  plerisque  consularibus,  praeterea  op-  2 
tumo  cuique  litteras  mittit :  se  falsis  criminibus  circumventum, 

15  quoniam  factioni  inimicorum  resistere  nequiverit,  fortunae  ce- 
dere,  Massiham  in  exihum  proficisci,  non  quo  sibi  tanti  sceleris  con- 
scius  esset,  sed  uti  res  pubhca  quieta  foret,  neve  ex  sua  contenti- 
one  seditio  oreretur.    ab  his  longe  divorsas  htteras.  Q.  Calulus  in  3 
senatu  recitavit,  quas  sibi  nomine  Catihnae  redditas  dicebat.   ea- 

20  rum  exemplum  infra  scriptum  est.  'L.  Catihna  Q.  Catuio.    egre-  35 
gia  tua  fides  re  cognita,  grata  mihi  magnis  in  meis  periculis,  fi- 
duciam  commendationi  meae  tribuit.    quam  ob  rem  defensionem  2 
in  novo  consiho  non  statui  parare:  satisfactionem  ex  nulla  con- 
scientia  de  culpa  proponere  decrevi,  quam  mediusfidius  veram 

25  licet  cognoscas.    iniuriis  contumehisque  concitatus,  quod  fructu  3 
laboris  industriaeque  meae  privatus  statum  dignitatis  non  opti- 
nebam,  pubhcam  miserorum  causam  pro  mea  consuetudine  sus- 
cepi,  non  quin  aes  ahenum  meis  nominibus  ex  possessionibus 
solvere  possem,  at  ahenis  nominibus  hberahtas  Orestillae  suis 

30  fihaeque  copiis  persolveret:  sed  quod  non  dignos  homines  honore 
honestatos  videbam  meque  falsa  suspicione  ahenatum  esse  sen- 
tiebam.   hoc  nomine  satis  honestas  pro  meo  casu  spes  rehquae  4 
dignitatis  conservandae  sum  secutus.   plura  cum  scribere  vehem,  5 
nuntiatum    est  vim   mihi   parari.     nunc  Orestillam  commendo  6 

85  tuaeque  fidei  trado.  eam  ab  iniuria  defendas,  per  hberos  tuos  ro- 
gatus.   haveto.^ 

8  maxime  *.  s,  p  \\  ulti»*P||  9  respondet  z  \\  ad  senatum  P\\  18  ore- 
retur  P,  oriretur  C||  19  senatum  P||  20  1.  catilina  salutem  dicit  q.  catulo 
f7>  (in  quo  salutem  dicit  s.  s.),  salutem  dicit  om,  velpro  eo  substituunt 
8U0  C  I  21  magnis  in  meis  PC,  in  magnis  meis  FC,  in  meis  magnis  C\ 
24  ueram*»»licet  (ihi  eras.)  P\\  28  non  quin  PCF,  non  quia  C\\  29  sol- 
uere  non  possem  et  PFC,  s.  n.  p.  cum  et  (vel  sed  et)  C:  s.  non  possem 
at  scripsi  (non  in  paucis  Cz  traditur  deesse  aut  inductum  esse)  \\  34  ore- 
stillam  tibi  commendo  r 

2* 


20 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATIUNAE 


21 


36  Sed  ipse  paucos  dies  commoratus  apud  C.  Flaminium  in 

agro  Arrelino,  dum  vicinitalem  anlea  sollicitatam  armis  exornat, 
cum  fascibus  atque  aliis  imperi  insignibus  in  castra  ad  Manlium 

2  contendit.   haec  ubi  Romae  comperta  sunt,  senatus  Catilinam  et 
Manlium  hostis  iudicat,  ceterae  mullitudini  diem  statuit,  ante  5 
quam  sine  fraude  liceret  ab  armis  discedere,  praeter  rerum  capi- 

3  talium  condemnatis.  praeterea  decernit,  uti  consules  dilectum 
habeant,  Antonius  cum  exercitu  Catilinam  persequi  maturet,  Ci- 
cero  urbi  praesidio  sit. 

4  Ea  tempestate  mihi  imperium  populi  Romani  multo  ma-  10 
xume  miserabile  visum  est.    cui  cum  ad  occasum  ab  ortu  sohs 
omniadomiia  armis  parerent,  domi  otium  atque  divitiae,  quae 
prima  mortales  putant,  adfluerent,  fuere  tamen  cives,  qui  seque 

5  remque  publicam  opstinatis  animis  perditum  irent.  namque  duo- 
bus  senati  decretis  ex  tanta  multitudine  neque  praemio  inductus  15 
coniurationem  patefecerat  neque  ex  castris  Catilinae  quisquam 
omnium  discesserat:  tanta  vis  morbi  ac  veluli  tabes  plerosque 

37  civium  animos  invaserat.  neque  solum  illis  aliena  mens  erat, 
qui  conscii  coniurationis  fuerant,  sed  omnino  cuncta  plebes  no- 

2  varum  rerum  studio  Catilinae  incepta  probabat.    id  adeo  more  20 

3  suo  videbatur  facere.  nam  semper  in  civitate  quibus  opes  nullae 
sunt  bonis  invident,  malos  extollunt,  vetera  odere,  nova  exoptant, 
odio  suarum  rerum  mutari  omnia  student:  turba  atque  seditioni- 
bus  sine  cura  aluntur,  quoniam  egestas  facile  habetur  sine  damno. 

4  sed  urbana  plebes,  ea  vero  praeceps  erat  de  multis  causis.    pri-  25 

5  mum  omnium,  qui  ubique  probro  atque  petulantia  maxume  prae- 
stabant,  item  ahi  qui  per  dedecora  patrimoniis  amissis,  postremo 
omnes,  quos  flagitium  aut  facinus  domo  expulerat,  ei  Romam 

6  sicut  in  sentinam  confluxerant.   deinde  multi  memores  Sulianae 
victoriae,  quod  ex  gregariis  mihtibus  ahos  senatores  videbant,  30 
alios  ita  divites,  ut  regio  victu  atque  cuUu  aetatem  agerent,  sibi 

7  quisque ,  si  in  armis  foret*,  ex  victoria  talia  sperabat.  praeterea 
iuventus,  quae  in  agris  manuum  mercede  inopiam  loleraverat, 
privatis  atque  pubhcis  largitionibus  excita  urbanum  otium  ingrato 
labori  praetulerat.    eos  atque  ahos  omnis  malum  publicum  ale-  85 

8  bat.  quo  minus  mirandum  est  homines  egentis,  malis  moribus 
maxuma  spe,  rei  pubhcae  iuxta  ac  sibi  consuluisse.  praeterea, 

1  flaminium  flammam  optimus  ex  2,  unut  ex  C(in  marg.  uel  flaccum): 
flammam  om.  PC;  cf,  C.  39,  5  I.  27 ,  4  Herm.  1,  247  ||  2  reatinio  P, 
reatino  C,  arretino  unut\\  5  iudica««t  (ui  eras.;  Pj|  6  liceret  ex  licebat 
P\\  8  muteret  P\\  12  domi  ♦•  otium  (&  q;  eras.)  P||  17  ac  ueluti  Haupt 
Philol.  3,  547  ^Op.  y,  ^09:  atque  uti  PC  \\  20  probaba^t  (n  eroi.)  P 
II  27  qui  PCj  om,  pauci  Cz  ||  33  tolerauerat  ex  tolerabat  P 


quorum  victoria  SuUae  parentes  proscripti,  bona  erepta,  ms  h-  9 
bertatis  inminulum  erat,  haud  sane  alio  animo  belh  eventum  ex- 
spectabant.    ad  hoc,  quicumque  aliarum  atque  senatus  partium  10 
erant,  conturbari  rem  pubhcam  quam  minus  valere  ipsi  male- 

5  baut.    id  adeo  malum  multos  post  annos  in  civitatem  revorterat.  11 
nam  postquam  Cn.  Pompeio  et  M.  Crasso  consulibus  tribunicia  38 
potestas  restituta  est,  homines  adulescentes,  summam  potestatem 
nacti,  quibus  aetas  animusque  ferox  erat,  coepere  senatum  cri- 
minando  plebem  exagitare,  dein  largiundo  atque  polhcitando  ma- 

10  gis  incendere ,  ita  ipsi  clari  potentesque  fieri.  contra  eos  summa  2 
ope  nitebatur  pleraque  nobihlas  senatus  specie  pro  sua  magni- 
tudine.    namciue,  uti  paucis  verum  absolvam,  post  illa  teinpora  3 
quicumque  rem  publicam  agitavere  honestis  nominibus,  ahi  sic- 
uti  popuh  iura  defenderenl,  pars  quo  senatus  auctoritas  maxunaa 

15  foret.   bonum    publicum   simulantes  pro  sua  quisque  potentia 
certabant.    neque  ilhs  modestia  neque  modus  contentionis  erat :  4 
utrique  victoriam  crudehter  exercebant.   sed  postquam  Cn.  Pom-  39 
peius  ad  bellum  maritumum  atque  Mithridaticum  missus  est,  ple- 
bis  opes  inminutae,  paucorum  potentia  crevil.    ei  magistratus  2 

20  provincias  aliaque  omnia  tenere ,  ipsi  innoxh  florentes,  sine  metu 
aetatem   agere,   ceteros,   qui   plebem   in   magistratu    placidms  3 
tractarent,  iudiciis  terr«re.  sed  ubi  primum  dubiis  rebus  novandi 
spes  obiata  est,  vetus  certamen  auimos  eorum  adrexit.    quod-  4 
si  primo  proeho  Catihna  superior  aut  aequa  manu  discessisset, 

25  profecto  magna  clades  atque  calamitas  rem  pubhcam  oppressis- 
set  neque  illis,  qui  victoriam  adepti  forent,  diutius  ea  uti  hcuis- 
sel,  quin  defessis  et  exanguibus  qui  plus  posset  imperium  atque 
libertatem  extorqueret.    fuere  tamen  extra  coniurationem  com-  5 
plures,  qui  ad  Catihnam  initio  profecti  sunt.     in  eis  erat  Ful- 

30  vius  senatoris  filius ,   quem  retractum  ex  itinere  parens  necari 

iussit. 

Isdem  temporibus  Romae  Lentulus ,  sicuti  Catihna  praece-  6 
perat,  quosfcumque  moribus  aut  fortuna  novis  rebus  idoneos  cre- 
debat,  aut  per  se  aut  per  alios  sollicitabat,  neque  solum  ciyis,  sed 
35  cuiusque  modi  genus  hominum,    quod  modo  bello  usui  foret. 

1  uictoriae  Pi  4  erant  p,  erat  />||  5  id  adeo  C,  ideo  PC\\  10  incen- 
dere  »,  incedere  />  ||  12  per  illa  »  J  17  sed  postquam  om.  P,  sed  po  (cetera 
periere  abscissa  membrana)  in  marg.  p  ||  21  ceterosque  PC,  que  om. 
C  II  22  tractarent  ex  tracUbant  P  \\  22  nouandi  Gruierus:  nouandis  PL  y 
abiata  P  ||  27  ceteris  post  exanguibus  ex  C  addunt  duo  ||  28  extorqueret 
ex  extoUeret  P\\  30  fuluius  PCz,  fului  vel  a.  fului  singuli  ex  z,  k.  *ul- 
uius  ex^antiquis  exeinplaribui,  hoc  est,  ut  videtur  (v.  Mleni  praef. 
a.  1832  p.  yill  et  Hermes  1,  243  adn.),  ex  Harleiano  s.  XIV,  Popma : 
ef.  Val.  Max.  5,8,  5  \  35  belli  P 


m 


22 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


23 


40  igitur  P.  Umbreno  cuidam  negotium  dat,  uti  legatos  Allobrogum 
requirat  eosque,  si  possit,  inpellat  ad  societatem  belli,  existu- 
mans  publice  privatimque  aere  alieno  oppressos,  praeterea  quod 
natura  gens  Gallica  bellicosa  esset,  facile  eos  ad  tale  consilium 

2  adduci  posse.    Umbrenus,  quod  in  Gallia  negotiatus  erat,  pleris-  5 
que  principibus  civitatium  notus  erat  atque  eos  noverat;  itaque 
sine  mora,  ubi  primum  legatos  in  foro  conspexit,  percontatus 
pauca  de  statu  civitatis   et  quasi  dolens  eius  casum  requirere 

3  coepit,  quem  exitum  tantis  malis   sperarent.     postquam   illos 
videt  queri  de  avaritia  magistratuum,  accusare  senatum;,  quod  10 
in  eo  auxili  nihil  esset,  miseriis  suis  remedium  mortem  expec- 
tare,  'at  ego'  inquit 'vobis,  si  modo  viri  esse  voltis,  ralionem  os- 

4  tendam,  qua  tanla  ista  mala  effugialis.'   haec  ubi  dixit,  Allobroges 
in  maxumam  spem  adducti  Umbrenum  orare  ut  sui  misereretur: 
nihil  tam  asperum  neque  tam  difficilc  esse,  quod  non  cupidis-  15 
sume  facturi  essent,  dum  ea  res  civitatem  aere  alieno  liberaret. 

5  ille  eos  in  domum  D.  Bruti  perducit,  quod  foro  propinqua  erat 
neque  ahena  consiU  propter  Semproniam.   nam  tum  Brulus  ab 

6  Boma  aberat.   praeterea  Gabinium  arcessit,  quo  maior  auctoritas 
sermoni  inesset.     eo  praesente  coniurationem  aperit,  nominat  20 
socios,  praeterea  multos  cuiusque  generis,  innoxios,  quo  legatis 
animus  ampHor  esset.  deinde  eos  pollicitos  operam  suam  domum 

41  dimittit.   sed  Allobroges  diu  in  incerto  habuere,  quidnam  consiH 

2  caperent.   in  altera  parte  erat  aes  ahenum  studium  belli  magna 
merces  in  spe  victoriae ,  at  in  altera  maiores  opes  tuta  consilia  25 

3  pro  incerta  spe  certa  praemia.  haec  illis  volventibus,  tandem  vicit 

4  fortuna  rei  pubhcae.   itaque  Q.  Fabio  Sangae,  cuius  patrocinio  ci- 
vitas  plurumum  utebatur,  rem  omnem  uti  cognoverant  aperiunt. 

5  Cicero  per  Sangam  consilio   cognito  legatis  praecipit,   ut  stu- 
dium  coniuralionis  vehementer  simulent,  ceteros  adeant,  bene  80 
polhceantur,  dentque  operam  uti  eos  quam  maxume  manifestos 
habeant. 

42  Isdem  fere  temporibus  in  GaHia  citeriore  atque  ulteriore, 

2  item  in  agro  Piceno  Bruttio  Apulia  motus  erat.     namque  iHi, 
quos  ante  CatiHna  dimiserat ,  inconsulte  ac  veluti  per  dementiam  35 
cuncta  simul  agebant.    nocturnis  consihis,  armorum  atque  telo- 
rum  portationibus,  festinando  agitando  omnia  plus  timoris  quam 

3  pericuH  effecerant.     ex  eo  numero  compluris  Q.  Metellus  Celer 

1  allogobrum  P  hic  et  m.  pr.  c.  4J,  i  ||  5  gallio  P\\  6  ciuitalium  PC, 
ciuitatum  C  ||  12  atego  ex  adeo  />  |  18  ab  roma  C,  Prtsc.  voL  II p.  66  Prob. 
p.  150  Serg.  in  Don.p,  511,  romae  P,  roraa  (unus,  ut  fertur,  s.  s.  ab)  C  ||  19 
arcescit  P,  accersit  C  plerique  \\  23  diuini  incerto  P\\  24  crat  *.  i.  P\\  26 
ui^cit  (n  eras.)  P  \\  29  praecipit  Linkerus:  at  cf.  c.  .34, 1 1|  33  in  gallia  *.  *.  P 


praetor  ex  senatus  consulto  causa  cognita  in  vincula  coniecerat; 
iem   in  citeriore  GalHa  C.  Murena,   qui  ei  provinciae  legatus 

praeerat.  ...  •      *•     •    jo 

At  BomaftLentulus  cum  ceteris,  qui  principes  conmrationis  45 

5  erant,  paratis  ut  videbantur  magnis  copns,  constituerant  uti,  cum 
Catilina  in  agrum  Faesulanum  cum  exercitu  venisset,  L.  Bestia 
tribnnus  plebis  contione  habita  quereretur  de  actionibus  Cicero- 
nis  belHque  gravissumi  invidiam  optumo  consuH  inponeret:  eo 
signo  proxuma  nocte  cetera  multitudo  coniurationis  suum  quis- 

10  que  negotium  exsequeretur.    sed  ea  divisa  hoc  modo  dicebantur:  2 
StatiHus  et  Gabinius  uti  cum  magna  manu  duodecim  simul  op- 
portunaloca  urbis  incenderent,  quo  tumultu  faciHor  aditus  ad 
consulemceterosque,quibusinsidiaeparabantur,  fieret;  Cethegus 
Ciceronis  ianuam  obsideret  eumque  vi  aggrederetur,  alms  autem 

15  aHum ,  sed  filii  familiarum ,  quorum  ex  nobiHtate  maxuma  pars 
erat  parentis  interficerent;  simul  caede  et  incendio  perculsis  om- 
nibus  ad  Catilinam  erumperent.    inter  haec  parata  atque  decreta  3 
Cethegus  semper  querebatur  de  ignavia  sociorum :  lUos  dubitando 
et  dies  prolatando  magnas  opportunitates  conrumpere,    facto, 

20  non  consuUo  in  taU  periculo  opus  esse,  seque,  si  pauci  admva- 
rent,  languentibus  ahis,  impetum  in  curiam  facturum.    natura  4 
ferox  vehemens  manu  promptus  erat;  maxumum  bonum  m  ce- 

leritate  putabat.  .  ^.  , .  •  ♦     jj 

Sed  Allobroges  ex  praecepto  Ciceronis  per  Gabmmm  cete-  44 

25  ros  conveniunt.    ab  Lentulo  Cethego  Stalilio  item  Cassio  postu- 
lant  ius  iurandum,  quod  signatum  ad  civis  perferant:  aliter  haud 
facile  eos  ad  tantum  negotium  inpeUi  posse.    ceteri  nihil  suspi-  2 
cantes  dant,  Cassius  semet  eo  brevi  venturum  polhcetur,  ac  paulo 
ante  legatos  ex  urbe  proficiscitur.    Lentulus  cum  eis  T.  Voltur-  3 

30  cium  quendam  Crotoniensem  mittit,  ut  Allobroges  pnus  quam 
domum  pergerent  cum  CatUina  data  atque  accepta  fide  societa- 
tem  confirmarent.    ipse  Volturcio  Htteras  ad  Catihnam  dat,  qua-  4 
rum  exemplum  infra  scriptum  est.    'Quis  sim  ex  eo  qucm  ad  5 
te  misi  cognosces.    fac  cogites  in  quanta  calamitate  sis,  et  me- 

35  mineris  te  virum  esse.    consideres  quid  tuae  rationes  postulent. 
auxilium  petas  ab  omnibus,  etiam  ab  infimis.    ad  hoc  mandata  6 
verbis  dat :  cum  ab  senatu  hostis  iudicatus  sit,  quo  consilio  servitia 
repudiet?  in  urbe  parata  esse  quaeiusserit.  ne  cunctetur  ipse  pro- 

2  citeriore  />C,  ulteriore  Cortius  \\  5  uidebantur  *,  ex  Cunus,  uide- 
batur  PC  11  constituerant  PC,  constituerat  C||  6  Carsulanum  Dietsch^tsu^ 
lanum  Rauchenstein  apnd  Wir-.ium  ||  9  quisque  Cz,  ^^^^^^^J^l^ 
obsideret  ex  obsidet  />||  20  consulto  C,  consultando  PCII  26  lurandum 
» •  quod  Pl|27  ad  ex  an  Pl|33  quis  C,  qui  PCV 


t 


24 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


25 


45  pius  adcedere.  bis  rebus  ita  actis,  constituta  Docte  qua  proficis- 
cerentur,  Cicero  per  legatos  cuncta  edoctus  L.  Valerio  Flacco  et 
C.  Pomptino  praetoribus  imperat,  ut  in  ponte  Mulvio  per  insidias 
Allobrogum  comitatus  deprehendant.  rem  omnem  aperit,  cuins 
gratia  mittebantur,  cetera,  uti  facto  opus  sit,  ila  agant  permittit.  5 

2  illi,  homines  miiitares,  sine  tumultu  praesidiis  conlocatis,  sicuti 

3  praeceptum  erat,  occulte  pontem  obsidunt.  postquam  ad  id  loci 
legati  cum  Volturcio  venerunt  et  simul  utrimque  clamor  exortus 
est,  Galli  cito  cognito  consiHo  sine  mora  praetoribus  se  tradunt, 

4  Volturcius  primo  cohortatus  ceteros  gladio  se  a  multitudine  de-  10 
fendit,  deinde  ubi  a  legatis  desertus  est,  multa  prius  de  salute 
sua  Pomptinum  obtestatus,  quod  ei  notus  erat,  postremo  timi- 
dus  ac  vitae  diffidens  velut  hostibus  sese  praetoribus  dedit. 

46  Quibus  rebus  confectis  omnia  propere  per  nuntios  consuli 

2  declarantur.     at  illum  ingens  cura  atque  laetitia  simul  occupa-  15 
vere.  nam  iaetabatur  intellegens  coniuratione  patefacta  civitatem 
periculis  ereptam  esse;    porro  autem  anxius  erat  dubitans,  ia 
maxumo  scelere  tantis  civibus  deprehensis  quid  facto  opus  esset: 
poenam  illorum  sibi  oneri,  inpunilatem  perdundae  rei  publicae 

3  fore  credebat.     igitur   confirmato  animo  vocari   ad  sese  iubet  20 
Lentulum   Cethegum   Statilium   Gabinium   itemque   Caeparium 
Terracinensem ,    qui   in  Apuliam   ad   concitanda   servitia   pro- 

4  ficisci  parabat.    ceteri  sine  mora  veniunt;  Caeparius,  paulo  ante 

5  domo  egressus,  cognito  indicio  ex  urbe  profugerat.   consul  Len-  • 
tulum,  quod  praetor  eral,  ipse  manu  tenens  in  senatum  perdu-  25 
cit,  reliquos  cum  custodibus  in  aedem  Concordiae  venire  iubet. 

6  eo  senatum  advocat  magnaque  frequentia  eius  ordinis  Voltur- 
cium  cum  legatis  introducit;  Flaccum  praetorem  scrinium 
cum  litteris,   quas  a   legatis  acceperat,   eodem   adferre  iubet. 

47  Volturcius  interrogatus  de  itinere,  de  litteris,  postremo  quid  30 
aut  qua  de  causa  consili  habuisset,  primo  fingere  aha,  dissimu- 
lare  de  coniuratione;  post  ubi  fide  publica  dicere  iussus  est, 
omnia  uti  gesta  erant  aperit  docetque  se  paucis  ante  diebus  a 
Gabinio  et.Caepario  socium  adscitum  nihil  ampHus  scire  quam 
legatos,  tantum  modo  audire  solitum  ex  Gabinio  P.  Autronium  55 
Ser.  SuIIam  L.  Vargunteium  multos  praeterea   in   ea  coninra- 

2  tione  esse.     eadem  Galli   fatentur  ac  Lentulum  dissimulantem 

3  moluio  *m  antiquis  S,  libris^  nescio  quibvs  repperit  G.  Fabricius 
Romaep.  150  ||  4  deprehendant  ex  reprc^hendant  P\\  6  illi*  (s  er.)  P,  illis 
veim  C||13  ueiut  hostibus  ex  ueiudostibus  P  ||  18  esset  C\  sit  C  deteriores, 
erat  PJi  21  quendam  antevel  post  caeparium  inser.  C,  om.  PC^  caeparius 
et  coeparius  promiscue  P:  de  nomine  v.  KriL  BeitrUge  p.  112.  114  \\ 
22  terracinensem  PCy  tarracinensem  C  ||  24  ex  urbe  PC,  om.  C  \\  25  in 
senatum  del.  Cortius  ||  36  uargonteium  P 


coarguunt  praeterlitterassermonibus,  quosillehabere  solitus  erat, 
ex  libris  Sibyllinis  regnum  Romae  tribus  Cornehis  portendi; 
Cinnam  alque  Sullam  antea,  se  tertium  esse,  cui  fatum  foret 
.urbis  potiri.   praeterea  ab  incenso  Capitolio  illum  esse  vigesumum 

5  annum,  queni  saepe  ex  prodigiis  haruspices  respondissent  bello 
civiH  cruentum  fore.   igitur  perlectis  htteris,  cum  prius  omnes  si- 
gna  sua  cognovissent ,  senatus  decernit  uti  abdicato  magistratu  3 
Lentulus  itemque  ceteri  in  hberis  custodiis  habeantur.    itaque 
Lentulus  P.  Lentulo  Spintheri,  qui  tum  aedilis  erat,  Cethegus  4 

10  Q.  Cornificio,  Statilius  C.  Caesari,  Gabinius  M.  Crasso,  Caeparius 
—  nam  is  paulo  ante  ex  fuga  retractus  erat  —  Cn.  Terentio 
senatori  traduntur. 

Interea  plebs  coniuratione  patefacta,   quae   primo  cupida  48 
rerum  novarum  nimis  bello  favebat,  mutata  mente  Catilinae  con- 

15  siha  exsecrari,  Ciceronem  ad  caelum  tollere:  veluti  ex  servitute 
erepta  gaudium  atque  laetitiam  agitabat.    namque  alia  belli  faci-  2 
nora  praedae  magis  quam  detrimento  fore ,  incendium  vero  cru- 
dele  inmoderatum  ac  sibi  maxume  calamitosum  putabat,  quippe 
cui  omnes  copiae  in  usu  cotidiano  et  cullu  corporis  erant. 

20  Post  eum  diem  quidam  L.  Tarquinius  ad  senatum  adductus  3 

erat,  quem  ad  Catilinam  proficiscentem  ex  itinere  retractum  aie- 
bant.     is ,  cum  se  diceret  indicaturum  de  coniuratione ,  si  fides  4 
publica  data  esset,  iussus  a  consule  quae  sciret  edicere,  eadem 
fere  quae  Volturcius  de  paratis  incendiis  de  caede  bonorum  de 

25  itinere  hostium  senatum  docet;  praeterea  se  missum  a  M.  Crasso, 
qui  CatiUnae  nuntiaret,  ne  eum  Lentulus  et  Cethegus  aliique  ex 
coniuratione  deprehensi  terrerent,  eoque  magis  properaret  ad  ur- 
bem  adcedere,  quo  et  ceterorum  animos  reficeret  et  illi  facilius  e 
periculo  eriperentur.     sed  ubi  Tarquinius  Crassum  nominavit,  5 

30  hominem  nobilem  maxumis  divitiis  summa  potentia,  alii  rem  in- 
credibilem  rati,  pars,  tametsi  verum  existumabant,  tamen  quia  in 
tali  tempore  tanta  vis  hominis  magis  leniunda  quam  exagitanda 
videbatur,  plerique  Crasso  ex  negotiis  privatis  obnoxii,  concla- 
mant  indicem  falsum  esse ,  deque  ea  re  postulant  uti  rtferatur. 

35  itaque  consulente  Cicerone  frequens  senatus  decernit,  Tal*quini  6 
indicium  falsum  videri ,  eumque  in  vinculis  retinendum,  neque 
amplius  potestatem  faciundam,  nisi  de  eo  indicaret,  cuius  con- 
silio  tantam  rem  esset  mentitus.    erant  eo  tempore  qui  existu-  7 


1  coargaunt  *••♦••*•*  praeter  /'H  2  sibillinis  (il  in  ras.)  P\\b  bellu 
P II  6  foret  P II  10  carnificio  P  j  statulius  />  (  11  fig**a  (ur  er.^Pi  13  plebs 
eras.  in  /*||  ||  15  tollere  ex  tolerare  P^  19  erant  ex  abent,  ut  videtur, 
P\\  21  a^iebant  (d  erasa)  P^  28  acce»dere  {ner.)  P^  facilius^  e  (s  er.) 
i'1  30  incredibilem  s.  t.  i' ||  34  iudicium  P 


26 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


27 


marent  indicium  illud  a  P.  Autronio  machinatum,  quo  facilius 
adpellato  Crasso  per  societatem  periculi  reliquos  illius  potentia 

8  tegeret.    alii  Tarquinium  a  Cicerone  inmissum  aiebant,  ne  Crassus 
more  suo  suscepto  maiorum  patrocinio  rem  publicam  conturba- 

9  ret.  ipsum  Crassum  ego  postea  praedicantem  audivi,  tantam  iilam  5 
contumeliam  sibi  ab  Cicerone  inpositam. 

49  Sed  isdem  temporibus  Q.  Catulus  et  C.  Piso  neque  pretio 
neque  gratia  Ciceronem  inpellere  potuere,  uti  per  AUobroges  aut 

2  alium  indicem  C.  Caesar  falso  nominaretur.    nam  uterque  cum 
illo  gravis  inimicitias  exercebant:  Piso  oppugnatus  in  iudicio  pe-  10 
cuniarum  repetundarum  propter  cuiusdam  transpadani  suppli- 
cium  iniustum ,  Catulus  ex  petitione  pontificatus  odio  incensus, 
quod  extrema  aetate,  maxumis  honoribus  usus,  ab  adulescentulo 

3  Caesare  victus  discesserat.   res  autem  opportuna  videbatur,  quod 

is  privatim  egregia  liberalitate,  pubhce  maxumis  muneribus  gran-  15 

4  dem  pecuniam  debebat.  sed  ubi  consulem  ad  tantum  facinus  in- 
pellere  nequeunt,  ipsi  singillatim  circumeundo  atque  ementiundo 
quae  se  ex  Volturcio  aut  Allobrogibus  audisse  dicerent  magnani 
iUi  invidiam  conflaverant,  usque  eo  ut  non  nulh  equites  Romani, 
qui  praesidi  causa  cum  telis  erant  circum  aedem  Concordiae,  seu  20 
periculi  magnitudine  seu  animi  mobilitate  inpulsi,  quo  studiuni 
suum  in  rem  pubhcam  clarius  esset,  egredienti  ex  senatu  Caesari 
gladio  minitarentur. 

50  Dum  haec  in  senatu  aguntur  et  dum  legatis  Allobrogum  et 

T.  Volturcio,  conprobato  eorum  indicio ,  praemia  decernuntur,  25 
liberti  et  pauci  ex  chentibus  Lentuh  divorsis  itineribus  opifices 
atque  servitia  in  vicis  ad  eum  eripiundum  solhcitabant,  partim 
exquirebant  duces  multitudinum,  qui  pretio  rem  publicam  ve- 

2  xare  sohti  erant.  Cethegus  autem  per  nuntios  famiham  atque 
hbertos  suos,  lectos  et  exercitatos  orabat  [in  audaciam],  ut  grege  30 

3  facto  cum  lehs  ad  sese  inrumperent.  consul  ubi  ea  parari  co- 
gnovit,  dispositis  praesidiis  ut  res  atque  tempus  monebat,  con- 
vocato  senatu  refert,  quid  de  eis  fieri  placeat,  qui  in  custodiam 

2  polentiae  P  ||  7  neque  pretio  neque  gratia  Prisc,  voL  I  p.  539  et 
imitator  Septimius  belli  Troi.  1,  18  (cf.  lug.  16,  1.  29,  3  Cic.  p.  Rosc.  Am. 
28,  76  yerr.  1,  136):  neque  precibus  neque  gratia  neque  pretio  PC,  neque 
gratia  neque  precibus  neque  pretio  z  ||  8  impelh  quiuit  Prisc.  l.  c,  inlici 
quiuit  (Cicero)  Sept.  l.  c.  verba  Sallusti  nec  plene  nec  accurate  red- 
dentes  (cf.  §  4  inpehere  nequeunl) ;  impellere  quiuere  Pntschius  ||  aut 
per  ahum  C,  per  om.  PC  \\  lu  exercebant  PC,  exercebat  pC  \\  oppugnatus 
ex  adpugnantis  P  1  12  post  petitione  in  P  septem  fere  litterae,  quarum 
prima  p  fuit,  erasae  \\  15  Hberahtatc  C,  libertate  PC\  17  singuiatim  p 
cf.  I.  42,  5  II  19  eo  PC,  adeo  C  ||  20  aedem  p.  eadem  P^  27  uicis  ex 
uitis  P\\  30  et  s.  s.  P\\  orabat  in  audaciam  PC,  in  audaciam  orabat  «, 
quorum  unus  ovu  in  audaciaro,  eadem  delevit  Dietsch 


traditi  erant;  sed  eos  paulo  ante  frequens  senatus  iudicaverat 
contra  rem  pubhcam  fecisse.  tum  D.  lunius  Silanus,  primus  sen-  4 
tentiam  rogatus,  quod  eo  tempore  consul  designatus  erat,  de  eis 
qui  in  custodiis  tenebantur  et  praeterea  de  L.  Cassio  P.  Furio  P. 
5  Umbreno  Q.  Annio,  si  deprehensi  forent,  supphcium  sumundum 
decreverat  isque  poslea  permolus  oratione  C.  Caesaris  pedibus 
in  sententiam  Ti.  Neronis  iturum  se  dixerat,  quod  de  ea  re 
praesidiis  additis  referundum  censucrat.  sed  Caesar,  ubi  ad  eum  5 
ventum  est,   rogatus  sententiam  a  consule  huiuscemodi  verba 

10  locutus  est. 

'Omnis  homines,  patres  conscripti,  qui  de  rebus  dubiis  con-  51 
sultant,  ab  odio  amicitia  ira  atque  misericordia  vacuos  esse  de- 
cet.   haud  facile  animus  verum  providet,  ubi  illa  officiunt,  neque  2 
quisquam  omnium  lubidini  simul  et  usui  paruit.    ubi  intenderis  3 

15  ingenium,  valet:  si  lubido  possidet,  ea  dominatur,  animus  nihil 
valet.   magna  mihi  copia  est  memorandi,  patres  conscripti,  qui  4 
reges  atque  popuh  ira  aut  misericordia  inpulsi  male  consulue- 
rint.    sed  ea  raalo  dicere,  quae  maiores  nostri  contra  lubidinem 
animi  sui  recte  atque  ordine  fecere.  bello  Macedonico,  quod  cum  5 

20  rege  Perse  gessimus,  Rhodiorum  civitas  magna  atque  magnifica, 
quae  popuh  Romani  opibus  creverat,  infida  atque  advorsa  nobis 
fuit.  sed  postquam  bello  confecto  de  Rhodhs  consultum  est,  ma- 
iores  nostri,  ne  quis  divitiarum  magis  quam  iniuriae  causa  bellum 
inceptum  diceret,  inpunitos  eos  dimisere.     item  beUis  Punicis  6 

2:;  omnibus,  cum  saepe  Carlhaginienses  et  in  pace  et  per  indutias 
multa  nefaria  facinora  fecissent,  numquam  ipsi  per  occasionem 
talia  fecere :  magis,  quid  se  dignum  foret,  quam  quid  in  illos  iure 
fieri  posset,  quaerebant.     hoc  item  vobis  providendum  est,  pa-  7 
tres  conscripti,  ne  plus  apud  vos  valeat  P.  Lentuh  et  ceterorum 

30  scelus  quam  vostra  dignitas,  neu  magis  irae  vostrae  quam  famae 
consulatis.     nam   si   digna   poena  pro   factis  eoruni  reperitur,  8 
novumconsilium  adprobo:  sin  magnitudo  scelerisomniumingenia 
exsuperat,  eis  utendum  censeo,  quae  legibus  conparata  sunt.  pleri-  9 
que  eorum,  qui  ante  me  sententias  dixerunt,  composite  atque 

35  magnifice  casum  rei  pubhcae  miserati  sunt.  quae  belh  saevitia 
esset,  quae  victis  acciderent,  enumeravere;  rapi  virgines  pueros, 
diveUi   liberos  a   parentum   complexu,   matres  familiarum  pati 


2  silanus  ex  salinus  P||  7  quod  PC,  qui  3  ||  16  p.  c  *.  s.  />||  qui  PC, 
quae  p  in  mg.  FC,  Arus.  p.  459  \\  17  consuluerint  PC,  Arus.  cod.  Periz., 
consuluerunl  F,  Arus.  nod.  Gud.  \\  19  faecere  ex  facere  P\\  21  atque  PC, 
et  p  in  marg.,  VC  \  24  dimisere  ex  dicere  P\  30  neu  PC,  neue  VC  \ 
31  poena  s.  s.  jP||  32  inginiu  P\  33  liis  utendum  VC,  his  om.  ^H  34  • 
sententiam  ^||  36  accederent  P 


28 


C.  SALLUSTl  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


29 


quae  victoribus  conlubuisset,  fana  atque  domos  spoliari,  caedem 
incendia  fieri,  postremo  armis  cadaveribus  cruore  atque  luctu 

10  omnia  compleri.  sed,  per  deos  inmortalis,  quo  illa  oratio  perti- 
nuit?  an  uti  vos  infestos  coniurationi  faceret?  scilicet,  quem  res 

11  tanta  et  tam  atrox  non  permovit,  eum  oratio  accendet.    non  ita  5 
est,   neque  cuiquam  mortalium  iniuriae  suae  parvae  videntur: 

12  multi  eas  gravius  aequo  habuere.  sed  alia  aliis  licentia  est,  patres 
conscripti.  qui  demissi  in  obscuro  vitam  habent  siquid  iracundia 
dehquere,  pauci  sciunt,  fama  atque  fortuna  eorum  pares  sunt: 
qui  magno  imperio  praediti  in  excelso  aetatem  agunt,  eoruni  facla  10 

13  cuncti  mortales  novere.    ita  in  maxuma  fortuna  minuma  licentia 

14  est.  neque  studere  neque  odisse,  sed  minume  irasci  decet.  quae 
apud  alios  iracundia  dicilur,  ea  in  imperio  superbia  atque  crude- 

15  litas  adpellatur.    equidem  ego  sic  existumo,  patres  conscripti, 
omnis  cruciatus  minores  quam  facinora  illorum  esse.   sed  pleri-  16 
que  mortales  postrema  meminere  et  in  hominibus  inpiis  sceleris 

16  eorum  obhti  de  poena  disserunt,  si  ea  paulo  saevior  fuit.  D.  Si- 
lanum,  virum  fortem  atque  strenuum,  certo  scio  quae  dixerit 
studio  rei  publicae  dixisse ,  neque  illum  in  tanta  re  gratiam  aut 
inimicitias  exercere:  eos  mores  eamque  modestiam  viri  cognovi.  20 

17  verum  sententia  eius  mihi  non  crudelis  —  quid  enim  in  talis 
homines  crudele  fieri  potest?  —  sed  aliena  a  re  publica  nostra 

18  videtur.    nam  profecto  aut  metus  aut  iniuria  te  subegit,  Silane, 

19  consulem  designatum  genus  poenae  novum  decernere.  de  timore 
supervacuaneum  est  disserere,  cum  praesertim  diligentia  clarissu-  25 

20  mi  viri  consulis  tanta  praesidia  sint  in  armis.  de  poena  possum 
equidem  dicere  id  quod  res  habet,  in  luctu  atque  miseriis  mortem 
aerumnarum  requiem  non  cruciatum  esse,  eam  cuncta  mortahum 

21  mala  dissolvere,  ultra  neque  curae  neque  gaudio  locum  esse.  sed, 
per  deos  inmortahs,  quam  ob  rem  in  sententiam  non  addidisti,  uti  30 

22  prius  verberibus  in  eos  animadvorteretur?  an  quia  lex  Porcia 
vetat?  at  ahae  leges  item  condemnatis  civibus  non  animam  eripi 

23  sed  exilium  permitti  iubent.  an  quia  gravius  est  verberari  quam 
necari?  quid  autem  acerbum  aut  nimis  grave  est  in  homines  tanti 

24  facinoris  convictos?    sin  quia  levius  est,  qui  convenit  in  minore  35 

1  conlibuisset  s,  Jugust.  de  c.  d.  U  5»  imitator  controv.  in  Sall,  6, 13: 
conlibuissent  Pf^C\\  3  pertimuit  P\\A  coniuracione  faceret  (ex  faret)  P| 
5  perinouit  PC,  permouet  p  in  marg.j  V  ||  accendet  PC^  accendit  p  in 
marg.,  FC  ||  8  habent  PC,  aguntp  in  marg.,  VC  \  17  seuior  PC,  seuerior 
VC  II  20  modesliam  ex  mestitiam  P  ||  23  silenae  P  ||  25  superuacuaneum  PV^ 
superuacaneum  p  in  marg.  |  26  in  armis  sint  V  ||  30  sententiam  PC,  sen- 
tentia  VC  ||  31  in  eos  uerberibus  V  ||  aduerteretur  (ex  au.)  P,  anim  in  marg. 
^  p  J  porcio  ex  portia  P  \\  32  item  de  condemnatis  V  \\  35  qui*  (s.  i.  quo 
modo  p,  d  pottea  erasa)  /*,  qui  VC,  quid  C 


negotio  legem  timere,  cum  eam  in  maiore  neglegeris?   at  enim  25 
quis  reprehendet,  quod  in  parricidas  rei  pubUcae  decretum  erit? 
tempus  dies  fortuna,   cuius  lubido  gentibus  moderatur.     illis 
merito  accidet  quicquid  evenerit.  ceterum  vos,  patres  conscripti,  26 
5  quid  inaHos  statuatisconsiderate.   omnia  mala  exempla  ex  rebus  27 
bonis  orta  sunt.  sed  ubi  imperium  ad  ignaros  [eiusj  aut  minus 
bonos  penenit,  novom  illud  exemplum  ab  dignis  et  idoneis  ad 
indignos  et  non  idoneos  transfeilur.  Lacedaemonii  devictis  Athe-  28 
niensibus  triginta  viros  inposuere,  qui  rem  publicam  eorum  tra- 
10  ctarent.    ei  primo  coepere  pessumum  quemque  et  omnibus  invi-  29 
sum  indemnatum  necare.  ea  populus  laetari  et  merito  dicere  fieri. 
post  ubi  paulatim  licentia  crevit,  iuxta  bonos  et  malos  lubidinose  30 
interficere,  ceteros  metu  terrere:  ita  civitas  servitute  obpressa  31 
stultae  laetitiae  gravis  poenas  dedit.   noslra  memoria  victor  Sulla  82 
15  cum  Damasippum  el  alios  eiusmodi,  qui  malo  rei  pubhcae  cre- 
verant,  iugulari  iussit,  quis  non  factum  eius  laud^bat?  homines 
scelestos  et  factiosos,  qui  seditionibu&rempublicam  exagitaverant, 
merito  necatos  aiebant.    sed  ea  res  magnae  initium  cladis  fuit.  83 
nam  uti  quisque  domum  aut  villam,  postremo  vas  aut  vestimen- 
20  tum  alicuius  concupiverat,  dabat  operam  ut  is  in  proscriptorum 
numero  esset.    ita  ilh,  quibus  Damasippi  mors  laetitiae  fuerat,  34 
paulo  post  ipsi  trahebantur,  neque  prius  finis  iugulandi  fuit  quam 
Sulla  omnis  suos  divitiis  expjevit.  atque  ego  haec  non  in  M.  Tulho  35 
neque  his  temporibus  vereor,  sed  in  magna  civitate  multa  et  va- 
25  ria  ingenia  sunt.   potest  alio  tempore,  alio  consule,  cui  item  ex-  36 
ercitus  in  manu  sit,  falsum  aliquid  pro  vero  credi:  ubi  hoc  ei- 
emplo  per  senatus  decretum  consul  gladium  eduxerit,  quis  ilh 
finem  statuet  aut  quis  moderabitur?  maiores  nostri,  patres  con-  87 
scripti,  neque  consih  neque  audaciae  umquam  eguere,  neque 
30  illis  superbia  obstabat,  quo  minus  ahena  instituta,  si  modo  proba 
erant,  imitarentur.   armaatque  tela  militaria  ab  Samnitibus,  in-  88 
signia  magistratuum  ab  Tuscis  pleraque  sumpserunt.   postremo 
quod  ubique  apud  socios  aut  hostis  idoneum  videbatur,  cum  sum- 
mo  studio  domi  exequebantur,  imitari  quam  invidere  bonis  male- 
85  bant.   sed  eodem  illo  tempore  Graeciae  morem  imilati  verberi-  89 

1  neglegeris  PC  (unus?)^  neglexeris  VC\  2  erit  ex  erat  jP|  6  bonis 
PVC^  domesticis  C  deteriores\  ignaros***»  (eius  eras.)  P,  ignaros  eius 
VCy  ignaros  (ignauos  unus)  ciues  (ciues  in  mg,  m,  2  unus)  C  \\  18  initium 
roagnae  cladis  ^  H  19  aut  uiliam  P  s.  s,  \\  aut  post  uestimentum  eras.  in 
P\\  20  is  1.  *.  Pjl  21  fuit  ^ll  23  suas  diuitias  /^H  atque  haec  ego  V^  24 
roulta  ex  illa  P  \  26  manu«  (s  er.)  P  |j  31  arma  atque  tela  (tela  ex  talia 
P)  militaria  PCV,  arma  tela  atque  militaria  ex  C  duo  |  34  domi  *.  «.  P 
1 35  Graeciae  morem  imitati  post  coepere  tum  (§  40)  traiecit  Doderlein 
Philol.  9,  579 


30 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATIUNAE 


31 


bus  animadvortebant  in  civis,  de  condemnatis  summum  suppli- 

40  cium  sumebant.  postquam  res  publica  adolevit  et  multitudine 
civium  factiones  valuere,  circumveniri  innocentes,  aiia  huiusce- 
modi  fieri  coepere,  tum  lex  Porcia  aliaeque  leges  paratae  sunt, 

41  quibus  legibus  exiiium  damnatis  permissum  est.   hanc  ego  cau-  5 
sam,  patres  conscripti,  quo  minus  novom  consilium  capiamus, 

42  in  primis  magnam  puto.  profecto  virtus  atque  sapientia  maior 
illis  fuit,  qui  ex  parvis  opibus  ta^htum  imperium  fecere  quam  in 

43  nobis,  qui  ea  bene  parta  vix  retinemus.   placet  igitur  eos  dimitti 

et  augeri  cxercitum  Catilinae?  minume.   sed  ita  censeo,  pubU-  10 
candas  eorum  pecunias,  ipsos  in  vinculis  habendos  per  municipia, 
quae  maxume  opibus  valent,  neu  quis  de  eis  postea  ad  senatum 
referat  nevecum  populo  agat:  qui  aliter  fecerit,  senatum  existu- 
mare  eum  contra  rem  pubhcam  et  salutem  omnium  facturum. 
52  Postquam  Caesar  dicundi  finem  fecit,  ceteri  verbo  alius  alii  15 

varie  adsentiebantur.   at  M.  Porcius  Cato  rogatus  sententiam  hu- 
iuscemodi  orationem  habuit: 

2  'Longe  mihi  alia  mens  est,  patres  conscripti,  cum  res  atque 
pericula  nostra  considero,  et  cum  sententias  non  nuUorum  ipse 

3  mecum  reputo.    illi  mihi  disseruisse  videntur  de  poena  eorum,  20 
qui    gatriae   parentibus  aris  atque   focis  suis  bellum  paravere. 
res  autem  monet  cavere  ab  iUis  magis  quam  quid  in  illos  sta- 

4  tuamus  consultare.  nam  cetera  mgleficia  tum  persequare ,  ubi 
facta  sunt,  hoc  nisi  provideris  ne  accidat,  ubi  evenit,  frustra  iu- 

5  dicia  inplores :  capta  urbe  nihil  fit  rehqui  victis.    sed ,  per  deos  25 
inmortalis,  vos  ego  appello,  qui  semper  domos  villas  signa  ta- 
bulas  vostras  pluris  quam  rem  publicam  fecistis:  si  ista,  cuius- 
cumque  modi  sunt,  quae  amplexamini,  retinere,  si  voluptatibus 
voslris  otium  praebere  voltis,  expergiscimini  ahquando  et  capes- 

6  site  rem  publicam.    non  agitur  de  vectigalibus  neque  de  socio-  30 

7  rum  iniuriis:  libertas  et  anima  nostra  in  dubio  est.  saepe  nu- 
mero,  patres  conscripti,  multa  verba  in  hoc  ordine  feci,  saepe 
de  luxuria  atque  avaritia  nostrorum  civium  questus  sum ,  mul- 

8  tosque  mortahs  ea  causa  advorsos  habeo :  qui  mihi  atque  animo 
meo  nullius  umquam  dehcti  gratiam  fecissem,  haud  facile  alte-  35 

9  rius  lubidini  male  facta  condonabam.  sed  ea  tametsi  vos  parvi 
pendebatis,  tamen  res  pubhca  firma  erat,  opulentia  neglegentiam 

1  de  eras.  in  P\\  3  circumueniri  F,  circumuenire  PC\\b  ^^♦•♦•ilium 
P II  hanc  ego  PC,  ego  hanc  rC  ||  8  illis  Pf^C,  in  iilis  C  ||  12  neu  quis  PC, 
ne  quis  j»  r*.  ')  yC:  cf.  or.  Phil.  8  \\  18  mihi  alia  PC,  alia  mihi  F,  Servius 
Fuldensis  in  Ferg.  Aen.  1,  13  l|  20  illi  ex  ille  P\\  disseruisse  ex  deseruisse 
P\\  23  tunc  P\\2Q  uos  ego  PFC,  ego  uos  C  ||  27  ista  PC,  ita  rC||31 
dibio  ex  dibia  P\\U  delicti  •  •  ♦  •  gratiam  P\\Z1  penderatis  r 


tolerabat.    nunc  vero  non  id  agitur ,  bonisne  an  malis  moribus  10 
vivamus,  neque  quantum  aut  quam  magnificum  imperium  popuU 
Romani  sit,  sed  haec  cuiuscumque  modi  videntur,  nostra  an  no- 
biscum  una  hostium  futura  sint.    hic  mihi  quisquam  mansuetu-  11 

5  dinem  et  misericordiam  nominat.   iam  pridem  equidem  nos  yera 
vocabula  rerum  amisimus.    quia  bona  aliena  largiri  liberalitas, 
malarum  rerum  audacia  fortitudo  vocatur,  eo  res  pubiica  in  ex- 
tremo  sita  est.    sint  sane,  quoniam  ita  se  mores  habent,  libera-  12 
les  ex  sociorum  fortunis,  sint  misericordes  in  furibus  aerari;  ne 

10  illi  sanguinem  nostrum  largiantur^et ,  dum  paucis  sceleratis  par- 
cunt,  bonos  omnis  perditum  eant.    bene  et  composite  C.  Caesar  13 
paulo  ante  in  hoc  ordine  de  vita  a  morte  disseruit,  credo  falsa 
existumans  ea  quae  de  inferis  memorantur,  divorso  itinere  ma- 
los  a  bonis  loca  taetra  inculta  foeda  atque  formidulosa  habere. 

15  itaque  ceusuit  pecunias  eorum  publicandas,  ipsos  per  municipia  14 
in  custodiis  habendos,  videlicet  timens  ne,  si  Romae  sint,  aut  a 
popularibus  coniurationis  aut  a  multitudine  conducta  per  vim 
eripiantur.    quasi  vero  mah  atque  scelesti  tantum  modo  in  urbe  15 
et  non  per  totam  Italiam  sint,  aut  non  ibi  plus  possit  audacia, 

20  ubi  ad  dcfendundum  opes  minores  sunt.    quare  vanum  equidem  16 
hoc  consilium  est,  si  periculum  ex  iUis  metuit:  sin  in  tanto  om- 
nium  metu  solus  non  timet,  eo  magis  refert  me  mihi  atque  vobis 
timere.    quare  cum  de  P.  Lentulo  ceterisque  statuetis ,  pro  certo  17 
habetote  vos  simul  de  exercitu  Catiiinae  et  de  omnibus  coniura- 

25  tis  decernere.   quanto  vos  attentius  ea  agetis,  lanto  iUis  animus  18 
infirmior  erit:  si  paululum  modo  vos  languere  viderinl,  iam  om- 
nes  feroces  aderunt.    nohte  existumare  maiores  nostros  armis  19 
rem  publicam  ex  parva  magnam  fecisse.  si  ita  res  esset ,  multo  20 
puicherrumam  eam  nos  haberemus,  quippe  sociorum  atque  ci- 

30  vium,  praeterea  armorum  atque  equorum  maior  copia  nobis  quam 
Ulis  est.    sed  alia  fuere  quae  illos  magnos  fecere,  quae  nobis  21 
nulla  sunt,  domi  industria  foris  iustum  imperium,  animus  in 
consulundo  hber  neque  delicto  neque  lubidini  obnoxius.    pro  22 
his   nos  habemus  iuxuriam  atque  avaritiam,  pubUce  egestatem 

35  privatim    opulentiam.     laudamus  divitias,    sequimur    inertiam. 
inter  bonos  et  malos  discrimen   nuUum,   omnia  virtutis  prae- 


6  uocabulum  P,  uocabula  p  ||  8  sita  est  ^C,  positae.  P\\  10  sceleralis 
PCj  scelestis  p  in  marg.  A'  e  §  i5  ||  14  formidolosa  F,  formi  doiosa  />,  c: 
du  p  in  marg.  \\  16  si]  sit  P\\  20  addefendum  ^||  minoresunt  P||  21  sin 
in  C(?),  si  in  P^C  \\  25  altentius  PC,  intentius  p  in  marg.,  V  ||  animus 
ex  omnibus  P||  26  paululum  PC ,  paulum  VC\1%  res  PVC,  om.  ex  C 
deleriores  pauci  et  Augustin.  c.  d.  5 ,  12  ||  36  discrimen  nullum  PFC, 
Augustin.  L  c,  nuUum  discrimen  (vel  discrimen  nuUum)  est  C 


32 


C  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


83 


23  mia  arabitio  possidet.  neque  mirum.  ubi  vos  separatim  sibi 
quisque  consilium  capitis,  ubi  domi  voluptatibus,  hic  pecuniae 
aut  graliae  servitis,  eo  fit,  ut  impetus  fiat  in  vacuam  rem  publi- 

24  cam.    sed  ego  haec  omitto.    coniuravere  nobilissumi  cives  pa- 
triam  incendere,  Gallorum  gentem  infestissumam  nomini  Romano  5 
ad  bellum  arcessunt.   dux  hostium  cum  exercitu  supra  caput  est. 

25  vos  cunctamini  etiam  nunc  et  dubitatis ,  quid  intra  moenia  de- 

26  prensis  hostibus  faciatis?  misereamini  censeo  —  deliquere  ho- 
mines  adulescentuH  per  ambitionem  —  atque  etiam  armatos  di- 

27  mittatis,  ne  ista  vobis  mansuetudo  et  misericordia ,  si  illi  arma  10 

28  ceperint,  in  miseriam  convortat.  scilicet  rcs  ipsa  aspera  est,  sed 
vos  non  timetis  eam:  immo  vero  maxume.  sed  inertia  et  molli- 
tia  animi  alius  alium  exspectantes  cunctamini,  videlicet  dis  in- 
mortalibus  confisi,  qui  hanc  rem  publicam  saepe  in  maxumis  pe- 

29  riculis  servavere.    non  votis  neque  suppliciis  muhebribus  auxilia  15 
deorum  parantur:  vigilando  agundo  bene  consulundo  prospera 
omnia  cedunt.   ubi  socordiae  te  atque  ignaviae  tradideris,  nequi- 

80  quam  deos  inplores:  irati  infestique  sunl.  apud  maiores  nostros 
A.  Manlius  Torquatus  bello  Gallico  filium  suum ,  quod  is  contra 

81  imperium  in  hostem  pugnaverat,  necari  iussit,  atque  ille  egre-  20 
gius  adulescens  inmoderatae   fortitudinis  morte   poenas  dedit. 

82  vos  de  crudelissumis  parricidis  quid  statuatis  cunctamini?  vide- 

83  licet  cetera  vita  eorum  huic  sceleri  obstat.  verum  p^rcite  digni- 
tati  Lentuh,  si  ipse  pudicitiae,  si  famae  suae,  si  dis  aut  homini- 
bus  umquam  ullis  pepercit.  ignoscite  Cethegi  adulescentiae,  nisi  25 

84  iterum  patriae  bellum  fecit.  nam  quid  ego  de  Gabinio  Statilio 
Caepario  loquar?  quibus  si  quicquam  umquam  pensi  fuisset,  nou 

85  ea  consilia  de  re  pubUca  habuissent.  postremo,  patres  cod- 
scripti ,  si  mehercule  peccato  locus  esset ,  facile  paterer  vos  ipsa 

re  corrigi,  quoniam  verba  contemnitis.  sed  undique  circumventi  30 
sumus.   Catilina  cum  exercitu  faucibus  urget;  aUi  intra  mocnia 
atque  in  sinu  urbis  sunt  hostes;   neque  parari  neque  consuli 

86  quicquam  potest  occulte:  quo  magis  properandum  est.    quare 

3  seru««tis  P,  seruttis  (ipri.  in  rat.)  FW  6  arcessunt  PC,  accersunl/i 
in  marg.,  F\l  etiamnum  F\  deprensis  PFC,  deprehensis  vel  adprehensis 
Cl  8  misereamini  PCy  miseremini  FC^  11  conuertal  PFC,  conuertatur  C|| 
13  immortalibus  ex  inmortalis  P||  15  neque  FC,  atque  C,  neque  ex  atque 
/'ll  16  prospera  omnia  PC,  prospere  omnia  /^C.  omnia  prospera  vel  omnia 
prospere  ex  C  deieriores  ||  19  aulus  (tic  P^k,F)  PFC,  t.  vel  g.  *  ||  23  ue- 
rum  C,  uero  PFC  \\  24  aut  PC,  atquc  p  in  marg,,  FC  ||  26  iterum  PFC, 
iterum  iam  C  ||  statilio  gabinio  F^  29  mehercule*  (s  eras,)  P  \  V  faucibus 
(vel  in  faucibus)  italiae  urget  z,  in  faucibus  Etruriae  agit  Linkerus  Emend, 
Sall,  p,  18  II  32  in  sinu  urbis  PC,  urbis  om,  F:  in  senatu  Linkerus  l, 
c,  at  v,  Herm,  /,  235  ss.  \  33  potest  occulte  PC,  occulte  potest  FC 


ego  ita  censeo :  cum  nefario  consilio  sceleratorum  civium  res  pu- 
blica  in  maxuma  pericula  venerit,  eique  indicio  T.  Volturci  et 
legatorum  Allobrogum  convicti  confessique  sint  caedem  incen- 
dia  aliaque  se  foeda  atque  crudelia  facinora  in  civis  patriamque 

5  paravisse,  de  confessis,  sicuti  de  manufestis  rerum  capitalium, 
more  maiorum  supplicium  sumundum.' 

Postquam  Cato  adsedit,  consulares  omnes  itemque  senatus  63 
magna  pars  sententiam  eius  laudant,  virtutem  animi  ad  caelum 
ferunt;  alii  alios  increpantes  timidos  vocant,  Cato  clarus  atque 

10  magnus  habetur:  senati  decretum  fit  sicuti  ille  censuerat. 

Sed  mihi  multa  legenti  multa  audienti  quae  populus  Ro-  2 
manus  domi  militiaeque  mari  atque  terra  praeclara  facinora  fecit, 
forte  lubuit  adtendere,  quae  res  maxume  tanta  negotia  sustinuis- 
set.    sciebam  saepe  numero  parva  manu  cum  magnis  legionibus  8 

15  hostium  contendisse;  cognoveram  parvis  copiis  bella  gesta  cum 
opulentis  regibus,  ad  hoc  saepe  fortunae  violentiam  toleravisse 
facundia  Graecos ,  gloria  belli  Gallos  ante  Romanos  fuisse.    ac  4 
mihi  multa  agitanti  constabat  paucorum  civium  egregiam  virtu- 
tem  cuncta  patravisse  eoque  factum ,  uti  divilias  paupertas,  mul- 

20  titudinem  paucitas  superaret.    sed  postquam  luxu  atque  desidia  6 
civitas  conrupta  est,  rursus  res  publica  magnitudine  sua  impe- 
ratorum  atque  magistratuum  vitia  sustentabat  ac,  sicuti  effeta 
parente,    multis   tempestatibus   haud    sane    quisquam    Romae 
virtute  magnus  fuit.     sed  memoria  mea  ingenti  virtute  divor-  6 

25  sis  moribus  fuere   viri  duo  M.  Cato  et  C.  Caesar:   quos  quo- 
niam  res  obtulerat,  silentio  praeterire  non  fuit  consilium,  quin 
utriusque  naturam  et  mores,  quantum  ingenio  possem,  aperirem. 
igitur  eis  genus  aetas  eloquentia  prope  aequalia  fuere,  magni-  54 
tudo  animi  par ,  item  gloria ,  sed  alia  alii.  Caesar  beneficiis  ac  2 

80  munificentia    magnus   habebatur,    integritate  vitae   Cato.     ille 
mansuetudine  et  misericordia  clarus  factus,  huic  severitas  di- 
gnitatem  addiderat.    Caesar  dando  sublevando  ignoscundo,  Cato  8 
nihil  largiundo  gloriam  adeptus  est.   in  altero  miseris  perfugium 
erat,  in  altero  malis  pernicies.    iUius  facilitas,  huius  constantia 

85  laudabatur.    postremo  Caesar  in  animum  induxerat  laborare,  vi-  4 
gilare,  negotiis  amicorum  intentus  sua  neglegere,  nihil  denegare 

1  ego  iia  PFC,  iia  ego  C,  ego  del.  Selling  \  2  maxuma]  su|ma 
Fl  tiii  uoliurci  /»,  t-  uuliurci  ^||  5  defessis  (c  sup.  de)  P\\  9  f»eruni 
(u  er.)  P\  uocant*»  (es  er.)  P||  10  senai  •  (i  er.)  P  \  illecon  si»*erai 
(fuit  sumerai)  P\  13  fore  (s.  s.  i)  /»||  21  magnitudine  sua  ex  magni- 
iodinis  sue  P  \  22  sicuii  PC,  ueluU  C  pauci  \  23  effeta  parente  »,  effeta 
(esi  eia  C^unus)  parentum  PC,  Gronov.  Obs.  1,  2:  aeiate  post  effeia 
ins.  Dietsch,  ui  Ritsch.  Mus.  rh.  21,  316  -=  Op.  3,  818;  at  cf.  Pttn, 
ep,  5,  21  Apul.  Apol,  76  \\  27  possem  C,  possum  PC\  28  aestas 

Salluttius.  Ed.  III.  3 


34 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


35 


quod  dono  dignum  esset;  sibi  magnum  imperium  exercitum  bel- 

5  lum  novom  exoplabat,  ubi  virtus  enitescere  posset.    at  Catoni 

6  studium  modestiae  decoris,  sed  maxume  severitatis  eral.    non 
divitiis  cum  divite  neque  factione  cum  factioso,  sed  cum  stre- 
nuo  virtute,  cum  modesto  pudore,  cum  innocente  abstinentia  5 
certabat,  esse  quam  videri  bonus  malebat:  ita  quo  minus  pete- 
bat  gloriam  eo  magis  illum  sequebatur. 

55  Postquam,  ut  dixi,  senatus  in  Catonis  sententiam  discessit, 
consul  optumum  factu  ratus  noctem  quae  instabat  antecapere, 
nequid  eo  spatio  novaretur,  triumvirosquae  [ad]supplicium  postu-  10 

2  labat  parare  iubel ,  ipse  praesidiis  dispositis  Lentulum  in  carce- 

8  rem  deducit;  idem  fit  ceteris  per  praetores.  estin  carcere  locus, 

quod  Tullianum  adpellatur,  ubi  paululum  ascenderis  ad  laevam, 

4  circiter  duodecim  pedes  humi  depressus.  eum  muniunt  undique 
parietes  atque  insuper  camera  lapideis  foruicibus  iuncta ;  sed  in-  15 

5  cultu  tenebris  odore  foeda  atque  terribilis  eius  facies  est.  in  eum 
locum  postquam  demissus  est  Lentulus,  vindices  rerum  capita- 

6  lium,  quibus  praeceptum  erat,  laqueo  gulam  fregere.  ita  ille  patri- 
cius  ex  gente  clarissuma  Corneliorum ,  qui  consulare  imperium 
Romae  habuerat,  dignum  moribus  factisque  suis  exitum  vitae  20 
invenit.    de  Cethego  Statilio  Gabinio  Caepario  eodem  modo  sup- 
plicium  sumptum  est. 

56  Dum  ea  Romae  geruntur,  Catilina  ex  omni  copia,  quam  et 
2  ipse  adduxerat  et  Manhus  habuerat,  duas  legiones  instituit,  co- 

hortis  pro  numero  militum  complet;  deinde,  ut  quisque  volun-  25 
tarius  aut  ex  sociis  in  castra  venerat,  aequaUter  distribuerat ,  ac 
brevi  spatio  legiones  numero  hominum  expleverat,  cum  initio 

S  non  amplius  duobus  mihbus  habuisset.  sed  ex  omni  copia  cir- 
citer  pars  quarta  erat  militaribus  arrais  instructa,  ceteri,  ut  quem- 
que  casus  armaverat,  sparos  aut  lanceas,  alii  praeacutas  sudis  por-  30 

4  tabant.  sed  postquam  Antonius  cum  exercitu  adventabat,  Catihna 
per  montis  iter  facere ,  modo  ad  urbem  modo  in  Galliam  vorsus 


7  eo  illum  magis  (sic)  sequebatur  Augustin.  c,  d,  5,  12:  eo  ma^s 
illum  assequebatur  PC,  quorum  aliquot  iliam,  unut  sequebatur  exhibent; 
e.  m.  ilia  sequebatur  unus  eo?  s  ||  8  senatus  *,  «.  i'  ||  9  facturatus  ex  fac- 
turus  P^  anlecapere  ••*•••••  neP||  10  triumuiros  quae  ad  supplicium 
postolabat  parare  (ex  parere^  P  et  sic  fere  C  (in  paucis  ad  erasum  vel 
s,  s.j  postulabant  unus)  ||  11  in  s,  s.  (eras.  ad)  -PU  13  ascenderis  PC,  dc- 
scenderis  z  fort.  recte  ||  15  iuncta  PC,  uincta  C  ||  incultu  PC^  inculta  C 
II  16  odere  P\\ri  ^^•••cu  P  (o  /wtY  a?)  ||  uindices  C,  et  indices  PCz  (opH- 
mus),  per  indices  deteriores  C  (cf,  Herm.  1,  24S):  uindices  r.  c  del,  Cortius: 
at  cf.  Mommsen  Staatsrecht*  2,  581  j|  19  corneliorum  ex  cornelia  (vel 
-iu  ?)  P II  32  in  galliam  Prisc,  vol,  II  p,  624 ,  in  om.  PC  praeter  dete- 
riores  qui  in  vel  ad  habent 


castra  movere,  hostibus  occasionem  pugnandi  non  dare:  spera- 
bat  propediem  magnas  copias  sese  habiturum,  si  Romae  socii 
incepta  patravissent.  interea  servitia  repudiabat ,  cuius  initio  ad  5 
eum  magnae  copiae  concurrebant,  opibus  coniurationis  fretus, 
5  simul  aUenum  suis  rationibus  existumans  videri  causam  civium 
cum  servis  fugitivis  communicavisse.  sed  postquam  in  castra  5? 
nuntius  pervenit,  Romae  coniurationem  patefactam,  de  Lentulo 
etCethego  ceterisque,  quos  supra  memoravi,  supplicium  sum- 
ptum,  plerique,  quod  ad  bellum  spes  rapinarum  aut  novarum  re- 

10  rum  studium  inlexerat,  dilabuntur ,  reliquos  Catilina  per  montis 
asperos  magnis  itineribus   in   agrum  Pistoriensem  abducit   eo 
consiho ,  uti  per  tramites  occulte  perfugeret  in  Galliam  transal- 
pinam.    at  Q.  Metellus  Celer  cum  tribus  legionibus  in  agro  Pi-  2 
ceno  praesidebat,  ex  difficultate  rerum  eadem  illa  existumans, 

15  quae  supra  diximus  CatiHnam  agit^re.    igitur  ubi  iter  eius  ex  3 
perfugis  cognovit,  castra  propere  movit  ac  sub  ipsis  radicibus 
montium  consedit,  qua  illi  descensus  erat  in  GaUiam  properanti. 
neque  tamen  Antonius  procul  aberat,  utpote  qui  magno  exercitu  4 
Iocisaequioribusexpeditus[infuga]sequeretur.  sed  Catihna,  post-  5 

20  quam  videt  montibus  atque  copiis  hoslium   sese   clausum,   m 
urbe  res  advorsas,  neque  fugae  neque  praesidi  ullam  spem,  optu- 
mum  factu  ratus  in  tali  re  fortunam  belh  temptare ,  statuil  cum 
Antonio  quam  primum  confiigere.    itaque  contione  advocata  hu-  6 
iuscemodi  orationem  habuit. 

25  'Compertum  ego  habeo,  milites,  verba  virtutena  non  ad-  58 

dere,  neque  ex  ignavo  strenuum  neque  fortem  ex  timido  exerci- 
tum  oratione  imperatoris  fieri.    quanta  cuiusque  animo  audacia  2 
natura  aut  moribus  inest,  tanta  in  bello  patere  solet.   quem  neque 
gloria  neque  pericula  excitant ,  nequiquam  hortere :  timor  animi 

30  auribus  officit.   sed  ego  vos,  quo  pauca  monerem,  advocavi,  simul  3 
uti  causam  mei  consiU  aperirem.  scitis  equidem,  milites,  socordia  4 
atque  ignavia  LentuU   quantam  ipsi   nobisque  cladem  attulerit 
quoque  modo ,  dum  ex  urbe  praesidia  opperior,  in  GalUara  pro- 
ficisci  nequiverim.     nunc  vero  quo  loco  res  nostrae  sint,  iuxta  5 

85  mecum  oranes  intellegitis.   exercitus  hostium  duo,  unus  ab  urbe  6 
alter  a  GaUia  obstant.     diutius  inhis  locis  esse,   si  maxume 
animus  ferat,  frumenti  atque  aUarum  rerum  egestas  prohibet. 

1  sperabat/^,  sperans  C||  5  uideri*.  s,  P\\l  de*lentulo  i>  ||  llpisto- 
rionsem  P||  16  cognouit  •••••♦  |  castra  P\  19  expeditus  in  fuga  z  expe- 
dilos  in  fuga  PC,  Prisc.  vol.  II  p,  342  (in  fugam^aua  codd.  Sall.  et 
SSc),  in  fuga  seclusi  \\  20  uidet  montibus  s.  s.  P\\  22  factu  ratus  ex 
facturus  P||  32  quantum  /*[  34  nequiuerim  ex  nequiueram  P|l  quo  loco 
PFCy  quo  in  loco  C  ^ 

o 


36 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  CONIURATIONE  CATIUNAE 


37 


7.  8  quocumque  ire  placet ,  ferro  iler  aperiundum  est.  qua  propter 
vos  moneo  uti  forti  atque  paralo  animo  sitis  et,  cum  proe- 
lium  inibitis,  memineritis  vos  divitias  decus  gloriam ,  praeterea 
9  libertatem  atque  patriam  in  dextris  vostris  portare.  si  vincimus, 
omnia  nobis  tuta  erunt,  commeatus  abunde,  municipia  atque  5 
coloniae  patebunt:  si  metu  cesserimus,  eadem  illa  advorsa  fient, 

10  neque  locus  neque  amicus  quisquam  teget  quem  arma  non  texerrnt. 

11  praeterea ,  milites ,  non  eadem  nobis  et  illis  necessitudo  impen- 
det :  nos  pro  patria  pro  libertate  pro  vita  certamus ,  illis  super- 

12  vacuaneum  est  pro  potentia  paucorum  pugnare.    quo  audacius  10 
18  adgrediamini ,  memores  pristinae  virtutis.  licuit  vobis  cum  sum- 

ma  turpitudine  in  exilio  aetatem  agere,  potuislis  non  nulli  Ro- 

14  mae  amissis  bonis  alienas  opes  expectare :   quia  illa  foeda  atque 

15  intoleranda  riris  videbantur,  haec  sequi  decrevistis.    si  haec  re- 
linquere  voltis,  audacia  opus  est:  nemo  nisi  victor  pace  bellum  15 

16  mutavit.    nam  in  fuga  salutem  sperare ,  cum  arma ,  quibus  cor- 

17  pus  tegitur,  ab  hostibus  avorteris,  ea  vero  dementia  est.    semper 
in  proelio  eis  maxumum  est  periculum ,  qui  maxume  timent,  au- 

18  dacia  pro  muro  habetur.    cum  vos  considero,  milites,  et  cum 

19  facta  vostra  aestumo,  magna  me  spes  victoriae  tenet.     animus  20 
aetas  virtus  vostra  me  hortantur,  praeterea  necessitudo,  quae 

20  etiam  timidos  fortis  facit.   nam  multitudo  hostium  ne  circumve- 

21  nire  queat,  prohibent  angustiae  loci.    quodsi  virtuli  vostrae  for- 
tuna  inviderit,  cavete  inulti  animam  amittatis,  neu  capti  potius 
sicuti  pecora  trucidemini  quam  virorum  more  pugnantes  cruen-  25 
tam  atque  luctuosam  victoriam  hostibus  relinquatis.' 

69  Haec  ubi  dixit,  paululum  conmoratus  signa  canere  iubet 

atque  instructos  ordines  in  locum  aequum  deducit.  dein  remotis 
omnium  equis,  quo  militibus  exaequato  periculo  animus  amplior 
esset ,  ipse  pedes  exercitum  pro  loco  atque  copiis  instruit.    nam  80 

2  uti  planities  erat  inter  sinistros  montis  et  ab  dextera  rupe  aspe- 
ra,  octo  cohortis  in  fronte  constituit,  rehquarum  signa  in  subsi- 

8  dio  artius  conlocat.   ab  eis  centuriones  omnis,  lectos  et  evocatos, 
praeterea  ex  gregariis  militibus  optumum  quemque  armatum  in 
primam  aciem  subducit.     C.  ManUum   in  dextra,   Faesulanum  85 
quendam  in  sinistra  parte  curare  iubet.    ipse  cum  libertis  et  ca- 
lonibus  propter  aquilam  adsistit,  quam  bello  Cimbrico  C.  Marius 

5  commeatus  ex  commeandus  P  ||  6  sin  Kritzius  |1  ficnt]  quia  bcllo  in- 
ccpto  pax  in  manu  uictoris  constat  (om,  neque  locus)  add.  »||7tegit^J 
8  impendet  ex  impendit  ^||  10  pugrnare  pro  potentia  pauconim  ^||  11 
adgrediamini  PC,  adgredimini  f  C  ||  nimemores  P^i  uobis  pFC,  nobis  PC^ 
18  est]  ee  (corr.  ex  et?)  P\\  23  anguslie  tn  rax. />|uirtuli  «r  uirtutePf'I| 
24  cauete  \m\i\  PC,  cauete  ne  inulli  Cr|3l  dextera/^,  dextra  C|35dextera 
Cpauci  II 36  calonibus  zC(%  colonibus  jPC,  coloniis  CJ  37ad8istit;>,  tdstitltP 


in  exercitu  habuisse  dicebatur.    at  ex  altera  parte  C.  Antonius,  4 
pedibus  aeger,  quod  proeho  adesse  nequibat,  M.  Petreio  legato 
exercitum  permittit.    ille  cohortis  veteranas,  quas  tumultus  causa  5 
conscripserat,  in  fronte,  post  eas  ceterum  exercitum  in  subsidiis 

5  locat;  ipse  equo  circumiens  unum  quemquc  nominans  adpellat 
hortatjir,  rogat  ut  meminerint  se  contra  iatrones  inermos  pro  pa- 
tria  pro  liberis  pro  aris  atque  focis  suis  certare.    homo  miUtaris,  6 
quod  amplius  annos  triginta  tribunus  aut  praefectus  aut  legatus 
aut  praetor  cum  magna  gloria  in  exercitu  fuerat,  plerosque  ipsos 

10  factaque  eorum  fortia  noverat:  ea  conmemorando  miUtum  ani- 
mos  accendebat. 

Sed  ubi  omnibus  rebus  exploratis  Petreius  tuba  signum  dat,  60 
cohortis  paulatim  incedere  iubet.    idem  facit  hostium  exercitus. 
postquam  eo  ventum  est ,  unde  a  ferentariis  proehum  committi  2 

15  posset,   maxumo  clamore  cum  infestis  signis  concurrunt:  pila 
omittunt,  gladiis  res  geritur.    veterani  pristinae  virtutis  memo-  9 
res  comminus  acriter  instare,   iUi  haud  timidi  resistunt:   ma- 
xuma  vi  certatur.    interea  Catihna  cum  expeditis  in  prima  acie  4 
vorsari,  laborantibus  succurrere ,  integros  pro  sauciis  arcessere, 

20  omnia  providere,  multum  ipse  pugnare,  saepe  hostem  ferire :  stre- 
nui  militis  et  boni  imperatoris  officia  simul  exequebatur.   Petre-  5 
ius,  ubi  videt  Catihnam  contra  ac  ratus  erat,  magna  vi  tendere, 
cohortem  praetoriam  in  medios  hostis  inducit  eosque  perturba- 
tos  atque  ahos  ahbi  resistentis  interficit.    deinde  utrimque  ex 

25  lateribus  ceteros  aggreditur.    ManHus  et  Faesulanus  in  primis  (J 
pugnantes  cadunt.     CatiUna  postquam  fusas  copias  seque  cum  7 
paucis  rehctum  videt,  memor  generis  atque  pristinae  suae  digni- 
tatis  in   confertissumos   hostis  incurrit  ibique  pugnans  confo- 

ditur. 
80  Sed  confecto  proelio  tum  vero  cerneres,   quanta  audacia  61 

quantaque  animi  vis  fuisset  in  exercitu  Catihnae.    nam  fere  quem  2 
quisque  vivos  pugnando  locum  ceperat,  eum  amissa  anima  cor- 
pore  tegebat.    pauci  autem ,  quos  medios  cohors  praetoria  dis-  3 
iecerat,   paulo  divorsius  sed  omnes  tamen  advorsis  volneribus 


3  inter  permittit  et  ille  in  Piterantur  verba  ille  cobortes  u.  q.  t.  c.  c. 
i.  f.  p.  eos  (sic)  exercitum  permittit,  delevit  manm  prima  ||  tumultus  PC^ 
nisi  quod  unus  tumulti  ||  6  contra  ♦♦•♦•  latrones  inhermos  P  |1  inermos 
(inhermos  P)  PC,  inermis  C||  14  a  ferentariis  C,  Non.  p.  554  (^afferenta- 
riis  Paris.),  a  om.  PC  \\  15  posset  Cp,  possit  PC  \\  17  comminus  ex  com- 
minis  P\\  18  ui  certatur  ex  uirtute  P\\  19  arcessere  P  (ex  arcescere)  (7, 
accersere  C  |1  22  ui  tendere  PC,  ui  contendere  C  ||  25  fessulanus  P  ||  26 
catilina  om.  PC^  s.  lin.  post  postquam  vel  post  uidet  vel  in  marg.  ad- 
dunt  C II  27  relictum  ex  reliqum  P  {  33  praeteria  P 


38         C.  SALLUSTI  CRISPI  DE  CONIURATIONE  CATILINAE 


4  conciderant.  Catilina  vero  longe  a  suis  inter  hostiuni  cadavera 
repertus  est,  paululum  etiam  spirans  ferociamque  animi,  quam 

5  habuerat  vivos,  in  voltu  retinens.  postremo  ex  omni  copia  ne- 
que  in  proeUo  neque  in  fuga  quisquam  civis  ingenuus  captus  est: 

6.  7  ita  cuncti  suae  hostiumque  vitae  iuxta  pepercerant.    neque  ta-  5 
men  exercitus  populi  Romani  laetam  aut  incruentam  victoriam 
adeptus  erat.    nam  strenuissumus  quisque  aut  occiderat  in  proe- 

8  lio  aut  graviter  volneratus  discesserat.  multi  autem,  qui  e  ca- 
stris  visundi  aut  spoliandi  gratia  processerant ,  volventes  hostilia 
cadavera    amicum   alii   pars  hospitem    aut   cognatum   reperie-  10 

9  bant;  fuere  item  qui  inimicos  suos  cognoscerent.  ita  yarie  per 
omnem  exercitum  laetitia  maeror  luctus  atque  gaudia  agita- 
bantur. 


1  conciderant]  ex  Sallustio  Charisius  p,  159  Diomedes  p,  333  haec 
habent  alis  alibi  stantes  ceciderunt  sed  omnes  tamen  aduorsis  uolneribus 
conciderunt  (conciderunt  om.  excerpta  Bobiensia):  sed  vereor  ne  ex  verbis 
c,  60,  5  haec  conflata  sint  ||  5  iuxla  om.  P\\  S  qui  e  ex  quae  P||  13  C 
SALLVSTII  CRISPI  BELLVM  CATIUN^  EXPLICIT  INCIPIT  BELLVM 
IVGVRTHIN-  FALSO-GENVS  P 


'.  s 


C.  SALLVSTI  CRISPI 

DE  BELLO  lUGURTHINO 


LIBER. 


1 

2 


Falso  queritur  de  natura  sua  genus  humanum,  quod  inbe- 
cilla  atque  aevi  brevis  forte  potius  quam  virtute  regatur.  nam 
contra  reputando  neque  maius  aUud  neque  praestabilius  invenias 
magisque  naturae  induslriam  hominum  quam  vim  aut  tempus 

5  deesse.     sed  dux  atque  imperator  vitae  morUlium  animus  est.  3 
qui  ubi  ad  gloriam  virtutis  via  grassatur,  abunde  pollens  potens- 
que  et  clarus  est  neque  fortuna  eget,   quippe   probitatem  in- 
dustriam  aliasque  artis  bonas  neque  dare  neque  eripere  cuiquam 
potest.     sin  captus  pravis  cupidinibus  ad   inertiam  et  volup-  4 

10  tates  corporis  pessum  datus  est,   perniciosa  lubidine  paulisper 
usus,  ubi  per  socordiam  vires  tempus  ingenium  diffluxere,  na- 
turae  infirmitas  accusatur:  suam  quisque  culpam  auctores  ad  ne- 
gotia  transferunt.   quodsi  hominibus  bonarum  rerum  tanta  cura  5 
esset,  quanto  studio  aliena  ac  nihil  profutura  multaque  etiam 

15  periculosa  petunt,  neque  regerentur  magis  quam  regerent  casus 
et  eo  magnitudinis  procederent,  ubi  pro  mortalibus  gloria  aeterni 
fierent.    nam  uti  genus  hominum  compositum  ex  corpore  et  ani-  2 
ma  est,  ita  res  cunctae  studiaque  omnia  nostra  corporis  alia  aha 
animi  naturam  secuntur.   igitur  praeclara  facies,  magnae  divitiae,  2 

20  ad  hoc  vis  corporis  et  alia  omnia  huiuscemodi  brevi  dilabuntur, 

7  quippe  PC,  quippe  quae  C,  Donat  in  Ter.  Eun.  241  ||  10  perne- 
ciosa  ex  perniciosa  (sic  saeptus)  P  \\  12  quisquc  C,  quique  PC  ||  auctores 
C,  aciores  PC  \\  14  muUaque  PC,  multumque  C,  Augustinus  Epist.  153,  22 
1]  15  periculosa  PC,  perniciosa  unus  ex  »,  periculosa  ac  perniciosa  Augu- 
stinus  /.  c.  I  n  hominum  PCy  humanum  C  deteriores  ||  compositu  ex  com- 
positus  P II  20  omnia  huiustemodi  PC,  huiuscemodi  omnia  C  jj  dilabuntur 
ex  dilabantur  P 


40 


C.  SALLUSTI  CFUSPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


41 


3  at  ingeni  egregia  faciDora  sicuti  anima  inmortalia  sunt.  postremo 
corporis  et  fortunae  bonorum  ut  initium  sic  finis  est  omniaque 
orta  occidunt  et  aucta  senescunt:  animus  incorruptus  aeternus 
rector  humani  generis  agit  atque  habet  cuncta  neque  ipse  habe- 

4  tur.  quo  magis  pravitas  eorum  admiranda  est,  qui  dedili  corporis  5 
gaudiis  per  luxum  et  ignaviam  aetatem  agunt,  ceterum  ingenium, 
quo  neque  melius  neque  amplius  ahud  in  natura  mortalium  est, 
incultu  atque  socordia  torpescere  sinunt,  cum  praesertim  tam 
multae  variaeque  sint  artes  animi,  quibus  summa  claritudo 
paratur.  10 

5  Verum  ex  eis  magistratus  et  imperia,  postremo  omnis  cura 
rerum  publicarum  minume  mihi  hac  tempestate  cupiunda  viden- 
tur,  quoniam  neque  virtuti  honos  datur,  neque  illi,  quibus  per 

2  fraudem  [iis]  fuit,  tuti  aut  eo  magis  honesti  sunt.   nam  vi  quidem 
regere  patriam  aut  parentes,  quamquam  et  possis  et  delicla  cor-  15 
rigas,  lamen  inportunum  est,  cum  praeserlim  omnes  rerum  mu- 

3  tationes  caedem  fugam  aliaque  hostilia  portendant.  frustra  autem 
niti  neque  aliud  se  fatigando  nisi  odium  quaerere,  exlremae  de- 
mentiae  est.  nisi  forte  quem  inhonesta  et  perniciosa  lubido  tenet 
potentiae  paucorum  decus  atque  liberlatem  suam  gratificari.  20 

4  Ccterum  ex  ahis  negotiis,  quae  ingenio  exercentur,  in  pri- 
2  mis  magno  usui  est  memoria  rerum  geslarum.    cuius  de  virtute 

quia  multi  dixere,  praetereundum  puto,  simul  ne  per  insolentiam 
8  quis  existumet  memet  studium  meum  laudando  extollere.   atque 
ego  credo  fore  qui,  quia  decrevi  procul  a  re  publica  aetatem  25 
agere,  tanto  tamque  utili  labori  meo  nomen  inertiae  inponant, 
certe  quibus  maxuma  industria  videtur  salutare  plebem  et  con- 

4  viviis  gratiam  quaerere.   qui  si  reputaverint ,  et  quibus  ego  tem- 
poribus  magistratus   adeptus  sim   et  quales  viri  idem  adsequi 
nequiverint  et  postea  quae  genera  hominum  in  senatum  per-  30 
venerint,  profecto  existumabunt  me  magis  merito  quam  igna- 
via  iudicium  animi  mei  mutavisse  maiusque  commodum  ex  otio 

5  meo  quam   ex   ahorum   negotiis  rei  pubhcae  venturum.    nam 
saepe  ego  audivi  Q.  Maxumum  P.  Scipionem ,  praeterea  civitalis 
nostrae  praeclaros  viros  solitos  ita  dicere,  cum  maiorum  imagi-  85 
nes  intuerentur,  vehementissume  sibi  animum  ad  virtutem  ac- 

6  cendi.    scilicet  non  ceram  illam  neque  figuram  tanlam  vim  in 

5  qoi  ex  quae  i»||  14  iis  P  (pro  eis  sic  A  in  marg.  p)  C,  is  vel  his 
vel  uis  vei  ius  C,  del,  Dietsch\\  fuit  uti  tuti  aut  PC  (optimus  uti  et 
s.  s.  tutij,  fuit  tuti  aut  vel  fuit  utique  tuti  aut  C:  uti  iteratione  proximi 
vocabuli  ortum  (Herm,  1,  248)  \\  17  portcndant  ex  propendant  P\\  20  grra- 
tificari  ex  letificari  P  |!  26  tamq;  utili  ex  tam  utili  P||  29  magistratu» 
(s  er,)   P,  magistratum  vel  magistratus  C  |  sim  PC,  sum  C 


sese  habere,  sed  memoria  rerum  gestarum  eam  tlammam  egre- 
giis  viris  in  pectore  crescere  neque  prius  sedari,  quam  virtus 
eorum  famam  atque  gloriam  adaequaverit.    at  contra  quis  est  7 
omnium  eis  moribus,  quin  divitiis  et  sumptibus,  non  probitate 

5  neque  industria  cum  maioribus  suis  contendat?  etiam  homines 
novi,  qui  antea  per  virtutem  soliti  erant  nobilitatem  antevenire, 
furtim  et  per  latrocinia  potius  quam  bonis  artibus  ad  imperia 
et  honores  nituntur:  proinde  quasi  praetura  et  consulatus  atque  8 
aUa  omnia  huiuscemodi  per  se  ipsa  clara  et  magnifica  sint,  ac 

10  non  perinde  habeantur,  ut  eorum  qui  ea  sustinent  virtus  est. 
verum  ego  liberius  altiusque  processi,  dum  me  civitalis  morum  9 
piget  taedetque.    nunc  ad  inceptum  redeo. 

Bellum  scripturus  sum,  quod  populus  Romanus  cum  lu-  5 
gurtha  rege  Numidarum  gessit,  primum  quia  magnum  et  atrox 

15  variaque  victoria  fuit,  dehinc  quia  tunc  priraum  superbiae  nobi- 
litatis  obviam  itum  est.   quae  contentio  divina  et  humanji  cuncta  2 
permiscuit  eoque  vecordiae  processit,  ut  studiis  civiHbus  bellum 
atque  vastitas  Ualiae  finem  faceret.    sed  priusquam  huiuscemodi  8 
rei  initium  expedio,  pauca  supra  repetam,  quo  ad  cognoscundum 

20  omnia  inlustria  magis  magisque  in  aperto  sint. 

Bello  Punico  secundo,  quo  dux  Carthaginiensium  Hannibal  4 
post  magnitudinem  nominis  Romani  Itahae  opes  maxume  adtri- 
verat,  Masinissa  rex  Numidarum  in  amicitiam  receptus  a  P.  Sci- 
pione,  cui  postea  Africano  cognomen  ex  virtute  fuit,  muUa  et 

25  praeclara  rei  militaris  facinora  fecerat.    ob  quae  victis  Carthagi- 
niensibus  et  capto  Syphace,  cuius  in  Africa  magnum  atque  late 
imperium  valuit,  populus  Romanus  quascumque  urbis  et  agros 
manu  ceperat  regi  dono  dedit.   igitur  amicitia  Masinissae  bona  5 
atque  honesta  nobis  permansit.    sed  imperi  vitaeque  eius  finis 

80  idem  fuit.   dein  Micipsa  fihus  regnum  solus  obtinuit,  Mastanabale  6 
et  Gulussa  fratribus  morbo  absumptis.   is  Adherbalem  et  Hiemp-  7 
salem  ex  sese  gcnuit  lugurthamque  filium  Mastanabahs  fratris, 
quem  Masinissa,  quod  ortus  ex  concubina  erat,  privatum  dere- 
liquerat,  eodem  cultu  quo  hberos  suos  domi  habuit. 

35  Qui  ubi  primum  adolevit,  poHens  viribus  decora  facie  sed  6 

multo  maxume  ingenio  validus,   non   se  luxu   neque  inertiae 

3  adaequauerit  PC,  adaequarit  C  ||  5  contenda»t  (n  eras.)  P\\  8  proinde 
C,  perinde  PC  \\  10  qui  ea  ex  quia  P\\  15  dehinc  PC,  dein  pC\\  nobilitatis 
in  marg.  P\  16  obuiam  itum  ex  obuiatum  P\\  19  expedio  PC,  expediam 
C  y  24  cognomen  ex  uirtute  fuit  PC^^Acron  in  Hor.  C,  4,  8, 19:  ex  uirtute 
nomen  inditum  huius  SchoL  Fer,  Aen,  9,  387  l  25  carthaginiensibus  ex  car- 
thaginiensis  PJ  26  siface  ex  sifaci  ♦♦  P  ||  31  gulussa  ex  galussa  P\\  hiemsa- 
lem  P II  33  hortus  ex  ortum  P  \\  36  luxu  C,  Fronto  ad  Ant.  2,6p,  108  Diom. 
p,  341y  luxui  PC,  Macroh.  exc.  Bob.  p.  645,  luxuriae  id.  exc.  Paris.  p.  624 


42 


a  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTfflNO 


43 


connimpendum  dedit,  sed,  uti  mos  gentis  illius  est,  equitare 
iaculari,  cursu  cum  aequalibus  certare,  et  cum  omnis  gloria  an- 
teiret,  omnibus  tamen  carus  esse;  ad  hoc  pleraque  tempora  in 
venando  agere,  leonem  atque  alias  feras  primus  aut  in  primis  fe- 

2  rire,  plurumum  facere  minumum  ipse  de  se  loqui.    quibus  rebus  5 
Micipsa  tametsi  initio  laetus  fuerat ,  existumans  virtutem  lugur- 
thae  regno  suo  gloriae  fore,   tamen  postquam  hominem  adule- 
scentem  exacta  sua  aetate  et  parvis  liberis  magis  magisque  cre- 
scere  intellegit,  vehementer  eo  negotio  permotus,  multa  cum 

3  animo  suo  volvebat.    terrebat  eum  natura  mortalium  avida  im-  10 
peri  et  praeceps  ad  explendam  animi  cupidinem,  praelerea  oppor- 
tunitas  suae  liberorumque  aetatis,  quaeetiam  mediocris  viros  spe 
praedae  transvorsos  agit;  ad  hoc  studia  Numidarum  in  lugur- 
tham  accensa,  ex  quibus,  si  talem  virum  dolis  interfecisset,  ne 

7  qua  seditio  aut  bellum  oriretur  anxius  erat.    his  difficultatibus  15 
circumventus  ubi  videt  neque  per  vim  neque  insidiis  opprimi 
posse  hominem  tam  acceptum  popularibus,  quod  erat  lugurtha 
manu  promptus  et  adpetens  gloriae  militaris,  statuit  eum  obiec- 

2  tare  pericuHs  et  eo  modo  fortunam  temptare.     igitur  bello  Nu- 
mantino  Micipsa  cum  populo  Romano  equitum  atque  peditum  20 
auxilia  mitteret,   sperans  vel  ostentando  virtutem  vel  hostium 
saevitia  facile  eum  occasurum,  praefecit  Numidis,  quos  in  His- 

8  paniam  mittebat.    sed  ea  res  longe  aliter  ac  ratus  erat  evenit. 

4  nam  lugurtha,  ut  erat  inpigro  atque  acri  ingenio,  ubi  naturam 

P.  Scipionis,  qui  tum  Romanis  imperator  erat,  et  morem  ho-  25 
stium  cognovit,  multo  labore  multaque  cura,  praeterea  modestis- 
sume  parendo  et  saepe  obviam  eundo  periculis  in  tantam  clari- 
tudinem  brevi  pervenerat,  ut  nostris  vehementer  carus,  Numan- 

5  tinis  maxumo  terrori  esset.   ac  sane,  quod  difficillumum  in  primis 
est,  et  proelio  strenuus  erat  et  bonus  consiho,  quorum  alterum  80 
ex  providentia  timorem,  alterum  ex  audacia  lemeritatem  adferre 

6  plerumque  solet.  igitur  imperator  omnis  fere  res  asperas  per 
lugurtham  agere,  in  amicis  habere ,  magis  magisque  eum  in  dies 
amplecti ,  quippe  cuius  nequc  consilium  neque  inceptum  uUum 

7  frustra  erat.   huc  adcedebat  munificentia  animi  et  ingeni  soUer-  85 
tia,  quis  rebus  sibi  multos  ex  Romanis  familiari  amicitia  coniun- 
xerat. 

8  Ea  tempestate  in  exercitu  nostro  fuere  conplures  novi  atque 
nobiles,  quibus  divitiae  bono  honestoque  potiores  erant,  factiosi 

2  iaculari  equitare  Macr.  exc.  Paris.  p.  624  Diom.  L  c.  (sic  cod.  B^ 
iaculari  om.  AM)  II.  cc.  ||  gloria  om.  Diom.  l.  c.  [  3  esset  P  \\  5  facere  et 
minimum  PC  praeter  unum^  et  om.  Fronto  et  Macrob.  II.  cc.  ||  11  opor- 
tmiitas  ex  oportunitatis  P\\\b  orirertur]  sic  PC 


domi ,  potentes  apud  socios ,  clari  magis  quam  honesti ,  qui  lu- 
gurthae  non  mediocrem  animum  pollicitando  accendebant,  si 
Micipsa  rex  occidisset,  fore  uti  solus  imperi  Numidiae  potiretur: 
in  ipso  maxumam  virtutem,  Romae  omnia  venalia  esse.   sed  post-  2 

5  quam  Numantia  deleta  P.  Scipio  dimittere  auxilia  et  ipse  revorti 
domum  decrevit,  donatum  atque  laudatum  magnifice  pro  conti- 
one  lugurtham  in  praetorium  abduxit  ibique  secreto  monuit,  ut 
potius  publice  quam  privatim  amicitiam  populi  Romani  coleret 
neu  quibus  largiri  insuesceret:  periculose  a  paucis  emi,  quod 

10  multorum  esset.    si  permanere  vellet  in  suis  artibus,  ultro  illi  et 
gloriam  et  regnum  venturum ,  sin  properantius  pergeret ,  suamet 
ipsum   pecunia  praccipitem  casurum.    sic  locutus  cum  litteris  9 
eum,  quas  Micipsae  redderet,  dimisit.   earum  sententia  haec  erat. 
'lugurthae  tui  bello  Numantino  longe  maxuma  virtus  fuit,  quam  2 

15  rem  tibi  certo  scio  gaudio  esse.   nobis  ob  merita  sua  carus  est: 
ut  idem  senatui  et  populo  Romano  sit,   summa  ope  nitemur. 
tibi  quidem  pro  nostra  amicitia  gratulor.    en  habes  virum  di- 
gnum  te  atque  avo  suo  Masinissa.'    igitur  rex  ubi  ea,  quae  fama  3 
acceperat,  ex  litteris  imperatoris  ita  esse  cognovit,  cum  virtute 

20  tum  gratia  viri  permotus  flexit  animum  suum  et  lugurtham  beni- 
ficiis  vincere  aggressus  est,  statimque  eum  adoptavit  et  testa- 
mento  pariter  cum  filiis  heredem  instituit.    sed  ipse  paucos  post  4 
annos  morbo  atque  aetate  confectus  cum  sibi  finem  vitae  adesse 
intellegeret,  coram  amicis  et  cognatis  itemque  Adherbale  et  Hiem- 

25  psale  filiis  dicitur  huiuscemodi  verba  cum  lugurtha  habuisse. 

'Parvom  ego,  lugurtha,  te  amisso  patre  sine  spe  sine  opi-  10 
bus  in  regnum  meum  accepi ,  existumans  non  minus  me  tibi, 
quam  liberis,  si  genuissem,  ob  benificia  carum  fore.  neque  ea  res 
falsum  me  habuit.    nam ,  ut  alia  magna  et  egregia  tua  omittani,  2 

80  novissume  rediens  Numantia  meque  regnumque  meum  gloria 
honoravisti  tuaque  virtute  nobis  Romanos  ex  amicis  amicissumos 
fecisti:  in  Hispania  nomen  familiae  renovatum  est.  postremo, 
quod  difficillumum  inter  mortahs  est,  gloria  invidiam  vicisti. 
nunc,  quoniam  mihi  natura  finem  vitae  facit,  per  hanc  dexteram,  8 

85  per  regni  fidem  moneo  obtestorque  te,  uti  hos,  qui  tibi  genere 
propinqui,  benificio  meo  fratres  sunt,  caros  habeas  neu  malis 
alienos  adiungere  quam  sanguine  coniunctos  retinere.    non  ex-  4 

3  imperii  PC,  imperio  C\\1  abduxit  C,  adduxit  PCBll  suam  et 
ipsum  pecuniam  WH  15  certo  PVC,  certe  C||  16  et  populo  romano  Pf^C, 
populoque  romano  C||  ope  .•  P ||  17  en  C,  ••  P,  om.  F\\  19  cum ^ 
tum  PC  11  23  finem  s.  s.  P\\  26  ego  iugurtha  te  PC,  ego  te  mgurtha  ^C 
V  27  regnum  meum  Pf,  meum  regnum  C\\  28  libens  del.  IJrstnus  \\  31 
onerauisti  r\\  34  uitae  finem  r  |  35   tc  PFC,  om.  C 


V 


44 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


45 


ercitus  neque  thesauri  praesidia  regni  sunt,  verum  amici,  quos 
neque  armis  cogere  neque  auro  parare  queas:  officio  et  fide  pa- 

5  riuntur.   quis  autem  amicior  quam  frater  fratri  aut  quem  alie- 

6  num  fidum  invenies,  si  tuis  hostis  fueris?   equidem  ego  vobis 
regnum  trado  firmum,  si  boni  eritis,  sin  mali,  inbecillum.   nam  5 
concordia  parvae  res  crescunt,  discordia  maxumae  dilabuntur. 

7  ceterum  ante  hos  te,  lugurlha,  qui  aetate  et  sapientia  prior  es, 
ne  aliter  quid  eveniat  providere  decet.  nam  in  omni  certamine 
qui  opulentior  est,  etiam  si  accipit  iniuriam,  tamen  quia  plus 

8  potest  facere  videtur.    vos  autem,  Adherbal  et  lliempsal,  coHte  10 
observate  talem  hunc  virum ,  imitamini  virtutem  et  enitimini,  ne 
ego  meliores  liberos  sumpsisse  videar  quam  genuisse.^ 

11  Ad  ea  lugurtha,  tametsi  regem  ficta  locutum  intellegebat  et 
ipse  longe  ahter  animo  agitabat,  tamen  pro  tempore  benigne  re- 

2  spondit.   Micipsa  paucis  post  diebus  moritur.  postquam  illi  more  15 
regio  iusta  magnifice  fecerant,  reguli  in  unum  convenerunt,  ut 

S  inter  se  de  cunctis  negotiis  disceptarent.  sed  Hiempsal ,  qui  mi- 
numus  ex  illis  erat,  natura  ferox  et  iam  antea  ignobihtatem  lu- 
gurthae ,  quia  materno  genere  inpar  erat,  despiciens,  dextra  Ad- 
herbalem  adsedit,  ne  medius  ex  tribus,  quod  apud  Numidas  ho-  20 

4  nori  ducitur,  lugurtha  foret.    dein  tamen  ut  aetati  concederet 

5  fatigatus  a  fratre,  vix  in  partem  alteram  transductus  est.  ibi  cum 
multa  de  administrando  imperio  dissererent,  lugurtha  inter  ahas 
res  iacit,  oportere  quinquenni  consulta  et  decreta  omnia  rescindi: 
nam  per  ea  tempora  confectum  annis  Micipsam  parum  animo  25 

6  valuisse.  tum  idem  Hiempsal  placere  sibi  respondit:  nam  ipsum 
illum  tribus  proxumis  annis  adoptatione  in  regnum  pervenisse. 

7  quod  verbum  in  pectus  lugurthae  ahius  quam  quisquam  ratus 

8  erat  descendit.  itaque  ex  eo  tempore  ira  et  metu  anxius  moiiri 
parare  atque  ea  modo  cum  animo  habere,  quibus  Hiempsal  per  30 

9  dolum  caperetur.  quae  ubi  tardius  procedunt  neque  lenitur  ani- 
mus  ferox,  statuit  quovis  modo  inceptum  perficere. 

12  Primo  conventu,  quem  ab  regulis  factum  supra  memoravi, 
propter  dissensionem  placuerat  dividi  thesauros  finisque  unperi 

2  singuhs  constitui.    itaque  tempus  ad  utramque  rem  decernitur,  35 
sed  maturius  ad  pecuniam  distribuendam.    reguH  interea  in  loca 

3  propinqua  thesaqris  ahus  alio  concessere.  sed  Hiempsal  in  op- 
pido  Thirmida  forte  eius  domo  utebatur,  qui  proxumus  Hctor 

1  the^sauri  (eras.  n)^  J  4  tuis  ex  tuus  P  ||  7  qui  aetate  ex  quia  aetate 
P\  10  colite  et  obseruate  C,  Pnsc.  vol.  11  p.  455,  et  om.  Pf^c\  II  et  in- 
tueroini  Prisc.  /.  c.  ||  16  iusta  p,  iuste  P\\  18  forox  P|  19  impari  P  teste 
Wirzio  \  24  iacit  PC,  ail  C  ||  26  sibi  ex  simul  P  ||  27  ilium  his  Iribus 
pauci  C  II  adoptatione  PC^  adoplione  C,  deU  Dietsch  ||  37  proprinqua 
tehssauris  P 1  38  thyrmida  P 


lugurlhae  carus  acceptusque  ei  semper  fuerat.    quem  ille  casu 
ministrum  oblatum  promissis  onerat  inpellitque,  uti  tamquam  suam 
visens  domum  eat,  portarum  clavis  adulterinas  paret  —  nam  verae 
ad  Hiempsalem  referebantur  — ,  ceterum ,  ubi  res  postularet,  se 
5  ipsum  cum  magna  manu  venturum.  Numida  mandata  brevi  con-  4 
ficit  atque,  uti  doctus  erat,  noctu  lugurthae  mihtes  introducit. 
qui  postquam  in  aedis  inrupere,  divorsi  regem  quaerere,  dor-  5 
mienlis  aUos  alios  occursantis  interficere,  scrutari  loca  abdita, 
clausa  effringere,  strepitu  et  tumultu  omnia  miscere:  cum  interim 
10  Hiempsal  reperilur  occultans  se  tugurio  mulieris  ancillae,  quo 
initio  pavidus  et  ignarus  loci  perfugerat.   Numidae  caput  eius, 
uti  iussi  erant,  ad  lugurtham  referunt. 

Ceterum  fama  tanti  facinoris  per  omnem  Africam  brevi  di-  18 
volgatur.    Adherbalem  omnisque,  qui  sub  imperio  Micipsae  fue- 
15  rant,  metus  invadit.    in  duas  partis  discedunt  Numidae:  plures 
Adherbalem  secuntur,  sed  illum  alterum  bello  mehores.   igitur  2 
lugurtha  quam  maxumas  potest  copias  armat,  urbis  partim  vi 
alias  voluntate  imperio  suo  adiungit,  omni  Numidiae  imperare 
parat.   Adherbal,  tametsi  Romam  legatos  miserat,  qui  senatum  3 
2)  docerent  de  caede  fratris  et  fortunis  suis,  tamen  fretus  multitu- 
dine  militum  parabat  armis  contendere.   sed  ubi  res  ad  cerU-  4 
men  venit ,  victus  ex  proeho  profugit  in  provinciam  ac  deinde 
Romam  contendit.     tum  lugurtha  patratis  consiUis,   postquam  5 
omnis  Numidiae  potiebatur,  in  otio  facinus  suum  cum  animo 
25  reputans  timere  populum  Romanum  neque  advorsus  iram  eius 
usquam  nisi  in  avaritia  nobiliutis  et  pecunia  sua  spem  habere. 
itaque  paucis  diebus  cum  auro  et  argento  multo  Romam  legatos  6 
mittit,  quis  praecipit ,  primum  uli  veteres  amicos  muneribus  ex- 
pleanl,  deinde  novos  adquirant,  postrerao  quaecumque  possint 
80  largiundo  parare  ne  cunctentur.   sed  ubi  Romam  legati  venere  7 
et  ex  praecepto  regis  hospitibus  ahisque,  quorum  ea  tempesUte 
in  senatu  auctoritas  pollebat,  magna  munera  misere,  tanta  con- 
mutatio  incessit,  ut  ex  maxuma  invidia  in  gratiam  et  favorem  no- 
bilitatis  lugurtha  veniret.    quorum  pars  spe  alii  praemio  inducti  8 
85  singulos  ex  senatu  ambiundo  nitebantur,  ne  gravius  io  eum  con- 
suleretur.   igitur  ubi  legati  satis  confidunt,  die  constituto  senatus  9 
utrisque  datur.   tum  Adherbalem  hoc  modo  locutum  accepimus. 
'Patres  conscripti,  Micipsa  pater  meus  moriens  mihi  prae-  14 

2  8uam  PC,  sua  C,  Gruterus  \\  4  referabantuT  P  \\  7  •irrumpere  (i  in 
ras.)  P  I  8  ahos  alterum  s.  s.  P]\  13  breui  PC,  breui  tempore  C  \\  21  spe- 
rabat  Nonius  p.  259  \\  24  omni  (super  i  rasura)  numidia»  {eeras.)Py 
omnis  numidiae  vel  omni  numidia  C  |  27  romam  legatos  PC,  leptos 
romam  C  (  28  praccipit  C,  praecepit  PC  ||  32  numera  ex  numere  P 


i* 


46 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


47 


I 


][; 


cepit,  ut  regni  Numidiae  tantum  modo  procurationcm  existuma- 
rem  meam,  ceterum  ius  et  imperium  eius  penes  vos  esse;  simul 
eniterer  domi  militiaeque  quam  maxumo  usui  esse  populo  Ro- 
mano,  vos  mihi  cognatorum,  vos  adfinium  loco  ducerem:  si  ea 
fecissem ,  in  vostra  amicitia  exercitum  divitias  munimenta  regni  5 

2  me  habiturum.  quae  cum  praecepta  parentis  mei  agitarem ,  lu- 
gurtha,  homo  omnium  quos  terra  sustinet  sceleratissumus ,  con- 
tempto  imperio  vostro  Masinissae  me  nepotem  et  iam  ab  stirpe 
socium  atque  amicum  populi  Romani  regno  fortunisque  omnibus 

8  expulit.     atque  ego,  patres  conscripti,  quoniam  eo  miseriarum  10 
venturus  eram,  vellem  potius  ob  mea  quam  ob  maiorum  meorum 
benificia  possem  a  vobis  auxihum  petere,  ac  maxume  deberi  mihi 
benificia  a  populo  Romano,  quibus  non  egerem;  secundum  ea,  si 

4  desideranda  erant,   uti  debitis  uterer.    sed  quoniam  parum  tuta 
per  se  ipsa  probitas  est  neque  mihi  in  manu  fuit  lugurtha  qua-  15 
hs  foret,  ad  vos  confugi,  patres  conscripti,  quibus,  quod  mihi 

5  miserrumum  est,  cogor  prius  oneri  quam  usui  esse.  ceteri  reges 
aut  bello  victi  in  amicitiam  a  vobis  recepti  sunt  aut  in  suis  dubiis 
rebus  societatem  vostram  adpetiverunt.  famiha  nostra  cum  po- 
pulo  Romano  bello  Carthaginiensi  amicitiam  instituit,  quo  tem-  20 

6  pore  magis  fides  eius  quam  fortuna  petunda  erat.  quorum  pro- 
geniem  vos,  patres  conscripti,  nohte  pati  me  nepotem  Masinissae 

1  frustra  a  vobis  auxihum  petere.   si  ad  impetrandum  nihil  causae 
haberem  praeter  miserandam  fortunam,  quod  paulo  ante  rex  ge- 
nere  fama  atque  copiis  potens,  nunc  deformatus  aerumnis  inops,  25 
alienas  opes  expecto ,  tamen  erat  maiestatis  popuh  Romani  pro- 
hibere  iniuriam  neque  pati  cuiusquam  regnum  per  scelus  crescere. 

8  verum  ego  eis  finibus  eiectus  sum ,  quos  maioribus  meis  populus 
Romanus  dedit,  unde  pater  et  avos  meus  una  vobiscum  expulere 
Syphacem  et  Carthaginiensis.   vostra  benificia  mihi  erepta  sunt,  3u 

9  patres  conscripti,  vos  in  mea  inimia  despecti  estis.  eheu  me  mi- 
seruml  hucine,  Micipsa  pater,  benificia  tua  evasere  ut,  quem  tu 
parem  cum  hberis  tuis  regnique  participem  fecisti,  is  potissumum 
stirpis  tuae  extinctor  sit?  numquamne  ergo  famiha  nostra  quieta 

10  erit?  semperne  in  sanguine  ferro  fuga  vorsabitur?  dum  Cartha-  85 
ginienses  incolumes  fuere,  iure  omnia  saeva  paliebamur:  hostes 
ab  latere,  vos  amici  procul,  spes  omnis  in  armis  erat.   postquam 

4  adfinium  loco  f^z,  in  adfinium  locum  PC,  in  adfinium  loco  C  1  5 
exercitus  f^  (  12  possem  singuli  Cz  (ied  in  C  corr.  posse  me),  posse 
me  PCy  posse  V  cf.  lug.  24,9  ||  14  sed]  se  P\\  18  in  om.  P\\  19  familia# 
(m  eras.)  P\\  27  per^^scelus  (se  er.)  P^  29  explere^siphacem  (corr.  ex- 
pulere;  P\\  33  tuis  PC,  Arus.  p.  500,  om.  V  \\  is]  id  r||  34  numquamne 
P  (sed  ne  s.  s.  m,  1)  C,  numquam  FC,  ne  del.  Kritz  1|  37  ab  p,  a  jP 


illa  pestis  ex  Africa  eiecta  est,  laeti  pacem  agitabamus,  quippe  quis 
hostis  nullus  erat,  nisi  forte  quem  vos  iussissetis.   ecce  autem  ex  11 
inproviso  lugurtha,  intoleranda  audacia  scelere  atque  superbia 
sese  ecferens,  fratre  meo  atque  eodem  propinquo  suo  interfecto, 

5  primum  regnum  eius  sceleris  sui  praedam  fecit,  post,  ubi  me  eis- 
dem  dolis  nequit  capere,  nihil  minus  quam  vim  aut  belium  ex- 
pectantem  in  imperio  vostro,  sicut  videtis,  extorrem  patria  domo, 
inopem  et  coopertum  miseriis  effecit,  ut  ubivis  tutius  quam  in 
meo  regno  essem.   ego  sic  existumabam,  patres  conscripti,  uti  12 

10  praedicanlem  audiveram  patrem  meum:  qui  vostram  amicitiam 
diligenter  colerent,  eos  multum  laborem  suscipere,  ceterum  ex 
omnibus  maxume  tutos  esse.    quod  in  famiha  nostra  fuit,  prae-  13 
slitit,  uti  in  omnibus  beUis  adesset  vobis:  nos  uti  per  otium  tuti 
simus,  in  vostra  manu  esi,  patres  conscripti.    pater  nos  duos  fra-  14 

15  tres  rehquit,  tertium  lugurtham  benittciis  suis  ratus  est  con- 
iunctum  nobis  fore.    alter  eorum  necaius  est,  alterius  ipse  ego 
manus  inpias  vix  effugi.   quid  agam?  aui  quo  potissumum  infelix  15 
adcedam?  generis  praesidia  omnia  extincta  sunt.    pater,  uti  ne- 
cesse  erat,  naturae  concessit.   fratri,  quem  minume  decuit,  pro- 

20  pincus  per  scelus  vitam  eripuit.  adfinis  amicos  propinquos  cete- 
ros  meos  ahum  alia  clades  obpressit:  capti  ab  lugurtha  pars  in 
crucem  acti,  pars  bestiis  obiecti  sunt,  pauci,  quibus  relicta  est 
anima,  clausi  in  tenebris  cum  maerore  et  luctu  morte  grayiorem 
vitam  exigunt.  si  omnia,  quae  aut  amisi  aut  ex  necessariis  ad-  16 
vorsa  facta  sunt,  incolumia  manerent,  tamen,  siquid  ex  inproviso 
mah  accidisset,  vos  inplorarem,  patres  conscripti,  quibus  pro 
magnitudine  imperi  ius  et  iniurias  omnis  curae  esse  decet. 
nunc  vero  exul  patria  domo ,  solus  atque  omnium  honestarum  17 
rerum  egens,  quo  accedam  aut  quos  adpellem?  nationesne  an 

30  reges?    qui  omnes  familiae  nostrae  ob  vostram  amicitiam  infesti 
sunt?  an  quoquam  mihi  adirelicet,  ubi  non  maiorum  meoruni 
hostiha  monumenta  pluruma  sint?  aut  quisquam  nostri  misereri 
potest,  qui  ahquando  vobis  hostis  fuit?   postremo  Masinissa  nos  18 
ita  instituit,  patres  conscripti,  nequem  coleremus  nisi  populum 

35  Romanum,  ne  societates  neu  foedera  nova  acciperemus,  abunde 
magna  praesidia  nobis  in  vostra  amicitia  fore:  si  huic  imperio  for- 
tuna  mutaretur,  una  occidundum  nobis  esse.  virtute  ac  dis  volen-  19 


25 


3  scelere]  sce  in  ras.  P^  atque]  et  F  ||  4  sese  C,  se  T,  om.  P\\  5 
p*«dam  z  (ex  w)  P\^  nequit  PC,  non  quit  Fp  \\  9  meo  regno  PC,  regno 
meo  FC\\i  laborem  PC,  laboris  s.  s.  \  re  untis  ex  C,  laboiis  V\  12 
fuit:.  prestitit  (:•  in  psentia  in  marg.)  P\\  14  sumus  F^  18  necessaerant 
/>||  19  natura  P\\  21  meos  om.  V  ||  pras  in  />|1  22  obiecti  ex  adiecti  P 
\  23  anima  est  ^  ||  et]  atque  /^B  29  an  PVC,  aut  C  ||  35  socielates  (s  m 
ras.)  P I  neu  V^Jit  PC\  37  mutaretur  p,  muteretur  P 


I 


48 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


49 


tibus  magni  estis  et  opuleDti,  omnia  secunda  et  oboedientia  sunt; 

20  quo  facilius  sociorum  iniurias  curare  licet.  tantum  illud  vereor, 
nequos  privata  amicitia  lugurtbae  parum  cognita  transvorsos  agat, 
quos  ego  audio  maxuma  ope  niti,  ambirc  fatigare  vos  singulos, 
nequid  de  absente  incognita  causa  statuatis:  fingere  me  verba  et  5 

21  fugam  simulare,  cui  licuerit  in  regno  manere.  quod  utinam  iUum, 
cuius  inpio  facinore  in  bas  miserias  proiectus  sum ,  eadem  baec 
simulantem  videam  et  aliquando  aut  apud  vos  aut  apud  deos  in- 
mortalis  rerum  bumanarum  cura  oriatur :  ne  ille ,  qui  nunc  sce- 
leribus  suis  ferox  atque  praeclarus  est,  omnibus  malis  excrucia-  10 
tus  inpietatis  in  parentem  nostrum,  fratris  mei  necis  mearumque 

22  miseriarum  gravis  poenas  reddat.  iamiam  frater,  animo  meo  ca- 
rissume,  quamquam  tibi  inmaturo  et  unde  minume  decuit  vita 
erepta  est,  tamen  laetandum  magis  quam  dolendum  puto  casum 

23  luum.    non  enim  regnum  sed  fugam  exilium  egestatem  et  om-  15 
nis  bas  quae  me  premunt  aerumnas  cum  anima  simul  amisisti. 

at  ego  infebx,  in  lanla  mala  praecipitatus  ex  patrio  regno,  rerum 
bumanarum  spectaculum  praebeo,  incertus  quid  agam,  tuasne  in- 
iurias  persequar  ipse  auxili  egens  an  regno  consulam ,  cuius  vi- 

24  tae  necisque  potestas  ex  opibus  alienis  pendet.    utinam  emori  20 
fortunis  meis  bonestus  exitus  esset  neu  vivere  contemptus  vi- 
derer,  si  defessus  mabs  iniuriae  concessissem.    nunc  neque  vi- 

25  vere  lubet  neque  mori  bcet  sine  dedecore.     patres  conscripti, 
per  vos ,  per  liberos  atque  parentes  vostros,  per  maiestatem  po- 
puH  Romani,  subvenite  mibi  misero,  ite  obviam  iniuriae,  nolite  25 
pati  regnum  Numidiae,  quod  vostrum  est,  per  scelus  et  sangui- 
nem  familiae  nostrae  tabescere.' 

15  Postquam  rex  finem  loquendi  fecit,  legati  lugurthae  largi- 

tione  magis  quam  causa  freti  paucis  respondent.  Hiempsalem  ob 
saevitiam  suam  ab  Numidis  interfectum ,  Adherbalem  ultro  bel-  80 
lum  inferentem ,  postquam  superatus  sit ,  queri,  quod  iniuriam 
facere  nequivisset:  lugurtham  ab  senatu  petere,  ne  se  ahum  pu- 
tarent  ac  Numantiae  cognitus  esset,  neu  verba  inimici  ante  facta 
2  sua  ponerent.  deinde  utrique  curia  egrediuntur.  senatus  statim 
consuhtur.  fautores  legatorum,  praeterea  senatus  magna  pars  85 
gratia  depravata  Adberbalis  dicta  contemnere,  lugurthae  virtu- 


7  cuius  PCy  quoius  f^  p  tn  marg,  ||  9  ut  F  p  in  marg,  C,  ut  C, 
ut*  (t  in  ras.,  u  post  inter.)  P\\2i  ncu  uiuere  Gruterus:  ne  uiuere  P 
(sed  ex  corr.)  C,  neu  iure  FC  ||  23  neq.  emori  sine  dedocere  F  ||  24  per 
uos — p.  romani  om,  F^  26  quodurm  est  «•••!«*  per  scelus  (erasa  vi- 
dentur  p  urm  |  sc^  P\\  27  nostrae  FCy  ufe  P||  30  iufectum  P^  35  se- 
natus  magna  pars  (pras  P)  PC^  magna  pars  senatus  vel  magna  senatus 
pars  vel  magna  pars  C,  unde  senatus  deL  Gruterus 


tem  extollere  laudibus :  gratia  voce,  denique  omnibus  modis  pro 
aheno  scelere  et  flagitio  sua  quasi  pro  gloria  nitebantur.  at  con-  3 
tra  pauci,  quibus  bonum  et  aequom  diviliis  carius  erat,  subveni- 
undum  Adherbah   et   Hiempsalis  mortem   severe   vindicandam 

5  censebant,  sed  ex  omnibus  maxume  Aemihus  Scaurus,  homo  no-  4 
bilis  inpiger  factiosus  avidus  potentiae  honoris  divitiarum ,  ce- 
terum  vitia  sua  calhde  occultans.    is  postquam  videt  regis  largi-  5 
tionem  famosam  inpudentemque,  veritus,  quod  in  tah  re  solet, 
ne  polluta  licentia  invidiam  adcenderet,  animum  a  consueta  lubi- 

10  dine  continuit.  vicit  tamen  in  senatu  pars  illa,  quae  vero  prelium  16 
aut  gratiam  anteferebat.    decretum  fit  uti  decem  legati  regnum,  2 
quod  Micipsa  optinuerat,  inter  lugurtham  et  Adherbalem  divide- 
rent.     cuius  legationis  princeps  fuit  L.  Opimius,  homo  clarus 
et  tum  in  senatu  potens,  quia  consul  C.  Graccho  et  M.  Fulvio 

15  Flacco  interfectis  acerrume  victoriam  nobilitatis  in  plebem  ex- 
ercuerat.    eum  lugurtha  tametsi  Romae  in  inimicis  babuerat,  ta-  3 
men  adcuratissume  recepit,  dando  et  poUicendo  multa  perfecit, 
uti  fama   fide,   postremo   omnibus  suis  rebus  commodum  re- 
gis   anteferret.     rehquos  legatos  eadem  via  adgressus  pleros-  4 

20  que  capit,  paucis  carior  fides  quam  pecunia  fuil.    in  divisione  5 
quae  pars  Numidiae  Mauretaniam  attingit,  agro  virisque  opu- 
lentior,  lugurthae  traditur,  iUam  alteram  specie  quam  usu  po- 
tiorem,  quae  portuosior  et  aedificiis  magis  exornata  erat,  Adher- 
bal  possedit. 

25  Res  postulare  videtur  Africae  situm  paucis  exponere  et  eas  17 

gentis,  quibuscum  nobis  bellum  aut  amicitia  fuit,  attingere.    sed  2 
quae  loca  etrnationes  ob  calorem  aut  asperitatem,  item  sohtudi- 
nes  minus  frequentata  sunt,  de  eis  baud  facile  compertum  narra- 
verim.    cetera  quam  paucissumis  absolvam. 

30  In  divisione  orbis  terrae  plerique  in  parte  tertia  Africam  3 

posuere ,  pauci  tantum  modo  Asiam  et  Europam  esse,  sed  Afri- 
cam  in  Europa.    ea  finis  habet  ab  occidente  fretum  nostri  ma-  4 
ris  etOceani,  ab  ortu  solis  declivem  latitudinem,  quem  locum 
Catabathmon  incolae  appellant.   mare  saevom  inportuosum,  ager  5 

35  frugum  fertihs,  bonus  pecori,  arbore  infecundus,  caelo  terraque 
penuria  aquarum.   genus  hominum  salubri  corpore,  velox,  pati-  6 
ens  laborum.   plerosque  senectus  dissolvit,  nisi  qui  ferro  aut  be- 
stiis  interiere:  nam  morbus  baud  saepe  quemquam  superat.    ad 
hoc  malifici  generis  pluruma  animaha.    sed  qui  mortales  initio  7 


13  largifionis  P  \\  14  consuls  P,  consul  vel  consulibus  C\\  15  interfec- 
tis  ex  interfectus  P  \\  16  in  inimicis  unus  ex  z,  in  amicis  7*C  ||  18  fama  fide 
PC,  famae  fide  C?  \\  21  epulentior  P\\  34  cattiabathmon  P  ||  35  ipeconCex 
-raj  p  arbori/^ll  37  laboris  nec  plerosque  Fronto  ad  Anion,  2,  6  p.  109 

Sallustius.  Ed.  III.  4 


50 


C.  SALLUSTl  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTfflNO 


51 


Africam  habuerint,  quique  poslea  adcesserint,  aut  quo  modo  in- 
ter  se  permixti  sint,  quamquam  ab  ea  fama,  quae  plerosque  op- 
tinet,  divorsum  est,  tamcn  uti  ex  libris  Punicis,  qui  regis  Hiemp- 
salis  dicebantur,  interpretatum  nobis  est  utique  rem  sese  habere 
cultores  eius  terrae  putant,  quam  paucissumis  dicam.  ceterum  5 
fides  eius  rei  penes  auctores  erit. 
18  Africam  initio  habuere  Gaetuli  et  Libyes,  asperi  incultique, 

quis  cibus  erat  caro  ferina  atque  humi  pabulum  uti  pecoribus. 

2  ei  neque  moribus  neque  lege  aut  imperio  cuiusquam  regebantur: 

3  vagi  palantes  quas  nox  coegerat  sedcs  habebant.   sed  poslquam  10 
in  Hispania  Hercules,  sicuti  Afri  putant,  interiit,  exercitus  eius 
conpositus  ex  variis  gentibus  amisso  duce  ac  passim  multis  sibi 

4  quisque  imperium  petentibus  brevi  dilabitur.  ex  eo  numero 
Medi  Persae  et  Armenii,  navibus  in  Africam  transvecti,  proxu- 

5  mos  nostro  mari  locos  occupavere,  sed  Persae  intra  Oceauum  15 
magis,    eique   alveos   navium   invorsos   pro   tuguriis    habuere, 
quia  neque  materia  in  agris  neque  ab  Hispanis  emundi  aut  mu- 

6  tandi  copia  erat:   mare  magnum  et   ignara  hngua  commercio 

7  prohibebant.  ei  paulatim  per  conubia  Gaetulos  secum  miscuere 
et,   quia  saepe   temptantes  agros   alia   deinde   alia   loca   peti-  20 

8  verant,  semet  ipsi  Nomadas  adpellavere.  ceterum  adhuc  aediflcia 
Numidarum  agrestium,  quae  mapaha  ilh  vocant,  oblonga  incur- 

9  vis  lateribus  tccta  quasi  navium  carinae  sunt.  Medis  autem  et  Ar- 
meniis  adcessere  Libyes  —  nam  ei  propius  mare  Africum  agita- 
bant ,  Gaetuh  sub  sole  magis,  haud  procul  ab  ardoribus  —  eique  25 
mature  oppida  habuere:  nam  freto  divisi  ab  Hispania  mutare  res 

10  inter  se  instituerant.    nomen  eorum  paulatim  Libyes  conrupere, 

11  barbara  hngua  Mauros  pro  Medis  adpellantes.  sed  res  Persarum 
brevi  adolevit  ac  postea  nomine  Numidae  propter  multitudinem 

a  parentibus  digressi  possedere  ea  loca ,  quae  proxuma  Cartha-  30 

12  gine  Numidia  appellatur.  deinde  utrique  alteris  freti  finitumos 
armis  aut  metu  sub  imperium  suum  coegere,  nomen  gloriamque 
sibi  addidere,  magis  ei,  qui  ad  nostrum  mai^e  processerant,  quia 
Libyes  quam  Gaetuh  miuus  beUicosi.  denique  Africae  pars  infe- 
rior  pleraque  ab  Numidis  possessa  est ,  victi  omnes  in  gentem  35 


2  sint  P,  sunt  PCl  7  lybies  vel  libies  promiscue  P\\  10  quas  PCj 
qua  C II  14  armeni  et  23  -nis  P  \\  18  commertio  P  ex  C  untu  m,  /,  com- 
mercia  ceteri:  cf,  lug,  ^7,  i  ||  19  secum  o//i.  P  \\  20  aUt  loca  (ex  aho  loco^ 
•  ***•  Cioca  eras,)  peliueranl  P\\  21  ipsi  C,  ipsos  (os  m  ras.)  P\\  noma- 
das  Pz  optimus^  numidas  ;;C  ||  23  tecto  i^lj  25  gentuU  P\\  procul  magis 
ab  jPII  26  mature  ex  nature  P  \\  30  proxima  carthagine  Arus.  p,  498  ('-nem 
cod,  Periz.)^  proxima  carthagiui  Diom,  p,  410,  proxime  fproxum  p  in 
marg.)  carthaginem  K7  [  32  cogere  (e  sup,  o)  P,  )  cogere  p  in  marg. 


nomenque  imperantium  concessere.    postea  Phoenices,  ahi  mul-  19 
titudinis  domi  minuendae  gratia,  pars  imperi  cupidine  soUicitata 
plebe  et  ahis  novarum  rerum  avidis,   Hipponem  Hadrumetum 
Leptim  aliasque  urbis  in  ora  marituma  condidere   eaeque  brevi 

5  muUum  auctae  pars  originibus  suis  praesidio  ahae  decori  fuere. 
nam  de  Carthagine  silere  mehus  puto  quam  parum  dicere,  quon-  2 
iam  aho  properare  tempus  monet. 

Igitur  ad  Catabathmon ,  qui  locus  Aegyptum  ab  Africa  divi-  3 
dit,  secundo  mari  prima  Cyrene  est,  colonia  Theraeon,  ac  dein- 

10  ceps  duae  Syrtes  interque  eas  Leptis,  deinde  Philaenon  arae, 
quem  locum  Aegyptum  vorsus  finem  imperi  habuere  Carthagini- 
enses,  post  ahae  Punicae  urbes.    cetera  loca  usque  ad  Maureta-  4 
niam   Numidae   tenent,  proxumi  Hispania  Mauri  sunt.     super  5 
Numidiam  Gaetulos  accepimus  partim  in  tuguriis  ahos  incuUius 

15  vagos  agitare ,  post  eos  Aethiopas  esse ,  dehinc  loca  exusta  soUs  6 
ardoribus.   igitur  beUo  lugurthino  pleraque  ex  Punicis  oppida  et  7 
finis  Carthaginiensium ,  quos  novissume  habuerant,  populus  Ro- 
manus  per  magistratus  administrabat,  Gaetulorum  magna  pars  et 
Numidae  usque  ad  flumen  Muiuccham  sub  lugurtha  erant,  Mauris 

20  omnibus  rex  Bocchus  imperitabat,  praeter  nomen  cetera  ignarus 
popuU  Romani  itemque  nobis  neque  beUo  neque  pace  antea 
cognitus.    de  Africa  et  eius  incohs  ad  necessitudinem  rei  satis  8 
dictum. 

Postquam  diviso  regno  legati  Africa  decessere  et  lugurtha  20 

25  contra  timorem  animi  praemia  sceleris  adeptum  sese  videt,  certum 
esse  ratus,  quod  ex  amicis  apud  Numantiam  acceperat,  omnia 
Romae  venaUa  esse ,  simul  et  iUorum  poUicitationibus  accensus, 
quos  pauio  ante  muneribus  expleverat,  in  regnum  Adherbahs 
animum  intendit.     ipse  acer   beUicosus,   at   is    quem   petebat  2 

30  quietus  inbeUis,  placido  ingenio,  opportunus  iniuriae,  metuens 
magis  quam  metuendus.    igitur  ex  inproviso  finis  eius  cum  ma-  3 
gna  manu  invadit ,  muUos  mortaUs  cum  pecore  atque  aha  praeda 
capit,  aedificia  incendit,  pleraque  loca  hostihter  cum  equitatu  ad- 
cedit ,  deinde  cum  omni  muititudine  in  regnum  suum  convortit,  4 

35  existumans  Adherbalem  dolore   permotum   iniurias  suas  manu 
vindicaturum  eamque  rem  belh  causam  fore.    at  iile,  quod  ne-  5 
que  se  parem  armis  existumabat  et  amicitia  popuU  Romani  ma- 
gis  quam  Numidis  fretus  erat,  legatos  ad  lugurtham  de  iniuriis 
questum  misit.    qui  tametsi  contumeUosa  dicta  rettulerant,  prius 


3  hadrymetum  P  ||  10  phylenon  C  ||  13  proximi  hispania  Arusianus 
p,  498,  proximi  hispanias  PC,  proxime  hispaniam  C  1 15  aethyopas  Pjj  18 
pras  P II  28  anlemameribus  (sup.  a  secundam  y  p)  P 

4* 


I 


i| 


52 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


53 


tamen  omnia  pati  decrevit  quam  bellum  sumere,  quia  temptatum 

6  antea  secus  cesserat.    neque  eo  magis  cupido  lugurthae  minue- 

7  batur ,  quippe  qui  totum  eius  regnum  animo  iam  invaserat.  ita- 
que  non  uti  antea  cum  praedatoria  manu,  sed  magno  exercitu 
conparato  bellum  gerere  coepit  et  aperte  totius  Numidiae  impe-  5 

8  rium  petere.     ceterum  qua  pergebat   urbis  agros  vastare,  prae- 
21  das  agere,  suis  animum  hostibus  terrorem  augere.   Adherbal  ubi 

intellegit  eo  processum ,  uti  regnum  aut  rehncundum  esset  aut 
armis  retinendum ,  necessario  copias  parat  et  lugurthae  obvius 

2  procedit.  interim  haud  longe  a  mari  prope  Cirlam  oppidum  lo 
utriusque  exercitus  consedit  et  quia  diei  extremum  erat  proe- 
lium  non  inceptum.  sed  ubi  plerumque  noctis  processit,  obscuro 
etiam  tum  lumine  milites  lugurthini  signo  dato  castra  hostium 
invadunt,  semisomnospartim,  alios  arma  sumentis  fugantfundunt- 
que.  Adherbal  cum  paucis  equitibus  Cirtam  profugit  et  ni  mul-  15 
titudo  togatbrum  fuisset,  quae  Numidas  insequentis  moenibus 
prohibuit,  uno  die  inter  duos  reges  coeptum  atque  patratum  bel- 

3  lum  foret.   igitur  Jugurtha  oppidum  circumsedit,  vineis  turribus- 
que  et  machinis  omnium  generum  expugnare  adgreditur,  maxume 
festinans  tempus  legatorum  antecapere,  quos  ante  proeHum  fa-  20 
ctum  ab  Adherbale  Romam  missos  audiverat. 

4  Sed  postquam  senalus  de  bello  eorum  accepit,  tres  adule- 
scentes  in  Africam  legantur,  qui  ambos  reges  adeant,  senatus  po- 
puhque  Romani  verbis  nuntient  velle  el  censere  eos  ab  armis 
discedere,  de  controvorsiis  suis  iure  potius  quam  bello  disceptare :  25 

22  ita  seque  ilHsque  dignum  esse.  legati  in  Africam  maturantes  ve- 
niunt,  eo  magis  quod  Romae,  dum  proficisci  parant,  de  proeho 
facto  et  oppugnatione  Cirtae  audiebatur:  sed  is  rumor  clemens 

2  erat.    quorum  lugurtha  accepta  oratione  respondit  sibi  neque 
maius  quicquam  neque  carius  auctoritate  senatus  esse:  ab  adu-  80 
lescentia  ita  se  enisum  ut  ab  optumo  quoque  probaretur;  virtute, 
non  malitia  P.  Scipioni  summo  viro  placuisse;  ob  easdem  artis 

3  a  Micipsa,  non  penuria  hberorum  in  regnum  adoptatum  esse.  ce- 
terum  quo  plura  bene  atque  strenue  fecisset,  eo  animum  suum 

4  iniuriam  minus  toierare.   Adherbalem  dolis  vitae  suae  insidiatum ;  35 
quod  ubi  conperisset,  sceleri  eius  obviam  isse.    populum  Roma- 
num  neque  recte  neque  pro  bono  facturum,  si  ab  iure  gentium 
sese  prohibuerit.    postremo  de  omnibus  rebus  legatos  Romam 

5  brevi  missurum.   ita  utrique  digrediuntur.    Adherbalis  adpellandi 

1  sumere  quia  p,  summere  quem  P\\^  iam  *.  *.  ^||  5  aperto  P\\ti 
proelium  ex  proelio  -P  ||  14  inuadunt  ex  inuadit  P  \\  fugant  funduntque  ex 
fudant  fundantque  P  \\  20  laegatorum  ex  largitorum  P  \\  24  uerbis  s.  s.  PQ 
25  de  controuersiis  — disceptare  «,  om,  /Y7||  34  quo  C,  quod  PC 


copia  non  fuit.   lugurtha  ubi  eos  Africa  decessisse  ratus  est,  ne-  28 
que  propter  loci  naturam  Cirtam  armis  expugnare  potest ,  vallo 
atque  fossa  moenia  circumdat,  turris  extruit  easque  praesidiis  fir- 
mat,  praeterea  dies  noctisque  aut  per  vim  aut  dolis  temptare, 
5  defensoribus  moenium  praemia  modo  modo  formidinem  osten- 
tare,  suos  hortando  ad  virtutem  adrigere,  prorsus  intentus  cuncta 
parare.     Adherbal  ubi  intellegit  omnis  suas  fortunas  in  extre-  2 
mo  sitas,  hostem  infestum,  auxili  spem  nullam,  penuria  rerum 
necessariarum  bellum  trahi  non  posse,  ex  eis  qui  una  Cirtam  pro- 
10  fugerant  duos  maxume  inpigros  delegit.    eos  multa  poUicendo  ac 
miserando  casum  suum  confirmat  uti  per  hostium  munitiones 
noctu  ad  proxumum  mare,  dein  Romam  pergerent.  Numidae  pau-  24 
cis  diebus  iussa  efficiunt.   litterae  Adherbahs  in  senatu  recitatae, 
quarum  sententia  haec  fuit. 
15  'Non  mea  culpa  saepe  ad  vos  oratum  mitto,  patres  conscripti,  2 

sed  vis  lugurthae   subigit,  quem  tanta  lubido  extinguendi  me 
invasit ,  ut  neque  vos  neque  deos  inmortalis  in  animo  habeat, 
sanguinem  meum  quam  omnia  malit.    itaque  quintum  iam  men-  3 
sem  socius  et  amicus  popuh  Romani  armis  obsessus  teneor,  ne- 
20  que  mihi  Micipsae  patris  mei  benificia  neque  vostra  decreta  auxi- 
liantur;   ferro  an  fame  acrius  urgear  incertus  sum.     plura  de  4 
lugurtha  scribere  dehortatur  me  fortuna  mea.     etiam  antea  ex- 
pertus  sum  parum  fidei  miseris  esse.   nisi  tamen  intellego  illum  5 
supra  quam  ego  sum  petere  neque  simul  amicitiam  vostram  et 
25  regnum  meum  sperare.   utrum  gravius  existumet,  nemini  occul- 
tum  est.    nam  initio  occidit  Hiempsalem  fratrem  meum ,  deinde  6 
patrio  regno  me  expuht.  quae  sane  fuerint  nostrae  iniuriae,  nihil 
ad  vos.    verum  nunc  vostrum  regnum  armis  tenet,  me,  quem  7 
vos  imperatorem  Numidis  posuistis,  clausum  obsidet:  legalorum 
30  verba  quanti  fecerit,  pericula  mea  declarant.    quid  est  rehquom  8 
nisi  vis  vostra,  quo  moveri  possit?  nam  ego  quidem  vellem  et  haec  9 
quae  scribo  et  illa  quae  antea  in  senalu  questus  sum  vana  fo- 
rent  potius  quam  miseria  mea  fidem  verbis  faceret.  sed  quoniam  10 
eo  natus  sum,  ut  lugurthae  scelerum  ostentui  essem,  non  iam 
35  mortem  neque  aerumnas,  tantum  modo  inimici  imperium  et  cru- 
ciatus  corporis  deprecor.     regno  Numidiae,  quod  vostrum  est, 
uti  lubet  consulite :  me  manibus  inpiis  eripite ,  per  maiestatem 


12  pergerent  ex  gerunt  P\\  15  ad  om.  V  \\  16  subiit  P  ||  20  mei  om, 
f  II  21  incertus  sum  PC,  incertum  est  Fp  (in  marg.)  z  ||  plura  —  expertus 
sum  m  marg.  inf,  P  \\  27  expuU  V  \\  31  uis  (ui»s  P)  uestra  PC,  ura  uis  ^ 
quo  moueri  C,  commoueri  F,  aqua  moueri  P,  qua  {vel  a  quo;  m.  C  ||  32 
scribo  PC,  Servius  Fuldensis  in  Ferg.  A.  /,  392,  scripsi  V  \  34  ut]  et 
V\  35  cruciatum  ^  J  37  me  manibus  PCV,  me  ex  manibus  C 


54 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


55 


imperi,  per  amicitiae  fidem,  si  ulla  apud  vos  memoria  remanet 
avi  mei  Masinissae/ 

25  His  litteris  recitatis  fuere,  qui  exercitum  in  Africam  mittun- 
dum  censerent  et  quam  primum  Adherbali  subveniundum;  de 
lugurtha  interim  uti  consuleretur,  quoniam  legatis  non  paruisset.  5 

2  sed  ab  eisdem  iUis  regis  fautoribus  summa  ope  enisum  est  ne  tale 

3  decretum  fieret.    ita  bonum  publicum ,  ut  in  plerisque  negotiis 

4  solet,  privata  gratia  devictum.  legantur  tamen  in  Africam  ma- 
iores  natu  nobiles,  amplis  honoribus  usi.  in  quis  fuit  M.  Scau- 
rus,  de   quo  supra  memoravimus,    consularis   et  tum  senatus  10 

5  princeps.  ei,  quod  res  in  invidia  erat,  simul  el  ab  Numidis  obse- 
crati,  triduo  navim  ascendere.  dein  brevi  Uticam  adpulsi  litteras 
ad  lugurtham  mittunt,  quam  ocissume  ad  provinciam  adcedat  seque 

6  ad  eum  ab  senatu  missos.    ille  ubi  accepit  homines  claros ,  quo- 
rum  auctoritatem  Romae  pollere  audiverat,  contra  inceptum  suum  15 
venisse,   primo  conmotus  metu  atque  lubidine  divorsus  agita- 

7  batur,  timebat  iramsenatus,  ni  paruisset  legatis:  porro  animuscu- 

8  pidine  caecus  ad  inceptum  scelus  rapiebatur.   vicit  tamen  in  avido 

9  ingenio  pravom  consilium.  igilur  exercitu  circumdato  summa  vi 
Cirtam  inrumpere  nititur,  maxume  sperans,  diducta  manu  hostium  20 

10  aut  vi  aut  dolis  sese  casum  victoriae  inventurum.  quod  ubi  se- 
cus  procedit  neque  quod  intenderat  efficere  potest,  ut  prius  quam 
legatos  conveniret  Adherbalis  potiretur,  ne  amplius  morando 
Scaurum   quem   plurumum  metuebat   incenderet,   cum  paucis 

11  equitibus  in  provinciam  venit.    ac  tametsi  senati  verbis  graves  25 
minae  nuntiabantur,  quod  ab  oppugnatione  non  desisteret,  multa 

26  tamen  oratione  consumpta  legati  frustra  discessere.  ea  postquam 
Cirtae  audita  sunt,  ItaHci,  quorum  virtute  moenia  defensabantur, 
confisi  dedilione  facta  propter  magnitudinem  populi  Romani  in- 
violatos  sese  fore,  Adherbali  suadent  uti  seque  et  oppidum  lugur-  30 

2  thae  tradat,  tantum  ab  eovitampaciscatur,  deceteris  senatui  curae 
fore.  at  ille,  tametsi  omnia  potiora  fide  lugurthae  rebatur,  tamen 
quia  penes  eosdem,  si  advorsaretur,  cogundi  potestas  erat,  ita  uti 

3  censuerant  Italici  deditionemfacit.  lugurthainprimis  Adherbalem 
excruciatum  necat,  deinde  omnis  puberes  Numidas  atque  nego-  35 
tiatores  promiscue,  uti  quisque  armatus  obvius  fuerat,  interficit. 

^7  Quod  postquam  Romae  cognitum  est  et  res  in  senatu  agi- 

3  africa  P  J  4  quam  ex  quem  P  ||  6  enisum  est  C,  enisum  /\^  (non 
<V;  P,  cnisum  C\\  9  usi  PC,  om.  C\\  10  senatus  princeps  PC,  i'n  senatu 
princeps  CO  12  nauim  pC^  nauem  PC  ^  17  legatis  ex  legatus  />|  18  ra- 
piebat*  |  (punctum  add.  p)  P,  rapiebat  aut  rapiebatur  C  ||  19  circumdato 
s.  s.  (eras.  congregato;  P  ||  20  diducta  C,  ducta  /^l  21  inuenturum  ex  in- 
uecturum  P  ||  25  graues  mine  ex  grauissime  P 11  36  promisce  P 11  armatus 
PC,  armatis  C 


3 
4 


tari  coepta,  idem  illi  ministri  regis  interpellando  ac  saepe  gralia, 
interdum  iurgiis  trahundo  tempus,  atrocitatem  facli  leniebant.  ac  2 
ni  C.  Memmius  tribunus  plebis  designatus,  vir  acer  et  infestus 
potentiae  nobilitatis,  populum  Romanum  edocuisset  id  agi  ut 

5  per  paucos  factiosos  lugurthae  scelus  condonaretur,   profecto 
omnis  invidia  prolatandis  consuUationibus  dilapsa  foret:   tanta 
vis  gratiae  atque  pecuniae  regis  erat.  sed  ubi  senatus  delicti  con-  3 
scientia  populum  timet,  lege  Sempronia  provinciae  futuris  con- 
sulibus  Numidia  atque  Itaha  decretae ,  consules  declarati  P.  Sci-  4 

10  pio  Nasica  L.  Bestia:  Calpurnio  Numidia  Scipioni  ItaUa  obvenit. 
deinde  exercitus  qui  in  Africam  portaretur  scribitur ,  stipendium  5 
ahaque  quae  bello  usui  forent  decernuntur.   at  lugurtha,  contra  28 
spem  nuntio  accepto,  quippecuiRomae  omniavenum  irem  animo 
haeserat,  filium  et  cum  eo  duos  familiaris  ad  senatum  legatos 

15  mittit  eisque  uti  illis  quos  Hiempsale  interfecto  miserat,  praeci- 
pit  omnis  mortalis  pecunia  adgrediantur.   qui  postquam  Romam  2 

,  adventabant,  senatus  a  Bestia  consultus  est  placeretne  legatos  lu- 
gurthae  recipi  moenibus,  eique  decrevere,  nisi  regnum  ipsumque 
deditum  venissent,  uti  in  diebus  proxumis  decem  Itaha  dccede- 

20  rent.  consul  Numidis  ex  senatus  decreto  nuntiari  mbet:  ita  m- 
fectis  rebus  illi  domum  discedunt.  interim  Calpurnms  parato 
exercitu  legat  sibi  homines  nobilis  factiosos,  quorum  auctontate 
quae  deliquisset  munita  fore  sperabat.  in  quis  fuit  Scaurus, 
cuius  de  natura  et  habitu  supra  memoravimus.    nam  m  consule  5 

25  nostro  multae  bonaeque  artes  et  animi  et  corporis  erant,  quas 
omnis  avaritia  praepediebat:   patiens  laborum,    acri    mgenio, 
satis  providens,  belU  haud  ignarus,  firmissumus  contra  pericula 
et  insidias.    sed  legiones  per  Italiam  Regium  atque  mde  Sici-  6 
Uam,  porro  ex  Siciiia  in  Africam  transvectae.     igitur  Calpur-  7 

80  nius  initio   paratis  commeatibus  acriter   Numidiam   mgressus 
est  multosque   mortalis  et  urbis  aUquot  pugnando  cepit.     sed  29 
ubi  lugurtha  per  legatos  pecunia  temptare  belUque  quod  ad- 
ministrabat    asperitatem   ostendere  coepit,   animus  aeger  ava- 
ritia  facile  convorsus  est.     ceterum  socius  et  administer  om-  2 

35  nium  consiUorum  adsumitur  Scaurus ,  qui  tametsi  a  principio, 
plerisque  ex  factione  eius  conruptis,  acerrume  regem  inpugna- 

10. 1.  htsX\iiPrect6(v.  Mommsen  R.  Forschl,41):  calpurnius  inpleris- 
flueCpoff  besUa,  innon  nullis  ante  velpostl  insertumvels.s.\\Calpur- 
niol  c  calpumio  unus  alterve  C  \\  12  aUa  quacq;  bello  P  \\  ^onni  P 
II  13  uenum  ire  (vel  it\)  C,  vcnire  PC\\  15  praecipit /V,  praecepit  C|  19 
taliae  PII22  auctoritas  P\\2b  arles  et  animi  Fronto  ad  Anton.  J  b 
p.m  teste  Du  Rieu:  ct  om.  PC\\  26  la boris  Fron^o  /.  c.  y  28  muidias 
Pl  31  urbcs  p,  urbe  P\\  32  pecuniae  P 


:  ( 


il 


, 


56 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  ILGURTHINO 


57 


verat,  tamen  magnitudine  pecuniae  a  bono  honestoque  in  pravom 

3  abstractus  est.  sed  lugurtha  primum  tantum  modo  belli  moram 
redimebat,  existumans  sese  ahquid  interim  Romae  pretio  aut 
gratia  effecturum.  postea  vero  quam  participem  negoti  Scaurum 
accepit,  in  maxumam  spem  adductus  recuperandae  pacis,  statuit  5 

4  cum  eis  de  omnibus  pactionibus  praesens  agere.  ceterum  in- 
terea  iidei  causa  mittitur  a  consule  Sextius  quaestor  in  oppidum 
lugurthae  Vagam.  cuius  rei  species  erat  acceptio  Irumenti,  quod 
Calpurnius  palam  legatis  imperaverat,  quoniam  deditionis  mora 

5  indutiae  agitabantur.    igitur  rex,  uti  constituerat,  in  castra  venit  10 
ac  pauca  praesenti  consilio  locutus  de  invidia  facti   sui   atque 
uti  in  deditionem  acciperetur,  rehqua  cum  Bestia  et  Scauro  se- 
creta  transigit.    dein  postero  die  quasi  per  saturam  sententiis  ex- 

6  quisitis  in  deditionem  accipitur.  sed  uti  pro  consilio  imperatuna 
erat,  elephanti  triginta,  pecus  atque  equi  multi  cum  parvo  argenti  15 

7  pondere  quaestori  traduntur.  Calpurnius  Romam  ad  magistratus 
rogandos proficiscitur.  in  Numidia  et  exercitu  nostro  pax  agitabatur. 

30  Postquam  res  in  Africa  gestas  quoque  modo  actae  forent 

fama  divolgavit,  Romae  per  omnis  locos  et  conventus  de  facto 
consulis   agitari.     apud   plebem  gravis  invidia,  patres  sollicili  20 
erant.    probarentne  tantum  flagitium  an  decretum  consuUs  sub- 

2  vorterent  parum  constabat.  ac  maxume  eos  potentia  Scauri, 
quod  is  auctor  et  socius  Bestiae  ferebatur,  a  vero  bonoque  in- 

3  pediebat.    at  C.  Memmius,  cuius  de  hbertate  ingeni  et  odio  po- 
tentiae  nobilitatis  supra  diximus,  inter  dubitationem  et  moras  25 
senatus  contionibus  popuhim  ad  vindicandum  hortari,  monere 
ne  rem  pubhcam,  ne  libertalem  suam  desererent,  multa  superba 

et  crudeha  facinora  nobihtatis  ostendere:  prorsus  intentus  omni 

4  modo  plebis  animum  incendebat.  sed  quoniam  ea  tempestate  Ro- 
mae  Memmi  facundia  clara  poUensque  fuit,  decere  existumavi 
unam  ex  tam  muUis  orationem  eius  perscribere  ac  potissumum 
ea  dicam,  quae  in  contione  post  reditum  Bestiae  huiuscemodi  ver- 
bis  disseruit. 

31  'MuUa  me  dehortantur  a  vobis,  QuirUes,   ni  studium  rei 


30 


2  primum  PC,  primo  C  \\  5  sluit  P^S  Vagam]  ita  testibus  titulis  et 
graecis  scriptorihm  (v,  C.  1.  L.  8  p,  154)  recte  C:  uaccam  ^uacca  et  uaccenses 
constanter P)  ve/uacam/^CHacceptio/?,  accepto/^||12  acciperetur />,  accepe- 
ratur  P\\^  postero;»,  postera  P^  saturam  PC^  satyram  pC  scaurum  C||  15  ar- 
gent*  (o  eras.)  PU 16  magistratus  rogandos  ex  magistratos  rogandus  P^  19 
fama  p,  fame  P  ||  facto  p,  facla  Pl  20  patris  P  ||  24  potentiae  P^  26  uindi- 
candum  p,  uindicandam  /^  H  27  ne  rem  pubHcam  (v.  p.  opiimus)  ne  z,  P.  R. 
ne  PC,  p  .  r  .  ne  rem  publicam  ne  (vel  et)  C  ||  desererent  ex  dissererent 
P\\  29  incendebat  PC,  accendebat  C  \\  tempestate  R.  M.  em*nii  (fuit  emmii^ 
/^[32  ea  — quae  C,  eam  —  quae  PC,  eam  —  quam   C  \\  contionem  P 


pubhcae  omnia  superet:  opes  factionis,  vostra  patientia,  ius  nul- 
lum ,  ac  maxume  quod  innocentiae  plus  periculi  quam  honoris 
est.  nam  illa  quidem  piget  dicere,  his  annis  quindecim  quam  ludi-  2 
brio  fueritis  superbiae  paucorum,  quam  foede  quamque  inulti 

5  perierint  vostri  defensores,  ut  vobis  animus  ab  ignavia  atque  so- 
cordia  conruptus  sit,  qui  ne  nunc  quidem  obnoxiis  inimicis  ex-  3 
urgitis  atque  etiam  nunc  timetis  eos,  quibus  decet  terrori  esse. 
sed  quamquam  haec  taha  sunt,  tamen  obviam  ire  factionis  po-  4 
tentiae  animus  subigU.  certe  ego  libertatem,  quae  mihi  a  parente  5 

10  meo  tradita  est,  experiar.   verum  id  frustra  an  ob  rem  faciam,  in 
vostra  manu  situm  est,  Quirites.  neque  ego  voshortor,  quod  saepe  6 
maiores  uestri  fecere ,  uti  contra  iniurias  armati  eatis:  nihil  vi, 
nihil  secessione  opus  est.   necesse  est  suomet  ipsi  more  praecipi- 
tes  eant.    occiso  Ti.  Graccho,  quem  regnum  parare  aiebant,  in  7 

15  plebem  Romanam  quaestiones  habitae  sunt.    post  C.  Gracchi  et 
M.  Fulvi  caedem  item  vostri  ordinis  multi  mortales  in  carcere 
necati  sunt.    utriusque  cladis  non  lex  verum  lubido  eorum  finem 
fecit.    sed  sane  fuerit  regni  paratio  plebi  sua  restituere.    quid-  8 
quid  sine  sanguine  civium  ulcisci  nequitur,  iure  factum  sit.    su-  9 

20  perioribus  annis  taciti  indignabamini  aerarium  expilari,  reges  et 
populos  liberos  paucis  nobilibus  vectigal  pendere,  penes  eosdem 
et  summam  gloriam  et  maxumas  divitias  esse.  tamen  haec  taUa 
facinora  inpune  suscepisse  parum  habuere  itaque  postremo  le- 
ges,  maiestas  vostra,  divina  et  humana  omnia  hostibus  tradita 

25  sunt.   neque  eos,  qui  ea  fecere,  pudet  aut  paenitet,  sed  incedunt  10 
per  ora  vostra  magnifici,  sacerdotia  et  consulatus,  pars  trium- 
phos  suos  ostentanles:  proinde  quasi  ea  honori  non  praedae  ha- 
beant.    servi  aere  parati  iniusta  imperia  dominorum  non  per-  11 
ferunt,  vos,  Quirites,  in  imperio  nati,  aequo  animo  servitutem 

80  loleratis?   at  qui  sunt  ei,  qui  rem  pubhcam  occupavere?  homi-  12 
nes  sceleratissumi,  cruentis  manibus,  inmani  avarilia,  nocentis- 
sumi  et  eidem  superbissumi ,  quibus   fides  decus   pietas,   po- 
stremo   honesta  atque   inhonesta   omnia   quaestui  sunt.     pars  13 
eorum  occidisse  tribunos  plebis  ahi  quaestiones  iniustas  pleri- 

3  quindecim  (XW  P,\U  p  in  marg.)  PCF,  uiginti  Cpraeter  singulos 
in  quibus  X  vel  Xll  ||  4  inuiU  PC,  multi  C,  inuiti  F  [  5  diffensores  P,  corr. 
p  II  6  qui  ne  ex  qua  me  P  ||  obnoxiis  PFC,  obnoxii  C  ||  8  obuiam  ire 
PFC,  ire  obviam  C  ||  factionis  potentiae  PC,  potentiae  factionis  ^H  11  si- 
lum  estq.  neque  F\\  12  uestri  PFC,  nostri  C||  14  e»ant  P||  graccho  p, 
graco  P\  19  nequitur  PFC,  nequit  C||  20  indignabimini  P^  27  proinde 
PFC,  perinde;?C  ||  bonores  non  praedas  F  et  in  m,arg.  p  (abscisso  marg, 
relicua  sunt  .  .  res  .  p^  ||  28  serui  •  •  reparati  Tae  er,)  P  \\  29  quirites 
om.  F  II  30  publicam  om.  P,  p.  add.  p  1  31  scelerantis  simi  P,  corr.  p  | 
32  ct  idcm  PCF,  idemque  C  \\  33  questui  ex  quae  tui  P 


58 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


59 


U  que  caedem  in  vos  fecisse  pro  munimento  habent.  ita  quam 
quisque  pessume  fecit  tam  maxume  tulus  est.  metum  ab  scelere 
suo  ad  ignaviam  vostram  transtulere,  quos  omnis  eadem  cupere 

15  eadem  odisse  eadem  metuere  in  unum  coegit.     sed  haec  inter 

16  bonos  amicitia  inter  malos  factio  est.    quodsi  tam  yos  libertatis  5 
curam  haberetis  quam  illi  ad  dominationem  accensi  sunt,  pro- 
fecto  neque   res  publica,   sicuti  nunc,  vastaretur   et  benificia 

n  vostra  penes  optumos  non  audacissumos  forent.   maiores  vostri 
parandi  iuris  et  maiestatis  constituendae  gratia  bis  per  secessio- 
nem  armati  Aventinum  occupavere.    vos  pro  libertate,  quam  ab  10 
illis  accepistis,  nonne  summa  ope  nitemini?   atque  eo  vehemen- 
tius,  quo  maius  dedecus  est  parta  amittere  quam  omnino  non 

18  paravisse.  dicet  aliquis'quidigiturcenses?  vindicandumin  eosqui 
hosti  prodidere  rem  publicam?'  non  manu  neque  vi,  quod  magis 
vos  fecisse  quam  illis  accidisse  indignum  est,  verum  quaestionibus  15 

19  et  indicio  ipsius  lugurthae.  qui  si  dediticius  est,  profecto  iussis 
vostris  oboediens  erit,  sin  ea  contemnit,  scilicet  existumabitis, 
qualis  illa  pax  aut  deditio  sit,  ex  qua  ad  lugurtham  scelerum  in- 
punitas,  ad  paucos  potentis  maxumae  divitiae,  ad  rem  publicam 

20  damna  atque  dedecora  pervenerint.  nisi  forte  nondum  etiam  20 
vos  dominationis  eorum  satietas  tenet  et  illa  quam  haec  tempora 
magis  placent,  cum  regna  provinciae  leges  iura  iudicia  bella 
atque  paces,  postremo  divina  et  humana  omnia  penes  paucos 
erant,  vos  autem,  hoc  est  populus  Romanus,  invicti  ab  hostibus, 
imperatores  omnium  gentium,  satis  habebatis  animam  retinere:  25 

21  nam  servitutem  quidem  quis  vostrum  recusare  audebat?  atque 
ego,  tametsi  viro  flagitiosissumum  existumo  inpune  iniuriam  ac- 
cepisse,  tamen  vos  hominibus  sceleratissumis  ignoscere,  quoniam 
cives  sunt,  aequo  animo  paterer,  ni  misericordia  in  perniciem 

22  casura  esset.   nam  et  iUis,  quantum  inportunitatis  habent,  parum  80 
est  inpune  male  fecisse,  nisi  deinde  faciundi  licentia  eripitur,  et 
vobis  aeterna  solHcitudo  remanebit,  cum  intellegetis  aut  serviun- 

23  dum  esse  aut  per  manus  hbertatem  retinendam.  nam  fidei  qui- 
dem  aut  concordiae  quae  spes  est?  dominari  illi  volunt  vos 
liberi  esse,  facere   iUi  iniurias  vos  prohibere,  postremo  sociis  85 

24  nostris  veluti  hostibus,  hostibus  pro  sociis  utuntur.   potestne  in 

3  idcm  cupere  Fp  (in  marg.),  eadem  cupere  om,  Donat,  in  Ter, 
Hec.  170  II  5  fastio  vel  fartio  f^  ||  curam  libertatis  F  ||  6  profectione  que  F\ 
12  maius  FC,  magis  PC  1 13  censes  ex  censet  P  ||  15  uos  j  uobis  A^|  17 
contemnet  F  ||  contempnit  [profecto]  (glosa  est «.  s,  p)  scilicet  P  \\  27  uiro 

PFC,  uinim  C\\  28  sceierantis  simus  P,  corr.  p  \\  29  sunt  s,  s,  P^  per- 
necem  ex  perniciem  P  \\  32  aelerna  C,  aUerna  f^PC  \\  35  nostris  P^C, 
uostris  C II  36  hostibus  hostibus  C,  prius  eras,  in  P,  alterum  om,  FC 


tam  divorsis  mentibus  pax  aut  amicitia  esse  ?  qua  re  moneo  hor-  25 
torque  vos  ne  tantum  scelus  inpunitum  omittatis.  non  peculatus 
aerari  factus  est  neque  per  vim  sociis  ereptae  pecuniae ,  quae 
quamquam  gravia  sunt,  tamen  consueludine  iam  pro  nihUo  ha- 

5  bentur.     hosti  acerrumo  prodita   senatus  auctoritas,  proditum 
imperium  vostrum  est:  domi  miUtiaeque  res  publica  venaUs  fuit. 
quae  nisi  quaesita  erunt,  nisi  vindicatum  in  noxios,  quid  erit  re-  26 
licum,  nisi  ut  ilUs,  qui  ea  fecere,  oboedientes  vivamus?  nam  in- 
pune  quae  lubet  facere ,  id  est  regem  esse.    neque  ego  vos,  Qui-  27 

10  rites  hortor,  ut  maUtis  civis  vostros  perperam  quam  recte  fecisse, 
sed  ne  ignoscundo  maUs  bonos  perditum  eatis.     ad  hoc  in  re  28 
publica  raulto  praestat  benifici  quam  malifici  inmcmorem  esse. 
bonus  tantum  modo  segnior  fit,  ubi  neglegas,  at  malus  inpro- 
bior.     ad  hoc  si  iniuriae  non  sint,  haud  saepe  auxiU  egeas.    29 

16  Haec  atque  alia  huiuscemodi  saepe  in  . . .  dicendo  Memmius  82 

populo  persuadet  uti  L.  Cassius,  qui  tum  praetor  erat,  ad  lugur- 
tham  mitteretur  eumque  interposita  fide  publica  Romam  duceret, 
quo  facUius  indicio  regis  Scauri  et  reUquorum,  quos  pecuniae 
captae  accersebat,  delicta  patefierent.  dum  haec  Romae  geruntur,  2 

20  qui  in  Numidia  reUcti  a  Bestia  exercitui  praeerant  secuti  morem 
imperatoris  sui  pluruma  et  flagitiosissuma  facinora  fecere.   fuere,  3 
qui  auro  conrupti  elephantos  lugurthae  traderent ,  aUi  perfugas 
vendere,  pars  ex  pacatis  praedas  agebant:  tanta  vis  avaritiae  in  4 
animos  eorum  veluti  tabes  invaserat.    at  Cassius  praetor  perlata  5 

25  rogatione  a  C.  Memmio  ac  perculsa  omni  nobiUtate  ad  lugur- 
tham  proficiscitur  eique  timido  et  ex  conscientia  diffidenti  rebus 
suis  persuadet,  quoniam  se  populo  Romano  dedisset,  ne  vim  quam 
misericordiam  eius  experiri  maUet.  privatim  praeterea  fidem  suam 
interponit,  quam  iUe  non  minoris  quam  pubUcam  ducebat:  talis 

30  ea  tempestate  fama  de  Cassio  erat.   igilur  lugurtha  contra  decus  33 
regium  cultu  quam  maxume  miserabiU  cum  Cassio  Romam  ve- 
nit.     ac  tametsi  in  ipso  magna  vis  animi  erat,  confirmatus  ab  2 
omnibus ,  quorum  potentia  aut  scelere  cuncta  ea  gesserat ,  quae 
supra  diximus ,  C.  Baebium  tribunum  plebis  magna  mercede  pa- 

2  omittatis  Cp,  obmitatis  />,  amittatis  ^  ||  peculatus  p,  pecu  P\\l 
uindicantnr  F|l  10  recte  P\\V2  beneficii  quam  maleficU  memorem  esse  P 
(vel  immemorem;  C,  beneficii  memorem  esse  quam  malefich  FC  et  p  in 
marg.  (supersunt  beneficii  i  et  sub  his  quam  mal)  ||  15  saepe  mdicendo 
PC,  in  om,  z:  contione  videtur  excidisse  Tsaepius  dicendo  scripH  ed,  pr,)  \ 
memimus  ex  meminibus  P  \\  19  accersebat  PC,  arccssebat  C,  accersebant 
vel  arcessebant  C  \  23  uendere  z  (?):  uenderent  PC  \\  agebat />  ||  24  ♦♦  anuno 
P  (\n  eras.),  animos  p  \\  praetor  C,  PR  P,  p.  r.  vel  om,  C  ||  26  et  om,  P, 
s,s,p\  27  quoniam  PC,  quo  C  \\  29  quam  pubUcam]  quam  publi  ex  quam 
iUe  -Pf  32  confirmatus  ex  confirmatis  P\\  33  potentia  •  (e  eras,)  P 


60 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


61 


rat,  cuius  iopudenlia  conlra  ius  et  iniurias  omnis  munitus  foret. 

8  at  C.  Memmius  advocata  contione,  quamquam  regi  infesta  plebes 
erat  et  pars  in  vincula  duci  iubebat,  pars,  nisi  socios  sceleris  sui 
aperiret,  more  maiorum  de  hoste  supplicium  sumi,  dignitati  quam 
irae  magis  consulens  sedare  motus  et  animos  eorum  moUire,  po-  5 
stremo  confirmare,   fidem  publicam  per   sese   inviolatam   fore. 

4  post,  ubi  silentium  coepit,  producto  lugurtha  verba  facit,  Romae 
Numidiaeque  facinora  eius  memorat,  scelera  in  patrem  fratresque 
ostendit.  quibus  iuvantibus  quibusque  ministris  ea  egerit  quam- 
quam  intellegat  populus  Romanus,  tamen  velle  manifesta  magis  10 
ex  illo  habere.  si  verum  aperiat,  in  fide  et  clementia  populi  Ro- 
mani  magnam  spem  iUi  sitam ,  sin  reticeat,  non  sociis  saluti  fore 

34  sed  se  suasque  spes   conrupturum.     deinde   ubi  Memmius  di- 
cundi  finem  fecit  et  lugurtha  respondere  iussus  est,  C.  Baebius 
tribunus  plebis  quem  pecunia  conruptum  supra  diximus,  regem  15 
tacere  iubet,  ac  tametsi  muUitudo,  quae  in  contione  aderat,  ve- 
hementer  accensa  terrebat  eum  clamore  voUu ,  saepe  inpetu  at- 

2  que  aliis  omnibus  quae  ira  fieri  amat,  vicit  tamen  inpudentia.  ita 
populus  ludibrio  habUus  ex  contione  discedit,  lugurthae  Bestiae- 
que  et  celeris,  quos  iUa  quaestio  exagitabat,  animi  augescunt.       20 

35  Erat  ea  tempestate  Romae  Numida  quidam  nomine  Massiva, 
Gulussae  fiUus  Masinissae  nepos,  qui  quia  in  dissensione  regum 
lugurthae  advorsus  fuerat,  dedita  Cirta  et  Adherbale  interfecto 

2  profugus  ex  patria  abierat.   huic  Sp.  AU)inus,  qui  proxumo  anno 
post  Bestiam  cum  Q.  Minucio  Rufo  consulatum  gerebat,  persua-  25 
det,  quoniam  ex  stirpe  Masinissae  sit  lugurthamque  ob  scelera 
invidia  cum  metu  urgeat,   regnum  Numidiae  ab  senatu  petat. 

3  avidus  consul  beUi  gerundi  movere  quam  senescere  omnia  male- 

4  bat.    ipsi  provincia  Numidia  Minucio  Macedonia  evenerat.    quae 
postquam  Massiva  agitare  coepit  neque  lugurthae  in  amicis  satis  30 
praesidi  est ,  quod  eorum  aUum  conscientia  alium  mala  fama  et 
timor  inpediebat,  BomUcari  proxumo  ac  maxume  fido  sibi  im- 
perat,  pretio,  sicuti  multa  confecerat,  insidiatores  Massivae  paret, 

ac  maxume  occulte ;  sin  id  parum  procedat,  quovis  modo  Numi- 

5  dam  interficiat.     Bomilcar  mature  regis  mandata  exequitur  et  35 
per  homines  talis  negoti  artifices  itinera  egressusque  eius,  po- 


1  impudentia  ex  inpudicitia  i'!!  2  quamquam  (ex  quemquam^  rei  P^ 
3  lubebat  p,  debebat  P\\  nisi  PC,  ni  C  ||  8  patrem  fratresque  PCy  fratrem 
patresque  C  ||  9  quamquam  p,  quemque  -P  ||  11  aperiat  PC^  aperirct  C  ||  12 
saluti  ex  salute  i^H  18  ^^SallustC  esse  uulgus  amat  fieri  testis  QuinU  P, 
5,  n  II  24  patria  P<>  africa  C||  26  extirpe  P\  31  praesidii  e  ex  praesidiae 
P  I  alium  *ala«  (lineola  s,  u  p)  P  \\  32  fido  sibi  imperat]  do  sibi  im- 
perat  in  rasura  P^  36  egressusque  p,  egressisque  P 


stremo  loca  alque  tempora  cuncta  explorat.    deinde,  ubi  res  po- 
stulabat,  insidias  tendU.   igitur  unus  ex  eo  numero,  qui  ad  cae-  6 
dem  parati  erant,  paulo  inconsultius  Massivam  adgreditur:  illum^ 
obtruncat,  sed  ipse  deprehensus,  muUis  hortantibus  et  in  primis 
sAibino  consule,  indicium  profitetur.     fit  reus  magis  ex  aequo  7 
bonoque  quam  ex  iure  gentium  Bomilcar,  comes  eius  qui  Romam 
fide  publica  venerat.    at  lugurtha  manufestus  tanti  sceleris  non  8 
prius  omisit  contra  verum  niti,  quam  animum  advortit  supra  gra- 
tiam  atque  pecuniam  suam  invidiam  facti  esse.   igitur  quamquam  9 

10  in  priore  aclione  ex  amicis  quinquaginta  vades  dederat,  regno 
magis  quam  vadibus  consulens  clam  in  Numidiam  Bomilcarem  di- 
mitlit,  veritus  ne  reliquos  popularis  metus  invaderet  parendi  sibi, 
si  de  iUo  suppiicium  sumptum  foret.  et  ipse  paucis  diebus 
eodem  profectus  est ,  iussus  a  senatu  Italia  decedere.   sed  post-  10 

15  quam  Roma  egressus  est ,  fertur  saepe  eo  tacitus  respiciens  po- 
stremo  dixisse  urbem  venalem  et  mature  perituram ,  si  empto- 

rem  invenerit. 

Interim  Albinus  renovato  belio  commeatum  stipendium  aha-  36 
que,  quae  miUtibus  usui  forent,  maturat  in  Africam  portare:  ac 

20  statim  ipse  profectus,  uti  ante  comitia,  quod  tempus  haud  longe 
aberat,  armis  aut  deditione  aut  quovis  modo  beUum  conficeret. 
at  contra  lugurtha  trahere  omnia  et  aUas  deinde  alias  morae  2 
causas  facere ,  poUiceri  deditionem  ac  deinde  metum  simulare, 
cedere  instanti  et  paulo  post,  ne  sui  diffiderent,  instare:  ita  beUi 

25  modo  modo  pacis  mora  consulem  ludificare.    ac  fuere  qui  tum  3 
AU)inum  haud  ignarum  consiU  regis  existumarent,  neque  ex  tanta 
properantia  tam  facile  tractum  beUum  socordia  magis  quam  dolo 
crederent.   sed  postquam  dilapso  tempore  comitiorum  dies  ad-  4 
venlabat,  Albinus  Aulo  fratre  in  castris  pro  praetore  relicto  Ro- 

30  mam  decessit.   ea  tempestate  Romae  seditionibus  tribuniciis  atro-  37 
citer  res  publica  agitabatur.  P.  Lucullus  et  L.  Annius  tribuni  plebis  2 
resistentibus  conlegis  continuare  magistratum  nitebantur,  quae 
dissensio  totius  anni  comitia  inpediebat.  ea  mora  in  spem  adduc-  3 
tus  Aulus,  quem  pro  praetore  in  castris  reliclum  supra  diximus, 

35  aut  conficiundi  beUi  aut  terrore  exercitus  ab  rege  pecuniae  ca- 


iN 


4  hor«*Untibu8  (fuit  homi  lantibus?)  P\  8  obmisU  /^H  animaduertit 
(d  1.  *.  P)  PC,  animaduerterat  vel  animum  aduerUt  C  \\  12  ueritus  p,  ueri- 
tas  P 11  16  urbem  PC,  o  urbem  C,  Liv.  Epit,  64  ||  si  emptorem  p,  sumptu- 
ram  P  \\  21  quouis  — 23  deditionem  om,  P,  in  marg,  sup,  additp  ||  25  modo 
alterum  s.  s,  P  ||  consulem  ludificare  PC  (cf,  50,  4),  principem  ludificari 
Arus,  p.  490  II  26  albinum— consilii  p,  albinis— consiU  ♦  ♦  i*  jl  34  aulus  p 
(in  ras,)  C,  albinus  P  cum  duobus  C:  eodem  modo  eidem  infra  38,  2, 
4,  9,  39,  1.  43,  1  albinum  pro  aulo  substituunt,  at  correxit  p 


62 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTflmO 


63 


piundae,  mililes  mense  lanuario  ex  hibernis  in  expeditionem 
evocat  magnisque  itineribus  hieme  aspera  pervenit  ad  oppidum 

4  Suthul,  ubi  regis  thesauri  erant.  quod  quamquam  et  saevitia 
temporis  et  opportunitate  loci  neque  capi  neque  obsideri  poterat 
—  nam  circum  murum  situm  in  praerupti  montis  extremo  5 
planities  hmosa  hiemalibus  aquis  paludem  fecerat  —  lamen 
aut  simulandi  gratia,  quo  regi  formidinem  adderet,  aut  cupidine 
caecus  ob  thesauros  oppidi  potiundi,  vineas  agere,  aggerem  ia- 
38  cere,  aliaque  quae  incepto  usui  forent  properare.  at  lugurtha 
cognita  vanitate  atque  inperitia  legati  subdole  eius  augere  amen-  10 
tiam,  missitare  supphcantis  legatos,  ipse  quasi  vitabundus  per 

2  saltuosa  loca  et  tramites  exercitum  ductare.   denique  Aulum  spe 
pactionis  perpuht,  uti  relicto  Suthule  in  abditas  regiones  sese  ve- 

8  luti  cedentem  insequeretur:  ita  dehcta  occultiora  fuere.   interea 
per  homines  caUidos  diu  noctuque  exercitum  temptabat,  centu-  15 
riones  ducesque  turmarum  partim  uti  transfugerent  conrumpere, 

4  ahi  signo  dato  locum  uti  desererent.   quae  postquam  ex  sententia 
instruit,  intempesta  nocte  de  inproviso  multitudine  Numidarum 

5  Auh  castra  circumvenit.  mihtes  Romani  perculsi  tumultu  insolito 
arma  capere  alii  ahi  se  abdere,  pars  territos  confirmare,  trepi-  20 
dare  omnibus  locis.    vis  magna  hostium,  caelum  nocte  atque  nu- 
bibus  obscuratum,  periculum  anceps ,  postremo  fugere  an  manere 

6  tutius  foret,  in  incerto  erat.   sed  ex  eo  numero,  quos  paulo  ante 
conruptos  diximus,  cohors  una  Ligurum  cum  duabus  turmis  Thra- 
cum  et  paucis  gregariis  militibus  transiere  ad  regem,  et  centurio  25 
primi  pih  tertiae  legionis  per  munitionem,  quam  uti  defenderet 
acceperat,  locum  hostibus  introeundi  dedit  eaque  Numidae  cuncti 

7  inrupere.     nostri  foeda  fuga,   plerique   abieclis  armis,  proxu- 

8  mum  coUem  occupaverunt.     nox  atque  praeda  castrorum  hos- 

9  tis,  quo  minus  victoria  uterentur,  remorata  sunt.    deinde  lu-  30 
gurtha  postero  die  cum  Aulo  in  conloquio  verba  facit.    tametsi 
ipsum  cum  exercitu  fame  et  ferro  clausum  teneret,  tamen  se  me- 
morem  humanarum  rerum,  si  secum  foedus  faceret,  incolumis 
omnis  sub  iugum  missurum.  praeterea  uti  diebus  decem  Numidia 

10  decederet.     quae  quamquam  gravia  et  flagiti  plena  erant,  ta-  35 


1  expeditione  (t  p)  •  *  euocat  P\\  7  adderet  ex  aderat  P||  9  iau««re 
P,  iacere  p  ||  10  8ubdole/>C,  subdolo  P,  subdolus  C  ||  11  uita  •••bundus  P 
II  12  Aulum]  V.  ad  37,  i^  |  14  ocultjora  •  fue|re  (sed  tjora  in  rasura: 
occultaret  a  m.  pr.  fuiue  visu  Wirzio)  P,  occultiore  fnit  p  in  marg,, 
occultiura  fuere  (vel  fore;  C  \\  16  partim  C,  parlium  PC  ||  19  AuH]  v, 
ad  37,  3\\  22  obscura|tum  p,  obscura|te  P  ||  fugere  ex  fugare  P  ||  28 
irrumppere  i*  ||  29  occupauenint  PC,  occupauere  C  \\  30  remotaP  U  31  Aulo] 

V.  ad  37,  t5||32  teneret  a,  tenet  PC  \\  35   decederet  PC,  discederet  C 


men   quia  mortis  metu  mutabantur,  sicuti  regi  lubuerat  pax 

convenit. 

Sed  ubi  ea  Romae  comperta  sunt,  metus  atque  maeror  civi-  39 
tatem  invasere.     pars  dolere  pro  gloria  imperi,  pars  insohta 

5  rerum  bellicarum  timere  libertati,  Aulo  omnes  infesti  ac  ma- 
xume  qui    belio  saepe   praeclari  fuerant,  quod  armatus  dede- 
core  potius  quam  manu   salutem  quaesiverat.     ob   ea  consul  2 
Albinus  ex  delicto  fratris  invidiam  ac  deinde  periculum  limens 
senatum    de    foedere    consulebat   et    tamen   interim    exercitui 

10  supplementum  scribere,  ab  sociis  et  nomine  Latino  auxiha  accer- 
sere,   denique   omnibus   modis  festinare.     senatus  ita  uti  par  S 
iuerat  decernit  suo  atque  popuh  iniussu  nullum  potuisse  foe- 
dus  fieri.    consul  inpeditus  a  tribunis  plebis,  ne  quas  parayerat  4 
copias  secum  portaret ,  paucis  diebus  in  Africam  proficiscitur : 

15  nam   omnis  exercitus,  uti   convenerat,    Numidia   deductus   in 
provincia  hiemabat.    postquam  eo  venit,   quamquam   persequi  5 
lugurlham  et  mederi  fraternae  invidiae  animo  ardebat,  cognitis 
mihtibus,  quos  praeter  fugam  soluto  imperio  hcentia  atque  la- 
scivia  conruperat,  ex  copia  rerum  statuit  sibi  nihil  agitandum. 

20  interim  Romae  C.  Mamihus  Limetanus  tribunus  plebis  rogatio-  ^ 
nem  ad  populum  promulgat,  uti  quaereretur  in  eos,  quorum  con- 
siho  lugurtha  senati  decreta  neglegisset,  quique  ab  eo  in  lega- 
tionibus  aut  imperiis  pecunias  accepissent,  qui  elephantos  quique 
perfugas  tradidissent,  item  qui  de  pace  aut  beUo  cum  hostibus 

25  pacliones  fecissent.    huic  rogationi  partim  conscii  sibi  ahi  ex  2 
partium  invidia  pericula  metuentes,  quoniam  aperle  resistere  non 
polerant,  quin  iUa  et  aha  taha  placere  sibi  faterentur,  occulte  per 
amicos  ac  maxume  per  homines  nominis  Latini  et  socios  Italicos 
inpedimenta  parabant.  sed  plebes  incredibile  memoratu  est  quam  3 

80  intenta  fuerit  quantaque  vi  rogationem  iusserit,  magis  odio  no- 
bilitatis  cui  mala  iUa  parabantur,  quam  cura  rei  publicae:  tanta 
lubido  in  partibus  erat.   igitur  ceteris  metu  perculsis  M.  Scaurus,  4 
quem  legatum  Restiae  fuisse  supra  docuimus,  inter  laetitiam 
plebis  et  suorum  fugam,  trepida  etiam  tum  civitale  cum  ex 


1  mutabantur  PC  fortasse  recU:  metu  mutabant  vel  minitabantur  alia 
temptavere  «,  metum  intuebantur  DieUch,  metu  huc  mutabantur  Eussner 
alii  alia;  nutabant  ego  ed,  pr,  {cum'' Basileensi  Rivii)  conl.  Tac.  Hist, 
2,  76  "^his  pavoribus  nutantem'  ||  4  dolore  P|  5  Aulo]  v,  ad  37 ,  3  l 
6  fuerint  P  ||  9  consulebat]  utrum  foedus  quod  pepigcrat  cum  iugurtha  fir- 
mum  et  sic  factum  perduraret  necne  s.  s,  in  aliquot  Ca  [  10  auxilia  ex 
auxilio  P I  accersere  PC,  arcessire  vel  arcesserc  C  [  17  ardebat  ex  ardebit 
P II  19  agitandum  PC,  agendum  C  ||  20  g.  mamillus  P  \\  rogatione  P  ||  22 
neglegisset  C,  neglexisset  PCi29  memoratum  P\\^0  iussent  PC,  lus- 
serit  decreuerit  uoluerit  pC  cf,  ad  73,  7 


64 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTfflNO 


65 


Mamilia  rogatione    tres   qiiaesitores    rogarentur    effecerat    uti 
5  ipse  in  eo  numero  crearetur.   sed  quaestio  exercita  aspere  vio- 

lenterque  ex  rumore  et  lubidine  plebis.   ut  saepe  nobilitatem,  sic 

ea  tempestate  plebem  ex  secundis  rebus  insolentia  ceperat. 
il  Ceterum  mos  partium  popularium  et  factionum  ac  deinde  om-  5 

niummalarumartium  paucis  ante  annisRomae  ortus  estotioatque 

2  abundantia  earum  rerum,  quae  prima  mortales  ducunt.  nam  ante 
Carthaginem  deletam  populus  et  senatus  Romanus  placide  mo- 
desteque  inter  se  rem  publicam  tractabant,  neque  gloriae  neque 
dominationis  certamen  inter  civis  erat:  metus  hostilis  in  bonis  10 

3  artibus  civitatem  retinebat.  sed  ubi  illa  formido  mentibus  deces- 
sit,  scilicet  ea,  quae  res  secundae  amant,  lascivia  atque  superbia 

4  incessere.    ita  quod  in  advorsis  rebus  optaverant  otium  post- 

5  quam  adepti  sunt,  asperius  acerbiusque  fuit.    namque  coepere 
nobilitas   dignitatem  populus  Hbertatem  in  iubidinem  vortere,  15 
sibi  quisque  ducere  trahere  rapere.   ita  omnia  in  duas  partis  abs- 

6  tracta  sunt,  res  publica ,  quae  media  fuerat,  dilacerata.  ceterum 
nobilitas  factione  magis  pollebat,  plebis  vis  soluta  atque  dispersa 

7  in  multitudine  minus  poterat.    paucorum  arbitrio  belli  domique 
agitabatur,  penes  eosdem  aerarium  provinciae  magistratus  glo-  20 
riae  triumphique  erant:  populus  militia  alque  inopia  urgebatur, 

8  praedas  bellicas  imperatores  cum  paucis  diripiebant.  interea  pa- 
rentes  aut  parvi  hberi  militum,  uti  quisque  potentiori  confinis 

9  erat,  sedibus  pellebantur.  ita  cum  potentia  avaritia  sine  modo 
modestiaque  inVadere,  polluere  et  vastare  omnia,  nihil  pensi  ne-  25 

10  que  sancti  habere,  quoad  semet  ipsa  praecipitavit.  nam  ubi 
primum  ex  nobilitate  reperti  sunt  qui  veram  gloriam  iniustae 
potentiae  anteponerent,  moveri  civitas  et  dissensio  civihs  quasi 

42  permixtio  terrae  oriri  coepit.    nam  postquam  Ti.  et  C.  Gracchus, 
quorum  maiores  Punico  atque  aliis  bellis  multuni  rei  pubHcae  30 
addiderant,  vindicare  plebem  in  libertatem  et  paucorum  scelera 
patefacere  coepere,  nobilitas  noxia  atque  eo  perculsa  modo  per 

1  mamilia  rogatione  (roga  in  ras.  P)  PC,  mamilli  vel  mamillii  ro- 
gatione  C  \  2  exercita  aspere  p,  excita«aspera  P  \  5  mo«s  P  ||  partium  po- 
pularium  et  factionum  C  fortasse  recte :  partium  popularium  et  senatores 
factionum  PC,  nisi  quod  senatus  vel  senatorum  vel  senatorium  in  aliis,  quae 
videntur  interpolata  esse  propter  verba  v.  8,  18;  popuiarium  et  senalus 
*.  f,  in  z  optimo,  del.  Gntterus  \\  8  romanus  ex  romanis  P\\  14  fuit  PC^ 
fuere  vel  fit  C\\Ab  libidinem  p,  libidini  P\\  17  sint  Py  18  plebis^uis  P 
II 19  multitudine  P\\  20  prouinciae  magislratus  gloriae]  cf.  Comifici  rhet, 
3,  6,  10.  7,  14:  ''potestates^  gloriae':  viale  loreae  Bemays  Mus.  rli.  15,  168, 
adoreae  Bergk  Philol.  29, 237  abusus  Frontonis  p.  120  verbis  ||  26  quo^ad 
P||ipsa  C,  ipsam  /^||29  permixlio  terrae  oriri  (corr.  ex  permixtione 
terrae  riri  [sic]  P)  /^C,  permixtione  terrae  oriri  C  e  quibus  deteriores 
permixtione  terreri;  idem  voluit  p  in  mg.  \  terreri:  cf.  7,  2,  99,  3 


socios  ac  nomen  Latinum ,  interdum  per  equites  Romanos,  quos 
spes  societatis  a  plebe  dimoverat,  Gracchorum  actionibus  obviam 
ierat,  et  primo  Tiberium,  dein  paucos  post  annos  eadem  ingre- 
dientem  Gaium,  tribunum  alterum  alterum  triumvirum  coloniis 

5  deducundis,   cum   M.  Fulvio  Flacco  ferro   necaverat.    et  sane  2 
Gracchis  cupidine  victoriae   haud  satis  moderatus  animus  fuit.  3 
sed  bono  vinci  satius   est  quam  malo  more  iniuriam  vincere. 
igitur  ea  victoria  nobiUtas  ex  lubidine  sua  usa  multos  mortalis  ferro  4 
aut  fuga  extinxit  plusque  in  relicum  sibi  timoris  quam  poten- 

10  tiae  addidit.    quae  res  plerumque  magnas  civitatis  pessum  dedit, 
dum  alteri  alteros  vincere  quovis  modo  et  victos  acerbius  ulcisci 
volunt.    sed  de  sludiis  partium    et  omnis   civitatis  moribus   si  5 
singillatim  aut  pro  magnitudine  parem  disserere,  tempus  quam 
res  maturius  me  deserat.   quam  ob  rem  ad  inceptum  redeo. 

15  Post  AuU   foedus  exercitusque  nostri  foedam  fugam  Me-  43 

tellus   et  Silanus  consules   designati  provincias   inter  se  par- 
tiverant  MeteUoque  Numidia  evenerat,  acri  viro  et  quamquani 
advorso  popuU  partium,  fama  tamen  aequabili  et  inviolata.   is  ubi  2 
primum  magistratum  ingressus  est,  alia  omnia  sibi  cuni  conlega 

20  ratus,   ad  beUum  quod  gesturus  erat  animum  intendit.    igitur  3 
diffidens  veteri  exercitui  miUtes  scribere,  praesidia  undique  arces- 
sere,  arma  tela  equos  et  cetera  inslrumenta  militiae  parare,  ad 
hoc  conmeatum  affatim,  denique  omnia,  quae  in  bello  vario  et 
muUarum  rerum  egenti  usui  esse  solent.   ceterum  ad  ea  patranda  4 

25  senatus  auctorilate,  socii  nomenque  Latinum  et  reges  ultro  auxi- 
Ua  mittundo,  postremo  omnis  civitas  summo  studio  adnitebatur. 
itaque  ex  sententia  omnibus  rebus  paratis  conpositisque  in  Nu-  6 
midiam  proficiscitur,  magna  spe  civium,  cum  propter  artis  bonas 
tum  maxume  quod  advorsum  divitias  invictum  animum  gerebat 

30  et  avaritia  magistratuum  ante  id  tempus  in  Numidia  nostrae  opes 
contusae  hostiumque  auctae  erant. 

Sed  ubi  in  Africam  veoit,  exercitus  ei  traditur  a  Sp.  Albino 
proconsule  iners  inbeUis,  neque  periculi  neque  laboris  patiens,  44 
Ungua  quam  manu  promptior,  praedator  ex  sociis  et  ipse  praeda 

4  alterum  aUerum  C,  aUerum  PC  |1  5  deducendi  ex  deducenU  P  ||  11 
uincere  p,  dicere  P  \\  12  omnis  PC,  omnibus  pC  \\  13  singillaUm  PC,  singu- 
laUm  C,  p  in  marg.  \\  parum  P  \  14  deseret  PC,  deserat  vel  desereret  pauci 
C II  15  auli]  v.  ad  37,  3  \\  q.  metellus  et  m.  silanus  pauci  z  ||  16  desig- 
naU  PC:  de  senalus  sententia  Mommsen  Herm.  1, 430;  atv.  idem  Slaatsr. 
P,  572  adn.  1  \\  \1  uiro  p,  uero  Pi  21  miUtes  eUgere  scribere  PC, 
miUtes  scribere  eUgere  vel  miUtes  scribere  praesidia  eUgere  C,  ehgere 
om.  pauci  \  arcessere  PC,  accersere  C  ||  22  parere  P  \\  26  •tendo  (mit  s. 
s.  p)  Pi  ••  nitebatur  P\\  28  magna  spe  ciuium  p,  magnas  pecui  ♦  P 
II  33  inerips  P  ||  laborum  Fronto  ad  Anton.  2,  6  p.  109 
Salluttius.  Ed.  III.  5 


66 


C  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


67 


2  hostium,  sine  imperio  et  niodestia  habitus.  ita  imperaton  novo 
plus  ex  mahs  moribus  sollicitudiuis  quam  ex  copia  militum  au- 

3  xili  aut  spei  bonae  adcedebat.  slatuit  tamen  Metelius,  quamquam 
et  aestivorum  tempus  comitior^m  mora  inminuerat  et  expecta- 
tione  eventus  civium  animos  intentos  putabat,  non  prius  bellum  b 
attingere  quam  maiorum  disciplina   miUtes   laborare  coegisset. 

4  nam  Albinus  Auli  iratris  exircitusque  clade  perculsus,  postquam 
decreverat  non  egredi  protincia,  quantum  temporis  aestivorum 
in  imperio  fuit,  plerumque  milites  stativis  castris  habebat,  nisi 

5  cum  odos  aut  pabuli  egestas  locum  mutare  subegerat.  sed  neque  10 
muniebantur  neque  more  militari  vigiliae  deducebantur:  uti 
cuique  lubebat  ab  signis  aberat.  lixae  permixti  cum  militibus  diu 
noctuque  vagabantur  et  palantes  agros  vastare,  villas  expugnare, 
pecoris  et  mancipiorum  praedas  certantes  agere  eaque  mutare 
cum  mercatoribus  vino  advecticio  et  aHis  talibus,  praeterea  Iru-  15 
mentum  publice  datum  vendere,  panem  in  dies  mercari:  pos- 
tremo  quaecumque  dici  aut  lingi  queunt  ignaviae  luxuriaeque 

45  probra  in  illo  exercilu  cuncla  fuere  et  alia  amplius.   sed  in  ea 
difficultate  Metellum  non  minusquam  in  rebus  hostilibus  magnum 

et  sapientem  virum  fuisse  comperior:  tanta  temperantia  inter  ani-  20 

2  bitionem  saevitiamque  moderatum.  namque  edicto  primum  adiu- 
menta  ignaviae  sustulisse,  ne  quisquam  in  castris  panem  aut  quem 
ahum  coctum  cibum  venderet,  ne  hxae  exercitum  sequerentur, 
ne  miles  gregarius  in  castris  neve  in  agmine  servum  aut  iumen- 
tum  haberet;  ceteris  arte  modum  statuisse.  praeterea  transvorsis  25 
itineribus  cotidie  castra  movere,  iuxta  ac  si  hostes  adessent  vallo 
atque  fossa  munire,  vigihas  crebras  ponere  et  eas  ipse  cum  legatis 
circumire,  item  in  agmineinprimismodomodoin  postremis,  saepe 

in  medio  adesse,  ne  quispiam  ordine  egrederetur,  ul  cum  signis 

3  frequentes  incederent,  miles  cibum  et  arma  portaret.   ita  prohi-  80 
bendo  a  delictis  magis  quam  vindicando  exercitum  brevi  confirma  vit. 

46  Interea  lugurtha,  ubi  quae  Melellus  agebat  ex  nuntiis  accepit, 
simul  de  innocentia  eius  certior  Roma  factus,  diflidere  suis  re- 

2  bus  ac  tum  demum  veram  deditionem  facere  conatus  est.   igitur 
legatos  ad  consulem  cum  suppliciis  mittit,  qui  tantum  modo  ipsi  85 
liberisque  vitam  peterent,  alia  omnia  dederent  populo  Romauo. 

6  maiorum  p,  morum  P\\  labore  P\\  9  staliui  P,  s  add.  p  ||  10  odos 
Fronto  adAnton,2,6p,110,  odor  />C  ||  10  sed  neque  muniebantur  (i  in- 
ducta  cod.  teste  Du  Rieu)  neque  Fronto  L  c,  sed  neque  muniebautur  ea 
(vel  minuebantur,  om,  en)  neque  z  pauci  s,  XF  (cf.  vs.  27):  neque  mu- 
niebantur  oni,  PCz  \\  12  diu  PC  Fronto  l,  c,  die  C  \\  18  ea  C(?),  Fronto 
l.  c,  (teste  Majo),  om,  PC\\  22  sustulisse  ♦  ♦  •  •••|neP||27  crebas 
P\\  29  quispiam  PC,  quisquam  C  ||  33  roma  Nonius  p.  325,  romae  PC 


sed  Metello  iam  antea  experimentis  cognitum  erat  genus  Numi-  3 
darum  infidum,  ingenio  mobiU,  novarum  rerum  avidum  esse.    ita-  4 
que  legalos  alium  ab  aho  divorsos  aggreditur  ac  paulatim  temp- 
tando,  postquam  opportunos  sibi  cognovit,  muUa  pollicendo  persua- 
5  det,  utilugurtham  maxumevivom,  sin  id  parum  procedat,  necatum 
sibi  traderent.  ceterum  palam  quae  ex  voluntate  forent  regi  nun- 
tiari  iubet.    deinde  ipse  paucis  diebus  intento  atque  infesto  exer-  5 
citu  in  Numidiam  procedit,  ubi  contra  beUi  faciem  tuguria  plena 
hominum,  pecora  cultoresque  in  agris  erant.  ex  oppidis  et  mapa- 

10  libus  praefecti  regis  obvii  procedebant  parati  frumentum  dare, 
conmeatum  portare,  postremo  omnia  quae  imperarentur  facere. 
neque  Metellus  idcirco  minus,  sed  pariter  ac  si  hostes  adessent,  6 
munito  agmine  incedere,  late  explorare  omnia,  illa  deditionis 
signa  ostenlui  credere  et  insidiis  locum  temptari.    itaque  ipse  7 

15  cum  expeditis  cohortibus,  item  funditorum  et  sagittariorum  de- 
lecta  manu  apud  primos  erat,  in  postremo  C.  Marius  legatus 
cum  equitibus  curabat,  in  utrumque  latus  auxiliarios  equites 
tribunis  legionum  et  praefectis  cohortium  dispertiverat,  ut  cum 
eis  permixti  vehtes,  quocumque  adcederent  equitatus  hostium, 

20  propulsarent.     nam  in  lugurtha  tantus  dolus  lantaque   peVitia  8 
locorum  et  miHtiae  erat,  ut  absens  an  praesens,  pacem  an  bel- 
lum  gerens  perniciosior  esset,  in  incerto  haberetur.    erat  haud  47 
longe  ab  eo  itinere,  quo  Metellus  pergebrjt,  oppidum  Numidarum 
nomine  Vaga,  forum  rerum  veuahum  totius  regni  maxume  cele- 

25  bratum ,  ubi  et  incolere  et  mercari  consueverant  Italici  generis  2 
multi  mortales.    huc  consul  simul  temptandi  gratia  et  si  pateren- 
tur  opportunitates  loci  praesidium  inposuil.   praeterea  imperavit 
frumentum  et  alia  quae  bello  usui  forent  conportare,  ratus,  id 
quod  res  monebat,  frequentiam  negotiatorum  et  conmeatu  iuva- 

30  turam  exercitum  et  iam  paratis  rebus  munimento  fore.   inter  haec  3 
negotia  lugurtha  inpensius  modo  legalos  supphces  mittere,  pacem 
orare ,  pra«ter  suam  liberorumque  vitam  omnia  Metello  dedere. 
quos  item  uti  priores  cousul  inlectos  ad  proditionem  domum  di-  4 
mittebat,   regi  pacem  quam  postulabat  neque   abnuere   neque 

85  pohiceri  et  inter  eas  moras  promissa  legatorum.  expectare. 

lugurtha  ubi  Metelli  dicta  cum  factis  conposuit  ac  se  suis  48 
arlibus  temptari  animadvortit,  quippe  cui  verbis  pax  nuntiabatur, 

6  celera  p  in  viarg.  |1  nuntiari  C,  nuntiare  PC  \  \%  deditionis  ex 
dedicacionis  P  ||  14  temptari  s,  temptare  PC  ||  19  quocumque  p,  quoque 
P II  21  an  PC,  uel  C  jj  22  in  incerto  C,  in  om.  PC  \\  24  Va^a]  v.  ad  c.  29,  4 
I  26  simul  t.  g.  et  si  p.  o.  PC  fet  del.  Konighoff,  at  cf,  p,  68,  2):  simul  et 
t.  g.  si  p.  o.  vel  simul  t.  g.  si  p.  ob  (vel  propter)  o.  s ;  oportunitate,  quod 
ex  C  falso  relatum,  Gruterus  ||  29  commeatu  iuuaturam  Ursinus,  Madv, 
Adv,  2,  291 :  commeatum  f-tu  C?)  iuuaturum  fiuuatorum  P,  corr.  p)  PC 

5* 


68 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


69 


ceterum  re  bellum  asperrumum  erat,  urbs  maxuma  alienata,  ager 
hostibus  cognitus,  animi  popularium  templati,  coactus  rerum  ne- 

2  cessitudine  statuit  armis  certare.  igitur  explorato  hoslium  itinere 
io  spem  victoriae  adductus  ex  opportunitate  loci,  quam  maxumas 
potest  copias  omnium  generum  parat  ac  per  tramiles  occultos  5 

3  exercitum  Metelli  antevenit.  erat  in  ea  parte  Numidiae,  quam  Ad- 
herbal  in  divisione  possederat,  flumen  oriens  a  meridie  nomine 
Muthul,  a  quo  aberat  mons  ferme  miha  passuum  viginti  tractu 
pari,  vastus  ab  natura  et  humano  cultu.  sed  ex  eo  medio  quasi  col- 

lis  oriebatur  in  inmensum  pertingens,  vestitus  oleastro  ac  mur-  10 
tetis  ahisque  generibus  arborum,  quae  humi  arido  atque  harenoso 

4  gignuntur.  media  autem  planilies  deserta  penuria  aquae  praeter 
flumini  propinqua  loca :  ea  consita  arbustis  pecore  atque  cultori- 

49  bus  frequentabantur.   igitur  in  eo  colle,  quem  transvorso  itinere 
porreclum  docuimus,  lugurtha  extenuata  suorum  acie  consedit,  15 
elephantis  et   parti  copiarum  pedestrium  Bomilcarem  praefecit 
eumque  edocet  quae  ageret.  ipsepropior  montem  cum  omni  equi- 

2  tatu  et  peditibus  delectis  suos  conlocat.  dein  singulas  turmas  et 
manipulos  circumiens  monet  atque  obtestatur  uti  memores  pri- 
stin^e  virtulis  et  victoriae  sese  regnumque  suum  ab  Romanorum  20 
avaritia  defendant :  cum  eis  certamen  fore,  quos  antea  victos  sub 
iugum  miserint;  ducem  iUis,  non  animum  mutatum ;  quae  ab  impe- 
ratore  decuerint  omnia  suis  provisa,  locum  superiorem,  ut  pru- 
dentescuminperitis,  ne  pauciorescumpluribusautrudescumbeUi 

3  melioribus  manum  consererent:  proinde  parati  inlentique  essent  25 
signo  dato  Romanos  invadere;  illum  diem  aut  omnis  labores  et 
victorias  confirmaturum   aut  maxumarum  aerumnarum  initium 

4  fore.    ad  hoc  viritim ,  uti  quemque  ob  militare  facinus  pecunia 
aut  honore  extulerat ,  conmonefacere  benifici  sui  et  eum  ipsum 
aliis  ostentare,  postremo  pro  cuiusque  ingenio  poUicendo  mini-  80 
tando  obtestando  ahum  aho  modo  excitare :  cum  interim  MeleUus, 
ignarus  hostium,  monte  degrediens  cum  exercitu  c^nspicatur, 

5  primo  dubius  quidnam  insohta  facies  ostenderet  —  nam  inter 

2  cognitus  />,  cognotus  P  |1  8  nailia  passuum  (passum  Non,)  xx  PC^ 
Nonius  p.  185,  milia  xx  passuum  C,  passuum  om.  Arus.  p.  465  \\  9  vaslus] 
ita  eiiam  Harleiani  Non.  L  s,  s.  m.  2:  vastatus  eitud.  m.  1  et  ceteri  (?)  ||  a 
(sic)  natura  etiam  idem  Harl.  m.  1:  del.  eiusdem  m.  3,  om.  ceteri  (?)  j  11 
humi  (ex  humo  P)  arido  atque  arenoso  (liarenoso  cod,  Periz.  Arus.y 
oneroso  eiusd.  Gud.)  PC,  Prisc.  voL  II  p.  377  Arus.  p,  477,  humo  arida 
atque  arenosa  C||  12  gignuntur  PC,  nascuntur  Arus.  ||  13  fluminis  p  || 
14  eolocoHe  Pl  15  iugurtha  extenuata  suorum  acie  montem  insedit  Prisc. 
voL  II  p,  321  1  17  prop^ior  (t  er.)  P\\  18  dein  singulas  p,  deinsulas  P\\ 
24  beUi  PCy  Arus.  p.  492,  beUo  C||  30  pro  «,  om,  PC^^Zi  obtestando 
ex  obstentando  i^JI  32  conspicatur  Don,  in  Tef'.  Eun.  383  Prisc,  voL 
I  p.  436  (cf.  ludificare  bis  pos.  36,  2,  50,  4),  conspicitur  PC 


virgulta  equi  Numidaeque  consederant,  neque  plane  occultati 
humihtate  arborum  et  tamen  incerti  quidnam  esset,  cuna  natura 
loci  tum  dolo  ipsi  atque  signa  mihtaria  obscurati  —  dein  breyi 
cognitis  insidiis  paulisper  agmen  constituit.  ibi  conmutatis  ordi-  6 

5  nibus  in  dextero  latere,  quod  proxumum  hostis  erat,  triphcibus 
subsidiis  aciem  instruxit:  inter  manipulos  funditores  et  sagitta- 
.rios  dispertit,  equitatum  omnem  in  cornibus  locat  ac  pauca  pro 
tempore  milites  hortatus  aciem,  sicuti  instruxerat,  transvorsis 
principiis  in  planum  deducit.    sed  ubi  Numidas  quietos  neque  50 

10  coUe  degredi  animadvortit,  veritus  ex  anni  tempore  et  inopia 
aquae,  ne  sili  conficeretur  exercitus,  Rutihum  legatum  cum 
expeditis  cohortibus  et  parte  equitum  praemisit  ad  flumen,  uti 
locum  castris  antecaperet,  existumans  hostis  crebro  impetu  et 
transvorsis  proehis  iter  suum  remoraturos  et,  quoniam  armis 

15  diffiderent,  lassitudinem  et  sitim  mUitum  temptaturos.    deinde  2 
ipse  pro  re  atque  loco  sicuti  monte  descenderat,  paulatim  pro- 
cedere,  Marium  post  principia  habere,  ipse  cum  sinistrae  alae  3 
equitibus  esse,  qui  in  agmine  principes  facti  erant.   at  lugurtha, 
ubi  extremum  agmen  Metelli  primos  suos  praetergressum  videt, 

20  praesidio  quasi  duum  mihum  peditum  montem  occupat,  qua  Me- 
teUus  descenderat,  ne  forte  cedentibus  advorsariis  receptui  ac  post 
munimentoforet.  dein  repentesignodato  hostisinvadit.  Numidae  4 
alii  postremos  caedere,  parsa  sinistra  ac  dextra  temptare,  infensi 
adesse  atque  instare,  omnibus  locis  Romanorum  ordines  contur- 

25  bare,  quorum  etiam  qui  firmioribus  animis  obvii  hostibus  fuerant, 
ludificati  incerto  proelio  ipsi  modo  eminus  sauciabantur  neque 
contra  feriundi  aut  conserundi  manum  copia  erat:  ante  iam  docti  5 
ab  lugurtha  equiles,  ubi  Romanorum  turma  insequi  coeperat,  non 
confertim  neque  in  unum  sese  recipiebant,  sed  alius  alio  quam 

90  maxume  divorsi.  ita  numero  priores,  si  ab  persequendo  hostis  de-  6 
terrere  nequiverant,  disiectos  ab  tergo  aut  lateribus  circumvenie- 
bant;  sin  opportunior  fugae  coUis  quam  campi  fuerat,  ea  vero 
consueti  Numidarum  equi  facile  inter  virgulta  evadere,  nostros  as- 
peritas  et  insolentia  loci  retinebat.  ceter um  facies  totius  negoti  varia  51 

35  incerta  foeda  atque  miserabilis.  dispersi  a  suis  pars  cedere  aUi 
insequi,  neque  signa  neque  ordines  observare,  ubi  quemque  pe- 
riculum  ceperat  ibi  resistere  ac  propulsare ,  arma  tela  equi  viri 
hostes  alque  cives  permixti,  nihil  consiho  neque  imperio  agi,  fors 
omnia  regere.   itaque  multum  diei  processerat ,  cum  etiam  tum  2 

5  dexteroP,  dexlro  C?||  10  coUi  Arusianusp,  464 1|  11  p.  ruUlium  pauei  z 
g  13  crebo  P^  16  descenderant  P^  19  praetergressum  C,  praetergressos 
i^C  II  20  peditum  montem  occupat  PC,  montem  occupat  peditum  C  y  24 
romanorum  •••♦••  ordines  P  \\  28  ubi  PC,  ubicunque  C  ||  32  fuerant  P 


70 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


71 


3  eventus  in  incerlo  erat.  denique  omnibus  labore  et  aestu  langui- 
dis  Metellus,  ubi  videt  Numidas  minus  instare,  paulatim  milites 
in  unum  conducit,  ordines  restituit  et  cohorlis  legionarias  quat- 
tuor  advorsum  pedites  hostium  conlocat.    eorum  magna  pars  su- 

4  perioribus  locis  fessa  consederat.    simul  orare  et  hortari  milites,  5 
ne  deficerent  neu  paterentur  hostis  fugientis  vincere;  neque  illis 
castra  esse  neque  munimentum  ullum,  quo  cedentes  tenderent;;, 

5  in  armis  omnia  sita.  sed  ne  lugurtha  quidem  interea  quietus 
erat:  circumire  hortari,  renovare  proehum  et  ipse  cum  delectis 
temptare    omnia,  subvenire  suis,  hostibus  dubiis  instare,  quos  10 

52  firmos  cognoverat  eminus  pugnando  retinere.    eo  modo  inter  se 
duo  imperatores  summi  viri  certabant,  ipsi  pares,  ceterum  opi- 

2  bus  disparibus.  nam  Metello  virtus  militum  erat,  locus  advorsus, 

3  lugurthae  aha  omnia  praeter  milites  opportuna.    denique  Ro- 
mani,  ubi  intellegunt  neque  sibi  perfugium  esse  neque  ab  hoste  15 
copiam  pugnandi  fieri  —  et  iam  die  vrsper  erat  —  advorso  colle, 

4  sicuti  praeceptum  fuerat,  evadunt.  amisso  loco  Numidae  fusi 
fugatique.  pauci  interiere,  plerosque  velocitas  et  regio  hostibus 
ignara  tutata  sunt. 

5  Interea  Bomilcar,  quem  elephantis  et  parti  copiarum  pede-  20 
strium  praefectum  ab  lugurlha  supra  diximus,  ubi  eum  Rutilius 
praetergressus  est,  paulatium  suos  in  aequom  locum  deducit  ac 
dum  legatus  ad  flumen,  quo  praemissus  erat,  festinans  pergit, 
quietus,  uti  res  postulabat,  aciem  exornat  neque  remittit  quid 

6  ubique  hostis  ageret  explorare.    postquam  Rutilium  consedisse  25 
iam  et  animo  vacuom  accepit  simulque  ex  lugurthae  proelio  cla- 
morem  augeri,  veritus,  ne  legatus  cognita  re  laborantibus  suis 
auxilio  foret,  aciem  quam  diffidens  virtuti  militum  arte  statuerat, 
quo  hostium  itineri  officeret,  latius  porrigit  eoque  modo  ad  Ru- 

53  tiU  castra  procedit.    Romani  ex  inproviso  pulveris  vim  magnam  30 
animadvortunt:  nam  prospectum  ager  arbustis  consitus  prohibe- 
bat.    et  primo  rati*  humum  aridam  vento  agitari,  post  ubi  aequa- 
bilem  manere  et,  sicuti  acies  movebatur,  magis  magisque  adpro- 
pinquare  vident,  icognita  re  properantes  arma  capiunt  ac  pro 

2  castris,  sicuti  imperabatur,  consistunt.   deinde,  ubi  propius  ven-  35 

3  tum  est,  utrimque  magno  clamore  concurritur.  Numidae  tantum 
modo  remorali,  dum  in  elephantis  auxihum  putant,  postquam 
eos  inpeditos  ramis  arborum  atque  ita  disiectos  circumveniri 
vident,  fugam  faciunt  ac  plerique  abiectis  armis  collis  aut  noctis 

4  quae  iam  aderat  auxilio  integri  abeunt.   elephanti  quattuor  capti,  40 

1  in  s,  s.  P\\  3  resUtuit  ex  inducit  P  ||  16  die  PC,  diei  C  ||  17  fuerat 
PC,  erat  C  ||  18  pierosque  C,  pluresque  PC  ||  29  ilineri  ex  itinere  Pj  31 
animaduertunt  ex  animaduertit  P 


reliqui  omnes  numero  quadraginta  interfecti.  at  Romani,  quam-  5 
quam  itinere  atque  opere  castrorum  et  proelio  fessi  erant,  tamen, 
quod  MeteUus  amplius  opinione  morabatur,  instructi  intenti- 
que  obviam  procedunt.     nam  dolus  Numidarum  nihU  languidi  6 
5  neque  remissi  patiebatur.    ac  primo  obscura  nocte,  postquam  7 
haud   procul  inter  se  erant,   strepitu  velut  hostes  adventare, 
alteri  apud  alteros  formidinem  simul  et  tumultum  facere  et  paene 
inprudentia  admissum  facinus  miserabile,  ni  utrimque  praemissi 
equites  remexploravissent.    igitur  pro  metu  repente  gaudium  8 

10  mutatur,  milites  alius  alium  laeti  appeUant,  acta  edocent  atque 
audiunt,  sua  quisque  fortia  facta  ad  caelum  fert.  quippe  res 
humanae  ita  sese  habent:  in  victoria  vel  ignavis  gloriari  licet, 
advorsae  res  etiam  bonos  detrectant. 

Metellus  in  eisdem  castris  quatriduo  moratus  saucios  cum  54 

15  cura  reficit,  meritos  in  proeliis  more  militiae  donat,  univorsos  in 
contione  laudat  atque  agit  gratias,  hortatur  ad  cetera,  quae  levia 
sunt,  parem  animum  gerant:  pro  victoria  satis  iam  pugnatum, 
reliquos  labores  pro  praeda  fore.   et  tamen  interim  transfugas  et  2 
aUos  opportunos,  lugurtha  ubi  gentium  aut  quid  agitaret,  cum 

20  paucisne  esset  an  exercitum  haberet,  ut  sese  victus  gereret  ex- 
ploratum  misit.   at  ille  sese  in  loca  saltuosa  et  natura  munita  3 
receperat  ibique  cogebat  exercitum  numero  hominum  ampUo- 
rem  sed  hebetem  infirmumque,  agri  ac  pecoris  magis  quam  beUi 
cultorem.    id  ea  gratia  eveniebat,  quod  praeter  regios  equites  4 

25  nemo  omnium  Numida  ex  fuga  regem  sequitur:  quo  cuiusque 
animus  fert,  jo  discedunt  neque  id  flagitium  miUtiae  ducitur. 
ita  se  mores  habent. 

Igitur  MeteUus  ubi  videt  regis  etiam  tum  animum  ferocem  5 
esse,  bellum  renovari,  quod  nisi  ex  iUius  lubidine  geri  non  pos- 

30  set,  praeterea  inicum  certamen  sibi  cum  hostibus,  minore  de- 
trimento  iUos  vinci  quam  suos  vincere,  statuit  non  proeUis  neque 
in  acie  sed  alio  more  bellum  gerundum.   itaque  in  loca  Numidiae  6 
opulentissuma   pergit,   agros  vastat,   multa  castella   et  oppida 
temere  munita   aut  sine  praesidio   capit  incenditque,  puberes 

2  fessi  laetique  PC  (sed  fessi  leti  unus),  fessi  lassique  z:  laetique 
delevi  (inepte  insertum  propter  sq.  intentique^  ||  6  aduentare  del,  Cort,, 
Madv,  Adv,  2,  292^  aduentarent  Dietsch  ||  10  mutatur  Prisc,  vol.  II p.  296, 
exortum  PC  ||  13  detrectant  P  (deterrent  p  in  marg,)  C,  detractant  C  ||  17 
sunt  PC,  sint  ante  Cortium  \  generant  P  ||  satis  iam  pugnatum  PC,  quorum 
pauci  om,  iam  aut  ordinem  verborum  variant  ||  18  et  addidi  conl,  lu^, 
39,  2  Hist,  fr,  Fat.  /,  18,  om,  PC  \\  21  salutuosa  P  ||  22  exercitum  ••  rm- 
mero  P\  25  numidarum  C,  numida  P  (ex  -ia^  C  ||  28  regis  etiamtum  ani- 
mum  /t/,  regis  a.  e.  vel  etiamtum  r.  a.  C  ||  30  inicum  (vel  iniquum^  z,  ini- 
micum  PC 


72 


C.  SAUUSTl  CRISPI 


DE  BELLO  ITGURTHINO 


73 


iQterfici  iubet,  alia  omnia  militum  praedam  esse.   ea  formidme 

multi  mortales  Romanis  dediti  obsides ,  frumentum  et  aUa  quae 

usui   forent  affatim  praebita,   ubicumque  res  postulabat  prae- 

7  sidium  inpositum.     quae  negotia  multo  magis  quam  proelium 

Smale   pugaatum  ab  suis  regem  terrebant,  quippe    cums  spes  5 

omnis  in  fuga  sita  erat,  sequi  cogebatur,  et  qui  sua  loca  defen- 
9  dere  nequiverat,  in  alienis  bellum  gerere.  tamen  ex  copia  quod 
optumum  videbatur  consilium  capit,  exercitum  plerumque  in  eis- 
dem  locis  opperiri  iubet,  ipse  cum  delectis  equitibus  Metellum  se- 
quitur,  nocturnisetaviis  itineribus  ignoratusRomanospalantisre-  10 

10  penteaggreditur.  eorumplerique  inermescadunt,multicapiuntur, 
nemo  omnium  intactus  profugit,  et  Numidae,  prius  quam  ex  ca- 
stris  subveniretur,  sicuti  iussi  erant,  in  proxumos  collis  discedunt. 

6&  Interim  Romae  gaudium  ingens  ortum  cognitis  Melelli  re- 

bus,  ut  seque  et  exercitum  more  maiorum  gereret,  in  advorso  15 
loco  victor  tamen  virtute  fuisset,  hostium  agro  potiretur,  lugur- 
tham  magnificum  ex  Albini  socordia  spem  salutis  in  solitudine 

2  aut  fuga  coegisset  habere.  itaque  senatus  ob  ea  feiiciter  acta  dis 
inmortalibus  supplicia  decernere,  civitas  trepida  antea  et  solli- 
cita  de  belli  eventu  laeta  agere,  de  Metello  fama  praeclara  esse.  20 

3  igitur  eo  intentior  ad  victoriam  niti,  omnibus  modis  festinare, 
cavere  tamen    necubi  hosti    opportunus  fieret  memiifisse  post 

4  gloriam  invidiam  sequi.    ita  quo  ciarior  erat,  eo  magis  anxius 
erat,  neque  post  insidias  lugurthae  effuso  exercitu  praedari;  ubi 
frumento  aut  pabulo  opus  erat,  cohortes  cum  omni  equitatu  prae-  25 
sidiumagitabant;  exercitus  partem  ipse,  reliquos  IJIarius  ducebat. 

5.  6  sed  igni  magis  quam  praeda  ager  vastabatur.   duobus  locis  haud 

7  longe  inter  se  castra  faciebant.  ubi  vi  opus  erat,  cuncti  aderant. 
ceterum,  quo  fuga  atque  formido  latius  cresceret,  divorsi  agebant. 

8  eo  tempore  lugurtha  per  collis  sequi ,  tempus  aut  locum  pugnae  90 
quaerere,  qua  venturum  hostem  audierat,  pabulum  et  aquarum 
fontis,  quorum  penuria  erat,  conrumpere,  modo  se  Meteilo  in- 
terdum  Mario  ostendere,  postremos  in  agmine  temptare  ac  statim 

in  coUis  regredi,  rursus  ahis  post  ahis  minitari ,  neque  proelium 
facereneque  otium  pati,  tanlum  modo  hostem  abincepto  retinere.  85 
56  Romanus   imperator  ubi  se  dolis  fatigari  videt  neque  ab 

hoste  copiam  pugnandi  fieri,  urbem  magnam  et  in  ea  parte  qua 
sita  erat  arcem  regni  nomine  Zamam  statuit  obpugnare  ratus, 
id  quod  negolium  poscebat,  lugurtham  laborantibus  suis  auxiiio 

1  interficit  PC,  quod  correctum  in  aliquot  C  \  5  cuius  PC,  cui  C  || 
7  copia  5,  inopia  PCquorum  unus  c  inopia  ||  15  ut  post  gereret  iterant 
Pz  II  17  albini  PC,  auli  C  \\  23  anxius  erat  PC,  quorum  unus  animuB 
anxius  erat  (iiaque  z),  alii  animosior 


venturum  ibique  proehum  fore.   at  ille  quae  parabantur  a  per-  2 
fugis  edoctus,  magnis  itineribus  Metellum  antevenit.    oppidanos 
hortatur  moenia  defendant,  additis  auxiho  perfugis,  quod  genus 
ex  copiis  regis,  quia  faUere  nequibat,  firmissumum  erat.    prae- 

5  terea  poUicetur  in  tempore  semet  cum  exercitu  adfore.   ita  con-  8 
positis   rebus   in   loca  quam  maxume  occuUa  discedit  ac  post 
paulo  cognoscit  Marium  ex  itinere  frumentatum   cum  paucis 
cohortibus  Siccam   missum,   quod   oppidum  primum   omnium 
post  malam  pugnam  ab  rege  defecerat.   eo  cum  delectis  equiti-  4 

10  bus  noctu  pergit  et  iam  egredientibus  Romanis  in  porta  pugnam 
facit,  simul  magna  voce  Siccenses  hortatur  uti  cohortis  ab  tergo 
circumveniant:  fortunam  iUis  praeclari  facinoris  casum  dare.  si 
id  fecerint,  postea  sese  in  regno,  iUos  in  libertate  sine  metu  aeta- 
tem  acturos.    ac  ni  Marius  signa  inferre  atque  evadere  oppido  5 

15  properavisset,  profecto  cuncti  aut  magna  pars  Siccensium  fidem 
mutavissent:  tanta  mobiUtate  sese  Numidae  gerunt.    sed  milites  6 
lugurthini  paulisper  ab  rege  sustentati ,   postquam  maiore  vi 
hostes  urgent,  paucis  amissis  profugi  discedunt.    Marius  ad  Za-  57 
mam  pervenit.   id  oppidum    in  campo  situm  magis  opere  quam 

20  natura  munitum  erat,  nulUus  idoneae  rei  egens,  armis  virisque 
opulentum.   igitur  MeteUus  pro  tempore  atque  loco  paratis  rebus  2 
cuncta  moenia  exercitu  circumvenit,  legatis  imperat  ubi  quisque 
curaret.   deinde  signo  dato  undique  simul  clamor  ingens  oritur  8 
neque  ea  res  Numidas  terret:  infensi  intentique  sine  tumultu  ma- 

25  nent,  proeUum  incipitur.  Romani  pro  ingenio  quisque  pars  emi-  4 
nus  glande  aut  lapidibus  pugnare,  aUi  succedere  ac  murum  modo 
subfodere  modo  scalis  aggredi,  cupere  proeUum  in  manibus  fa- 
cere.   contra  ea  oppidani  in  proxumos  saxa  volvere,  sudes  pila,  5 
praeterea  picem  sulphure  et  taeda  mixtam  ardentia  mittere.   sed  6 

80  ne  illos  quidem,  qui  procul  manserant,  timor  animi  satis  muni- 
verat.  nam  plerosque  iacula  lormentis  aut  manu  emissa  volne- 
rabant  parique  periculo  sed  fama  inpari  boni  atque  ignavi  erant. 

Dum  apud  Zamam  sic  certatur,  lugurlha  ex  inproviso  ca-  58 
stra  hostium  cum  magna  manu  invadit,  remissis  qui  in  praesidio 

85  erant  et  omnia  magis  quam  proeUum  expectantibus  portam  in- 
rumpit.   at  nostri  repentino  metu  perculsi  sibi  quisque  pro  mo-  2 
ribus  consulunt:  aUi  fugere  alii  arma  capere,  magna  pars  volne- 
rati  aut  occisi.   ceterum  ex  omni  multitudine  non  ampUus  qua-  3 

14  acturos  ex  auctores  P^  16  gerunt  PC,  agunt  C\\  18  discedunt  p, 
discedit  P  B  26  alii  succedere  ac  PC,  aUi  euadere  aut  vel  alii  euadere  uel 
succedere  uel  murum  ascendere  ac  C  deteriores  ||  28  proximos  C,  proximis 
PC  \  29  picem  sulphure  et  teda  •  (fuit  ceda  *)  mixta  ardentia  mittere  P 
et  sic  fere  C,  nisi  quod  taedam  (aut  telaj  et  ardenti  est  in  non  nullis 


74 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


draginta  memores  nominis  Romani  gre^e  facto  locum  cepere 
paiilo  qiiam  alii  editiorem  neque  inde  maxuma  vi  depelli  quive- 
runt,  sed  tela  eminus  missa  remittere,  pauci  in  pluribus  minus 
frustrari;  sin  Numidae  propius  adcessissent,  ibi  vero  virtutem 

4  ostendere  et  eos  maxuma  vi  caedere  fundere  atque  fugare.    inte-  5 
rim  Metellus  cum  acerrume  rem  gereret,  clamorem  bostilem  a 
tergo  accepit,  dein  convorso  equo  animadvortiffugam  ad  se  vor- 

5  sum  fieri:  quae  res  indicabat  popularis  esse.    igitur  equitatum 
omnem  ad  castra  propere  misit  ac  statim  C.  Marium  cum  cohor- 
tibus  sociorum,  eumque  lacrumans  per  amiciliam  perque  rem  10 
publicam  obsecrat,  nequam  contumeliam  remanere  in  exercitu 
victore  neve  bostis  inultos  abire  sinat.    ille  brevi  mandata  efficit. 

6  at  lugurtba  munimento  castrorum  inpeditus,  cum  abi  super  val- 
him  praecipitarentur,  alii  in  angustiis  ipsi  sibi  properantes  offi- 

7  cerent,  multis  amissis  in  loca  munita  sese  recepit.    Metellus  in-  15 
fecto  negotio,  postquam  nox  aderat,  in  castra  cum  exercitu  revor- 

59  titur.  igiturposterodie,  priusrquamadobpugnandum  egrederetur, 
equitatum  omnem  in  ea  parte,  qua  regis  adventus*erat,  pro  castris 
agitare  iubet,  portas  et  proxuma  loca  tribunis  dispertit,  deinde 
ipse  pergit  ad  oppidum  atque  uti  superiore  die  murum  aggredi-  20 

2  tur.  interim  lugurtba  ex  occulto  repente  nostros  invadit.  qui 
in  proxumo  locati  fuerant,  paulisper  territi  perturbantur,  reli- 

3  qui  cito  subveniunt.   neque  diutius  Numidae  resistere  quivissent, 
ni  pedites  cum  equitibus  permixti  magnam  cladem  in  congressu 
facerent.    quibus  illi  freti  non,  Hiti  equestri  proelio  solet,  sequi,  25 
dein  cedere,  sed  advorsis  equis  concurrere,  inplicare  ac  pertur- 
bare  aciem;  ita  expeditis  peditibus  suis  hostis  paene  victos  dare. 

60  eodem  tempore  apud  Zamam  magna  vi  certabatur.   ubi  quisque 
legatus  aut  tribunus  curabat,  eo  acerrume  niti,  neque  alius  in 
alio  magis  quam  in  sese  spem  habere  pariterque  oppidani  agere :  90 
obpugnare  aut  parare  omnibus  locis,  avidius  alteri  alteros  sau- 

2  ciare  quam  semet  tegere,  clamor  permixtus  hortatione  laetitia 
gemilu,  item  strepitus  armorum  ad  caelum  ferri,  tela  utrimque 

3  volare.  sed  illi  qui  moenia  defensabant,  ubi  hostes  pauliim 
modo  pugnam  remiserant,  intenti  proelium  equestre  prospecta-  35 

4  bant.  eos,  uti  quaeque  lugurthae  res  erant,  laetos  modo  modo 
pavidos  animadvorteres  ac,  sicuti  audiri  a  suis  aut  cerni  possent, 
monere  alii  ahi  hortari  aut  manu  significare  aut  niti  corporibus 

5  et  ea  huc  et  illuc  quasi  vitabundi  aut  iacientes  tela  agiiare.  c|uod 

4  frustrari  PC,  frustrati  C  ||  6  clamorem  C,  clamorem  uel  (ti  C  pauci) 
tumultum  PC  \\1  accepit  ex  accedit  P  ||  26  aduersi  sequi  PC^  aduersis  equi 
corr,  in  P,  aduersis  equis  in  aliquot  C  jj  32  permixtus  ex  promixtus  P  ||  37 
possent  ex  possint  P 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


75 


ubi  Mario  cognitum  est  —  nam  is  in  ea  parte  curabat  —  con- 
sulto  lenius  agere  ac  diffidentiam  rei  simulare,  pati  Numidas  sine 
tumultu  regis  proehum  visere.  ita  illis  studio  suorum  adstrictis  6 
repente  magna  vi  murum  aggreditur.  et  iam  scalis  egressi  milites 
5  prope  summa  ceperant,  cum  oppidani  concurrunt,  lapides  ignem 
alia  praeterea  tela  ingerunt.  nostri  primo  resistere,  deinde,  ubi  7 
unae  atque  alterae  scalae  conminutae,  qui  supersteterant  ad- 
flicti  sunl,  ceteri  quoquo  modo  potuere,  pauci  integri  magna 
pars  volneribus  confecti   abeunt.     denique  utrimque  proehum  8 

10  nox  diremit. 

Metellus,  postquam  videt  frustra  inceptum,  neque  oppidum  61 
capi    neque  lugurtham  nisi  ex  insidiis  aut  suo  loco  pugnam  fa- 
cere  et  iam  aestatem  exactam  esse,  ab  Zama  discedit  et  in  eis 
urbibus,  quae  ad  se  defecerant  satisque  munitae  loco  aut  moeni- 

15  bus  erant,  praesidia  inponit.     ceterum  exercitum  in  provinciam,  2 
quae  proxuma  est  Numidiae,  hiemandi  gratia  conlocat.    neque  3 
id  tempus  ex  aliorum  more  quieti   aut   luxuriae  concedit,  sed 
quoniam   armis   bellum   panim   procedebat,   insidias  regi   per 
amicos  tendere  et  eorum  perfidia  pro  armis  uti  parat.     igitur  \ 

20  Bomilcarem,   qui  Romae  cum  lugurtha  fuerat  et  inde  vadibus 
datis  de  Massivae  nece  iudicium  fugerat,  quod  ei  per  maxumam 
amicitiam  maxuma  copia  fallundi  erat,  multis  pollicitationibus 
aggreditur.   ac  primo  efficit  uti  ad  se  conloquendi  gratia  occultus  5 
veniat,  deinde  fide  data,  si  lugurtham  vivom  aut  necatum  sibi 

25  tradidisset,  fore  ut  illi  senatus  inpunitatem  et  sua  omnia  con- 
cederet,  facile  Numidae  persuadet  cum  ingenio  infido  tum  me- 
tuenti  ne,  si  pax  cum  Romanis  fieret,  ipse  per  condiciones  ad 
supphcium  traderetur.    is,  ubi  primum  opportunum  fuit,  lugur-  62 
tham  anxium  ac  miserantem  fortunas  suas  adcedit.    monet  atque 

30  lacrumans  obtestatur  uti  ahquando  sibi  hberisque  et  genti  Numi- 
darum  optume  meritae  provideat,  omnibus  proeliis  sese  victos, 
agrum  vastatum,  multos  mortahs  captos  occisos,  regni  opes  con- 
minutas  esse;  satis  saepe  iam  et  virtutem  militum  et  fortunam 
templatam:  caveat  ne  illo  cunctante  Numidae  sibi  consulant.  his  2 

85  atque  talibus  aliis  ad  deditionem  regis  animum  inpellit.  mittuntur  3 
ad  imperatorem  legati,  qui  lugurtham  imperata  facturum  dicerent 
ac  sine  ulla  pactione  sese  regnumque  suum  in  iUius  fidem  tradere. 

3  illis  a  studio  eorum  P,  corr,  p  \\  9  abeunt  in  marg,  p  (sed  a  abscisso 
marg,  periit),  eunt  P  ||  12  nisi  C,  niti  PC,  niti  nisi  C  \\  14  ad  C,  p  in  marg., 
Arus.  p.  466  et  p.  455,  ab  PC\\  15  praesidia  imponit  ex  prae»idie  in- 
ponunt  />||  16  qua  Mommsen  Herm.  1,  42S  \\  hiemandi  ex  hiemali  P^  21 
clam  post  datis  C  inserunt  (unus  clamassive :  post  nece  vel  post  indc 
inser.  tinguli),  om.  P  J  de  om.  C  deteriore^  \\  27  ne  si  C,  nisl  PC,  si 
C||3l  meritae  PC,  merenti  C 


76 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  IDGURTHINO 


77 


4  Metellus  propere  cuDctos  senatorii  ordinis  ex  hibernis  accersi 
iubet,  eorum  et  aliorum,  quos  idoneos  ducebat,  consilium  habet. 

5  ila  more  maiorum  ex  consih  decreto  per  legatos  lugurthae  im- 
perat  argenti  pondo  ducenta  milia,  elephantos  omnis,  equorum 

6  et  armorum  aliquantum.    quae  postquam  sine  mora  facta  sunt,  5 

7  iubet  omnis  perfugas  vinctos  adduci.  eorum  magna  pars,  uti 
iussum  erat,  adducti,  pauci,  cum  primum  deditio  coepit,  ad 

8  regem  Bocchum  in  Mauretaniam  abierant.  igitur  lugurtha,  ubi 
armis  virisque  et  pecunia  spoliatus  est,  cum  ipse  ad  imperandum 
Tisidium  vocaretur,  rursus  coepit  flectere  animum  suum  et  ex  10 

9  mala  conscientia  digna  timere.  denique  multis  diebus  per  dubi- 
tationem  consumptis,  cum  modo  taedio  rerum  advorsarum 
omnia  bello  potiora  duceret,  interdum  secum  ipse  reputaret 
quam  gravis  casus  in  servitium  ex  regno  foret,  multis  magnis- 
que   praesidiis   nequiquam   perditis    de  integro   bellum   sumit.  15 

10  et  Romae  senatns  de  provinciis  consultus  Numidiam  Metelio  de- 
creverat. 

63  Per  idem  tempus  llticae  forte  C.  Mario  per  hostias  dis  subpli- 

canti  magna  atque  mirabiha  portendi  haruspex  dixerat:  proinde, 
quae  animo  agitabat,  fretus  dis  ageret,  fortunam  quam  saepissume  20 
2  experiretur,  cuncta  prospere  eventura.  at  illum  iam  antea  con- 
sulatus  ingens  cupido  exagitabat,  ad  quem  capiundum  praeter 
vetuslatem  famihae  aha  omnia  abunde  erant,  industria  probitas, 
mihtiae  magna  scientia,  animus  beUi  ingens,  domi  modicus,  lubi- 

3  dinis  et  divitiarum  victor,  tantum  modo   gioriae   avidus.     sed  25 
is  natus  et  omnem  pueritiam  Arpini  altus,  ubi  primum  aetas 
militiae  patiens  fuit,  stipendiis  faciundis,  non   Graeca  facun- 
dia  neque  urbanis  munditiis  sese  exercuit:  ita  inter  artis  bonas 

4  integrum  ingenium  brevi  adolevit.  ergo  ubi  primum  tribunatum 
militarem  a  populo  petit,   plerisque  faciem  eius   ignorantibus,  30 

5  facile  notus  per  omnis  tribus  declaratur.  deinde  ab  eo  magistratu 
alium    post'  alium    sibi  peperit  semperque  in  potestatibus  eo 

6  modo  agitabat,  ut  ampliore  quam  gerebat  dignus  haberetur.   ta- 
men  is  ad  id  locorum  tahs  vir  —  nani  postea  ambitione  prae- 
ceps  datus  est  —  adpetere  non  audebat.    etiam  tum  ahos  magi-  35 
stratus  plebs,  consulatum  nobihtas  inter  se  per  manus    tra- 

7  debat.    novos  nemo  tam  clarus  neque  tam  egregiis  factis  erat, 

1  accersi  PC,  accersiri  C\\  8  mauritaniam  P  ||  9  cum  C,  dum  PC,  tum 
C\\l  multis  diebus  ex  mt\c  ******  (ut  videtur)  P  ||  20  ageret  C,  agere 
PC  II  22  capiundum  ex  cupiundum  P  ||  23  uestustatem  P  ||  abunda  P||  25  et 
p,  ac  P  II  26  aetas  ex  altus  P|  28  munditiis  ex  militiis  /»||  31  facile]  faclis 
Palmerius  |1  34.  35  vir  appetere  non  audebat  nam  —  datus  est  «  H  35  ad- 
petere]  consulatum  s,  s.  vel  inser.  pauci  Cz  ||  37  egregiis  PCy  egregius  C 


quin    is    indignus    illo    honore    et    quasi    poUutus    haberetur. 
igitur  ubi  Marius  haruspicis  dicta  eodem  intendere  videt,  quo  64 
cupido  animi  hortabatur,  ab  MeteUo  petundi  gratia  missionem 
rogat.     cui   quamquam  virtus  gloria  atque  alia  optanda  bonis 

5  superabant,  tamen  inerat  contemptor  animus  et  superbia,  com- 
mune  nobilitatis  malum.    itaque  primum  conmotus  insolita  re 
mirari  eius  consihum  et  quasi  per  amicitiam  monere  ne  tam  2 
prava  inciperet  neu  super  fortunam  animum  gereret:  non  omnia 
omnibus  cupiunda  esse,  debere  iUi  res  suas  satis  placere;  postre- 

10  mo  caveret  id  petere  a  populo  Romano,  quod  iUi  iure  negare- 
tur.     postquam  haec  atque  aha  talia  dixit  neque  animus  Mari  3 
flectitur,  respondit,  ubi  primum  potuisset  per  negotia  pubhca, 
facturum  sese  quae  peteret.   ac  postea  saepius  eadem  postulanti  4 
fertur  dixisse,  ne  festinaret  abire,  satis  mature  illum  cum  filio 

15  suo  consulatum  petilurum.     is  eo  tempore  contubernio  patris 
ibidem  mihtabat,  annos  natus  circiter  viginti.    quae  res  Marium 
cum  pro  honore  quem  adfectabat  tum  contra  MeteUum  vehe- 
menter  accenderat.   ita  cupidine  atque  ira  pessumis  consultori-  5 
bus  grassari,  neque  facto  ulio  neque  dicto  abstinere,  quod  modo 

20  ambitiosum  foret,  mihtes  quibus  in  hibernis  praeerat  laxiore 
imperio  quam  antea  habere,  apud  negotiatores ,  quorum  magna 
muUitudo  Uticae  erat,  criminose  simul  et  magnifice  de  beUo  lo- 
qui:  dimidia  pars  exercitus  si  sibi  permitleretur,  paucis  diebus 
lugurtham  in  catenis  habiturum ;  ab  imperatore  consulto  trahi, 

25  quod  homo  inanis  et  regiae  superbiae  imperio  nimis  gauderet. 
quae  omnia  iUis  eo  firmiora  videbantur,  quia  diuturnitate  beUi  6 
res  familiaris  conruperant  et  animo  cupienti  nihil  satis  festinatur. 
erat  praeterea  in  exercitu  nostro  Numida  quidam  nomine  Gauda,  65 
Mastanabalis  fihus  Masinissae  nepos,  quem  Micipsa  testamento 

30  secundum  heredem  scripserat,  morbis  confectus  et  ob  eam  cau- 
sam  mente  paulum  inminuta.   cui  Metellus  petenti  more  regum  2 
ut  sellam  iuxta  poneret,  item  postea  custodiae  causa  turmam  equi- 
tum  Romanorum,  utrumque  negaverat:  honorem,  quod  eorum 
more  foret,  quos  populus  Romanus  reges  appellavisset,  prae- 

35  sidium,  quod  contumeliosum  in  eos  foret,  si  equites  Romani 
sateUites  Numidae  traderentur.   hunc  Marius  anxium  aggreditur  3 
atque  hortatur  ut  contumeliarum  in  imperatorem  cum  suo  auxi- 


1  is  om.  P^  tnseruitp  ||  2  cum  ante  haruspicis  inserunt  PC,  om.  C  \\  in- 
tendere  uidet  om,  P,  s.  s,  p  \\1  primum  post  mirari  iterant  PC,  om,  ibidem 
C II  15  in  contuberniop  ||  20  ambitionum  P  ||  23  dimitteretur  (i  altera  s,  s,) 
P.ll  26  quia  PC,  quod  C:  cf,  C,  20,  3  \\  31  paulum  PC,  paululum  C  \\  34  more 
PC,  modo  Cp  36  sateUites  PC,  sateUiti  C  \\  37  imperatorem  P,  et  ex  C 
unus,  in  imperatorem  vel  imperatori  C  ||  suo  exercitu  (s,  s,  auxilio)  P 


78 


C.  SALLLSTI  CRISPl 


DE  BELLO  lUGURTHLNO 


79 


lio  poenas  pelat;  homineni  ob  niorbos  animo  paruni  valido  se- 
cunda  oratione  extollit:  illum  regem,  ingentem  virum,  Masinissae 
nepotem  esse;  si  lugurtha  captus  aut  occisus  foret,  imperium 
INumidiae  sine  mora  hahiturum;  id  adeo  mature  posse  evenire,  si 

4  ipse  consul  ad  id  bellum  missus  foret.   itaque  et  illum  et  equites  5 
Homanos  mihtes  et  negotiatores,  alios  ipse  plerosque  pacis  spes 
inpeUit,  uti  Romam  ad  suos  necessarios  aspere  in  Metellum  de 

5  bello  scribant,  Marium  imperatorem  poscant.    sic  ilH  a  multis 
mortahbus  honestissuma  sufTragatione  consulatus  petebatur.    si- 
mul  ea  tempestate  plebs,  nobihtate  fusa  per  legem  Mamiliam,  10 
novos  extoliebat.    ita  Mario  cuncta  procedere. 

66  Interim  lugurtha  postquam  omissa  deditione  bellum  incipit, 
cum  magna  cura  parare  omnia,  festinare,  cogere  exercitum,  civi- 
tatis  quae  ab  se  defecerant  formidine  aut  ostentando  praemia 
affectare,  conmunire  suos  locos;  arma  tela  ahaque,  quae  spe  15 
pacis  amiserat,  reficere  aut  conmercari,  servitia  Romanorum  ad- 
licere  et  eos  ipsos,  qui  in  praesidiis  erant,  pecunia  temptare: 

2  prorsus  nihil  intactum  neque  quietum  pati,  cuncta  agitare.  igitur 
Vagenses,  quo  Metellus  initio  lugurtha  pacificante  praesidium 
inposueral,  fatigati  regis  suppliciis  neque  antea  voluntate  alienati,  20 
principes  civitatis  inter  se  coniurant.  nam  volgus,  uti  plerumque 
solet  et  maxume  Numidarum ,  ingenio  mobih  seditiosum  atque 
discordiosum  erat,  cupidum  novarum  rerum,  quieti  el  otio  ad- 
vorsum.  dein  conpositis  inter  se  rebus  in  diem  tertium  consti- 
tuunt,  quod  is  festus  celebratusque  per  omnem  Africam  ludum  25 

3  et  lasciviam  magis  quam  formidinem  ostentabat.  sed  ubi  tem- 
pus  fuit,  centuriones  tribunosque  militaris  et  ipsum  praefectum 
oppidi  T.  Turpihum  Silanum  alius  alium  domos  suas  invitant. 
eos  omnis  praeler  Turpihum  inter  epulas  obtruncant.  postea 
milites  palantis  inermos,  quippe  in  tali  die  ac  sine  imperio,  ag-  30 

4  grediuntur.  idem  plebes  facit,  pars  edocti  ab  nobilitate,  ahi  studio 
talium  rerum  incitati,  quis  acta  consihumque  ignoranlibus  lumul- 

67  tus  ipse  et  res  novae  satis  placebant.   Romani  milites,  inproviso 
metu  incerti  ignarique  quid  potissumum  facerent,  trepidare.   arce 
oppidi,  ubi  signa  et  scuta  erant,  praesidium  hostium,  portae  ante  35 
clausae  fuga  prohibebant.    ad  hoc  mulieres  puerique  pro  tectis 
aedihciorum  saxa  et  aha  quae  locus  praebebat  certatim  mittere. 

2  ita  neque  caveri  anceps  malum  neque  a  fortissumis  infirmissumo 

1  animum  i^y  6  pacis  spes  (vel  spe)  C,  pauci  spe  /*,  paucis  spe  p 
II  8  poscant  ex  poscunt  PJillis  multis  a  mortalibus  P\\9  petabatur 
P II  25  celebratisque  (u  sup.  \)  P\\  28  silatum  ex  selatum  P\\  suas  ex  suoe 
Pjj  34  arce  scripn:  arcemi^C,  ad  arcem  C  ||  36  fuga  prohibebant  scHpsi: 
fuga  prohibebal  P,  fugam  prohibebant  C:  cf.  Jug,  18,  6  (aliter  107  1) 


generi  resisti  posse :  iuxta  boni  mahque  strenui  et  inbelles  inulti 
obtruncari.  in  ea  tanta  asperitate  saevissumis  Numidis  et  oppido  3 
undique  clauso  Turpihus  praefectus  unus  ex  omnibus  Italicis 
intactus  profugil.  id  misericordiane  hospitis  an  pactione  aut  casu 
5  ila  evenerit,  parum  comperimus:  nisi,  quia  ilh  in  tanto  malo  tur- 
pis  vita  integra  fama  potior  fuit,  inprobus  intestabilisque  videtur. 

Metellus,  postquam  de  rebus  Vagae  actis  comperit,  paulisper  68 
maestus  ex  conspectu  abit.    deinde  ubi  ira  et  aegritudo  permixta 
sunt,  cum  maxuma  cura  ultum  ire  iniurias  festinat.    legionem,  2 

10  cum  qua  hiemabat,  et  quam  plurumos  potest  Numidas  equites 
pariter  cum  occasu  sohs  expeditos  educit  et  postero  die  circiter 
hora  tertia  pervenit  in  quandam  planitiem  locis  paulo  superiori- 
bus  circumventam.   ibi  mihtes  fessos  itineris  magnitudine  et  iam  3 
abnuentis  omnia  docet  oppidnm  Vagam  non  amphus  mille  pas- 

15  suum  abesse:  decere  illos  relicum  laborem  aequo  animo  pati, 
dum  pro  civibus  suis,  viris  fortissumis  atque  miserrumis,  poenas 
caperent.  praeterea  praedam  benigne  ostentat.  sic  animis  eorum  4 
adrectis  equites  in  primo  late,    pedites  quam  artissume  ire  el     • 
signa  occultare  iubet.    Vagenses  ubi  animum  advortere  ad  se  69 

20  vorsum  exercilum  pergere,  primo,  uti  erat  res,  Metellum  esse 
rati  portas  clausere,  deinde  ubi  neque  agros  vastari  et  eos,  qui 
primi  aderant,  Numidas  equites  vident,  rursum  lugurtham  arbi-    . 
Irati  cum  magno  gaudio  obvii   procedunt.     equites  peditesque  2 
repente  signo  dato  ahi  volgum  eflusum  oppido  caedere,  ahi  ad 

25  portas  festinare,  pars  turris  capere:  ira  atque  praedae  spes  am- 
plius  quam  lassitudo  posse.    ita  Vagenses  biduom  modo  ex  per-  3 
^fidia  laetati.  civitas  magna  et  opulens  cuncta  poenae  aut  praedae  4 
•fuit.    Turpilius,  quem  praefectum  oppidi  unum  ex  omnibus  pro- 
fugisse  supra  ostendimus,  iussus  a  Metello  causam  dicere  post- 

30  quam  sese  parum  expurgat,  condemnatus  verberatusque  capite 
poenas  solvit:   nam  is  civis  e  Latio  erat. 

Per  idem  tempus  Bomilcar,  cuius  inpulsu  lugurlha  deditio-  70 
nem,  quam  metu  deseruit,  inceperat,  suspectus  regi  et  ipse  eum 
suspiciens  novas  res  cupere,  ad  perniciem  eius  dolum  quaerere, 

35  die  noctuque  fatigare  animum ;  denique  omnia  temptando  socium  2 
sibi  adiungit  Nabdalsam,  hominem  nobilem,  magnis  opibus,  ca- 

4  an  pactione  aut  /^7,  an  pactione  an  C||  7  compaerat  P\\  8  ambit  P 
B 9  festinanl  car  festinat  P\\\\  postera  PC,  postero  C\\\2  hora  tertia  />,  ho- 
ram  tertiam  Cjj  18  late  C,  latere  /V||  23  obuio  /^H  24  uolgum  (ita  P)  vel 
uulgum  PCpraeter  deteriores  duos  qui  uulgus  ||  25  irae  pi  30  uerbera- 
tisque  ru  sup.  \)  P\\  31  civis  e  Latio  scHpsi:  ciuis  ex  latio  C  (unus  om, 
ciuis;,  ciuis  ex  collatio  P  (sed  ex  *.  *.  et  ifi  mg.  iterato  m.  1)  C  (in  arche- 
ry/iw  Dlatio  pro  elatio  scriptum  erat):  cf.  Mommsen  Stadtrechte  p,  399 
adn.  20  \\  34  perniciem  />,  perneciem  p  \\  36  carum  Colerus:  clarum  PC 


80 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


81 


rum  acceptumque  popularibus  suis,  qui  plerumque  seorsum  ab 
rege  exercitum  ductare  et  omnis  rcs  exequi  solitus  erat,  quae 
lugurthae  fesso  aut  maioribus  adstricto  superaverant.  ex  quo  illi 

3  gloria  opesque  inventae.    igitur  utriusque  consilio  dies  insidiis 

4  statuitur.  cetera,  uti  res  posceret,  ex  tempore  parari  placuit.  Nab-  5 
dalsa  ad  exercitum  profectus,  quem  inter  hiberna  Romanorum 

5  iussus  habebat,  ne  ager  inultis  hostibus  vastaretur.  is  postquam 
magnitudine  facinoris  perculsus  ad  tempus  non  venit  metusque 
rem  inpediebat,  Bomilcar  simul  cupidus  incepta  patrandi  et 
timore  soci  anxius,  ne  omisso  vetere  consilio  novom  quaereret,  10 
litteras  ad  eum  per  homines  fidehs  mittit,  in  quis  moUitiam 
socordiamque  viri  accusare,  testari  deos,  per  quos  iuravisset,  mo- 
nere,  ne  praemia  Metelli  in  pestem  convorteret.  lugurthae  exi- 
tium  adesse,  ceterum  suane  an  Metelli  virtute  periret,  id  modo 
agitari;  proinde  reputaret  cum  animo  suo,  praemia  an  cruciatum  15 

71  mallet.  sed  cum  eae  litterae  adlatae,  forte  Nabdalsa  exercito  cor- 
2  pore  fessus  in  lecto  quiescebat,  ubi  cognitis  Bomilcaris  verbis 
8  primo  cura,  deinde,  uti  aegrum  animum  solet,  somnus  cepit.  erat 

ei  Numida  quidam  negotiorum  curator,  fidus  acceptusque  et  om- 

4  nium  consiliorum  nisi  novissumi  particeps.    qui  postquam  ad-  20 
latas  litteras  audivit  et  ex  consuetudine  ratus  opera  aut  ingenio 

.    suo  opus  esse,  in  tabernaculum  introiit,  dormiente  illo  epistulam 
super  caput  in  pulvino  temere  positam  sumit  ac  perlegit,  dein 

5  propere  cognitis  insidiis  ad  regem  pergit.   Nabdalsa  paulo  post 
experrectus  ubi  neque  epistulam  repperit  et  rem  omnem  uti  act^  25 
erat  cognovit,  primo  indicem  persequi  conatus,  postquam  id  fru- 
stra  fuit,  lugurtham  placandi  gratia  adcedit:  dicit  quae  ipse  para- 
visset  facere  perfidia  clientis  sui  praeventa ;  lacrumans  obtestatur  * 
per  amicitiam  perque  sua  antea  fideliter  acta ,  ne  super  tali  sce- 

72  lere  suspectum  sese  haberet.   ad  ea  rex  aliter  atque  animo  gere-  30 
bat  placide  respondit.     Bomilcare  aliisque  multis,  quos  socios 
insidiarum  cognoverat,  interfectis  iram  obpresserat,  nequa  ex 

2  eo  negotio  seditio  oreretur.  neque  post  id  locorum  lugurthae  dies 
aut  nox  ulla  quieta  fuit ;  neque  loco  neque  mortali  cuiquam  aut 
tempori  satis  credere,  civis  hostisque  iuxta  metuere,  circumspec-  35 
tare  omnia  et  omni  strepitu  pavescere,  alio  atque  alio  loco  saepe 
contra  decus  regium  noctu  requiescere,  interdum  somno  excitus 

3  superauenint  in  marg,  p\n  moUitiam  PC,  mollitiem  C  |i  12  te- 
stare  P  ||  26  erat  ex  perfugis  cognouit  PC  (nist  quod  unus  et  seruis  alius 
ex  seruis  alius  expertus^ :  ex  perfugis  ex  c.  73,  1  inlatum  del,  Kriiz  \\ 
indie  (e  in  ras.)  P\\  27  adcedit]  cognouit  P\\  33  orerelur  PC,  oriretur 
C\  34  antempori  (ex  -it)  P\\  36  atque  alio  z  (?),  om,  PCz  ||  37  excitus 
pC,  exercitus  P,  experrectus  Diomedes  p.  376,  qui  supra  (c.  7/,  5) 
dictorum  memor  fuisse  videtur 


arreptis  armis  tumultum  facere,  ita  formidine  quasi  vecordia  ex- 
agitari. 

Igitur  Metellus,  ubi  de  casu  Bomilcaris  et  indicio  patefacto  73 
ex  perfugis  cognovit,  rursus  tamquam  ad  integrum  bellum  cuncta 
5  parat  festinatque.   Marium,  fatigantem  de  profectione,  simul  et  2 
invitum  et  ofTensum  sibi  parum  idoneum  ratus,  domum  dimittit. 
et  Romae  plebes  litteris ,  quae  de  Metello  ac  Mario  missae  erant,  8 
cognitis  volenti  animo  de  ambobus  acceperant.    imperatori  nobi-  4 
litas,  quae  antea  decori  fuit,  invidiae  esse,  at  illi  alteri  generis  hu- 

10  militas  favorem  addiderat.   ceterum  in  utroque  magis  studia  par- 
tium  quam  bona  aut  mala  sua  moderata.    praeterea  seditiosi  ma-  5 
gistratus  volgum  exagitare,  Metellum  omnibus  contionibus  capitis 
arcessere,  Mari  virtutem  in  maius  celebrare.   denique  plebes  sic  6 
accensa,  uti  opifices  agrestesque  omnes,  quorum  res  fidesque  in 

15  manibus  sitae  erant,  relictis  operibus  frequentarent  Marium  et 
sua  necessaria  post  illius  honorem  ducerent.    ita  perculsa  nobi-  7 
litate  post  multas  tempestates  novo  homini  consulatus  mandatur. 
et  postea  populus  a  tribuno  plebis  T.  Manlio  Mancino  rogatus 
quem  vellet  cum  lugurtha  bellum  gerere,  frequens  Marium  iussit. 

20  sed  paulo decreverat:  ea  res  frustra  fuit. 

Eodem  tempore  lugurtha  amissis  amicis,  quorum  plerosque  74 
ipse  necaverat,  ceteri  formidine  pars  ad  Romanos  alii  ad  regem 
Bocchum  profugerant,  cum  neque  bellum  geri  sine  administris 
posset  et  novorum  fidem  in  tanta  perfidia  veterum  experiri  peri- 

25  culosum  duceret,  varius  incertusque  agitabat.  neque  illi  res 
neque  consilium  aut  quisquam  hominum  satis  placebat.  itinera 
praefectosque  in  dies  mutare,  modo  advorsum  hostis,  interdum 
in  sohtudines  pergere,  saepe  in  fuga  ac  post  paulo  in  armis  spem 
habere,  dubitare  virtuti  an  fidei  popularium  minus  crederel:  ita 

30  quocumque  intenderat  res  advorsae  erant.   sed  inter  eas  moras  1 
repente  sese  Metellus  cum  exercitu  ostendit.  Numidae  ab  lugurtha 

6  inuitum  PC,  inuisum  »,  in  marg.  |  dimittit  ex  dimittet  P^l  ple- 
bes  ex  plebis  P  \\  9  illi  ex  illa  P\\\l  exagitare  PC,  excitare  C  j|  13  plebes  C, 
plebs  /^  II  14  accensa  ex  accense  P  ||  agretisque  -P  ||  15  erunt  P\  frequen- 
tarentur  P^  17  pos  P\  consulatus  mandatur  ex  consulatumundat  u/*||  18 
praenomen  t.  est  iii  P  duobusque  vel  tribus  C,  om.  7'eliqui  (in  uno  per- 
bono  c.  extare  nunc  constat  Gerlachium  falso  testari);  Gaium  vocant 
Gell.  7  (6),  11,2  Prisc.  vol.  II  p.  382  \\  19  iussit]  decreuit  uoluit  *.  *.  p:  cf 
ad  40,  3  II  20  sed  paulo  decreuerat  PC,  ex  z  optimus,  sed  senatus  paulo 
(vel  paulo  decloj  decreuerat  C  deteriores,  z,  sed  paulo  ante  senatus  me- 
tello  numidiam  decreuerat  (vel  similiter)  z:  de  eis  quae  exdderint  cf. 
Mommsen  H.  R.  2«,  146  \\  24  experiri  ex  expetiri  P\\  25  deduceret  P  \ 
uarius  C,  uanus  PC  ||  26  homnium  P,  hominium  p,  hominum  vel  omnium 
C  Ij  placebat  ex  placebit  C  \\  27  mature  P  ||  29  an]  ac  P  \\  fidei  PC,  fide 
C  II  30  moras  ex  mores  P 


Sallustius.    Ed.  III. 


6 


82 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


83 


3  pro  tempore  parati  iDstructique,  dein  proelium  incipilur.  qua 
in  parte  rex  pugnae  adluit,  ibi  aliquamdiu  certatum,  ceteri  eius 
omnes  miiites  primo  congressu  pulsi  fugatique.  Romani  signo- 
rum  et  armorum  aliquanto  numero,  hostium  paucorum  potiti: 
nam  ferme  Numidis  in  omnibus  proeliis  magis  pedes  quam  arma  5 
tuta  sunt. 

75  Ea  fuga  lugurtha  inpensius  modo  rebus  suis  diffidens  cum 

perfugis  et  parte  equitatus  in  soHtudines,  dein  Thalam  pervenit, 
m  oppidum  magnum  atque  opulentum,    ubi   plerique  thesauri 

2  fihorumque  eius  multus  pueritiae  cuhus  erat.     quae  postquam  lo 
Metello  conperta  sunt,  quamquam  inter  Thalam  flumenque  pro- 
xumum  in  spatio  milium  quinquaginta  loca  arida  atque  vasta  esse 
cognoverat,  lamen  spe  patrandi  belh,  si  eius  oppidi  potitus  foret, 
omnis  asperitates  supervadere  ac  naturam  etiam  vincere  aggre- 

3  ditur.    igitur  omnia  iumenta  sarcinis  levari  iubet  nisi  fruraento  15 
dierum  decem,  ceterum  utris  modo  et  aha  aquae  idonea  portari. 

4  praeterea  conquirit  ex  agris  quam  plurumum  potest  domiti  pe- 
coris.     eo  inponit  vasa  cuiusque  modi,   sed   pleraque    lignea 

5  conlecla  ex  tuguriis  Numidarum.    ad  hoc  finitumis  imperat,  qui 

se  post  regis  fugam  Metello  dederant,  quam  plurumum  quisque  20 
aquae  portaret.    diem  locumque,  ubi  praesto  fuerint,  praedicit, 

6  ipse  ex  flumine,  quam  proxumam  oppido  aquam  esse  supra  dixi- 
mus,  iumenta  onerat:  eo  modo  instructus  ad  Thalam  proficisci- 

T  tur.    deinde  ubi  ad  id  loci  ventum ,  quo  Numidis  praeceperat,  et 

castra  posita  munitaque  sunt,  tanta  repente  caelo  missa  vis  aquae  25 
8  dicitur,  ut  ea  modo  exercitui  satis  superque  foret.     praeterea 
conmeatus  spe  amphor,  quia  Numidae,  sicuti  plerique  in  nova 
y  deditione,  officia  intenderant.    ceterum  mihtes  religione  pluvia 
magis  usi,  eaque  res  multum  animis  eorum  addidit.   nam  rati  sese 
dis  inmortahbus  curae  esse.    deinde  postero  die  contra  opinio-  ao 
10  nem  lugurthae  ad  Thalam  perveniunt.  oppidani,  qui  se  locorum 
asperitate  munitos  crediderant,  magna  atque  insolita  re  perculsi, 
76  nihilo  segnius  belium  parare   idem  nostri  facere.    sed  rex  nihil 
lam  infectum  Metello  credens,  quippe  qui  omnia,  arma  tela  locos 
tempora,  denique  naturam  ipsam  ceteris  imperitantem  industria  35 
vicerat,  cum  hberis  et  magna  parte  pecuniae  ex  oppido  noctu 
profugit,  neque  postea  in  ullo  loco  amphus  uno  die  aut  una 

4  et  post  armorum  iterant  PC  \\  5  numidis  PC,  numidas  C  11  6  tula 
sunt  PC,  tutata  sunt  vel  lutarunt  C  ||  9  epulentUMbi  qu^e  repulentum  ii  quae 
7ion  epuientu  ubique  fuuse  videtur)  />,  ubi  vel  ibique  C  praeter  unum  in 
gwo  ubique  II  11  comperta  ea?  conposita  P  \\  18  eo  PC,  eoque  C  ||  19  luguris 

"  V^^T^l  ^'  ^".'"^  ^'    ^^'^"'  ^'^'^-  il  22   supra  om,  />||  24  quo  C, 
quod  PC\\  32  aspentate  />,  aspiretate  p  \\  33  innichilo  signius  P 


nocte  moratus  simulabat  sese  negoti  gratia  properare.    ceterum 
proditionem  timebat,  quam  vilare  posse  celeritate  putabat;  nam 
talia  consilia  per  otium  et  ex  opportunitate  capi.   at  Metellus,  2 
ubi  oppidanos  proelio  intentos,  simul  oppidum  et  operibus  et 
5  loco  munilum  videt,  vallo  fossaquc  moenia  circumvenit.    dein-  3 
de  locis  ex  copia  maxume  idoneis  vineas  agere,  aggerem  iacere 
et  super  aggerem   inpositis   turribus  opus  et  administros  tu- 
tari.    contra  haec  oppidani  festinare  parare,  prorsus  ab  utrisque  4 
nihil  relicum  fieri.  denique  Romani  multo  ante  labore  proeliisque  5 

10  fatigati,  post  dies  quadraginta  quam  eo  ventum  erat,  oppido  modo 

potiti,  praeda  omnis  ab  perfugis  conrupta.    ei  postquam  murum  6 
^  arietibus  feriri  resque  suas  adflictas  vident,  aurum  atque  argen- 
tum  et  alia  quae  prima  ducuntur  domum  regiam  conportant.   ibi 
vino  et  epulis  onerati  illaque  et  domum  et  semet  igni  conrum- 

15  punt  et  quas  victi  ab  hostibus  poenas  metuerant,  eas  ipsi  volen- 
tes  pependere. 

Sed  pariter  cum  capta  Thala  legati  ex  oppido  Lepti  ad  Me-  77 
tellum  venerant  orantes  uti  praesidium  praefectumque  eo  mitte- 
ret:  Hamilcarem  quendam  hominem  nobilem   factiosum   novis 

20  rebus  studere ,  advorsum  quem  neque  imperia  magistratuum  ne- 
que  leges  valerent.    ni  id  festinaret,  in  summo  periculo  suam 
salutem ,  illorum  socios  fore.    nam  Leptitani  iam  inde  a  prin-  2 
cipio  belh  lugurthini  ad  Bestiam  consulem  et  postea  Romam  mi- 
serant  amicitiam   societatemque  rogatum.    deinde  ubi  ea  inpe-  3 

25  trata,  semper  boni  fideiesque  mansere  et  cuncta  a  Bestia  Albino 
Metelloque  imperata  nave  fecerant.   itaque  ab  imperatore  facile  4 
quae  petebant  adepti.   emissae  eo  cohortes  Ligurum  quattuor  et 
C.  Annius  praefectus.     id  oppidum  ab  Sidoniis  conditum  est,  78 
quos  accepimus  profugos  ob  discordias  civihs  navibus  in  eos  lo- 

30  cos  venisse,  ceterum  situm  i»>ter  duas  Syrtis,  quibus  nomen  ex 
re  inditum.    nam  duo  sunt  s  aus  prope  in  extrema  Africa  inpa-  2 
res  magnitudine  pari  natura.    quorum  proxuma  terrae  praealta 
sunt ,  cetera ,  uti  fors  tuht ,  alta  alia  alia  in  tempestate  vadosa. 
nam  ubi  mare  magnum  esse  et  saevire  ventis  coepit,  hmum  ha-  3 

35  renamque  et  saxa  ingentia  fluctus  trahunt:   ita  facies  locorum 
cum  ventis  simul  mutatur,   Syrtes  ab  tractu  nominatae.     eius  4 
civitatis  hngua  modo  cpnvorsa  conubio  Numidarum,  legum  cul- 
tusque  pleraque  Sidonica,  quae  eo  facihus  retinebant,  quod  pro- 

5  dein  duobus  locis  P  et  sic  vel  deinde  duobus  locis  C  singuli, 
deinde  iubet  locis  C  plerique  (?),  correxit  Cortius  ||  6  uineas  agere 
aggerem  iacere  Cortius ,  uineas  agere  superque  es  aggere  miacare  PC  || 
23  iugurthini  del.  Linker  \  25  manserere  P  |  26  naue  PC  (unus  gnaue^, 
naui  C\\  28  ab  (ex  ob;  sidonis  P\\  33  alia  alia  z,  aha  PC\\  34  marum  P 

6* 


i    I 


81 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


85 


5  cul  ab  imperio  regis  aetatem  agebant.  inter  illos  et  frequentem 
Numidiam  multi  vastique  loci  erant. 

79  Sed  quoniam  in  eas  regiones  per  Leptitanorum  negotia  ve- 
nimus,  non  indignum  videtur  egregium  atque  mirabile  facinus 
duorum  Carthaginiensium  memorare:  eam  rem  nos  locus  admo-  5 

2  nuit.    qua  tempestate  Carthaginienses  pleraque  Africa  imperita- 

3  bant,  Cyrenenses  quoque  magni  atque  opulenti  fuere.  ager  in 
medio  harenosus,  una  specie:  neque  flumen  neque  mons  erat, 
qui  finis  eorum  discerneret.  quae  res  eos  in  magno  diuturnoque 

4  bello  inter  se  habuit.   postquam  utrimque  legiones  item  classes  10 
saepe  fusae  fugataeque,  et  alteri  alteros  aliquantum  adtriverant, 
veriti  ne  mox  victos  victoresque  defessos  alius  aggrederetur,  per* 
indutias  sponsionem  faciunt,  uti  certo  die  legati  domo  proficisce- 
rentur:  quo  in  loco  inter  se  obvii  fuissent,  is  communis  utriusque 

5  populi  finis  haberetur.    igitur  Carthagine  duo  fratres  missi,  qui-  15 
bus  nomen  Philaenis  erat,  maturavere  iter  pergere.    Cyrenenses 
tardius  iere.    id   socordiane  an   casu  acciderit  parum  cognovi. 

6  ceterum  solet  in  illis  locis  tempestas  haud  secus  atque  in  mari 
retinere.  nam  ubi  per  loca  aequalia  et  nuda  gignentium  ventus 
coortus  harenam  humo  excitavit,  ea  magna  vi  agitata  ora  oculos-  20 

7  que  implere  solet,  ila  prospectu  impedito  morari  iter.  postquam 
Cyrenenses  aliquanto  posteriores  se  esse  vident  et  ob  rem  con- 
ruptam  domi  poenas  metuunt,  criminari  Carthaginiensis  ante 
tempus  domo  digressos  conturbare  rem,  denique  omnia  malie 

8  quam  vicli  abire.     sed  cum  Poeni  aliam  condicionem,  tantum  25 
modo  aequam,  peterent,  Graeci  optionem  Carthaginiensium  fa- 
ciunt ,  ut  vel  ilii ,  quos  finis  populo  suo  peterent ,  ibi  vivi  obrue- 
rentur ,  vel  eadem  condicione  sese  quem  in  locum  vellenl  pro- 

9  cessuros.    Philaeni  condicione  probata  seque  vitamque  suam  rei 

10  publicae  condonavere :  ita  vivi  obruti.  Carthaginienses  in  eo  loco  30 
Philaenis  fratribus  aras  consecravere   aliique  illis  domi  honores 
instituti.   nunc  ad  rem  redeo. 

80  lugurlha  postquam  amissa  Thala  nihil  satis  firmum  contra 
Metellum  putat,  per  magnas  solitudines  cum  paucis  profectus, 
pervenit  ad  Gaetulos,  genus  hominum  fcrum   incultumque  et  85 

2  eo  tempore  ignarum  nominis  Romani.    eorum  multitudinem  in 

4  non  dignum  P  ||  mirabile  PC^  memorabiie  (in  duobus  m,  2  et  mira- 
bile  a  prima)  C  \\  facimus  P\\  b  nos  locus  PC^  locus  nos  C  deieriores:  nos 
delevit  Cortius  \\  6  pleraque  africa  unus  duove  C,  Arusianusp.  48 1,  plerae- 
que  africae  PC,  pierique  vel  plereque  (corr.  plerique^  pauci  C]  11  fuisse 
P\\n  delegati  y^||  15  quibs  ex  cuius  P,  quibus  C\\  16  phi^lenes  P, 
philenes  vel  philaenes  C  \\  20  ora  oculosque  ex  oraculosque  P  [  22  ali- 
quanto  ex  aliquando  P^ib  abire  ex  haberc  Pl  poeni  aliam  ex  poeni- 
liam  P,  peniliam  in  marg,  p  \\  27  peterenlur  P  \\  29  phileni  g  regi  p.  P 


unum  cogit  ac  paulatim  consuefacit  ordines  habere,  signa  sequi, 
imperium  observare,  item  alia  militaria  facere.    praeterea  regis  8 
Boccbi  proxumos  magnis  muneribus  et  maioribus  promissis  ad 
studium  sui  perducit,  quis  adiutoribus  regem  aggressus  inpellit 

5  uti  advorsus  Romanos  bellum  incipiat.   id  ea  gratia  facilius  pro-  4 
niusque  fuit,  quod  Bocchus  initio  huiusce  belli  legatos  Romam 
miserat  foedus  et  amicitiam  petitum,  quam  rem  opportunissu-  ^5 
mam  incepto  bello  pauci  impediverant  caeci  avaritia,  quis  omnia 
honesta  atque  inhonesta  vendere  mos  erat.    etiam  antea  lugur-  6 

10  thae  filia  Bocchi  nupserat.   verum  ea  necessitudo  apud  Numidas 
Maurosque  levis  ducitur,  quia  singuli  pro  opibus  quisque  quam 
plurumas  uxores,  denas  ahi  alii  pluris  habent,  sed  reges  eo  am- 
plius.  ita  animusmultitudine  distrahitur:  nuUa  prosocia  optinet,  7 
pariter  omnes  viles  sunt.    igitur  in  locum  ambobus  placitum  Sl 

15  exercitus  conveniunt.  ibi  fide  data  et  accepta  lugurtba  Bocchi 
animum  oratione  accendit:  Romanos  iniustos,  profunda  avaritia 
communis  omnium  hostis  esse;  eandem  illos  causam  belli  cuni 
Boccho  habere,  quam  secum  et  cum  ahis  gentibus,  lubidineni 
imperitandi,  quis  omnia  regna  advorsa  sint.   tum  sese,  paulo  ante 

20  Carthaginiensis,  item  regem  Persen,  post  uti  quisque  opulentissu- 
mus  videatur,  ita  Romanis  hostem  fore.    eis  atque  aliis  talibus  2 
dictis  ad  Cirtam  oppidum  iter  constituunt,  quod  ibi  [Q.J  Metellus 
praedam  captivosque  et   inpedimenta  locaverat.     ita  lugurtha  3 
ratus  aut  capta  urbe  operae  pretium  fore  aut,  si  dux  Romanus 

25  auxilio  suis  venisset,  proelio  sese  certaturos.    nam  callidus  id  4 
modo  festinabat,  Bocchi  pacem  inminuere,  ne  moras  agitando 
aliud  quam  bellum  mallet. 

Imperator  postquam  de  regum  societate  cognovit,  non  te-  82 
mere  neque,  uti  saepe  iam  victo  lugurtha  consueverat,  omnibus 

80  locis  pugnandi  copiam  facit.    ceterum  haud  procul  ab  Cirta  ca- 
stris  munitis  reges  opperitur,  melius  esse  ratus  cognitis  Mauris, 
quoniam  is  novos  hostis  adcesserat,  ex  commodo  pugnam  fa- 
cere.    interim  Roma  per  litteras  certior  fit  provinciam  Numidiam  2 
Mario  datam,  nam  consulem  factum  ante  acceperat.  quibus  rebus 

85  supra  bonum  aut  honestum  perculsus,  neque  lacrumas  tenere 


5  aducrsus  PC,  aduersum  C  \\  8  beUi  P  \\  10  filia  bocchi  C,  filia  (di  s.  s. 
P)  boccho  PC,  Nonius  p.  353  ||  numidas  ex  numidos  P\\  13  nulla  pC, 
nuUam  PC  \  optinet  (ex  obt>  P,  obtinet  vel  obtinent  C  ||  18  et  cum  aliis 
bis  scripta  semel  expuncta  in  P^  lubidine  P^  20  persen*  P,  perscm  vel 
perscn  C  |  22  iter  conslituunt  s.  s.  in  P  J  ibi  q.  (vel  quintus>  (7,  ibique 
/Y7 1  24  operae  pretium  PC  ex  quibus  unus  om.  operae  ||  dux  romanus 
PCy  dux  om.  aut  s.  i.  C  ||  26  moras  C,  mox  PC  ||  32  fecere  ex  faecere 
P II  34  quibns  PC,  quis  C  ||  35  aut  PC,  atque  C  \\  tenere  ex  timere  P 


86 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


87 


neque  moderari  linguam ,  vir  egregius  in  aliis  artibus  nimis  mol- 
3  liter  aegritudinem  pati.  quam  rem  alii  in  superbiam  vortebant, 
alii  bonum  ingenium  contumelia  accensum  esse,  multi,  quod  iam 
parta  victoria  ex  manibus  eriperetur.  nobis  satis  cognitum  est 
illum  magis  honore  Mari  quam  iniuria  sua  excruciatum  neque  5 
tam  anxie  laturum  fuisse,  si  adempla  provincia  alii  quam  Mario 
83«traderetur.  igitur  eo  dolore  inpeditus  et  quia  stultitiac  videbatur 
alienam  rem  periculo  suo  curare,  legatos  ad  Boccbum  mittitpostu- 
latum,  ne  sine  causa  bostis  populo  Romano  fieret:  babere  tum 
magnam  copiam  societatis  amicitiaeque  coniungendae,  quae  po-  lo 
tior  bello  esset,  et  quamquam  opibus  suis  confideret,  tamen  non 
debere  incerta  pro  certis  mutare:  omne  bellum  sumi  facile,  cete- 
rum  aegerrume  desinere;  non  in  eiusdem  potestate  initium  eius 
et  finem  esse;  incipere  cuivis,  etiam  ignavo  licere,  deponi,  cum 
victores  velint;  proinde  sibi  regnoque  suo  consuleret,  neu  floren-  15 
tis  res  suas  cum  lugurtbae  perditis  misceret.    ad  ea  rex  satis 

2  placide  verba  facit:  sese  pacem  cupere,  sed  lugurtbae  fortuna- 
rum  misereri;   si  eadem  illi  copia  fieret,    omnia  conventura. 

3  rursus   imperator  contra  postulata  Boccbi   nuntios  mittit;   ille 
probare  partim,  alia  abnuere.    eo  modo  saepe  ab  utroque  missis  20 
remissisque   nuntiis  tempus  procedere  et  ex  MetelH  voluntate 
bellum  intactum  trahi. 

84  AtMarius,  ut  supra  diximus,  cupientissuma  plebe  consul 

factus,  postquam  ei  provinciam  Numidiam  populus  iussit,  antea 
iam  infestus   nobilitati,  tum   vero  multus  atque  ferox  instare,  25 
singulos  modo  modo  univorsos  laedere,  dictitare  sese  consula- 
tum  ex  victis  ilhs  spolia  cepisse,   alia  praeterea  magnifica  pro  se 

2  et  iUis  dolentia.    interim  quae  bello  opus  erant  prima  habere, 
postulare  legionibus  supplementum,  auxilia  a  populis  et  regibus 
sociisque  arcessere,  praeterea  ex  Latio  fortissumum  quemque,  30 
plerosque   militiae   paucos   fama  cognitos   accire   et  ambiundo 

3  cogere  homines  emeritis  stipendiis  secum  proficisci.    neque  illi 
senatus,  quamquam  advorsus  erat,  de  ullo  negotio  abnuere  aude- 
bat.    ceterum  supplementum  etiam  laetus  decreverat,  quia  neque 
plebi  militia  volenti  putabatur  et  Marius  aut  belli  usum  aut  studia  35 
volgi  amissurus.    sed  ea  res  frustra  sperata:  tanta  lubido  cum 

4  Mario  eundi  plerosque  invaserat.  sese  quisque  praeda  locupletem 


1  artibus  ex  artubus  P  \\  moUite  -P  ||  3  quo  iam  ex  quodam  P  ||  5 
honere  P  ||  6  alii  qu*  mario  (eras.  a)  C\\  10  magnam  copiam  ex  magnum 
copium  P\\  14  cuiuis  ex  cuius  P\  17  facit  ex  fuit  P||  22  intractum  P  \\ 
30  sociisque  arcessere  PC  (quorum  altgiiot  accersere  vel  accersire);  so- 
ciis  arcessere  Siesbye,  prob.  Madv.  Adv.  2,  292  ||  35  militia  C,  roilitiam 
PCl  uolenti  PC,  uolente  C\\  putabantur  P||  sludia  ex  dubia  P 


fore,  victorem  domum  rediturum  alia  huiuscemodi  animis  trahe- 
bant,  et  eos  non  paulum  oratione  sua  Marius  adrexerat.    nam  5 
poslquam   omnibus  quae  postulaverat  decretis  milites  scribere 
volt,  hortandi  causa,  simul  et  nobilitatem  uti  consueverat  exagi- 

5  tandi.  contionem  populi  advocavit.   deinde  hoc  modo  disseruit. 

'Scio  ego,  Quirites,  plerosque  non  eisdem  artibus  imperium  85 
a  vobis  petere  et  postquam  adepti  sunt  gerere;  primo  industrios 
supplices  modicos  esse,  dein  per  ignaviam  et  superbiam  aetatem 
a<^ere.   sed  mihi  contra  ea  videtur.    nam  quo  pluris  est  uniyorsa  2 

10  res  publica  quam  consulatus  aut  praetura,  eo  maiore  cura  illam 
administrari  quam  liaec  peti  debere.    neque  me  fallit,  quantum  3 
cum  maxumo  benificio  vostro  negoti  sustineam.    bellum  parare 
simul  et  aerario  parcere,  cogere  ad  militiam  eos    quos  nolis 
ofl*endere,  domi  forisque  omnia  curare  et  ea  agere  inter  invidos 

15  occursantis  factiosos,  opinione,  Quirites,  asperius  est.    ad  hoc  4 
alii  si  deliquere,  vetus  nobilitas,  maiorum  fortia  facta,  cognato- 
nim  et  adlinium  opes,  muUae  chentelae,  omnia  haec  praesidio 
adsunt:  mihi  spes  omnes  in  memet  sitae,  quas  necesse  est  virtute 
et  innocentia  tutari.     nam  alia  infirma  sunt.   et  illud  intellego,  5 

20  Quirites,  omnium  ora  in  me  convorsa  esse,  aequos  bonosque  fa- 
vere,  quippe  mea  bene  facta  reipublicaeprocedunt,  nobilitatemlo- 
cum  invadendiquaerere.  quomihiacriusadnitimdum  estulineque  6 
vos  capiamini  el  illi  frustra  sint.    ita  ad  hoc  aetatis  a  pueritia  fui,  7 
uti  omnis  labores  et  pericula  consueta  habeam.   quae  ante  vostra  8 

25  benificia  gratuito  faciebam,  ea  uti  accepta  mercede  deseram  non 
estconsihum,  Quirites.   iUis  difficile  est  in  potestatibus  tempe-  9 
rare,  qui  per  ambitionem  sese  probos  simulavere;  mihi,  qui  om- 
nem  aetatem  in  optumis  artibus  egi,  bene  facere  iam  ex  consue- 
tudine  in  naturam  vortit.    beUum  me  gerere  cum  lugurtha  iussi-  10 

30  stis,  quam  rem  nobilitas  aegerrume  tulit.  quaeso,  reputate  cum 
animis  vostris,  num  id  mutare  melius  sit,  siquem  ex  iUo  globo 
nobilitatis  ad  hoc  aut  aliud  tale  negotium  mittatis,  hominem  ve- 
teris  prosapiae  ac  multarum  imaginum  et  nuUius  stipendi :  scUicet 
ut  in  tanta  re  ignarus  omnium  Irepidet  festinet  sumat  aliquem 

4  consueuerat  P  \\  9  quo  PC,  quanto  F:  idem  olim  p  in  marff,  scrip- 
sisse  indicat  piinctum  super  q  pictum;  nunc  periit  ||  10  illa  ^l  12  bene- 
ficio  uestro  PC,  uestro  beneficio  rC\\  negolii  ex  negotii  />||  sustineo  P 
fortasse  recte  \\  13  et  om,  F||  21  beneficia  in  remp.  ^,  beneficia  r?;  ^n 
mir,  p  tesle  fVirzio  ||  24  labores  et  pericula  PfC,  et  om,  ^  II  29  uerti 
F\\  iusisistis  quem  P\\  30  quaesore|reputate  />|1  31  id  mutare  P/fC,  id 
mutarire/  mulare  id  C  (cf.  §  28)  J  31  melius  sit  siquem  -  33  stipendi 
«cilicet  —  p  88, 1  sui ;  ita  distinxit  post  alios  Madvig  Adv,  2, 292  \\  32  aot 
(ex  aud;  aliud  (,  s.  ad  s.  s,  p)  P  \\  33  ac  PC,  aut  C,  om.  V,  Prisc,  voL 
II  p,  221  II  et  PFC,  ac  Prisc.  I,  c,  et  p.  360 


88 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  ILGURTHINO 


89 


11  ex  populo  monitorem  offici  sui.   ita  plerumque  evenit  ut  quem 

12  vos  imperare  iussistis,  is  imperatorem  alium  quaerat.  atque  ego 
scio,  Quirites,  qui  postquam  consules  facti  sunt  et  acta  maiorum 
et  Graecorum  militaria  praecepta  legere  coeperint,  praeposteri 
homines:  nam  gerere  quam  fieri  tempore  posterius,  re  atqueusu  5 

13  prius  est.  conparate  nunc,  Quirites,  cum  illorum  superbia  me 
hominem  novom.  quae  illi  audire  aut  legere  solent,  eorum  par- 
tem  vidi ,  alia  egomet  gessi ;  quae  iUi  litteris  ea  ego  militando  di- 

14  dici.  nunc  vos  existumate  facta  an  dicta  pluris  sint.  contemnunt 
novitatem  meam ,  ego  illorum  ignaviam ;  mihi  fortuna ,  illis  pro-  10 

15  bra  obiectantur.  quamquamego  naluram  unam  et  communem  om- 

16  nium  existumo,  sed  fortissumum  quemque  generosissumum.  ac  si 
iam  ex  patribus  Albini  aut  Bestiae  quaeri  posset,  mene  an  illos  ex 
se  gigni  maluerint,  quid  responsuros  creditis,  nisi  sese  liberos 

17  quam  optumos  voluisse?  quodsi  iure  me  despiciunt,  faciant  idem  15 

18  maioribus  suis,  quibus,  uli  mihi,  ex  virtute  nobilitas  coepit.  in- 
vident  honori  meo :  ergo  invideant  labori  innocentiae  periculis 

19  etiam  meis,  quoniam  per  haec  illum  cepi.  verum  homines  con- 
rupti  superbia  ita  aetatem  agunt,   quasi  vostros  honores  con- 

20  temnant;  ita  hos  petunt,  quasi  honeste  vixerint.  ne  illi  falsi  sunt,  20 
qui  divorsissumas  res  pariter  expectant ,  ignaviae  voluptatem  el 

21  praemia  virtutis.  atque  etiam,  cum  apud  vos  aut  in  senatu  verba 
faciunt,  pleraque  oratione  maiores  suos  extollunt,  eorum  fortia 

22  facta  memorando  clariores  sese  putant.  quod  contra  est.  nam 
quanto  vita  illorum  praeclarior,  tanto  horum  socordia  flagitiosior.  25 

28  et  profecto  ita  se  res  habet:  maiorum  gloria  posteris  quasi  lumen 

24  est,  neque  bona  neque  mala  eorum  in  occuUo  patitur.  huiusce 
rei  ego  inopiam  fateor,  Quirites,  verum,  id  quod  multo  prae- 

25  clarius  est,  meamet  facta  mihi  dicere  licet.   nunc  videte  quam 
iniqui  sint.    quod  ex  aliena  virtute  sibi  adrogant,  id  mihi  ex  mea  30 
non  concedunt,  scihcet  quia  imagines  non  habeo  et  quia  mihi 
nova  nobilitas  est,  quam  certe  peperisse  melius  est  quam  accep- 

26  tam  conrupisse.  equidem  ego  non  ignoro,  si  iam  mihi  responde- 
re  vehnt,  abunde  illis  facundam  et  conpositam  orationem  fore.  sed 

in  vostro  maxumo  benificio  cum  omnibus  locis  me  vosque  male-  35 
dictis  lacerent,  non  placuit  reticere,  nequis  modestiam  in  con- 

2  imperare  PC^  imperatorem  FCp  in  marg.  (superest  e  A^  ||  is  impe- 
ratorem  PC,  is  sibi  imperatorem  f^C  \\  7  aut  rC,  et  PC\\  11  obiectantur  PC^ 
obiciuntur  p,  s,  *.,  FC  \\  12  generosissimum  ex  generosissime  P  \\  13  patri- 
bus  PC,  matre  F^  posset  PCy  possit  f  0  15  faciant  fC,  faciunt  PC  || 
item  y\l  18  haec  per  illa  F\\  25  illorum  uita  P\\  honorum  P\\  26  habet 
PC,  habent  rC  ||  27  neaue  mala  neque  bona  r  ||  28  fateor  Fz,  patior  PC 
I  34  abeunde  P||  facundam  PC,  facundiam  f^C  |I  35  uTo  maximo  beneficio 
P,  maximo  uestro  beneficio  f^C  ||  35  me  uosque  PC,  meque  uosque  F 


scientiam  duceret.  nam  me  quidem  ex  animi  mei  sententia  nulla  27 
oratio  laedere  potest.    quippe  vera  necesse  est  bene  praedicent, 
falsa  vita  moresque  mei  superant.    sed  quoniam  vostra  consiUa  28 
accusantur,  qui  mihi  summum  honorem  et  maxumum  negotium 
5  inposuistis,  etiam  atque  etiam  reputate,  num  eorum  paenitendum 
sit.   non  possum  fidei  causa  imagines  neque  triumphos  aut  con-  29 
sulatus  maiorum  meorum  ostentare,  at,  si  res  postulet,  hastas 
vexillum  phaleras  aha  militaria  dona,  praeterea  cicatrices  advorso 
corpore.   hae  sunt  meae  imagines,  haec  nobilitas,  non  hereditate  30 

10  rehcta,  ut  illa  illis,  sed  quae  ego  meis  plurumis  laboribus  et  peri- 
culis  quaesivi.    non  sunt  conposita  verba  mea:  parvi  id   facio.  31 
ipsa  se  virtus  satis  ostendil.  illis  artincio  opus  est,  ut  turpia  facta 
oratione  tegant.    neque  litteras  Graecas  didici:  parum  placebat  32 
eas  discere,  quippe  quae  ad  virtutem  doctoribus  nihil  profuerant. 

15  at  illa   multo  optuma  rei  pubHcae  doctus  sum   hostem  ferire,  33 
praesidium  agitare,  nihil  metuere  nisi  turpem  famam,  hiemem  et 
aestatem  iuxta  pati,  humi  requiescere,  eodem  tempore  inopiam 
et  laborem  tolerare.   his  ego  praeceptis  milites  hortabor,  neque  34 
illos  arte  colam,  me  opulenter,  neque  gloriam  meam   laborem 

20  iilorum  faciam.  hoc  est  utile,  hoc  civile  imperium.    namque  cum  35 
tute  per  mollitiam  agas ,  exercitum  supplicio  cogere,  id  est  do- 
minum,  non  imperatorem  esse.    haec  atque  talia  maiores  vostri  36 
faciundo  seque   remque  pubHcam  celebravere.     quis   nobilitas  37 
freta,  ipsa  dissimilis  moribus,  nos  illorum  aemulos  contemnit,  et 

25  omnis  honores  non  ex  merito,  sed  quasi  debitos  a  vobis  repetit. 
ceterum  homines  superbissumi  procul  errant.    maiores  eorum  38 
omnia  quae  licebat   illis  reliquere,  divitias  imagines  memoriam 
sui  praeclaram,  virtutem  non  reliquere,  neque  poterant:  ea  sola 
neque  datur  dono  neque  accipitur.  sordidum  me  et  incultis  mori-  39 

30  bus  aiunt,  quia  parum  scite  convivium  exorno  neque  histrionem 
ullum  neque  pluris  preti  cocum  quam  vilicum  habeo.   quae  mihi 
lubet  confiteri ,  Quirites.   nam  ex  parente  meo  et  ex  ahis  sanctis  40 
viris  ita  accepi:  munditias  mulieribus,  laborem  viris  convenire, 
omnibusque  bonis  oportere  plus  gloriae  quam  divitiarum  esse; 

1  mei  PFC,  om,  C  \\  2  praedicent  Pf^C,  praedicet  C  \\  3  falsa  />^C,  fal- 
sum  C  11  superent  ex  superant  -P  ||  5  numerorum  ^  |  9  corpore  PC,  pec- 
tore  Fpy  ex  C  unus  ||  non]  ne  P  \\  10  ego  meis  PC,  egometf/^C,  quorum 
unus  egomet  meis  ||  11  parui  f^py  Noniusp,  260,  parum  PC  (ex  vs,  13):  cf, 
Madvigius  in  Cic,  de  fin.  p,  781  ||  14  profuerant  PC,  profuerunt  FC,  in 
marg.p  ||  16  praesidia  PC,  praesidium  Fj  idem  olim  p  in  marg.  scripsisse 
(superest  g)  indicat  punctum  super  a  extr.  pictum  ||  18  ego  f^C,  ergo 
PC\\  20  namque  PCy  nam  f"  g  21  mollitiam  FC,  mollitiem  PC  \\  22  talia 
C,  alia  Pf^CW  27  relinquere  P\\  29  incultis  PC,  incultum  fC\\  31  libet 
mihi  f^  II  33  laborem  uiris  PC,  uiris  laborem  f^C  \\  34  omnibusque  bonis 
f^C,  que  bonis  om,  P,  bonis  om,  C 


90 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


91 


41  arma,  non  supelleclilem  decori  esse.  quin  ergo  quod  iuvat,  quod 
carum  aestumant,  id  semper  faciant,  ament  potent:  uhi  adule- 
scentiamhabuereibi  senectutem  agant,  in  conviviis,  dediti  ventriel 
turpissumae  parti  corporis.   sudorem  pulverem  et  alia  talia  relin- 

42  quant  nobis,  quibus  illa  epulis  iucundiora  sunt.   verum  non  ita  5 
est.    nam  ubi  se  flagitiis  dedecoravere  turpissumi  viri,  bonorum 

43  praemia  ereptum  eunt.  ita  iniustissume  luxuria  et  ignavia  pes- 
sumae  artes,  illis  qui  coluere  eas  nihil  officiunt,  rei  pubhcae  inno- 

44  xiae  cladi  sunt.  nunc  quoniam  illis,  quantum  mei  mores,  non  illo- 

45  rum  flagitia  poscebant,  respondi,  pauca  de  re  publica  loquar.  pri-  10 
mum  omnium  de  Numidia  bonum  habete  animum,  0»irites.   nam 
quae  ad  hoc  tempus  lugurtham  tutata  sunt,  omnia  removistis,  ava- 
ritiam  inperitiam  atque  superbiam.  deinde  exercitus  ibi  est  loco- 

46  rum  sciens,  sed  mehercule  magis  strenuus  quam  felix.     nam 

47  magna  pars  eius  avaritia  aut  temeritate  ducum  adtrita  est.    quam  15 
ob  rem  vos,  quibus  militaris  aetas  est,  adnitimini  mecum  et  ca- 
pessite  rem  publicam   neque  quemquam  ex  calamitate  aliorum 
aut  imperatorum  superbia  metus  ceperit.   egomet  in  agmine  aut 

in  proelio  consultor  idem   et  socius  periculi  vobiscum  adero, 

48  meque  vosque  in  omnibus  rebus  iuxta  geram.    et  profecto  dis  20 
iuvantibus  omnia  matura  sunt,  victoria  praeda  laus.     quae  si 
dubia  aut  procul  essent,  tamen  omnis  bonos  rei  publicae  subve- 

49  nire  decebat.  etenim  nemo  ignavia  inmortalis  factus  est  neque 
quisquam  parens  liberis  uti  aeterni  forent  optavit,  magis  uti  boni 

50  honestique  vitam  exigerent.    plura  dicerem,  Quirites,  si  timidis  25 
virtutem  verba  adderent.    nam  strenuis  abunde  diclum  puto.^ 

86  Huiuscemodi  oratione  habita  Marius,  postquam  plebis  ani- 

mos  arrectos  videt,  propere  conmeatu  stipendio  armis  ahisque 
utilibus  navis  onerat,  cum  his  A.  Manlium  legatum  proficisci 

2  iubet.    ipse  interea  milites  scribere,  non  more  maiorum  neque  30 
ex  classibus,  sed  uti  cuiusque  lubido  erat,  capite  censos  pleros- 

3  que.  id  factum  alii  inopia  bonorum  alii  per  ambitionem  consulis 
memorabant,  quod  ab  eo  genere  celebratus  auctusque  erat,  et  ho- 
mini  potentiam  quaerenti  egentissumusquisqueopportunissumus, 
cui  neque  sua  cara,  quippe  quae  nulla  sunt,  et  omnia  cum  pretio  35 

4  honestavidentur.  igiturMariuscumaliquantomaiorenumero,quam 

3  agant  ex  habeni  p  ||  conniuis  V\  4  puluerem  PC:  om,  Fz,  s.  s.  op- 
timus  ex  z  (sic:  erratum  in  ed.  priore)  ||  6  flagitiis />C,  omnibus  flagriiiis 
r,  flagiiiis  omnibus  z  ||  uiri  om.  ^|1  9  mei  mores  PVC,  mores  mei  C||  11 
bonum  habete  (^habetote  pauciC)  animum /^C,  bonum  animum  habeief^J 
1 3  aique  PFC,  om.  C  ||  14  sed  et  F\\  mehercule  PC,  mehercules  FC  \\  18  aut 
PFC,  om.  C  II  19  periculis  F  \\  22  subuenire  rei  publicae  F  \\  23  nemo  igna- 
uia  PFC,  ignauia  i\tmo  pC\  24  uti  boni  PC,  ui  boni  FC\\  28  aliisque  PC,  que 
o»i.C||30  nec  e«||31  ui  libido  cuiusque  Gellius  16, 10, 16pb  cara  PCy  curae  C 


decretum  erat,  in  Africam  profectus  paucis  diebus  Uticam  advehi- 
tur.   exercitus  ei  traditur  a  P.  Kutilio  legato.    nam  Metellus  con-  5 
spectum  Marifugerat,  ne  videret  ea  quae  audita  animustolerare  ne- 
quiverat.   sed  consul  expletis  legionibus  cohortibusque  auxiliariis  87 
5  in   agrum  fertilem  et  praeda  onustum  proficiscitur,  omnia  ibi 
capta  militibus  donat,  dein  castella  et  oppida  natura  et  viris  parum 
munita  aggreditur,  proelia  multa,  ceterum  levia,  alia  aliis  locis 
facere.  interim  novi  miHtes  sine  metu  pugnae  adesse ,  videre  fu-  2 
gientis  capi  aut  occidi,  fortissumum  quemque  tutissumum,  armis 

10  libertatem  patriam  parentesque  et  alia  omnia  tegi,  gloriam  atque 
divitias  quaeri.   sic  brevi  spatio  novi  veteresque  coaluere  et  vir-  3 
tus  omnium  aequalis  facta.    at  reges  ubi  de  adventu  Mari  co-  4 
gnoverunt,  divorsi  in  locos  difficilis  abeunt.   ita  lugurtliae  placue- 
rat  speranti  mox  effusos  hostis  invadi  posse,  Romanos  sicuti  ple- 

15  rosque  remoto  metu  laxius  licentiusque  futuros.   Metellus  interea  88 
Romam  profectus  contra  spem  suam  laetissumis  animis  excipitur, 
plebi  patribusque,  postquam  invidia  decesserat,  iuxta  carus.  sed  2 
Marius  inpigre  prudenterque  suorum  et  hostium  res  pariter  ad- 
tendere,  cognoscere  quid  boni  utrisqne  aut  contra  esset,  explo- 

20  rare  itinera  regum,  consilia  et  insidias  eorum  antevenire,  nihil 
apud  se  remissum  neque  apud  illos  tutum  pati.  itaque  et  Gaetu-  3 
los  et  lugurtham  ex  sociis  nostris  praedas  agentis  saepe  aggressus 
in  itinere   fuderat,   ipsumque   regem   haud   procul  ab    oppido 
Cirta  armis  exuerat.   quae  postquam  gloriosa  modo  neque  belli  4 

25  patrandi  cognovit,  statuit  urbis,  quae  viris  aut  loco  pro  hostibus 
et  advorsum  se  opportunissumae  erant  singulas  circumvcnire : 
ita  lugurtham  aut  praesidiis  nudatum,  si  ea  pateretur,  ....  aut 
proelio  certaturum.  nam  Bocchus  nuntios  ad  eum  saepe  miserat,  5 
velle  populi  Romani  amicitiam,  nequid  ab  se  hostile  timeret.  id  6 

30  simulaveritne ,  quo  inprovisus  gravior  accideret,  an  mobilitate 
ingeni  pacem  atque  bellum  mutare  solitus,  parum  exploratum  est. 

Sed  consul,  uti  statuerat,  oppida  castellaque  munita  adire,  89 
partim  vi  alia  metu  aut  praemia  ostentando  avortere  ab  hostibus. 
ac  primo  mediocria  gerebat  existumans  lugurtham  ob  suos  tu-  2 

35  tandos  in  manus  venturum.   sed  ubi  illum  procul  abesse  et  aliis  3 
negotiis  intentum  accepit,  maiora  et  magis  aspera  aggredi  tempus 
visum  est.  erat  inter  ingentis  solitudines  oppidum  magnum  atque  4 


5  honusium^a?  honosium  P\\l  leuia  alia  Ciacconius,  alia  leuia  PC\ 
15  li^ceniiusque  (fuit  Xwc.)  P\  16  excipiiur  C,  accipitur  PC\(2\  belli 
pairandi  cognouii  P  Cde  causa  s.  s.  p)  C,  Prisc.  voL  II  p.  SW,  belli 
pairandi  copiam  cognovii  C||  26  singulis  Pfi21  mihi  videniur  quaedam 
excidisse  velut  in  manus  ueniurum  {89,  2):  cf,  Nepos  Alc.  8,  3  \\  30 
acciderei  (ex  acciderat  P)  PC,  accederei  C 


92 


C.  SALLUSTl  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTfflNO 


93 


valens  nomiQe  Capsa,  cuius  conditorHerculesLibysmemorabatur. 
eius  cives  apud  lugurtham  inmunes,  levi  imperio  et  ob  ea  fide- 
lissumi  habebantur,  muniti  advorsum  hostis  non  moenibus  modo 
et  armis  atque  viris,  verum  etiam  multo  magis  locorum  asperi- 

5  tate.    nam  praeter  oppido  propinqua  alia  omnia  vasta  inculta,  5 
egentia  aquae,  infesta  serpentibus,  quarum  vis  sicuti  omnium  fe- 
rarum  inopia  cibi  acrior.   ad  hoc  natura  serpentium  ipsa  perni- 

6  ciosa  siti  magis  quam  alia  re  accenditur.  eius  potiundi  Marium 
maxuma  cupido  invaserat,  cum  propter  usum  beUi  tum  quia  res 
aspera  videbatur  et  Metellus  oppidum  Thalam  magna  gloria  ce-  10 
perat,  haud  dissimiHter  situm  munitumque,  nisi  quod  apud  Tha- 
lam  non  longe  a  moenibus  ahquot  fontes  erant,  Capsenses  una 
modo  atque  ea  intra  oppidum  iugi  aqua,  cetera  pluvia  utebantur; 

7  idque  ibi  ut  in  omni  Africa,  qua  procul  a  mari  incultius  agebant, 
eo  facihus  tolerabatur,  quia  Numidae  plerumque  lacte  et  ferina  15 
carne  vescebantur  et  neque  salem  neque  aha  inritamenta  gulae 
quaerebant:  cibus  ilhs  advorsus  famem  atque  sitim,  non  lubidini 

90  neque  luxuriae  erat.  igitur  consul  omnibus  exploratis,  credo  dis 
fretus  —  nam  contra  tantas  difficultates  consiho  satis  providere 
non  poterat,  quippe  etiam  frumenti  inopia  temptabatur,  quia  20 
Numidae  pabulo  pecoris  magis  quam  arvo  student  et  quodcum- 
que  natum  fuerat  iussu  regis  in  loca  munita  contulerant,  ager 
autem  aridus  et  frugum  vacuos  ea  tempestate,  nam  aestatis  ex- 
tremum  erat  —  tamen  pro  rei  copia  satis  providenter  exornat, 

2  pecus  omne,  quod  superioribus  diebus  praedae  fuerat,  equitibus  25 
auxihariis  agundum  adtribuit,  A.  Manhum  legatum  cum  cohorti- 
bus  expeditis  ad  oppidum  Laris,  ubi  stipendium  et  conmeatum 
locaverat,  ire  iubet  dicitque  se  praedabundum  post  paucos  dies 

8  eodem  venturum.     sic  incepto  suo  occultato  pergit  ad  flumen 

91  Tanain.   ceterum  in  itinere  cotidie  pecus  exercitui  per  centurias  30 
item  turmas  aequahter  distribuerat  et  ex  coriis  utres  uti  fierent 
curabat,  simul  inopiam  frumenti  lenire  et  ignaris  omnibus  parare, 
quae  mox  usui  forent.    denique  sexto  die,  cum  ad  flumen  ven- 

2  tum  est,  maxuma  vis  utrium  efTecta.    ibi  castris  levi  munimento 
positis  mihtes  cibum  capere  atque  uti  simul  cum  occasu  solis  35 
egrederentur  paratos  esse  iubet;  omnibus  sarcinis  abiectis  aqua 

1  capsa  •  P  B  lybis  p,  libis  P  ||  6  aqu^  p,  atque  P  \\  quarum  PC,  qoo- 
rum  C  II  7  ipsa  PC,  om.  C  \\  10  acceperat  />||  14  idque  ibi  ut  tcripn:  id  ubi- 
que  et  PC  (unus  idque^,  id  ibique  et  C  \\  qua  —  agebant  scripsi:  quae  — 
agebat  PC  ^agebant  C  unus,  agebatur  z),  qua  —  agebatur  Linker  [j  17 
aduersus  PCy  aduersum  C||  18  Hbidinineque  ex  libidine«q;  P||  18  credo 
diffretus  P^  19  difficuUantes  P\  20  frumenti  ex  frumento  P  ||  22  loca  ex  loco 
P II  26  auluman*Hum  P  ||  28  dicitque  ex  dicetque  P  ||  30  tanain  PC,  tanaim 
vel  tanam  C  ||  32  simul  inopiam  PCy  simul  et  inopiam  C 


modo  seque  et  iumenta  onerare.   dein  postquam  tempus  visum,  3 
castris  egreditur  noctemque  totam  itinere  facto  consedit.    idem 
proxuma  facit,  dein  tertia  multo  ante  lucis  adventum  pervenit  in 
locum  tumulosum  ab  Capsa  non  amplius  duum  mihum  intervallo, 

5  ibique  quam  occultissume  potest  cum  omnibus  copiis  operitur. 
sed  ubi  dies  coepit  et  Numidae  nihil  hostile  metuentes  multi  op-  4 
pido  egressi,  repente  omnem  equitatum  et  cum  eis  velocissumos 
pedites  cursu  tendere  ad  Capsam  et  portas  obsidere  iubet.  deinde 
ipse  intentus  propere  sequi  neque  mihtes  praedari  sinere.    quae  5 

10  postquam  oppidani  cognovere,  res  trepidae  metus  ingens  malum 
inprovisum,  ad  hoc  pars  civium  extra  moenia  in  hostium  pote- 
state  coegere  uti  deditionem  facerent.    ceterum  oppidum  incen-  6 
sum ,  Numidae  puberes  interfecti,  ahi  omnes  venundati ,  praeda 
militibus  divisa.    id  facinus  contra  ius  belli  non  avaritia  neque  7 

15  scelere  consuhs  admissum,  sed  quia  locus  lugurthae  opportunus, 
nobis  aditu  difficiiis,  genus  hominum  mobile  infidum,  ante  ne- 
que  benificio  neque  metu  coercitum. 

Postquam  tantam  rem  Marius  sine  ullo  suorum  incommodo  02 
....  magnus  et  clarus  antea,  maior  atque  clarior  haberi  coe- 

20  pit.    omnia  non  bene  consulta  in  virtutem  trahebantur,  milites  2 
modeslo   imperio   habiti  simul   et  locupletes  ad  caelum  ferre, 
Numidae  magis  quam  mortalem  timere,  postremo  omnes,  socii  at- 
que  hosles,  credere  ilh  aut  mentem  divinam  esse  aut  deorum  nutu 
cunctaportendi.  sed  consul,  ubi  ea  res  bene  evenit,  ad  alia  oppida  3 

25  pergit,  pauca  repugnantibus  Numidis  capit,  plura  ....  propter 
Capsensium  miserias  igni  conrumpit:   luctu  atque  caede  omnia 
conplentur.   denique  multis  locis  potitus  ac  plerisque  exercitu  4 
incruento,  aham  rem  aggreditur  non  eadem  asperitate  qua  Ca- 
psensium,  ceterum  haud  secus  difficilem. 

30  Namque  haud  longe  a  flumine  Muluccha ,  quod  lugurthae  5 

Bocchique  regnum  diiungebat,  erat  inter  ceteram  planitiem  mons 
saxeus  mediocri  castello  satis  palens,  in  inmensum  editus  uno 
perangusto  aditu  relicto:  nam  omnis  natura  velut  opere  atque 
consuito  praeceps.   quem  locum  Marius ,  quod  ibi  regis  thesauri  6 

85  erant,  summa  vi  capere  intendit.   sed  ea  res  forte  quam  consiho 


13  uenundati  PC,  uaenum  (vel  uenumj  dati  C|j  16  ante  PC^  om,  C||  19  ex- 
cidit  verbum  in  PCz:  ^ere^ii  post  Marius  inserunt  aliquot  C,  fecit  uel  per- 
egit  post  magnus  unus,  effecit  vel  patrauit  post incommodo  z  (illud  optimus, 
sed  in  litura)l^i(\}xe  x.  s,  P\  20 post  consulta  z  pauci  ins,  uerum  etiam  casu 
data  II  25  excidit participium  in  PC  et  in  optimisz,  deserta  suppl,  z  (ex  C 
deter.unus?)  |  28  aggreditur  ex  egreditur  P^  30  muluccha  PC,  mulucha  vel 
maluchave/  muluchae  C||32  dii^ungebat  P,  disiungebat  C||32  roeditusi^H 
33  omnia  PC,  omni  vel  omnis  C,  omnis  a  natura  Dietsch  \  34  regis  ex  reges  P 


94 


C.  SAUUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


95 


7  melius  gesta.  nam  caslello  virorum  atque  armorum  satis  et  magna 
vis  frumenti  et  fons  aquae;  aggeribus  turribusque  et  altis  machi- 
nationibus  locus  inportunus,  iter  castellanorum  angustum  ad- 

8  modum,  utrimque  praecisum  ....  vineae  cum  ingenli  periculo 
frustra  agebantur.     nam  cum  eae  paulo  processerant,  igni  aut  5 

9  lapidibus  conrumpebantur,  milites  nequc  pro  opere  consistere 
propter  iniquitatem  loci  neque  inter  vineas  sine  periculo  ad- 
minislrare :  optumus  quisque  cadere  aut  sauciari ,  ceteris  metus 

93  augeri.   at  Marius  multis  diebus  et  laboribus  consumptis  anxius 
trahere  cum  animo  suo  omitleretne  inceplum,  quoniam  frustra  10 
erat ,  an  fortunam  opperiretur,  qua  saepe  prospere  usus  fuerat. 

2  quae  cum  multos  dies  noctisque  aestuans  agitaret,  forte  quidam 
Ligus  ex  cohortibus  auxiliariis  miles  gregarius  castris  aquatum 
egressus  haud  procul  ab  latere  casteUi,  quod  avorsum  proelianti- 
bus  erat,  animum  advortit  inter  saxa  repenlis  cocleas,  quarum  15 
cum  unam  atque  alteram,  dein  plures  peteret,  studio  legundi 

3  paulatim  prope  ad  summum  montis  egressus  est.  ubi  postquam 
solitudinem  intellexit,  more  ingeni  humani  cupido  difticilia  fa- 

4  ciundi   .   .   .    .   et  forte  in  eo  loco  grandis   iiex  coaluerat  in- 
ter   saxa,  paulum  modo  prona,  deinde  inflexa  atque  aucta  in  20 
altitudinem,  quo  cuncta  gignentium  natura  fert.    cuius  ramis 
modo  modo  eminentibus  saxis  nisus  Ligus  in  castelli  planitiem 

5  pervenit,  quod  cuncti  Numidae  intenti  proeliantibus  aderant.  ex- 
ploratis  omnibus  quae  mox  usui  fore  ducebat,  eadem  regreditur 
non  temere,  uli  adscenderat,  sed  temptans  omnia  et  circum-  25 

6  spiciens.  itaque  Marium  propere  adit,  acta  edocet,  hortatur  ab 
ea  parte,  qua  ipse  adscenderat,  castcllum  temptet,  poUicetur  sese 

1  et  magna  uis  frumenii  scripsi:  magna  uis  et  frumenti  PC,  et  om. 
vulgo  II  2  et  aliis  PC,  et  aliis  Cs,  ac  ialibus  z  optimus  ||  4  praecisum  .  .  . 
uineae  scripsi  (nisi  tamen  codicum  praecisae  retifiendum  sit  et  praeter 
coniunctionem  alia  exciderint):  .  p  cist^auineae  P  ('quia  in  marg.  p, 
ut  quia  praecisae  dare  uoluerit),  praecisae  uineae  C;  praecisum  .uineae 
vulgo  II  8  sociari  />,  sauciari  ;;  |j  13  aequatum  P  ||  14  auersum  s,  ad- 
uersum  P  (contrarium  s.  s.  p)  C\\  15  ciocieas  in  marg.  p  \\  18  faciundi 
.  .  .  .  et  scripsi  (puto  excidisse  talia:  intentius  eniti  .  .  .):  faciundi  ani- 
mum  aduoriit  et  PC,  f.  animum  ueriii  et  C  (plurimi?)  quod  in  archei. 
ex  V,  15  ad  explendam  lacunam  iteratum  est;  animum  accendit  z 
pauci,  animum  uertit  edebatur.  parum  constat  an  huc  pertineant  quae 
ex  Sallustio'  GelL  9,  12,  22,  ex  "S.  lugurthino"  Non.  p.  129  citant 
more  famore  Non.)  humanae  cupidinis  ignara  uisendi  ||  19  silex  /»||  20  deinde 
inflexa  PC,  deinde  flexa  vel  dein  flexa  C  \\  22  modo  modo  PC,  modo  de- 
inde  C  \\  in  castelli  planiciem  peruenit  PC  itaque  legit  Front.  Strat.  3, 
9, 3  (ubi  ad  summa  perueneratj,  castelli  planiciem  perscribii  (unus  peruenii, 
s.  s.  perscripsit  uel  inuestigauit;  C,  perrepsit  corr.  in  z,  itaque  Orellius 
II  23  haud  post  intenti  inserit  P,  aut  erasum  in  duobus  C,  in  reliquis 
(?)  om.  II  24  eadem  PC,  eodem  C  \\  27  ascenderai  PC,  descenderat  C 


itineris  pericuhque  ducem.    Marius  cum  Ligure  promissa  eius  7 
cognitum  ex  praesentibus  misit,  quorum  uti  cuiusque  ingenium 
erat,  ita  rem  difflcilem  aut  facilem  nuntiavere.    consuhs  animus 
tamen  paulum  adrectus.  itaque  ex  copia  tubicinum  et  cornicinum  8 
5  numero  quinque  quam  velocissumos  delegit  et  cum  eis  praesidio 
qui  forent,  quattuor  centuriones,  omnisque  Liguri  parere  iubet 
et  ei  negolio  proxumum  diem  constituit.    sed  ubi  ex  praecepto  94 
tempus  visum,  paralis  conpositisque  omnibus  ad  locum  pergit. 
ceterum  illi,  qui  e  centuriis  erant,  praedocti  ab  duce  arma  orna- 

10  tumque  mutaverant,  capite  atque  pedibus  nudis,  uti  prospectus 
nisusque  per  saxa  facihus  foret:  super  terga  gladii  et  scuta,  verum 
ea  Numidica  ex  coriis,  ponderis  gratia  simul  et  offensa  quo  levius 
streperent.     igitur  praegrediens  Ligus  saxa  et  siquae  vetustae  2 
radices  eminebant  laqueis  vinciebat,  quibus  adlevati  mihtes  fa- 

15  cilius  escenderent,  interdum  timidos  insolentia  itineris  levare 
manu,  ubi  paulo  asperior  ascensus  erat,  singulos  prae  se  in- 
ermos  mittere,  deinde  ipse  cum  illorum  armis  sequi,  quae  dubia 
nisui  videbantur  potissumus  temptare  ac  saepius  eadem  ascen- 
dens  descendensque,  dein  stalim  digrediens,  ceteris  audaciam 

20  addere.    igitur  diu  multumque  fatigati  tandem  in  casteUum  per-  3 
veniuut,  desertum  ab  ea  parte,  quod  omnes   sicut  aliis  diebus 
advorsum  hostis  aderant.  Marius  ubi  ex  nuntiis  quae  Ligus  egerat 
cognovit,  quamquam  toto  die  intentos  proelio  Numidas  habuerat, 
tum  vero  cohortatus  mihtes  et  ipse  extra  vineas  egressus,  testu- 

25  dine  acta  succedere  et  simul  hostem  tormentis  sagittariisque  et 
funditoribus  eminus  terrere.   at  Numidae  saepe  antea  vineis  Ro-  4 
manorum  subvorsis  item  inccnsis,   non  castelli  moenibus  sese 
tutabantur,  sed  pro  muro  dies  noctisque  agitare,  male  dicere  Ro- 
manis  ac  Mario  vecordiam  obiectare,  militibus  nostris  lugurthae 

80  servilium  minari,  secundis  rebus  feroces  esse.    interim  omnibus  5 
Romanis  hoslibusque  proelio  intentis,  magna  utrimque  vi  pro 
gloria  atque  imperio  his  illis  pro  salute  cerlanlibus  repente  a 


5  quinque  milium  z ;  Frontino  quoque  l.  c.  nimit  parva  manus  visa, 
qui  sic  variaverit  Sallusti  orationem  paucos  centuriones,  quibus  perfec- 
tissimos  cum  uelocissimis  militibus  aeneatores  immiscuerat;  unde  editores 
milites  apud  Sallustium  excidisse  praepropere  suspicati  sunt  fpraesidio 
qui  forent  et  quattuor  temptaveram  ed.  pri.)  |1  8  tempius  P  \\  9  qui  e  cen- 
turiis  erani  Pz  (qui  ex),  quod  defendi  Herm.  1, 250:  qui  centuriis  (ei  cen- 
luriae  deteriores)  praeerant  C,  nisi  quod  qui  ascensuri  erant  unus  m.  1, 
alii  t.  s.;  qui  centurionibus  (vel  ex  cent.j  praeerant  z:  qui  escensuri  erant 
Carrio  ||  10  prospectus  ex  profectus  ||  16  prae  se  C,  per  stpC,  pro  se  P\ 
17  illorum  C,  aliorum  />||  19  degrediens  P  ||  23  cognou«i«i  (fuitne  cogno- 
uerai?)  P\\  tota  p  ||  24  egressus  C,  regressus  PC\\  est  ante  uineas  m- 
serujit  PC,  post  uineas  C  ||  26  terrere  ex  terreret  P 


f 

li 


N 


96 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


97 


tergo  signa  canere :  ac  primo  mulieres  et  pueri ,  qui  visum  pro- 
cesserant,  fugere,  deinde  uti  quisque  muro  proxumus  erat, 
6  postremo  cuncti  armati  inermesque.  quod  ubi  accidit,  eo  acrius 
Romani  instare,  fundere  ac  plerosque  tantum  modo  sauciare, 
dein  super  occisorum  corpora  vadere,  avidi  gloriae  certantes  5 
murum  petere  neque  quemquam  omnium  praeda  morari.  sic 
forte  correcta  Mari  temeritas  gloriam  ex  culpa  invenit. 

95  Ceterum  dum  ea  res  geritur,  L.  Sulla  quaestor  cum  magno 
equitatu  in  castra  venit,  quos  uti  ex  Latio  et  a  sociis  cogerel  Ro- 

2  mae  relictus  erat.    sed  quoniam  nos  tanti  viri  res  admonuit,  ido-  10 
neum  visum  est  de  natura  cultuque  eius  paucis  dicere.     neque 
enim  alio  loco  de  Sullae  rebus  dicturi  sumus  et  L.  Sisenna  optu- 
me  et  diligentissume  omnium  qui  eas  res  dixere  persecutus  pa- 
rum  mihi  libero  ore  locutus  videtur. 

8  IgiturSulla  gentis  patriciae  nobilis  fuit  familia  iam  prope  ex-  15 

tincta  maiorum  ignavia,  litteris  Graecis  et  Latinis  iuxta  atque  doc- 
tissumi  eruditus,  animo  ingenti,  cupidus  voluptatum  sed  gloriae 
cupidior,  otio  luxurioso  esse:  tamen  ab  negotiis  numquam  volu- 
plas  remorata,  nisi  quod  de  uxore  potuit  honestius  consuli;  fa- 
cundus  callidus  et  amicitia  facilis,  ad  simulanda  negotia  altitudo  20 
ingeni  incredibilis,  mullarum  rerum  ac  maxume  pecuniae  largi- 

4  tor.  atque  ilH,  felicissumo  omnium  ante  civilem  victoriam,  num- 
quam  super  industriam  fortuna  fuit,  multique  dubitavere  fortior 
an  fehcior  esset.  nam  postea  quae  fecerit,  incertum  habeo  pudeat 
an  pigeat  magis  disserere.  25 

96  Igitur  Sulia,  uti  supra  dictum  est,  postquam  in  Africam 
atque  in  castra  Mari  cum  equitatu  venit,  rudis  antea  et  ignarus 
belH,  sollertissumus  omnium  in  paucis  tempestatibus  faclus  est. 

2  ad  hoc  mihtes  benigne  appellare,  multis  rogantibus  ahis  per  se 
ipse  dare  benificia,  invitus  accipere,  sed  ea  properantius  quam  80 
aes  mutuum  reddere,  ipse  ab  nullo  repetere,  magis  id  laborare 

ut  illi  quam  plurumi  deberent,  ioca  atque  seria  cum  humillumis 

3  agere,  in  operibus  in  agmine  atque  ad  vigihas  multus  adesse 
neque  interim,  quod  prava  ambitio  solet,  consulis  aut  cuiusquam 
boni  famam  laedere,  tantum  modo  neque  consilio  neque  manu  35 


7  correpia  TJ  9  quod  P\\  10  quoniam  tanti  uiri  nos  tempus  admonuit 
Prisc.  vol.  II  p.  '328  cf.  Cat.  5,  9  \\  12  diciurimus  /*,  correxit  in  marg.  p  |J 
14  uidetur  in  rasura  P\^  16  dociissumi  scripsi  (ed.  prima^  et  sic  aut  qui 
dociissime  scribendum  etiam  Siesbyeus  Madvigiusque  Adv.  2,  292  intel- 
lexerunt):  dociissime  PC  ||  20  ad  dissimulanda  s,  ad  simulanda  ac  dis- 
sumulanda  Dietsch  ||  21  largior  P\  24  incertum  habeo  s.  s.  P\  pudeat  C, 
pudet  PC  I  25  an  pigeai  magis  (^an  ex  m  corr.  P)  PCj  Nonius  p.  424,  ma- 
gis  an  pigeat  C||  26  supra  praedictum  PU  30  ipse  s,  s.  P||  33  mulios  P 


priorem  alium  pati,  plerosque  antevenire.   quibus  rebus  et  arti- 
bus  brevi  Mario  militibusque  carissumus  factus. 

At  lugurtha,    postquam  oppidum  Capsam   aliosque   locos  97 
munitos  et  sibi  utihs,  simul  et  magnam  pecuniam  amiserat,  ad 

5  Rocchum  nuntios  misit,    quam   primum   in  Numidiam  copias 
adduceret,  proeh  faciundi  tempus  adesse.    quem  ubi  cunctari  2 
accepit  et  dubium  belh  atque  pacis  rationes  trahere,  rursus  uti 
antea  proxumos  eius  donis  conrupit,  ipsique  Mauro  pollicetur 
Numidiae  partem  tertiam ,  si  aut  Romani  Africa  expulsi  aut  in- 

10  tegris  suis  finibus  behum  conpositum  foret.  eo  praemio  inlectus  3 
Rocchus  cum  magna  multitudine  lugurtham  accedit.     ita  am- 
borum  exercitu  coniuncto  Marium  iam  in  hiberna  proficiscen- 
tem  vix  decuma  parte  die  rehqua  invadunt,  rati  noctem,  quae 
iam  aderat,  et  victis  sibi  munimento  fore  et,  si  vicissent  nullo  im- 

15  pedimento,  quia  locorum  scientes  erant,  contra  Romanis  utrum- 
que   casum   in    tenebris   difficiliorem   fore.     igitur  simul   con-  4 
sul  ex  multis  de  hostium  adventu  cognovit  et  ipsi  hostes  aderant 
et  priusquam  exercitus  aut  instrui  aut  sarcinas  colligere,  deni- 
que   antequam    signum   aut   imperium  ullum   accipere   quivit, 

20  equites  Mauri  atque  Gaetuh,  non  acie  neque  uUo  more  proeli 
sed  catervatim,  uti  quosque  fors  conglobaverat ,  in  nostros  in- 
currunt.     qui  omnes  trepidi  inproviso  metu  ac  tamen  virtutis  5 
memores  aut  arma  capiebant  aut  capientis  ahos  ab  hostibus  de- 
fensabant;  pars  equos  escendere,  obviam  ire  hostibus,  pugna 

25  latrocinio  magis  quam  proelio  similis  fieri,  sine  signis  sine  ordini- 
bus  equitespeditesque  permixti  cedere  ahus  alius  obtruncari,  multi 
contra  advorsos  acerrume  pugnantes  ab  tergo  circumveniri;  ne- 
que  virtus  neque  arma  satis  tegere,  quia  hostes  numero  plures  et 
undique  circumfusi  erant.   denique  Romani  [veteres  novique] . . . 

90  et  ob  ea  scientes  belli,  siquos  locus  aut  casus  coniunxerat,  orbis 
facere  atque  ita  ab  omnibus  partibus  simul  tecti  et  instructi  hos- 
tium  vim  sustentabant.   neque  in  eo  aspero  negotio  Marius  terri-  98 


4  admiserai  ex  adheserai  P  \\  5  misit  P,  miiiii  C  \\  6  ubi  C,  ibi  P  || 
8  eius  PC,  om.  C  deteriores  ||  corrupii  PC,  corrumpii  C  ||  9  si  aui  ex  sicui  P 
II  13  uix/>,  iuxia  P\  die  Un  reverendae  vestutatis  libro  invenit  Gellius 
9,  14,  26,  itaque  P  et  ex  C  duo  manu  prima,  diei  C  ||  19  quiuii  PC,  qui- 
uissei  C  \\  24  escendere  Arus,  p,  472,  ascendere  PC  \\  25  laironio  P  ||  26 
pediiesque  PC,  que  om.  C\\  cedere  alius  ahus  obiruncari  scripsi:  cedere 
(sic  P^  caedere  alii?)  ahos  alios  obiruncare  PC  (nisi  quod  alios  alte- 
rum  om.  sallem  unus  ex  C),  cedere  aiii  alii  obtruncare  Linker  \\  mulii 
DieUch,  mulios  PC,  mulia  C  \\  27  circum  ueniri  PC,  circumuenire  C  U  29 
nouique  del.  Kritz  (conL  87,  3),  ei  ob  e.  s.  belli  Dietsch:  videntur  ante 
ei  ob  quaedam  excidisse  eisque  illa  ueieres  uouique  substituta  esse. 
cf.  100,  /  II  31  facere  C,  fecere  PC 

Sallustius.  Ed    III.  7 


98 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


99 


tus  aut  magis  quam  antea  deniisso  animo  fuit,  sed  cum  turma  sua, 
quam  ex  fortissumis  magis  quam  familiarissumis  paraverat,  vagari 
passim  ac  modo  laborantibus  suis  succurrere,  modo  hostis,  ubi 
confertissumi  obstiterant,  invadere;  manu  consulere  militibus, 

2  quoniam  imperare  conturbatis  omnibus  non  poterat.     iamque  5 
dies  consumplus  erat,  cum  tamen  barbari  nihil  remittere  atque, 

8  uti  reges  praeceperant,  noctem  pro  se  rati,  acrius  instare.    tum 
Marius  ex  copia  rerum  consihum  trahit,  atque  uti  suis  receptui 
locus  esset,  coUis  duos  propinquos  inter  se  occupat,  quorum  in 
uno  castris  parum  amplo   fons  aquae  magnus  erat,  alter  usui  10 
opportunus,  quia  magna  parte  editus  et  praeceps  pauca  muni- 

4  menta  quaerebat.  ceterum  apud  aquam  Sullam  cum  equitibus 
noctem  agitare  iubet,  ipse  pauiatim  dispersos  milites  neque  mi- 
nus  hostibus  conturbatis  in  unum  contrahit,  dein  cunctos  pleno 

5  gradu  in  collem  subducit.  ita  reges  loci  difficultate  coacti  proeUo  15 
deterrentur,  neque  tamen  suos  longius  abire  sinunt,  sed  utro- 

6  que  colle  multitudine  circumdato  effusi  consedere.  dein  crebris 
ignibus  factis  plerumque  noctis  barbari  more  suo  laetari  exul- 
tare,  strepere  vocibus  et  ipsi  duces  feroces,  quia  non  fugerant, 

7  pro  victoribus  agere.   sed  ea  cuncla  Romanis  ex  tenebris  et  edi-  20 
99  tioribus  locis  facilia  visu  magnoque  hortamento  erant.    pluru- 

mum  vero  Marius  inperitia  hostium  confirmatus,  quam  maxumum 
silentium  haberi  iubet,  ne  signa  quidem,  uti  per  vigilias  solebant, 
canere.     deinde   ubi  lux  adventabat,  defessis  iam  hostibus  ac 
paulo  ante  somno  captis,  de  inproviso  vigiles,  item  cohortium  25 
turmarum  legionum  tubicines  simul  omnis  signa  canere,  milites 

2  clamorem  tollere  atque  portis  erumpere  iubet.  Mauri  atque 
Gaeluli,  ignoto  et  horribih  sonitu  repente  exciti,  neque  fugere 

3  neque  arma  capere  neque  omnino  facere  aut  providere  quicquam 
poterant:  ita  cunctos  strepitu  clamore,  nullo  subveniente,  nostris  30 
instantibus  tumultu  formidine  terror  quasi  vecordia  ceperat. 
denique  omnes  fusi  fugatique ,  arma  et  signa  militaria  pleraque 
capta ,  pluresque  eo  proelio  quam  omnibus  superioribus  inter- 
empti.    nam  somno  et  metu  insohto  inpedita  fuga. 

100  Dein  Marius  uti  [coeperat  in  hiberna]  ....  propter  con-  35 

4  abstiterant  P\\  10  uisui  ex  usui  P\\  1 1  edita  P\\  12  quaerebat  z,  gere- 
bant  PC,  gerebat  vel  regebat  C  \\  14  conturbatos  -P  ||  19  fugerant  corr.  in  C, 
fugere  aut  PC  \\  23  haberi  ex  habere  P  \\  24  ac  i^,  et  C  |  25  uigiles  Cortiui, 
uectigalis  PC  \\  27  atque  C,  aut  PC  \\  iubet  om.  z  \\  31  formidine  terror  scripti 
(ita  ante  corr.  unus  ex  C,  cf.  41^  10. 53, 7. 72, 2) :  formidine  terrore  PC,  ter- 
rore  formidine  ^formido  unus)  C,  terrore  del.  Dietsch\\  ceperat  C,  acceperat 
PC  II  35  uti  coeperat  in  hiberna  propter  commeatum  C,  uti:  (t.  i. ;  ceperat . 
hyberna>  propter  comeatum  P,  uti  coeperat  in  hiberna  it  (*  ♦  it  unus  ex 
C,  proficiscitur  z  deter.)  propter  commeatum  d  (in  quibus  optimus):  ex- 


meatum  in  oppidis  maritumis  agere  decreverat.  neque  tamen 
victoria  socors  aut  insolens  factus,  sed  pariter  atque  in  conspectu 
hostium  quadrato  agmine  incedere.  Sulla  cum  equitatu  apud  2 
dextumos,  in  sinistra  parte  A.  Manhus  cum  funditoribus  et  sagit- 
5  tariis,  praeterea  cohortis  Ligurum  curabat.  primos  et  extremos 
cum  expeditis  manipulis  tribunos  locaverat.  perfugae,  minume  3 
cari  et  regionum  scientissumi,  hostium  iter  explorabant.  simul 
consul  quasi  nullo  inposito  omnia  providere,  apud  omnis  adesse, 
laudare  et  increpare  merentis.    ipse  armatus  intentusque   item  4 

10  milites  cogebat.  neque  secus  atque  iter  facere,  castra  munire, 
excubitum  in  portas  cohortis  ex  legionibus,  pro  castris  equites 
auxiliarios  mittere ,  praeterea  alios  super  vallum  in  munimentis 
locare,  vigilias  ipse  circumire,  non  tam  difQdentia  futurum  quae 
imperavisset,  quam  uti  militibus  exaequatus  cum  imperatore  la- 

15  bor  volentibus  esset.   et  sane  Marius  illoque  ahisque  temporibus  5 
lugurthini  belli  pudore  magis  quam  malo  exercitum  coercebat. 
quod  multi  per  ambitionem  fieri  aiebant,  pars  a  pueritia  consue- 
tam  duritiam  et  alia,  quae  ceteri  miserias  vocant,  voluptati  habu- 
isse :   nisi  tamen  res  publica  pariter  ac  saevissumo  imperio  bene 

20  atque  decore  gesta.  igitur  quarto  denique  die  haud  longe  ab  op-  101 
pido  Cirta  undique  simul  speculatores  citi  sese  ostendunt,  qua  re 
hostis  adesse  intellegitur.   sed  quia  divorsi  redeuntes  ahus  ab  alia  2 
parte  atque  omnes  idem  significabant,  consul  incertus,  quonam 
modo  aciem  instrueret,  nullo  ordine  conmutato  advorsum  omnia 

25  paratus  ibidem  opperitur.  ita  lugurtham  spes  frustrata,  qui  copias  3 
in  quattuor  partis  distribuerat,  ratus  ex  omnibus  aeque  aliquos  ab 
tergo  hostibus  venturos.   interim  Sulla,  quem  primum  hostes  at-  4 
tigerant,   cohortatus  suos  turmatim  et  quam  maxume  confertis 
equis  ipse  ahique  Mauros  invadunt,  ceteri  in  loco  manentes  ab 

30  iaculis  eminus  emissis  corpora  tegere  et,  siqui  in  manus  venerant, 
obtruncare.   dum  eo  modo  equites  proeliantur,  Bocchus  cum  pe-  5 

cidisse  pergit  vel  sim.  coni,  Dietsch;  coeperat  in  hiberna  mihi  viden- 
tur  ad  explendam  lacunam  ex  c.  97,  3  conficta  esse:  cf.  ad  97,  3  | 
2  socors  ex  socros  Z'  ||  3  agmine  ex  amine  P  ||  apud  dextumos  (vel  dex- 
timos^  Cp  in  marg,,  Prisc.  voL  I  p.  et  98,  apud  extremos  PC\\1  re- 
gionum  ex  regionem  P\\  10  munire  &  excubitum  -Pll  11  portas  z,  porta 
pC^  \2  auxiliarios  C,  ex  auxiliarios  C,  et  auxiliarios  PC\\  super  uallum 
in  munimentis  PC,  in  munimentis  super  uallum  C  deteriores  \\  13  tam  vel 
pro  C,  om.  PC  \\  diffidentia  futurum  C  (cf.  GelL  1,  7),  diffidentia  futuri 
PC:  an  diffidents  factum  iri?  \  14  labor  PC,  labos  z  ||  16  malo  PC:  an  metu? 
I  17  aiebant  pars  a  pueritia  —  habuisse  Ditsch,  aiebant  quod  a  pueri- 
tia  — habuisse  P,  aiebant  quod  fpars  quo  pauci)  a  pueritia  —  habuisset 
C:  an  aiebant:  a  pueritia  c.  d.,  alia  (deL  ei)  —  habuisse?  Q  19  res  pu- 
blica  C,  rei  p.  PC\\  24  instrueret  p,  instruet  P||  30  uenerant  ex  uenerat 
P||31  dum  in  eo  modo  equites  praeliarentur  P 

1* 


IsJ 


100 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


101 


ditibus,  quos  Volux  filius  eius  adduxerat  neque  in  priore  pugna 
in  itinere  morati  adfuerant,  postremam  Romanorum  aciem  inva- 

6  dunt.  tum  Marius  apud  primos  agebat,  quod  ibi  lugurtha  cum 
plurumis  erat.  dein  Numida  cognito  Bocchi  adventu  clam  cum 
paucis  ad  pedites  convortit.  ibi  Latine  —  nam  apud  Numantiam  5 
loqui  didicerat  —  exclamat  nostros  frustra  pugnare,  paulo  ante 
Marium  sua  manu  interfectum.  simul  gladium  sanguine  oblitum 
ostendere,  quem  in  pugna  satis  inpigre  occiso  podite  nostro 

7  cruentaverat.  quod  ubi  milites  accepere,  magis  atrocitate  rei 
quam  iide  nuntii  terrentur,  simulque  barbari  animos  toUere  et  in  10 

8  perculsos  Romanos  acrius  incedere.  iamque  paulum  a  fuga  ab- 
erant,  cum  Sulla,  profligatis  eis,  quos  advorsum  ierat,  rediens  ab 

9  latere  Mauris  incurrit.  Bocchus  statim  avorlitur.  at  lugurtha, 
dum  sustentare  suos  et  prope  iam  adeptam  victoriam  retihere 
cupit,  circumventus  ab  equitibus  dextra  sinistra  omnibus  occisis,  15 

10  solus   inter  tela   hostium  vitabundus  erumpit.     atque    interim 
Marius  fugatis  equitibus  adcurrit  auxilio  suis,  quos  pelii  iam 

11  acceperat.   denique  hostes  iam  undique  fusi.   tum  spectaculum 
horribile  in  campis  patentibus:  sequi  fugere  occidi  capi,   equi 
atque  viri  adflicti,  ac  multi  volneribus  acceptis  neque  fugere  posse  20 
neque  quietem  pati,  niti  modo  ac  statim  concidere,  postremo 
omnia,  qua  visus  erat,  constrata  teUs  armis  cadaveribus,  et  inter 

ea  humus  infecta  sanguine. 
102  Post  ea  loci  consul  haud  dubie  iam  viclor  pervenit  in  op- 

2  pidum  Cirtam,  quo  initio  profectus  intenderat.     eo  post  diem  25 
quintum  quam  iterum  barbari  male  pugnaverant  legati  a  Boccho 
veniunt,  qui  regis  verbis  ab  Mario  petivere,  duos  quam  fidissu- 
mos  ad  eum  mitteret,  velle  de  se  et  de  populi  Romani  commodo 
cum  eis  disserere.   ille  statim  L.  Sullam  et  A.  Manlium  ire  iubet. 

3  qui  quamquam  acciti  ibant,  tamen  placuit  verba  apud  regem  fa-  30 
cere,  uti  ingenium  aut  avorsum  flecterent  aut  cupidum  pacis  ve- 

4  hementius  accenderent.  itaque  Sulla,  cuius  facundiae,  non  aetati 
a  Manlio  concessum,  pauca  verba  huiuscemodi  locutus. 

5  ^Rex  Bocche,  magna  laetitia  nobis  est,  cum  te  talem  virum 

di  monuere,  uti  aliquando  pacem  quam  bellum  malles,  neu  te  35 
optumum  cum  pessumo  omnium  lugurtha  miscendo  conmacu- 


1  uolux  ex  uolox  PHS  agebat  C,  erat  /'C  ||  6  nostrum  -P||  11  an 
aberat?  H  12  quos  ex  quod  P^  23  infectus  P\  26  pugnauerat  legati  boccho 
P^  28  adeumitteret  ex  adeum  ♦•  erat  (fuitne  inerat?>  P ||  se  C,  suo  PC 
II  31  uti  ingenium  aut  auorsum  C  (?)  z  (sed  optimus  ingenium  aut  ut 
auersum>,  uti  om,  PC\\  paucis  P\\  32  tutus  facundia  P\\  34  laetitia  nobis 
PrC,  nobis  laetitia  C  |]  cum  PC,  quod  f  \\  35  uti  PC,  ut  rC\\  36  pes- 
sime  P 


lares ,  simul  nobis  demeres  acerbam  necessitudinem ,  pariter  te 
errantem  atque  illum  sceleratissumum  persequi.    ad  hoc  populo  6 
Romano  iam  a  principio  inopi  mehus  visum  amicos  quam  servos 
quaerere,  tutiusque  rati  volentibus  quam  coactis  imperitare.    tibi  7 

5  vero  nuUa  opportunior  nostra  amicilia,  primum  quia  procul  absu- 
mus,  in  quo  offensae  minumum,  gratia  par  ac  si  prope  adessemus; 
dein,  quia  parentis  abunde  habemus,  amicorum  neque  nobis  ne- 
que  cuiquam  omnium  salis  fuit.    atque  hoc  utinam  a  principio  8 
tibi  placuisset :  profecto  ex  populo  Romano  ad  hoc  tempus  multo 

10  plura  bona  accepisses,  quam  mala  perpessus  es.     et  quoniam  9 
liumanarum  rerum  fortuna  pleraque  regit,  cui  scilicet  placuit  et 
vim  et  gratiam  nostram  te  experiri,  nunc  quando  per  illam  licet, 
festina  atque  ut  coepisti  perge.    multa  atque  opportuna  habes,  10 
quo  facilius  errata  officiis  superes.  postremo  hoc  in  pectus  tuum  11 

15  demitte,  numquam  populum  Romanum  benificiis  victum  esse. 
nam  bello  quid  valeat  tute  scis.^ 

Ad  ea  Bocchus  placide  et  behigne,  simul  pauca  pro  dehcto  12 
suo  verba  facit:  se  non  hostih  animo,  sed  ob  regnum  tutandum 
arma  cepisse.   nam  Numidiae  partem,  unde  vi  lugurlham  expule-  13 

20  rit,  iure  belli  suam  factam.    eam  vastari  a  Mario  pati  nequivisse. 
praeterea  missis  antea  Romam  legatis  repulsum  ab  amicitia.    ce-  14 
terum  vetera  omittere ;  actutum,  si  per  Marium  liceret,  legatos  ad 
senatum  missurum.   dein  copia  facta  animus  barbari  ab  amicis  15 
flexus,  quos  lugurtha,  cognita  iegalione  Sullae  et  Manli  metuens 

25  id  quod  parabatur,  donis  conruperat. 

Marius  interea  exercitu  in  hibernaculis  conposilo  cum  ex-  103 
peditis  cohortibus  et  parle  equitatus  proficiscitur  in  loca  sola 
obsessum  Turrim  Regiam,  quo  lugurtha  perfugas  omnis  praesi- 

l  demeres  Pf^C,  quorum  singuli  dempsere  (ante  corr,)  vel  demp- 
serat  ||  2  atque  Pf^C,  et  C  ||  ad  hoc  populo  r.  (sic  F)  iam  a  principio  inopi 
melius  fC  nisi  quod\x\o^\  om,  in  deter,  C  (item  in  z  optimo)  etinduobus 
C  erratum  est  sic^  ad  hoc  (vel  adj  utinam  a  principio  tibi  melius  (quae 
sunt  vv,  §  8):  eadem  nunc  suspicor  fuisse  in  P,  ubi  abscisso  marg,  sup. 

supersunt  haec,  ad melius,  sed  inopi  p  in  marg,  (periere  litterae 

23 — 29,   V.  Herm,  1,  237),  —  inopi   del,   Kritz,    imperi   coni.   Selling. 

cf,  Apul,  Apol,  18  p.  434  Oud,  ||  4  tut coactib;  imperitare 

(perierunt  litterae  20 — 23,  sed  ut  q  litterae  vocabuli  quam  inferior  pars 

compareat)  -P  ||  5  amici um  quia  et  6  ade  . .  .  mus  P  eodem 

defectu  mancus  ||  8  a  om,  F\  10  cepisses  F\  quam— esses  om,  P,  in 
marg,  add.  p  ||  es.  et  scripsi:  es  sed  z,  esse  set  F,  esses  sed  Cz  || 
11  piacuit  PFC,  complacuit  vel  placuisse  C||13  atque  PFC,  om,  C 
B  15  dimitte  P||  16  bello  (o  in  ras,,  fuit  um?;  P\  18  sed  ob  regnum 
tutandum  P,  sed  regnum  tutandum  PC,  sed  regnum  tutantem  z  ||  22  actutum 
scripsi  conl,  Liv,  29^  14,  5,  v,  krit  Beitrdge  p.  350  s,:  ac  tum  PC  \\ 
26  hibernalis  P||  28  obsessim  cirrim  (ex  tirrim)  P:  Turrim  Regiam  scripri 
(cf,  Hiibner  Herm,  3j  253),  turrim  regiam  vulgo 


102 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


103 


2  dium  imposuerat.  tum  rursus  Bocchus  seu  reputando  quae  sibi 
duobus  proeliis  veneranl  seu  admonitus  ab  aliis  amicis,  quos 
inconruptos  lugurtha  rehquerat,  ex  omni  copia  necessariorum 
quinque  delegit,  quorum  et  fides  cognita  et  ingenia  vahdissuma 

3  erant.   eos  ad  Marium  ac  deinde,  si  placeat,  Romam  legatos  ire  5 
lubet,  agundarum  rerum  et  quocumque  modo  beUi  conponundi 

4  hcentiam  ipsis  permittit.  ilh  mature  ad  hiberna  Romanorum 
proficiscuntur,  deinde  in  itinere  a  Gaetuhs  latronibus  circum- 
venti  spohatique,  pavidi  sine  decore  ad  SuUam  perfugiunt,  quem 

5  consul  in  expeditionem  proficiscens  pro  praetore  rehquerat.  eos  10 
ille  non  pro  vanis  hostibus,  uti  meriti  erant,  sed  adcurate  ac 
liberahter  habuit.    qua  re  barbari  et  fama  avaritiae  Romanorum 

6  falsam  et  SuUam  ob  munificentiam  in  sese  amicum  rati.  nam 
etiam  tum  largitio  multis  ignota  erat,  munificus  nemo  putabatur 

7  nisi  pariter  volens,  dona  omnia  in  benignitate  habebantur.  igitur  15 
quaestori  mandata  Bocchi  patefaciunt:  simul  ab  eo  petunt  uti 
fautor  consultorque  sibi  adsit,  copias  fidem  magnitudinem  regis 
sui  et  aha,  quae  aut  utiha  aut  benivolentiae  esse  credebant,  ora- 
tione  exlohunt.  dein  SuUa  omnia  poUicito  docti,  quo  modo  apud 
Mariuni,  item  apud  senatum  verba  facerent,  circiter  dies  quadra-  20 
ginta  ibidem  opperiuntur. 

104  Marius  ubi  infecto  quo  intenderat  negotio  Cirtam  rediit  et 

de  adventu  legatorum  certior  factus  est,  iUosque  et  SuUam  ab 

Utica  venire  iubet,  item  L.  BiUienum  praetorem,  praeterea  om- 

nis  undique  senatorii  ordinis,  quibuscum  mandata  Bocchi  cogno-  25 

2  scit.  legatis  potestas  Romam  eundi  fit  ab  consule,  interea  indutiae 

1  bocchus  fehciter  seu  reputando  PCmz,  pro  feliciter  ex  z  alii  sub- 
stituunt  feliciter  erga  romanos  vel  flectitur,  alii  omittunt  vocabulum 
(v,  praef,  ed,  I)  ||  4  desunt  in  PC  verba  quinque  et  quae  ss,  usque  ad 
c.  112,  3  et  rata;  habejit  %  \  6  iubet  ire  n  ||  7  ipsis  vz,  illis  mn%  ||  8  in 
itinere  n  ||  9  sine  decore  om,  mn  ||  perfugiunt  twtts,  profugiunt  uz,  per- 
gunt  a  II  10  in  castris  post  praetore  inserit  m  ||  12  auaritiae  romanorum 
mz,  romanorum  auaritiae  vnz  ||  13  anU  ob  n  ins,  pro  honore  ]  munifi- 
centiam  amicorum   n  ||  rati   sunt  v  ||  14   ignota  vz  Nonii  23  Harleianus 

(et  rehqui?),  ignorata  mz,  ignara  Cortius  ||  er munificus  putabatur 

f-at  nemo  periere  in  laama)  //i  ||  15  ni  m  |  et  ante  uolens  ins,  ;r  ||  17  assit 
sibi  m  II  fide  m  ||  18  beniuolentiae  mnzy  beniuolentia  uz  \\  22  ubi  ms, 
postquam  vnz  \\  infecto  mnz,  confecto  vz  ||  quo  intenderat  negotio  vnz, 
quod  intenderat  negotio  z,  negotio  quod  intenderat  m  ||  rediit  et— factus 
est  mvnz,  et— est  om,  z  \\  23  ab  utica  vz,  ad  uticam  m,  uticam  n:  ab 
tucca  ex  z  pauci,  placuit  Orellio  \\  24  L.  Billienum  scripn:  1.  beUienum 
(nc  n)  vel  belligenum  (sic  m  et  n  m,  2)  z  plerique,  l.  bebienum  (hit 
tn  ras.)  v;  at  in  titulis  certe  Billieni  non  rari  (v.  C,  1  L,  5,  i,  2501, 
6,  273r,f>  col.  11,24.  ib.  13589  s,),  Bellieni  teste  Hubnero  nulli  \\  post 
praetorem  (quod  om,  n)  vz  inserunt  utica,  omittunt  mz  ||  25  cognoscit 
f  cognouit  m)  in  quibus  legatis  mvz,  in  quibus  om,  nz  \\  26  polestas  romam 


postulabantur.  ea  SuUae  et  plerisque  placuere,  pauci  ferocius  de- 
cernunt,  scihcet  ignari  rerum  humanarum,  quae  fluxae  et  mobi- 
les  semper  in  advorsa  mutantur.   ceterum  Mauri  impetratis  om-  3 
nibus  tres  Romam  profecti  cum  Cn.  Octavio  Rusone ,  qui  quae- 

5  stor  stipendium  in  Africam  portaverat,  duo  ad  regem  redeunt. 
ex  eis  Bocchus  cum  celera  tum  maxume  benignitatem  et  studium 
SuUae  lubens  accepit.   Romae  legatis  eius,  postquam  errasse  re-  4 
gem  et  lugurthae  scelere  lapsum  deprecati  sunt,  amicitiam  et  foe- 
dus  petentibus  hoc  modo  respondetur :  *senatus  et  populus  Roma-  5 

10  nus  benifici  et  iniuriae  memor  esse  solet.  ceterum  Boccho,  quo- 
niam  paenitet,  dehcti  gratiam  facit :  foedus  et  amicitia  dabuntur, 
cum  meruerit.' 

Quis  rebus  cognitis  Bocchus  per  htteras  a  Mario  petiverat  105 
uti  SuUam  ad  se  mitteret,  cuius  arbitratu  de  communibus  nego- 

15  tus  consuleretur.    is  missus  cum  praesidio  equitum  atque  pedi-  2 
tum,  item  funditorum  Balearium.   praeterea  iere  sagittarii  et  co- 
hors  Paehgna  cum  vehtaribus  armis,  itineris  properandi  causa, 
neque  his  secus  atque  aliis  armis  advorsus  lela  hostium ,  quod  ea 
levia  sunt,  muniti.   sed  in  ilinere  quinto  denique  die  Volux  fihus  3 

20  Bocchi  repente  in  campis  patentibus  cum  miUe  non  amphus  equi- 
tibus  sese  ostendit ,  qui  temere  et  effuse  euntes  SuUae  aliisque 
omnibus  et  numerum  amphorem  vero  et  hostilem  metum  efficie- 
bant.  igitur  se  quisque  expedire,  arma  atque  teia  temptare  inten-  4 
dere ,  timor  ahquantus  sed  spes  amplior  quippe  victoribus  et  ad- 

25  vorsum  eos,  quos  saepe  vicerant.    interim  equites  exploratum  5 
praemissi  rem  uti  erat  quietam  nuntiant.  Volux  adveniens  quae-  106 
storem  appeUat  dicitque  se  a  patre  Boccho  obviam  iUis  simul  et 
praesidio  missum.    dcinde  eum  et  proxuraum  diem  sine  metu 
coniuncti  eunt.  post  ubi  castra  locata  et  diei  vesper  erat,  repente  2 

30  Maurus  incerto  voUu  pavens  ad  SuUam   adcurrit  dicitque  sibi 

eundi  vnz,  eundi  potestas  romam  ms  ||  fit  a  s,  fit  et  a  v  m.  2  ma,  fuit  et  a 
V  m.  1  n\  boccho  sullae  n  ||  2  rerum  humanarum  ms,  humanarum  rerum 
nvz  II  3  in  aduersa  semper  m  ||  omnibus  tres  ms,  omnibus  rebus  tres  nvz  || 
4  profecti  cum  s,  profecti  sunt  cum  ms,  profecti  duce  v  ||  Cn.  octauio]  gn. 
gaio  V  \  Rusone  s,  Orellius :  rufone  mnvz  ("rufo  z  unus) ;  Ruso  cogno- 
minis  exempla  tria  in  quinto  CIL,  quartum  apud  Porf,  Hor.  sat,  1, 
3,  86,  Rufo  cognominis  nullum  invenio  ||  7  accipit  v  |  romae  s,  romae- 
que  nmvz  ||  8  deplorati  m  \\  10  bocchum  optimum  poenitet  delicta  gratiae 
facit  Arus.  p.  476:  num  Bocchum  quoniam  p.  d.  g.  f.  ?  ||  13  quis  vz, 
quibus  mz  \\  bocchus  cognitis  v  |  petiuerat  mz,  petiuit  vz  \\  14  ut  ad  se 
mitteret  siUam  m  \\  de  pauci  ex  z,  om,  mvz  ||  16  item  mz,  om.  nvz  J 
balearium  om.  m,  balneatorum  v,  baleatorum  (s,  s.  a  baleari  oppido  ubi 
usus  fund'  inuentus  e)  tt  1  17  causa  properandi  v  \\  18  pela  n  \\  atque  quod 
;r  II  19  denique  quinto  n  \\  22  uero  ampliorem  m  ||  fatiebant  n  \\  24  aduer- 
sum  vz,  aduersus  mz  ||  26  uti  m,  ut  v  \\  adueniens]  hic  desinit  m 


104 


C.  SALLUSTI  CHRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHlNO 


105 


ex  speculatoribus  cognitum  lugurtham  haud  procul  abesse;  simul 

3  uti  noctu  clam  secum  profugeret  rogat  atque  hortatur.  ille  animo 
feroci  negat  se  totiens  fusum  Numidam  pertimescere ;  virtuti  suo- 
rum  satis  credere ;  etiamsi  certa  pestis  adesset,  mansurum  potius 
quam  proditis,  quos  ducebat,  turpi  fuga  incertae  forsitan  post  5 

4  paulo  morbo  interiturae  vitae  parceret.  ceterum  ab  eodem  moni- 
tus  uti  noctu  proficiscerentur,  consilium  adprobat  ac  statim  mi- 
lites  cenatos  esse  in  castris,  ignis  quam  creberrumos  fieri,  dein 

5  prima  vigilia  silentio  egredi  iubet.   iamque  nocturno  itinere  fessis 
omnibusSulla  paritercum  ortu  solis  castra  metabatur,  cum  equi-  10 
tesMauri  nuntiantlugurtham  circiter  duum  milium  intervallo  ante 

6  eos  consedisse.  quod  postquam  auditum  est,  tum  vero  ingens 
metus  noslros  invadit:  credere  se  proditosa  Vohice  et  insidiis  cir- 
cumventos.   ac  fuere  qui  dicerent  manu  vindicandum  neqqe  apud 

107  illum  tantum  scelus  inultum  rehnquendum.  at  Suila,  quamquam  15 
eadem  existumabat,  tamen  ab  iniuria  Maurum  prohibet.  suos 
hortatur  uti  fortem  animum  gererent:  saepe  antea  paucis  strenuis 
advorsum  multitudinem  bene  pugnatum ;  quanto  sibi  in  proeHo 
minus  pepercissent,  tanto  tutiores  fore,  nec  quemquam  decere, 
qui  manus  armaverit,  ab  inermis  pedibus  auxilium  petere,  in  ma-  20 

2  xumo  metu  nudum  et  caecum  corpus  ad  hostis  vortere.  dein  Vo- 
lucem,  quoniam  hostiHa  faceret,  lovem  maxumum  obtestatus,  ut 
sceleris  atque  perfidiae  Bocchi  testis  adesset,  ex  castris  abire  iu- 

3  bet.  ille  lacrumans  orare  ne  ea  crederet;  nihil  dolo  factum  ac 
magis  caUiditate  lugurthae,  cui  videlicet  speculanti  iter  suum  co-  25 

4  gnitum  esset.  ceterum  quoniam  neque  ingentem  multitudinem 
haberet  et  spesopesque  eius  ex  patre  suo  penderent,  credere  illum 

5  nihil  palam  ausurum,  cum  ipse  fiHus  testis  adesset.  qua  re  op- 
tumum  factu  videri  per  media  eius  castra  palam  transire.  sese 
vel  praemissis  vel  ibidem  reHctis  Mauris  solum  cum  SuIIa  iturum.  30 

6  ea  res  uti  in  taH  negotioprobata.  ac  statim  profecli,  quia  de  inpro- 
viso  acciderant,  dubio  atque  haesitante  lugurtha  incolumes  trans- 

7  eunt,  deinde  paucis  diebus  quo  ire  intenderant  perventum  est. 

108  Ibi  cum  Boccho  Numida  quidam  Aspar  nomine  multum  et 
familiariter  agebat,  praemissus  ab  lugurlha,  postquam  SuUam  ac-  35 
citum  audierat,  orator  et  subdole  speculatum  Bocchi  consilia; 

1  ex  z,  avz\\  2  ut  v  ||  3  numidam  fusum  ti  ||  5  perditis  n  ||  7  pro- 
ncisceretur  v  ||  8  cenatos  ee  •  •  •  •  ♦  in  r  ||  ignis  quam  z,  ignisque  nz, 
ignisque  quam  i'^  ||  dehinc  n  ||  10  metiebatur  n  ||  12  eos  7r«,  om,  vz  \\  16 
eadem  ex  hacc  corr.  v  \\  11  gerant  v  \\  antea  vz,  ante  z  \\  20  pedibus  z, 
peditibus  vz  \\  23  e*  (fuit  tx)  v  ||  24  ac  delevit  Cortius  ||  30  Mauris  pott 
praemissus  traiecit  ;r  ||  31  uti  om.  tt  ||  e  ac  slatim  profecti  s  quia  talia 
de  71 II  quia]  quod  v  J  34  et  expunxit  in  v  manus  pr,  \\  36  consiHa  ierat 
praeterea  nvz,  ierat  om,  pauci  z 


praeterea  Dabar  Massugradae  filius  ex  gente  Masinissae,  ceterum 
materno  genere   inpar  —  nam  pater  eius  ex  concubina  ortus 
erat  —  Mauro  ob  ingeni  multa  bona  carus  acceptusque.    quem  2 
Bocchus  fidum  esse  Romanis  multis  ante  tempestatibus  expertus 

5  ilico  ad  Sullam  nuntialum  mittit  paratum  sese  facere  quae  po- 
pulus  Romanus  vellet,  conloquio  diem  locum  lempus  ipse  dele- 
geret,  consulta  sese  omnia  cum  illo  integra  habere,  neu  lugurthae 
legatum  pertimesceret, . . .  quo  res  conmunis  licentius  gereretur: 
nam  ab  insidiis  eius  aHter  caveri  nequivisse.    sed  ego  conperior  3 

10  Bocchum  magis  Punica  fide  quam  ob  ea,  quae  praedicabat,  simul 
Romanum  et  Numidam  spe  pacis  attinuisse  multumque  cum 
animo  suo  volvere  soHtum ,  lugurlham  Romanis  an  iUi  Sullam 
iraderet,  lubidinem  advorsum  nos,  metum  pro  nobis  suasisse. 
igitur  SuUa  respondit  pauca   coram  Apare  locuturum,   cetera  109 

15  occulte  aut  nullo  aut  quam  paucissumis  praesentibus.  simul  edo- 
cet  quae  sibi  responderentur.  postquam  sicuti  voluerat  congressi,  2 
dicit  se  missum  a  consule  venisse  quaesitum  ab  eo  pacem  an 
beHum  agitaturus  foret.   tum  rex,  uti  praeceptum  fuerat,  post  3 
diem  decumum  redire  iubet  ac  nihil  etiam  tum  decrevisse,  sed 

20  illo  die  responsurum.    deinde  ambo  in  sua  castra  digressi  sunt. 
sed  ubi  plerumque  noctis  processit,  Sulla  a  Boccho  occulte  ac-  4 
cersitur.    ab  utroque  tantum  modo  fidi  interpretes  adhibentur, 
praeterea  Dabar  internuntius ,  sanctus  vir  et  ex  sententia  ambo- 
bus,  ac  statim  sic  rex  incipit. 

25  ^Numquam  ego  ratus  sum  fore  uti  rex  maxumus  in  hac  lerra  110 

et  omnium,  quos  novi,  privato  homini  gratiam  deberem.    et  me-  2 
hercule,  Sulla,  ante  te  cognitum  multis  orantibus,  aliis  ultro  ego- 
met  opem  tuH,  nullius  indigui.    id  inminutum,  quod  ceteri  do-  3 
lere  solent,  ego  laetor.  fuerit  mihi  eguisse  aliquando  pretium  tuae 

80  amiciliae,  qua  apud  animum  meum  nihil  carius  habeo.  id  adeo  ex-  4 


2  inpar  materno  genere  v  ||  pater  —  orlus  nvz^  mater  —  orta  Cue/nata) 
z  II  3  ingenia  v  ||  5  sese  et  p.  R.  om,  n  H  7  consulta  ^,  consulto  nvz  || 
neu— pertimesceret  sup,  lin,  n\\S  quo  nvz,  non  nuUi  ex  z  illum  accitum 
quo  vel  similiter;  quo  remoto  Kritz,  ante  quo  excidisse  quaedam  staluit 
Dietsch  \\  9  caueri  nvz,  cauere  z  ||  non  posse  (in  marg,  nequiuisse^  v  \\ 
11  muUaque  tt  ||  14  se  post  respondit  fiubet  n)  inserit  v,  post  pauca  alii 
ex  z,  om.  nz  \\  15  aut  nuHo  s,  aut  om.  nvz  ||  paucis  n  ||  18  tunc  n  \\  19 
etiam  tum  z,  etiam  nunc  nvz  \\  20  sua  m  v  *.  #.  ||  sunt  vnz^  om,  z  ||  21 
occulte  in  marg.  v  ||  23  iurat  post  sententia  inserit  r,  idemque  in  ali- 
quot  z  (ita  in  n)  pro  verbis  uir  et  inlatum  aut  variis  locis  insertum  \\  24 
incepit  n  \\  25  eore  ^,  correxit  manus  recens  ||  terra  hac  n  ||  26  meher- 
cule  y,  hercule  nvz,  Prisc,  vol,  II  p,  323  \\  28  indigui  vnx,  Prisc,  l,  c, 
indigus  ^||  id  esse  imminutum  v,  id  nimirum  n  \\  solent  doiere  n  \\  29  et 
fuerit  n  ||  aliquando  eguisse  iS  ||  aliquando  pretium  ^nvz  (recte  enarra- 
vit  Madv,  Adv,  2,  291),  pretium  aliquando  vel  om,  pretium  z  \  30  meum 


106 


C.  SALLUSTI  CRISPI 


DE  BELLO  lUGURTHINO 


107 


111 


periri  licet.  arma  viros  pecuniam,  postremo  quidquid  animo  lu- 
bet  sume  utere  et,  quoad  vives,  numquam  tibi  redditam  gratiam 
putaveris,  semper  apud  me  integra  erit;  denique  nihil  me  sciente 

5  frustra  yoies.   nam ,  ut  ego  aestumo ,  regem  armis  quam  munifi- 

6  centia  vinci  minus  flagitiosum  est.  ceterum  de  re  pubiica  vostra,  5 
cuius  curator  huc  missus  es ,  paucis  accipe.    bellum  ego  popuio 
Romano  neque  feci  neque  factum  umquam  volui ;  at  finis  meos 

7  advorsum  armatos  armis  tulatus  sum.    id  omitto ,  quando  vobis 

8  ita  placet.   gerite  quod  voltis  cum  lugurtha  bellum.   ego  flumen 
Muluccham,  quod  inter  me  et  Micipsam  fuit,  non  egrediar  neque  lo 
id  intrare  lugurtham  sinam.    praeterea  siquid  meque  vobisque 
dignum  petiveris,  haud  repulsus  abibis.^ 

Ad  ea  Sulla  pro  se  breviter  et  modice,  de  pace  et  de  com- 
munibus  rebus  multis  disseruit.  denique  regi  patefecit,  quod 
polUceatur,  senatum  et  populum  Romanum ,  quoniam  armis  am-  15 
plius  yaluissent,  non  in  gratiam  habituros.  faciundum  aliquid, 
quod  illorum  magis  quam  sua  retulisse  videretur:  id  adeo  in 
proniptu  esse,  quoniam  copiam  lugurthae  haberet.  quem  si  Ro- 
manis  tradidisset,  fore  ut  ilU  plurumum  deberelur;  amicitiam  foe- 
dus  Numidiae  partem,  quam  nunc  pateret,  tunc  ultro  adventuram.  20 

2  rex  primo  negitare,  cognationem  affinilatem,  praeterea  foedus  in- 
tervenisse.  ad  hoc  metuere  ne  fluxa  fide  usus  popularium  animos 

8  avorteret,  quis  et  lugurtha  carus  et  Romani  invisi  erant.  denique 
saepius  fatigatus  lenitur  et  ex  voluntate  SuUae  omnia  se  factu- 

4  rum  promittit:   ceterum  ad  simulandam  pacem,  cuius  Numida  25 

defessus  bello  avidissumus  erat,  quae  utiHa  visa  constituunt.   ita 

112  conposito  dolo  digrediuntur.   at  rex  postero  die  Asparem  lugur- 

thae  legatum  appellat  dicitque  sibi  per  Dabarem  ex  Sulia  cogni- 

tum ,  posse  condicionibus  bellum  poni ,  quam  ob  rem  regis  sui 

2  sententiam  exquireret.    ille  laetus  in  castra  lugurthae  proficis-  30 
citur.    deinde  ab  illo  cuncta  edoctus  properato  itinere  post  diem 
octavum  redit  ad  Rocchum  et  ei  nuntiat  lugurtham  cupere  om- 

animum  r\\  habeo  vjiz,  est  T  ||  3  integra  amicitia  erit  v  ||  5  minus  fla- 
gitiosum  esl  Fz,  est  om.  vz^  flagitiosum  nimis  fesse  minus  *.  s.)  n  11  6 
sic  accipe  ;t  |  7  at  finis  s,  adfinis  Fy  finis  nvz  ||  8  nobis  om.  u  [  9  quo- 
dultis  F,  quod  uultis  vz,  uti  uultis  tts  ]  It  me  tt  |  13  autem  et  tt  ||  et 
communibus  vz,  et  de  communibus  s  ||  14  multum  n\\  patefacit  n  \\  15 
amplius  om.  n  \\  16  faciundum  et  aliquid  v  (in  quo  inter  et  ei  aliquid 
spatium  vacuum)  «,  faciundum  esse  aliquid  nz,  faciundum  aliquid  z  [ 
17  adeo  om,  n\\19  quam  plurimum  i',  deberetur  quam  plurimum  amicitiae 
n  II  20  tunc  s,  tum  vz  \\  21  negitare  r»,  negare  nz,  negiectare  z  jj  22  pop. 
suorum  n  \\  23  erant]  essent  tt  ||  24  el  om,  n  ||  facturum  sese  promisit  n 
II  26  erat  vz,  om,  z  ||  uisa  vz,  uisa  sunt  nz  \\  28  a  silla  ^ex  *.  *.;  v  fl  29 
conponi  (s,  s.  sedari)  n  \\  30  aspar  post  ille  ins.  n  \\  proficiscitur  vz,  uenit 
z  II  31  octavum  diem  n  \\  32  nuntiat  vz,  denuntiat  z 


mia  quae  imperarentur  facere,  sed  Mario  parum  confidere:  saepe 
anlea  cum  imperatoribus  Romanis  pacem  conventam  frustra  fu- 
isse.    ceterum  Bocchus  si  ambobus  consultum  et  ratam  pacem  8 
veliet,  daret  operam  ut  una  ab  omnibus  quasi  de  pace  in  collo- 

5  quium  veniretur  ibique  sibi  Sullam  traderet^    cum  lalem  viruna 
in  potestatem  habuisset,  tum  fore  uti  iussu  senalus  aut  populi 
foedus  fieret ,  neque  hominum  nobilem  non  sua  ignavia  sed  ob 
rem  pubhcam  in  hostium  potestate  relictum  iri.    haec  Maurus  118 
secum  ipse  diu  volvens  tandem  promisit,  ceterum  dolo  an  vere 

10  cunctatus  parum  comperimus.   sed  plerumque  regiae  voluntates 
ut  vehementes  sic  mobiles,   saepe  ipsae  sibi  advorsae.    postea  2 
tempore  et  loco  constituto  in  colloquium  uti  de  pace  veniretur, 
Bocchus  Sullam  modo  modo  lugurtliae  legatum  appellare,  be- 
nigne  habere ,  idem  ambobus  poUiceri.    illi  pariter  laeti  ac  spei 

15  bonae  pleni  esse.   sed  nocte  ea ,  quae  proxuma  fuit  ante  diem  3 
colloquio  decretum,  Maurus  adhibitis  amicis  ac  statim  inmutata 
volunlate  remotis  dicitur  secum  ipse  multum  agitavisse,  voltu 
et  ocuhs  pariter  atque  animo  varius:  quae  scilicet  tacente  ipso 
occulta  pectoris  patefecisse.   tamen  postremo  Sullam  accersi  iu-  4 

20  bet  et  ex  ilhus  sententia  Numidae  insidias  tendit.    deinde  ubi  5 
dies  advenit  et  ei  nuntiatum  est  lugurtham  haud  procul  abesse, 
cum  paucis  amicis  et  quaestore  nostro  quasi  obvius  honoris  causa 
procedit  in  tumuium  faciliumum  visu  insidiantibus.    eodem  Nu-  6 
mida  cum  plerisque  necessariis  suis  inermis,  uti  dictum  erat,  ad- 

25  cedit  ac  statim  signo  dato  undique  simui  ex  insidiis  invaditur. 
ceteri  obtruncati ,  lugurtha  SuUae  vinctus  traditur  et  ab  eo  ad 
Marium  deductus  est. 

Per  idem  lempus  advorsum  Gallos  ab  ducibus  nostris  Q.  114 
Caepione  et  Cn.  Manho  male  pugnatum.   quo  metu  Italia  omnis  2 

3  consultum  foret  et  n  1  pacem  vellet]  haec  in  PC  continuantur  illis 
c.  103,  2  copia  necessariorum  ||  5  traderet  ex  tradidit  P\\Q  in  potestatem 
PC,  in  potestate  C  deteriores  et  z  \\  aut  popuH  PC,  aut  popuU  romani 
C|  7  neque  PC,  non  ex  C  unus  vel  duo  \\  8  rem  p.  potestate  •  in 
hostium  reUctum  iri  {ex  iri;  P  1 13  benigne  •  •  habere  P\\  14  idem  *.  *. 
p  II  poliicere  P\\  15  bonae  *.  s,  p  \\  ante  diem]  haec  ultima  sunt  in  P 
verba  fol,  r,  46,  cetera  in  folio  verso ,  cui  carta  agglutinata  est^  de- 
iitescuntin  remotis  ceteris  dicitur  C,  ceteris  om.  pauci  C||multum 
vel  muUa  C  \\  uuUu  et  oculis  pariter  atque  animo  uariis  fuarus  cod.  Regin.) 
Servius  in  Verg.  Aen,  7,  251,  uuUu  corporis  pariter  atque  animo  uarius 
C,  uuUu  coiore  motu  (vel  om.  motuj  corpons  —  uarius  a  ||  18  sciUcet 
lacenle  zC(?),  sciUcet  ita  tacente  C:  an  facUe  etiam  tacente.'*  ||  19  occulta 
pectoris  patefecisse  z(C7),  occultare  et  oris  immutaUone  fimmutationem 
s.  s.  in  uno)  patefecise  vel  occulta  specie  oris  patefecisse  C  \\  accersi  C, 
arcessi  vel  accersiri  singuli  C\\  20  iUius  vel  eius  C||  29  caepione  vel  sci- 
pione  C  \\  gn.  vel  m.  manUo  C,  quorum  optimus  men  (s,  s,  gnioj  manlium 
habere  fertur 


\ 


^ 


108 


C.  SALLUSTl  CRISPI  DE  BELLO  lUGLRTHINO 


contremuit.    illimque  usque  ad  nostram  memoriam  Romani  sic 
habuere,  alia  omnia  virtuti  suae  prona  esse,  cum  Gallis  pro  sa- 

3  lute  non  pro  gloria  certari.  sed  postquam  bellum  in  Numidia 
confectum  et  lugurtham  Romam  vinctum  adduci  nuntiatum  est, 
Marius  consul  absens  factus  est  et  ei  decreta  provincia  Gallia  is- 

4  que  calendis  lanuariis  magna  gloria  consul  triumphavit.  et  ea 
tempestate  spes  atque  opes  civitatis  in  illo  sitae. 

1  illiDique  usque  Dietsch:  illlque  et  inde  usque  C  ||  3  certari  wwmj 
ex  C  m,  prima  certare  m.  altera,  ceteri  \\  5  est  et  ei  vel  et  ei  C  ||  6  et 
ea  optimus  ex  C,  ex  ea  vel  ea  ceteri  C:  ea  Cortius  conl.  imitatore 
Suip.  Sev.  ehron.  1,  11  8 


C.  SALLUSTI  CRISPI 

0RATI0NE8  ET  EPI8TULAE 


EX  HISTORIIS  EXCERPTAE. 


C.  SALLUSTl  CRISPI 

ORATIONES   ET   EPISTULAE 


EXCERPTAE  DE  HISTORIIS. 


V  est  codex  Vaticanus  3S64  s.  x. 
%  sunt  codices  ex  Vaticano  oriundi. 


ORATIO   LEPIDI    COS. 

AD  POPULUM  ROMANUM.     . 

Clementia  et  probitas  voslra ,  Quirites,  quibus  per  ceteras  1 
gentis  maxumi  et  clari   estis,   plurumum  timoris  mihi  faciunt 
advorsum  tyrannidem  L.  Sullae,  ne,  quae  ipsi  nefanda  aestuma- 
tis ,  ea  parum  credundo  de  aliis  circumveniamini  —  praesertim 

5  cum  illi  spes  omnis  in  scelere  atque  perfidia  sit  neque  se  aliter 
tutum  putet,  quam  si  peior  atque  intestabilior  metu  vostro  fue- 
rit,  quo  captis  libertatis  curam  miseria  eximat — aut,  si  provideri- 
tis,  in  vitandis  periculis  magis  quam  ulciscendo  teneamini.    sa-  2 
tellites  quidem  eius,  homines  maxumi  nominis  optumis  maiorum 

10  exemplis,  nequeo  satis  mirari,  qui  dominationis  in  vos  servitium 
suum  mercedem  dant  et  utrumque  per  iniuriam  malunt  quam 
optumo  iure  liberi  agere,  praeclara  Briitorum  atque  Aemiliorum  3 
et  Lutatiorum  proles,  geniti  ad  ea,  quae  maiores  virtute  peperere, 
subvortunda.    nam  quid  a  Pyrrho  Hannibale  Philippoque  et  An-  4 

15  tiocho  defensum  est  aliud  quam  Ubertas  et  suae  cuique  sedes, 
neu  cui  nisi  legibus  pareremus?  quae  cuncta  scaevus  iste  Ro-  5 
mulus  quasi  ab  externis  rapta  tenet,  non  tot  exercituum  clade 
neque  consulum  et  aHorum  principum,  quos  fortuna  beUi  con- 


C  .  CRISPI  .  SALLVSTI  .  ORATIONES  .  EXCERPTE  DE  BELLIS  . 
EXPLICIT  .  FELICITER  .  C  .  CRISPI  .  SALLVSTI .  ORATIONES  .  EX- 
CERPTE  DIE  HISTORIIS  .  INCIPIT  .  FELICITER  ORATIO  LEPIDI .  CONS. 
AD  .  P  .  R  F;  de  ordine  orationum  et  epistularum  v.  praefatio  ||  8 
uitandis  Franc,  Asulanus,  tutandis  ^||  16  scaeuus  F^  tuetur  Serv.  in 
Ferg.  EcL  S,  13  conparans  illud  ''perverse  Menalca\  saeuus  Aldus 


112 


EX  SALLUSTI  HISTORUS 


ORATIO  LEPIDI 


113 


sumpserat,  satiatus ,  sed  tum  crudelior,  cum  plerosque  secundae 

6  res  in  miserationem  ex  ira  vorlunt.    quin  solus   omnium  post 
memoriam  humani  .  .  .  supplicia  in  post  futuros  composuit,  quis 
prius  iniuria  quam  vita  certa  esset,  pravissumeque  per  sceleris 
inmanitatem  adhuc  tutus  fuit,  dum  vos  metu  gravioris  serviti  a  5 
repetunda  libertate  terremini. 

7  Agundum  atque  obviam  eundum  est,  Quirites,  ne  spolia 
vostra  penes  illos  sint,  non  prolatandum  neque  votis  paranda 
auxilia.  nisi  forte  speratis  taedium  iam  aut  pudorem  tyrannidis 
Sullae  esse  et  eum  per  scelus  occupata  periculosius  dimissurum.  lo 

8  at  ille  eo  processit,  ut  niliil  gloriosum  nisi  tutum  et  omnia  reti- 

9  nendae  dominationis  honesta  aestumet.  itaque  illa  quies  et  otium 
cuni  libertate,  quae  multi  probi  potius  quam  laborem  cum  ho- 

10  noribus  capessebant,  nulla  sunt:  hac  tempestate  serviundum  aut 

11  imperitandum,  habendus  metus  est  aut  faciundus,  Quirites.   nam  15 
quid  ultra?  quaeve  humana  superant  aut  divina  inpolluta  sunt? 
populus  Romanus,  paulo  ante  gentium  moderator,  exutus  impe- 
rio  gloria  iure,  agitandi  inopsdespectusque,  ne  serviliaquidem  ali- 

12  menta  reliquahabet.  sociorum  etLati  magna  viscivitate  promultis 

et  egregiis  factis  a  vobis  data  per  unum  prohibentur  et  plebis  in-  20 
noxiae  patrias  sedes  occupavere  pauci  satellites  mercedem  scele- 

13  rum.   leges  iudicia  aerarium  provinciae  reges  penes  unum,  de- 

14  nique  necis  civium  et  vitae  licentia.    simul  humanas  hostias  vi- 

15  distis  et  sepulcra  infecta  sanguine  civili.    estne  viris  reliqui  aUud 
quam  solvere  iniuriam  aut  mori  per  virtutem?  quoniam  quidem  25 
unum  omnibus  finem  natura  vel  ferro  saeptis  statuit  neque  quis- 
quam  extremam  necessitatem  nihil  ausus  nisi  muliebri  ingenio 

16  expectat.   verum  ego  seditiosus,  uti  Sulla  ait,  qui  praemia  tur- 

17  barum  queror,  et  bellum  cupiens,  qui  iura  pacis  repeto.  scilicet, 
quia  non  aliter  salvi  satisque  tuti  in  imperio  eritis,  nisi  Vettius  30 
Picens  et  scriba  CorneHus  aliena  bene  parata  prodegerint;  nisi 
adprobaritis  omnes  proscriptionem  innoxiorum  ob  divitias ,  cru- 
ciatus  virorum  inlustrium,  vastam  urbem  fuga  et  caedibus,  bona 
civium  miserorum  quasi  Cimbricam  praedam  venum  aut  dono 

18  datam.     at  obiectat  mihi  possessiones  ex  bonis  proscriptorum;  35 
quod  quidem  scelerum  ilhus  vel  maxumum  6st ,  non  me  neque 
quemquam  omnium  satis  tutum  fuisse,  se  recte  faceremus.    at- 
que  illa,  quae  tum  formidine  mercatus  sum  [pretio]  sofuto  iure, 
dominis  tamen  restituo,  neque  pati  consiUum  est  ullam  ex  civi- 


3  humani  F,  generis  OrelUus  excidisse  coniecit;  hominum  z  Aldus 
II  17  imperii  Mommsen  Rechtsfrage  /?.  33  |  27  a*usus  fd  eras,)  V  \  37 
fortasse  ||  38  pretio  seclusi 


bus  praedam  esse.   satis  illa  fuerint,  quae  rabie  contracta  tolera-  19 
vimus,  manus  conserentis  inter  se  Romanos  exercitus  et  arma 
ab  externis  in  nosmet  vorsa.  scelerum  et  contumeliarum  omnium 
finis  sit.    quorum  adeo  Sullam  non  paenitet,  ut  et  facta  in  gloria 

5  numeret  et,  si  liceat,  avidius  fecerit. 

Neque  iam  quid  existumetis  de  illo,  sed  quantum  audeatis  20 
vereor,  ne  alius  alium  principem  expectantes  ante  capiamini,  non 
opibus  eius,  quae  futiles  et  conruptae  sunt,  sed  vostra  socordia, 
qua  raptum  ire  licet,  et  quam  audeas,  tam  videri  felicem.    nam  21 

10  praeter  satellites  conmaculatos   quis  eadem  volt  aut  quis  non 
omnia  mutata  praeter  victorem?  scihcet  milites,  quorum  san- 
guine  Tarulae  Scirtoque,   pessumis  servorum,  divitiae   partae 
sunt.    an  quibus  praelatus  in  magistratibus  capiundis  Fufidius,  22 
ancilla  lurpis,  honorum  omnium  dehonestamentum?  itaque  ma- 

15  xumam  mihi  fiduciam  parit  victor  exercitus,  cui  per  tot  volnera 
et  labores  nihil  praeter  tyrannum  quaesitum  est.    nisi  forte  tri-  23 
buniciam  poteslatem  evorsum  profecti  sunt  per  arma,  conditam 
a  maioribus  suis,   utique  iura  et  iudicia  sibimet  extorquerent; 
egregia  scilicet  mercede,  cum  relegati  in  paludes  et  silvas  con- 

20  tumeliam  atque  invidiam  suam,  praemia  penes  paucos  intelle- 
gerint.    quare  igitur  tanto  agmine  atque  animis  incedit?    quia  24 
secundae  res  mire  sunt  vitiis  optentui,  quibus  labefactis  quam 
formidatus  est  tam  contemnetur.    nisi  forte  specie  concordiae  et 
pacis,  quae  sceleri  et  parricidio  suo  nomina  indidit.   neque  ahter 

25  rem  publicam  et  belli  finem  ait,  nisi  maneat  expulsa  agris  plebes, 
praeda  civilis  acerbissuma,  ius  iudiciumque  omnium  rerum  penes 
se,  quod  populi  Romani  fuit.    quae  si  vobis  pax  et  conposita  in-  25 
lelleguntur,  maxuma  turbamenta  rei  pubhcae  atque  exitia  pro- 
bale,  adnuite  legibus  inpositis,  accipite  otium  cum  servitio  et 

90  tradite  exemplum  posteris  ad  rem  publicam  suimet  sanguinis  mer- 
cede  circumveniundam.    mihi  quamquam  per  hoc  summum  im-  26 
perium  satis  quaesitum  erat  nomini   maiorum  dignitatis  atque 
etiam  praesidi,  tamen  non  fuit  consilium  privatas  opes  facere, 
potiorque  visa  est  periculosa  libertas  quieto  servitio.  quae  si  pro-  27 

35  batis,  adeste,  Quirites,  et  bene  iuvantibus  divis  M.  Aemihum  con- 
sulem  ducem  et  auclorem  sequimini  ad  recipiundam  libertatem. 

9  qua  raptum  ire  licet  Madv.  Adv.  2,293  (idem  ego  conieceram): 
quam  rapluni  iri  licet  f^;  quam  captum  ire  licet  Cortius  \\  audeas  tam 
(sic)  F:  audeat  tam  «,  Cortius  ||  11  uictorem  Kritz,  uictoriam  f^||  12  ta- 
rulae  scirtoque  (sic)  V:  Scirtus  cognomen  tuentur  tituli  Henz.  7419  dp 
=  a  /.  L.  1  p.  475  et  C.  I.  L.  5,  2887.  6, 10383:  cf  Terent.  Hec.  88  \\  20 
intellegerint  Gerlacli  nescio  unde:  nam  in  V  est  intellegerent  ||  22  secun- 
dae  res  V  Porphyr.  in  Hor.  Ep.  1,  18,  29,  res  secundae  Seneca  Controv. 
9,  24,  13  II  27  composita  F,  concordia  Aldus  \\  32  dignitatis  —  praesidii 
Sallustius.    Ed.III.  8 


7 


rn 


114 


EX  SALLUSTl  HISTORUS 


ORATIO  PHIUPPI 


115 


ORATIO   PHILIPPI 

m  SENATU. 

1  Maxunievellem,  palres  couscripti,  rem  publicam  quietam 
esse  aut  in  periculis  a  promplissumo  quoque  derendi,  denique 
prava  incepta  consuiloribus  noxae  esse.    sed  contra  seditionibus  5 
omnia   turbata  sunt   et  ab   eis  quos  probibere  magis  decebat. 
postremo,  quae   pessumi  et  stultissumi  decrevere,  ea  bonis  et 

2  sapientibus  taciunda  sunt.  nam  bellum  alque  arma,  quamquam 
vobis  invisa,  tamen,  quia  Lepido  placent,  sumunda  sunt.    nisi 

3  lorte  cui  pacem  praestare  et  bellum  pati  consiiium  est.    pro  di  lo 
boni,  qui  hanc  urbem  amissa  curia  adhuc  tegiiis,  M.  Aemilius, 
omnium  flagitiosorum  poslremus,  qui  peior  an  ignavior  sit  deli- 
berari  non  potest,  exercitum  opprimundae  hbertatis  liabet  et  se 

e  contempto  metuendum  eflecit:  vos  mussantes  et  retractantes 
verbis  et  vatum  carminibus  pacem  optalis  magis  quam  defen-  16 
ditis  neque  inteliegitis  molhtia  decretorum  vobis  dignitatem  iih 

4  metum  detrahi.  alque  id  iure,  quoniam  ex  rapinis  consuiatum, 
ob  sedilionem  provinciam  cum  exercitu  adeptus  est.  quid  iile 
ob  bene  facta  cepisset,  cuius  sceieribus  tanta  praemia  Uibuistis? 

b         At  scilicet  eos,  qui  ad  postremum  usque  legatos  pacem  concor-  20 
diam  et  alia  huiuscemodi  decreverunt,  gratiam  ab  eo  peperisse. 
immo  despecti  et  indigni  re  pubhca  habili  praedae  ioco  aestu- 
mantur,  quippe  metu  pacem  repetentes,  quo  habitam  amiserant. 

6  equidem  a  principio,  cum  Etruriam  coniurare,  proscriplos  ac- 
cersi,  largitionibus  rem  pubhcam  iacerari  videbam,  maturandum  25 
putabam  et  Caluh  consilia  cum  paucis  secutus  sum.  ceterum  ihi, 
qui  gentis  Aemiliae  bene  lacta  extohebant  et  ignoscundo  popuii 
Romani  magnitudinem  auxisse,  nusquam  etiam  tum  Lepidum 
progressum  aiebant,  cum  privata  arma  opprimundae  libertatis 
cepisset,  sibi  quisque  opes  aut  patrocinia  quaerundo  consilium  30 

7  pubhcum  conruperunt.  at  tunc  erat  Lepidus  latro  cum  caionibus 
et  paucis  sicariis,  quorum  nemo  diurna  mercede  vitam  mutaveril: 
nunc  est  pro  consule  cum  imperio,  non  empto  sed  dato  a  vobis, 

-   cum  iegatis  adhuc  iure  parentibus,  et  ad  eum  concurrere  homines 
omnium  ordinum  conruptissumi,  flagrantes  inopia  et  cupidini-  bb 
bus,  scelerum  conscienlia  exagitati,  quibusquies  in  seditionibus, 
in  pace  turbae  sunt.    ei  tumuitum  ex  tumuilu,  beUum  ex  bello 

Mad.  Adv.  2,  29S  ('praesidi  ego):  dignilati  —  praedio  ^  fpraesidio  Aldus) 
II  1  ORATIO  PHILIPPI  IN  SEA  (non  SIA,  quod  sententia  uUerpreialus 
est  Dietsch)  y\\  4  defeadi  F^  5  praua  Aldus,  parua  ^||  11  amissa  cu- 
ria  Haupt  Musei  Rhen.  i,  473  =  Op.  1,  149,  omissa  cura  y  \\  13  secon- 
lenipto  r||  15  carminis  F  \\  21  ab  eo  «,  Aldus^  habeo  ^^  31  tunc  KritZy 
tum  ^  II  32  Don  post  nemo  inseruit  Cortius 


serunt,  Saturnini  oHm,  post  Sulpici,  dein  Mari  Damasippique, 
nunc  Lepidi  sateHites.  praeterea  Etruria  atque  omnes  reliquiae  8 
beiii  arrectae,  Hispaniae  armis  solhcitae,  Mithridates  in  iatere 
vectigaiium  nostrorum,  quibus  adhuc  sustentamur,  diem  beilo 
5  circumspicit;  quin  praeter  idoneum  ducem  nihii  abest  ad  sub- 
vortundum  imperium.  quod  ego  vos  oro  atque  obsecro,  patres  9 
conscripti,  ut  animadvortatis,  neu  patiamini  licenliam  scelerum 
quasi  rabiem  ad  integros  contactu  procedere.  nam  ubi  malos 
praemia  secuntur,  haud  facile  quisquam  gratuito  bonus  est.    an  10 

10  expectatis,  dum  exercitu  rursus  admoto  ferro  atque  flamma  ur- 
bem  invadat?  quod  muilo  propius  est  ab  eo  quo  agitat  statu,  quam 
ex  pace  et  concordia  ad  arma  civiha:  quae  ille  advorsum  divina  11 
et  humana  omnia  cepit,  non  pro  sua  aut  quorum  simulat  iniuria 
sed  legum  ac  hbertatis  subvorlundae.    agitur  enim  ac  laceratur 

15  animi  cupidine  et  noxarum  metu,  expers  consili,  inquies,  haec 
atque  iiia  temptans.  metuit  otium,  odit  belium,  luxu  atque  licentia 
carendum  videt  atque  interim  abutitur  vostra  socordia.    neque  12 
mihi  satis  consih  est,  metum  an  ignaviam  an  dementiam  eam  ap- 
pellem ,  qui  videmini  tanta  mala  quasi  fuimen  optare  se  quisque 

20  ne  attingat,  sed  prohibere  ne  conari  quidem. 

Et  quaeso  considerate,  quam  convorsa  rerum  natura  sit.  13 
antea  maium  publicum  occuite,  auxiiia  paiam  instruebantur,  et 
eo  boni  maios  faciie  anteibant:  nunc  pax  et  concordia  distur- 
bantur  palam,    delenduntur  occulte.     quibus   iila   piacent,   in 

25  armis  sunt,    vos  in  metu.     quid    expectatis?    nisi  forte  pudet 
aut  piget  recte  facere.    an  Lepidi  mandata  animos  movere?  qui  14 
placere  ait  sua  cuique  reddi   et  ahena  tenet,  belli  iura  rescindi, 
cum  ipse  armis  cogat,  civitatem  confirmari,  quibus  ademptam 
negat,  concordiae  gratia  plebei  tribuniciam  potestatem  restitui, 

80  ex  qua  omnes  discordiae  accensae.    pessume  omnium  atque  in-  15 
pudentissume,  tibine  egestas  civium  et  luctus  curae  sunt?  cui 
nihil  est  domi  nisi  armis  partum  aut  per  iniuriam.   alterum  con- 
sulatum  petis,  quasi  primum  reddideris,  bello  concordiam  quae- 
ris,  quo  parta  disturbatur,  nostri  proditor,  istis  infidus,  hostis 

85  omnium  bonorum.    ut  te  neque  hominum  neque  deorum  pudet, 
quos  per  (idem  aut  periurio  violastil  qui  quando  tahs  es,  maneas  16 
in  sententia  et  retineas  arma  te  hortor  neu  prolatandis  seditio- 
nibus,  inquies  ipse,  nos  in  sollicitudine  attineas.    neque  te  pro- 

7  neu  nescio  quis  primus  dederit  (cf.  Cat.  51,  43  or.  Macri  1  ep. 
Pomp.  8):  ne  F\\  14  agilur  r,  angitur  s,  Aldus  \\  19  tanta  Orellius,  itanta 
f^,  intenta  Aldus  \\  29  plebei  tribuniciam  potestatem  Prisc.  vol.  1  p,  243, 
plebei  om.  V  ||  38  provinciae]  p  .  Ro  .  iudicia?  Madv.  Adv.  2,  293;  prov. 
magistratum  Dietsch 

8* 


116 


EX  SALLUSTI  HISTORIIS 


ORATIO  COTTAE 


117 


17 


vinciae  neque  leges  neque  di  penates  civeni  patiuntur.    perge 
qua  coeptas,  ul  quam  maturrume  merita  invenias. 

Vos  autem,  patres  conscripti,  quo  usque  cunctando  rem 
publicam  intutam  patiemini  et  verbis  arma  temptabitis?  dilectus 
advorsum  vos  habiti,  pecuniae  publice  et  privatim  extortae,  prae-  5 
sidia  deducta  atque  inposita:  ex  lubidine  leges  imperantur,  cum 
interim  vos  legatos  et  decreta  paralis.  quanto  mehercule  avidius 
pacem  petieritis,  tanto  bellum  acrius  erit,  cum  intelleget  se  metu 

18  magis  quam  aequo  et   bono  sustentatum.     nam  qui   turbas  et 
caedem  civium  odisse  ait  et  ob  id  armato  Lepido  vos  inermos  10 
retinet,  quae  victis  toleranda  sunt  ea,  cum  facere  possitis,  patia- 
mini  potius  censet.    ita  illi  a  vobis  pacem,  vobis  ab  illo  bellum 

19  suadet.  haec  si  placent,  si  tanta  torpedo  animos  obpressit,  ut 
obliti  scelerumCinnae,  cuius  in  urbem  reditu  decus  ordinis  huius 
interiit,  nihilo  minus  vos  atque  coniuges  et  liberos  Lepido  per-  15 

20  missuri  sitis,  quid  opus  decretis,  quid  auxilio  CatuH?  quin  is  et 
alii  boni  rem  pubhcam  frustra  curant.  agite  ut  lubet,  parate  vobis 
Cethegi  atque  alia  proditorum  patrocinia,  qui  rapinas  et  incendia 
instaurare  cupiunt  et  rursus  advorsum  deos  penatis  manus  ar- 
mare.  sin  libertas  etvera  magis  placent,  decernite  digna  nomine  20 

21  et  augete  ingenium  viris  fortihus.  adest  novos  exercitus,  ad  hoc 
coloniae  veterum  mihtum,  nohilitas  omnis,  duces  optumi:  fortuna 
meliores  sequitur.  iam  illa  quae  socordia  nostra  conlecta  sunt, 
dilabentur.  quare  ita  censeo:  quoniam  M.  Lepidus  exercilum 
privato  consilio  paratum  cum  pessumis  et  hostibus  rei  publicae  25 
contra  huius  ordinis  auctoritalem  ad  urbem  ducit,  uti  Ap.  Clau- 
dius  interrex  cum  Q.  Catulo  pro  consule  et  ceteris,  quibus  im- 
perium  est,  urbi  praesidio  sint  operamque  dent  nequid  res  pu- 
blica  detrimenti  capiat. 


ORATIO   C.   COTTAE 

AD  POPDLUM  ROMANUM. 


30 


1  Quirites,  multa  mihi  pericula  domi  mihtiaeque,  muUa  ad- 

vorsa  fuere,  quorum  alia  toleravi,  partim  reppuli  deorum  auxi- 
liis  et  virtute  mea:  in  quis  omnibus  numquam  animus  negotio 
defuit  neque  decretis  labos.    malae  secundaeque  rcs  opes,  non  35 


2  maturime  F\\  7  quanto  (i  in  rasura)  mehercule*  ^s  erasa)  r\\9 
turbas  se  et  Madv,  Adv.  2,294  ||  13  oppressit  F,  item  Nonius  p,  229  nisi 
quod  obrepsit  ex  obressit  cod,  Leid.,  obrepsit  Aldus  ||  16  quid  ex  qui 
F\\  20  nomini  r||23  uostra  Dietsch  \\  24  M.  Lepidus  Orellius ,  M.  om. 

V II  30  ORATIO  CAI .  COTTAE  .  AD  .  PR.  V:  verba  §  1  Quirites  —  vir- 
tute  mea  in  extant  in  palimpsestis  Berolinensi  et  Aurelianensi  (A)  Jl 
32  ADUERSA  A  \\  33  TOLERABI  A  \\  34  numqua  •  animus  in  margine  V 


ingenium  mihi  mutabant.    at  contra  in  his  miseriis  cuncta  me  2 
cum  fortuna  deseruere.  praeterea  senectus,  per  se  gravis,  curam 
duplicat,  cui  misero  acta  iam  aetate  ne  mortem  quidem  honestam 
sperare  licet.    nam,  si  parricida  vostri  sum  et  bis  genitus  hic  deos  3 

5  penatis  meos  patriamque  et  summum  imperium  vilia  habeo,  quis 
mihi  vivo  cruciatus  satis  est  aut  quae  poena  mortuo?  quin  omnia 
memorata  apud  inferos  supplicia  scelere  meo  vici.   a  prima  adu-  4 
lescentia  in  ore  vostro  privatus  et  in  magistratibus  egi:  qui  hn- 
gua,  qui  consiho  meo,  qui  pecunia  voluere,  usi  sunt.   neque  ego 

10  callidam  facundiam  neque  ingenium  ad  male  faciundum  exercui: 
avidissumus  privatae  gratiae  maxumas  inimicitias  pro  re  pubhca 
suscepi,  quis  victus  cum  illa  simul,  cum  egens  alienae  opis  plura 
mala  expectarem,  vos,  Quirites,  rursus  mihi  patriam  deosque 
penatis  cum  ingenti  dignitate  dedistis.    pro  quibus  benificiis  vix  5 

15  satis  gratus  videar,  si  singuhs  animam  quam  nequeo  concesse- 
rim.    nam  vita  et  mors  iura  naturae  sunt:  ut  sine  dedecore  cum 
civibus  fama  et  fortunis  integer  agas,  id  dono  datur  atque  acci- 
pitur.  consules  nosfecislis,Quirites,  domi  bellique  impeditissuma  6 
re  pubhca.    namque  imperatores  Hispaniae  stipendium  milites 

20  arma  frumentum  poscunt  et  id  res  cogit,  quoniam  defectione 
sociorum  et  Sertori  per  montis  fuga  neque  manu  certare  pos- 
sunt  neque  utilia  parare,  exercitus  in  Asia  Ciliciaque  ob  nimias  7 
opes  Mithridatis  aluntur,  Macedonia  plena  hostium  est,  nec  mi- 
nus  Itahae  marituma  et  provinciarum ,  cum  interim  vectigalia 

25  parva  et  bellis  incerta  vix  partem  sumptuum  sustinent:  ita  classe, 
quae  conmeatus  tuebatur,  minore  quam  antea  navigamus. 

Haec  si  dolo  aut  socordia  nostra  contracta  sunt,  agite,  ut  8 
monet  ira,  supphcium  sumite:  sin  fortuna  communis  asperior 
est,  quare  indigna  vobis  nobisque  et  re  publica  incipitis?  at-  9 

30  que  ego,  cuius  aetati  mors  propior  est,  non  deprecor,  siquid 
ea  vobis  incommodi  demitur:  neque  mox  ingenio  corporis  ho- 
nestius  quam  pro  vostra  salute  finem  vitae  fecerim.    adsum  en  10 
C.  Cotta  consul;  facio  quod  saepe  maiores  asperis  bellis  fecere: 
voveo  dedoque  me  pro  re  publica ,  quam  deinde  cui  mandetis 

85  circumspicite.    nam  talem  honorem  bonus  nemo  volet,  cum  for-  11 
tunae  el  maris  et  belh  ab  aliis  acti  ratio  reddunda  aut  turpiter 
moriundum  sit.    tantum  modo  in  animis  habetote  non  me  ob  12 
scelus  aut  avaritiam  caesum ,  sed  volentem  pro  maxumis  beni- 


3  acta  iam  aetate  V,  'senecta  iam  aetate  Sallustius^  teste  Serv.  in 
Aen.  11, 165,  quod  Carrio  in  hunc  locum  male  intulit  \\  10  caninam  Carrio 
I  16  iurft  /^||25  sumptum  ^||31  ingenio  corporis  F,  in  senio  corporis 
Orellius  olimy  sed  abiecit  postea  eam  coniecturam,  ingenuo  corpori 
Aidus  II  38  uolente  F 


l^ 


^'; 


118 


EX  SALLUSTI  HISTORllS 


EPIST.  POMPEI.    ORATIO  MACRI 


119 


13  ficiis  animam  dono  (ledisse.    pervos,  Quirites,  et  gloriam  ma- 

14  iorum,  tolerate  advorsa  et  consulite  rei  publicae.  multa  cura 
summo  imperio  inest,  multi  ingentes  labores,  quos  nequiquam 
abnuitis  et  pacis  opulentiam  quaeritis,  cum  omnes  provinciae 
regna  maria  terraeque  aspera  aut  fessa  bellis  sint.  5 

EPISTULA  CN.  POMPEI 

AD  SENATDM. 

1  Si  advorsus  vos  patriamque  et  deos  penatis  tot  labores  et 
pericula  suscepissem ,  quotiens  a  prima  adulescentia  ductu  meo 
scelestissumi  hostes  fusi  et  vobis  salus  quaesita  est,  nihil  amplius  10 
in  absentem  me  statuissetis  quam  adhuc  agitis,  patres  conscripti, 
quem  contra  aetatom  proiectum  ad  bellum  saevissumum  cum 
exercitu  optume  merito,  quantum  est  in  vobis,  fame,  miserruma 

2  omnium  morte,  confecistis.    hacine  spe  populus  Romanus  libe- 
ros  suos  ad  bellum  misit?  haec  sunt  praemia  pro  volneribus  et  15 
toliens  ob  rem  publicam  fuso  sanguine?   fessus  scribundo  mit- 
tundoque  legatos  omnis  opes  et  spes  privatas  meas  consumpsi, 
cum  interim  a  vobis  per  triennium  vix  annuus  sumptus  dalus  est. 

3  per  deos  inmortalis,  utrum  censetis  me  vicem  aerari  praestare 

4  an  exercilum  sine  frumento  et  stipendio  habere  posse?  equidem  20 
fateor  me  ad  hoc  bellum  maiore  studio  quam  consilio  profectum, 
quippe  qui  nomine  modo  imperi  a  vobis  accepto,  diebus  quadra- 
ginta  exercitum  paravi  hostisque  in  cervicibus  iam  Italiae  agentis 
ab  Alpibus  in  Hispaniam  submovi.  per  eas  iter  aliud  alque  Han- 

5  nibal,  nobis  opportunius  patefeci.     recepi  Galliam  Pyrenaeum  25 
lacetaniam  Indigetis  et  primum  impetum  Sertori  victoris  novis 
mihtibus  et  multo  paucioribus  sustinui  hiememque  castris  inter 
saevissumos  hostis,  non  per  oppida  neque  ex  ambitione  mea  egi. 

6  quid  deinde  proelia  aut  expeditiones  hibernas,  oppida  excisa  aut 
recepta  enumerem?  quando  res  plus  valet  quam  verba.    castra  30 
hostium  apud  Sucronem  capta  et  proelium  apud  flumen  Turiam 

et  dux  hostium  C.  Herennius  cum  urbe  Valentia  et  exercitu  de- 


6  EPISTVLA  CN  .POMPEI  AD  SENAT?  /^||  14  hacine  spe,  qu9d 
coniecit  Ursinus,  est  in  V,  hac  in  spe  vulgo  ||  20  verha  exercitum  e.  q, 
s,  usque  ad  finem  epistulae  extant  in  palimpsesto  Aurelianensi  (A)^  cf, 
Hauler  Revue  de  philologie  10  p.  122  sq.  et  JViener  Studien  9  p.  31  sq.  || 
22  DIEB  .  XL  .  ^  II  23  CERUIBUS  A  \\  INTALIAE  AGENTES  A  ||  24  SUM- 
MOUI  //  II  ADQ.  A  II  25  NOUIS  A  \\  PAPYRENEUM  (om.  tefeci  r.  Gal- 
liam;  J  II  26  lacetaniam  Hilbner,  lacetaniam  ^^  ||  INDIGETES  potius 
quam  —  TIS  A  \\  SORTORII  A  \\  NOBIS  A  \\  27  PAUCIOREB.  mc/-  RIB.  A 
II SUSTINUIT  A  II  28  SAEUISSIMOS  A  jj  AMBITIONEMEGI A  \\  31  APUT  A 
II  Turiam  Ursinus,  durium  AF\\  32  EXERCITUS  A 


leti  satis  clara  vobis  sunt:  pro  quis,  o  grati  patres,  egestatem  et 
famem  redditis.  itaque  meo  et  hostium  exercitui  par  condicio  est. 
namque  stipendium  neutri  datur,  victor  uterque  in  Italiam  venire  7 
potest.    quod  ego  vos  moneo  quaesoque  ut  animadvortatis  neu  8 

5  cogatis  necessitalibus  privatim  mihi  consulere.    Hispaniam  cite-  9 
riorem,  quae  non  ab  hostibus  tenetur,  nos  aut  Sertorius  ad  inter- 
necionem  vastavimus  praeter  maritumas  civitatis,  quae  ultro  nobis 
sumptui  onerique.    Gallia  superiore  anno  Melelli  exercitum  sti- 
pendio  frumentoque  aluit  et  nunc  malis  fructibus  ipsa  vix  agitat. 

10  ego  non  rem  familiarem  modo,  verum  etiam  fidem  consumpsi. 
reliqui  vos  estis:  qui  nisi  subvenitis,  invito  et  praedicente  me  10 
exercitus  hinc  et  cum  eo  omne  bellum  Hispaniae  in  Italiam  Irans- 
gradientur. 


15 


ORATIO  MACRI  TR.  PL, 

AD  PLEBEM. 


Si,  Quirites,  parum  existumaretis,  quid  inter  ius  a  maiori-  1 
bus  rehctum  vobis  et  hoc  a  Sulla  paratnm  servitium  interesset, 
multis  mihi  disserundum  fuit  docendique,  quas  ob  iniurias  et 
quotiens  a  patribus  armata   plebes   secessisset  utique  vindices 

20  paravisset  omnis  iuris  sui  tribunos  plebis.    nunc  hortari  modo  2 
rehcum  est  et  ire  primum  via,  qua  capessundam  arbitror  liber- 
tatem.    neque  me  praeterit,  quantas  opes  nobilitatis  solus  in-  3 
potens,  inani  specie  magislratus,  pellere  dominatione  incipiam, 
quantoque  tulius  factio  noxiorum  agat  quam  soh  innocentes.   sed  4 

25  praeter  spem  bonam  ex  vobis,  quae  metum  vicit,  statui  certaminis 
advorsa  pro  libertate  potiora  esse  forti  viro  quam  omnino  non  cer- 
tavisse.    quamquam  omnes  alii  creati  pro  iure  vostro  vim  cunc-  5 
tam  et  imperia  sua  gratia  aut  spe  aut  praemiis  in  vos  convortere 
meliusque  habent  mercede  delinquere  quam  gratis  recte  facere. 

30  itaque  omnes  concessere  iam  in  paucorum  dominationem ,  qui  6 
per  militare  nomen  aerarium  exercitus  regna  provincias  occu- 
pavere  et  arcem  habent  ex  spohis  vostris,  cum  interim  more  pe- 
corum  vos  multitudo  singuhs  habendos  fruendosque  praebetis, 

1  NOBIS  A  II  QUOIS  A  \\  4  ANIMADUERTATIS  ^  ||  6  ad  in  A.  s.  s. 
II  quae  om.  A  \\  7  VASTABIMVS  A  \\  MARlTIMAS  CIUITATES  A  \\  quae 
ante  ultro  om.  AF,  inseruit  Aldus  \\  8  onorique  ^,  AERIQ.  SUNT  A  || 
9  IPSA  vel  IBSA  A  \\  AGITATE  EGO  REM  FA-|MILIAREM  A  \\  10 
etiam  om.  ^  ||  CONSUMBSI  emendatum  ut  videtur  in  CONSUMPSI  ^  | 

11  NISE  A  II  invitol  ETVITO  A  (  PREDICENTE  A  \\  12  HIC  A  \\  ITALIA 
(emendatum  in  ITjd.W"  ?)  A  \\  transgredientur  F  \\  14  ORATIO  MACRl 
TRIB.PLEB.AD  PL.  ri|18  doccndumque  Pomponius  Laetus 


m 


120 


EX  SALLUSTI  HISTORIIS 


ORATIO  MACRI 


121 


exuli  omnibus  quae  maiores  reliquere;  nisi  quia  vobismet  ipsi 

7  per  sufTragia,  ut  praesides  olim,  nunc  dominos  destinatis.  itaque 
concessere  illuc  omnes,  at  mox,  si  vosfra  receperitis,  ad  vos  ple- 
rique.    raris  enim  animus  est  ad  ea,  quae  placent,  defendunda, 

8  ceteri  validiorum  sunt.  an  dubium  habetis,  num  officere  quid  5 
vobis  uno  animo  pergentibus  possit,  quos  languidos  socordesque 
pertimuere?  nisi  forte  C.  Cotta,  ex  factione  media  consul,  aliter 
quam  metu  iura  quaedam  tribunis  plebis  restituit.  et  quamquam 
L.  Sicinius  primus  de  potestate  iribunicia  loqui  ausus  mussanti- 
bus  vobis  circumvenlus  erat,  tamen  prius  illi  invidiam  metuere,  10 
quam  vos  iniuriae  pertaosum  est.   quod  ego  nequeo  satis  mirari, 

9  Quirites:  nam  spem  frustra  fuisse  intellexistis.  SuUa  mortuo, 
qui  scelestum  inposuerat  servitium,  finem  mali  credebatis.   ortus 

10  est  longe  saevior  Catulus.  tumultus  intercessit  Druto  et  Mamerco 
consulibus.    dein  C.  Curio   ad   exitium  usque  insontis  tribuni  15 

11  dominatus  est.  Lucullus  superiore  anno  quanlis  animis  ierit  in 
L.  Quintium  vidistis;  quantae  denique  mihi  turbae  concitanturl 
quae  profecto  incassum  agebantur,  si  prius  quam  vos  ser- 
viundi  finem,  illi  dominationis  facturi  erant:  praesertim  cum  his 
civilibus  armis  dicta  aha,  sed  certatum  utrimque  de  dominatione  20 

12  in  vobis  sit.  itaque  cetera  ex  licentia  aut  odio  aut  avaritia  in  tem- 
pus  arsere,  permansit  una  res  modo,  quae  utrimque  quaesila  est, 
et  erepta  in  posterum  vis  tribunicia,  telum  a  maioribus  libertati 

13  paratum.  quod  ego  vos  moneo  quaesoque  ut  animadvortatis  neu 
nomina  rerum  ad  ignaviam  mutantes  otium  pro  servitio  appelle-  25 
tis.  quo  iam  ipso  frui,  si  vera  et  honesta  flagilium  superaverit, 
non  est  conditio:  fuisset,  si  omnino  quiessetis.  nunc  animum 
advortere  et  nisi  viceritis,  quoniam  omnis  iniuria  gravitate  tutior 
est,  artius  habebunt. 

14  ^Quid  censes  igitur?^  aliquis  vostrum  subiecerit.    primum  30 
omnium  omittundum  morem  hunc  quem  agitis  inpigrae  hnguae, 

15  animi  ignavi,  non  ultra  contionis  locum  memores  libertatis.  de- 
inde,  ne  vos  ad  virilia  illa  vocem,  quo  tribunos  plebei,  modo 
patricium  magistratum,  libera  ab  auctoribus  patriciis  sufTragia 
maiores  vostri  paravere;  cum  vis  omnis,  Quirites,  in  vobis  sit,  35 

1  uobismet  ipsi  Cortius,  uobismet  ipsis  ^,  uosmet  ipsi  /ildus  ||  4 
iacent  Mdkly  Nov.  an?i.  vol,  77  p.  80  \\  10  muluere  ^\\  12  inteiiexislis 
m  margine  F\  14  bruto  &  mamerco  cos.  C&  in  rasura  corr.  ex  ^?) 
^ll  21  uos  Dietsch  ||  23  comma  ante  uis  sustulit  (ut  sit  ' una  res^  do- 
ininatio)  Madv,  Adv.  2,  294  \\  24  anim  aduertalis  /^||  31  omittendum  f^, 
amittendum  Jrus.  p.  212  ||  32  con«*tioni8  (d\  eras.)  F\  33  quo  tribunos 
plebei  F^  quae  incisa  post  plebei  oratione  recle  tuetur  Kritz  \\  34  pa- 
tribus  Ciacconiusy  at  c/*.  Mommsen  R.  F,  i,  285  \  35  qum  (a  sup,  u) 
uis  F^  quamuis  Zj  Aldus 


et  quae  iussa  nunc  pro  aliis  toleratis,  pro  vobis  agere  aut  non 
agere  certe  possitis,  lovem  aut  alium  quem  deum  consultorem 
expectatis?  magna  illa  consulum  imperia  et  patrum  decreta  vos  16 
exequendo  rata  efficitis,  Quirites,  ultroque  licentiam  in  vos  auc- 

5  tum  atque  adiutum  properatis.     neque  pgo  vos  ultum  iniurias  17 
hortor,  magis  uti  requiem  cupiatis,    neque  discordias,  uti  illi 
criminanlur,  sed  earum  finem  volens  iure  gentium  res  repeto  et, 
si  pertinaciter  retinebunt,  non  arma  neque  secessionem,  tan- 
tum  modo  ne  amplius  sanguinem  vostrum  praebealis  censebo. 

10  gerant  habeantque  suo  modo  imperia,  quaerant  triumphos,  Mi-  18 
thridatem  Sertorium  et  reliquias  exulum  persequantur  cum  ima- 
ginibus  suis:  absit  periculum  et  labos  quibus  nuUa  pars  fructus 
est.  nisi  forte  repentina  ista  frumentaria  lege  munia  vostra  pen-  19 
santur.  qua  tamen  quinis  modiis  libertatem  omnium  aestumavere, 

15  qui  profecto  non  amphus  possunt  ahmentis  carceris.    namque 
ut  illis  exiguitate  mors  prohibetur,  senescunt  vires,  sic  neque 
absolvit  cura  familiari  tam  parva  res  et  ignavi  cuiusque  tenuis- 
sumas  spes  frustratur.    qua  lamen  quamvis  ampla  quoniam  ser-  20 
viti  pretium  ostentaretur,  cuius  torpedinis  erat  decipi  et  vostra- 

20  rum  rerum  ultro  iniuriae  gratiam  debere?   cavendus  dolus  est. 
namque  aho  modo  neque  valent  in  univorsos  neque  conabuntur.  21 
itaque  simul  conparant  delenimenta  et  diflerunt  vos  in  adventum 
Cn.  Pompei,  quem  ipsum  ubi  pertimuere,  sublatum  in  cervices 
suas,  mox  dempto  metu  lacerant.    neque  eos  pudet,  vindices  uti  22 

25  se  ferunt  hbertatis,  tot  viros  sine  uno  aut  remittere  iniuriam  non 
audere  aut  ius  non  posse  defendere.  mihi  quidem  satis  spectatum  23 
est,  Pompeium,  tantae  gloriae  adulescentem,  malle  principem  vo- 
lentibus  vobis  esse  quam  illis  dominationis  socium  auctoremque 
in  primis  fore  tribuniciae  potestatis. 

80  Verum,  Quirites,  antea  singuh  cives  in  pluribus,  non  in  uno  24 

cuncti  praesidia  habebatis,  neque  mortahum  quisquam  dare  aut 
eripere  talia  unus  poterat,  itaque  verborum  satis  dictum  est.  ne-  25 
que  enim  ignorantia  res  claudit,  verum  occupavit  nescio  quae  26 
vos  torpedo,  qua  non  gloria  movemini  neque  flagitio,  cunctaque 

85  praesenti  ignavia  mutavislis.    abunde  hberlatem  rali,  quia  tergis 

6  cupiatis  F^  capialis  nescio  quis  invexerit  ||  14  quinis  modiis  Asu- 
lanus,  quin  is  modis  F  \\  16  illic  Madv.  Adv.  2,  294  \\  17  absolui  T, 
correctum  in  vett,  editt.,  sicut  neque  absolui  —  possit  Aldus  \\  ignaui 
cuiusque  tenuissimas  spes  frustratur  Gronov.  Observ.  3,  2,  ignam  quius- 
que  tenuissimas  perfrustratur  Fy  ignauus  quisque  tenuissima  spe  frustratur 
coniecerat  CL  Puieanus  et  ante  eum,  nisi  quod  ignauissimi  quique, 
AldusW  18  qua  Faemus:  quae  F\\  20  iniuriae  Kritz,  iniuria  ^  ||  cauen- 
dus  dolus  est  in  V  legitur  post  conabuntur,  traiecit  Fahri\  33  quae] 
qua  y 


!*'■• 


II 


122 


EX  SALLUSTI  HISTORIIS 


EPISTULA  MITHRIDATIS 


123 


abstinetur  et  huc  ire  licet  atque  iUuc,  munera  clitium  dominorum. 
27  atque  haec  eadem  non  sunt  agrestihus,  sed  caeduntur  inter  po- 
tentium  inimicitias  donoque  dantur  in  provincias  magistratihus. 
ita  pugnatur  et  vincitur  paucis:  plehes,  quodcumque  accidit,  pro 
victis  est  et  in  dies  magis  erit,  si  quidem  maiore  cura  dominatio-  5 
nem  iUi  retinuerint,  quam  vos  repetiveritis  lihertatem. 

EPISTULA  MITHRIDATIS. 

1  Rex  Mithridates  regi  Arsaci  salutem.  omnes  qui  secundis 
rehus  suis  ad  helli  societatem  orantur,  considerare  dehent  liceat- 
ne  tum  pacem  agere ,  dein  quod  quaesitur  satisne  pium  tutum  10 

2  gloriosum  an  indecorum  sit.  f  tihi  si  perpetua  pace  frui  licet, 
nisi  hostes  opportuni  et  scelestissumi,  egregia  fama,  si  Romanos 
oppresseris,  futura  est.    neque  petere  audeam  societatem  et  fru- 

3  stra  mala  mea  cum  honis  tuis  misccri  sperem.   atque  ea,  quae  te 
morari  posse  videntur,  ira  in  Tigranem  recentis  helli  et  meae  res  15 
parum  prosperae,  si  vera  existumare  voles,  maxume  hortahuntur. 

4  ille  enim  ohnoxius  qualem  tu  voles  societatem  accipiet,  mihi  for- 
tuna,  multis  rehus  ereptis,  usum  dedit  hene  suadendi  et,  quod 
florentihus  optahile  est,  ego  non  validissumus  praeheo  exem- 

5  plum ,  quo  rectius  tua  conponas.    namque  Romanis  cum  natio-  20 
nihus  populis  regihus  cunctis  una  et  ea  vetus  causa  hellandi  est, 
cupido  profunda  imperi  et  divitiarum.    qua  primo  cum  rege  Ma- 
cedonum  Phihppo  bellum  sumpsere,  dum  a  Carthaginiensihus 

6  premehantur,  amicitiam  simulantes.   ei  suhvenientem  Antiochum 
concessione  Asiae  per  dolum  avortere,  ac  mox  fracto  Philippo  25 
Antiochus  omni  cis  Taurum  agro  et  decem  milihus  talentorum 

7  spohatus  est.  Persen  deinde  F*hilippi  filium  post  multa  et  varia 
certamina  apud  Samothracas  deos  acceptum  in  fidem  caUidi  et 
repertores  perfidiae,  quia  pacto  vitam  dederant,  insomniis  occi- 

8  dere.    Eumenem,  cuius  amicitiam  gloriose  ostentant,  initio  pro-  30 
didere  Antiocho,  pacis  mercedem;  post,  habitum  custodiae  agri 
captivi,  sumptihus  et  contumeliis  ex  rege  miserrumum  servorum 
efl^ecere,  simulatoque  inpio  testamento,  fiUum  eius  Aristonicum, 

7  EPISTVLA  MITHRIDATIS  r\\  11  tibi  si  — 14  misceri  sperem]«c 
^  (nisi  quod  scelestissimi  et  misceris  peremj,  quae  sanare  nondum 
contigit:  tibi  perpetua  (om.  sij  p.  f.  liceret  coniecit  Aldus,  ni  ante 
egregia  inser.  Madv.  Adv.  2,  294;  verba  nisi  hostes  —  futura  est  traiecit 
posl  sperem  J.Douza,  verba  nisi  —  scelestissumi  post  sperem,  illa  egregia 
—  futura  est  post  v.  occident  p,  124 ^  16  Hitzig  Mus.  rh.  lO^  467  cf, 
Mommsen  Act.  soc.  sax.  a.  1854, 153  \\  16  parum  Aldusy  rarum  F  ||  uere 
aestimare  Madv,  /.  e.  ||  17  accepiet  ^|{  20  cunationibus  ex  cumtionibus 
^ll  27  pilippi  y  \\  30  Eumenem  Asulanus,  eum  en  ^||33  efficere  F(?) 


quia  patrium  regnum  petiverat,  hostium  more  per  triumphum 
duxere;  Asia  ah  ipsis  ohsessa  est.     postremo  Rithyniam,  Nico-  9 
mede  mortuo,  diripuere,  cum  filius  Nysa,  quam  reginam  appella- 
verat,  genitus  haud  duhie  esset. 
5  Nam   quid  ego  me  appellem?   quem  diiunctum  undique  10 

regnis  et  tetrarchiis  ah  imperio  eorum,  quia  fama  erat  divitem 
neque   serviturum   esse,   per   Nicomedem   bello   lacessiverunt, 
sceleris  eorum  haud  ignarum   et  ea    quae  accidere,  testatum 
antea  Cretensis,  solos  omnium  Uheros  ea  tempestate,  et  regem 
10  Ptolemaeum.     atque  ego  ullus  iniurias  Nicomedem  Rithynia  ex-  U 
puU  Asiamque  spolium  regis  Antiochi  recepi  et  Graeciae  dem- 
psi  grave  servitium.    incepta  mea  postremus  servorum  Archelaus  12 
exercitu  prodito  impedivit:  ilUque,  quos  ignavia  aut  prava  cal- 
liditas,  ut  meis  lahoribus  tuti  essent,  armis  ahstinuit,  acerbis- 
15  sumas  poenas  solvunt,   Ptolemaeus  pretio  in  dies  beUum  pro- 
latans,  Cretenses  inpugnali  semel  iam  neque  finem  nisi  excidio 
hahituri.     equidem  quom  mihi  oh  ipsorum  interna  mala  dilata  13 
proelia  magis  quam  pacem  datam  intellegerem,  abnuente  Tigrane, 
qui  mea  dicta  sero  probat,  te  remoto  procul,  omnihus  aliis  ob- 
20  noxiis,  rursus  tamen  hellum  coepi  Marcumque  Cottam,  Romanum 
ducem ,  apud  Calchedona  terra  fudi ,  mari  exui  classe  pulcher- 
ruma.    apud  Cyzicum  magno  cum  exercitu  in  ohsidio  moranti  14 
frumentum  defuit,  nullo  circum  adnitente;   simul  hiems  mari 
prohibehat.     ita,   sine  vi  hostium  regredi  conatus  in  patrium 
25  regnum ,  naufragiis  apud  Parium  et  Heracleam  miUtum  optumos 
cum  classihus  amisi.    restituto  deinde  apud  Caheram  exercitu  et  15 
variis  inter  me  atque  Lucullum  proeUis,   inopia  rursus  amhos 
iucessit.    iUi  suherat  regnum  Arioharzanis  bello  intactum:  ego, 
vastis  circum  omnihus  locis,  in  Armeniam  concessi  secutique 
30  Romani  non  me,  sed  morem  suum  omnia  regna  subvortundi, 
quia  multitudinem  artis  locis  pugna  prohibuere,  inprudentiam 
Tigranis  pro  victoria  ostentant. 

Nunc  quaeso  considera,  nobis  oppressis  utrum  firmiorem  16 
te  ad  resistundum,  an  finem  belU  futurum  putes?  scio  equi- 
85  dem  tihi  magnas  opes  virorum  armorum  et  auri  esse;  et  ea 
re  a  nobis  ad  societatem,  ab  iUis  ad  praedam  peteris.  cete- 
rum  consilium  est,  Tigranis  regno  integro,  meis  militihus  belU 
prudentibus  procul  ah  domo ,  parvo  lahore  per  nostra  corpora 

11  ffraeciaedemsi  ^ae  ante  d  in  ras.)  r|j  17  habitur.  equidem  ^  | 
21  calchedona  F  (cf.  C.  I.  L.  1  p.  292):  Chalcedona  edebatur  |  26  ca- 
beram  F,  Cabira  Carrio  \\  27  proeliis  r,  prope  cod.  Charini  p,  119  || 
36  petieris  cod,  Charisii  p,  196  \\  37  beUi  prudentibus  Charis.  l.  c,  om. 
V  \  38  panio  labore  V^  om.  Charis,  l,  c,  del.  Linker 


(( 


121 


EX  SALL.  HISTORIIS  EPIST.  MITHRIDATIS 


bellum  conficere,  quo  neque  vincere  neque  vinci  sine  tuo  peri- 

17  culo  possumus.  an  ignoras  Romanos,  postquam  ad  occidentem 
pergentibus  finem  Oceanus  fecit,  arma  huc  convortisse?  neque 
quicquam  a  principio  nisi  raptum  habere,  domum  coniuges 
agros  imperium?  convenas  ohm  sine  patria  parentibus,  peste  5 
conditos  orbis  terrarum:  quibus  non  humana  ulla  neque  divina 
obstant,  quin  socios  amicos  procul  iuxta  sitos,  inopes  poten- 
tisque  trahant  excindant,  omniaque  non  serva  et  maxume  regna 

18  hostilia  ducant.     namque  pauci  Ubertatem,  pars  magna  iustos 
dominos  volunt:  nos  suspecti  sumus  aemuU  et  in  tempore  vin-  10 

19  dices  adfuturi.    tu  vero,  cui  Seleucea,  maxuma  urbium,  regnum- 
que  Persidis  inclutis  divitiis  est,  quid  ab  illis  nisi  dolum  in  prae- 

20  sens  et  postea  bellum  expectas?    Romani  arma  in  omnis  habent, 
acerruma  in  eos,  quibus  victis  spolia  maxuma  sunt;  audendo  et 

21  fallundo  et  bella  ex  belHs  serundo  magni  facti.  per  hunc  morem  15 
extinguent  omnia  aut  occident:  quod  haud  difficile  est,  si  tu 
Mesopotamia,  nos  Armenia  circumgredimur  exercitum  sine  fru- 
mento,  sine  auxiliis,  fortuna  aut  nostris  vitiis  adhuc  incolumem. 

22  leque  illa  fama  sequetur,  auxilio  profectum  magnis  regibus  latro- 

23  nes  gentium  obpressisse.    quod  uti  facias  moneo  hortorque,  neu  20 
mahs  pernicie  nostra  tuam  prolatare  quam  societate  victor  fieri. 

1  quo  Gerlachy  quo  Fy  quando  AldnSy  quo  modo  alii  ||  4  raptum 
Ciaceonius,  partum  f^\\  5  sine  ante  parentibus  iteravit  Aldus  ||  parte 
conditor  orbis  terrarum  Servius  Aen,  7,  303 


•fil 


C.  SALLUSTI  CRISPI 

HISTORIARUM 


REUQUIAE 


E  CODICIBUS  SERVATAE. 


il 


b*lfl 


A  sunt  fragmenta   codicis  paliinpsesti  iuserta    codici  Aureliaueusi   16U 

f.  15—18.  20. 
B   eiusdem  palimpsesti  folii  unius  particula  nunc  Berolinensis. 
R   sunt  schedae  codicis  veteris  insertae  codici  Vaticano  Reginensi  1283. 


HISTOUIARUM  LIB. 

1{AB) 
t      ?  ??  ?  ? 

quem  exercilus  fieral,  F 

legionem  misit  delspecta 
vanitale:  idque  i|lli  in 

sapienliam  cesselrat.   dei(n) 

?  ? 

L.  Oclavius  et  C.  Co|aa  co(n)-    5 

? 
sulatum  ingress|t.   quoru(m) 

? 
Octavius  iangu|tde  et 
incuriose  fuit,  CjoUa  pro^w)- 

ptius:  sed  amhitijose  tum 
???  ? 

ingeni  *  largilo     It  cupi- 
??  ?  ? 

ens  graliam  singlnlorum 


II  RELIQUIAE. 

II  {B) 
q(ue)  Lentulus  Marcelltntis 
eodem  auctore  quaeslor 
in  novam  provinciam 
Curenas  missus  est,  quod 
ea  mortui  regis  Apionts       5 
testamento  nobis  da/a 
prudenliore  quam  illas 
per  gentis  et  minus  gto- 
riae  avidi  imperio  conti- 
nenda  fuit.    praeterea  di-  10 
versorum  ordinum 


21 


10 


21 


In  codicibus  ABV  quae  notis  perscripta  sunt  uncis  inclusa  plene 
perscripsi  q(ue)  =  q.,  -b(us)  =  b.,  m  et  n  post  vocales  =^^  ;  cursiva 
scriplura  ejcpressi  quae  aut  absunt  a  codicibus  aut  aliter  ibi  scripta 
suntj  stellulis  litleras  evanidax 

niSTOHURUM  LlBRl  II  RELIQIIAE  COL.  I-FIJ  palimpsesti 
AB,  ter  scripti  (v,  Hauler  St,  8  p.  323,  cf,  infra  ad  IV  3  VI  13), 
binis  columnis  versuuin  XXI  exarati  binio  hic  coJitinet  superiores  par- 
tes  columnarum  I  II  fulii  priini  recti,  I  II  eiusdem  versi,  I  secundi 
rectij  II  eiusdern  versi.  yrimum  fuisse  illud,  lioc  secunduin  esse  et 
rerum  ordu  evincit  et  genus  plicaturae,  qtiae  visitur  inter  coL  I 
et  VI  —  coL  IV  et  V,  praeterea  veri  simile  est  hunc  binionem  non 
fuisse  intimum  par  fasciculi  —  quatemionis  puto  — ,  si  quidem  ora- 
tiowx  Cottae,  cuius  initium  in  columna  IV  extat,  vestigia  nulla  in 
columna  V  af;:nuxcantur  (ita  recte  Hauler  St.  8  p.  318) 

I  1  UUKM]  [apud]  quem  Hauler  \\  exercitus]  E(1?L?T?)X(N?)E(1?) 
RCI(E?)TUS  II  lueral]  ultimam  T  es*e  lextatur  Mommsen ,  E  legimus 
Pertz  et  ego  \\  2  DE  vel  Dl  ||  3  IDQUAE  ||  4  quarta  1  vel  T  |1  5  tta  con] 
:TAC0'  (non  SU',  ut  dederam  pr.)  \\  7  LANGL»DAE  ||  8  fuii]  egit 
Uolfflin  Hartel  \\  proni  Hauler,  ERO  legit  Perlz  \\  10  INGENIO  (vel 
INGENlTAj  LARGITC    agnoscere  sibi  visus  est   Hauler:    inde  ingenio 

laigitore  cupi  eflecit,    ingenti  a  largitione  3/om7w*en  ||  11  GRATIASIN^ 
««oRnii.  graliam  singuloruni  Momvuen 

II  1  P.  (hoc  est  Publius:  v.  Hermes  5,  399)  Q.  cum  punctis  codex 
(vidi):  v.  Hermes  2,  81  \\  2  ACTORE:  corr.  Kreyssig  \\  4  Q  ult.  dimidiata 
1  5  APK  (vidi):  suppL  Perlz  \\  7  [illas]  per  gentis  Kreyssig,  [inde]  pergentis 
Pertz\  9  suppL  Kreyssig  ||  11  extat  superior  elementorum  pars  (vidi) 


'j 

4 


1.    .  !■ 


128 


SALLUSTl  HISTORIARUM  LIB.  II  RELIQUIAE 


SALLUSTI  HISTORIARUM  LIB.  11  REUQUIAE 


129 


III  (5) 

is  saevilia.    qua  re  fati- 
gai3i  plebes  forte  consul- 
es  ambo  Q.  Metellum,  cui 
postea  Cretico  cognome(n)- 
tum  fuit,  candidatum 
jjraetorium  sacra  via  de- 
ducenlis  cum  magno  tu- 
muliu  invadit  fugien- 
n*sq(ue)  secuta  ad  Octavi  do- 
mum^  quae  propior  erat  i(n) 
4e:ic4c3ie4c4c««  culum  pervc 


IV  (BA) 

paucjos  dies  Cotta  mutata 
f  ulter|ermoestus,  quod  pro 
cupit|  volu(n)tate  ple6is  a- 
fvalin  I  fuerat,  boc  modo 
in  cojntione  popuii  dis- 
seru|rt:  ^Quirites,  multa 
mihi  I  ;>6ricula  domi  mili- 
tiaeq(Me)|,  ?wulta  adversa  fu- 


V(^) 


VI  (A) 


10 


21 


ere,  qn 
v\  par/i 


orum  alia  tolera- 
m  reppuli  deoru(m) 


auxiUis  et  virtute  mea.    in 


III  Pleraque  lecta  sunt  et  a  Studemundo  et  a  me  (v.  Hermes  2,  82  ss.) 
II  1  pes  I  elevienti  superest  (vidi):  [annonae  intoIerabil]is  Rotk  ||  4  cog- 
nome]  deest  n  etementi  nota  (vidimus)  \\  5  ante  fuit  extat  V  (A  ve/M): 
ilaque  recte  Heenvagen  quae  supra  s.  s.  supplevit ,  non  recte  cogno- 
mefn]  |  tfu]it  vel  Pertz  ||  7  ^CTIS  codex  (vidi):  unde  Q.  Metellum  —  de 
[te]ctis  Pertz^  Q{uintum)[que]  Metellum  de  [te]ctis  Momnuen  et  similiter 
I.  B.  de  Rossi  Giorn.  arcad.  136  ^  207  ss.y  quae  ferri  non  possunt; 
recte  Dietsch  quae  supra  s.  s.  \\  8  ULTUM  prima  dimidiata  ||  10  MQ. 
PRORIOREERAT  codex  (vidi)\\  11  proPUGNACULUM  PER  venit  Pertz 
omissa  hasta^  quae  in  tabula  inter  U  e^  L  comparet:  exlant  summi 
apices  litterarum,  quibus  bis  accurate  examinalis  Studemundus  (v. 
Hermes  2,  82  s.)  haec  statuit:  PU  ptane  incertae;  G(C,  0?);  N(AI, 
AE?);  A  paene  certa;  C(G,  0?);  U  dubia^  item  hasta  quam  dixi  in 
tabula  extare;  UM  PERUE  certae;  Pertzii  supplementa  videri  iusta 
esse,  ferri  non  possunt  haec  in|[genti]  pugna  civium  pervejnit  (ita 
Huschkius  et  Rossius  l.  s.  s.);  cenaculum  Dietsch,  in|[de  in  Ia]n[i]culum 
per  Ve[labrum]  Mommsen.    res  incerta 

IV  1  PAUC  (vidimus)  dimidiata  C,  cuius  infima  pars  videtur  ex- 
tare  in  A:  v.  Hauler  St.  8  p.  320  conl.  eod.  Rev.  119\\2  ULTER  Pertz 
(non  vidimus:  L  e^  R  cur  dubias  esse  dixerit  Hauler  St.  l.  s.  s.  ne- 
scio):  ve[s]te  pjermoestus  IVolfflinius  |1  3  A  elementi  hasla  in  B  (vidi)^ 
alter  ductus  in  A  extat:  cupida  Hartel  ||  UOLUTATE  A .,  sed  ut  sub 
OL  vestigia  antiquioris  scripturae  GI  comparere  ^  paenultima  vel  T 
vel  E  esse  visa  sit  Haulero  St.  8  p.  326  s.  \\  PLEUISA  A  \\  4  UALIA,  sed 
ut  ultima  A  vel  N  (vel  M^  esse  possit,  non  D,  tabula:  in  valid[e] 
fF6lfflin\  FU.N.ERA,  super  A  minore  T  (''veC  D)  adscripta:  unde 
fuerat  Hauler  St.  8  p.  327,  a|lienata  (vel  a|balienataj  erat  Buecheler^  iam  | 
ualerent  fiinera  Hartel^  parauerat  funera  Mommsen  ||  5  INCO  codex 
(vidi)  II  NTIONE]  N  prior  dijnidiata  \\  6 -li  certa  omnia  (vidi):  6  SERU 
codex,  lERU  falso  tabula,  item  9  EREQ,  ubi  primam  om.  tabula ,  10 
BI,  11  X:  superior  pars  extat:  sunt  verba  orationis  Cottae  v,  supra 
p.  116 

Fragmentorum  V  et  FI  apographum  dedit  Hauler  in  Stitdiis  Fin- 
dobonensibus  8  p.  321  (cf.  9  p.  28  et  Revue  de  philologie  1886  p.  118 


rei 

?? 

•  • 

nu 


pro 

? 

•      • 

mi 
? 

om 
mi 


ad 

ni 
m 


? 
in 

rent 

? 

esar 

rsed 

9 

enol     5 

ndu(m) 

? 
gna 

oru(m) 

.  ru(m) 

?? 
.  ni     10 

??? 
.  uic 


10 


,       YII  {A)   , 

Re.   dein  signo  dato  prae- 

?  ? 

cipiti  iam  secunda  vigi- 

^       ?     ?  t 

lia  simul  utrimq(ue)  pugna(m) 

9 

• 

occipiunt,  magno  tumul- 

tu  primo  eminus  per  obs-       5 

curam  noctem  tela  in  in- 

certum  iacienfes;  post,  ubi 

? 

Romani  de  indusiria  no(n) 

? 

tela  neq(ue)  clamorem  redde- 
bant,  perculsos  formidi-        10 
ne  aut  deserlam  munitio- 

V  1  0  Hatiler  Studien  P  |  3  NII  vel  NTI  ||  4  0  dimidiata  ||  6  OM 
vel  CM|I  10  NI  vel  NA  H  11  V 

VI  3  «^SAR:  [Ca]esar  temptat  Hauler  ||  7  u  J  11  ^^TG  vel  TTIS 
Fragmentorum  Fll  et  FIII  apographum  extat  in  IFiener  Sitzungt" 

herichte  1886  p.  621  sq. ;  cf.  Revue  de  philoL  10  p.  126  sq.    IFiener 

Studien  9  p.  29  „     i      n 

VII  1  [Oppidani  nocta  clam  ad  impetum  omnia  para]re  Hauler  | 
DlilN  DAT(  PRE  ||  2  litterae  sexta  et  septima  sic  H  iunctae  sunt  |  5 
Pa.ORS  II  6  NOC  i^MTEL  UN  jj  7  CEPTUM  lACIENS 

VIII  1  sexta  P  vel  T  ||  2  SEMI  vel  SEME :  stm\(m)^\tid.t  Mommsen 
II  6  AQ.CO,  sequitur  'signum  F  litterae  simillimum  quod  ab  alia 
manu  profectum'  vitum  Haulero  Revue  p.  128  J  9  mox]  mota  Krueger  || 
11  MORANTES 

Sallusiius.    Ed.  III.  ^ 


^    VIII  {A) 
La  sua  praecipitati  ruinaq(ue) 

9 

multorum  fossae  semiple- 

tae  sunt :  ceteris  fuga  tuta 

fuit  incerto  noctis  et  me- 

? 
tu  insidiarum.   dein  post        5 
?  ? 

paucosdies  egestate  aq(uae)co- 

acta  deditio  est:  oppidum 

incensum  et  cultores  ve- 

?  ? 

nundati  eoq(ue)  terrore  mox 

?  ? 
Isaura  nova  legati  pacem       10 
orantes  venere  obsides- 


L 


1. 


\  I 


130 


SALLUSTI  HISTORIARUM  LIB.  II  RELIQUIAE 


SALLUSTI  fflSTORIAEUM  LIB.  II  REUQUIAE 


131 


nem  rati,  avide  in  fossas 

et  inde  velocissimum  ge- 

nus  per  vallum  i^roperat; 

a?  superstantes  tum  de-  ??    15 

niq(ue)  saxa  pila  sudes  iacere 

?  ? 

et  multos  prope  egressos 

? 

comminus  plagis  aut  om- 

?  ? 

ni  ♦♦♦♦cur*are:  qua  repe(n)- 

tina  formidine  pars  val-         20 

lo  transfixa  alii  super  te- 

IX  (A)  , 
Lia  interim  legatis  osten- 

9 

tans  et  deditionem  cunc- 

?  ?        ? 

tis  praesentib(us)  facilius  co(n)- 
?     ?  t 

venturam.   praeterea  mi- 

lites  a  popMlationib(us)  agro-  5 
rum  et  omni  noxa  reti- 
nebat;  frumentum  et  a- 
lios  comeatus  oppidani 
dabant  ex  eorum  volu(n)- 
tate.   ne  suspectum  habe-      10 


q(ue)  et  iussa  facturos  promit- 
tebant. 

Igitur  Servilius  prudens    ? 
ferociae  hostium  neq(ue)  il-  15 

? 
lis  taedium  belli  sed  repen- 

tinam  formidinem  pacem 
suadere,  ne  de  missione  mu- 

?         ?  ? 

tarent  animos,  quam  pri- 
mum  moenia  eorum  cum     20 

?  ??? 

omnib(us)copiis  accessit,  mol- 

Animae  essent,  proditu- 

ros  firmabant.    at  illi  qui- 

??       ? 

b(us)  aetas  inbellior  et  vetus- 
tate  vis  Romanorum  mul- 

9 

tum  cognita  erat,  cupere        5 

? 

pacem  set  conscientia  no-   . 
?  ? 

xarum  metuere,  ne  datis 
?  ?  ? 

armis  mox  tamen  extre- 
?  ? 

ma  victis  paterentur.   in- 


10 


VII  12  GRATI II  14  •Rut>ERAT  (tertia  0  vel  V):  properat  Mommsen 
B  15  Ad  11  19  NIPl^P-CURRVRE  (secunda  I  potius  quam  E,  tertia  et 
quarta  RE  vel  RI  vel  B- ,  quinta  et  sexta  DE  vel  PU,  decima  videtur  B 
esscy  non  S):  ni  re  deturbare  Hauler  ^  eini|Dus  telis  (vel  fuDdisj  detur- 
bare  Hartel,  om|nib(us)  pugnis  incursare  Schenkl 

VIII  13  post  TEBANT  nonnullas  litteras  difficillimas  lectu  (PO- 
TENTIUS?)  non  ad  Sallustium  pertinentes  dispexit  Hauler  ||  18  'ne  de 
missione  (i.  e,  legatorum^  .  .  Jic,  non  dimissione  vel  de  deditione  (urbis) 
in  palimpsesto  exaratum  est^  Hauler  Reuue  p,  129;  quae  verba  non  ex- 
cludunt  dubitationem.  ne  demissi  prone  Hartel,  ne  dimissione  Wolfflin, 
ne  de  demissione  Hauler 

IX  Apographum  huius  fragmenU  dedit  Hauler  in  fflener  Sittungs- 
berichte  1886  p.  622,  cf  Revue  p,  127  Studien  9  p,  29  ||  4  propterea 
Mommsen  \\  5  LITESAPPELLATIONIB  • ,  corr.  Mommsen  \\  6  NOXAM  || 
10  ne  se  susp.  Heerwagen 

X  Apographum  Hauleri  extat  in  H^iener  Sitzungsberichte  1886 
p.  622,  cf  mener  Studien  p,  29.  30  ||  3  A^^TASiBELUOR  l|  4  TA^^»  || 
5  TUhuOGNlTA  ||  6  PACE^^ET,  supra  ET  fortasse  am,2  SED,  scriptum 
est  II  8  ARMIS  ||  9  extrema  uicti  Hartel:  num  extremas  uices? 


?  ? 

rent,  castra  in  plano  loca- 

verat.    deinde  ex  imperio 

datis  centum  obsidib(us),  u- 

? 

bi  perfugae  arma  torme(n)- 
taq(ue)  omnia  poscebantur,    15 

iuniores  primum  ex  con- 
silio,  deinde  uti  quisq(ue) 

? 

acciderat  per  totam  ur- 

?? 
bem  maximo  clamore  tu- 

multum  faciunt  neq(ue)  se     20 

arma  neq(ue)  socios,  dum 

XI  (^) 
Ra  militaria  viris  memora- 
bantur  in  bellum  mt  ad  la- 

trocinia  pergen(t6(Ms)  qui  il- 

lorum  forlia  facta  ca- 

? 
nebant.   ea  postquaw  Pom-    5 

?  ? 

peius  infenso  exerctVii 

??? 
adventare  comperfMS 

?      ? 
est,  maiorib(us)  natu  pacem 

IX  11  RET  II  14  TORME'  potius  quam  TURME'  ||  18  quarta  I  poHus 
quam  E :  acceperat  Hartel,  accedebat  Heerwagen  et  Buecheler  1  TUTAM 
potius  quam  TOTAM  ||  21  DUMA 

X  11  UNO:  a  m.2  uidetur  superscriptum  u"  ||  12  SERBILIUS  1 13 
TILEMDED  ||  14  MET«S  ||  16  fugam]  iuga  Mommsen,  rugam  vel  injfima 
Buecheler,  terga  0,  Hirschfeld,  fanum  Domascewski,  forum  vel  tuguria 

Hauler  \\  18   E*^0  (^  dubia)  sic  m.  2  \\  19  EFuLARI  ||  CER  m.  2,  DER 

m.  1  II  20  DEAM-:  M  del,  m.  2 

XI.  XII  sunt  prima  et  quarta  unius  folii  columnae;  edidit  et  sup- 
plevit  Hauler  in  Sitzungsberichte  1887  p,  641  sqq.  et  Studien  1887  p.  30, 31 

XI  ad  V.  1—3  Hauler  trahit  Serv.  in  Aen,  10,281:  Sailustius  ait 
Hispanorum  fuisse  [morem],  ut  in  bella  euntibus  iuuenibus  parentum 
facta  memorarentur  a  matribus:  unde  supplet  [a  matribus  parentum 
(vel  a  feminis  maiorumj  facino]ra  ||  3PERGENi  ||  q"!l  f;Si:A^rivlTrP 
non  intellego:  an  eae?  l|  6  INFENSO  potiu^  quam  INTENSO  ||  8  NATl  ^ 

^"^ri^^ufdurL^I^W/e/  irslfflin  II  SI  vel  SE  vel  ST  ||  2  FIDE; 
codex:  supplementum  fidem  [et  soci]etatem  ad  spatiumnon  q^^dratl 
311-iATEM  II  AautEk  autTk:  cuncta^//?7m  ||  7  aCITUS  |1  8  xF:MOTUS 

9* 


ter  quae  trepida  cunctis- 
?        ?  ?  ?  ? 

q(ue)  in  unum  tumultuose  co(n)- 

??? 
sullantib(us)  Servilius  fut- 

lilem  deditionem  ratus,    ? 

ni  metus  urgeret,  de  inpro- 

viso  montem,  ex  quo  in         15 

fugam  oppidi  teli  coniec- 

tus  erat,  occupavit  sacru(m) 

Matri  magnae.   et  in  eo  cre- 

?       ??? 
debatur  epulari  dieb(us)  cer- 

tis  dea,  cuius  erat  de  no-       20 

mine  exaudiri  sonores 

XII  (A)^ 
.  .  .  interposita,  si  exemp- 

ti  o6sidione  forent,  fidc 

? 
socf etatem  acturos :  na(m) 

? 
an/ea  inter  illum  Pom- 

peiumq{ue)  fluxa  pace  dubi-    5 

? 
faverant.   tum  Romanus 

co^ercitus  frumenti  gra- 

? 
tia  remotus  in  Vascones 


132 


SALLUSTI  HISTORIARUM  LIB.  II  REUQUUE 


SALLUSTI  HISTORL^RUM  LIB.  II  ET  lU  RELIQUIAE        133 


et  iussa  uti  facerenf  swa- 

?       ?   ? 

cleDtib(us),  ubi  nibil  abnti-     10 

?  ??? 

endo  proficiunt,  separa- 

tae  a  viris  arma  cepere 
t  ? 

occupato  prope  Meo  .... 
?  ? 

quam  tutissimo  loco.   e- 

os  testabantur  mopes  pa-       15 

triae  pariuntumq(ue)  et 

? 
libertatis  eoq(ue)  ubin  . . . 

? 
partus  et  cetera  mulierwm 
?  ? 

munia  viris  manere 

?  ? 

quis  reb(us)  accensa  \\xven-    20 
tus  decreta  seniorum  . . . 


e$t  tYemq(ue)  Sertorius  mo- 

uit  56,  cuius  multum  in-        10 
?  ?  ? 

terersii^  ne  ei  perinde  Asiae 
? 

....  atq(ue)  vadi  e  facultate 

? 

Pompeius  aliquod  dies 

?  ? 

ca^tra  stativa  babuit, 
? 

modica  valie  disiunctis  li 

? 
a5  eo  hostib(us)  neq(ue)  propin- 
quae  civitates  Mutudurei 

?  ? 

6^  .  .eores  hunc  aut  illu(m) 

commeatib(us)  iuvere:  fames 
ambos  fatigavit.   dein  ta-       20 
men  Pompeius  quadrato 


Secuntur  ires  columnae  XIIL  XIF,  XFy  quae  coniineni  exiremam 
epistulae  pariem  (v.  supra  p.  118):  ea  desinit  in  vocabulo  transgra- 
dien|lur  (in  syllaba  tur  continuaiur  fragmetiium  XFI),  sunt  autem 
hae  columnae  quinta  sexta  septima  eiusdem  foliorum  paris^  cuius  fr. 
XI  et  XII  primam  ei  quartam  columnas  efficiunt 

XVI  (A) 

Tur.??  ???  ?  ^u    set  consules  decretas 

Hae  htterae  pnncipio  seque(n)-  7 

tis  anni  recitalae  in  sena-  a  patrib(us)  provincias  in-      5 

XI  9  FACEREN  ||  10  AE  :  admonendo  Hartel  \\  13  PROPE  potius 
quam  PROPI  ||  MEC  :  Meorigam?  Hauler  \\  14  LOC  ||  17  UBIi  A:  eoque 
ubinam  Hauler,  eoque  xxhera  Hartel^  locoque  ubi  nunc  U'6lfflin  ||  18 
MUI:  mulierum  IFolfflinJi  19  viros /Taree/ ||  manerent  H'6l/flin  |l  20  U  || 
21  SENIORT  codex:  seniorum  aspernatur  Hauler,  qui  iungit  jragmen- 
tum  29  libri  secundi  apud  Nonium  II,  791  (Kritz  fragm.  2,  35):  hi  sal- 
tibus  occupatis  Termestinorum  agros  inuasere  frumentique  ex  inopia 
graui  satias  facta 

Xn  9  MON  rmoluit  Hauler)  \\  10  ECUIUS  vel  E^^CUIUS  (t  ad- 
iectum  a  manu  2?)  \\  U  aut  AI  aiit  AT,  vix  M  ||  11.  12  periret  Asiae 
I  spes  Hartel,  perinde  Asiae  [iter  ut  ^aut  Mommsen)  Italiae  interciu- 

de]|retur  Hauler  ||  12  ATQ-  UADIE  codex,  aquandi  W6lfflin  H  13  iPEIUS  | 

i^/^Pio^  ^^^'*"*  ^^^^  ^"^^"  ^*^^  ^^^  Q'CA>  II  18  EORES  potius  quam 
lORES  codex:  Neores  Hauler  \\  19  iMEATlB  11  20  3OS  (BOS  non  SOS) 
I  21   .^POMPEIUS  n  quadrato  [agmine]  Hauler 

XVI  Apographum  dedii  Hauler  in  SitzungsberichU  1886  p.  659^ 
cf.  Studien  9  p.  3212  LiTl  ERAE  ||  3  REGITATE 


t         ? 

ter  se  paravere :  Cotta  Gal- 

??? 

liam  citeriorem  habuit 
? 

Ciliciam  Octavius.    dein 

proxumi  consules  L.  Lu- 

?  ??  ? 

cullus  et  M.  Cotta  litteris 
?  ??  ? 

nuntiisq(ue)  Pompei  graui- 

?  ?      ? 

ter  perculsi  cum  summae 

?  ?? 

rei  gralia  tum  ne  exerci- 


15 


10 


?  ?  ?? 

tu  in  Italiam  deducto  neq(ue) 
?     ?  ? 

laus  sua  neq(ue)  dignitas 
?  ????? 

esset,  omni  modo  stipen- 

? 
dium  et  su/^plementum  pa- 
?  ? 

rauere  adnitente  maxi- 

?     ??  ?? 

me  nobililate,  cuius  pleri- 

?     ? 

q(ue)  iam  tum  lingua  ferocia(m) 

??? 

suam  et  dicta  factis  seque      21 


LIBRI  III  RELIQUIAE. 

I  {A)  II  {A) 

Pias  Antonius  bawd  fa- 
cile  prohibens  a  portUy 


....  0  flumine  Diluno 
ah  Aostib(us),  quem  trans- 


quia  periaci  telum  pote- 
rat  angusto  introtVii.   ne- 

? 
q(ue)  Mamercus  hostiwm  naves 

? 
in  dextera  communts 

classis  aestate  qute/a 

? 

tutior  in  aperto  seoue- 

?  ?? 

batur.  iamq(ue)  dieb(us)  dXiquot 


gradi  vel  paucis  prohibe(n)- 

tib{us)  nequibat.   simulatis 
? 

g  ^ran5t*tib(us)  aUis  aut  longe     5 

acta  alio  classe,  quam  e- 

?    ? 

miserai  temere   m-  ex  is  ra- 

? 

tib{us)  ej7ercitum  transdu- 
? 

xit.    tum  praemisso  cum  equi* 


XVI  6  partiuere  fTolfftin  |  7  CITERIOREM  codex,  ulteriorem  ma- 
vuli  Hauler  ||  12  SUMME  ||  17  «TSUPLEMENTUM  ||  21  post  SE  Haulero 
apparuerunt  aut  Q'E  (=  que)  aut  Q-E  (=  q(ue)  e)  aui  ME:  idem  du- 
bius,  num  ea  ad  SaUusiium  periineant,  proponit  seque[bantur] 

I.  II  columnae  duae  prima  et  quaria  folii  unius,  quod  cohaeret 
cum  eo,  in  quo  exiani  fragmenta  VII—IX  libri  secundi,  edidit  ei  sup- 
plevii  Hauler  in  IFiener  Siizungsberichte  1886  p.  665  sq.,  cf.  Wiener 
Siudien  9  p.  33 

I  1  [hostium  cojpias  Hauler  H  3  aui  PERIACI  aui  PERIACL  ||  4  in- 
troitu  fFolfftin  |  6  COMMl  ||  7  u  ultima  dimidiata:  quieta  IFolfflin  11 
8  post  aperto  aut  S  aut  P  aui  D  extai  ||  9  BATUTAM  m.  1,  R  videtur 
a  m.  2  supra  U  additum  {|  AL  potius  quam  U  vel  M 

II  1  [disiunctis  altissim]o  flumine  Hauler  \\  DILUNO  poitus  quam 
DIIUNO  II  3  JEL  (aut  uel  aui  ne\)  ||  5  TIB-  vel  PIB-,  non  BIB-  ||  6  iIO 
post  primam  (M  vel  L  vel  I  vel  T)  foriasse  a  m.  2  liiterula  velut  T 
vel  U  adiecia  est\\  -M.EXIS]  textis  proponit  Hauler 


134 


SALLUSTI  HISTORIARUM  LIB.  III  RELIQUIAE 


SALLUSTI  HISTORIARUM  LIB.  lU  REUQUIAE 


135 


10 


•  •  •  • 


•  •  •  • 


per  dubitalionem  triiis, 

? 
cum  Ligurum  prae 

in  Alpis  Terenlun 

?? 
cilu  quaestio  facfa  est  ad 

?? 
Sertorium  perve/it.    quom 
Antonio  ceterisq(ue)  p/ace-  15 
ret  navib(us)  in  Hispantam 

maturare,  postquam 

?      ? 
in  Aresinartos  vcnere  om- 

ni  copia  navium  \onga- 

?       ????  ?? 
rum,  quas  reparatas  ha-        9 

? 
bebant  quaeq(ue)  no  . . . 


m  {R) 


«..•••••••••• 

ni  torrere,  quibus  praeter 


^g- 


tib(us)  Afranio  legato  et  par-  10 

te  navium  longarum,  ad 

insulam  pervenit 

ratiis  inproviso  metu 

?  ?? 
posse  recipi  civitatem  co(m)- 

mea/ib(us)  Italicis  opportu-    15 

?? 
nam.  at  aeque  illi  loco  freti  ni- 

hil  de  sententia  mutave- 
re,  otiippe  tumulum  late- 

rih(us)  tn  mari  et  tergo  editis 

? 
taliq(ue)  fronte  ut  angusto     20 
et  harenoso  ingressu  du 

IV  (/2) 
mt7/tum  castra  petit  mag- 
nis  operib(us)  communt(a. 


I  11  post  PRE  fortatse  S  sequiiur:  praesidium  isset  vel  praesidia 
issent  Hauler  \\  12  Terentunorum  ac-  Hauler  \\  14  PFfTTE  |  15  Q-I  (P  vel 
E)  1  18  undecima  aut  T  aut  E  ||  UE  potius  quam  UIJ  20  RUMOUAbt^u  txl 
'T  apographum  Hauleri:  octava  P  ve/  R,  nona  E  ve/  I,  decima  pro- 
babillter  P,  undecima  A  poiitts  quam  R,  duodecima  incerta,  decima 
teriia  A  vel  M  vel  0  vc/  Q  ||  21  no[uae  accesserant]  Hauler 

II  10  \ANIO  (ranio  vel  manio):  cum  equitibus  Afranio  vel  cnm 
equitatu  Manio  Hauler  \\  14  l^f^t^  \\  16  VEQ-  (prima  M  vel  k,  se- 
cunda  E  potius  quam  1)  ||  19  N  dimidiata  \\  TiRGO  (tergo  vel  tirgo  \\ 
^♦i^«*JT:  prima  foriasse  ^  ve/ N,  paenuliima  U  uc/  N:  monte  ut  ad 
ducius  et  spatium  quadrani,  fronte  ut  Hauler  ||  21  et  harenoso  fFdlfflin 

111 X  sunt  reliquiae  codicis  f^aticani,    constant  auiem  ex  duabus 

laciniis  unius  foliorum  paris,  quod  iniimum  fasciculi,  quaiernionis 
puta,  fuit.  paginae  binis  columnis  scriptae  suni*  relegii  post  me 
P.  Kriiger:  v,  Hermes  14,  634  sq.  exemplum  phoioliihographum  coL 
III.  IV.  \b  extat  in  Zangemeisieri  et  fVattenbachii  Exemplis  Heidel- 
bergae  a,  1876  editis  t.  Fll 

III  2  TORRERE,  extai  R  secundae  superior  pars  (v,  Hermes  5, 
407):  unde  [sudes  ig]ni  torrere  Kriiz  conl  Serv,  Aen.  9,  743 

IV  1  supersuni  lUR  (h,  e.  ui  videiur  ium,  non  iun  aut  iuaj  servaiae  in 
eminenti  particula  membranae  iia  ui  U  super  sextam  sq.  versus  liiteram 
exiet  (cf.  Illy  1).  eaedem  liiierae  in  tabula  Mai  nescio  quo  errore  in 
margine  dextro  repeiitae  sunt,  ubi  nec  nunc  scripturae  vestigia  extant 
neque  Marinio  Niebuhriove  comparuere.  supplevi  Kreyssigium  ducem 
secutus:  ceierorum  supplementa  non  capit  spaiium  (v.  Uermes  o,  409) 

*  [Comparantibus  inier  se  hoc  foliorum  par  cum  Aurelianensibus 
et  Berolinensibus  fragmentis  uliro  apparebit  eis  inter  se  omni  in  re 
convenire,    eadem  suni  spaUa  marginum  interiorum  et  intercolumniO' 


speciem  bello  necessaria(m)  deinde  fugitivi  consump- 

baud  multo  secus  qua(m)  tis  iam  alimentis,  ne  prae- 

ferro  noceri  poterat.   at  5  dantib(us)  ex  propin^wo  hos- 

Varinius,  dum  haec  agu(n)-  tis  instaret,  soliti  more  mi- 

tur  a  fugitivis,  aegra  par-  litiae  vigilias  sta^toncs- 

te  militum  autumni  gra-  q(ue)  et  alia  munia  exejtit. 

vitate  neq(ue)  ex  postrema  secunda  vigilia  silentio 

fuga,  cum  severo  edicto  10  cuncti  egrediun/iir  re- 

iu6erentur,  ullis  ad  sig-  licto  bucinatore  in  cas- 

na  redeuntib(us)  et  qui  reli-  tris.   et  ad  vigilum  speciem 

qui  erant  per  summa  fla-  procul  visen/t6tis  ere- 

gitia  detractantib(us)  mili-  xerant  fulta  arhoribus 

tiam,  quaestorem  suum  15  recentia  cadat;era  et  cre- 

C.  Thoranium,  ex  quo  prae-  bros  ignts  fecerant  for- 

sente  vera  faciUime  nos-  midini Va- 

cerentur,  miserat.   et  ta-  rini 

men  interim  quom  vo-  ti 

lentib(us)  numero  quattuor  20 

V  (R)  VI  (22) 

oa post 

.  .  .  inviis  convertere.    af  aliquo/  dies  contra  mo- 

lli  3  speciem]  PE  dimidiatae  \\  7  fugilivis]  uliima  I  *.  «.  ||  11  lUUE- 
RENTUR  II  12  DEEUNTIR. ,  corr.  Dousa  ||  16  C.  Thorani  nomen  extat 
in  titulo  a  Lancianio  le  acqua  p,  31  edito  \  PRE  y  17  NOSCERENTUM, 
corr.  Bimardus  (sed  Romam  excidisse  Dousa  perspexit) :  noscerent  Gru- 
mentum  Niebuhr  (v.  Hermes  5, 408)  \\  19  QVOM  recie:  ita  tituli  Gracchis 
anteriores  constanier,  recentiores  aliquotiens  (v.  krit.  Beitr,  p,  216,  adde 
fr.  l.  Rubriae  Herm.  16,  4  et  tii,  urbanum  Bull.  arch.  com.  1878,  226), 
nummi  aetaiis  Augustae  (v.  Hermes  9,  252) ,  codices  veteres  Taur,  Cic, 
p.  Caec,  23,  64  (bis)  p.  (^inciio  21,  68^  archetypus  Cic,  de  leg,  1,  13, 
37,  18,  48,  item  scriptor  suas,    ad  Caes.  de  rep.  i,  6,  5.  7,  4,Fronto,  alU, 

IV  4  P  extr.  ceria  )  PR  •  PIN :  propin  Mai.  Nieb,,  propinq  Marin,  || 
8  X  exir.  dimidiata  exiat,  om.  Mai.  ||  9  ss.  suppleia  suni  duce  Frontino 
strat.  1,  5,  22 II  11  0  extr.  dimidiata  extat,  bucinato  Marin,  |  12  UIGIL: 
superesi  hasta  ultimae,  vigili  Marin.  \\  14  FULTA:  ulUmae  vesiigium 
cerium,  fulti  male  Marin,  ||  15  ultimae  A  apex  extat,  om,  editores  | 
16  ss.  sic  supplevi  Herm,  5,  409  [for]midini[s  causa  ne  Vari]ni  [milites 
egredientis  opprimerent.  ita  necopina]ti  [in  ...  (V)  agmine  cita]to 
a[tque  tramitibus]  inviis  . . . 

V  1  (cf  ad  II,  1)  0  dimidiata  \\  2  AD  VI  2  AUQUOD 

rum,  idem  versiculorum  intervallum,  eadem  scriptura,  ut  fieri  non 
possit,  quin  Faiicana  agmenia  ab  eodem  Sallustii  codice  quo  illa 
avulsa  fuerint.  quod  si  verum  est,  non  vicenos  versiculos,  ut  H,  lordan 
cum  reliquis  editoribm  putavii,  sed  vicenos  singulos  in  unaquaque 
columna  extiiisse  Aurelianensibus  foliis  edocemur,  ut  supplementum 
initio  fragmenii  IF  refingendum  sit.    P.  KRUEGER] 


•:  n 


136 


SALLUSTI  HISTORIARUM  UB.  \U  REUQUIAE 


SALLUSTI  fflSTORIARUM  UB.  lU  REUQUIAE 


137 


Farinius  multa  iam  luce  rem  fiducia  augeri  nos- 

desiderans  solita  a  fugi-  tris  coepit  et  promi  lingua. 

tivis  convicia  et  in  cas-  5  qua  Varinius  conlra  s- 

tra  coniectus  lapidum,  pectatam  rem  incaute 

ad  hoc  strepitus  tumul-  motus  novos  incognitos- 

tuosi  sonores  undiq(ue)  q(ue)  et  aliorum  casib(us)  per- 

inruentiutn,  mittit  equites  culsos  miiites  ducit  tame(n) 

um  circum  pro  10  ad  castra  fugitivorum 

ut  explorarent  presso  gradu  silentis  iam 

s  propere  vesti  neq(ue)  tamen  magnifice  sume(n)- 

os  credens  lo-  tis  proelium  quam  postu- 

to  tamen  ag-  laverant.   atque  illi  certa- 

s  pavens  se  15  mine  consilii  inter  se  iux- 

m  dupli  ta  seditionem  erant,  Cri- 

cumas  xo  et  gentis  eiusdem  Gal- 

ga  lis  atq(ue)  Germanis  obviam 

ire  et  ultro  ferre  pugna(m) 

20  cupientib(us)  conlra  Sparta- 

a  VII  (R)        *  VIII  (R) 

nise  *  * e  con ♦  ♦  *  .  . 

nequa d  timum  videbalur.    dein- 

id  temp    .......     m  ceps  monet  in  /axioris 

q(ue)  seclu     m  5  agros  magisq(ue)  pccuarios 

et  extin 1  ut  egrediantur,  ubi  prius- 

curam *  s  quam  refecto  exercitu 

V  5  G  prtmae  pars  inferior  extat  ||  6  0  dimidiata  [  7  c  ante  strc- 
pitus,  quod  solus  Nieb,  exhibet,  non  exlat  in  codice  |  8  I  prima  dimi" 
diata:  integram  dedere  ^farin.  Nieb,  ||  9  UM,  non  OM  aut  RIM,  quod 
dedit  Marin.  ||  9.  10  [ruenti]um  mitlit  cquites  [in  tumul]um  circum  pro- 
[minentcm]  suppL  Kreysng\  13  0  primae  vestigium  dubium^  \b  S  pri- 
mae  partis  superioris  vestigium  dubium  omissum  a  ceteris,  item  P 
sequens  dubia  ||  17  C,  non  T  (quam  dedit  Mai.)  superior  pars  extat  ) 
18  G  (ita  Mai.)  aut  C  (ita  Nieb.)  aut  P  (ita  Krug.)  vestigium  dubium, 

om.  Marin.  N 

VI  6  INCAUTAE  [  7  ICOGNITOS  contignatis  OS  ||  15  MINE,  non 
MENE  II  lUS  0  16  Crixo]  Atcspalus  Crixi  inscriptum  aeneis  Augusti  et 
Liviae  imaginibus  ed.  a  Frohnero,  Musees  de  France  (Paris.  1872)  1. 1.  2. 

VII  a2  liiterae  duae  evanidae  possunt  fuisse  cu  (ita  Mai.)  vel  tu 
(ita  KrUg.),  non  q  (ita  Marin.)  j|  ^2  E  dubia  ||  bl  paenultima  vel  A 
vc/  U  fuisse  videtur 

VIII  2    trium  litterarum  evanidarum  prima  C  CG,  0,  Q?J   fuisse 

videtur  \\  4  L  evanuit,  imminutam  dedit  Marin.  1  5  PECURIOS  ||  6  PRIU, 
dimidiata  U 


sethau caq(ue) 

quam  c aud 

aliam capie- 

endam pru- 

dentes  * mi 

nobiie lau- 

dantq(ue)  s e  re 

pars  sto is  ad 

fluent  * ♦  0  fi- 

dens  al e  patri- 

ae  in  me rumi 

servil ultra 

prae te 

IX  (R) 

..♦**♦..     unc  res- 
tantes  et  eludebant,  simul 
nefandum  in  modum  per- 
verso  volnere,  et  inter- 
dum  lacerum  corpus  se- 


adesset  Varinius,  augere- 
tur  numerus  lectis  viri^. 

10  et  propere  nanctus  ido- 
neum  ex  captivis  ducem, 
Picentinis,  deinde  Eburi- 
nis  iugis  occultus  ad  Na- 
ris  Lucanas  atq(ue)  inde  pri- 

15  ma  luce  pervenit  ad  An- 
ni  forum  ignaris  culto- 
rib(us).   ac  slatim  fugitivi  cow- 
tra  praeceptum  ducis 
rapere  ad  stuprum  virgt- 

20  nes  malronasq(ue),  et  alii  c 

a  X  (R)  * 

*  vaneq(ue) 

e m  in  se 

0 *  s  crude- 

5  I upatos 

a gravis  ple- 


VII  68  C  dimidiata  extat,  om.  editores  ||  a9  C  ((s,  Q,  0?)  dimi- 
diata  \\  69  primae  A  ductus  dexter  extat  \\  b\0  primae  A  ductus  dexter 
exiat  II  a  12  uitimae  hasta  superest  |I  a  14  ultimae  S  pars  superior  extat, 
om.  edilores:  0  (C,  Q?)  fuisse  visa  Kriig.  ||  6  14  primae  E  extant  tres 
apices  ||  615  \(an  Tf)'S  visae  Kriig.,  sed  ut  punctum  possit  m.  sec. 
esse  H  al6  uttivia  hasta  litterae  incertae  ||  616  prima  mihi  visa  est 
fuisse  H  (K?),  KrUgero  (ut  Mai.)  M  (k?)  \\  619  UL  paene  evanidae  [ 
620  TE  (TE*  Kriiger):  om.  editores^  15  ss.  FII/,  1  ss.  iemptavi  post 
alios  Uerm.  5,  4/0  pars  8to[lide  nim]is  adflucnl[ium  nume]ro  fidens 
a[lii  longinqua]e  patriae  inme[mores,  at  plulrumi  servi[li  indole  nil]  ultra 
prae[dam   caedesque  pe]te[re   quibus   rcbus  Sparta]co  n[on  amplius  dis- 

ceplare  op]timum  .    _        ^ 

VIII  9  tur]  U  media  evanuit  \\  13  Naris  Freinsheim:  a  periit  |  16  U 
ultima  dimidiata  \\  17  CO,  dimidiata  0.  Nonius  p.  456  s.v.stuprum: 
'Sallustius  Historiarum  lib.  III  ac  staiim  ^  matronasque  ||  20  matro- 
nasq(uc)]  uttimae  SQ  •  dimidiatae,  ante  paenultimam  falso  Mai.  A(0?) 
tiiterae  apicem  dedit.     nil  superest  \\  extrema  C  ^G,  0,  Q?>  dimidiata 

IX  2  trium  litterarum  evanidarum  (quas  om.  editores)  prima  A 
vel  M  vel  R?  (vel  U,  ut  visum  Kriig.)  videtur  fuisse,  media  f^J^^^a 
C  rG  0  Q5*)  rc/U  II  UNC  dimidiata  sed  certa  U,  non  \m  (ut  Martn.) 
I  3  ELUDEBANT  vel  PLUDEBANT  ('cl  o  pl,  melius  pl  Marin  in 
marg.),  non  ILLUDEBANT:  coniecturae  priorum  non  satisfaciunt ;  ei 
illudcbant  Kreyssig.  v.  Hermes  5,  411  *•        ,^  .        ,     „   .o  mimci?    i 

X  62  evanidae  primae  hasta  superest,  V  tncer^J  ^?.^'^^^^* 
foramine  dimidiata:  MENSE  Marin.  Mai.,  MENSU  iVte6.  ||  a4  0 
dimidiata  1|  64  prima  incerta 


^     '  I 


138 


SALLUSTI  HISTORIARUM  LIB.  III  RELIQUUE 


mianimum  omittentes.  r c  illum  di- 

alii  in  tecta  iaciebaut  ig-  em noctem 

nis  multiq(ue)  ex  loco  ser-  ib s  dupli- 

vi  quos  ingenium  soci-  10        ca orum  nu- 

os  dabat  abdila  a  domi-  me *rima  cum 

nis  aut  ipsos  trahebant  luc n  campo 

ex  occulto ;  neq(ue)  sanctu(m)  sal nos  aedifi- 

aut  nefandum  quicqua(m)  cist et  tum 

fuit  irae  barbarorum  Ift        mat serant 

et  servili  ingenio.    quae  aut  f nta 

Spartacus  nequiens  pro-  Sed  in  *    .  .  .  .    no  die  gna- 

hibere,  multis  precib(us)  quo-  ri  ext umorum 

m  oraret,  celeritate  prae-  fug venla 

vertere,  milfcre  nuntios  70       r   .  . omnib(us) 

IX  18  PRAECIB.  I  20  MIT  exetarum  formam^  E  ultimae  tres 
apices  servavit  membrana  (recte  Mai.) 

X  6  7  E  (ita  etiam  Kriig,  visum)  aut  C  litterae  apices  extant  I| 
fl9  B  aut  P?  II  610  0  dimidiata  ||  611  primae  superest  pes  kastae  \\ 
613  nos]  ita  etiam  Marin.  ||  a  16  F  pars  superior  extat  ||  alT  ultima 
incerta:  0  Nieb,,  C  Mai.,  an  G  (Q?;  ||  al8  ultima  F  fuuse  visa  Kriig. 
II  fll9  G  paene  evanuit  |  619  paenultima  I  visa  Kriig.  ||  6  20  0  primae 
vix  comparet  particula:  OMNIB.  solus  Mai. 


SALHISTIUS  AD  CAESAREM  SENEM 

DE    RE    PUBLICA. 


INCERTI  RHETORIS  8UAS0RIAE. 


«!-■ 


V  est  cod.  Vaticanus  3864  s.  x 
&  sunt  codices  ex  Yaticano  oriundi. 


SALLUSTIUS 

AD    CAESAREM    SENEM 
DE  RE  PUBLICA. 

ORATIO. 

Pro  vero  antea  optinebat  regna  atque  imperia  fortunam  do-  1  I 
no  dare,  item  alia  quae  per  mortaleis  avide  cupiuntur,  quia  et 
apud  indignos  saepe  erant  quasi  per  libidinem  data  neque  cui- 
quam  incorrupta  permanserant.   sed  res  docuit  id  verum  esse,  2 
5  quod  in  carminibus  Appius  ait,  fabrum  esse  suae  quemque  for- 
tunae,  atque  in  te  maxume,  qui  tantum  alios  praegressus  es,  ut 
prius  defessi  sint  homines  laudando  facta  tua  quam  tu  laude  digna 
faciundo.     ceterura  ut  fabricata  sic  virtute  parta  quam  magna  3 
industria  haberei  decet,  ne  incuria  deformentur  aut  conruant  in- 
10  firmata.   nemo  enim  alteri  imperium  volens  concedit  et,  quamvis  4 
bonus  atque  clemens  sit,  qui  plus  potest  tamen ,  quia  malo  esse 
Hcet,  iormeidatur.   id  eo  evenit,  quia  plerique  rerum  potentes  5 
pervorse  consulunt  et  eo  se  munitiores  putant,  quo  illei  quibus 
imperitant  nequiores  fuere.    at  contra  id  eniti  decet ,  cum  ipse  6 
15  bonus  atque  strenuus  sis,  uti  quam  optimis  imperites.   nam  pes- 
sumus  quisque  asperrume  rectorem  patitur.   sed  tibi  hoc  gravius  7 
est,  quam  ante  te  omnibus,  armis  parta  componere,  quod  bellum  8 
aUorum  pace  mollius  gessisti.   ad  hoc  victores  praedam  petunt, 
victi  cives  sunt.   inter  has  difficultates  evadendum  est  tibi  atque 
20  in  posterum  firmanda  res  pubhca  non  armis  modo  neque  advor- 
sum  hostis,  sed,  quod  multo  multoque  asperius  est,  pacis  bonis 
artibus.     ergo  omnes  magna  mediocri  sapientia  res  huc  vocat,  9 
quae  quisque  optuma  polest,  utei  dicant.    ac  mihi  sic  videtur :  10 
qualeicumque  modo  tu  victoriam  composuereis,  ita  aha  omnia 
25  futura.   sed  iam,  quo  melius  faciliusque  constituas,  paucis  quae  2 
me  animus  monet  accipe. 

Bellum  tibi  fuit,  imperator,  cum  homine  claro,  magnis  opi-  2 
bus,  avido  potentiae,  maiore  fortuna  quam  sapientia,  queni  secuti 
sunt  pauci  per  suam  iniuriam  tibi  inimici,  item  quos  adfinitas  aut 
80  aha  necessitudo  traxit.    nam  particeps  dominationis  neque  fuit  S 
quisquam  neque,  si  pati  potuisset,  orbis  terrarum  bello  concussus 
foret.    cetera  multitudo  volgi  more  magis  quam  iudicio,  post  ahus  4 

SALLUSTIUS— ORATIO_t>wcn>#i;  AD  CAESAREM  SENEM:-  DE 
REPUBLICA  INClP.  FEUCIT:  V\\  fortuna  ^|16  es  in  ras.  r||  21 
maius  pott  multo  inser,  edd.  vett  ||  22  mediocri  Asulanut,  mediocris  F 


^    I 


142 


INCERTI  SALLUSTIUS  AD  CAESAREM 


DE  RE  PUBLICA  I 


143 


5  alium  quasi  prudentiorem  seculi.  per  idem  tempus  maledictis 
ineiquorum  occupandae  rei  publicae  in  spem  adducti  honaines, 
quibus  omnia  probro  ac  luxuria  poUuta  erant,  concurrere  in  ca- 
stra  tua  et  aperte  quieteis  mortem  rapinas,  postremo  omnia  quae 

6  corrupto  animo  lubebat,  minitari.    ex  queis  magna  pars,  ubi  ne-  5 
que  creditum  condonarei  neque  te  civibus  sicuti  hostibus  uti  vi- 
dent,  defluxere,  pauci  restitere,  quibus  maius  otium  in  castris 
quam  Romae  futurum  erat:    tanta  vis  creditorum  inpendebat. 

7  sed  ob  easdem  causas  immane  dictust  quanti  et  quam  multi  mor- 
tales  postea  ad  Pompeium  discesserint,  eoque  per  omne  tempus  10 
belli  quasi  sacro  atque  inspohato  fano  debitores  usi. 

3  Igitur  quoniam  tibi  victori  de  bello  atque  pace  agitandum 

est,  hoc  uti  civiliter  deponas,  illa  ut  quam  iustissima  et  diuturna 
sit,  de  te  ipso  primum,  qui  ea  compositurus  es,  quid  optimum 

2  factu  sit  existima.    equidem  ego  cuncta  imperia  crudeha  magis  15 
acerba  quam  diuturna  arbitror,  neque  quemquam  multis  metuen- 
dum  esse,  quin  ad  eum  ex  multis  formido  reccidat:  eam  vitam 
bellum  aeternum  et  anceps  gerere,  quoniam  neque  adversus  ne- 
que  ab  tergo  aut  lateribus  tutus  sis,  semper  in  periculo  aut  metu 

3  agites.  contraquibenignitateetclementiaimperium  temperavere  20 
iis  laeta  et  candida  omnia  visa,  etiam  hostes  aequiores  quam  ahis 

4  cives.  haud  scio  an  qui  me  his  dictis  corruptorem  victoriae  tuae 
nimisque  in  victos  bona  voluntate  praedicent.  scihcet  quod  ea, 
quae  exteris  nationibus  natura  nobis  hostibus  nosque  maioresque 
nostrisaepetribuere,  ea  civibus  danda  arbitror  neque  barbaro  ritu  25 

4  caede  caedem  et  sanguinem  sanguine  expianda.  anilla,  quaepau- 
lo  ante  hoc  bellum  in  Cn.  Pompeium  victoriamque  Sullanam  in- 
crepabantur,  obhvio  interfecit:  Domitium,  Carbonem,  Brutum 
alios  item  non  armatos  neque  in  proeHo  belH  iure  sed  postea  sup- 
pHces  per  summum  scelus  interfectos,  plebem  Romanam  in  yiUa  30 

2  pubHca  pecoris  modo  conscissam?  eheu  quam  illa  occulta  ciyium 
funera  et  repentinae  caedes,  in  parentum  aut  liberorum  sinum 
fuga  muHerum  et  puerorum,  vastatio  domuum  ante  partam  a  te 

3  victoriam  saeva  atque  crudeHa  erant !  ad  quae  te  idem  iUi  hor- 
tantur :  [et]  sciHcet  id  certatum  esse,  utrius  vestrum  arbitrio  iniu-  85 
riae  fierent,  neque  receptam  sed  captam  a  te  rem  pubHcam  et  ea 
causa  exercitus  stipendns  confectis  optimos  et  veterrimos  om- 
nium  advorsum  fratres  parentisque  [aHihberosJarmiscontendere; 
ut  ex  aHenis  maHs  deterrumi  mortales  ventri  atque  profundae 

6  condonarei  scripsi  auciore  Cortio  (qui  condonari),  condonare  ^ 
I  12  fortasse  pace  atque  bello  H  13  ut  post  iUa  inseruit  Aldus,  om.  y\ 
21  aequiores  quam  aliis  Carrio,  nequiores  quam  aUi  r||24  extcris 
scripn,  externis  /^  i  35  et  delevi  |1  38  alii  liberos  delevi 


lubidini  sumptus  quaererent  atque  essent  obprobria  victoriae, 
quorum  flagitiis  commacularetur  bonorum  laus.   neque  enim  te  4 
praeterire  puto ,  quaU  quisque  eorum  more  aut  modestia  etiam 
tum  dubia  victoria  sese  gesserit  quoque  modo  in  beUi  admini- 

5  stratione  scorta  aut  convivia  exercuerint  non  nulH,  quorum  aetas 
ne  per  otium  quidem  talis  voluptatis  sine  dedecore  attingerit. 

De  beUo  satis  dictum.   de  pace  firmanda  quoniam  tuque  et  5 
omnes  tui  agitatis,  primum  id,  quaeso,  considera  quale  sit  de 
quo  consuUas :  ita  bonis  maUsque  dimotis  patenti  via  ad  verum 

10  perges.     ego  sic  existimo:  quoniam  orta  omnia  intereunt,  qua  2 
tempestate  urbi  Romanae  fatum  excidii  adventarit,  civis  cum  ci- 
vibus  manus  conserturos,  ita  defessos  et  exsanguis  regi  aut  nationi 
praedae  futuros.    aliter  non  orbis  terrarum  neque  cunctae  gentes 
conglobatae  movere  aut  contundere  queunt  hoc  imperium.    fir-  3 

15  manda  igitur  sunt  vel  concordiae  bona  et  discordiae  mala  expel- 
lenda.   id  ita  eveniet,  si  sumptuum  et  rapinarum  Hcentiam  demp-  4 
seris,  non  ad  vetera  instituta  revocans,  quae  iam  pridem  corruptis 
moribus  ludibrio  sunt,  sed  si  suam  quoique  rem  famiUarem  finem 
sumptuum  statueris:  quoniam  is  incessit  mos,  ut  homines  adules-  5 

20  centuli  sua  atque  aUena  consumere,  nihU  Hbidinei  atque  aUis  ro- 
gantibus  denegare  pulcherrimum  putent,  eam  virtutem  et  magni- 
tudinem  animi,  pudorem  atque  modestiam  pro  socordia  aesti- 
ment.    ergo  animus  ferox  prava  via  ingressus,  ubi  consueta  non  6 
suppetunt,  fertur  accensus  in  socios  modo  modo  in  civis,  movet 

25  composita  et  res  novas  f  veteribus  aec  conquirit.   quare  toUendus  7 
est  fenerator  in  posterum,  uli  suas  quisque  res  curemus.   ea  vera  8 
atque  simplex  via  est,  magistratura  populo ,  non  creditori  gerere 
et  magnitudinem  animi  in  addendo  non  demendo  rei  pubHcae 
ostendere. 

30  Atque  ego  scio  quam  aspera  haec  res  in  principio  futura  G 

sit ,  praesertim  is ,  qui  se  in  victoria  Hcentius  Hberiusque  quam 
artius  futuros  credebant.  quorum  si  saluti  potius  quam  iubidini 
consules,  iUosque  nosque  et  socios  in  pace  firma  constitues:  sin 
eadem  studia  artesque  iuventuti  erunt ,  ne  ista  egregia  tua  fama 

35  simul  cum  urbe  Roma  brevi  concidet.    postremo  sapientes  pacis  2 
causa  beUum  gerunt,  laborem  spe  otu  sustentant.   nisi  iUam  fir- 
mam  efficis,  vinci  an  vicisse  quid  retuHt?  quare  capesse,  per  deos,  3 
rem  pubHcam  et  omnia  aspera,  uti  soles,  pervade.    namque  aut  4 


3  qualis  F\  8  quale  sit  Orellius,  quaUs  sit  r\\i\  ciuis  (ui  in 
rasura)  f^  1  15  uel]  et  Cortius  ||  23  consuexata  (xa  induxit  prima  m.) 
A^ll  25  ueteribus  aec  conquirit  (sed  a  in  aec  in  rasura)  F:  pro  uete- 
ribus  concupit  temptavi  de  ep,  p,  24  s.  (ut  aec  sit  male  lecta  iteratio 
voc,  antecedentisy  cf,  v,  32), •  ueteribus  acquirit  Laetus  |1 28  in]  cf  p,  145, 36 


144 


INCERTI  SALLUSTIUS  AD  CAESAREM 


DE  RE  PUBLICA  I.  II 


145 


10 


lu  mederi  potes  aut  omittenda  est  cura  omnibus.  nfeque  quis- 
quam  te  ad  crudelis  poenas  aut  acerba  iudicia  invocat ,  quibus 
civitas  vastatur  magis  quam  corrigitur,  sed  ut  pravas  artis  malas- 

5  que  libidines  ab  iuventute  prohibeas.    ea  vera  clementia  erit  con- 
suluisse,  ne  merito  cives  patria  expellerentur,  retinuisse  ab  slul-  5 
titia  et  falsis  voluptatibus,  pacem  et  concordiam  stabilivisse,  non 
si  flagitis  opsecutus,  delicta  perpessus  praesens  gaudium  quom 
mox  futuro  malo  concesseris. 

7  Ac  mihi  animus,  quibus  rebus  alii  timent,  maxume  fretus 

est:  negolii  magnitudine  et  quia  tibi  terrae  et  maria  simul  omnia 
componenda  sunt.   quippe  res  parvas  tantum  ingenium  attingere 

2  nequeiret,  magnaecuraemagnamercesest.  igiturprovideasopor- 
tet,  uti  pleps  largitionibus  et  publico  frumento  corrupta  habeat 
negotia  sua,  quibus  ab  malo  publico  detineatur:  iuventus  probi- 

3  tati  et  industriae,  non  sumptibus  neque  divitiis  studeat.    id  ita  15 
eveniet,  si  pecuniae,  quae  maxuma  omnium  pernicies  est,  usum 

4  atque  decus  dempseris.    nam  saepe  ego  quom  animo  meo  repu- 
tans  quibus  quisque  rebus  clari  viri  magnitudinem  invenissent 
qnaeque  rcs  populos  nationesve  magnis  auctibus  auxissent,  ac 
deinde  quibus  causis  amplissima  rcgna  et  imperia  conruissent,  20 
eadem  semper  bona  atque  mala  reperiebam,  omnesque  victores 

5  divitias  contempsisse  et  victos  cupivisse.   neque  aliter  quisquam 
extoUere  sese  et  divina  mortalis  attingere  potest,  nisi  omissis  pe- 
cuniae  et  corporis  gaudiis  animo  indulgens,  non  adsentando  ne- 
que  concupita  praebendo,  pervorsam  gratiam  gratificans,  sed  in  25 
labore  patientia  bonisque  praeceptis  et  factis  fortibus  exercitando. 

S  Nam  domum  aut  villam  exstruere,  eam  signis  aulaeis  alieis- 

que  operibus  exornare  et  omnia  potius  quam  semet  visendum 
efficere,  id  est  non  divitias  decori  habere,  sed  ipsum  illis  flagitio 

2  esse.   porro  ei ,  quibus  bis  die  ventrem  onerare,  nuUam  noctem  80 
sine  scorto  quiescere  mos  est,  ubi  animum  quem  dominari  dece- 
bat,  servitio  oppressere,  nequeiquam  eo  postea  hebeti  atque  clau- 

3  do  pro  exercito  uti  volunt.  nam  inprudentia  pleraque  et  se  prae- 
cipitat.  verum  haec  et  omnia  mala  pariter  cum  honore  pecuniae 
desinent,  si  neque  magistratus  neque  alia  volgo  cupienda  venalia  85 

4  erunt.    ad  hoc  providendum  est  tibi,  quonam  modo  Italia  atque 

5  provinciae  tutiores  sint ;  id  quod  factu  haud  obscurum  est.   nam 

5  merito  F,  quod  Gerlachius  (ed,  a,  1850)  iure  tuetur,  immerito  M- 
dus  II  ciuis  r  0  7  quom  r.-  hic  et  infra  v,  17,  iiaque  praepositio  scripta 
in  codice  Historiarum  FaLp,  135,  fr,  lll,  19  ubi  v.  adnot.i  11  paruas 
^ldus,  prauas  r||  12  ncqueiret  scripsi:  neq.|iret  F,  nequiret  vulgo  \\ 
17  decus  Asulanus  (cf,  v,  34),  dedecus  ^  ||  19  auctibus  Ciaccomus, 
auctoribus  r  ||  30  eis  F;  cave  ne  anliquum  nominativum  ceis  a  rhe- 
tore  positum  esse  putes  \\  37  obscurum]  an  absurdum  ?  cf  p.  149,  10 


idem  omnia  vastant,  suas  deserendo  domos  et  per  iniuriam  alie- 
nas  occupando.    item  ne,  uti  adhuc,  militia  iniusta  aut  inaequalis  6 
sit,  cum  alii  triginta,  pars  nullum  stipendium  facient.    et  fru- 
mentum  id,  quod  antea  praemium  ignaviae  fuit,  per  municipia 

5  et  colonias  illis  dare  conveniet,  qui  stipendiis  emeritis  domos  re- 
verterint. 

Quae  rei  publicae  necessaria  tibique  gloriosa  ratus  sum,  7 
quam  paucissimis  apsolvi.  non  peius  videtur  pauca  nunc  de  facto  8 
meo*  disserere.     plerique  mortales  ad  iudicandum  satis  ingenii  9 

10  habent  aut  simulant:  verum  enim  ad  reprehendunda  aliena  facta 
aut  dicta  ardet  omnibus  animus,  vix  satis  apertum  os  aut  lingua 
prompta  videtur,  quae  meditata  pectore  evolvat.    quibus  me  sub- 
iectum  haud  paenitet,  magis  reticuisse  pigeret.     nam  sive  hac  10 
seu  meliore  aha  via  perges,  a  me  quidem  pro  virili  parte  dictum 

15  et  adiutum  fuerit.  relicuum  est  optare  uti  quae  tibi  placuerint 
ea  di  immortales  adprobent  beneque  evenire  sinant. 

EPISTULA. 

Scio  ego ,  quam  difficile  atque  asperum  factu  sit  consiHum  1  II 
dare  regi  aut  imperatori,  postremo  quoiquam  mortali,  quoius  opes 

20  in  excelso  sunt,  quippe  cum  et  illis  consultorum  copiae  adsint 
neque  te  futuro  quisquam  satis  callidus  satisque  prudens  sit. 
quiu  etiam  saepe  prava  magis  quam  bona  consilia  prospere  eve-  2 
niunt,  quia  plerasque  res  fortuna  ex  libidine  sua  agitat.   sed  mihi  3 
studium  fuit  adulescentulo  rem  publicam  capessere,  atque  in  ea 

25  cognoscenda  multam  magnamque  curam  habui :  non  ita  ut  ma- 
gistratum  modo  caperem,  quem  multi  malis  artibus  adepti  erant, 
sed  etiam  ut  rem  pubhcam  domi  mihtiaeque  quantumque  armis 
viris  opulentia  posset  cognitum  habuerim.     itaque  mihi  multa  4 
cum  animo  agitanti  consilium  fuit  famam  modestiamque  meam 

80  post  tuam  dignilatem  haberei  et  quoius  rei  lubet  periculum  fa- 
cere,  dnm  quid  tibi  ex  eo  gloriae  acciderit.    idque  non  temere  5 
neque  ex  fortuna  tua  decrevi,  sed  quia  in  te  praeter  ceteras  artem 
unam  egregie  mirabilem  comperi,  semper  tibi  maiorem  in  adver- 
sis  quam  in  secundis  rebus  animum  esse.   sed  per  ceteros  morta-  6 

85  hs  illa  res  clarior  est,  quod  prius  defessi  sunt  homines  laudando 
atque  admirando  munificentiam  tuam,  quam  tu  in  faciundo  quae 
gloria  digna  essent.   equidem  mihi  decretum  est  nihil  tam  ex  alto  2 


3  an  facinnt?  ||  8  peius  corruptum? ^  12  meditata   pectore  euoluat 

fuisse  qui  legendum  conicerent*  dicit  Carrio,  medita  pectore   euolat 

^ll  17  EPISTULA  inscripsi:  duorum   versiculorum  spatium  non  con- 

scriptum  in  f^\\  28  cognitam  in  aliquot  editt,  fertur  ||  31  accedcret  Aldus 

II  36  quaQtu  in  faciundo  ^  in  delevit  Laetus,  at  cf,  p.  143,  28 

SaUusUus.    Ed.  III.  j[0 


146 


INCERTI  SALLUSTIUS  AD  CAESAREM 


DE  RE  PUBLICA  II 


147 


2  repeti  posse,  quod  non  cogitanti  tibi  in  promptu  sit.  neque  eo 
quae  visa  sunt  de  re  publica  tibi  scripsi,  quia  mihi  consilium  at- 
que  ingenium  meum  amplius  aequo  probaretur,  sed  inter  labores 
militiae  interque  proelia  victorias  imperium  statui  admonendum 

3  te  de  negotiis  urbanis.    namque  tibi  si  id  modo  in  pectore  consilii  5 
est,  ut  te  ab  inimicorum  impetu  vindices  quoque  modo  contra 
adversum  consulem  beneficia  populi  retineas,  indigna  viritute  tua 

4  cogitas.  sin  in  te  ille  animus  est,  qui  iam  a  principio  nobilitatis 
factionem  disturbavit,  plebem  Romanam  ex  gravi  servitute  in  li- 
bertatem  restituit,  in  praetura  inimicorum  arma  inermis  disiecit,  10 
domi  militiaeque  tanta  et  tam  praeclara  facinora  fecit,  ut  ne  ini- 
mici  quidem  queri  quicquam  audeant  nisi  de  magnitudine  tua: 
quin  tu  accipe  ea  quae  dicam  de  summa  re  publica.  quae  profecto 
aut  vera  invenies  aut  certe  haud  procul  a  vero. 

8  Sed  quoniam  Cn.  Pompeius  aut  animi  pravitate  aut  quia  15 

nihil  eo  maluit  quod  tibi  obesset  ita  lapsus  est,  ut  hostibus  tela 
in  manus  iaceret,  quibus  ille  rebus  rem  publicam  conturbavit, 

2  eisdem  tibi  restituendum  est.  primum  omnium  summam  pote- 
statem  moderandi  de  vectigalibus  sumptibus  iudiciis  senatoribus 
paucis  tradidit,  plebem  Romanam,  quoius  antea  summa  potestas  20 

3  erat,  ne  aequeis  quidem  legibus  in  servitute  rehquit.  iudicia  la- 
melsi,  sicut  antea,  tribus  ordinibus  tradila  sunt,  tamcn  idem  illi 
factiosi  regunt,  dant  adimunt  quae  lubet,  innocentis  circumve- 

4  niunt,  suosad  honorem  extollunt.    non  facinus,  non  probrum 
aut  flagitium  obstat,  quo  minus  magistratus  capiant.    quos  com-  25 
modum  est  trahunt  rapiunt ;  postremo  tamquam  urbe  capta  Hbi- 

5  dine  ac  licentia  sua  pro  legibus  utuntur.  ac  me  quidem  medio- 
cris  dolor  angeret,  si   virtute  partam  victoriam  more  suo  per 

6  servitium  exercerent.  sed  homines  inertissimi,  quorum  omnisvis 
virtusque  in  lingua  sita  est,  forle  atque  alterius  socordia  domina-  30 

7  tionem  oblatam  insolentes  agitant.  nam  quae  seditio  aut  dissen- 
sio  civihs  tot  tam  inlustris  familias  ab  stirpe  evertit?  aut  quorum 
umquam  in  victoria  animus  tam  praeceps  tamque  inmoderatus 

4  fuit?  L.  Sulla,  cui  omnia  in  victoria  lege  belli  Hcuerunt,  tametsi 
supplicio  hostium  partis  suas  muniri  intellegebat ,  tanien  paucis  35 

2  interfectis  ceteros  beneficio  quam  metu  retinere  maluit.  at  her- 
cule  a  M.  Catone  L.  Domitio  ceterisque  eiusdem  factionis  quadra- 
ginta  senatores,  multi  praeterea  cum  spe  bona  adulescentes  sicu- 

1  repeti  Ciacconius,  reperiri  F\\  eo  T,  ego  corr,  manus  recens  | 
9  disturbabit  r\\  23  lubet  ^ldus,  luget  r\\  24  adhorem  (i.  s.  no)  ^  ||  31 
namque  sedilio  r||36  at  hercule  a  M.  Catone  Mommsen:  atherculem 
catonem  F,  at  hercule  nunc  cum  Catone  Aldus,  at  hercule  M.  Catoni 
Orellius 


tei  hostiae  mactati  sunt,  quom  interea  inportunissuma  genera» 
hominum  tot  miserorum  civium  sanguine  satiari  nequierunt: 
non  orbi  hberi,  non  parentes  exacta  aetate,  non  luctus  gemitus 
virorum  muHerum  inmanem  eorum  animum  inflexit,  quein  acer- 
5  bius  in  dies  male  faciundo  ac  dicundo  dignitate  aHos  alios  civitate 
eversum  irent.  nam  quid  ego  de  te  dicam?  cuius  contumeHam  3 
homines  ignavissimi  vita  sua  commutare  volunt,  si  Hceat.  neque 
iUis  tantae  voluptati  est,  tametsi  insperantibus  accidit,  dominatio 
quanto  maerori  tua  dignitas:  quein  optatius  habent  ex  tua  cala- 

10  mitate  periculum  libcrtatis  facere,  quam  per  te  popuH  Romani 
imperium  maximum  ex  magno  fieri.   quo  magis  tibi  etiam  atque  4 
etiam  animo  prospiciendum  est,   quonam   modo   rem  stabiHas 
communiasque.    mihi  quidem  quae  mens  suppetit  eloqui  non  5. 
dubitabo.    ceterum  tuei  erit  ingenii  probare,  quae  vera  atque, 

15  utilia  factu  putes. 

In  duas  partes  ego  civitatem  divisam  arbitror,  sicut  a  maio-  5 
ribus  accepi,  in  patres  et  plebem.    antea  in  patribus  summa 
auctoritas  erat,  vis  multo  maxuma  in  plebe.    itaque  saepius  in  2 
civitate  secessio  fuit  semperque  nobilitatis  opes  deminutae  sunt 

20  et  ius  populi  ampHficatum.    sed  plebs  eo  Hbere  agitabat,  quia  3 
nuHius  potentia  super  leges  erat  neque  divitiis  aut  superbia  sed 
bona  fama  factisque  fortibus  nobiHs  ignobilem  anteibat:  humil- 
Hmus  quisque  in  armis  aut  in  miHtia  nulHus  honestae  rei  egens 
satis  sibi  satisque  patriae  erat.     sed  ubi  eos  paulatim  expulsos  4 

25  agris  inertia  atque  inopia  incertas  domos  habere  subegit,  coepere 
alienas  opes  petere,  Hbertatem  suam  cum  re  publica  venalem 
habere.  ita  paulatim  populus,  qui  dominus  erat,  cunctis  gentibus  5 
imperitabat,  dUapsus  est  et  pro  communi  imperio  privatim  sibi 
quisque  servitutem  peperit.    haec  igitur  multitudo  primum  maHs  6 

30  moribus  inbuta,  deinde  in  artis  viiasque  varias  dispalata,  nullo 
modo  inter  se  congruens,  parum  mihi  quidem  idonea  videtur 
ad  capessendam  rem  publicam.     ceterum  additis  novis  civibus  7 
magna  me  spes  tenet  fore  ut  omnes  expergiscantur  ad  Hbertatem : 
quippecum  ilHs  Hbertatisretinendae,  tum  hisservitutisamittendae 

35  cura  orietur.   hos  ego  censeo  permixtos  cum  veteribus  novos  in  8 
colonus  constituas :  ita  et  res  miHtaris  opulentior  erit  et  plebs  bo- 
nis  negotus  impedita  malum  publicum  facere  desinet. 

Sed  non  inscius  neque  inprudens  sum,  quom  ea  res  agetur,  6 
quae  saevitia  quaeque  tempestates  hominum  nobiHum  futurae 

40  sint,  quom  indignabuntur,  omnia  funditus  misceri,  antiquis  civi- 

4  quein  (s,  s.  quin)  A^  ||  9  merore  f^  Q  quaein  (s.  s.  quin)  F  ||  23  armis 
F,  aruis  Dousa  ||  rei  egens]  iegens  in  rasura  f'  ||  30  anartis  (m  marg. 
in  artis)  f^  |  38  quom  (s,  s.  cum)  F 

10* 


148 


INCERTI  SALLUSTIUS  AD  CAESAREM 


DE  RE  PUBUCA  II 


149 


10 


bus  hanc  servitutem  imponi,  regnum  denique  ex  libera  civitate 
futurum,  ubi  unius  munere  multitudo  ingens  \n  civitatem  per- 

2  venerit.  equidem  ego  sic  apud  animum  meum  slatuo :  malum 
facinus  in  se  admittere,  qui  incommodo  rei  publicae  gratiam  sibi 
conciliet:  ubi  bonum  publicum  etiam  privatim  usui  est,  id  vero  5 

8  dubitare  aggredi,  socordiae  atque  ignaviae  duco.  M.  Druso  sera- 
per  consilium  fuit  in  tribunatu  summa  ope  niti  pro  nobilitate; 
neque  ullam  rem  in  principio  agere  intendit,  nisi  illei  auctores 

4  fuerant.  sed  homincs  factiosi,  quibus  dolus  atque  mahtia  fide 
cariora  erant,  ubiintellexerunt  per  unum  hominem  maxumum  be- 
neficium  multis  mortalibus  dari,  videlicet  sibi  quisque  conscius  malo 
atque  inftdo  animo  esse,  de  M.  Druso  iuxta  se  existumaverunt. 

5  itaque  metu  ne  per  tanlam  gratiam  solus  rerum  poteretur,  contra 

6  eam  nisi  sua  et  ipseius  consilia  disturbaverunt.  quo  tibi,  impera- 
tor,  maiore  cura  fideique  amici   et  multa  praesidia  paranda  sunt.  15 

7  '  Hostcm  adversum  deprimere  strenuo  homini  haud  diffici- 
lest:  occulta  pericula  neque  facere  neque  vit^re  bonis  in  promptu 

2  est.  igitur,  ubi  eos  in  civitatem  adduxeris,  quoniam  quidem  re- 
novata  plebs  erit,  in  ea  re  maxume  animum  exerceto,  ut  colantur 

3  boni  mores,  concordia  inter  veteres  et  novos  coalescat.  sed  multo  20 
maxumum  bonum  patriae  civibus,  tibi  liberis,  postremo  huma- 
nae  genti  pepereris,  si  studium  pecuniae  aut  sustuleris  aut,  quoad 
res  feret,  minueris.  ahter  neque  privata  res  neque  pubhca  neque 

4  domi  neque  militiae  regi  potest.    nam  ubi  cupido  divitiarum  in- 
vasit,  neque  disciplina  neque  artes  bonae  neque  ingenium  ullum  25 
satis  pollet,  quin  animus  magis  aut  minus  mature,  postremo 

5  tamen  succumbat.    saepe  iam  audivi,  qui  reges,  quae  civitates 
et  nationes  per  opulentiam  magna  imperia  amiserint,  quae  per 

6  virtutem  inopes  ceperant:  id  adeo  haud  mirandum  est.    nam  ubi 
bonus  deteriorem  divitiis  magis  clarum  magisque  acceptum  videt,  3o 
primo  aestuat  multaque  in  pectore  volvit:  sed  ubi  gloria  honorem 
magis  in  dies,  virtutem  opulentia  vincit,  animus  ad  voluptatem 

7  a  vero  deficit.   quippe  gloria  industria  ahtur,  ubi  eam  dempseris, 

8  ipsa  per  se  virtus  amara  atque  aspera  est.    postremo  ubi  divitiae 
clarae  habentur,  ibi  omnia  bona  viha  sunt,  fides  probitas  pudor  35 

9  pudicitia.   nam  ad  virtutem  via  ardua  est,  ad  pecuniam  qua  cui- 
10  que  lubet  nititur :  et  raalis  et  bonis  rebus  ea  creatur.    ergo  in 

6  aggrcdi»  m  ignauiae  rin  marg.  J  8  illei  tcripti,  \\\e  (corr,  ex 
ille)  F\\\2  iuxta  se  tcripti,  iuxta  ac  se  F,  iuxta  ac  de  se  Gerlach  | 
13  poteretur  F:  cf.  AUcheftk.  ad  Liv.  7,  9  p,  164  Nemut2^,418  t. 
I  15  maiore  Gerlach,  maior  r|23  feret  Aldtu,  referet  r||  29  id  adeo 
Asulanut,  ideo  F  ||  36  uia  ardua  est  tcHpti,  una  ardua  est  (uia  tup,  est) 
y^  una  et  ardua  uia  est  Aldut 


primis  auctoritatem  pecuniae  demito.  neque  de  capite  neque  de 
honore  ex  copiis  quisquam  magis  aut  minus  iudicaverit,  sicut 
neque  praetor  neque  consul  ex  opulentia  verum  ex  dignitate 
creetur.   sed  de  magistratu  facile  populi  iudicium  fit:  iudices  a  11 

5  paucis  probari  regnum  est,  ex  pecunia  legi  inhonestum.  quare 
omnes  primae  classis  iudicare  placet,  sed  numero  plures  quam 
iudicant.  neque  Rhodios  neque  alias  civitates  unquam  iudiciorum  12 
suorum  paenituit ,  ubi  promiscue  dives  et  pauper,  ut  cuique  fors 
tuUt,  de  maximis  rebus  iuxta  ac  de  minimis  disceptat. 

10  Sed  magistralibus  creandis  haud  mihi  quidem  apsurde  placet  8 

lex,  quam  C.  Gracchus  in  tribunatu  promulgaverat,  ut  ex  confu- 
sis  quinque  classibus  sorte  centuriae  vocarentur.  ita  coaequatur  2 
dignitate  pecunia,  virtute  anteire  ahus  alium  properabit.   haec  a 
ego  magna  remedia  contra  divitias  statuo.   nam  perinde  omnes 

15  res  laudantur  atque  adpetuntur,  ut  earum  rerum  usus  est.   naa- 
litia  praemiis  exercetur:  ubi  ea  dempseris,  nemo  omnium  gratuito 
malus  est.   ceterum  avaritia  belua  fera  inmanis  intoleranda  est:  4 
quo  intendit,  oppida  agros  fana  atque  domos  vastat,  diviua  cura 
humanis  permiscet,  neque  exercitus  neque  moenia  obstant,  quo 

20  minus  vi  sua  penetret;  fama  pudicitia  liberis  patria  atque  paren- 
tibus  cunctos  mortalis  spoHat.   verum,  si  pecuniae  decus  ademe-  ^ 
ris,  magna  illa  vis  avaritiae  facile  bonis  moribus  vincetur.   alque  ^ 
haec  ita  sese  habere  tametsi  omnes  aequi  atque  iniqui  memo- 
rant,  tamen  tibi  cum  factione  nobilitatis  haut  raediocriter  certan- 

25  dura  est.   quoius  si  dolura  caveris,  aha  orania  in  procHvi  erunt. 
nara  ii,  si  viritute  satis  valerent,  raagis  aerauH  bonorura  quara  in-  T 
vidi  essent.  quia  desidia  et  inertia,  stupor  eos  atque  torpedo  in- 
vasit,  strepunt  obtrectant,  aHenara  famam  bonara  suura  dedecus 
aesturaant.  ^ 

30  Sed  quid  ego  plura  quasi  de  ignotis  raemorera?  M.  BibuU 

fortitudo  atque  animi  vis  in  consulatum  erupit;  hebes  Ungua, 
magis  malus  quara  caUidus  ingenio.    quid  iUe  audeat,  quoi  con- 
sulatus,  raaxiraura  imperiura,  raaxumo  dedecori  fuit?  an  L.  Do-  2 
miti  magna  vis  est?  quoius  nuUura  raerabrura  a  flagitio  aut  faci- 

35  nore  vacat,  Hngua  vana  raanus  cruentae  pedes  fugaces;   quae 
honeste  nominari  nequeunt  inhonestissima.   unius  taraen  M.  Ca-  S 
tonis  ingeniura  versutura  loquax  caUidura  haud  conterano.  paran- 
tur  haec  discipHna  Graecorum.   sed  virtus  vigiiantia  labor  apud 


8  proraiscue  ex  promisce  ^  ||  12  coaequantur  ^,  unde  fortatse  pe- 
cuniae  legendiim  centuit  Orelliut  ||  13  antire  f'  ||  18  quod  intendit  (sup, 
t  priorem  c)  F\\  24  haut]  aut  F  \\  32  quid  ex  quod  F  \\  quoi]  qui  F, 
cui  Laetut  ||  34  quoius— 36  inhonestissima]  cf  controv,  Sallutti  in  Cic. 
3y  5  11  36  tamcn]  an  Untum? 


160 


INCERTI  SALLUSTIUS  AD  CAESAREM 


DE  RE  PUBLICA  U 


151 


Graecos  nulla  sunt.  quippe  qui  domi  liberlatem  suam  per  iner- 
tlmamiserint,  censesne  eorum  praeceptisimpermm  haben  posse? 
4  reliqui  de  factione  sunt  inertissimi  nobiles,  in  quibus  sicut  n  11- 
2  praeter  bonum  nomen  nihil  est  additamenti.  L.  Postumn 
M  Favoniimihividenturquasimagnaenavissupervacuaneaonera  5 

esse:  ubi  salvi  pervenere,  usui  sunt;  siquid  adversi  coorlum  est, 
de  iUeis  potissimum  iactura  fit,  quia  pretu  mmimi  sunl. 
10  Nunc  quoniam,  sicut  mihi  videor,  de  plebe  renovanda  con- 

rigendaque  satis  disserui,  de  senatu  quae  tibi  agenda  videntur 

2  dicam.   postquam  mihi  aetas  ingeniumque  adolevit ,  haud  ferme  10 
armis  at^ue  equis  corpus  exercui,  sed  animum  in  htteris  agitav,: 

3  quod  natura  firmius  erat,  id  in  laboribus  habui.  atque  ego  in  ea 
vita  multa  legendo  atque  audiendo  ita  comperi,  omnia  regna,  item 
civitates  et  nationes  usque  eo  prosperum  imperium  habuisse,  dum 
apud  eos  vera  consilia  valuerunt:  ubicumque  gratia  timor  volup-  15 
tas  ea  corrupere,  post  paulo  inminutae  opes,  deinde  ademptum 

4  imperium,  postremo  servitus  imposita  est.  equidem  ego  sic  apud 
animum  meum  statuo:  cuicumque  in  sua  civitate  amplior  inlus- 
triorque  locus  quam  aliis  est,  ei  magnam  curam  esse  rei  pubhcae. 

5  nam  ceteris  salva  urbe  tantum  modo  libertas  tuta  est:  qui  per  20 
virtutem  sibi  divitias  decus  honorem  pepererunt,  ubi  paulum  in- 
clinata  res  publica  agitari  coepit,  multiphciter  animus  curis  atque 
laboribus  fatigatur :  aut  gloriam  aut  libertatem  aut  rem  famiharem 
defensat,  omnibus  locis  adest  festinat,  quanto  in  secundis  rebus 
florentior  fuit,  tanto  in  adversis  asperius  magisque  anxie  agitat.  2o 

6  i<^itur  ubi  plebs  senatui  sicuti  corpus  animo  oboedit  emsque  con- 
sulta  exsequitur,  patres  consilio  valerc  decet,  popu lo  supervacua- 

7  nea  est  calliditas.   itaque  maiores  nostri ,  cum  belhs  asperrumis 
premerentur,  equis  viris  pecunia  amissa,  numquam  defessi  sunt 
armati  de  imperio  certare.   non  inopia  aerarn ,  non  vis  hostium,  80 
non  adversa  res  ingentem  eorum  animum  subegit  quin,  quae  vir- 

8  tute  ceperant,  simul  cum  anima  retinerent.  atque  ea  magis  forti- 
bus  consiliis  quam  bonis  proeliis  patrata  sunt  quippe  apud  illos 
una  res  publica  erat,  ei  omnes  consulebant ,  factio  contra  hostis 
parabatur,  corpusatque  ingenium  patriae,  non  suae  quisque  po-  35 

9  tentiae  exercitabat.  at  hoc  tempore  contra  ea  homines  nobiles, 
quorum  animos  socordia  atque  ignavia  invasit,  ignarei  laboris 

3  in  titulo  scripsi  (de  ep.  p.  26),  instituto  F,  of  Laberius  124 
Rib  'slpulcri  similis  nil  nisi  nomen  retineo'  (e.  c.  intituto  pro  n- 
ft  tuto' ffi  corf.  R.  Gellii  6.  5, 8) ;  in  stalua  nihil  praeter  nomen  Lrpsius 
II  4  additamenta  L.  Postumi  M.  Fauoni  Orellius:  at  additamenU  {hic  ut 
In/ra  c  i7,  ^  additamenU)  rhetori  est  i.  q.  adiumenti  \\  6  peruenere 
ri  peruenire  V II  20  tuta  ex  tua  ^^1127  patris  f^  i  29  premerenter  F  \\ 
31  quin  quae  Aldus,  quique  F  |  36  ad  f^ 


hostium  mililiae  domi  factioue  instructi  per  superbiam  cunctis  11 
gentibus  moderantur.  itaque  patres,  quorum  consiho  antea  dubia 
res  publica  stabiliebatur,  oppressi  ex  ahena  hbidine  huc  atque 
iUuc  fluctuantes  agitantur:  interdum  aha  deinde  alia  decernunt; 
5  uti  eorum,  qui  dominantur,  simultas  aut  gratia  fert,  ita  bonum 
malumque  publicum  aestumant,   quodsi  aut  libertas  aequa  om-  2 
nium  aut  sententia  obscurior  esset,  maioribus  opibus  res  pubhca 
et  minus  potens  nobilitas  esset.   sed  quoniam  coaequari  gratiam  3 
omnium  difficile  est,  quippe  cum  ilhs  maiorum  virtus  partam  re- 
10  liqueril  gloriam  dignitatem  clientelas,  cetera  multitudo  pleraque 
insiticia  sit,  sententias  eorum  a  metu  hbera:  ita  in  occulto  sibi 
quisque  alterius  potentia  carior  erit.   liberlas  iuxta  bonis  et  ma-  4 
hs,  strenuis  atque  ignavis  optabihs  est.   verum  eam  plerique  metu 
deserunt.   stultissimi  mortales,  quod  in  certamine  dubium  est, 
15  quorsum  accidat,  id  per  inertiam  in  se  quasi  victi  recipiunt.  igi-  5 
tur  duabus  rebus  confirmari  posse  senatum  puto:   si  numero 
auctus  per  tabellam  sententiam  feret.   tabella  obtentui  erit,  quo 
magis  animo  libero  facere  audeat:  in  multitudine  et  praesidii  plus 
et  usus  amphor  est.    nam  fere  his  tempestatibus  alii  iudiciis  pu-  6 
20  blicis,  alii  privatis  suis  atque  amicorum  negotiis  inplicati,  haud 
sane  rei  publicae  consihis  adfuerunt;  neque  eos  magis  occupatio 
quam  superba  imperia  distinuerunt.  homines  nobiles  cum  paucis 
senatoriis,  quos  additamenta  factionis  habent,  quaecumque  hbuit 
probare  reprehendere  decernere,  ea,  uti  lubido  tulit,  fecere.  ve-  7 
25  rum  ubi  numero  senatorum  aucto  per  tabellam  sententiae  dicen- 
tur,  ne  ilh  superbiam  suam  dimittent,  ubi  iis  oboediendum  erit, 
quibus  antea  crudelissime  imperitabant. 

Forsitan,  imperator,  perlectis  litteris  desideres,  quem  nume-  12 
rum  senatorum  fieri  placeat,  quoque  modo  is  in  multa  et  varia 
30  officia   distribuatur;   iudicia   quoniam   omnibus   primae  classis 
committenda  putem ,  quae  discriptio ,  quei  numerus  in  quoque 
crenere  futurus  sit.    ea  mihi  omnia  generatim  discribere  haud  2 
difficile  factu  fuit;  sed  piius  laborandum  visum  est  de  summa 
consilii,  idque  tibi  probandum  verum  esse.   si  hoc  itinere  uti  de- 
35  creveris,  cetera  in  promptu  erunt.    volo  ego  consilium  meum  3 
prudens  maxumeque  usui  esse.  nam  ubicumque  tibi  res  prospere 
cedet,  ibi  mihi  bona  fama  eveniet.    sed  me  illa  magis  cupido  4 
exercet,  ut  quocumque  modo  quam  primum  res  publica  adiute- 
tur.   libertatem  gloria  cariorem  habeo ,  atque  ego  te  oro  hortor-  5 
40  que  ne  clarissumus  imperator  GaUica  gente  subacta  popuh  Ro- 

5  fert  Aldus,  ferlur  r||  8  gratia  r||  13  obtabilis  F  \\  15  accidat  ex^c- 
cidit  Fl  18  audeat  ex  audiat  r|i  22  dislinuer  c;r  deslinuer  F\\  24  probari 
Fl  30  distribuantur  rjl  31  quei]  quaei  r||33factu  r||  36anmaxumoque? 


152     INCERTI  SALLUSTIUS  AD  CAESAREM  DE  RE  PUBUCA  U 


6  mani  summum  atque  invictum  imperium  tabescere  vetustate  ac 
per  summam  socordiam  dilabi  paliaris.  profecto,  si  id  accidat 
neque  tibi  nox  neque  dies  curam  animi  sedaverit,  quin  insomniis 

7  exercitus,  furibundus  atque  amens  alienata  mente  feraris.    nam- 
que  mihi  pro  vero  constat  omnium  mortalium  vitam  diyino  nu-  5 
mine  invisier;  neque  bonum  neque  malum  facinus  quoiusquam 
pro  nihilo  haberi,  sed  ex  natura  divorsa  praemia  bonos  malosque 

8  sequi.  interea  si  forte  ea  lardius  procedunt,  suus  quoique  animus 
ex  conscientia  spem  praebet. 

18  Quodsi  tecum  patria  atque  parentes  possent  loqui,  scilicet  10 

haec  tibi  dicerent.  o  Caesar,  nos  te  genuimus  fortissimi  viri,  in 
optima  urbe,  decus  praesidiumque  nobis,  hostibus  terrorem. 
2  quae  multis  laboribus  et  periculis  ceperamus,  ea  tibi  nascenti 
cum  anima  simul  tradidimus,  patriam  maxumam  in  terris,  do- 
mum  familiamque  in  patria  clarissimam,  praeterea  bonas  artis  15 
honestas  divitias,  postremo  omnia  honestamenta  pacis  et  prae- 
8  mia  belli.  pro  iis  amplissimis  beneficiis  non  flagitium  a  te  neque 
malum  facinus  petimus,  sed  utei  libertatem  eversam  restiluas. 

4  qua  re  patrata  profecto  per  gentes  omnes  fama  virtutis  tuae  vo- 

5  litabit.    namque  hac  tempestate  tametsi  domi  militiaeque  prae-  20 
clara  facinora  egisti,  tamen  gloria  tua  cum  multis  viris  fortibus 
aequalis  est.    si  vero  urbem  ampUssimo  nomine  et  maxumo  im- 
perio  prope  iam  ab  occasu  restitueris,  quis  te  clarior,  quis  maior 

6  in  terrisfuerit?  quippesi  morbo  iam  aut  fato  huic  imperio  secus 
accidat,  cui  dubium  est  quin  per  orbem  terrarum  vastitas  bella  25 
caedes  oriantur?  quodsi  tibi  bona  lubido  fuerit  patriae  parentibus- 
que  gratificandi,  posteroque  tempore  re  pubhca  reslituta  super 
omnis  mortahs  gloria  agitabis  tuaque  unius  mors  vita  clarior  erit. 

7  nam  vivos  interdum  fortuna,  saepe  invidia  fatigat:  ubi  anima  na- 
turae  cessit,  demptis  obtrectatoribus,  ipsa  se  virtus  magis  magis-  30 

que  extollit. 

8  Quae  mihi  utilissima  factu  visa  sunt  quaeque  tibi  usui  fore 
credidi,  quam  paucissimis  potui  perscripsi.  ceterum  deos  inmor- 
tales  oplestor  uti,  quocumque  modo  ages,  ea  res  tibi  reique  pu- 
blicae  prospere  eveniat.  ^ 

7  diuersa  Jldus,  diuisa  r||  8  si  initio  vers.  paene  evanuit  in  V, 
om.  editiones  ||  26  parentibusque  F,  que  om.  editiones  \\  27  postero  quo- 
que  Orellius  \\  28  gloria  agitabis  scripsi  Mus.  Rhen.  18,  586  sq.,  glona 
♦  agitabi  |  (eras.  m)  F:  extremo  vers.  evanuerunt  una  duaeve  litterae^ 
Utteras  bi,  quas  iam  seculo  XFI  sub  carta  membranae  agglutinata  de- 
Utuisse  scriptura  agita  apographorum  %  evincit,  detexi  a.  1862:  agnita 
vel  magna  edebatur  ||  fortasse  uita  multorum  |1  32  utilissima  F  Laetus, 
utilia  vulgo  H  35  EXPLICIT  subscriptum  in  V 


SALLUSin  IN  TULLIUM 

ET  INVICEM 

INVECTIVAE. 


IKCERTI  RHETORIS  CONTROVERSIAE. 


sl 


A  est  cod.  Guelferbytanus  Gud.  335  s.  x 

U   ,    cod.  Harleianus  2716  s.  ix  vel  x 

iJ'  „    cod.  Harleianus  2682  s.  xi 

JP  ,    cod.  Harleianus  3859  s.  xii 

ahhyh^  sunt  eorundem  correctores  antiqui 

TB  sunt  codices  Monacenses  19472  et  4611   s.  xi  et  xii  cum  delectu 

adhibiti 
0    sunl  codices  anliqui  omnes 
%     sunt  codices  novicii 
ald.  est  Aldina  a.  1509 
uncinis  ()  saepsi  codlcum   slgna  sicubi  solo  silenlio  eorum  qul  contu- 

lerunt  de  lcctionibus  constat. 


SALLUSTIl 

IN  M.  TULLIUM 
INVECTIVA. 

Graviler  et  iniquo  animo  maledicta  tua  paterer,  M.  TiiUi,  si  1, 1 
te  scirem  iudicio  magis  quam  morbo  animi  petulantia  istauti.  sed 
quoniam  inte  neque  modum  nequemodest.am  uUam  an.madverto, 
respondebo  tibi,  ut,  si  quam  male  dicendo  voluptatem  cepisti,  eam 

5  male  audiendo  amiltas.  ubi  querar,  quos  implorem,  patres  con- 
scriDti  diripi  rem  publicam  atque  audacissimo  cuique  esse  perti- 
diae'  'apud  populum  Romanum?  qui  ita  largilionibus  corruptus 
est,  ut  se  ipse  ac  fortunas  suas  venales  habeat;  an  apud  vos  pa- 
tres  conscripti?  quorum  auctoritas  turpissimo  cu.que  et  scelera- 

10  tissimo  ludibrio  est.    ubiubi  M.  Tullius,  leges  a"dac.a  defenjrt 
atque  in  hoc  ordine  ita  moderatur,  quasi  unus  rel.quus  e  fainiba 
viri  clarissimi,  Scipionis  Africani,  ac  non  repert.cms  [acc.tus]  ac 
paullo  ante  insitus  huic  i.rbi  civis?  an  vero,  M.  TtiU,  facta  ua  2 
ac  dicta  obscura  sunt?  an  non  ita  a.P^e"^'»:''^'^^'/»  "J' 

15  nagitiosum  corpori  tuo  putares  quod  aUcu.  coU.bu.ssel?  sc.bcet 
! stfmTmmoderStam  elo'quentiam  apud  M.  Pisonem  "on  pud.c^. 
tiae  iacturamperdidicisti?  itaquem.n.me  m.randum  esl,  quod  eam 

1NC.P1T  G  .  SALUSTY  rVECTllIA  i  TVLLl^  CM    V  •  C  ^,  louec- 

a'"Asir^— '•  Me-  r  v'  t  ii  rk 

om    ATB  II   10   ubiubi  HATB  quod  recepi,  ubi  ^*^  II  ?"f.*?i\''^''»  , 

Om.   /fio    II    IV     w»^  u  uiTR    iiiHirian-   D    r.  H^^   lUdlCia    F.  D.  tl 

cum  fVastio  seclusi,  reptilius  accitus  ald,  ||    14  lua  ac  a»cid  /i  ^ 
H^  1  minime]  non  H^  ||  quod]  si  H^ 


156 


INCERTI  SALLUSTIUS 


IN  TULLIUM 


157 


2  flagitiose  venditas,  quam  turpissime  parasti.  verum,  ut  opinor, 
splendor  domesticus  tibi  animos  tollit,  uxor  sacrilega  ac  periuriis 
delibuta,  (ilia  matris  pelex,  tibi  iucundior  atque  obsequentior 
quam  parenti  par  est.  domum  ipsam  tuam  vi  et  rapinis  funestam 
tibi  ac  tuis  comparasti:  videiicet,  ut  nos  commonefacias  quam  5 

3  conversa  res  sit,  cum  in  ea  domo  habites,  homo  flagitiosissime, 
quae  P.  Crassi,  viri  clarissimi,  fuit.  atque  cum  haec  ila  sint,  ta- 
men  Cicero  se  dicit  in  conciiio  deorum  immortalium  fuisse,  inde 
missum  huic  urbi  civibusque  custodem  absque  carnificis  nomine, 
qui  civitatis  incommodum  in  gloriam  suam  ponit.  quasi  vero  non  10 
illius  coniurationis  causa  fuerit  consulatus  tuus  et  idcirco  res  pu- 
biica  disiecta  eo  tempore,  quod  te  custodem  habebat.  sed,  ut 
opinor,  ilia  te  magis  extoiiunt,  quae  post  consuiatum  cum  Teren- 
tia  uxore  de  re  publica  consuiuisti ,  cum  legis  Piautiae  iudicia 
domo  faciebatis,  ex  coniuratis  alios  ....  pecunia  condemnabas,  15 
cum  tibi  alius  Tuscuianum,  aiius  Pompeianam  viiiam  exaedifica- 
bat,  alius  domum  emebat :  qui  vero  nihil  poterat ,  is  erat  caium- 
niae  proximus,  is  aut  domum  tuam  oppugnatum  venerat  aut  insi- 

4  dias  senatui  fecerat,  denique  de  eo  tibi  compertum  erat.  quae  si 
tibi  faisa  obicio,  redde  rationem  quantum  patrimonii  acceperis,  20 
quid  tibi  iitibus  accreverit,  qua  ex  pecuniadomum  paraveris,  Tus- 
cuianum  et  Pompeianum  infinito  sumptu  aedificaveris,  aut,  si  re- 
tices,  cui  dubium  potest  esse^  quin  opulentiam  istam  ex  sanguine 

3  et  miseriis  civium  pararis?  verum,  ut  opinor,  homo  novus  Ar- 
pinas,  ex  M.  Crassi  famiiia,  iiiius  virtutem  imitatur,  contemnit 
simuitatem  hominum  nobiiium,  rem  pubiicamcaramhabet,  neque  25 

5  terrore  neque  gratia  movetur.  [aiiud  vero  amicitia  tantum  ac  vir- 

2.  attoUit  aldA^  delibuta  J,  ald,:  debilitata  ceteriji  filia  matris 
pellex  ex^Sallustio  citat  Servius  Burmanni  ad  Aen,  6,  623,  noverat 
Vonatus,  qui  teste  Servio  Danielis  versum  istum  (*hic  thalamum  in- 
vasit  natae^ )  ''dictum  esse  de  Tullio*  scripserat  \\  4  istam  H  \\  ui  om, 
H^  II  6  res  sit  H^A^  sit  r.  p.  H^,  sit  res  p.  H^  resp.  sit  ald.  Q  habites 
Halm:  habitas  (H^),  habitares  ce^t  ||  7  p.  crassi  uiri  consularis  H\  p. 
crassi  u  .  c  .  ^*^,  publii  c  .  vir  .  con  .  (sed  vfr  ,  con  .  h  in  spatio 
vacuo  inseruit)  H  ||  haec  cum  /^  ||  8  se  cicero  HH^^  12  oo  post 
tempore  H^  ||  quod  nescio  quis:  quo  0,  ald,  ||  13  te  om,  ^  ||  15 
domo  0  praeter  (H*),  qui  domi;  quod  utrum  archetypi  librarius  an 
rhetor  commiserit  incertum  (cf,  Neue,  gramm.  /,  540),  \\  exilio  alios 
suppl.  Halm,  morte  a.  priores:  om.  Oz  \\  16  Tusculanam  Orellius  ||  17 
is  calumniae  proximus  erat  v^  1  l^  compertum  tibi  ^^  ||  si  tibi]  sit  A  | 
22  pompeianam]  agrum  add,  H^\  exedificaueris  H^A,  |  23  coi  dubium 
potest  esse  H^A,  cui  (qui  H)  potest  dubium  esse  HH^^([m\\  om,  H\\ 
24  et  AH^,  ac  HH*  \\  miseriis]  uisceribus  ald,  \\  pararis  scripsi  (para- 
ueris  ald.):  parasti  0  ||  25  C.  Marii  Glareanus  ||  illius  H^A  ||  eius  HH^  1 
26  populi  R.  curam  ald.  ||  27  mouetur  ed.  Feneta:  remouetur  0  ||  amicitia 
H^At,  amicitiae  HmTB  ||  uirtutis  Hcorr.  h :  aliud— ;?.  147 y  1  animi  seclusi. 


tus  est  animl.]   immo  vero  homo  levissimus,  supplex  inimicis, 
amicis  contumeliosus,  modo  harum,  modo  illarum  partium,  fidus 
nemini,  levissimus  senator,  mercennarius  patronus,  cuius  nulia 
pars  corporis  a  turpitudine  vacat,  lingua  vana,  manus  rapacis- 
5  simae.  guia  immensa,  pedes  fugaces:  quae  honeste  nominari  non 
possunt,  inhonestissima.   atque  is  cum  eius  modi  sit,  tamen  audet 
dicere:  'o  fortunatam  natam  me  consuie  Romaml     te  consule 
fortunatam',  Cicero?  immo  vero  infeiicem  et  miseram,  quae  cru- 
dehssimam  proscriptionem  eam  perpessa  est,  cum  tu  perturbata 
10  re  publica  metu  percuisos  omnes  bonos  parere  crudeiitati  tuae 
cogebas,  cum  omnia  iudicia,  omnes  ieges  in  tua  libidine  erant, 
cum  tu  sublata  iege  Porcia,  erepta  iibertate  omnium  nostrum  vitae 
nccisque  potestatem  ad  te  unum  revocaveras.  atque  parum  quod  6 
impune  fecisti,  verum  etiam  commemorando  exprobras  neque  hcet 
15  oblivisci  servitutis  suae.   egeris,  oro  te,  Cicero,  perfeceris  qmd 
iibet:  satis  est  perpessos  esse:  etiamne  aures  nostras  odio  tuo 
onerabis,  etiamne  molestissimis  verbis  insectabere?  cedant  arma 
logae ,  concedat  laurea  linguae.'    quasi  vero  togatus  et  non  ar- 
matus  ea,  quae  gloriaris,  confeceris,  atque  inter  te  Suliamque 
20  dictatorem  praeter  nomen  imperii  quicquam  interfuerit.  sed  quid  4,  7 
ego  plura  de  tua  insolentia  commemorem?  quem  Minerva  omnis 
artis  edocuit,  luppiter  optumus  maxumus  in  concilio  deorum 
admisit,  Italia  exulem  humeris  suis  reportavit.   oro  te,  Romule 
Arpinas ,  qui  egregia  tua  virtute  omnis  Paulos,  Fabios,  Scipiones 
25  superasti,  quem  tandem  locum  in  hac  civitate  obtines?  quae  tibi 
partes  rei  publicae  placent?  quem  amicum,  quem  inimicum  ha- 
bes?  cui  in  civitate  insidias  fecisti,  anciiiaris,  —  quo  mre,  cum 

illud  uerae  amicitiae,  hoc  uirtutis  est  animi  Lambinus,  illud  uero  ami- 
citiae  tantum  ac  v.  e.  a.  CorUus  «  3  cuius-inhonest.ssima]  c/:  ii^^^^^^ 
Caes,  2,  9,  2  II  4  corporis  pars  A  \\  rapacissume  H^^l^  eius  modo  H  || 
7  0  om:  H\\  fortunatS  ////'  (sed  in  H^  corr.)  ||  natam  om,  // «  te  for- 
tunatam  consulere  (sic)  H  >  te  fortunatam  consule  ^  ||  9  eam  //  m  ras. 
S"^^^^^^  ciuium  r//>  II  tu  o,n.  ^^Ml  10  percu^^^^^^^ 

//« H 12  tu  om,  A  H  omnium-13  potestatem  om.  H,  s,  s.  h\\  13  parum  est 
nuod  z  II  15  obUuisci  his  (his  m  spatio  vacuo  ins  H)  velns  (pns 
WO:  iis  delevit  Franc,  Schmidt  1  profeceris  HH^AJ  quodhbet  H^  J 
16  nos  post  est  ins,  H*  [  17  etiamne  moleslissimis  ald^:  etiam  m  mo- 
lestissimis  HH^A,  etiam"molestis  H^\\  \%'malignos  hunc  versimlum 
carpnsse  cum  dixit  Quintilianus  11,  1,  24,  nostrum  videtur  stgmfi- 
Ta^e^aquo  lectionl  Mn^.e  peticrit:  ^^-^^ /^-^^^'^^^ 
ttat,  ef.  in  primis  Heutinger  ad  Cic.  de  off.  1,  22,  VJJ  la  periecens 
HH  20  quiquid  /f  •  |  inteTf uetit  (H),  interfuit  ceterij  22  arti8  om.  H* 
iroptils'  h\  m»x\mls  HH^i  concilio  AHH^  consil.o  H*  »  23  Rornule 
o^H*:  'apud  SallutHum  .n  Ciceronem  o  Romule  Arpinas  Qfnt9 
3  8S  II  26  «micum  quem  H(H'),  amieum  et  quem  A,  amicum  7  H  || 
27  cui]  enm  ^  J  anciilares  0,  corr.  neteio  quu 


»1 


158 


INCERTl  TULLIUS 


L\  SALLUSTIUM 


159 


ti 


de  exsilio  luo  Dyrrhachio  redisli,  eum  sequeris?  —  quos  tyran- 
nos  appellabas,  eorum  potentiae  faves!  qui  tibi  anle  oplimates 
videbantur,  eosdem  dementes  ac  furiosos  vocasl  Vatini  causam 
agis,  de  Seslio  male  existimas,  Bibulum  petulantissimis  verbis  lae- 
dis,  laudas  Caesarem,  quem  maxime  odisti,  ei  maxime  obsequeris,  5 
aliud  stans,  ahud  sedens  sentis  de  re  publica,  his  male  dicis,  illos 
odisti,  levissime  transfuga,  neque  in  hac  neque  in  illa  parte  fidem 
habens. 


M.  TLLLII 

INSALLUSTIUM  !<> 

INVECTIVA. 

11  Ea  demum  magna  voluptas  est,  C.  Sallusti,  aequalem  ac 

parem  verbis  vitam  agere,  neque  quicquam  tam  obscenum  dicere 
cui  non  ab  initio  pueriliae  omni  genere  facinoris  aetas  tua  re- 
spondeat,  ut  omnis  oratio  moribus  consonet.  neque  enim  qui  ita  15 
vivit,  ut  tu,  aliter  ac  tu  loqui  potest,  neque  qui  inloto  sermone 
utitur  vita  honestior  est.  quo  me  praevertam ,  patres  conscripti, 
unde  initium  sumam?  maius  enim  mihi  dicendi  onus  imponitur, 
quo  notior  est  uterque  nostrum ,  quod  aut  si  de  mea  vita  alque 
actibus  huic  conviciatori  respondero,  invidia  gloriam  consequetur,  20 
aut,  si  huius  facta,  mores,  omnem  aetatem  nudavero,  in  idem  vi- 
tium  incidam  procacitatis,  quod  huic  obicio.  id  vos  si  forte  offen- 
dimini,  iustius  huic  quam  mihi  succensere  debetis,  qui  inilium 
2  introduxit.  ego  dabo  operam  ut  et  pro  me  minimo  cum  fastidio 
respondeam  et  in  hunc  minime  mentitum  esse  videatur.  scio  me,  25 

1  redires  H'^  \  eum  insequeris  H^,  consequebaris  ald,  l  2  nunc 
vost  eorum  el  post  eosdem  ins.  ald.  1|  ante  om,  H,  ||  4  Sextio  ald,  ||  5 
collaudas  H'^  ||  6  maledictis  a  ||  7  hac  parte  H^  ||  8  habes  a/rf.  ||  9  m.  t. 
c.  inuectiua  .  in  .  c  .  s  .  incipit  /^»,  controuersia  ciceronis  in  salustium 
crispum  incipit  A,  nihil  inscriptum  in  H(H')TB\\  12  c  (vel  ^).  sallusti 
HJT,  salusti  s.  s,  c  H\  c  (lel  g>.  s.  H^B  \\  14  non  ante  respondeat 
traicit  H^^  15  oratio  ald,:  ralio  0  \\  17  uertam  ald.  \\  19  aut  si  HH^J, 
si  aut  H^  II  atque]  aut  H^  |  20  actibus  nostris^^  (deL  a),  actibus  *.  s. 
nostris  H^,  nostris  om.  ceteri  \\  respond'o  H^,  respondco  H  [  consequetur 
u4  consequatur  HWH^a\\2\.  aetatem  omnem  /^  ||  denudauero  ^,  nu- 
dauero  incidam  i.  i.  u.  p.  /P  ||  22  id  forte  si  uos  /T»  ||  93  debeatis  HH' 
corr,  A*|l  qua  s,  s,  \  qui  /^H  25  in  hunc]  hunc  /^»,  in  hoc  m.  rec.  || 
mentitus  esse  uidear  H^  idemque  in  H^  temptavit  m^  rec. 


patres  concripti,  in  respondendo  non  habere  magnam  exspecta- 
tionem,  quod  nullum  vos  sciatis  novum  crimen  in  Sallustmm 
audituros,  sed  omnia  vetera  recognituros,  quis  et  meae  et  vestrae 
iam  et  ipsius  aures  calent.   verum  eo  magis  odisse  debetis  homi- 

5  nem,    qui  ne  incipiens  quidem  peccare  minimis  rebus  posuit 
rudimentum,  sed  ita  ingressus  est,  ut  neque  ab  aho  vincipossit 
neque  ipse  se  omnino  reliqua  aetate  praeterire.     itaque  nihil  3 
aliud   studet   nisi  lutulentus  cum  quovis  volutari.     longe  vero 
falHtur  opinione.  non  enim  procacitate  Hnguae  vitae  sordes  elu- 

10  untur,  sed  est  quaedam  calumnia,  quam  unus  quisque  nostrum 
testante  animo  suo  fert  [de  eo,  qui  falsum  crimen  bonis  obiectatj. 
quod  si  vita  istius  memoriam  vicerit,  illam,  patres  conscripti,  non 
ex  oratione,  sed  ex  moribus  suis  spectare  debetis.  lam  dabo 
operam  quam  maxime  potuero  breve  ut  id  faciam.    neque  haec 

15  altercatio  nostra  vobis  inutiUs  erit,  patres  conscripti.  plerumque 
enim  res  publica  privatis  crescit  inimicitis,  ubi  nemo  civis  qualis 

sit  vir  potest  latere.  ,         ^  r,  „    .•        i  «   . 

Primum  igitur,  quoniam  omnium  maiores  C.  Sallustius  ad  ^,  4 
unum  exempkim  et  regulam  quaerit,  velim  mihi  respondeat  num 

20  quid  his  quos  protuUt  Scipiones  et  MeteUos  ante  fuerit  aut  opi- 
nionis  aut  gloriae  quam  eos  res  suae  gestae  et  vita  mnocentissinie 
acta  commendavit.  quod  si  hoc  fuit  iUis  initium  nommis  et  di- 
gnitatis,  cur  non  aeque  de  nobis  existimetur,  cuius  et  res  gestae 
iUustreset  vita  integerrime  acta?  quasi  vero  tu  sis  ab  lUis,  SaUusti, 

25  ortus.  quod  si  esses,  non  nuUos  iam  tuae  turpitudmis  pigeret. 
ego  meis  maioribus  vitute  mea  praeluxi,  ut,  si  prius  noti  non  5 

2  sciatis]   an  sciam  ?  1  sallustio   //»  ||.4  eo]   g   ^  «  debeMtisj/ l|  5 
auil    aua  //    Of  ^  II  in   ro  nimis  ^,  minim  •  ♦  ^,  suppl,  a\\  7    omnino 
Z    HU  praeteriit  ^  \\  8   nisi   ut  lutulentus  (luculentus   T     uculenter 
^        I^i  0:  Videl   Franc:Schmidt,   nisi  ut  lutulentus   sus  ald  «  "oluptari 
H\  corr.  AMI  10   calumnia  quaedam   H^\\  II   de  eo   qui  r«c  ////«£, 
auia  H^    QMo^ATB)  ~  bonis  obiectat  (obiectat  bonis  H^)  0:  quae  for- 
TL  gloZtorfs  sJnt  qui  non  intellexerit   calumniamferre^r^^^^^^ 
esse   idem  quod  Caelio  in  Cic,  epist,  5,  8    1    h.  e,  oondemnari  obcar- 
himniam,  cf.  §  21  » testante  animo  suo  AH\  ^«stante  ammo  //,  animo 
testante   H^  ||  12  ista   uita   H^  \\  iUam   Cortius:  aliam   0  ||  1 3   debet.s 
rH^H^)    debebitis  (H')  ATB\\  14  potero  ald.\\  breue  ut  ^%y  ^^^"^^ 
iJjtu^i  sit  laterel'potek//.MI  18  ante  V^~/^  ^^^^^ 
K     h    e    kanut  (ut  in  Salt.  5,   14),  in  H^  eras.   .  R  •    A.   «•.^"^"f 
%  \n  iablTMalac.  et  Salp.  iibrisquelegum)  ||  omnium  quomam  m^ 
orum  nnc.  salustius  AHH\  c.  s.   m  U  ad  unum  .«f-    ^..ll^O    his 
Quos  -  fuerit  FranC  Schmidt:  hos  (hi  H)  quos  -  fuerint  (fue  t  H^)  0 
Tp  ones  (s"  pfone  H)  et  metellos  /^/^^^.^^  «^'P^f^"f  „T^^f>l^'^ 
Fabios  add.  z\\  22  fuit  hoc  //^  jj  dignitatis  et  nominis  f 'i^^J^/^^g 
om.  H^HATBUi  om,  H^24t   iUis  uiris  HH^,  uiris  om.  H  AJBll^ 
iam  om.  /^*  U  26  proluxi  H'A 


w 


l 


!( 


160 


INCERTI  TULLIUS 


fuerunt,  a  me  accipiant  initium  memoriae  suae:  tu  tuis  vita,  quam 
turpiter  egisti,  magnas  offudisti  tenebras,  ut,  etiam  si  fuerint 
egregii  cives,  certe  venerint  in  oblivionem.  qua  re  mihi  noli 
antiquos  viros  obiectare.  satius  est  enim  me  meis  rebus  gestis 
florere  quam  maiorum  opinione  niti  et  ita  vivere,  ut  sim  posteris  5 
meis  nobilitatis  initium  et  virtutis  exemplum.  neque  me  cum  iis 
conferri  decet ,  patres  conscripti ,  qui  iam  decesserunt  omnique 
odio  carent  et  invidia,  sed  cum  eis,  qui  mecum  una  in  re  publica 

6  versatisunt.  sedfuerimautinhonoribuspetendisnimisambitiosus 
—  non  hanc  dico  popularem  ambitionem,  cuius  me  principem  10 
confiteor,  sed  illamperniciosamcontraleges,  cuiusprimos  ordines 
Sallustius  duxit  — ,  aut  in  gerundis  magistralibus  aut  in  vindi- 
candis  maleficiis  tam  severusaut  in  tuenda  re  publica  tam  yigilans, 
quam  tu  proscriptionem  vocas,  credo  quod  non  omnes  tui  similes 
incolumes  in  urbe  vixissent:  at  quanto  mehore  loco  res  publica  15 
staret,  si  tu  par  ac  similis  scelestorum  civium  una  cum  illis  ad- 

7  numeratus  esses?  an  ego  tunc  falso  scripsi,  'cedant  arma  togae  , 
qui  togatus  armatos  et  pace  bellum  oppressi  ?  an  illud  mentitus 
sum,  *fortunatam  me  consule  Romam",  qui  tantum  intestinuni 

3  bellum  ac  domesticum  urbis  incendium  extinxi?  neque  te  tui  20 
piget,  homo  levissime,  cum  ea  culpas,  quae  historiis  mihi  gloriae 
ducis?   an  turpius  est,  scribentem  mentiri  quam  illum  palam 
hoc  ordine  dicentem?  nam  quod  in  aelatem  increpuisti,  tantum 

8  me  abesse  puto  ab  impudicitia,  quantum  tu  a  pudicitia.  sed  quid 
ego  de  te  plura  querar?  quid  enim  mentiri  turpe  ducis,  qui  mihi  26 
ausus  sis  eloquentiam  ul  vitium  obicere  ?  cuius  semper  nocens 

1  fuerunt  HH^ATy  fuerint  B,  fuerant  ^*  ( incipiant  /^»||uita  ald,: 
uitae  (vel  uite;  0  \\  2  obfui  disti  ex  offendisti  /^ » 1  3  certe]  certe  a  te 
a,  per  te  van  der  Hoeven  Spec,  litt.  de  nonnullis  locis  vet.  script, 
(Amst.  1845)  p.  49  s.  (  noli  mihi  HH\  mihi  noli  H^A^A  uiros  anUquos 
j4  i  gestis  rebus  H*  \\  5  opinione  maiorum  H^  g  ego  sim  HH\  ego  om. 
H^A  II  6  \\\^HH  »/r»  II  7  disceserunt  (nc)  H\  decessere  H^  \\  8  studio  H^ 
\  9  sed  8i  fuerim  0,  si  del.  Cortius  \\  aut  om.  H^\\  pelundis  i^'  |  12 
duxit]  dixit  HH^  (sed  corr.)  ||  iudicandis  H*  |  13  in  tuenda  r.  p.  HH\ 
in  re  p.  H^ATB  ||  14  quam]  quod  H^  |  perscriptionem  H^A\  15  in  orbe 
uenissent  (l  uixissent  s.  s.)  Hy  in  urbem  uenissent  ald.,  in  hac  urbe 
uixissent  OrelHus  \\  16  c^lestrorum  H^,  sceleratonim  ^  ||  17  tunc  om. 
H*\  18  armatos  HH\  om.  H^ATBil^  natam  post  fortunatam  tns. 
ald.  II  20  liberu  s.  s.  bellu  H^  \\  neque]  numquid  H^  \\  21  historiis  mihi 
HH^ATB,  histori^  s.  s.  is  (mihi  om.)  H\  in  historiis  ald.  \\  22  cst  p.  c. 
H\  p.  c.  om.  cetert||22  quam]  quia  ante  corr.  /T»  ||  illum]  illic  H^, 
illam  T  ||  palam  0  (inde  quae  secuntur  in  A  scripsit  alius  Ubrarius 
priori  aequalis):  palam  in  Lamh.  ||  23  in  aetatem  HA,  in  aetate  /^*,  in 
aetatem  meam  HH  ||  24  tu  ab  /^»,  tu  abes  nescio  quis  ||  25  plura  de  te 
H*\  querar  H^ATB,  loquar  H\  querar  ss.  l  loquar  Hj  turpej  te  £r  | 
ducis]  dicis  H,  corr.  A »  |  26  sis]  es  H* 


IN  SALLUSTIUM 


161 


I 


eguisti  patrocinio.  an  ullum  existimas  posse  fieri  civem  egregium, 
qui  non  his  artibus  et  disciphnis  sit  eruditus?  an  ulla  alia  putas 
esse  rudimenta  et  incunabula  virtutis,  quibus  animi  ad  gloriae 
cupiditatem  aluntur?  sed  minime  mirum  est,  patres  conscripti, 

5  si  homo,  qui  desidiae  ac  luxuriae  plenus  sit,  haec  ut  nova  atque 
inusitata  miratur.    nam  quod  ista  inusitata  rabie  petulanter  in  9 
uxorem  et  in  filiam  meam  iuvasisti,  quae  facilius  mulieres  se  a 
viris  abstinuerunt  quam  tu  vir  a  viris,  satis  docte  ac  perite  fe- 
cisti.    non  enim  me  sperasti  mutuam  tibi  gratiam  relaturum,  ut 

10  vicissim  tuos  compellarem.  unus  enim  satis  es  materiae  habens: 
neque  quicquam  domi  tuae  turpius  est  quam  lu.  multum  vero  le 
opinio  fallit ,  si  mihi  parare  putasti  invidiam  ex  mea  re  famiUari, 
quae  mihi  multo  minor  est  quam  habere  dignus  sum.  atque  uti- 
nam  ne  tanta  quidem  esset  quanta  est,  ut  potius  amici  mei  vive- 

15  rent  quam  ego  testamentis  eorum  locupletior  essem  I  ego  fugax,  10 
C.  Sallusti?   furori   tribuni   plebis  cessi:   utilius  duxi  quamvis 
fortunam  unus  experiri  quam  universo  populo  Romano  civihs 
esse  dissensionis  causa.    qui  postea  quam  ille  suum  annum  in  re 
pubhca  perbacchatus  est  omniaque,  quae  commoverat,  pace  et 

20  olio  resederunt,  hoc  ordine  revocante  atque  ipsa  re  publica  manu 
retrahente  me  reverti.  qui  mihi  dies,  si  cum  omni  reliqua  vita 
conferatur,  animo  quidem  meo  superet,  cum  universi  vos  popu- 
lusque  Romanus  frequens  adventu  meo  gratulatus  est:  tanti  me, 
fugacem,  mercennarium  patronum,  hi  aestimaverunt.    neque  her-  4,  U 

25  cle  mirum  est,  si  ego  semper  iustas  omnium  amicitias  existimavi. 
non  enim  uni  privatim  ancillalus  sum  neque  meaddixi,  sed,  quan- 

1  nullum  H^,  illum  HH^  |  3  erudimenta  HH^  \\  cupiditatem  gloriae 
//*  II  4  minime]  inpune  H\\  5  homo  leuissimus  A  \\  qui  om.  H*  Q  luxuriae 
aut  desidiae  A  \\  sit]  est  Baiter  ||  6  quod]  q  s.  s.  quc  H^  \\  rabies  H^\\l 
et  filiam  H^  ||  mean.  om.  H  \\  inuasisti  H  (H^  H^),  om.  ATB  (  quae]  <R  H* 
II  se  *.*.//*  II  8  abstinuerunt  quam  tu  uir  in  marg.  iteratum ,  postea 
erasum  in  H\i\x  uiraris  *s.  uir  a  uiris  H^\^  ine  om,  H*H\  post 
sperasti  ins.  /i»||mutuam  om.  H^\\  10  es  satis  H*A,  satis  es  TBH\ 
es  *.  *.  //jlhabens  materiae  /^*  |  11  domui  (sic)  ^  jl  multum  uero  le 
HH^,  uero  om.  H^ATB\\ie  opinio  (H^H*),  le  opinor  (H)TB,  te  ut 
opinor  A  fortasse  recte  ||  12  qui— familiari  om,  H*,  in  mg.  add.  m.  rec, 

II  si  scHpsi:  qui  HH^TB,  quae  A,  q  (A.  e.  quod  ex  quae?)  H^  |  13 
multo  mihi  /T»  [  15  ego]  m  h.  e.  mihi  /T»,  om,  A  1  fugax]  quidem  A  || 
16  g.  vel  c  (sic  H)  salustii  HH^ATB,  crispe  salusti  hK  c.  s.  H^ 
I  quamquis  ^  ||  17  unus  ex  una  H,  ex  uno  H^  \\  18  esse  (H^),  essem 
ceteri  \\  suo  aio  H^  1  19  omniaque  quae  (H^H^),  omnia  quae  A.,  omnia  H 
I  20  odio  H  II  ipsa  r.  p.  ^»,  ipsa  p.  r.  HH^  ipso  p.  r.  A  ||  21  me  om. 
^>  I  24  exislimauerunt  H^  1  neque  — 25  existimaui  H^  in  mg.,  om.  AT\ 
hercules  H^,  hercule  H^,  hercle  H\1h  estimaui  HH^  \\  26  uni]  ui  A 
me  om.  H^  ^  abduxi  A 

S«nu8tiu«,  Ed.  III.  11 


162 


INCERTI  TULLIUS 


IN  SALLUSTIUM 


163 


10 


15 


tum  quisque  rei  publicae  studuit,  tantum  mihi  fuil  aut  amicus 

aut  adversarius.    ego  nihil  plus  volui  valere  quam  pacem :  multi 

privatorum    audacias   nutriverunt.     ego  nihil  timui  nisi  leges: 

multi  arma  sua  limeri  voluerunt.   ego  numquam  volui  quicquam 

posse  nisi  pro  vobis:  multi  ex  vobis  potentia  freti  in  vos  suis  viri-  5 

bus  abusi  sunt.    itaque  non  est  mirum,  si  nullius  amicitia  usus 

12  sum,  qui  non  perpetuo  rei  publicae  amicus  fuit   neque  me  pae- 

nitet,  si  aut  petenti  Vatinio  reo  patrocinium  pollicitus  suni  aut 

Sesti  insolenliam  repressi  aut  Bibuli  patientiam  culpavi  aut  virtu- 

tibus  Caesaris  favi.   hae  enim  laudes  egregii  civis  et  unicae  sunt. 

quae  si  tu  mihi  ut  vitia  obicis,  temeritas  tua  reprehendetur,  non 

mea  vitia  culpabunlur.    plura  dicerem ,  si  apud  ahos  mihi  esset 

disserendum,  patres  conscripti,  non  apud  vos,  quos  ego  habui 

omnium  actionum  mearum  monitores.   sed  ubi  rerum  testimonia 

adsunt,  quid  opus  est  verbis? 

5, 13  INunc  ad  te  reverUr,  Sallusti,  patremque  tuum  praeteream, 

qui  si  nunquam  in  vita  sua  peccavit,  tamen  maiorem  iniuriam  rei 

publicae  facere  non  potuit  quam  quod  te  talem  fiHum  genuit; 

neque,  tu  si  qua  in  pueritia  peccasti,  exequar,  ne  parentem  tuum 

videar  accusare,  qui  eo  tempore  summam  tui  potestatem  habuit,  20 

sed  qualem  adolescentiam  egeris:  hac  demonstrata  facile  intelli- 

getur  quam  petulanti  pueritia  tam  impudicus  et  procax  adoleveris. 

postea   quam   immensae  gulae  impudicissimi  corporis  quaestus 

sufficere  non  potuit  et  aetas  tua  iam  ad  ea  patienda ,  quae  alteri 

facere  collibuisset,  exoleverat,  cupiditatibus  infinitis  efferebaris,  25 

ut  quae  ipse  corpori  tuo  turpia  non  duxisses  in  ahis  experireris. 

14  ita  non  est  faJle  exputare,  patres  conscripti,  utrum  inhonestio- 

ribus  corporis  partibus  rem  quaesierit  an  amiserit.    domum  pa- 

2  aduersarius]  inimicus  ^^;  ||  uolui  plus  /^2  ||  3  ego-4  uoluerunt 
om,  H^  II  5  in  uos  z,  ald.:  in  om.  HH^ATB,  in  uos  om.  H^,  uos  deL 
h\  uiribus  suis  H'^  ||  8  uatinio  (H^),  uatino  ceteH  \\  9  festi  (tic)  A  \  10 
haec  H^  (sed  c  eras.)  H^  ||  egregii  (H)(H^)A,  egregie  H^  \\  unici  H^  \\ 
11  si  tunc  uitia  mihi  obicis  H^  J  reprehendetur  ald.:  reprehendatur 
HH^A,  reprehenditur  // 2  ||  12  culpabantur  H\\  13  disserendum  H^,  Cor- 
tius^  discerndum  H^(?),  discernendum  AH,  dicendum  ald.\\  13  quos 
ego  H{H^')y  ego  om.  H^A  \\  14  mearum  actionum  HH^  ||  15  uerbis] 
uobis  HH^,  corr.  h^\\^  ad  te  H^Ah^,  ut  ad  te  (H),  ad  te  ut  /^», 
ald,  II  patremque  H^A,  patrem  H,  ad  patrem  H'^  ||  praeteream  om, 
H^  \  17  iniuriam  maiorem  H^  \\  p.  R.  H^  ||  18  filium  talem  //*  1  19 
tu  om.  H^  II  20  accusare]  culpare  H'^  |1  qui  (H^),  si  ceteri  \\  habebat  sed 
8i  quali  adolescentia  fueris  si  demonstrauero  H^  ||  hac  enim  H,  enim  om. 
H^A  II  intellegetur  T,  intelligetur  H^,  intelligilur  HH^A  (sic)  \\  22  qua 
H^  II  ex  pax  ss.  et  procax  H^  ||  23  questus  idem  sumptus  facere  H,  quc- 
stuosus  sumptus  sufficere  H^,  questus  in  stipendia  sumptus  sufficere  * 
11  24  ad  ea  iam  A  \\  27  ita  difficile  est  A  \\  exputare  HH^ :  expectare  Ah^y 
disputare  H^I^2S  an  miserit  H^ 


ternam  vivo  patre  venalem  habuit  [vendidit].  et  cuiquam  du- 
bium  potest  esse  quin  mori  coegerit  eum,  quo  hic  nondum  mor- 
tuo  pro  herede  gesserit  omnia?  neque  pudet  eum  a  me  quaerere 
quis  in  P.  Crassi  domo  habitet ,  cum  ipse  respondere  nequeat 

5  quis  in  ipsius  habitet  paterna  domo.  at  hercules  lapsus  aetatis 
tirocinio  postea  se  correxit.  non  ita  est,  sed  abiit  in  sodahcium 
sacrilegi  Nigidiani,  bis  iudicis  ad  subsellia  attractus,  extrema 
fortuna  stetit  et  ita  discessit,  ut  non  hic  innocens  esse,  sed  iudi- 
ces  peierasse  existimarentur.   primum  honorem  in  quaestura  ad-  15 

10  eptus  secutus  est  hunc  locum  et  hunc  ordinem  despectu,  cuius 
aditus  sibi  quoque  sordidissimo  homini  patuisset.  itaque  tiniens 
ne  facinora  eius  clam  vos  essent,  cum  omnibus  matrum  familia- 
rum  viris  opprobrio  esset,  confessus  est  vobis  audientibus  adul- 
terium  neque  erubuit  ora  vestra.   vixeris,  ut  libet,  Sallusti,  egeris  6 

15  quae  volueris:  satis  sit  unum  te  tuorum  scelerum  esse  conscium, 
noH  nobis  languorem  et  soporem  nimium  exprobrare.    sumus 
dihgentes  in  tuenda  pudicitia  uxorum  nostrarum,  sed  ita  exper- 
recti  non  sumus,  ut  a  te  cavere  possiraus.    audacia  tua  vincit  16 
studia  nostra.    ecquod  hunc  movere  possit,  patres  conscripti,  fac- 

20  tum  aut  dictum  turpe,  quem  non  puduerit  palam  vobis  audien- 
bus  adulterium  confiteri?  quod  si  tibi  per  me  nihil  respondere 
voluissem,  sed  illud  censorium  eloquium  Appii  Claudii  et  L.  Pi- 
sonis,  integerrimorum  virorum,  quo  usus  est  quisque  eorum,  pro 
lege  palam  universis  recitarem,  nonne  tibi  viderer  aeternas  inu- 

25  rere  maculas,  quas  reliqua  vita  tua  eluere  non  posset?  neque 


1  turpissime  post  patre  Jns,  HH^z  \\  uendidit  om.  H^;  glossam  ar- 
chetypi  seclusi  B  2  potest]  ^i  H^  corr,  m,  recens  ||  3  pro]  -p-  H  \\  neque 
—  5  paterna  domo  om.  A,  sequitur  .  k  .  (h.  e.  kaput,  ut  c.  2,  4:  non  est 
^lacunae  signum\  ut  Bait,  testatur)  at  cetera  Q  4  quasi  in  (in  ras,)  H^ 
p  .  c  .  crassi  habitet  domo  H^  \\  nequeat  /^S  non  queat  HH^^h  hercules 
AH^  (me  *.  s.  h»),  hercule  HH'^  \\  6  se  postea  H^  \\  ef  (A.  e.  est  sed) 
m  ras,  H  \\  habuit  H  *  ||  habiit  h^  \\1  sacrilegiil  nigidianu  H^  \  ad  ludicis 
HH\  8  discessit]  stetit  H'^  ||  hic  non  A  corr.  a  ||  9  pierasse  A  (sic), 
peiurasse  H^  \\  existimarentur  H^  \\iO  secutus  est  om,  HH^,  del.  Cortius 
ydespectu  scripsi:  despectus  0,  despectum  ald.,  despexit  Cortius\\  ii 
quoque  sibi  H^\\i2  eius  0:  sua  Orellius  ||  uobis  H^  corr,  h^  ||  maUum 
familiarum  uestris  (uris  H')  AH^HTB,  corr.  A»  (et  sic  ald.),  matri- 
bus  familiarum  {om,  uestris)  //*,  matribus  familiarum  uestris  Cortius 
I  16  languorem  nobis  ^||  saporem  /r||  nimirum  H^  ||  exprobare  /T»  ||  17 
uxorem  nostram  H^  corr,  A» ,  nostrarum  uxorum  H  J  19  ecquod]  et 
pro  ss.  quid  H\  et  quod  ceteH  \\  20  aut  dictum  HH^h^ ,  auditum 
H\  auditu  ATB,  ac  dictum  «,  ald,  ||  non  puduerit]  non  o^- ^ 
I  21  per  me  nihil  A  (sic)  H,  pro  me  nihil  /T»,  nihil  per  me  H^\Tl 
eloquium  0:  elogium  aliquot  edmonc*  ||  23  quisque  est  /^^  ||  24  non 
H^  [25  tua  om.  H^  ||  eludere  /^ljposset  Ah^  ^ossii  HH^,  possis  /f^ 

11* 


164 


INCERTI  TCLLIUS 


IN  SALLUSTIUM 


165 


post  illum  dikctum  senatus  vidimus  te,  nisi  forte  m  ea  te  castra 

17  Joniecisti ,  quo  omnis  sentina  rei  publicae  connnxerat.  at  .dem 
Sallustius  qui  in  pace  ne  senator  quidem  manserat,  postea  qua«n 
res  publica  armis  oppressa  est,  idem  a  victore,  qu.  exsules  redux. , 
in  senatum  per  quaesturam  reductus  est.  quem  honorem  .ta  ge>-  5 
sit,  ut  nihil  in  eo  non  venale  habuer.t,  cu.us  al.qu.s  emptor  fu- 
erit.  ita  egit,  ut  nihil  non  aequum  ac  verum  d"^er.t,  quod  .ps. 
facere  coUibuisset,  neque  aliter  vexavit  ac  debu.t,  s.  qu.s  praedae 

18  loco  roagistratum  accepisset.  peracta  quaestura  postea  quam 
magna  pignora  eis  dederat,  cum  quibus  s.m.htud.ne  v.tae  se  con-  10 
iunxerat,  unus  iam  ex  illo  grege  videbatur.  e.us  en.m  par  .s  erat 
Sallustius,  quo  tamquam  in  unam  vorag.nem  coetus  omn.um  v,- 
tiorum  excesserat:  quidquid  impudicorum,  clonum,  parr.c.da- 
rum,  sacrilegorum,  debitorum  fuit  in  «rbe ,  mun.c.p..s,  colon.  s, 
ItaU;  tota,  sicut  in  fretis  subsederant,  nom.n.s  perd.t.  ac  noUs-  15 
simi,  nuUa  in  parte  castris  apti  nisi licent.a  vjt.orum etcup.d^tate 

7, 19  rerum  novarum.  at  postea  quam  praetor  est  fac  us  modeste  se 
gessit  et  abstinenter.  non  ita  provinc.am  vastavit,  ut  n.h.l  neque 
passi  sint  neque  exspectaverint  gravius  in  bello  socu  nostr.  quam 
experli  sunt  in  pace  hoc  Africam  infenorem  obt.nente?  unde  20 
tantum  hic  exhausit,  quantum  potuit  ««^  Ade  nom.num  tra.c.  aut 
innavescontrudi:  tantum,  inquam,  «''haus.t,  patres  conscnptu 
quantum  voluit.    ne  causam  diceret,  sestert.o  .duodec.ens  cum 

te  ^,  te  uidimus  ff',  unquam  te  u.  H,  usquam  '*.";/"•"*!,**.,,• 
acte  #•  corr  A'  II  2  sententia  »'  corr.  /i '  ||  coniecat  H\corr-  h\ 
confluxer.nqua.i'  resp.  om.  A  1|  idem]  iUe  //^1  3  "«  »-  ^*  J^^^;;^. 

rec.l  4  est  et  idem  0:  et  rfa/evi  |  a  '>i«t«f«  *<^^«/"T'Xtore8^*P' 
cf.  PolUo  m  Cic.  ep.  fam.  10,32^):  hu.c  ^,  uictor  H  .»•«*»;«* /"o^ 
uikore.  T,  auctorem,  B  «  qui]  quos  H 1  5  per  Momm,^  (StaaUr.  2,396 
adn.  2cf  1,427.440):  post  0  «  est  reductus  ^'  «*'/"T ",%  ,„"  j 
nihil  in  eo  non  (HH^),  nihil  non  m  eo  «S.non  m  ^^^'^»^^}p^i 
nni  ital  itaque  ald.  \  illi  ff'  I  8  neque]  enim  add.  A' fl  «e/»'^''  "  " 
"JxH,  uixaf^Wc;  aU  uixit  a  in  marg.  |1  10  p.gner.  W  11  ded.sse^^  HJ 

11  erat  exemplar  sallustius  ff,  exemp  ar  erat  ^-  »^f'V,f  i^am  2«  «- 
Ah^   anod  auo  ^ff 'fl*  I  tanquam  tf»  tanUm  H«'^  1|  13  imam  »  i  ex 

H^  J 14  debitorum  (mh  deditorum  HA,  dediciciorum  H  |  in  omMM  15 
italia  tota  ^»  »  subsederant  om.  A\  16  apti  msi  ^»^^»;;»!  ^^^^'^»'^ ^^ 
in  poit  nisi  itJ.  H^  \\  ti  h\  ut  H'  \\  17  nouarum  rerum  H^  18  non  HH  A 
(sic),  Qil  (?)  H\  nonne  ediiiones\\  19  exspectauerint^»^exspectannt 
r^;  1  20  inferiorem  (quod  requiri  intellexerat  Corradus  P^^/'*-  P;  ^ff 
conLSalLJug.  18,i2)  scripsi :  i^terior^?^  0  ||  oretine^^^^^^ 
obcontinentc  H  (sup.  e  extr.  rasura)  |  21  a  ade  H^  t""^»l  *f'^"  ^"[ 
videtur)  m  i  22  aues  H^  ||  exhausit  p  .  c  .  H'A,  p  .  c  •  exhausit  H  tx^ 
hausit  om.  h  l  23  nec  H'  J  setercio  (sie)  cum  ccsare  duodecies  H 


Caesare  paciscilur.  quod  si  quippiam  eorum  falsum  est,  his  pa- 
lam  refelle,  unde,  qui  modo  ne  paternam  quidem  domum  redi- 
mere  potueris,  repente  tamquam  somnio  beatus  hortos  preciosis- 
simos,  viliam  [Tiburti]  C.Caesaris,  reliquaspossessiones  paraveris. 

6  neque  piguit  quaerere  cur  ego  P.  Crassi  domum  emissem,  cum  20 
lu  eius  villae  dominus  sis,  cuius  paulo  ante  fuerat  Caesar.  modo, 
inquam,  patrimonio  non  comesto,  sed  devorato  quibus  rationibus 
repente  factus  cs  lam  adfluens  et  tam  bealus?  nam  quis  te  fa- 
ceret  heredem,  quem  ne  amicum  quidem  suum  satis  honestum  8 

10  quisquam    sibi    ducit  similis   ac    par  tui?    at   hercle    egregia 
facla  maiorum  tuorum  te  extollunl:  quorum  sive  tu  similis  es  sive  21 
illi  tui,  nihil  ad  omnium  scelus  ac  nequitiam  addi  potest.   veruna, 
ut  opinor,  honores  lui  te  faciunt  insolentem.     tu,  C.  Saliusti^ 
idem  putas  esse  bis  senalorem  et  bis  quaestorem  fieri  quod  bis 

15  consularem  et  bis  triumphalem?  carere  decet  omni  vitio  qui  in 
aiterum  dicere  parat.  is  demum  male  dixit,  qui  non  potest  verum 
ab  altero  audire.  sed  tu ,  omnium  mensarum  adsecla,  omnium 
cubiculorum  in  aetate  pelex  et  idem  postea  adulter,  ordinis  tur- 
pitudo  es  et  civilis  belli  memoria.     quid  enim  hoc  gravius  pati  22 

20  poluimus  quam  quod  te  incolumem  in  hoc  ordine  videmus?  de- 
sine  bonos  petulantissima  consectari  liugua,  desine  morbo  pro- 


1  quicQ  ^«11  his]  hic  H\  Cortius  J  2  referte  H^  corr.  h^:  refelle 
(lle  in  ras.)  q  dico  unde  quo  /^||  redimere  ald.:  relinire  0  nisi  quod 
relinere  H^  (corr.  h^),  cod.  Pithoei^  3  somno  HH^  corr.  A  >  ||  4  Tiburti 
(tyburti  H^A)  seclusi:  tiburtinam  Lambinus ,  Tiburtem  vel  in  Tiburte 
Coriius  I  5  P.  om.  H^  \\  emissem  domum  (dom  in  ras.)  H  \\  6  eius  Bai- 
terus:  uetus  0,  ueleris  «,  a/rf.  ||  sis  07n.  /^^>||fuerit  H^\\l  comesto 
scripsi:  comeso  AH^,  commeso  H^TB,  comisso  H  (comesso  archet.  ut 
videiur),  c/.  Diomedes  p.  387,  6:  'de  cuius*  (comedor)  '^perfecto  ambi- 
gitur  aptid  veteres,  coinestus  an  cornesus  et  comesurus  sit.  et  Tul- 
lius*  (sic  scripsi:  'sed  didius'  codices,  ^  Didymus'  edd.  vett., 
'  Epidius^  Linker) '^comesio  patrimonio,  Falgius  autem  de  translatione 
comtsa  patina'  cet.  ||  8  repente  om.  H^\\9  sui  /^*  |l  ^^  quisquam  om. 
H^W  hercle  H\  hercules  ceteri ,  sed  in  A  es  in  ras.  \\  12  similis  es] 
simiieses  A,  corr.  a.  \\  ille  A^  tui  (H),  cod.  Piihoei:  tibi  H^A,  tibi  uel 
tui  H^  II  13  c.  (vel  %.)  salusti  HH^ATB,  gai  salustii  H^\\  14  idem  — 
quod  scripsi:  totidem  —  quot  ^quod  H^)  0  praeter  H,  qui  tantum  — 
quanlum  (manifesta  coniectura):  tantundem  —  quod  ald.,  tantidem  — 
quanti  vuigo  e(/i7i/r||15  debet  (H^H^)\\1Q  parat.is  demum  ^cn>«* .- 
paratus  demum  0,  paratus  est  is  demum  z  ald.  ||  quod  A  jj  pote  A, 
corr.  a  \\  uerilatem  ^||  17  asda  H\  assecula  ^r||  cubilorum  /^»  corr. 
m.  rec.  II  18  in  prima  aetate  ^  ||  omnis  ordinis  H'H^TB:  omnis  om. 
H,  ordinis  om.  A,-  omnis,  quod  in  archeptypo  s.  s.  fuit,  delevi  ||  19  es 
et  (B)  ald.,  et  om.  ce^eri  ||  quid  enim  hoc]  enim  *.  s.  A  (non  ex- 
punxit)  I  19  quid  —  20  uidemus  om.  H\  in  mg.  add.  m.  rec.  ^  20 
quod]  qui  ^' |l  21  bonos  petulantissime  consectari  H^,  cod.  Pithoet, 
petulantissime   consectari  bonos  A,   bonos   petulantissimis   uerbis  con- 


166 


INCERTI  TULLIDS  IN  SALLUSTIUM 

f 


cacitatis  isto  uti,  desine  unum  quemque  moribus  tuis  aestimare. 
his  moribus  amicum  tibi  facere  non  potes:  videns  velle  inimicum 
habere.  finem  dicendi  faciam,  patres  conscripti.  saepe  enim  vidi 
«ravius  offendere  animos  auditorum  eos ,  qui  abena  flagitia  aple 
dixerunt,  quam  eos,  qui  commiserunt.  mihi  quidem  ratio  babenda  5 
est  non  quae  Sailustius  merito  debeal  audire,  sed  ut  ea  dicam,  si 
qua  ego  honeste  effari  possum. 

sectari  H',  bonos  petulantissima  consecUri  lingua  ald.J  2  l'bi  ami- 
cum  ffMlefficere  HWJTB ,  facere  *'  1  Potest  »'//  «»"•„*!*] 
uelle]  malle  A  \\  4  animum  H^  \\  grauiter  J  ||  apte  HH\  aperte  ^^78 
II  5  commiserant  // 1  6  non  ex  nam  *'.°p'>  "'.^11  <>?•«./<*•  »• 
quae?;  H^H*,  quae  ^  ||  7  honeste  ego  ^'isalustu  in  cicerone  subter. 
in  ff»,  nihil  in  AHH\ 


INDEX  NOMINTJM. 


Aborigines  p,  5,  32. 
Adherbal  41,  31.  43,  24.  44,  10.  19. 
45,  15.  19.  37.  48,  30.  36.  39,  4. 

12.  23.  51,  28.  35.  52,  7.  15.  21. 

35.  39.  53,  7.  13.  54,  4.  23.  30. 

34.  60,  23.  68,  3 
Aegyptus  51,  8.  11 
Aemilia  gens  114,27  Aemilii  111,12 
M.  Aemilius  Lepidus  113,35.  114, 

9.11.28.31.  115,2.26.  116,  10. 

15.  24 
Mam.    Aemilius   Lepidus    Livianus 

120,  14.  133  col.  1,  5? 
M'.  Aemilius  Lepidus  11,  21 
L.  Aemiiius  Paulus  17,  32 
M.  Aemilius  Scaurus  49, 5.  54,  9.  23. 

55,  23.  34.  56,  3.  11.  21.  59,  18. 

63,  32 
Aeneas  5,  32 

Aethiopes  51,  15  • 

Afranius  134  col.  2,  10 
Afri  50,  11 
Africa  41,  26.  45,  13.  47,  1.  49,  25. 

30.  31.50,  1.7.  14.34.  51,8.  22. 

24.  52,  23.  26.  53,  1.  54,  3.  8.  55, 

29.  56,  17.  61,  19.  63,  14.  65,  32. 

78,  25.  83,  31.  84,  6.  91,  1.  92, 

14.  96,26.  97,9.  103,5    Africa 

inferior  164,  20 
Africum  mare  50,  24 
Albinus  v.  Postumius 
Allobroges  22, 1.  13.  23.  23,  23.  30. 

24,  4.  26,  8.  18.  24.  33,  3 
Alpes  134  col.  1,  12 
Anni  forum  137  coL  8,  15 
C.  Annius  83,  25 
L.  Annius  61,  31 


Q.  Annius  11,  5.  27,  5 
Antiochus  111,  14.  122,  24.  26.  31. 

123,  11 
Antonius  133  coL  1,  1. 14 
C.  Antonius  14,  1.  15,  2.  27.  32.  20, 

8.  35,  18.  37,  1 
Apion  127  coL  2,  5 
Appius  t^.  Claudius 
L.  Appuleius  Saturninus  115,  1 
Apulia  16, 4.  17,  8.  9.  22,  34.  24, 22 
Archelaus  123,  12 
Ariobarzanes  123,  27 
Aristonicus  122,  33 
Armenia  123,  29.  124,  17    Armenii 

50,  14.  23 
Arpinum  76,  24    Arpinas  156,  24 
Arretinus  ager  20,  2 
Aresinarti  134  coL  1,  18 
Arsaces  122,  8 
Asia  3, 18.  8,  22.  117,  22.  122,  25. 

123  2.  11 
Aspar'l04,  33.  105,  13 
Athenienses  3,  19.  7,  7.  11.  29,  8 
Aulus  V.  Postumius  Albinus  (cf,  ad 

p.  61,  34j 
Aventinus  58,  10 

Aurelia  Orestilla  10,  10.  19,  29.  34 
C.  Aurelius   Cotta  117,  32.  120,  7 
127   coL   1,  5.  7.    128   coL  4,  5. 
133,  16.  6 
L.  Aurelius  CotU  11,  29 
M.  Aurelius  CotU  123,  20.  133  coL 

16,  10 
P.  Autronius  11, 3.  21.  24, 35.  26,  l 

e.  Baebius  59,  34 
Baleares  funditores  103,  16 


i 


168 


INDEX  NOMINUM 


BellieDQS  v,  Billienus 

Bestia  v.  Galpurnius 

Bibulus  V,  Galpurnius 

L.  BiUienus  102,  22 

Bithynia  123,2.  10 

Bocchus  51,  20.  76,  6.  81, 19.  85,  3. 

7.  12.  14.  23.  86,  7.  17.  91,  25. 

93,28.96,31.  97,4.99,31.  100. 

3.  12.  25.  33.  101,  16.   102,  23. 

103,  6.  10.  13.  20.  27.  104,  22. 

33.  35.   105,  3.  9.  20.   106,  32. 

107,  3 
Bomilcar  60,  32.  35.  61,  6.  11.  68, 

13.  70,  20.  75,  19.  79,  32.  80,  9. 

17.  31.  81,  3 
Bruttium  22,  34 
Brulus  r.  lunius  Bruti  111,  12 

Gabera  123,  26 

Q.  Caecilius  Metellus  Geler  17,  14. 

22  38.  35   13 
Q.  Gaeciiius^Metellus  Greticus  17, 

10.  128  col.  3,  3 
Q.  Gaecilius  Metellus  Numidicus  65, 

15. 17.  66,  3.  32.  67, 1.  12.  22.  32. 

36.  68,6.32.   69,  18.  19.  70,  2. 

13.71,3.14.28.72,9.14.20.33. 

73,2.21.  74,6.15.  75,11.  76,1. 

10.  77,3.17.31.  78,19.  79,7. 

20.  29.  80, 13. 14.  83,  26.  85,  22. 
86,  21.  91,  2.  15.  92,  10 

Q.  Gaecilius  Metellus  Pius  119,  8 
Gaeparius  24, 21.  23.  34.  25, 10.  32. 

27.  34,  22 
Gaepio  v.  Servilius 
Gaesar  v.  lulius 
Galchedon  123,  21 
L.   Galpurnius  Bestia   Catilinarius 

11,  5.  23,  7 

L.  Galpurnius  Bestia  cos.  55, 10. 17. 

21.  29.  56,7.  11.  14.22.31.  59, 
20.  60,  19.  25.  63,  33.  83,  23.  25. 
88  13 

M.  Galpurnius  Bibulus  149,  30.  158, 

4.  162,  9 
G.  Galpurnius  Piso  26,  7.  10 
Gn.  Gaipurnius  Piso  11,  25.  30.  12, 

2.  8.  12.  13,  35 
L.Galpurnius  Piso  Gaesoninus  145, 22 
Gamers  16,  3 
Gapito  V.  Gabinius 
Gapitolium  11,  29.  25,  4 
Gapsa  92,  1.  93,  4.  9.  97,  3     Gap- 

senses  92,  12.  93,  27,  30 


Gapua  17,  8.  14.  19 
Garbo  v.  Papirius 
Garthago  7,  31.  50,  30.  51,  6.  64,  8. 
84,  15     Garthagiuienses  27,  25. 
41,21.25.  46,30.35.  51,  11.  17. 
84,  6.  23.  26.  30.  85,  19.  122, 23 
Garthaginiense  bellum  46,  20 
L.    Gassius    Longinus  Catilinaritu 

11,4.  23,25.28.  27,4 
L.    Gassius   Longinus  praetor  59, 

16.  24.  30.  31 
Catabalhmos  49,  34.  51,  8 
Gatilina  v.  Sergius 
Gato  V.  Porcius 
Catulus  V.  Lutatius 
Celer  v.  Gaecilius  Metellus 
Cethegus  v.  Gornelius 
Ghalcedon  v.  Galchedon 
Gicero  v.  TuUius 
Cilicia  117,  22.  133  col.  16,8 
Gimbricum  bellum  36,  37   Gimbnca 

praeda  112,  34 
Ginna  v.  Gornelius 
Girta  52, 10. 15.  28.  53,  2.  9.  54, 19. 
27.  60,  23.  85,  22.  30.  91,  23.  99, 
20.  100,  24.  102,  20 
Ap.  Glaudius  interrex  116,  26 
Ap.  Glaudius  Gaecus  141,  5 
Ap.  Claudius  Pulcher  163,  22 
Ti.  Ciaudius  Nero  27,  7 
Goncordiae  aedes  24,  26.  26,  20 
Gorneliorura  gens  34,  20    Cornelii 

25  2 
C.  Gornelius  Gethegus  14,4.  18, 17. 
23,  14.  18.  25.  24,  21.  25,  9.  26. 

26,  29.  32,  25.  34,  22.  35,  7 
P.  Gornelius  Gethegus  116,  17 

L.  Gornelius  Cinna  25,  3.  116,  14 
P.  Gorneiius  Lentulus  Marcellinus 

127  col.  2,  1 

P.  Gornelius  Lentulus  Spinther  25, 9 

P.  Gornelius  Lentulus  Sura  11,  3. 

18,  17.  21,  32.  23,  4.  25.  29.  24, 

20.24.37.  25,  8.  9.26.  26,  26. 

27.  29.  31,  23.  32,  24.  34. 12. 17. 
35,  7.  32. 

P.  Gornelius  Scipio  Africanus  40, 

34.  41,23.  42,25.  43,5.  52,32. 

155,  12 
P.  Gornelius  Scipio  Nasica  55,  9 
L.  Gornelius  Sisenna  96,  12 
L.  Cornelius  SuUa  5,  19.  8,  18.  22. 

16,25.   21,1.  25,3.  29,14.23. 

96,8.  12.25.  98,11.  99,3.27. 


INDEX  NOMINUM 


169 


100,  11.28.  31.   101,23.    102,8. 

11.17.21.  103,1.7.21.30.  104, 

9.  14.  29.  34.   105,  4.  11.  13.20. 

26.   106,  13.  24.28.    107,5.  13. 

19.26.111,3.  112,10.28.  113,4. 

119,17.  120,12.  146,34.  157,19 

SuUanae  coloniae  16,  28    SuUani 

roilites  10,  28.     Sullana  victoria 

14,  6.  20,  30.  142,  27 
P.  Cornelius  Sulla  11,  21 
P.  Cornelius  SuUa  Ser.  f.  11,  4 
Ser.  Cornelius  SuUa  pater  11,  5 
Ser.  Cornelius  SuUa  filius  11,4. 

24,36 
G.  Cornelius  eques  Romanus  11,  7. 

16,  17 
Gornelius  scriba  112,  31 
Q.  Cornificius  25,  10 
Gotta  V.  Aurelius 
Crassus  v.  Licinius 
Cretenses  123,  9.  16 
Greticus  v.  Gaecilius  Metellus 
Crixus  136  col.  6,  16 
Crotoniensis  23,  30 
Gurenae  v.  Cyrene 
Curio  t'.  Scribonius 
Q.  Curius  11,  6.  14,  19.  28.  15,  30. 

16,21 
Cyrene  51,  9  Curenae  126  col.  2,  4 

Cyrenenses  84,  7.  16.  22 
Gyrus  3,  18 
Gyzicum  123,  22 

Dabar  104,  36.  105,  22.  106,  28 
Damasippus  29,  15.  21.  115,  2 
Dilunus  133  col.  2,  l 
Gn.  Domitius  Ahenobarbus  142,  28 
L.  Domitius  Ahenobarbus  146,  37. 

149,  33 
Drusus  V.  Livius 
Dyrrhachium  158,  1 

Eburini  137  col  8,  12 
Etruria  16,3.  24.  114,24.  115,2 
Eumenes  122,  30 
Europa  49,  31.  32 

Fabii  157,  24 

Q.  Fabius  Maxumus  40,  34 

Q.  Fabius  Sanga  22,  27.  29 

Faesulae  15,  5.  16,  2.  17,  5  Faesu- 

lanus  ager  23,  6  Faesulanus  36, 

35.  37,  25 
M.  Favonius  150,  5 


Figulus  V.  Marcius 

Flaccus  V.  Fulvius,  Valerius 

G.  Flaminius  (Fiamma?)  20,  1 

Fufidius  113,  13 

Fulvia  14,  24.  28.  15,  30.  16,  22 

M.  Fulvius  Flaccus  49,  14.  57,  16, 

65,5. 
M.  Fulvius  Nobilior  11,6 
Fulvius  senatoris  filius  21,  30 
P.  Furius  27,  4 

P.  Gabinius  Capito  11,  7.  22, 19.  23, 

11.  24,  21. 24.  35.  25, 10.  32, 26. 

34,22 
Gaetuli  50,  7. 19.  24.  34.  51,14. 18. 

84,35.  91,20.  97,19.  98,26.50. 

102,  7 
Galli  24, 9.  37.  32,  5.  33, 17.  108,  2. 

136  col.  6, 17  Gallica  gens  22,4. 

151,  40    Gallicum  bellnm  32,  19 
Gallia  22,  5.  34,  33.  35,  17.33.36. 

108,5.   118,  25.  119,8     Gallia 

citerior  22,  33.   23,2.    133  col 

16, 6    Gallia  ulterior  22,  33    Gal- 

lia  Transalpina  35,  12 
Gauda  77,  28 
Germani  136  col.  6,  18 
Gracchus   v.   Sempronius    Gracchi 

65,  2.  6 
Graeci  33, 17.  84,  26.  88,  4.  140,9. 

Graeca  facundia  76,  25    Graecae 

litterae  15,  15.  89,  15.  96,  16 
Graecia  3,  18.  29,  35.  123,  11 
Gulussa  41,  31.  60,  22 

Hadrumetum  51,  3 

Hamilcar  83,  19 

Hannibal  41,  21.  111,  14.  118,  24 

Heraclea   123,  25 

Hercules  50,  11.  91,  35 

G.  Herennius  118,  32 

Hiempsal  41, 31.  43,  24.  44,  10.  17. 

26.  30. 37.  45,  4. 10.  48,  29.  49, 4. 

50,  3.  53,  26.  55,  15 
Hippo  51,  3 
Hispani  12,  13.    50,   17     Hispani 

equites  12,  8 
Hispania  42,22.  43,32.  50,11.26. 

51,13.  117,19.  118,24.  119,12. 

134  col.  1,  16    Hispaniae  11,  31. 

115,3    Hispania  citerior   12,  2. 

13,  35.  119,  5 

lacetania  118,  26 


170 


INDEX  NOMINUM 


Indigetes  118,26 
Isaura  nova  129  col,  8,  10 
Italia  15,  4.  31,  19.  41,  18.  22.  55, 
9.10.19.28.  61,13.  107,10.12. 
117,23.  118,23.  119,3.12.  133 
col,  16,14.  144,36.  157,23  Ita- 
lici  54,33.  78,38.  134  co/.  2,15 
Italici  socii  63,  28  Italicum  genus 

67,  22 

lugurtha  ab  41,  13  passim  lugur- 
thini  milites  52, 13.  73,  12  lugur- 
thinum  bellum  51,  16.  83,  20 

C.  lulius  Caesar  25,  10.  26,  9.  14. 
23.  27,6.8.  30,15.  31,11.  33, 
25.29.32.35.  152,  11.  158,  5. 
162,  10.  165,  1.  4.  6. 

L.  lulius  Caesar  10,  34 

C.  lulius  16,  4 

D.  lunius  Brutus  22, 17. 18.  120, 14 
M.  lunius  Brutus  142,  28 

D.  lunius  Silanus  27,  2.  28,  17.  23 
M.  lunius  Silanus  65,  16 
lupiter  104,  21.  121,  2.  157,  22 

Lacedaemonii  3,  18.  29,  8 
Laeca  r.  Porcius 
Lares  92,  27 

Latinum   nomen   63,  10.  28.  65,  1. 
26  Latinae  litterae  15, 15.  96, 16 

Latine  100,  4 
Latium79,3l.  86,30.  96,9.  112,19 

Lentulus  v.  Cornelius 

Lepidus  v.  Aemilius 

Leplis  51,4. 10.  83, 14  Leptitani  83, 

22.  84,  3 
Libyes  50,  7.  24.  27.  34     Hcrcules 

Libys  91,  35 
M.   Licinius   Crassus   11,  14.  12,  3. 
21,6.  25,10.25.29.33.  26,3.5. 

156,  25 
P.  Licinius  Crassus    156,  7.  163,  4 
P.  Licinius  LucuUus  61,  31.  123,  27 
L.  Licinius  Lucullus  133  coL  16,  9 
C.  Licinius  Murena  23,  2 
Ligures  62,  24.  83,  27.  99,  5    Ligus 

94,13.22.  95,1.6.13.22.    134 

col.  1,  11 
Limetanus  v,  Mamilius 
M.  Livius  Drusus  148,  6.  12 
Longinus  v.  Cassius 
Lucanus  v.  Nares 
Lucullus  V.  Licinius 
Lutatii  111,13  ^^    ^^ 

Q.   Lutatius    Catulus    19,    18.  20. 


26,  7.  12.    114,26.   116,16.  27. 
120,  14 

Macedones   122,  22     Macedonicum 

bellum  27,  19 
Macedonia  60,  29.  117,  23 
Mamercus  v.  Aemilius 
C.  Mamilius  Limetanus  63,  20 
Mamilia  rogalio  64,  1    Mamilia  lex 
Mancinus  r.  Manlius  [78,  10 

A.  {immo   T.)  Manlius   Torquatus 

32    19 
A.   Manlius  90,29.  92,26.  99,4. 

100,  28.  32.  101,  23 
C.  Manlius  15,  5.  16,  2.  13.  24.  31. 
17,5.18,22.20,3.4.  34,25.  36 
35.  37,  25  Manliana  castra  18, 16 
Cn.  Manlius  107,  29 
L.  Manlius  Torquatus  11,29 
T.  Manlius  Mancinus  81,  18 
Marcellinus  v.  Lentulus 
C.  Marcius  Figulus  10,  34 
Q.  Marcius  Rex  17,  10.  18.  23.  19,  8 
C.  Marius  37,  1.  67,  16.  69,  15.  72, 
26.  33.  73,  7.  14.  18.  74,  9.  75,  1. 
76,  18.   77,  2.  11.  16.  30.   78,  8. 
11.   81,  5.  7.  13.  15.19.   85,34. 
86,  5.  7.  23.  35.  36.  87,  2.  90,  26. 
36.  91,3.  12.  18.  93,  19.35.  94, 
9.26.  95,1.22.29.  96,27.  97,2. 
12.32.  96,7.21.34.  99,15.  100, 
2.6.26.  101,  19.21.25.  102,4. 
18.  103,  13.  107,  1.  27.  108,  5 
Masinissa  41,  23.  28.  33.  43, 18.  46, 
8.  22.  47,  33.   54,  2.    60,  22.  26. 
77,  29.  78,  2.  104,  36 
Massilia  19,  16  {v.  corr.) 
Massiva  60,  21.  30.  33.  61, 3.  75,  21 
Massugrada  104,  36 
Mastanabal  41,  30.  32.  77,  29 
Mater  magna  131  coL  10,  18 
Mauretania  13,35.   49,21.   51,12. 
76,  8     Mauri  Maurus  50,  28.  51, 
13.  20.   85,  7.  28.   97,  8.  19.  98, 
26.  99,  29.  34.   103,  30.  104,  10. 
15.  29.  105,  2.  107,  8.  16 
Maxumus  v.  Fabius 
Medi  50,  14.  23.  28 
C.  Memmius  55,  3.  56,  23.  28.  59, 

15.  25.  60,  1 
Meo-?  132  coL  11,  13 
Mesopotamia  124,  17 
Metellus  v.  Caecilius  Metelli  159,  20 
Micipsa  41,  30.  42,  6.  20.  43,  2. 13. 


INDEX  NOMINUM 


171 


44, 15.  25.  45, 38.  46, 32.  49, 12. 

52,  33.  53,  20.  77,  29.  106,  9 
Minerva  157,  21 
Q.  Minucius  Rufus  60,  25.  29 
Milhridates    115,  3.    117,22.   121, 

10.122,7    Mithridaticum  bellum 

21,  18 
Muluccha  51,  19.  93,  31.  106,  9 
Mulvius  pons  24,  3 
Murena  v.  Licinius 
Muthul  68,  5 
Mutudurei  132  coL  12,  17 

Nabdalsa  79,  36.  80,  6.  16.  24 

Nares  Lucanae  137  coL  8,  13 

Nasica  v.  Cornelius 

Nero  V.  Claudius 

Nicomedes  123,  2.  7.  10 

Nigidianum  sacrilegium  163,  13 

Nobilior  v.  Fulvius 

Nomades  50,  21 

Nucerinus  13,  36 

Numanlia  43,  5.  30.  48,  33.  51,  26. 
99,  26  Numantini  42,  28  Nu- 
mantinum  bellum  42,  19.  43,  14 

Numidia  Numidae  ab  41,  15  pat- 
sim  Numidica  scuta  95,  1 

Nysa  123,  3 

Oceanus  49,  33.  50,  15.  124,  3 

Cn.  Octavius  Ruso  103,  4 

L.   Octavius  127   coL  1,5.7.  128 

coL  3,  9.  133  coL  16,  8 
L.  Optimius  49,  13 
Orestilla  v,  Aurelia 

Paeligna  cohors  103,  17 

Cn.  Papirius  Carbo  142,  28 

Parium  123,  25 

Paulus  V.  Aemilius  Pauli  157,  24 

Persae  50,  14.  15.  28 

Perses  rex  27,  20.  85,  20 

Persis  124,  12 

M.  Petreius  37,  2.  12.  21 

Philaeni  84,  16.  29.  81     Philaenon 

arae  51,  10 
Philippus  111,  14.  122,  22.  25.  27 
Phoenices  51,  1 
Picenus  ager  16,  4.  17,  14.  22,  34. 

35,13    Picens  112,31    Piceutini 

137  coL  8,  12 
Piso  V.  Calpurnius,  Pnpius 
Pistoriensis  ager  35,  11 
Plautia  lex  17,  32.  146,  14 


Poeni  84,  25  Punica  bella  27,24 
Punicum  bellum  64 ,  30  secun- 
dum  41,  21  Punica  fides  105,  9 
Punici  libri  50,  3  Punica  oppida 
51,  16     Punicae  urbes  51,  12 

Cn.  Pompeius  10,30.  11,  15.  12,  4. 
7.11.  21,6.  17.  121,  23.27.  131 
coL  11,5.  12,5.  21.  133  co/.  16, 
11.  142,  10.  27.  146,  15  Pom- 
peiana  villa  156,  16 

Q.  Pompeius  Rufus  17,  13 

C.  Pomptinus  24,  3.  12 

Porcia  lex  28,  31.  30,  4.  157,  12 

M.  Porcius  Cato  30,  16.  33,  9.  25. 
30.  32.  34,  3.  9.  146,  37.  149,  36 

M.  Porcius  Lacca  11,  5.  16,  11 

A.  Postumius  Albinus  61,29.34. 
62, 13. 19.  31.  63,  5.  65, 15.  66,  7 

Sp.  Postumius  Albinus  60,  24.  61, 
4.  18.26.29.  63,7.  65,32.  66,7. 
72,  17.  83,  25.  88,  13 

L.  Postumius  150,  4 

Ptolemaeus  123,  10.  15 

Punicus  V,  Poeni 

M.  Pupius  Piso  155,  16 

Pyrenaeus   118,  25 

Pyrrhus  111,  14 

L.  Quintius  120,  8 

Quirites   56,  33.  57,  11.  29.  59,9. 

87,6.  15.19.26.  88,3.6.28.  89, 

32.  90,11.25.  111,1.  112,7.15. 

113,34.  116,32.  117,13.  118,1. 

119,  16.  120,  12.35.  121,4.30 

Regium  55,  28 

Rex  V,  Marcius 

Rhodii  27,  20.  22.  149,  7 

Roma  Romani  Romanus  passim  Ro- 

mana  urbs  143,  11 
Romulus  111,  16 
Rufus  V.  Minucius,  Pompeius 
Ruso  V.  Octavius 
P.  Rutilius  Rufus  69, 10.  70, 21.  25. 

30.  91,  2. 

L.  Saenius  17,  4 

C.  Salluslius  Crispus  158,  12.  159, 

18.24.  160,12.  161,16.  162,16. 

163, 14.  164, 12.  165,  13.  166,  6 
Samnites  29,  31 
Samothraces  dei  122,  28 
Sanga  v,  Fabius 
Saturninus  v.  Appuleius 


172 


INDEX  NOMINUM 


Scaurus  v.  Aemilius 

Scipio  V.  Gornelius  Scipiones  157, 

24.  159,  20 
Scirtus  113,  12 

C.  Scribonius  Curio  120,  15 

Seleucea  124,  11 

Sempronia  15,  11.  22,  18. 

Ti.  Sempronius  Gracchus  57,  3.  64, 

29.  65,  3 
C.  Sempronius  Gracchus  49, 14.  57, 

15.  64,  29.  139,  11     Sempronia 

lex  55, 8 
Septimius  16,  3 

L.  Sergius  Catilina  a6  5,  11  pastim 
Q.  Sertorius  117,21.  118,26.  119, 

6.    121,  11.  132  col.  12,9.  134 

coL  1,  14 
Q.  Scrvilius  Caepio  107,  29 
P.  Servilius   Isauricus    130  col.  8, 

12.   131   coL  10,  12 
P.  Sestius  158,  4.  162,  9 
Sextius  56,  5 
Sibyllini  libri  25,  2 
Siccenses  73,  11.  15. 
Sicilia  55,  28.  29 
L.  Sicinius  120,  9 
Sidonii  83,28     Sidonicus   83,  38 
Silanus  v.  lunius,  Turpilius 
Sisenna   v.  Cornelius 
P.  Sittius  13,  36 
Spartacus  136  coL  6,  20.  138  coL 

9,17 
Spinther  v.  Cornelius  Lentulus 
L.  Statilius  11,7.  23, 11.  25.  24,  21. 

25,  10.  32,  26.  34,  22 
Sucro  118,31 

Sulla,  Sullanus  v.  Cornelius 
P.  Sulpicius  Rufus  115,  1 
Sura  V.  Cornelius  Lentulu^ 
Suthul  62,  3.  13 
Syphax  41,  26.  46,  30 
Syrtes  51,  10.  83,  30.  36. 

Tanais  92,  30 

L.  Tarquinius  25,  20.  29.  35.  26,  3 

Tarula  113,  12 

Cn.  Terentius  25, 1 1 

Terentia  Ciceronis  156,13 

Terentun-  134  coL  1,  12 


Terracinensis  24,  21 

Thala  82,  8.  23.  31.  83, 17.  84,  33. 

92,  6.  8 
Theraei  51,9 
Thirmida  44,  38 
C.  Thoranius  135  coL  3,  16 
Thraces  62,  25 
tTiburti  165,  4 

Tigranes  122,  15.    123,  18.  32.  37. 
Tisidium  76,  10 
Torquatus  v.  Manlins 
Transpadanus  26,  11  cf.  Gallia 
Troiani  5,  32 
Tullianum  34,  14 
M.  Tullius  Cicero  14,16.32.  15,1. 

16,  15.  20.  22.  29.  17,34.  18,  7. 

20,  8.  22,  29.  23,  8. 14.  24.  24,  2. 

25,  15.  35.    26,  3.  6.  8.   29,23. 

155,  1.  10.  13.  156,8.  157,8.15 
Tullus  V.  Volcatius 
Turia  118,  31 
T.  Turpilius  Silanus  78,  27.  28.  79, 

3.  27. 
Turris  regia  101,  27 
Tusci  29,  32 
Tusculanum  156,  16 

Vaga  56,  6.  67,  20.  79,  7.  14     Va- 

genses  78,  18.  79,  8.  19.  26 
Valenlia  118,  32 
L.  Valerius  Flaccus  24,  2.  28 
L.  Vargunteius  11,  5.  16, 18.  24,  36 
P.   Varinius  Glaber  135  coL  3,  6. 

coL  4,  17.   136  coL  5,  3.  coL  6, 

5.  137  coL  8,  8 
Vascones  131  coL  12,  8 
P.  Vatinius  158,  3.  162,  8 
Vesta  10,  9 
Vettius  112,30 

P.  Umbrenus  22,  1.  5.  14.  27,  5 
L.  Volcatius  Tullus  11,21 
T.  Volturcius  23,  29.  32.  24,  8.  10. 

28.  25,  24.  26,  18.  25.  33,  2 
Volux  99,  22.  103,  26.  104,  12.  20 
Ulica  54,  12.  76,  18.  77,22.  91,  1. 

102,  22 

Zama  72,  39.   73,  18.  33.  74,  28. 
75,  13 


Lipslae  tjpls  I.  B.  Hirichrtldl. 


COLUMBIA   UNIVERSITY   LIBRARIES 

This  book  is  due  on  the  date  indicated  below,  or  at  the 
expiration  of  a  deflnite  period  after  the  date  of  borrowing.  as 
provided  by  the  library  rules  or  by  special  arrangement  with 


the  Librarian  in  chsu-ge. 

DATC  BORROWeO 

OATC  DUE 

DATE  BORROWED 

DATE  DUC 

C28(94e)MIOO 

8751 


ES7 


^ 


COLUMBIA 


m 


10 1067 6864 


H 
-11 
l 


» 


I 


1