Skip to main content

Full text of "Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii"

See other formats 


SERVII  GRAMMATICI 

QVI  EERVNTVR 
IN  VERGILII  CARMINA  COMMENTARII 

RECENSVERVNT 

GEORGIVS  THILO  ET  HERMANNVS  HAGEN 


VOL.  II 

AENEIDOS  LIBRORVM  VI— XII  COMMENTARII 


RECENSVIT 


GBORGIVS  THILO 


LIPSIAE 

IN    AEDIBVS    B.   G.  TEVBNERI 
A.    MDCCCLXXXIV 


LIPSIAE     TYPIS    B„   G.  TETJBNERI 


PRAEFATIO. 


Codices,  quos  ad  librorurn  VI — XII  commentarios  recensendos 
aclhibui;  p.  1  commernoravi.  Autissiodorensi  (G)  qua  ratione 
usus  sim  paulo  accuratius  explicandum  esse  video:  nam  quae  1.  1. 
de  ea  re  dixi  ad  libros  VI.  et  VII.  pertinent,»in  quibus  ex  Hageni 
collatione  codicis  testimonia  dedi.  inde  ab  octavo  libro  ut  Danielina 
scholia;  quae  quidem  in  Autissiodorensi  extant  (cf.  praef.  p.  LXI); 
ipse  possem  conferre;  eximia  praefecti  bibliothecae  Bernensis  libe- 
ralitate  eflfectum  est;  qui  ab  Hageno  mea  causa  rogatus  hunc  librum 
cum  Turonensi  Heidelbergam  misit.  ne  adnotationem  inutiliter  auge- 
rem,  quae  scholia  codex  haberet,  id  quod  in  priore  sexti  libri  parte 
indicandum  esse  visum  est;  non  indicavi,  neque  ubi  cum  Floriacensi 
consentit  eum  consensum  significavi;  sed  satis  habui  ea  quae  aliter 
atque  in  Floriacensi  scripta  sunt;  protulisse.  itaque  ea  Danielis 
seholia;  de  quibus  nihil  ex  Autissiodorensi  adnotavi;  aut  deesse  in 
eo  codice  aut  consentire  cum  Floriacensi  intellegendum  est.  — 
Lipsiensem  codicem  usque  ad  XI ;  28  contuli. 

Gratissimo  animo  profiteor  Fridericum  Sehoell;  qui  in  priore 
volumine  adornando  et  consilio  et  facto  me  adiuvit;  in  hac  quoque 
operis  parte  inde  a  septimo  libro  cum  plagulis  corrigendis  tum  emen- 
dandis  scholiastarum  verbis  maximum  mihi  tulisse  auxilium.  dum 
quaterniones  IX — XI,  XXXI — XXXVII  imprimuntur  cum  Heidelberga 
abesset;  quaecumque  in  his  correxit  et  aliter  atque  ego  constituenda 
esse  putavit,  huic  loeo  reservanda  erant.  sed  ne  in  reliquis  quidem 
quaternionibus  nisi  typothetae  negotio  ultra  modum  aucto  fieri  po- 
tuit;  ut  omnia  quae  ille  invenerat  suis  locis  adnotationi  insererentur. 
inde  satis  magna  addendorum  copia  extitit.  quod  praeclaras  Otto- 
nis  Iahn  emendationes;  in  Leutschii  Philologo  editas  in  critico 
commentario   praetermisi;    eius   neglegentiae   conscius   veniam   peto. 

Lib.  VI.  p.  8;  20  quam  .  .  .  condiderunt.  ut  supra  ab  insula; 
nunc  a  civitate  nominavit  vel  dedit  epitheton  Schoellms  \p.  9,21  Hip- 
pophorbas  Aethlii  vel  Elati;  Idas  Arcadis;  Antimachus  Euandri;  Me- 
nestes  Suniatis  vel  Suniei;  Pidocus  Rhamnuntis;  Demoleon  Cydami 


IV  PRAEFATIO. 

vel  Cjdantis:  puellae  hae:  Periboea  Alcathoi;  Medippe  Perii  vel  Pylii 
vel  Pyris;  Hesione  Celei,  Andromaehe  Eurymedontis;  Eurymedusa 
Polyxeni,  Europe  Laodici,  Melite  Thriagoni  coni.  Stephani  {Kampf 
mischen  Theseus  u.  Minotaurus  p.  38sqq.),  qui  Aethlii  vel  Elati,  Idas 
Arcadis  a  Mauricio.  Haupt  accepit:  puriesion  celei,  quod  post  cydani 
codex  exhibet,  delendum  esse,  ut  ex  pyrii  iesione  celei  perperam  repe- 
titum,  idem  Hauptius  docuit.  hi  pueri:  Phorbas  Aethlii,  Idas  Arga- 
dis;  Antimachus  Euandri,  Menestheus  Suniani,  Daidocus  Rhamnuntis, 
Demoleon  Cydanti.  puellae  hae:  Periboea  Alcathoi;  Medippe  Piraei 
vel  Perrei;  Hesione  Celei,  Andromache  Eurymedontis,  Medusa  Poly- 
xeni,  Europe  Laodici,  Melite  Thriagoni  coni.  0.  lahn  Philol.  XXVI 
p.  13  sq.  \p.  13?  1  per  quod  ingredimur  (ut  Cassell.)  Schoellius  \\  p.  15, 
14  cuius  partem  esse  Massyliam  mediterraneam:  unde  e.  q.  s.  (seclusis 
est  pars  Mauretaniae)  idem  (|  p.  18,  4  et  Vegones  nymphae  quae 
artem  scripserat  fulguratorum  coni.  G.  Schmeisser  quaest.  de  Etrusca 
discipl.  p.  12  et  17  ||  p.  21,  13  inferorum  regna  necesse  quidem  hic 
esse  Schoellius  ||  p.  65;  21  quia  die  prima  subrepti  sunt  vita  idem  || 
p.  117;  3  haec  .  .  .  vicem  exscr.  Isid.  or.  XIV  8;  18. 

Lib.  VII.  p.  129;  25  IEPON  THI  A0POAITHI  0.  lahn  Philol  XXVI 
p.  13  ||  p.  134;  5  crustula  autem  et  crusta  neutraliter  dicimus  Schoel- 
lius  ||  p.  137;  2  semotum  i.  e.  se-iunctum  neque  a  religione  templi  tactum 

0.  Jahn  Philol  XXVIII  p.  10  \\  p.  141,  3  ayal^a  matris  deum  Schoel- 
lius  ||  p.  145;  7  et  lectum  est]  et  masculinum  est  add.  idem  de  acc. 

1.  I.  p.  153  ||  p.  147;  11  nam  .  .  .  rogare  sine  idonea  causa  a  Servio 
abiudieata  esse  monuit  idem  ||  p.  148;  7  ut  Homerus  fia&v7ta7tlo$*EUvy]: 
dicit  longam  per  vestes  idem:  Servium  autem  ravvTtsTtXog  cum  fia&v- 
ocoXTtog  confudisse  ||  p.  190,  16  ortum  tumultum  inter  eos  esse  ego 
conieceram. 

Lib.  VIII.  p.  202;  17  a  coepio,  quod  est  incipio,  coeptus  facit 
Schoellius  ||  p.  202,  21  fortuna  si  sequatur  idem  ||  p.  209,  10  et  cito] 
cum  nocte  somnus  reliquit  add.  idem.  possis  et  et  cito  excitatur  vel 
expergiscitur  \p.  218;  11  nec  quod  esses  Arcas,  nec  illud  quod  Tyn- 
darides,  id  est  Agamemnoni  et  Menelao  cognatione  coniunctus  Schoel- 
lius  elegantissime.  sed  dubitationem  movent  quae  Servius  ipse  VIII  51 
de  Euandri  genere  dixit.  nec  quod  esses  Arcas  et,  ut  illuc  hoc  tendat; 
geminis  Atridis;  id  est  A.  et  M.  c.  c.  mihi  in  mentem  venit.  ut  illuc  hoc 
tendat  Servius  inseruisse  videtur,  ut  versu  130  *quodque  ab  stirpe  fores 
geminis  coniunctus  Atridis9  idem  signifcari  ostenderet,  quod  *et  Arcas' 
verbis,  scilicet  Graecum  natione  esse  Euandrum  \\  p.  225;  21  et  24  aut  ser- 
vari  vtdt  Schoellius:  nam  secundum  . . .  fuerunt  quoque  verba  eo  pertinere, 
ut  'perpetuus  bos9  qui  sit  intellegendus  explicetur.    cf.  II.  VII  321  vco~ 


PRAEFATIO.  V 

roiGiv  dirjvsKeeGGi  ||  p.  229;  16  alius  ita  inquit:  imago  vocis  eva- 
dens;  quamquam  relictis  collibas;  inauclitur  Schoellius,  ut  his  verbis 
Servii  dubitatio  (si  enim  .  .  .  ab  Hercule)  refutetur.  sub  corruptis  alii 
ita  posse  et  interpretis  nomen  latere  ||  p.  243 ;  2  sic  Deianira  idem  || 
p.  244;  15  JBursiani  coniecturam  ita  perfecit  Schoellius,  ut  hic  Faunus 
habuisse  filiam  dicitur  Romam  mira  castitate  et  disciplinis  omnibus 
eruditam  scriberet:  qyiod  recepissem,  si  Macrobius,  qui  Sat.  I  12;  21 — 29 
de  JBona  Dea  multa  prohdit,  Romae' nomen  commemorasset.  (cf.praeser- 
tim  §  27.)  ego  eximiam  castitate  proposueram  ||  p.  247,  16  ego  e  Var- 
rone  d.  I.  I.  V  30  Varro  Tiberim  a  Thebri  quodam  Tusco,  qui  ibi 
perierit,  dictum  tradit  scripseram,  sed  suo  iure  Schoellius  vel  a  mutari 
vetuit:  immo  alteram  Varronis  de  Tiberis  nomine  memoriam  intercidisse, 
ut  reponendum  sit  vel  a  Tiberino  Latinorum  rege,  qui  ibi  perierit  || 
p.  249;  20  adplicatur  vel  adplicat  ut  quod  Schoellius  \\  p.  249;  24  quod 
est  verius;  quae  est  ASF  librorum  scriptura,  Servii  esse  censetidem  || 
p.  250;  1  eo  quod  capro  ei  fit;  quae  est  hostia  Liberi  propria  idem  || 
p.  251;  15  quaesivit;  an  quoiquam  obviam  fuissent  idem  \\  p.  256;  10 
verba  qitae  sunt  ex  eo  quod  non  timuerit  sana  esse  putat  idem,  eisque 
enuntiatum  finiri:  quam  distinctionem  recepi.  ante  nunc  . .  .  venio  ad 
ea  quae  praecedunt  retuleram.  ||  p.  260;  5  et  secundum  Plinium  .  .  . 
reddit  colores  exscr.  mythogr.  III  8;  14  ||  p.  265;  5  quia  fulmen  non 
nisi  trisulcum  est:  aut  enim  terebrat  aut  incendit  et  urit  aut  dissi- 
pat  Schmeisserus  l.  I.  p.  27  ||  p.  267;  3  eapidis  citis  Schoellius  ||  p.  273; 
16  in  eo  est  enim  serenum;  quod  aer  aperitur  idem.  cf  Serv.  ad 
georg.  I  393  ||  p.  277;  2  quod  secluseram.  Schoellius,  cum  .  .  .  osten- 
dat  ne  ad  reprehendunt  referantur  cavendum  esse  intellegens,  aut  quod 
servandum,  aut  cur  scribendum  esse  monuit  ||  p.  277;  18  Turonensem 
interpretem  hoc  voluisse  coni.  Schoellius  deinde  infra  dedit  potestatem 
obtinendae  provinciae  *ipse  oratores  e.  q.  s.  \\  p.  291 ,  22  ne  castitatis 
famam  castitatis  amore;  Floriacensis  scripturam,  praefert  idem  ||  p.  295; 
12  virga  rigatis  idem  ||  p.  300;  4  ab  aegro;  vtctlo)  partu;  id  est  qui 
a  pedibus  nascitur  idem  \\  p.  303;  18  aiunt  plures  Cleopatram  idem. 
Lib.  IX.  p.  309;  3  secundum  Hesiodum  poetam  Thaumantis  filia 
Schoellius  ||  p.  312  inter  secundum  et  Melonem  quaedam  intercidisse 
censet  idem,  veluti  haec  secundum  alios  tribus;  (cf  deinde  qui  tamen  et 
ipse  e.  q.  s<)  secundum  Titianum  octo:  et  Nilus;  quem  latine  dicebant. 
nam  Melam  latere  sub  *Melonem\  midtis  de  causis  non  posse  probari.  || 
p.  318,  24  verbum  de  origine  cum  motu  idem  \\  p.  323 ;  27  mane, 
quoniam  diei  hoc  optimum;  quod  matutinum  idem.  cf  ad  Aen.  I  139 
et  Varro  d.  L  l.  VI  4.  diei  recepi  ||  p.  335;  30  proprie  enim  csuper 
his5  *pro  his'  significat  Schoellius  conl.  Serv.  ad  Aen.  IV  233  ||  p.  338; 


Vi  PRAEFATIO. 

15  et  bene  epitheto  dictus  est  exitus;  lin.  18  aut  ait  aream  litori 
proximam  idem\  p.  339,  14  significat  et  csubito\-  Ennius  quid  tam 
temere  itis?  citate  (scil.  significai):  Cato  temere  ruis  idem  \\p.  343, 
12  nam  quasi  absurdum  est,  duobus  positis,  Turnum  potius,  quam  La- 
tinum  responsa  dantem  regem  appellare  idem  ||  p.  354?  12  scuta  vero 
gestare  ego  conieceram  ||  p.  357,  13  in  verbo  secludenda  videri  dixeram  || 
p.  362,  1  nam  si  ita  cversa  hasta  iuvencorum  terga  fatigarnus',  id 
est  caedendo  urgemus  Schoellius,  ut  id  est  caedendo  urgemus  apodo- 
sis  sit,  interpres  autem  verba  Vergilii  sic  iuncta  pro  obscenis  haberi 
posse  dixerit.  cf.  Cat.  52,  7.  ||  p.  379,  7  et  bene  attenuat  vel  extenuat 
chomo'  Schoellius. 

Lib.  X  p.  388  adnot.  crit.  ad  lin.  11  adde:  sed  cf.  Serv.  ad 
Aen.  I  96  et  535  ||  p.  390,  9  non  etiam  fumantia  (i.  e.  non  iam 
fumantia)  Schoellius  \\  p.  394,  13  sic  ergo  (i.  e.  si,  ut  quidam  dicunt, 
Pilumnus  idem  est  qui  Stercutius)  idem  ||  p.  396,  18  participiali  scripse- 
ram  ||  p.  397,  4  sqq.  aut  hinc  ergo  Vergilius  furtum  utrumque  tangit 
.  .  .  Paridis  aut  hinc  ergo  Vergilius  utrumque  tangit  .  .  .  diximus, 
et  proprie  iudicium  Paridis  Schoellius  (|  p.  397,  10  qui  (i.  e.  quo) 
defendit  idem  ||  p.  403,  19  alii  a  Tuscis  pridem  retentam  et  prius 
Vulturnum  vocatam,  Tuscos  auteni  a  Samnitibus  exactos:  hos  Capuam 
vocasse  ob  hoc  e.  q.  s.  idem  ||  p.  410,  19  etiam,  quod  MF  omittunt, 
secludit  idem,  neque  verbis,  quae  sunt  aith  tov  %cciq£lv  .  .  .  condide- 
runt  Servianum  scholium  turbari  concedit.  sed  Servius  explicare  voluit 
qui  factum  esset,  ut  ex  eadem  urbe  et  Turno  et  Aeneae  auxilia  venisse 
dicerentur.  ceterum  aitb  tov  %ctiQ£  pro  aitb  tov  yaiouv  Schoellius  || 
p.  418,  19  o  Aenea,  si  quae  dico  mihimet  credis  idem  ||  p.  419,  4 
altarum  navium  conl.  v.  246  e altam  puppim'  idem  ||  p.  420,  1  et  qua 
in  armis  vel  et  qua  insomnes  esse  oportebat  idem  ||  p.  422,  1 1  noxia 
proposueram  ||  p.  423,  3  plures  differentias  in  Avieno  Schoellius  pro- 
posuit  conl.  Serviano  ad  georg.  I  488  scholio  ||  p.  426,  10  et  bene  in 
honorem  victoris  satis  laudat  victum  Schoellius  ||  p.  428,  18  hoc  est 
pro  cseptem'.  melius  deest,  quia  veteres  e  nimietate  enuntiabant 
idem.  et  deest  cqui',  quod  ego  proposui  et  post  numero  collocandum 
esse  dixi,  ita  accipi  volo,  ut  interpres  apud  Vergilium  ante  *septem 
numero'  e.  q.  s.  qui  deesse  statuat  ||  p.  430,  10  probat,  quod  Floria- 
censis  praebet,  verum  esse  censet  Schoellius  conl.  schol.  ad  v.  377  || 
p.  430,  7  quoniam  non  contradixerat  ita  defendit  Schoellius,  ut  ad 
Achaten  pertinere  statuat:  ut  interpres  in  eum  potius,  quam  in  Aenean 
et  culpam  et  poenam  cadere  dixerit.  mihi  praeter  illud  quod  in  adnot. 
proposui,  in  mentem  venit  quoniam  ccontra'  (v.  343)  dixerat  (|  p.  433,  3 
ad  cquem    super'    et  Lagum    subauditur    et  Pallantem  Schoellius  || 


PRAEFATIO.  VII 

p.  4;34c,  23  potest  et  cseniianimis'  ab  eo  quod  est  c  semianinms ' 
pro  csemianimibus?  legi  idem  ||  p.  438,  11  dilemmatum  argumentum 
(ut  graece  8[,Xrj[i[iaTov  pro  diXrj^a  dicitur)  idem  ||  p.  438,  14  csorti? 
pro  ccasui  et  fortunae',  ut  *casui'  sit  *malae%  *fortunae9  autem  'bonae 
sorti9,  idem  ||  p.  443,  2  admotus  et  cessit  et  imperio  relicto  vel  et 
imperium  relinquens  ad  Peloponnesum  perrexit  idem  ||  p.  468,  2  et 
quaeritur:  si  qua  fides  est  a  praeterito,  an  bene  futuro  dicat  Schoel- 
lius:  ut  dubitaverit  interpres  congruerentne  inter  se  vetustas  vox  et 
latura  est  futurum  tempus  \\  p.  468,  28  ctuta?  tutante,  quae  tuetur 
idem  ||  p.  468,  29  arcu  concamerationis  curvae  conl.  Serv.  ad 
Aen.  VI  631  idem  ||  p.  470,  24  csieeabat'  quasi  sedabat,  nove 
e.  q.  s.  idem. 

Lib.  XI  p.  483,  28  et  figurate  csospite?  pro  csospiti'  Schoellius  || 
p.  491,  16  sqq.  sic  constituenda  erant  ita  et  hic  .  .  .  posuit.  ivsti- 
tiaene  si  ciustitiae'  legeris  e.  q.  s.  \\  p.  495,  2  rudimenta,  quasi 
novi  anni  Schoellius  ||  p.  495,  25  ad  in  togatis  cvictrices*  inter  testi- 
monia  adde:  JRibb.  com.  lat.  rel.  p.  221  ||  p.  499,  15  Iuppiter  illud 
e.  q.  s.  Schoellius  ||  p.  504,  4  se  aut  recte  omitti  aut  post  si  adden- 
dum  esse  ptttat  idem  ||  p.  504,  14  adeo  (i.  e.  adgredior)  servat  idem  || 
p.  504,  21  statim  consilio  conclusit  vel  statim  consulit  idem  conl. 
Serv.  ad  v.  281.  quod  ego  proposui  et  satis  multa  conclusit  volui  esse 
*et  satis  multa  eomplexus  est\  fortasse  post  conclusit  quaedam  inter- 
ciderunt,  ad  quae  sicut  ad  singula  invenies  dictum  pertinebant  || 
p.  508,  2  alii  csceleris  omnis?  legunt  post  supplicia  collocanda  esse  pu- 
tat  Schoellius  ||  p.  511,  11  sic  constituenda  erant  devictam  asiam  s,  a. 
quidam  .  .  .  post  possedit.  devicta  asia  legitur  et  e.  q.  s.  ||  p.  511, 25 
alii  hunc  Orestem  filiam  Menelai  et  Helenae  tradunt  duxisse  Schoel- 
lius.  pro  iis  quae  sequuntur  idem  dubitanter  proponit  quidam  inventam 
Erigonam,  uterinam,  uxorem  ei  volunt  fuisse.  cf.  Pausan.  II  18,  6. 
Tzetz.  ad  Lycophr.  1374  ||  p.  512,  25  barbaras  pro  latinas  Schoellius  || 
p  516,  12  a  patria  urbe  Tjdei  Diomedis  m.  i.  Schoellius  ||  p.  521,  25 
ut  quidam  volunt  saepe  bonum  dici  idem  ||  p.  535,  6  unde  vel  nunc 
posuit  cedice?  pro  composuit  cedice?  idem  ||  p.  535,  18  'Messapus* 
autem  cum  diceret,  vitavit  o^iOLorekevtov  idem  ||  p.  537,  22  quasi 
praesto  sit  vel  quasi  quae  sit  praesto  idem  ||  p.  542,  20  hinc  itaque 
Opim  ipsam  Dianam  cognominatam,  quod  supra  dictum  est,  vel 
quod  luna,  quae  est  Diana,  proxima  terris  facile  conspiciatur,  Apol- 
linem  vero  hecaergon  vocari,  quoniam  in  terra  hecaergos  sol 
0.  Ldhn  Philol.  XXVI  p.  13.  hinc  itaque  .  .  .  Hecaergon:  vel  quod 
per  o^lv  luna,  quae  est  Diana,  terras  facile  conspiciat,  quoniam 
Ops   oifjtg    extrita    i   vocali.      et  Hecaergos   Sol    aitb  xov  eKa&ev  sg 


VIII  PRA.EFATIO. 

yyjv  dsgxsG&ai,  hoe  est  e  longinquo  Schoellius  [|  p.  545;  16  haud 
aliud  enim  nonien  famulae,  quam  servilis  signifieatio  condicionis 
idem  \\  p.  553;  17  sane  quae  saevierunt  cum  duce  Amazonum  dicit 
velut  Amazonidas  idem  ||  p.  557;  15  sane  equum  ex  vicino  intelle- 
gimus  ei  esse  Schoellius  |j  p.  565;  2  vatillum ,  quod  ASB  exhibent, 
verum  esse  monuit  idem  ||  p.  566;  20  ex  eiusdem  coniectura  scribendum 
est  ut  nihil  aliud  moriens  quam  de  re  publica  tuenda  et  bello  man- 
daret  )]  p.  567;  18  mulcari  enim  proprie  de  verberibus  dicimus  idem  || 
p.  567 ;  24  Scythas  autem  idem  ||  p.  568 ;  14  quidam  Dercennum 
regem  Aboriginum  tradunt;  alii  hoc  nomen  fictum  putant  idem,  qaod 
verum  esse  iudico.  in  adnot.  ad  h.  I.  lege  Dercenni  et  dercenni  || 
p.  570 ;  9  sicut  in  Sallustio  legimus]  de  lug.  45 ;  2  Servium  cogi- 
tasse  et  Danielis  coniecturam  circum  signa  sint  probandam  videri 
monait  idem  ||  p.  570;  19  ex  eiusdem  coniectura  notanda  elocutio 
scrihendam  videtur  ||  p.  572;  26  ut  velut  fumus  sit  idem. 

Lib.  XII  p.  574 ?  17  aut  fabulam  pro  ut  similem  Schoellius  || 
p.  574;  19  quidam  cille'  prorsus  superfluum  idem  ||  p.-  57 7;  17  ut 
post  inferatur  idem  ||  p.  597;  3  sane  iuxta  Homeri  locum  foedus  hic 
i.  f.  idem  ||  p.  611;  15  Serviana  quae  sunt  nam  in  herbarum  .  .  . 
comparatione  post  non  in  ratione  constantem  collocanda  videntur. 
Schoellius  non  putat  vis  est  quae  dvva{iig  dicitur  verba  eo  loco,  quem  in 
Floriacensi  habent,  movenda  esse  ||  p.  612,  9  Floriacensem  secutus  quod 
forviirn  edideram,  ut  ap.  Serv.  ad  Aen.  VIII  453.  utroque  loco  formum 
scribendum  esse  docuit  Schoellius  co.\l.  Fest.  Paul.  p.  84;  3  et  91,  13; 
Flacido  p.  43;  15  JDeuerl.;  schol.  Veron.  ad  Aen.  IV  149;  Philarg. 
ad  georg.  IV  175;  Bon.  ad  Ter.  Fhorm.  I  2;  57;  Cassiod.  de  orthogr. 
p.  161,  2  K.  ||  p.  614;  8  potest  subaudiri  et  ante  carte5  chumana', 
p.  614;  lg  an  quia  idem  ||  p.  615;  16  Commelinum  sequi  debebam: 
videtur  enim  tempestas  ex  scholio  ad  v.  451  perperam  inlatum  esse  || 
p.  625;  19  licet  Catullus  dixerit  feminino]  Servium  non  Cat.  I  2 
*arida  pumice'  legisse  sed  XXII  6  ^pumice  aequata*  male  iunxisse 
suspicatur  Schoellius  ||  p.  627;  15  fortasse  desperantes  ||  p.  628;  10  sqq. 
sive  bona  sint  sive  mala.  diversa  clamor  hypallage.  intellege 
cdiversus  clamor'  Schoellius  ||  p.  631?  13  quod  proposui  ita  probat 
Schoellius,  ut  scribatur  partes  cohortium  pro  opere  instructae  et 
stationes  locatae  pro  castris  ||  p.  631 ;  18  mihi  in  meniem  venit 
titQstyatinov  (II.  XVIII  546)  ||  p.  632;  11  abundabat]  cf.  schol.  ad 
Aen.  II  609  ||  p.  633;  10  quoniam  servato  sic  scribendum  esse  censet 
Schoellius  et  quidam  clapsa?  notant,  quoniam  non  e.  q.  s.  ||jp.  633;  21 
'Aiid&vog  exempli  causa  proposuit  idem,  omnino  genetivum  nominis 
cuiusdam  restituendum  putans.    mihi  in  mentem  venit  6vQi£ovGa  jiccA'  sg 


PRAEFATIO.  IX 

kevs&v  si6£7tTUTo  k6y%r\  ||  p.  637,  16  pro  opere  ponere  solet  Schoel- 
lius  ||  p.  640,  10  cprofanos?  docet  sibi  e.  q.  s.  idem  ||  p.  642,  1  sci- 
licet  ut  desideres  o.  u.  T.  idem  \\  p.  644,  17  de  Regum  vel  Numae 
legibus,  iquae  et  Papiriae  leges  appellatae  sunt,  dixit,  quae  e.  q.  s., 
ut  ad  haec  referantur  (v.  21)  ipso  titulo  legis  Papiriae  usus  est 
idem  ||  p.  646,  1  epitheton  est  loco  accomodatum  idem. 

Prioris  voluminis  adnotationi  haec  addenda  sunt,  quorum  de 
parte  Fleckeisenus  benevole  me  admonuit.  p.  14,  19  has  alii 
virgines  perhibent,  alii  eis  etiam  filios  dant  Orpheum,  Linum, 
Hymenaeum.  ideo  et  porcam  eis  sacrificari  aiunt,  quod  multum 
pariat  0.  Iahn  Philol.  XXVI  p.  13  ||  p.  214:,  2  namque  Samothraces 
horum  penatium  antistites  &vo6%6ovg  vocabant  0.  lahn  l.  I.  p.  13  || 
p.  368,  3  et  ibi  tam  publice  quam  privatim  solere  fieri  Huschlcius 
Iguv.  Taf.  p.  202  \p.  370,  11  deduxisse  Lobeckius  Aglaoph.  p.  1241  || 
p.  504,  18  necesse  enim  erat  ansis  aras  a.  s.  t.  Schoellius.  cf  Serv. 
ad  Aen.  VI,  124  ||  p.  508,  9  haec  opinio  est,  si  Mercuri  iussu  haec 
t.  f.  a.  c.  idem  \\  p.  508,  13  quod  viridat  G.  JBecJcer  Bhein.  Mus.  XXIX 
p.  495  ||  p.  525,  27  cf  0.  Iahn  JBer.  d.  sdchs.  Ges.  d.  Wissensch.  1851 
p.  139  ||  p.  572,  12  qui  idem  victus  est  ab  Aenea  Mommsenus  ap. 
Iord.  p.  6  ||  p.  572,  13  qui  tamen  finito  proelio  non  conparuit  idem 
C.  I.  L.  I  p.  283  [|  p.  596,  6  decem  secludit  Hartmannus  d.  Boem. 
Cal.  p.  123   ||  p.  645,  2  sqq.    cf   0.  lahn  Philol  XXVI  p.   14  sqq. 

Tertii  libri  commentario  emendando  Prancisco  Pauly  exhor- 
tante  operam  dedit  Albinus  Nager,  qui  (Graz  1882)  scholasticum 
libellum  edidit,  cuius  haec  est  inscriptio:  Textkritische  Bemerkungen 
zu  Servii  grammatici  qui  feruntur  in  Vergilii  carmina  commentarii. 
ex  coniecturis  ibi  prolatis  eas  infra  commemorabo  quas  scholiorum 
emendationi  utiles  esse  iudico.  p.  333,  4  sola  pro  tota  ||  p.  336,  7 
trahunt  huc  pro  tradunt  hoc  ||  p.  340,  16  elegit  (ut  F)  pro  legit  || 
p.  340,  27  haec  Myrtus  ex  fama  antiquorum  de  plebe  nata  pro  h. 
M.  ex  fama  de  plebe  antiquorum  n.  ||  p.  347,  18  nocturnos  deos  esse 
(ut  T)  pro  nocturnos  esse  ||  p.  350,  26  ab  Thracia  pro  ad  Thraciam  || 
p.  353,  11  praeter  historiam  pro  per  historiam  \\  p.  359,  5  in  demon- 
stratione]  add.  imperii.  malim  addi  dominationis.  cf  v.  97  ||  p.  360,  1 
et  secludit  ||  p.  366,  24  celeuma  .  .  .  hemistichium  ad  v.  129  *Cretam 
proavosque  petamus'  pertinere  vidit  ||  p.  373, 1  Iovis  et  secludenda  fuisse 
recte  dicit  ||  p.  376,  15  debita  utrique  lemmati  addendum  esse  suo  iure 
statuit  et  significare  ex  debito  e  Turonensi  restituit.  ap.  Servium  autem 
e  Garoliruhensi  116  id  est  pro  minus  est  scribendum  \\  p.  383,  21  eis 
pro  ei  ||  p.  389,  3  sane  .  .  .  dicebantur,  ut  Sappho.  quia  haec  inde 
desiluit,  Jric  locus  vocatur  aXpa  ||  p.  396,  3  ad  hoc  tantum  pro  hoc 

Servii  comm.  Vol.  II.  a** 


X  PRAEFATIO. 

tantuin  ||  p.  414,  19  et  sedem  pro  sed  [|  p.  436,  21  post  aut  add.  quod, 
gw£?  typothetae  errore  omissum  reponere  neglexi  ||  p.  443,  9  sceleratius 
pro  celerius  (|  p.  452,  8  rnetri  causa  ce'  corripuit  pro  metri  causa 
cconstiterunt'  ||  p.  453,  18  graece  Ilavtaxvag. 

Denique  rogo,  ut  non  nulli  typothetae  errores,  qui  me  fuge- 
runt,  corrigantur.  sunt  autem  hi:  vol.  I  p.  361  adnot.  crit.  lin.  extr. 
lege  583  ||  p.  425,  29  lege  vade  ||  p.  465,  19  lege  avt;  23  illud  || 
p.  472,  23  lege  ominis  ||  vol.  II  p.  333,  14  distingue  dicimus,  fortu- 
nam  j|  p.  350,  8  lege  spvmantes  ||  p.  422  adnot.  crit.  lin.  4  dele  signi- 
ficat  et  bella]  ||  p.  467,  20  lege  contempserat  [|  p.  487,  14  lege  ducitur  || 
p.  511  adnot.  crit  lin.  15  semel  dele  Iphigeniam  abortiam  Daniel  || 
p.  514,  17  lege  derivativo  ||  p.  525,  7  dele  et  (]  p.  536,  26  distingue 
venissei    alii 

Scr.  Heidelbergae  mense  Octobri  a.  MDOOCLXXXIV. 

G.  Thilo. 


SERVII  GRAMMATICI 

IN  VERGILII  AENBIDOS  LIBRVM  SEXTVM 
COMMENTARIVS. 

Totus  quidem  Vergilius  seientia  plenus  est,  in  qua  hic  liber 
possidet  principatum;  cuius  ex  Homero  pars  maior  est.  et  dicuntur 
aliqua  simpliciter,  multa  de  historia?  multa  per  altam  scientiam 
philosophoruni,  theologorum;  Aegyptiorum,  adeo  ut  plerique  de  his 
singulis  huius  libri  integras  scripserint  pragmatias,  sane  sciendum, 
licet  prinios  duos  versus  Probus  et  alii  in  quinti  reliquerint  fine; 
prudenter  ad  initium  sexti  esse  translatos;  nam  et  coniunctio  poe- 
matis  melior  est;  et  Homerus  etiam  sic  inchoavit  Sg  cpdto  Scckqv  %bcov. 

1.    classiqvje  inmittit  haben&s  wdbibus  suis ,  aut  suae  navi,  quae 


8  Homerus]  cf.  II.  I  357. 


Ad  eos  qui  hoc  volumine  continentur  Serviani  commentarii  libros  recensendos 
his  codicibus  manu  scriptis  usus  sum:  Caroliruhensi  116  (A),  Sangallensi 
(S),  Beginensi  (B),  Lipsiensi  (L),  Hamburgensi  (II),  Monacensi  6394 
(M),  Floriacensi  nunc  Parisino  7929  (F),  Gassellano  (G),  Autissiodo- 
rensi  nunc  Bernensi  167  (G),  Turonensi  nunc  Bernensi  165  (T),  Parisino 
7965  (T>).  Gassellanus  VI  831  desinit.  Lipsiensem  in  sexto  libro  paucis  locis 
exceptis  non  commemoravi,  quia  in  ea  parte  saepius  quam  in  ceteris  prior  eius 
scriptura  a  correctoribus  obscurata  est.  Autissiodorensis  memoriam  usque  ad  VI 
359  plene  exposui,  ut  intellegi  posset  quae  ratio  inter  ipsius  et  Floriacensia 
scholia  intercederet  (cf.  praef.  p.  LXI):  in  eis  quae  sequuntur  eius  testimonia 
plerumque  non  adscripsi  nisi  ad  scholia  a  Petro  Daniele  primum  edita. 

1  in  ^qua  hic  liber]  in  hoc  libro  A  S  \\  2  est]  sumpta  est  G  ||  3  simplici  A  S 
{corr.  a)  simpli  H  ||  4  theologorum  B:  theologiorum  H  theologicorum  A  S  G GM 
||  Aegyptiorum  om.  G  ||  de  his  singulis  huius  libri]  de  singulis  huius  libri  par- 
tibus  Sangallensis  corrector  ||  5  singuli  AHM  ||  pragmatica  G  pracmatica  G  || 
sane  .  .  .  dduQv  %bcov  om.  G  ||  6  relinquerint  A  \\  8  et  Homerus  etiam  sic  incho- 
avit]  et  homerus  quem  sequitur  in  odyssia  sic  coepit  G  et  homerus  quem  se- 
quitur  in  odissia  etiam  sic  inchoauit  M  \\  inoboauit  II  ||  loc  ^aTaa  KKaawN  AS 

U)C    (|>ATAAKPYXHAUJ]Sr    B      LUC    €(f)ATO    AaKKPYXCTUU    G     LOC    <J)aTAaKPYX€U)N    H     U)C    <pd,Tcl- 

aKPixeiuN  M  ||  9  ad  v.  1  haec  duo  scholia,  a  diversis  scripta},  habet  Turonensis: 
Classique]  aut  navi  quam  regebat  aut  navibus.  Inmittit]  id  est  relaxat  ipsas 
habenas.  et  bene  dixit  habenas  quae  sunt  navium  et  equorum.  naves  enim 
equis  comparantur  et  vectores  dicuntur  qui  utrisque  vehuntur.  ||  scholium  ad 
classiqve  inmittit  habenas  adscriptum  liabent  GGMl  in  marg.,  ediderunt  Ste- 
phanus  et  Fabricius,  om.  BASLH  \\  nauibus  suis  aut  suae  naui  G:  nauibus 
suis  siue  naui  G  nauibus  siue  naui  M  nauibus  seu  naui  l.  fortasse  navibus 
aut  suae  navi 

Servii  comrn.  Vol.  II.  Fasc.  I.  1 


2  SERYII 

classis  dicitur,  vel  quod  fiat  de  fustibus.  calas  enim  dicebant  maiores 
nostri  fustes,  quos  portabant  servi  sequentes  dominos  ad  proelium,  unde 
etiam  calones  dicebantur.  nam  consuetudo  erat  militis  Bomani,  ut  ipse 
sibi  arma  portaret,  ipse  vallum:  vallum  autem  dicebant  calam,  sicut 
5  Lucilius  scinde  calam,  ut  caleas,  id  est,  o  puer,  frange  fustes  et 
fac  focum.  inde  ergo  classem  dictam  dicunt.  alii  classem  hinc  magis 
dictam  volunt:  apud  maiores  nostros  stipendium  proelio  terrestri  miles 
pedester  dabat,  equites  vero  dabant  in  navdli  certamine;  nam  adhuc 
pauper  fuerat  populus.    exinde  iam  quod  db  equitibus  dabatur  stipen- 

10  dium,  tractum  est  ut  diceretur  classis:  proprie  enim  classes  equitum 
dicimus.  classi  aut  suae  navi;   quae   elassis,  ut  in  primo  <^39> 

dixinius,  dicta  est  aitb  rcov  udAcov,  id  est  a  lignis,  unde  Horatius 
nae  vel  extremos  Numidarum  in  agros  classe  releget,  cum 
de  una  loqueretur  navi:   aut   omnium   quae   eius   cursum   sequuntur; 

15  Palinuri  enim  implet  officiuni,  de  quo  supra  (Y  834>  ait  ad  hunc 

alii  cursum  contendere  iussi.  inmittit  habenas  aut  funes 

per  metaphoram  dixit;  aut  Homerum  secutus  est;  qui  ait  vela  erigi 

svGTQBTttoLGi  fiosvGi,  id  est  loris  tortis;  his  enim  utebantur  antiqui. 

2.    et  tandem  ad  Aeneae  desiderium  retulit;   olim   ad  Italiam 

20  venire    cupientis.     ceterum    mora   non   congruit   de   Capreis   Cumas 

1  classis  dicitur  .  .  .  classes  equitum  dicimus]  exscr.  Luct.  Plac.  ad  Stat. 
Ach.  I  444  (III  48  Lindenbr.)  ||  5  Lucilius]  ex  libr.  incert.  v.  151  p.  153  Muell. 
||  12  Horatius]  carm.  III  11,  47  ||  17  Homerum]  Od.  II  426 


1  vel  om.  C,  fortasse  recte  \\  calas  Stephanus:  cales  CG  Kales  Ml  calos 
Luct.  Plac.  cala  Burmannus.  cf.  Loewe  prodrom.  p.  322  ||  2  nostri  om.  C  || 
3  colones  C  ||  unde  etiam  .  .  .  dicebant  calam  post  fac  focum  collocari  vult 
L.  Muellerus.  secludi  malim  haec  verba,  quae  ad  corrigendum  scholiastae  prae- 
ceptum  videntur  adscripta  esse.  \\  4  ipse  uallum  CG  Luct.  Plac:  et  ipse  uallum 
Ml  et  vallum  vulgo.  et  calo  vallum  L.  Muellerus,  sed  cf.  Marquardt  Boem. 
Staatsverw.  II  p.  406  et  413  ||  uallum  autem  C:  ualum  autem  G  quod  M l  \\ 
kalam  l  ||  5  scinde  puer  calam  G.  I.  Vossius  etymol.  ling.  Lat.  p.  139  ||  kalam 
1 1|  ut  caleas  Ml:  uel  cadas  C  1  calas  G  ||  id  est  om.  C  ||  o  om.  Luct.  Plac.  || 
6  uocum  Z.||  ergo]  autem  Ml  ||  alii  magis  hinc  classem  dictam  volunt  Luct. 
Plac.  ||  clasem  C  ||  hinc  magis  G:  magis  hinc  l  magis  om.  CM  ||  7  proelium 
terrestri  G  proelio  equestri  l  ||  8  pedestar  G  terrestris  M 1 1|  9  erat  l  \\  quod] 
quia  1 1|  ab  om.  Luct.  Plac.  ||  10  dicerentur  classes  Ml  \\  equites  G  ||  11  classi] 
classiqve  A  classique.  in.  m.  h.  C  ||  classis  .  .  .  a  lignis  om.  C  ||  12  anoiujN 
KdawN  A  auoilon  kaaon  H  anoicaALuN  M  ||  unde]  sicut  C  ||  13  me  vel]  mel  M  || 
classa  A  ||  cum  de  una  loqueretur  navi  om.  BASLH,  habent  CMl  ||  14  secun- 

i 

tur  ASC\\  17  metaforan  BHM  \\  qui  ait  uelaerige  ercTpenToici  boccci  C:  quia 
at  tu  aelaeregi  eY  er  penTYCYBoeci  B  quia  actuele  rggi  eyeTpeNTNCi  boecii  A 
qui  agit  aeL  eregi  €y€tpentnci  Boecn  S  qui  ait  uel  eregie  y€tphntyci  bocci  H 
qui  ait  tactuaele  regi.     p€ttityci  boecii  M    qui  ait  svrvvccvto  d'  sQSTfia  tqo- 

TCOiq    SV    dSQ^ldTLV0L6LV    (Od.  IY   782)    et  sl%OV    d'   iGXia    XSVHCC    SVGTQS7lX0l6l    $0S66l 

JD  II  19  ad  et  tandem  in  marg.  ad  praeteritum  retulit  siue  ad  consuetudinem 
nautarum  retulit  quibus  parua  nauigatio  diuturna  uidetur  aut  tandem  ad  id 
tempus  refertur  ex  quo  troia  nauigatum  est  T  ||  rettulit  C  ||  20  hora  ex  mora 
G  ||  gruit  H  ||  caphereis  B    capraeis  CH 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  1-5.  3 

usque,  ad  vicinitatem  aecedente  favore  Neptuni.  an  Handem'  ad 
consuetudinem  navigantium  retulit,  quibus  nulla  non  longa  navigatio 
videtur?  an  ^tandem'  ad  id  tempus  refertur,  ex  quo  Troia  navigatum 
est?  evboicis   OBIS    a    eolonia    appellavit   Cumas:    nam  Euboea 

insula  est?  in  qua  Chalcis  civitas,  de  qua  venerunt  qui  condiderunt  5 
civitatem   in  Campania?    quam  Cumas  vocarunt  vel  cctco  t&v  kv{icc- 
Twv,  vel  a  gravidae   mulieris   augurio,    quae  Graece  ayuvog  dicitur. 
adlabitvr  venit  celeriter,  ut  <(XI  588)>  labere  nympha  polo. 

3.  pelago  in  pelagus:  sie  dictum  est7  ut  (Y  451>  it  clamor 
caelo.     bene  autem  cobvertunt5,  non  *ohvertit%  ut  non  Aeneae,  sed  10 
sociis   vilia  et  nautica  dentur  officia.     gubernandi   ars   soli  Aeneae 
conceditur.  dente    tenaci    unde    in    primo    <169>    unco    non 
alligat  anchora  morsu. 

4.  anchora  ut  supra  <T 169)>  diximus?  in  Graeco  aspirationem 
non  habet;  nam  ayavQa  dicitur:  unde  et  apud  maiores  sine  aspira-  15 
tione   proferebatur.     contra  *thus?   et  corchus?   veteres   dicebant   et 
clurcho?;   id   est  vorax;   quibus  sequens  aetas  detraxit  aspirationem. 

5.  praetexvnt  praetegunt,    ut    <(IV  500)>   praetexere   funera 
sacris.       ivvenvm  manvs  post  conditam  in  Sicilia  civitatem  senum 


15  anchora  in  Graeco  .  .  .  proferebatur]    exser.  Isid.  or.  XIX  2,  15    ||    16 
eontra  thus  .  .  .  aspirationem]  cf.  Prob.  cath.  p.  10,  18  K. 


1  que 

1  us  //////  S  ||  ad  vicinitatem  .  .  .  Neptuni]  in  tanta  uicinitatem  longa  fuisse 
nauigationem  praesertim  accedente  fauore  Neptuni  G  ^ad  tantam  uicinitatem 
tam  longam  fuisse  navigationem  praesertim  .  .  .  Neptuni  Stephanus  ad  uicini- 
tatem  tam  longam  fuisse  navigationem  praesertim  .  .  .  Neptuni  Fdbricius  in 
tanta  uicinitate  longam  fuisse  navigationem  praesertim  .  .  .  Neptuni  Dcmiel 
||  ad  om.  H  ||  uinicitatem  H  ciuitatem  AM  (at  ciuitatem  in  marg.  S)  ||  acce- 
dentem  ASHM  ||    2  retulit  om.  Gr y  ex  Turonensi  inserui  ||    3  id  T:  idem  G  || 

u 

4  scholium  ad  evboicis  oeis  adscriptum  om.  G  ||  a]  at  A  at  S  ad  H  ||  coloniam 
AS  ||  5  calcis  ASH  calchis  C   chalchis  B  ||  civitas  est  vulgo  \\  6  quas  H  \\  uoca- 

V 

uerunt  B  ||  apoton  cymaton  G  /\nto  ton  KYMdWN  H  ||  7  angurio  A  augilio  H  \\ 
enKioc  G  encyos  A  €n/////oc  B  {duae  litterae  erasae)  aenixios  H  cncyoc  M  || 
dicitur]  y  in  u  mutatam  (lege  mutata).     alii  dicunt  cumas  a  mulieris  pregnan- 

ma 

tis  nomine  quae  calcidensibus  fata  canebat  apellatas  sed  prolempsis  est  nante 
uenit  aeneas  ad  italiam  quam  calcidenses  add.  C.  cf.  quae  in  Turonensi  ad 
v.  2  adscripta  sunt  prolemsis  est  hoc  loco  quia  antea  venit  ad  italiam  aeneas 
quam  calcidiensis.  ||  8  labero  G  labere  ex  labare  H  ||  9  pelago  .  .  .  bene  autem 
om.  C  ||  pelago]  obvertvnt  PELAoo  pnoEAs  G  ||  in  pelagus  om.  G  ||  it  om.  G.  id 
B  ||  10  non  obvertit  hab.  C  \\  11  et  nautica  hab.  C  ||  gubernandi  .  .  .  conceditur] 
ars  uero  gubernandi  soli  tribuatur  aeneae  GC\\  Aeneae  om.  BH.  soli  concedi- 
tur  aeneae  M  ||  12  scholium  ad  deete  tenaci  om.  G  ||  13  hanchora  C  ||  14  ancoba 
G  ||  ut  supra  diximus  om.  GG  ||  15  nam  GC:  unde  BSHM  ||  ancira  BG  an- 
cyra  C  hanc  ira  AS  anchira  H  hancira  M  ||  unde]  inde  GC  ||  et  om.  GC  || 
16  conferebatur  ASH\\  contractus  G  \\  orcus  G  \\  et  lurcho  id  est  vorax  om.  GC 
||  17  lucho  AS  luco  H  ^  18  scholium  ad  pbaetexvnt  hab.  C  \\  19  scholia  ad 
ivvenvm  manvs  et  ad  abdens  om.  G  \\  manvs]  uel  quod  et  (lege  haec)  aetas  apta 

1* 


4  SERVII 

aut  nulla  aut  rara  fit  mentio.  emigat  cur  hoc  verbum  posuerit  ex 

sequenti  actu  iuvenum  advertendum  est.       ardens  festinans,  ut  (1  423> 
instant  ardentes  Tyrii. 

6.  litvs  IN  hesperivm  hie  ostenditur  Hesperiam  minorem  esse 
5  omnem  Italiara?    dictani?   ut  supra  <III  163>   diximus,  vel   a  rege 

vel    a   stella.         SEMINA   flammae    UTtsQ^ia    Ttvgog    Homerus    dicit, 
id  est  semen  ignis. 

7.  abstrvsa  m  venis  silicis  in  georgicis  <I  135>  et  silicis 
venis  abstrusum  excuderet  ignem:  abstrudere  enim  est  de  indu- 

10  stria  celare.         ferabvm  tecta  epexegesis  silvae. 

8.  flvmina  monstkat  quaecumque  fluenta.  et  sciendum  mon- 
strari  Aeneae  ad  expiandum  se:  nam  funestatus  fuerat  morte  Pali- 
nuri;  non  quod  eum  viderat?  sed  quod  funus  agnoverat,  id  est 
doluerat;  in  eo  enim  est  pollutio  quod  ait  <V  869)>  casuque  ani- 

15  mum  concussus  amici?  nam  ipsa  inpiant  quae  agnoscimus.    unde 

in  Livio  <TI  8;  7>   habemus  Horatium  Pulvillum,   cum  Capitolium 

dedicare  vellet?  audisse  ab  inimico  mortuum  filium?  et?  ne  pollutus 

•  dedicare  non  posset?  respondisse,   cadaver   sit.     hanc  autem  purga- 

tionem  Aeneae  polluto   dat  ubique  Vergilius;   ut  paulo  post  <(635> 

20  corpusque  recenti  spargit  aqua. 

9.  at  pivs  aeneas  oportune  hoc  loco7  quippe  ad  templa  festi- 
nans.  arces  qvibvs  altvs  apollo  p.  cum  ubique  arx  Iovi  detur? 
apud  Cumas  in  arce  Apollinis  templum ,  est.  c  altus '  autem  vel 
magnus,   ut   <(X  73J)>    iacet   altus   Orodes    et    de    ipso   Apolline 

25  <(X  875)>  sic  pater  ille  deum  faciat?  sic  altus  Apollo:  vel  ad 
simulacri  magnitudinem  retulit?  quod  esse  constat  altissimum.    Coe- 


6  Homerus]  Od.  V  490.   cf.  Macrob.  Sat.  V  12,  3  ||  15  nnde  in  Livio  e.  q.  s.] 
exscr.  mythogr.  III  6,  28  ||  26  Coelius]  p.  163,  5  ap.  Peter. 


sit  ad  praeparandum  quae  ad  usum  necessaria  sunt  uel  add.  C  \\  1  fit  om.  H  || 
scholium  ad  emicat  hab.  C  \\  exequenti  G  C  ||  2  ac  tu  C  ||  4  hie  .  .  .  vel  a  stella] 
hie  ostenditur  esse  minorem  hesperiam  et  omnem  italiam  hesperiam  dictam  e 
(fort.  de)  quo  nomine  plenus  (fort.  plenius)  in  libro  primo  aeneidos  (530  sqq.) 
ilioneus  loquitur.  dictum  est  ut  supra  dictum  uel  a  rege  uel  a  stella  G  ||  hinc 
M  ||  5  dictam]  hesperiam  dictam  C  dicta  BH  ||  6  stilla  C  ||  ciTHPMaiypoc  M 
cnepMaiYPos  A  citnpmaiypot  H  cn€6MciiYPoc  M  ||  7  id  est  semen  ignis  hab.  C7 
edidit  Stephanus  ||  8  abstrvsam  vbnis.  s.  A  ||  ad  abstrvsa  in  marg.  celata.  ab~ 
strusum  est  proprie  quod  sic  latet  ut  uideri  non  possit  T  ||  9  abstrudere  .  .  . 
celare  hab.  C,  edidit  Stephanus  ||  10  scholia  ad  ferabvm  tecta  et  ad  flvmina 
om.  G  ||  12  fuerat  .  .  .  agnoverat  om.  H\\  15  nam  om.  BASH  ||  ipsa  enim  piant 
AS\\  16  pratium  pauiuillum  JR  pracium  pauiuillum  AS  patium  pauiuillum  H 
horatium  pauillum  M  ||  17  audisset  ASH\\  18  respondisset  ASHM  ||  22  ubique] 
alibi  G  \\  arcx  C  arec  G  ||  23  in  arte  A  (corr.  a)  ||  24  ut  iacet  .  .  .  faciat  sic 
om.  A,  in  marg.  suppl.  a  ||  odores  BHMa  \\  25  altus]  =audus  H  \\  26  fuisse 
constat  GC  constat  esse  B  ||  ad  altus  Apollo  in  marg.  ad  simulacrum  ligneum 
retulit  ^altus',  quod  erat  in  eodem  templo  XV  pedum  altitudinis  T  ||  celius  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  6—14.  5 

lius  enim  de  Cumano  Apolline  ait  ihi  in  fano  signum  Apollinis 
ligneum,  altum  non  minus  pedes  XV:  cuius  meminisse  putatu^ 
Vergilius. 

10.  qvibvs  peaesidet  quibus  praeest,  quas  defendit.         hor- 
eendae  venerandae,  ut  <VII  172)  horrendum  silvis  et  r.  p.  5 
peocvl   liaud  longe:    procul   enim   est  et  quod  prae   oeulis  est7   et 
quod   porro  ab  oculis:    unde   duplicem  habet   significationem,   iuxta 
et  longe. 

11.  antevm  inmane    epexegesis    domus   Sibyllae.  mentem 
animvmqve    perissologia    est:    nam    secundum    Lucretium  <III   94>  10 
unum  est  mens  et  animus. 

12.  delivs  inspieat  vates  Apollo  fatidicus.  et  sic  ait  cDe- 
lius',  ut  <(IV  oliy  nunc  Lyciae  sortes,  id  est  Apollineae.  bene 
autem  Sibylla  quid  sit  expressit  cmagnam  cui  mentem  animumque 
Delius  inspirat  vates':  nam;  ut  supra  <(III  445)  dixinius,  Sibylla  15 
dicta  est  quasi  Glov  ^ovXiq^  id  est  dei  sententia.  Aeolici  enim  Giovg 
deos  dicunt. 

13.  teiviae  lvcos  congrue  Apollini  Dianae  iuncta  sunt  templa, 
ut  et  paulo  post  <35)>  Phoebi  Triviaeque  sacerdos.    et  bene  fit 
lucorum  Dianae  commemoratio;  quia  petiturus  est  inferos.      aveea  20 
tecta  Apollinis  scilicet. 

14.  DAEDALVS    VT    FAMA    EST    EVGIENS    MINOIA    EEGNA    tthique 

de  incertis  duhitat,  ut  <III  578>  fama  est  Eneeladi.  sane  fahula 
de  hoc  talis  est:  indicato  a  Sole  adulterio  Martis  et  Veneris  Vulca- 
nus    minutissimis    catenis    lectulum    cinxit,    quibus    Mars   et  Venus  25 


6  pkocvl  haud  longe]  cf,  Don.  ad  Ter.  hec.  IV  3,  1  ||  15  nam  .  .  .  dicunt] 
cf.  Isid.  or.  VIII  8,1  ||  24  indicato  a  Sole  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  43,  II 
121  —  126,  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Ach.  I  192.  cf.  mythogr.  III  11,  7.  Isid.  or. 
XIII  16,  8 


1  cumano  G  \\  ibi  scripsi:  t  (i.  e.  tibi)  G   est  Daniel  primus  ||  4  qvibvs  .  .  . 
defendit]   pkaesidet  praeest  defendit  GC  \\   5  scholium   ad  horrendae  om.  G  \\ 

v 
ut  C:  et  S  et  ABHM  \\  horrendum  C:  horrendum  est  ABSHM  ||  6  aut  G 
haut  AC\\  pro  oculis  AS  proculis  H\\  7  iuxta  et  longe  hab.  C  \\  9  scholmm  ad 
mentem  animvmqve  om.  G  \\  10  est]  id  est  superflua  doctrina  add.  C  \\  lucretiam 
H  ||  11  animum  A  ||  animus]  quamuis  tamen  pro  sapientia  mens  accipitur  et 
intellectu  animus  uero  pro  uoluntate  ut  terentius  (Andr.  I  1,  137)  mala  mens 
malus  animus  add.  D  \\  12  uatidicus  AS\\  et  sic]  sicut  G  sic  C  \\  15  inspirat 
.  .  .  dicta  est]  inspirat  unam  et  s.  d.  ut  syllaba  dicta  est  A  (inspirat  u.  nam 
ut  supra  diximus  sibilla  dicta  est  a)  ||  nam  .  .  .  dicta  est]  unde  et  sybilla  dicta 

est  S  ||  16  siubulae  G  siusbule  C  sios  bulae  B  sios  bule  AS  osbulat  H  cioc 
bul§  M  ||  dei  sententia  om.  GC  (di  scientia  in  marg.  C).  sententia  dei  S  |[ 
sius  G  sios  ex  sius  AC  sios  B  zioc  M  ||  ciovq  deos]  sideos  H  ||  18  scholia  ad 
v.  13  xm.  G  ||  apollini  et  dianae  M  ||  21  appolloni  A  (appollinis  a)  ||  23  subitat 
G  ||  enceladis  G  ||  25  cincxit  BA 


6  v  SERVII 

ignorantes  inplicati  sunt  et  cum  ingenti  turpitudine  resoluti  sub 
testinionio  cunctoruni  deoruru.  quod  factum  Venus  vehementer 
dolens  stirpeni  omnem  Solis  persequi  infandis  amoribus  coepit. 
igitur  Pasiphae;  Solis  filia;  Minois  regis  Cretae  uxor;  tauri  amore 
5  flagravit  et  arte  Daedali  inclusa  intra  vaccam  ligneam;  saeptam 
corio  iuvencae  puleherrimae;  cum  tauro  concubuit,  unde  natus  est 
Minotaurus,  qui  intra  labyrinthum  inclusus  humanis  carnibus  vesce- 
batur.  sed  Minos  de  Pasiphae  habuit  liberos  plures;  Androgeum 
Ariadnen  Phaedram.     sed  Androgeus  cum  esset  athleta  fortissimus 

10  et  superaret  in  agonibus  cunctos  apud  Athenas,  Atheniensibus  et 
vicinis  Megarensibus  coniuratis  pccisus  est.  quod  Minos  dolens  col- 
lectis  navibus  bella  commovit  et  victis  Atheniensibus  poenam  hanc 
statuit;  ut  singulis  quibusque  annis  septem  de  filiis  et  septem  de 
filiabus   suis   edendos  Minotauro   mitterent.     alii   dicunt  a  Minoe  in 

15  vindicta  filii  occisi,  sicut  dictum  est,  lovem  rogatum.  qui  cum  Aihenien- 
sibus  pestilentiam  misisset,  praeceptum  oraculo  est  de  septem  filiis 
annuis  ad  Minotauri  pastum  dirigendis.  sed  tertio  anno  Aegei  filius 
Theseus  missus  est;  potens  tam  virtute  quam  forma.  qui  cum  ab 
Ariadne  regis  filia  amatus   fuisset;    Daedali   consilio   lahyrinthi  filo 

20  iter  rexit  et  necato  Minotauro  cuin  rapta  Ariadne  victor  aufugit. 
quae  cum  omnia  factione  Daedali  Minos  deprehendisset  effecta;  eum 
cum  Icaro  filio  servandum  in  labyrinthuni  trusit.  sed  Daedalus 
corruptis  custodibus  vel}  ut  quidam  tradunt,  ah  amicis  sub  faciendi 
muneris  specie;  quo  simulabat  posse  regem  placari;  ceram  et  linum 

25  accepit  et  pennas;  et  inde  tam  sibi  quam  filio  alis  inpositis  evolavit. 


1  impliciti  G  ||  2  testimonia  AS  (corr.  in  utroque  man.  rec.)  ||   5  flagrabat 
ASM  mythogr.  I  ||    septem  AGBH  septam  CSMa   ||    7   ]aberintum  AGH 

o 
laberinthum  BM  labyrintum  G\\  9  ariannem  A  ariadnem  BMa  ariennem  H\\ 
pedran  G  phedram  GS  fedram  ABM  fredram  H\\  10  ab  Atheniensibus  M  et 
mythogr.  I  et  II  \\  11  minos  est  dolens  A  ||  12  uinctis  G  \\  13  et  septem  de 
filiabus  om.  C  ||  14  moene  G,  corr.  Daniel  [|  15  fortasse  in  vinclictam  ||  Iovem 
Hagenus:  iubem  G  Phoebum  JDaniel  cf.  Apollod.  III  15,  8.  ||  16  immisisset 
Masvicius  ||  septenis  JDaniel  primus  ||  18  ab  om.  ASH  (supr.  vers.  suppl.  as)  \ 
19  arianne  AGH  (corr.  a)  riadne  C  ariadnae  B  ||  ex  Daedali  consilio  Haniel  \ 
labirinthi  G  (|  filio  G   filia  H  ||    20  iter  rexit]  r  rcx  H  ||   necato]   innato  H  | 

d 

tauro  G  ||  ariagne  C  arianne  AH  (corr.  a)  ||  21  actione  G  ||  repperisset  C  rep~ 
perisse  G  ||  22  cum  om.  H  ||  iacaro  G   itaro  H\\filio  om.  A  S  j|  labirintum  GH 

° 
labyrintum  C   labyrintum  A   laberinthum  BM  ||    24  simulabat  se  regem  pla- 
care  posse  GC  \\  25  accipit  G   accepit  ex  accipit  C  \\  et  om.  ASH  (supr.  vers. 
suppl.  as)  ||   pinnas  GH   pennas  ex  pinnas  C  ||    et  inde  Ba  et  mythogr.  I:  et 
unde  A  ///unde  H  unde  GCSM   exinde  mythogr.  II ||  las  inpOsitas  A  (corr.  a) 

i        ^  i 

alas  impositas  S  ali//s  inpositus  H  ||  evolavit]  et  uolauit  G  haec  addens  per 
summam  carceris  (aeris  Baniel  aedis  Commelinus)  partem  quae  apud  ueteres 
sine  tecto  erat  cum  filio  (filo  DanieT)  uoluit  (uolauit  Daniel  primus)  ipse  iuxta 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  14.  7 

Icarus  altiora  petens,  dum  cupit  caeli  portionem  cognoscere,  pennis 
solis  calore  resolutis,  mari  in  quod  cecidit  nomen  Icarium  inposuit. 
Daedalus  vero  primo  Sardiniam,  ut  dicit  Sallustius,  post  delatus 
est  Cumas,  et  templo  Apollini  condito  sacratisque  ei  alis  in  foribus 
haec  universa  depinxit.  dicendo  autem  Vergilius  cut  fama  est'  5 
ostendit  requirendam  esse  veritatem.  nam  Taurus  notarius  Miuois 
fuit,  quem  Pasiphae  amavit,  cum  quo  in  domo  Daedali  concubuit. 
et  quia  geminos  peperit,  unum  de  Minoe  et  alium  de  Tauro,  enixa 
esse  Minotaurum  dicitur,  quod  et  ipse  paulo  post  ostendit  dicens 
<(25>  mixtumque  genus.  sed  inclusum  Daedalum  regina  corruptis  10 
relaxavit  custodibus.  qui  amisso  in  mari  filio  navi  delatus  est  Cumas, 
quod  et  ipsum  tangit  dicens  <19>  remigium  alarum:  alae  enim 
et  volucrum  sunt  et  navium;  ut  <III  520>  velorum  pandimus 
alas.  Phanodicus  Deliacon  JDaedalum  propter  supradictas  causas  fu- 
gientem  navem  conscendisse  et  cum  imminerent  qui  eum  sequelantur,  15 
intendisse  pdllium  ad  adiuvandum  ventos  et  sic  evasisse:  illos  vero  qui 
insequebantur  reversos  nuntiasse  pinnis  illum  evasisse.  Menecrates  Dae- 
dalum  occiso  patruele  fratre  Cretam  petisse  dicit,  Icarum  filium  eius 
db  Atticis  pulsum  dum  patrem  petit  naufragio  perisse,  unde  mari 
nomen.  quidam  hunc  Daedalum,  Eupalami  filium,  arte  fdbrili  nobilem,  20 
occiso  Perdice,  sororis  suae  filio,  quem  solum  habere  metuebat  aemxdum 
artis  suae  —  nam  db  illo  et  usum  serrae  de  osse  interiore  piscis  et 
circinum  propter  nomen  suum:  nam  aliquibus  Circinus  putatus  est 
appellatus:  vel,  %it.  quidam,  organum  inventum  tradunt  —  fugientem 
invidiam  ad  Minoem*  delatum  Cretam  Pasiphaes  uxoris  eius  nefandi  25 


3  Sallustius]  hist.  II  4  ap.  Dietsch.,  II  6  ap.  Kritz.  ||  20  quidam  hunc  Dae- 
dalum  e.  q.  s.]  cf.  Hygin.  fab.  39;  Isid.  XIX  19,  9;  mythogr.  III  7,  3 


terram  uolans:  quae  a  Servio,  qui  Daedalum  cum  Icaro  filio  in  labyrintho  in- 
clusum  esse  narravit,  dliena  sunt  \\  1  icacaus  G  ||  pinnis  GH  ||  2  solutis  B  ||  quo 
AS  (corr.  a)  ||  icarum  G,  corr.  Daniel  \\  inposuit]  dedit  G  ||  4  sacratisque  ei  alis 
hab.  C  ||  6  nam  .  .  .  fuit]  nam  taurus  familiaris  uel  notarius  minois  fuit  uel  ut 
alii  dicunt  magister  militum  minois  quem  pasiphe  e.  q.  s.  D  ||  7  cum  quo]  quae 
cum  quo  A  S  ||  cum  om.  C  ||  in  domo  om.  G  ||  8  et  ante  alium  om.  G  G  ||  alterum 
B  ||   alium  de  Tauro]  aliud  e  tauro  H  ||    9  et  om.  H  \\    10  corruptis  relaxauit 

regina  GG  ||  11  quiamisso  SM  quia  misso  CB  ^mamisso  G  quia  amisso  H  || 
mare  G  mani  H  ||  cumas]  cum  G  ||  12  et  hab.  C  \\  remigium  G:  remigio  ABSCM 
remio  H  ||  13  navium]  uelorum  B  ||  14  Phanodicus  Deliacon  Masvicius:  pano- 
ticos  deleacon  F  pauoticos  deleac  G.  cf.  schol.  Apollon.  Bhod.  p.  316,  19  et 
325,  34  K.  ||  supradictus  causa  G  \\  15  inuenerent  G  ||  16  uenti  G.  fort.yen.tum  || 
17  reuersus  G  ||  dedalo  FG,  corr.  Daniel  ||  18  patruelle  F  ||  19  mare  FG,  corr. 
Daniel\\'20  hanc  didalam  G  ||  fabrile  G  \\  21  fort.  occiso  Talo,  Perdicis  sororis 
suae  filio  cf.  Preller  griech.  mythol.  II2  p.  500  adnot.  3  ||  23  putatur  esse  appel- 
latus  coni.  Hagenus  ||  25  minoeum  G  ||  pasiphae  F  passiphe  G 


8  SERVII 

stupri  dolum  fabricasse.  minoia  regna  Cretaiii  scilicet,  id  est  Mi- 
nois  saevitiam. 

15.  praepetibvs  pennis   felicibus:   praepetes   enim   sunt  aves 
l)oni    augurii;    quod   huic   dat;    quia    pervenit.         praepetibvs  pennis 

5  velocibus.  praepetes  autem  dictae  vel  quod  priora  petant,  vel  summi 
volatus,  vel-quae  praepetit  volatum,  vel  quae  secundum  auspicium  facit. 
et  quidam  praepetes  tradunt  non  tantum  aves  dici  qUae  prosperius 
praevolant,  sed  etiam  locos  quos  capiunt,  quod  idonei  felicesque  sunt: 
unde  bene  Daedali  pinnas  praepetes,  quia  de  locis,  in  quibus  periculum 
io  metuebat,  in  loca  ttttiora  pervenit.  avsvs  se  ceedere  caelo  quasi 
alienis  sedibus.  Horatius  expertus  vacuuni  Daedalus  aera 
pennis  non  homini  datis. 

16.  insvetvm  hominibus  scilicet.         enavit  ad  arctos  bene 
utrumque  miscet:  nare   enim   et   de  navibus  dicimus;   ut  <(IV  398> 

15  natat  uncta  carina  item  <TV  613>  et  terris  adnare  necesse 
est;  et  de  volatu;  ut  nare  per  aestatem  liquidam  suspexeris 
agmen.  cad  arctos'  autem;  si  ad  fabulam;  contra  septemtrionem; 
ut  quidam  volunt  propter  fervorem  solis  et  ceratas  pinnas,  si  ad  veri- 
tatem;  ad  septemtrionis  observationem;  quod  navigantibus  convenit 

20  17.    ciialcidicaqve   quam   civitatem  Chalcidenses  condiderunt; 

ut  supra  <2y  ab  insula  Cumas  civitatem  nominavit.  nunc  a  civitate 
dedit  epitheton. 


5  vel  sumrai  volatus]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  IX  122  ||  7  et  quidam 
.  ,  .  pervenit]  cf.  Gell.  VII  6,  8  ||  11  Horatius]  carm.  I  3,  34  ||  16  nare]  georg. 
IV  59 


1  scholia  ad  minoia  REaNA^ei  ad  vv.  15—21  om.  G  ||  ad  minoia  reona  in  marg. 
siue  cretam  siue  minois  seuinam  T  ||  id  est  e  minois  saeuitia  F  \\  3  ad  prae- 
petibvs  in  marg.  uelocibus  uel  felicibus  et  non  tantum  praepetes  dicuntur  ipsae 
aues  sed  etiam  ipsa  loca  quae  capiunt  suo  uolatu  et  ideo  praepetes  istius  alae 
quia  de  locis  in  quibus  periculum  timebat  ad  tutiora  peruenit  T  ||  praepetibvs 
pennis  uel  uelocibus  uel  felicibus  quod  huic  dat  qui  peruenit  praepetes  autem 
.  .  .  in  loca  tutiora  peruenit  praepetes  enim  sunt  aues  boni  augurii  quod  huic 

dat  quia  peruenit  F  ||  pinnis  CH  ||  felicibus]  uelocibus  AS  uel  uelocibus  uel 
felicibus  G  \\  4  pervenit]  feliciter  quo  cupiebat  add.  D  ||  5  vel  summi  .  .  .  vola- 
tum]  fortasse  vel  quod  summi  volatus  sint.  vel  praepes  quae  praepetit  volatu 
cf.-Serv.  .acl  Aen.  III  361  et  Fest.  Pauli  s.  v.  praepetes  aves  ||  6  quae  Masvicius: 
qui  -F  ||  8  quod  Daniel:  quos  F  \\  9  fortasse  praepetes  dicit  ||  11  sedibus]  rebus 
F  ||  expertus]  expertum  ASH  \\  expertus  vacuum]  expercussa  cuum  G  ||  aere 
AS  aerea  M  \\  12  pinnis  GH  ||  homi  H  ||  14  miscet  utrumque  G  et  Baniel  || 
15  et]  ac  Vergilius  \\  16  nature  A  mare  H  ||  liquadam  B  (corr.  ead.  man.)  ||  18  ce- 
ratis  F,  corr.  Daniel  ||  19  ad  ante  septemtrionis  om.  AMSH  Stephanus  ||  ob- 
seruationem  ex  obseruationes  A,  obseruatione  ex  obseruationem  S  pbservatione 
Stephanus  ||  obseoationem]  cuius  ductu  nautae  naues  regunt  add.  D  ||  20  cal- 
cidicaqve  ABSHM  ||  calcidenses  ASHM  calchidenses  B  ||  21  ut]  et  G  et 
Daniel  ||  ab  insula  B:  insula  ASH  (ab  insula  as)  insulam  M  de  insula  G  et 
Daniel  J|  Cumas  .  .  .  nominavit  om.  GD  et  Daniel  \\  cuma  A  (cumas  a)  cumam 
S  ||  ciuitate  H  ||  nominauit  ciuitatem  B  ||  nunc  a  ciuitate  dedit  epitheton  hab. 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  VI  15-22.  9 

18.  redditvs   his   primvm  terris    quasi    cle   alieno    elemeuto 
in  suum.     Horatius  finibus  Atticis  reddas  ineolumem  precor. 

19.  remigivm  alarvm  artem  volandi.    et  iterum  miscet  dicendo 
*remigium?;  quod  est  navis.    Aeschylus.         posvit  exaedificavit. 

20.  letvm  androgeo  secunclum  Atticam  linguam  genetivus  5 
singularis  Graecus  est;  cum  ipse  alibi  <II  392)>  Androgei  galeam. 
qitidam  tamen  hic  subaudiunt  *posuit',  id  est  pinxit,  ut  Horatius  qualis 
Parrhasius  prodidit  aut  Scopas,  sollers  nunc  liominem  po- 
nere  nunc  deum9  hic  saxo,'  liquidis  ille  coloribus.  sane  non 
nulli  hunc  Androgeum  non  ita,  quemadmodum  supra  dictum  est,  insi-  io 
diis  occisum,  sed  a  Marathonio  tauro,  qui  flammas  vomere  dicebatur, 
conflagratum  tradunt. 

21.  cecropidae  ivssi  Athenienses  a  rege  Cecrope.  cpendere? 
autem  solvere,  quod  ut  supra  <(I  136)>  diximus,  tractum  est  a  pecu- 
niaria  damnatione.  miservm  dolentis  interiectio,  ac  si  diceret  15 
cnefas?.  et  quid  est  *misentm'  subiunxit  dicens  *septena  quotannis 
corpora  natorum\  septena  qvotannis  quidam  septem  pueros  et  septem 
puellas  accipi  volunt,  quod  et  Plato  dicit  in  Phaedone  <(1)>  et  Sappho 
in  lyricis  et  Bacchylides  in  dithyrambis  et  Miripides  in  Hercule 
<1326>,  quos  liberavit  secum  Theseus,  quorum  haec  nomina  feruntur  20 
f  hippoforbas  et  libi  idest  arcadis  antimachits  euandri  mnesteits  sumiani 
phidocus  ramuntis  demolion  cydani  puriesion  celei  puellae  haec  peribea 
alcatim  medippe  pyrii  iesione  celei  andromache  eurimedontis  seitpymedusa 
polixeni  eitrope  laodicit  milita  triaconi. 

22.  corpora  natorvm  bene  ccorpora?,  quae  adempta  vita  con-  25 
sumebantur^   ut  sitper  orbitatem  parentibits  ne  sepelire  quidem  liberos 


2  Horatius]  carm.  I  3,  6   ||"  7  Horatius]  carm.  IV  8,  6 


CT>.  Chalcis  enim  ciuitas  est  euboeae  add.  D.  haud  scio  an  Gassellani  memo- 
ria  a  Servii  manu  propius  absit  quam  ^RSHM  [|  2  incollumem  A  incolonem  H  || 
3  et  iterum  ...  est  navis  om.  ABH\\  et  om.  M  ||  4  nauis  est  M  ||  aescylus  F. 
cf.  Agamemn.  52  ||  5  androgei  C  ||  7  qualis]  quas  aut  Horatii  libri  ||  8  protulit 
Horatii  libri  ||  Scopas  hic  saxo  .  .  .  coloribus  sollers  .  .  .  deum  Horatiani  libri 
]|  13  Athenienses  om.  M  ||  Cecrope]  ut  romulidae  id  est  romani  a  romulo  add. 
I)  ||  14  tractatum  JR  \\  ab  pecunuaria  H  ||  15  dampnatione  B  ||  ad  miserum  supr. 
vers.  -quidam  miserorum  accipiant  T  ||  dolentis]  solertis  H  |  16  nefas]  ut  (VIII 
688)  sequiturque  nefas  Aegyptia  coniunx  add.  Fabricius  ||  quodannis  F  ||  18  saffo 
F  ||  19  bacchilides  F  \\  20  theseos  F  ||  21  hippoforbas  e.  q.  s.~\  dedi  quae  F  ex- 
hibet.  fort.  Hippophorbas  Alypi  vel  Eurybii,  Idas  Arcadis,  Antimachus  Euandri, 
Menestheus  Sunius,  Amphidocus  Rhamnusius,  Demoleon  Cydonis,  Porphyrion 
Celei:  puellae  haec  Periboea  Alcathoi,  Melanippe  Pyrrhi,  Hesione  Celei,  An- 
dromache  Eurymedontis ,  Eurymedusa  Polyxeni,  Europe  Laodici,  Melite  Trico- 
rythi  vel  Tricoroni  vel  Tricoloni.  cf.  BergTcius  poet.  lyr.  gr.  edit.  III  p.  920  et 
1231 7  qui  erravit  cum  nomina  a  Vergiliano  scholiasta  commemorata  eadem  in 
Clytiae  pictoris  vasculo  inscripta  esse  dixit.  cf.  Iahn  Beschreib.  d.  Vasensamml. 
Koenig  Ludtvigs.    Einl.  p.  CLV  ||  25  non  sumebantur  A  (corr.  a) 


10  SERVII 

licuisset:  magna  ergo  periphrasi  dictum  est.         stat   aut  horret,  ut 

<(300>  stant  lumina  flaninia;   aut  plena   est,  ut  <(XII  407>  pul- 

vere  caelum  stare  vident;   aut  re  vera   stat  post  ductas   sortes; 

-   aut  certe   ad  picturam  respexit:   nam  volvi  in  pictura  non  poterat 

5  uma.    et  licet  non  sit  urnae  stare;   de   pictura  tamen  bene  dictum 

est.     sed  si  cstat'  horret  acceperimus,  cductis  sortibus'  intellegimus 

cde   qua  ducebantur',   ut  <I  121>   et   qua   vectus   Abas.     nam   a 

passivo;  ut  saepe  diximus,  inveniri  non  poterit  participium  praesens. 

proprie  autem  *ductis  sortibus':  Sallustius  sorte  ductos  fusti  necat. 

10  23.    elata  mari  perite  dixit,  eminens  est  enim.     et  hene  situm 

expressit;  ut  enim  Sallustius  dicit,  Creta  altior  est  qua  parte  spectat 

orieritem.         respondet  aspicitur:  nam  contra  Athenas  est  posita. 

24.  svppostaqve  fvrto  hoc  est  ftirtim  inclusa  in  vaccam  ligneam, 
quae  erat  operta  eius  vaccae  corio,  quam  maxime  iaurus  adpetebat. 

15  pvrto  adulterio,  ut  Vulcani  Martisque  dolos  et  dulcia  furta. 
potest  autem,  sicut  dictum  est,  et  ad  vaccam  referri?  cuius  specie  tauro 
furata  sit  coitum. 

25.  mixtvmqve    genvs    secundum    veritatem.  prolesqve 
biformis  secundum  fabulam. 

20  26.    veneris   monvmenta  nefandae   aut   memoria   turpissimi 

coitus;    aut  ultio  Veneris   a  Sole  proditae.     significat  autem  Mino- 
taurum. 

27.  inextricabilis  insolubilis;  indeprehensibilis :    Horatius  si 
pugnat  extricata  derjsis  cerva  plagis.    si  cextricata'  est  soluta, 

25  ^inextricata^  insoluta  sine  dubio. 

28.  reginae  regis  filiae,  Ariadnes. 

31.    opere  in  tanto  in  foribus  adfabre  factis. 


9  Sallustius]  hist.  IV  5  ap.  Dietsch.,  IV  27  ap.  Kritz.  ||  11  Sallustius]  hist. 

III  58  ap.  Dietsch.,  III  61  ap.  Kritz.  |[  15  fvrto  adulterio]  cf.  Don.  ad  Ter.  eun. 

IV  7,  39  ||  Vulcani]  georg.  IV  346  ||  23  Horatius]  carm.  III  5,  31 


2  stat  A  (corr.  a)  \\  jBammae  CM  flamme  G  ||  4  picturas  B  ||  solui  G  \\ 
5  nrna  hab.  C  ||  et  licet  non  sit]  et  licet  non  poterat  et  licet  non  sit.6r  ||  de 
pictura  tamen  bene  dictum  est  sed  si  stat  om.  A,  in  niarg.  inf.  suppl.  a  \\ 
8  potest  FGCM  ||  9  sorte  Daniel:  sortes  FG  ||  su|tinecat  G  ||  10  scholia  ad 
v.  23  om.  G  ||  11  qua  parte]  ea  parte  qua  B  \\  12  aspicit  M  \\  13  furtum  G  || 
14  adpetebat  aut  furto  F  appetabat  aut  furto  G  \\  15  adulterio]  auadulterio  ex 
autdulterio  C.  cf.  praef.  p.  XLIX  sq.~\\  matrisque  A  ||  16  sicut]  sic  G  ||  et  om.  B  || 
17  furta  G  ||  sit  om.  G  ||  18  sclwlia  ad  v.  25—27  om.  G  \\  veritatem]  quia  duos 
peperit  unum  ex  tauro  alterum  ex  miooe  add.  D  ||  19  fabulam]  quia  uiro  mixtus 
esset  taurus  add.  D  ||  20  &onimenta  A  monurmenta  H  monimenta  ex  monu- 
menta  M  ||  memoriam  H\\  21  a  Sole  hab.  C  \\  23  inextricabiles  A\\  insolubiles 
A  (corr.  a)  ||  indeprehensibilis  FCM:  inreprehensibilis  ASH  \\  incomprehen- 
sibilis  B  \\  sic  pugnat  ABH\\  25  insolata  F  insoluta  est  a  \\  26  ariadnis  M  |[ 
27  afabre  BMa    a  fabris  AS 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  23-37.  11 

33.  bis  patriae  cecidere  manvs   ideo   quia   patriae.         qvin 
protinvs  omnem  ostendit  plura  fuisse,  quam  dixit,  depicta. 

34.  perlegerent  perspectarent,  scilicet  picturam.  nec  incon- 
grue  legi  picturam  dixit,  cum  graece  yqcciIjcci,  et  pingere  dicatur  et 
scribere.  hoe  est  quod  ait  Horatius  in  arte  poetica  <(52>  et  nova  5 
fictaque  nuper  habebunt  verba  fidem,  si  Graeco  fonte 
cadant,  parce  detorta.  praemissvs  achates  xcctcc  ro  GicoTtco- 
[ievov  intellegimus,  id  est  secundum  taciturnitatem. 

36.  deiphobe  glavci  subaudi  cfilia'.  et  est  proprium  nomen 
Sibyllae.  multae  autem  fuerunt,  ut  supra  <(III  445)>  diximus,  quas  10 
omnes  Varro  commemorat  et  requirit  a  qua  sint  fata  Romana  con- 
scripta.  et  niulti,  sequentes  Vergilium,  ab  hac  Cumana  dicunt:  quae 
licet  longaeva  legatur,  non  tamen  valde  congruit  eam  usque  ad 
Tarquinii  tempora  durasse,  cui  Sibyllinos  libros  constat  oblatos. 
ducitur  tamen  Varro,  ut  Erythraeam  credat  scripsisse,  quia  posfc  15 
incensum  Apollinis  templum,  in  quo  fuerant,  apud  Erythram  insu- 
lam  ipsa  inventa  sunt  carmina. 

37.  non  hoc  ista  sibi  tempvs  spectacvla  poscit  et  supra 
<1V  143)>  diximus  Apollinem  sex  mensibus  apud  Lycios  et  sex  apud 
Delum  dedisse  responsa.     item   lectum   est  cleos  aliquotiens  tantum  20 
kalendis,  aliquotiens  tantum  idibus  vaticinari;  nonnumquam  diei  vel 
prima  vel  media  vel  postrema  parte,  unde  est  in  iure  fissus  dies,  id 


1  bis  •  .  .  patriae]  Bis  patriae  pro  paternae  quia  patriae  M}  ut  post  pater- 
nae  supr.  vers.  X  signum  positum  sit,  quo  in  margine  iterato  recentior  manus 
Cecidere  manus  adiecit.  ||  ideo  hab.  C  \\  patriae]  ex  affectu  et  paterna  pietate 
add.  D  ||  scholium  ad  qvin  p.  o.  om.  G  ||  2  omnia  G  \\  quam]  quia  AS>  ||  depicta 
hab.  CM  ||  3  scilicet  et  picturam  G  picturam  scilicet  M  scilicet  om.  ASH  \\ 
nec  incongrue  .  .  .  scribere]  nec  incongrue  dictum  legerent  nam  graece  crapse 
(grapse  C)  et  scribere  significat  et  pingere  FGC  ||  nec  incongrue  legi  om.  S  || 
4c  tpay  ex  tpa(|)  JR  rpaYai  J5T  ||  pinguere  H  ||  7  cadat  ABSH  ||  porte  detorta  FG 
parcetorta  C  parge  detorta  AHS  parge  et  torta  H  \\  scholium  ad  praemissvs  a. 
om.  G  ||  ad  ni  i.  p.  a.  in  marg.  ostenditur  achates  praemissus  fuisse  ab  aenea 
ad  sybillam  T  ||  8  id  est  secundum  taciturnitatem  hab.  C.  id  est  taciturnitatem 
2)OSt  uccra  zo  aico7tco^svov  edidit  Stephanus  ||  9  deiphebe  A  ||  subaudis  FGCMas 
||  filiae  FG  ||  10  syllabae  C  ||  fuerant  FG  ||  11  Varro  in  libris  rerum  divinarum 
commemorat  Fabricius  \\    commemorant  FG    (commemoravit  coni.  Hagenus)  \\ 

sibilla 

requiritur  S  ||  sint  fata  ex  sunt  facta  S  ||  12  ob  hoc  cumanam  FG  ab  hac  cumana 
(7  ||  cumina  H  ||  dicunt  ut  quae  FG  \\  13  scilicet  A  ||  tamen  non  FGC\\  usque] 
hucusque  A  ||  14  tarquim  G  tranquini  H  |j  14  sibillanos  G  \\  15  dicitur  ex  duci- 
tur  C  dicitur  A  dicit  /////  S  dicit  M  (dicit  tamen  Varro  Erythraeam  creditam 
scripsisse  Fabricius)  \\  tamen]  enim  AS  \\  erytheam  FGC  (sibillam  supr.  vers. 
add.  C)  aerithriam  M  aeryciam  AS  erytryam  H  erytriam  M  \\  credam  ASH 
||  16  fuerunt  C  ||  erythream  F  erytheam  G  erytham  C  erytram  B  aerytiam  A 
aeryciam  S  eritram  H  aerytriam  M  (ut  supra  diximus  add,  ASM)  \\  18  scho- 
lium  ad  v.  37  om.  G  ||  et]  ut  C  ||  19  lysios  A  (corr.  a)  ||  20  delon  H  ||  tantum 
ante  kalendis  hab.  C  \\  21  tantum  ante  idibus  om.  BH  ||  idibus]  sodibus  F  || 
diei]  enei  F  ||  diei  .  .  .  parte]  dei  uel  prima  ul  diei  postrema  parte  A  ||  uel 
prima  diei  B   uel  prima  dei  H  \\  22  vel  media  hab.  CM  ||  fessus  F  fusus  C 


±2  SERVII 

est  non  totus  religiosus:   queni  nunc   ostendit  dieens  non  oportere 
Aenean  religiosam  diei  partem  perdere,    id  est   oraculis   congruani. 
sane  sciendum  cposcit'  lectionem  esse  meliorem:  tempus  enim  poscit 
spectacula,  non  a  spectaculis  poscitur. 
5  38.    nvnc   grege   de   intacto    gregeni    pro    armento    posuit; 

nam  de  iuvencis  dicturus  est:  quae  per  poeticam  licentiam  saepe 
confundii  illo  loco  proprie  posuit  <TH  538>  quinque  greges 
illi  balantum  quina  redibant  armenta.  cintacto'  autem  indo- 
niito,  ut  et  intacta  totidem  cervice  iuvencas. 

10  39.    lectas  de  more  bidentes  cde  more'  antiquo  scilicet,  quem 

praetermisit  quasi  tunc  omnibus  notum,  id  est  ne  habeant  caudam 
aculeatani,  ne  linguam  nigram;  ne  aurem  fissam:  quod  docet  aliud 
esse  intactum;  aliud  lectum.  cbidentes?  autem;  ut  diximus  supra 
<IV  5iy,  oves   sunt  circa  bimatum;   habentes  duos  dentes  eminen- 

15  tiores:  quae  erant  aptae  sacrificiis. 

42.  exgisvm]  *deest  *est'*  evboicae  rvpis  latvs  lioc  est 
montis  Oumani;  quem  Euboici  habitaverunt;  est  autem  acyrologia: 
coloniae  enim  epitheton  rei  dedit  inmobili.  in  antrvm  in  antri 
similitudinem;  ut  <(III  533)>  portus   ab   euroo   fluctu   curvatus 

20  in  arcum. 

43.  QVO  LATI  DVCVNT  ADITVS  CENTVM  OSTIA  CENTVM  IlOIl  sine 

causa  et  aditus  dixit  et  ostia:  nam  Vitruvius  qui  de  architectonica 
scripsit,    ostium    dicit   per    quod    ab    aliquo    arcemur   ingressu;    ab 


8  cintacto'  indomito  .  .  .  iuvencas]  cf.  Macrob.  Sat.  III  5,  5  ||  9  et  intacta] 
georg.  IV  540  ||  22  Vitruvius]  faiso  Servius  costium. .  .ingredimur'  Vitruvio  tribuit. 


1  non  totus]  noti  toti  H\\  quem  om.  AMSH\\  dicens]  dies  S  \\  3  cposcit'] 
possit  B  poscit  spectacula  M  ||  4  a  spectaculis]  expectaculis  H  ||  5  posuit  ex 
possunt  A  ||  6  est  om.  A  ||  quae]  sed  haec  FGG  ||  9  et  om.  FGCAS  \\  intactas 
AS  ||   10  scholium  ad  v.  39  om.  G  \  11  id  om.  H  ||  caudem  H  ||  12  aculeatam 

e 

BHM:  aculatam  G  maculatam  AFS  \\  ne  aurem  fissam  ne  linguam  nigram 
FG  ||  auram  fissa  H  ||  quod  docet  BAS:  quo  docet  F  per  quod  docet  GM  quod 
docetur  H  ||  aliud  esse  intactum  om.  G  ||  ia  intecto  H  ||  bibentes  H  ||  supra 
hat.  (7  ||  14  dentes  om.  B  ||  eminatiores  jff||  15  actae  H  \\  16  evboicae  b.'l.  deest 
est  hoc  est  e.  q.  s.  FG  ||  17  Cumani}  qumani  H  cu  antiq;tatem  addens  \\  eu- 
boici  ex  euoci,  G  euboci  H\\  cyrologia  G  acirologia  M  ||  18  rei  om.  H\\  scho- 
lium  ad  in  antrvm  om.  G  ||  in  similitudinem  antri  BH\\  19  ob  euroo  fluctus  S 
ab  euroo  luctus  H  \  21  Qva  G  qvo///  H  ||  duct.  B  dicont  H  ||  a.  c.  o.  c.  B 
aditvs///  o.  c.  A    aditvs  c.  o.  c.  HM  ostia  centvm  om.  FGGS  ||    22  dixit  om. 

V 

FG  ||  hostia  BG  hostia  A  ||  uetruuius  FG  uetruius  G  uetrubius  ASH  betru- 
uius  M  ||  de  om.  FGG  ||  architectonia  FG    arcitectonica  A   (arcetectonica  a) 

h  c 

arcitectonica  S  arcipectonica  H  architectonia  M  ||  23  scribsit  G  ||  ostium  dicit 
.  .  .  ingredimur]  cum  ab  alquo  (alico  H)  arcemur  ingressu  id  hostium  (ostium 
H)  dici  (dicit  H)  ab  hostando  (ustando  H)  cum  ingredimur  aditum  ab  adeundo 
BH  \\  ostium  dicit  .  .  .  dictum]  ait  ostium  ab  obstando  dictum  per  quod  ab 
aliquo  arcemur  ingressu  M  ||  aliquo]  aquilo  G 


COMM.  IN  VERG-.  AEN.  YI  38—51.  13  . 

obstando  dictum7  aditura  ab  adeundo;  per  quem  ingrediniur.  ostia 
centvm  finitus  nunierus  pro  infinito  est,  lieet  possit  et  rationabiliter 
dictuni  esse:  responsa  enini  Sibyllae  in  hoc  loco  plus  minus  centum 
sermonum  sunt.  inveniuntur  tamen  Apollinis  logia  et  viginti  quin- 
que  et  trium  sermonum:  unde  melius  est  finitum  pro  infinito  accipi.  5 
44.  t  totidem  voces  ac  si  diceret,  et  tot  sermones. 

46.  devs  ECCE  devs  vicinitate  templi  iam  adflata  est  numine: 
nam   furentis    verba    sunt    deum    velle    ostendere,    qui   ipsi   tantum 
videtur.    sane  cauti  satis  esse  debemus;  quando  plena  sit  numine  et 
quando   deum   deponat:   de  Miseno  enim  <(14£r>  post  vaticinationem  10 
dictura  est. 

47.  non  coloe,  vnvs  idem  Lucanus  <V  214)  stat  numquam 
facies. 

48.  comptae  comae  antehac  scilicet:  nam  propter  sacra  reso- 
lutae  sunt;  ut  <(III  37(T>  vittasque  resolvit  sacrati  capitis.        15 

49.  maiorqve  videri  videbatur;  sicut  solebat  in  vaticinantibus 
apparere  numinis  praesentia:  quod  humanis  inludebat  aspectibus. 
unde  ait  cmaiorque  videri';  non  enim  erat  re  vera. 

50.  nec  mortale   sonans   alia   enim   numinum    vox    est;   ut 
<T  328)-  nec  vox  hominem  sonat;  item  (Y  649)  vocisve  sonus  20 
vel  gressus  euntis.         adflata  est  nvmine  nondum  deo  plena,; 
sed  adflata  vicinitate  numinis.        qvando  siquidem:  nam  "coniunctio 
est;  non  adverbium. 

51.  cessas  in  VOTA  tardus  es  ad  vota  facienda:  nam  si  dixe- 
ris  ccessas  in  votis';  hoc  significat;  tardus  es  dum  vota  facis.    aliud  25 


1    aditum   .  .  .   ingredimur]   cf.  Isid.  or.  XV  7,  1 ;    diff.   verb.  32    ||    12  ad 
v.  47  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  X  161 


"b 

1  obstando  C:  ostiando  F  hostiando  G  ostando  A  ostando  S  ||  per  quem 
AS:  per  quam  F Gr  per  quod  C  ||  scholia  ad  ostia  c.  et  ad  v.  44—47  om.  G  \\ 
2  et  possit  FG  ||  4  sermonibus  S  et  Ay  ut  videtur.  (sermonum  sunt  a)  \\  sunt 

tin 

om.  Sl  inuenitur  S  ||  logia  G:  lo///gia  F  logi^  AS  (elogiae  a)  elogia  BHM  || 
et  ante  viginti  om.  AS  ||  viginti  quinque]  uixxv  H  ||  5  finitum]  infinitum  H  || 
6  et  om.  CB  M  ||  8  furentis]  futurantis  H  ||  deum  om.  H  ||  10  de  Miseno]  non 
BH  ||  uaticinatio  H  ||   12  idem  Lucanus  ACHM:  id  est  idem  lucanus  F    id 

quod 

est  lucanus  ait  S  (quod  add.  man.  recentior)  item  lucanus  B  ||  14  antehanc  FG 
ante  AS  (antehac  a)  anteac  H  ||  15  ut  om.  G  ||  uitasque  FGC  uitesque  H  || 
resoluit  om.  F  ||  sacri  B  ||  16  scholium  ad  v.  49  om.  G  ||  in  uaticinatione  FC  || 
17  numinis  .  .  .  maiorque  videri  om.  HM  (in  marg.  add.  m)  ||  numinis  praesen- 
tia]  per  numinis  praesentiam  FC  numinis  in  praesentia  m  J|  humanos  illudebat 
aspectus  B  ||  illudebant  Am  ||  19  numinis  uox  J^G  uox  luminum  H  uox  numi- 
num  M  ||  21  scholia  ad  adflata  e.  n.  et  ad  qvando  et  ad  v.  51  om.  G  ||  21  non- 
dum]  non  FC  \\  22  numine  B  \\  23  non  adverbium]  nec  dubium  aduerbium  F  \\ 
24  vota]  p.  que  add.  C  ||  nam  si  .  .  .  vota  numinibus  om.  H  \\  dixerunt  B 
dixerit  vulgo  ||  25  es  om.  AS  ||  vota  om.  ASB  ||  aliud  eninl  est  M 


14  SERVn 

est  ccessas  in  illani  reru9;  aliud  ccessas  in  illa  re9:  tardus  es  ad 
faciendam  reni  et  tardus  es  in  facienda  re.  figurate  autem  dixit 
ccessas?  circa  promittenda  vota  numinibus. 

52.  tros'  principale    pro    derivativo;    pro    cTroius?.  ante 
5  dehiscent  trahit  hoc  de  matris  deum  templo,  quod  non  inanu;  sed 

precibus  aperiebatur. 

53.  attonitae  stupendae;  non  stupentis:  ergo  cattonitae?  fa- 
cientis  attonitos,  ut  cmors  pallida?;  ctristis  seneeta\  ora  domvs 
quia  supra  <44)>  ait  unde   ruunt   totidem   voces   responsa  Si- 

10  byllae. 

54.  per  dvra  cvcvrrit  OSSA  tremor  religionis  est  et  divinae 
reverentiae:  alibi  <III  372)  ipse  manu  multo  suspensam  nu- 
mine  ducit. 

55.  pectore  AB  imo  a  mentis  intimo:  nec  inmerito;  nam  illa 
15  re  divinitas   flectitur;   quae   est  nobis  cum  divinitate   communis;    id 

est  sensu. 

'  56.  PHOEBE  QRAVES  TROIAE  SEMPER  MISERATE  LABORES  se- 

cundum  Honieruin,  qui  eum  dicit  semper  Troiae  propugnatorem 
fuisse.     et  bene  ait  cmiserate?;  quia  Troia  defendi  non  potuit:  ideo 

20  non  dixit;  qui  clefendisti,  sed  miseratus  es. 

57.  dardana  qvi  paridis  Achilles;  a  matre  tinctus  in  Stygem 
paludem;  toto  corpofe  invulnerabilis  fuit;  excepta  parte  qua  tentus 
est.  qui  cum  amatam  Polyxenam  ut  in  templo  acciperet  statuisset, 
insidiis  Paridis  post  simulacrum  latentis   occisus   est:  unde  fingitur 

25  quod  tenente  Apolline  Paris  direxerit  tela.  et  bene  ait  cdirexti^; 
quasi  ad  solum  vulnerabilem  locum.  cDardana?  autem  ideo;  ut  non 
adultero,    sed    genti   praestitisse   videatur.  tela  manvsqve    vel 


21  Achilles  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  36;  III  11,  24;  Luct.  Plac.  ad  Stat. 
Ach.  I  134.    cf.  mythogr.  II  205  sq. 


1  aliud]  et  aliud  ASB  \\  2  faciendum  A  ||  autem  om.  SB  ||  3  cessa  F  || 
circa  om.  B  ||  4  pro  ante  derivativo  om.  B  ||  diriuatiuo  A  diriuatitio  B  duria- 
tio  H  \\  pro  ante  Troius  om.  FGG  ||  5  trahit  hoc]  tractum  est  M  ||  trahit  om. 
FGG  ||  manus  G  ||  7  stupentes  FGB  stupemtes  G  ||  facientes  G  \\  8  senectus 
FGG  ||  scJiolium  ad  oea  b.  om.  G  \\  9  totidem  .  .  .  reverentiae  om.  B  ||  11  et] 
ut  G  non  FG  ||  12  manum  GASH\\  multo  om.  B  ||  suspensum  A  ||  14  schol. 
ad  v.  55  om.  G\\&  om.  FC  ||  15  diuinitatis  F  \\  20  qui  om.  M  ||  ei  H  est  M  || 
21  in  stige  palude  F  in  styge  palude  GG\\  22  corpore]  corde  B  \\  fuit  om.  H  || 
tentus]  tus  G  ||  tentus  est]  manu  matris.  unde  Statius  (Ach.  I  269)  si  te  stygos 
amne  seuero  armaui  totumque  utinam  add.  D,  manu  matris  edidit  Stephanus  || 
23  Polyxenam  in  templo  accipere  mythogr.  I  ||  statuisset  BASHM  mythogra- 

.d. 

phus  I  et  III:  sacrificaret  FGG\\  25  tenente  S  ||  tenente  arcum  JD  ||  direxerit] 
duxerit  F   duxeris  G    dixerit  A  (corr.  a)    dixererat  H  ||    direxti  H:   directi  B 

i 

direxisti  ASMh     direxit  FG    dirext  G  ||    26  ut  om.  A   (supr.  vers.  add.  a)  |) 
27  adulteros  FG  ||  scholium  ad  tela  manvsqve  om.  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  52—62.  15 

quia  aliud  sine  alio  esse  non  potest;  vel  *hoc  dicit:  et  artem  per 
tela,  ut  nosset  quid  feriret;  et  virtutem  per  manus  dedisti;  ut  eius 
fata  compleret. 

58.  MAGNAS    OBEVNTIA    TERRAS    TOT  MARIA   INTRAVI   terras    cin- 

gentia.     Oceanus  quidem  ambit   omnes   terras:    et  licet   iste  per  ea  5 
maria  navigaverit  quae  terris  cinguntur;  tamen  non  dixit  inproprie, 
cum  de  Oceano  ista  nascantur. 

59.  tot  maria  dicendo  cmaria?  partem   eum   maris   navigasse 
signifieat,  non  totum  mare:  mare  enim  elementum  est  totum;  maria 
vero    partes   maris,    sicut  et  terrae   partes   sunt;   terra  vero  totum  10 
elementum  est.         penitvsqve  repostas  longe  remotas;  avias. 

60.  massylvm  gentes  Massyli  sunt  Mauri:  unde  speciem  pro 
genere  posuit;  nam  Aeneas  ad  Africam  venit;  cuius  partem  constat 
esse  Massyliam.  mediterranea  est  pars  Mauretaniae:  unde  a  parte 
totum  accipere  debemus.  praetentaqve  syrtibvs  arva  circuin-  15 
fusa:  incerta  enim  sunt  illic  maria  et  terrae:  unde  ait  Lucanus  <(IX 
308)>  aequora  fracta  vadis  abruptaque  terra  profundo. 

61.  prendimvs  quippe  fugientem  Italiam.     ' 

62.  hac   troiana   tenvs  hactenus;   hucusque;    id   est  hic   sit 
finis.    nam  tenus  proprie  est  extrema  pars  arcus;  ut  Plautus  osten-  20 
dit:  unde  tractum  est;  ut  chactenus?  hucusque  significet.       troiana 
fortvna  a  praeiudicio;  id  est  mala;  adversa.    et  dicit  iniquum  esse; 
ut  Troianam  fortunam  patiantur  in  Italia. 


9  niare  enim  .  .  .  elementum]    exscr.  Isid.  diff.  verb.  375  ||  16  incerta  .  . 
terrae]  cf.  comm.  Luc.  IX  308  ||  20  Plautus]  Bacchid.  IV  6,  23 


,  1  aliud]  interdum  F  ||  alio]  aliud  H  \\  arcem  B  ||  per  tela]  nosse  et  add.  F 
nosse  add.  M  ||  2  telam  H  ||  dedi  B  ||  eius]  Achillis  Masvicius  ||  3  fata]  uota 
FC  \\  compleres  F  conpleres  C  \\  4  terras  circumeuntia  cingentia  F  ||  5  quidem] 
enim  M  \\  ambit  quidem  B  ||  omnes  ambit  M  \\  6  nauigauerat  H  \\  7  cum]  si 
FG  ||  nascuntur  JiCM  (corr.  m)  noscuntur  J3"||  8  partes  FGC  parte  B  ||  9  non 
tolum  mare  om.  FGC  totum.  maria  uero  .  .  .  avias  om.  G  \\  10  et  hab.  C  || 
1!  semotas  ASM  \\  12  massyllvm  A  masilvm  ^||  gentes  M  \\  massylli  AS  (mas- 
syli  s)  massili  F  masili  H  ||  14  maxiliam  F  maxillam  G  maxyliam  C  mas- 
syliam  massilia  AS  masiliam  H  massiliam  M  ||  mediterraneum  FG  mediter- 
raneam  C  mediterrenea  enim  B  meditterrena  H  fortasse  mediterranea  autem 
||  est  pars  Mauretaniae  om.  FGC  ||  mauritaniae  a  ||  15  de//////beamus  M  (quin- 
que  litterae  radendo  deletae  sunt)  ||  debemus]  praesertim  cum  media  longa  sit. 
nam  massilia  media  brevi  ciuitas  est  galliae.  unde  lucanus  (III  360)  massiliam 
delere  uacat  add.  D  ||  scholia  ad  praetentaqve  s.  a.  et  ad  prendimvs  om.  G  \\ 
praetentas  C  \\  arva  om.  CH  ||  16  certa  AS  (corr.  a)  ||  sunt  om.  A  (supr.  vers. 
add.  a)  \\  illic  sunt  maria  FC  illic  maria  sunt  M  ||  ait  hab.  CM  \\  17  facta 
ABS  ||  abruptaque  F  abruotaque  H  \\  terra  om.  G  ||  18  fugientem  Italiam] 
fugientes  malitiam  AS  fugientes  militiam  H  ||  19  tenvs  .  .  .  troiana  om.  H  || 
troia  A  ||  hactenus  om.  FG  ||  20  temus  C  ||  21  ostendit]  ita  intendi  tenus  in 
Bacchid.  add.  Fabricius  \\  troiana  fortvna]  troiana  autem  fortuna  ideo  FG 
troiana  ideo  C  ||  22  didicit  S  \\  23  patiamur  ex  patian  C  patiuntur  H  (corr.  h)  || 
in  italiam  A 


16  SERVII 

63.  FAS  est  parce^e  genti  quia  se  victam  fatetur. 

64.  qvibvs  obstitit  ilivm  Ganymedes  enim  Hebae  obfuit; 
Paris  Minervae  et  Iunoni.  quod  autem;  cum  dixerit  cdique  deaeque 
oinnes'?   dearum  tantum   reperimus   exempla7   non  mirum   est;   cum 

5  supra  <II  632)  dixerimus  aQGsvo&rjfaig  esse  omnes  deos.  possumus 
ergo  et  per  unam  rem  utrumque  intellegere;  licet  dicatur  etiam 
Neptuno  obfuisse  Troia  ex  denegatione  mercedum.  -  novimus  prae- 
terea  esse  morem  poeticum,  ut  duabus  pfopositis  rebus  uni  respon- 
deant,   ut  navita  turu   stellis    nunieros   et  nomina  fecit  Ple- 

10  iadas;    Hyadas    claramque  Lycaonis  Arcton:    nam    suppresso 
numero  dixit  nomina. 

66.    praescia  ventvri  absolutum  est;  rerum  venturarum. 
da  die;  ut  qui  sit   da;   Tityre;   nobis:  unde   est   contra  <II  65) 
accipe  nunc  Danaum   insidias:   non  enim  praestare  aliquid  po- 

15  terat;    sed    indicare    futura,  non   indebita   posco   regna   meis 

fatis  deest  csi5.  est  autem  eiQ{ibg,  id  est  longissimum  hyperbaton: 
Phoebe  et  vos  dii  deaeque;  tuque  o  vates  da;  id  est  dic;  Latio  Teu- 
cros  considere;  si  non  posco  regiia  meis  fatis  indebita.  *dic9  autem 
ceonsidere?;  id  est  utrum-  possimus  considere.     et  verecunde  dictum 

20  est  cnon  posco  indebita%  cum  certum  constet  esse  regna  deberi. 

68.  ekrantesqve  deos  ut  <TII  229>  diis  sedem  exiguam 
patriis.  agitataqve   nvmina   troiae   aut  mecum   vexata:   aut 

certe  %6ava  dicit;  id  est  simulacfa  brevia;  quae  portabantur  in  lecti- 


9  navita]  georg.  I  137  ||   13  da  dic]  cf.  Non.  p.  278,  30  M.    Doxi.  ad  Ter. 
eun.  III  1,  11   ||   qui  sit]  buc.  I  18 


1  schol.  ad  v.  63  om.  G  ||  quia]  que  F  ||  patetur  F  \\  2  ganimedis  FG    gany- 

e  '  *        - 

medis  G  ganimedes  ABH  ||  enim  om.  G  ||  Hebae  obfuit]  oifuit  haebe  filia 
iunon  B  ||  Hebae]  ebe  A  hebe  G  haebe  G  haebae  Jf,  om.  H  ||  offuit  FGM 
obfuit  ex  offuit  G  ||  3  Paris  om.  FG  ||  iunonis  A  ||  quod]  cur  FGG  ||  diique 
FGABH\\  4  omnes]  om.  A,  omnis  cum  FG  omnis  G  \\  repperimus  BM  rep- 
periamus  FG  reperiamus  C  ||  5  aqasvo^iqisig  esse]  arsenodeles  esse  F  arsinu- 
tiles  esse  G  aristotelis  esse  G  arsenoteles  esse  B  arsenothelys  esse  M  asse 
A  8  ase  H  ||  6  intelleiere  H  ||  7  neptunus  a  neptunum  G  ||  offuisse  B  M  ||  troiae 
A  troie  H  \\  ex]  in  M  \\  denegata  mercede  FGC\\  novimus]  nouissimus  FG  \\ 
8  respondeat  A'S  ||  9  tum  M:  tunc  FGCASH  %  B  ||  pliadas  ABHM  plya- 
das  FC  ||  10  yadas  FM  hiadas  A  sadas  H  nadas  C  ||  claramque  .  .  .  arcton 
om.  F  ||  lycaon  B  lacenis  H  \\  suppresso]  superius  pro  FG\\  12  est  om.  GG  || 
13  scholia  ad  da  .et  non  i.  p.  e.  m.  f.  om.  G  ||  unde  est  om.  H  \\  contra]  aecontra 
F  econtra  C  ||  15  sed]  si  H\\  16  hyrmos  B  irmos  A  yrmos  H  hirmos  FCMa 
||  hyperbaton]  saltus  add.  C  ||  17  di  C  dique  M  \\  18  si  non  .  .  .  possimus  con- 
sidere  om.  AH  \\  fatis]  frar  B  ||  autem]  ut  F  \\  19  ad  uerecunde  H  uerecunde 
autem  M  \\  dictum  est]  ait  FC,  om.  AS  ||  20  non  .  .  .  indebita]  si  non  indebita 
posco  M\\  cum  .  .  .  deberi]  cum  certum  esset  quia  debebantur  M  Ifconstat  F  \\ 
21  dis  CM  \\  22  schol.  ad  agitataqve  n.  t.  om.  G  ||  23  certe  om.  FC  \\  %6ava\ 
signa  ^occvcc  F   signa  |^ana  C   exoana  BASH  exona  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  63—72.  17 

cis   et   ab   ipsis   mota  infundebant  yatieinationem :    quod    fuit   apud 
Aegyptios  et  Carthaginienses. 

69.  tvm  phoebo  et  triviae   ut  solet   miscet  historiam:   nam 
hoc  templum  in  Palatio  ab  Augusto  factum  est.    sed  quia  Augustus 
cohaeret  Iulio,  qui  ab  Aenea  ducit  originern,  vult  Augustum  paren-  5 
tum  vota  solvisse. 

70.  festosqve  dies  de  NOMUSE  phoebi  ludos  Apollinares  dicit, 
qui  secundum  quosdam  bello  Punico  secundo  instituti  sunt,  secun- 
dum  alios  tempore  Syllano  ex  responso  Marciorum  fratrum;  quorum 
extabant,  ut  Sibyllina;  responsa.  '  10 

71.  TE  QVOQVE  MAG-NA  MANENT  NOSTKIS  PENETEALIA  REGNIS 

id   est   coleris   ut  numen.     cmanent?  autem  exspectant,   cpenetrahV 
secreta  templorum. 

72.  tvas  sortes  Sibyllina  responsa;  quae;  ut  supra  <36>  dixi- 
mus;  incertum  est  cuius  Sibyllae  fuerint;  quamquam  Cumanae  Ver-  15 
gilius  dicat;  Varro  Erythraeae.  sed  constat  regnante  Tarquinio 
quandam  mulierem;  nomine  Amaltheam,  obtulisse  ei  novem  libros; 
in  quibus  erant  fata  et  remedia  Romana;  et  pro  his  poposcisse 
CCC.  philippeos;  qui  aurei  tunc  pretiosi  erant.  quae  contempta 
alia  die  tribus  incensis  reversa  est  et  tantundem  poposcit;  item  ter-  20 


12  penetralia  secreta  templorum]  cf.  Isid.  orig.  XV  4,  4  ||    16  constat 
servabantur]  exscr.  mythogr.  II  88.    cf.  Gell.  I  19 


1  et  om.  H  ||  infundebantur  AS  ||  2  charthaginenses  A    carthaginenses  F 

i 

carthaginenses  C  \\  3  tync  C  ||  ut  solet  om.  H  ||  miscit  FG  miscet  ex  miscit  C  || 
5  cohaeret  .  .  .  Augustum  om.  M  ||  iulio  FCrHas:  iulo  ASCM  ||  ducebat  ori- 
ginem  FGC  originem  ducit  .M||  vult]  uult  ergo  FG  ||  patrum  M  \\  6  solvisse] 
•/•  ab  aenea  uota  per  se  reddere  quasi  et  dignitatis  heredem  propter  stirpem 
unde  descendit  add.  D  ||  7  schol.  ad  v.  70  om.  G  ||  dicit  hab.  C  ||  8  Punico] 
honoco  H  ||  secundo  om.  H  ||  9  syllano  libri  praeter  a,  qiii  sybillano  et  H,  qui 
sybillanu  exhibet.  cf.  Macrob.  Sat.  I  17,  27  fbello  enim  Punico  hi  ludi  ex 
libris  sibyllinis  primum  sunt  instituti  suadente  Cornelio  Bufo  decemviro,  qui 
propterea  Sibylla  cognominatus  est  et  postea  corrupto  nomine  primus  coepit  Sylla 
vocitari\  \\  marcioram  ASC:  marceorum  H  martiorum  BFM.  cf  Cic.  de  div. 
I  40,  89  ||  fratrumq.  A  (q.  del.  a)  ||  fratrum]  quibus  sibylla  prophetauerat  add. 
JD  II  10  ut  om.  ASH  ||  11  nostris  penetralia  reonis  om.  ACH.  ex  Beginensi 
et  Floriacensi  quos  cum  Gottingensi  exemplari  contuli  nihil  enotavi.  Sangallen- 
sis  et  Bemensis  167  ab  Hageno  conlati  cum  Danielis  exemplari  nostris  pene- 
tralia  regnis  exhibente  consentiunt.  n.  p.  r.  M  \\  12  coleris]  coloris  A  (corr.  a) 
solerps  F  solers  G  soleris  C  ||  exspectant]  in  futurum  add.  D  ||  1 3  templorum] 
deorum  H  ||  14  schol.  ad  v.  72  om.  G  ||  soktes]  sortes  dicit  add.  B  \\  quae  ut] 
de  quibus  FC  ||  15  certum  B  ||  fuerunt  H  ||  cumanam  F  ||  16  erythreae  AS 
erithraeae  B  erithere  H  aerytreae  M  erythream  esse  F  erit  hea  esse  C  \\ 
sed  constat]  constat  autem  FC  \\  regnante  Tarquinio]  seruilio  tullo  regnante 
tarquinio  B  seruio  tullo  regnante  tarquinio  M  ||  17  nomine  Amaltheam]  quae 
se  malteam  diceret  FC  \\  amathemiam  H  ||  18  in  quibus  .  .  .  Romana]  in  quibus 
diceret  fata  remedia  romana  FC,  nisi  quod  et  romana  F  ||  19  quae]  qui  A  \\ 
20  reuersa  est  .  .  .  tribus  incensis  om.  ABSH\\  incensis]  cum  sex  vulgo  addi- 

Servii  comm.  Vol.  II.  Pasc.  I.  2 


18  SERVII 

tio  aliis  tribus  incensis  cum  tribus  reversa  est  et  accepit  quantuni 
postulaverat,  hac  ipsa  re  conimoto  rege,  quod  pretium  non  mutabat. 
tunc  mulierem  siibito  non  apparuisse.  qui  libri  in  templo  Apollinis 
servabantur,  nec  ipsi  tantum,  sed  et  Marciorum  et  Begoes  nyniphae, 
5  quae  artem  scripserat  fulguritarum  apud  Tuscos:  unde  addidit  modo 
ctuas  sortes  ^arcanaque  fata'.  et  hoc  trahit  poeta.  Aenean  tamen 
inducit  quasi  de  praesenti  dicentem  oraculo. 

73.  lectosqve  SACRABO  alma  vieos  quia  nisi  patricii  non 
fiebant.     sciendum  sane  primo  duos  librorum  fuisse   custodes,  inde 

10  decem,  inde  quindecim  usqiie  ad  tempora  Sullana.  postea  crevit 
nunierus,  nam  et  sexaginta  fuerunt,  sed  remansit  in  his  quindecim- 
virorum  vocabulum. 

74.  foliis  tantvm  ne  carmina  manda  ut  Varro  dicit,  in 
foliis    palmae    interdum   notis,    interdum   scribebat  sernionibus,    ut 

15  diximus  supra  <1II  444>. 

76.  ipsa  pro  ctu'.  et  posuit  pronomen  eius  personae  de  qua 
loquimur,  pro  illius  cum  qua  loquimur.  est  autem  Graeeum,  nam 
dicunt  avtrj  sltvs,  id  est  tu  dic.  finem  dedit  ore  loqvendi 
hoc  est  definivit  ei;  ut  ore  loqueretur  nec  in  foliis  scriberet. 

77.  nondvm  patiens  quae  nondum  posset  implere  oraculorum 
sermones:  aut  cdum'  vacat7  et  est  inpatiens  Phoebi. 

78.  bacchatvr  vates  bene  'bacchatur3.  idem  enim  est  Apollo, 
qui  Liber  pater,   qui  Sol,   unde   ait  Lucanus  <T  73>  cui  numine 


20 


22  idem  enim  .  .  .  conventus]  cf.  comm.  Luc.  V  74 


tur  ||  tantundem  Fabricius:  tantum  CM  trecentos  F  ||  poposcit]  ac  denuo  con- 
tempta  est  add.  F  \\  tertia  M  ||  1  cum  tribus]  tantum  add.  F  ||  accipit  A  M 
(accepit  a)  ||  2  poposcerat  FG  ||  re  om.  F  ||  rege  commoto  M  ||  minuebat  FG  \\ 
4  ipsa  G  ||  marciorum  AH:  martiorum  FMSM  maritiorum  G  \\  bygois  F  bi- 
gois  G  beogoes  H  ||  5  fugaritarum  S  fulgoritarum  a.  fort.  fulguritorum  ||  inde 
F  ||  6  et  hoc  inde  trahit  M  ||  tamen]  tamquam  F  ||  7  inducit  om.  FG  ||  quamsi 
G  I)  8  quia  S  ||  9  figebant  H  ||  fiebant  librorum  custodes  Masvicius  ||  sane]  tamen 
FGG  ||  primum  FGG  \\  inde  decem.  .  .  .  vocabulum]  et  licet  accessu  temporis 
usque  ad.  lx.  peruenerint  quindecim  uirorum  in  bis  remanssisse  nomen  asylla- 
nis  temporibus  quo  quindecim  eos  constat  fuisse  M  ||  inde  decem  usque  ad 
tempora  Sullana,  inde  quindecim  coni.  Burmannus%  cf.  Marquardt  Moem.  Staats- 
verw.  III  p.  365  ||  10  decimi  FGr  decim  G  \\  syllana  E8  silana  H  siby]lana  F 
sybillana  G  sillana  AG  sibillana  a  ||  11  et  hab.  G  ||  sexaginta  libri.  XVI 
MercMinus  annal.  phiM.  LXXV  p.  634.  cf.  Marquardt  Eoem.  Staatsverw.  [II 
p.  365  adnot.  12  extr.  et  p.  398  |  13  schol.  ad  v.  74  om.  FG  \\  14  scribebant  G  \\ 
ut  supra  diximus  M  ||  16  ipsa  pro  tvm  et  posuit  A  ||  17  loquitur  FGG  ||  pro 
illius  .  .  .  loquimur  om.  AFGG  (illius  .  .  .  loquimur  supr.  vers.  add.  a  ||  nam] 
non  jHT  ||  18  aYThernae  E  aytniug  G  aYrheine  A  ayth  inh  H  autrespe  M  II 
19  id  est  FG  ||  definiit  ASM  definit  H  ||  ei]  eius  H  \\  ne  H  \\  in  om.  F  \\  20  pos- 
sit  J^||  21  vacat]  bacchatur  F  uacchatur  G  \\  phoebi  A  ||  22  Apollo  om.  FGG  || 
23  ait  om.  G  |  Lucanus]  locam  H  \\  cui  om.  H  \\  nomine  E   nomen  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  73-83.  19 

niixto    Delpliica    Thebanae    referunt    trieteriea     Bacchae: 
unde  in  eorum  sacris  erat  Phoebadum  Baccharumque  conventus. 

79.  excvssisse  devm  excuti  proprie  de  equis  dicimus:  quod 
ideo  traxit?  quia  Phoebus,  id  est  Sol,  equis  utitur.  et  nunc  Sibyl- 
lam  quasi  equuni,  Apollinem  quasi  equitem  inducit  et  in  ea  per-  5 
manet  translatione:  *excussisse?  ait;  ut  ^XI  615>  excussus  Acon- 
teus;  item  cfera  corda  doraans5,  quod  est  equorum  primum  frenos 
pati  et  stimulos,  ut  <10CT>  ea  frena  furenti  concutit  et  stiniu- 
los  sub  pectore  vertit  Apollo.  quod  autem  dicit  cmagnum 
deum?;  non  re  vera  ait?  sed  retulit  ad  affectum  colentis,  ut  <(XI  10 
785)>  summe  deum;  sancti  custos  Soractis  Apollo:  unicuique 
enim  deus  quem  colit  magnus  videtur.  cexcussisse5  vero  Meum'  pro 
cexeutere';  tempus  est  pro  tempore.  est  autem  Attica  figura,  qua 
nos  uti  non  convenit,  quia  hac  licenter  utuntur  poetae. 

80.  fingitqve   premendo   componit,   ut  <(VIII  634>  et  cor-  15 
pora  fingere   lingua.     componit  autem  ad  moderationem  certam 
dicendi:    ut   enim   supra  <(III  374)>   diximus?    omnia  quidem  vident, 
sed  non  omnia  indicant  sacerdotes. 

81.  ostia  iamqve  domvs  patvere  precibus  scilicet.  et  quae 
antea  ostia  erant7  patefacta  aditus  esse  coeperunt.  20 

82.  fervnt  responsa  quia  ait  supra  <(53)>  ora  domus. 

83.  pelagi  defvncte  periclis  non  liberate  pelago,  sed  ma- 
rinis  periculis:  nam  adhuc  navigaturus  est;  sed  sine  ullo  discrimine. 
cdefuncte9   autem   liberate:   nam   dicimus   functos   officio   qui   officia 

24  defuncte  autem  e.  q.  s.]   cf.  Non.  p.  287,  3;  Isid.  orig.  IX  4,  20  et  XI 
2,  36 


1  Delphica  .  .  .  Bacchae]  d.  t.  r.  t.  b.  C  ||  Delphica  Thebanae]  telfiga  de- 
bana  H  ||  thebana  ItASH  (thebanae  a)  ||  trietherica  A  trietherico  H  f  Bac- 
chae]  bae  H  ||  2  earum  C  ||  sacri  G  ||  erat]  om.  A ,  erant  S  ||  Phoebadum]  dum 
AS  paruatum  JR,  probatum  H  dum  del.  et  erat  probatum  in  marg.  add.  a  || 
3  excutit  A  ||  equus  FG  \\  de  equis]  fortasse  equitem  ||  4  ideo]  inde  FGC  \\ 
5  permanens  GM  ||  6  acontentus  AS  hacondeus  H  (h  add.  m.  sec.)  ||  7  quod 
est  .  .  .  stimulos]  quod  proprium  equorum  est  et  frenos  et  stimulos  pati  M  || 
primum  JRASHi  proprium  FGCM  \\  9  suppectore  AS  \\  10  sed  retulit  .  .  . 
colentis]  sed  furentis  ad  affectum  id  est  colentis  FG  ||  retulit]  referens  C  || 
colendi  H\\  11  custos  sancti  ABSH  ||  soractes  A  (corr.  a)  ||  Apollo]  q.  p.  coli- 
mus  add.  C,  quem  primi  colimus  hoc  est  proprie  G  ||  13  tempore]  H-  pro  cutere 
add.  R  ||  14  convenit]  ut  cc6qigto£  ponatur  pro  iveGrwtog  ut  yQciips  pro  yqucpBiv 
add.  D  II  quia]  om.  M  qui  AH  (quia  a)  ||  hac  om.  H  ||  15  schol.  ad  v.  80  om.  G  || 
componit]  compit  F  ||  corpora]  cor  H  ||  16  autem  .  .  .  esse  coeperunt  om.  H  || 
certa  AS  M  ||  17  ut  .  .  .  diximus]  diximus  enim  supra  FC  \\  18  sacerdotes]  ut 
supra  nec  tantum  prodere  uati  quantum  scire  licet  add.  D.  (supra  nec  altera 
manus  lucanus  scripsit.  ut  supra  de  Heleno.  et  Lucanus  (V  176)  nec  tantum 
e.  q.  s.  Fabricius.  cf.  ad  Aen.  III  379)  ||  20  ante  SM  \\  erant]  hic  distinguen- 
dum  esse  scholio  ad  v.  43  adscripto  ostenditur  ||  21  scliolia  ad  v.  82  et  83  om.  G  || 
quia  ut  supra  ait  ora  domus  patuere  FC}  nisi  quod  patuere  om.  C  ||  22  maris 
FC  ||  23  periculis]  periclis  A?  om.  H\  24  autem  om.  BH\\  liberate]  significat 


20  SERVII 

debita  coniplerunt,    unde   et  honoribus  functos.     hinc   et   defunctos 
•mortuos  dicimus,  qui  compleverunt  vitae  officia,  unde  est  <(XI  51> 
et  nil  iam  caelestibus  ullis  clebentem. 

84.    sed   tebra    legitur  et   cterrae%    unum    tamen    est.         in 

5  kegna  lavini  alii  ^Latinf  legunt,  cuius  tunc  erant.    sed  quia  divina 

loquitur,  futura  praeoccupat;   postea   enim  Lavinium   dicetur:  licet 

possit  ad  Lavinum,  Latini  fratrem,   referri,   qui  illic  ante  regnavit. 

86.  horrida  bella  quae  contra  hospitem  cognatumque  suscepta 
sunt,  ut  Latinus  dicturus  est  <(XII  31>  arma  impia  sumpsi  pro- 

10  missam  eripui. 

87.  spvmantem  sangvine  cerno  quasi  non  praedicit,  sed  videt 
quod  facturus  est  Turnus;  ut  <XII  35)>  recalent  nostro  Tiberina 
fluenta  sanguine  adhuc. 

88.  non   simois   tibi   nec    xanthvs   Tiberis    et  Nuniicus,   in 
15  quem  cecidit.    #     dorica  castra  Graeca.    et  re  vera:  nam  Turnus 

Graecus  fuit;  ut  <(VII  371>  et  Turno  si  prima  domus  repetatur 
origo;  Inachus  Acrisiusque  patres  mediaeque  Mycenae. 

89.  partvs  achilles  Turnuni  significat.  et  sic  hoc  dictum 
est,  ut  in  bucolicis  <(IV  34)>   alter  erit  tum  Tiphys   et  altera 

20  quae  vehat  Argo  delectos  heroas.  et  hoc  est  quod  dicit  <(100> 
obscuris  vera  involvens;  nam  licet  vera  sint7  latent:  uncle  Apollo 
lo&ag  dicitur,  id  est  obliquus. 

90.  natvs  et  ipse  dea  de  Venilia;  sorore  Amatae;  ut  <(X 
76>   cui  diva  Venilia    mater.     nec   debet    mirum    esse  Amatam 

25  fuisse  mortalem ;  cum  etiam  Turnus ;  luturnae  frater ;  mortalis 
fuerit:  nam  haec  fuerant  divina  beneficia.         addita  ivno  inimica. 


add.  B  ||  functos  ex  fontos  B  functus  FC  defunctos  M  ||  1  compleuerunt  M  || 
unde  et  honoribus  fun.ctos  FC:  unde  est  honoris  functos  B  unde  est  in  hono- 
ribus  functus  ASH  unde  est  et  honoribus  functis  M  \\  3  nihil  FC\\  4  terrae 
GrC  Daniel  ||  terra  FGC  ||  tamen  om.  G  \\  schol.  ad  in  r.  l.  om.  G  [|  5  erunt  A 

i 

(corr.  a)  ||  6  lauinum  C  lauinum  AH  ||  dicetur  .  .  .  Lavinum  om.  F  ||  dicitur 
BH  ||  7  possit  ex  posset  B  \\  lauinum  M:  lauinium  ABSC.  in  Hamburgensi 
nomen  radendo  deletum  est.  cf.  ad  Aen.  1  2  (p.  8,  26)  ||  9  promissam  eripui 
genero,  arma  inpia  sumpsi  Vergilius  ||  11  schol.  ad  v.  87  om.  G  \\  quasi  non  .  .  . 
videt]  quasi  non  solum  praesciat  praevideat  F  (praesciat  sed  praeuideat  Da- 
niel)  ||  12  calent  B  \\  nostro  om.  FCM  n.  ASH\\tybeim&Fm  tybrina  CASHM 
||  14  sanchvs  F  xanctvs  C  xantvs  BHM  \\  tiberis  B:  tiberinus  reliqui  \\  15 
schol.  ad  dorica  c.  om.  G  ||  16  domus  FQM:  domo  ABSH  ||  repetatur  .  .  . 
Mycenae]  r.  o.  i.  a.  p.  m.  myscenae  C  ||  17  inacus  FM\\  acresiusque  F  acri- 
sius  B  ||  patris  F  \\  micenae  HM  \\  19  tunc  CAHM  \\  20  dilectos  FAS  (corr.  a) 
||  21  inuelens  H  ||  22  loxias  ABSHM  laxias  FC  laxia  G  ||  oblicus  FGC  || 
24  mater  om.  ABH\\  26  nam  haec  fuerurit  diuina  benificia  (beneficia  G)  facta 
FG  nam  haec  fuerunt  diuina  omnibus  fata  C  ||  scholia  ad  addita  i.  et  ad 
v.  91  et  93  om.  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  84-104.  21 

est    autem    verbum    Lucilii    et    antiquorum,    ut   Plautus    additus 
Ioni  Argus. 

91.    in  kebvs  egenis   per  transitum   ostendit  famem  futuram. 

93.    conivnx  itervm  hospita  naui  et  Paris  ab  Helena  fuerat 
susceptus  hospitio.     chospita?   autem  more   suo   dixit.     et   bene   ne  5 
aliquid  inputetur  Aeneae,  quasi  fatorum  hoc  esse  praedicit. 

95.  ne  cede  ne  cedas,  sed  esto  audentior  quam  tua  te  fortuna 
permittit.  et  bene  adversa  fortunae  docet  virtute  aut  vitari  aut 
inminui  aut  patienter  sustineri. 

96.  via  ratio,  opportunitas.  10 

97.  graia  pandetvr  ab  vrbe  propter  Euandruni,  qui  eum  in 
Tusciam  missurus  ad  Tarcbontem  est. 

98.  ex  adyto  locum  vaticinationis  ostendit.  cvmaea  sibylla 
bene  addidit  propter  discretionem. 

99.  antroqve  remvgit   quia  in  antro   est;  ut  <V  150>  pul-  15 
sati  colles  clamore  resultant. 

100.  obscvris  vera  involvens  vera  et  obscura  confundens. 
est  autem  hypallage,  veris  obscura  inserens. 

102.  cessit  fvror  non  penitus  recessit,   sed  paulatim  coepit 
inminui:   nam   est  paulo  post  de  Miseni  morte   dietura,    quod   non  20 
procedit,  si  nunc  numen  recessit. 

103.  non  vlla  laborvm  pro  nulla,  ut  non  ullus  aratro  cessit 
Jionos. 

104.  n'on   vlla   laborvm   o  virgo    co'   licet   sit   naturaliter 
brevis    in    Latinis    sermonibus,    apud    Vergilium   tamen    pro    longa  25 
habetur,    ut  hoc   loco   cvirgo';   item  alibi   <(841)>   quis   te   magne 
Cato  tacitum,   exceptis  cego?,  ut  <(I  46>  ast  ego   quae  divum; 


1  Lucilii]  lib.  XIV  fragm.  XVI  ap.  Muell.  cf.  Macrob.  Sat.  VI  4,  2  || 
Plautus]  Aulul.  III  6,  19  sq.  ||  22  non  ullus]  georg.  I  506  ||  24  fo'  licet  e.  q.  s.j 
cf.  [Prob.]  de  ult.  syll.  p.  220,  16  sqq.  K. 


1  verbum]  uersus  F  \\  2  ioni  BM:  ino  F  ino  C  io  AS  ioui  H\\  4  Paris 
om.  H\\  5  ne  om.  FCB  ||  6  esset  AS  ||  7  audientior  G  \\  fortuna  .  .  .  aduersa 
om\  A  ||  8  aduersa  fortunae  BH:  aduersa  fortuna  S  aduersam  fortunam  FCMs 
aduersam  fortuna  G  ||  educet  S  edocet  Ms  ||  aut  ante  vitari  om.  C  ||  9  minui 
FG  ||  10  oportunitas  ABHM  ||  11  schol.  ad  v.  97  et  98  om.  G  ||  12  gratia  BH 
(corr.  h)'\\  12  promissurus  H  ||  tarcontem  FCM  tharconem  AS  tharcontem  H 
||  13  adito  BHM  ||  cymaea  A  ||  14  bene]  Cumaea  bene  -D  ||  discretionem]  Bry- 
thraeae  add.  Masvicius  ||  15  est  om.  ABS  \\  19  schol.  ad  v.  102  om.  G,  qui  supra 
vers.  101  haec  exhioet  aut  (leg.  ut)  eius  mentem  stimulis  foderet  quod  fit  equis 
ut  concutifiant  (fort.  conciti  fiant)  et  acriorem  incitentur  in  cursum.  translatio 
est  de  equo  ad  hominem  ||  20  est  om.  FCAS  ||  post]  post  est  AS  \\  dictura] 
dictura  est  FC  ||  21  si  nunc]  sic  nec  F  si  nec  JDaniel  ||  22  non  ullus]  nullus 
FG  ||  cessit]  dignus  Vergilius  ||  24  non  vlla  laborvm  om.  FG  ||  o  om.  A  || 
25  breue  FGC  ||  26  loco  co  uirgo  AS  loco  o  uirgd  M  \\  27  tacitum  om.  FGC 


22  SERVII 

cduo";  ut  <(XI  285>  si  duo  praeterea;  cscio';  ut  nunc  scio  quid 
sit  aruor;  et  cnescio';  ut  nescio  quis  teneros  oculus  mihi 
fascinat  agnos.  apud  alios  co'  nisi  in  Graecis  nominibus  non 
producitur;  quod  et  nunc  sequi  debemus.  dicunt  tamen  quidain 
5  quod  V  tunc  producitur  in  nominativo,  quando  et  in  genetivo  pro- 
ducta  fuerit.  quod  falsum  est:  nam  et  Vergilius  produxit  cvirgo'; 
cum  cvirgimV  faciat,  et  Lucanus  cCato'  corripuit;  ut  <IX  227> 
nos  Cato  da  veniam;  cum  cCatonis'  faciat.  item  cIuno?  cum  pro- 
ducat  Vergilius;  Statius  tamen  corripuit.     sane  sciendum  adlocutio- 

10  nem  hanc  esse  suasoriam  cum  partibus  suis:  nam  honestum  est 
quod  dicit  se  patrem  requirere;  utile  ut  ab  eo  patriae  originem 
discat;  necessarium  quia  iusserat  pater;  ut-^V  731)>  Ditis  tamen 
ante  infernas*  accede  domos;  possibile  quia  ait  cquando  hic  in- 
ferni   ianua   regis    dicitur'    item   <(117)>    cpotes    namque    omnia\-    si 

15  omnia,  et  hoc.  nova  mi  facies  id  est  species.  et  sciendum 
pronomen  cmihi?  numquam  in  synaeresin  venire;  ne  incipiat  esse 
blandientis  adverbium.  et  licet  quidam  huius  loci  nitantur  exemplo, 
non  procedit;  vel  quia  unum  est;  vel  quia  potest  esse  etiam  blan- 
dientis  adverbium.    cnihiP  vero  pro  metri  necessitate  cogitur:   nam 

20  si  pars  sequens  orationis  a  vocali  inchoet;  cnihiP  dicimus;  ut  (11 
402>  heu  nihil  invitis  fas  quemquam  fidere  divis:  si  autem 
a  consonante  inchoet;  cniF  ponimus;  ut  Iuvenalis  <TV  22)>  nil  tale 
expectes:  emit  sibi.  multa  videmus.  inopinave  svkgit  no- 
men  est;  non  participium:   nam  cinopinata'  diceret;  quod  non  pro- 


1  nunc]  buc.  VIII  43   ||  2  nescio]  buc.  III  103 


1  duo]  et  duo  FGC  ||  ut  si  duo  om.  AS  (si  duo  supr.  vers.  add.  a)  \\ 
2  nescio  ut  om.  ABS  \\  4c  nunc]  nos  FG  ||  5  quod  .  . .  producitur]  o  tunc  produci 
ASM  ||  tunc  om.  BII  ||  6  nam  om.  FGC\\  7  facit  FG  ||  et  Lucanus  .  .  .  cum 
Catonis  faciat  om.  S  ||  corripit  C  ||  8  da  veniam]  adueniam  H  ||  item  .  .  .  corri- 
puit]  ita  et  iuno  produxit  uirgilius  statius  corripuit  FGC  ||  9  stacius  S  \\  cor- 
ripit  -M"||  11  utille  G  ||  12  dictis  G  dr  B  ||  13  incernas  FG  ||  accede]  acce  F  II 
quia]  qui  AFG  quod  C  ||  14  regis]  r.  C  ditis  AHMs  dicis  S  dr  regis  B  || 
potes]  potest  AC  post  FG  ||  si  omnia  om.  FGC  \\  15  etiam  lioc  FG  etiam 
nocq:  C  ||  scholia  ad  nova  m.  f.,  ad  inopinave  s.,  ad  v.  105  om.  G  ||  id  est  om.  A  || 
et  sciendum]  et  sciendum  tamen  FC\\  16  mihi  pronomen  FC\\  sinaeresin  BF 
sineresin  H  syneresin  AM  seneresinu  C  ||  ueniire  F  euenire  C  ||  17  nitantur 
.  .  .  cogitur]  nitantur  nihil  uero  pro  metri  exemplo  non  procedat  uel  quia 
unum  est  uel  quia  potest  esse  etiani  blandientis  aduerbium  nihil  uero  pro 
metri  necessitate  cogitur  F  \\  18  unum  est]  exemplum  add.  M  et  exemplaria 
impressa  quibus  utor\\  19  nihil  vero]  nil  uero  SM  \\  cogitatur  H  \\  20  uocale  F  \\ 
dicimus]  posuit  B  ||  21  fias  A  ||  21  nihil  heu  M  ||  22  consonanti  FCASM  (con- 
sonante  a)  ||  ponimus  om.  H  ||  23  expectis  F  expectus  C  exsectates  B  exspectes 
H  ||  multa  videmus  om.  C  \  24  inopinata]  inopinatam  F  non  inopinate  AS 
(corr.  a)  ||  diceret]  dicuntur  C  ||  quocLnon  procedit]  quod  non  prouenit  ASH 
(procedit  a)    quod  prouenit  uel  procedit  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  104—107.  23 

cedit.  copinatus'  enim  venit  ab  eo  quod  est  copinor';  sed  quia 
cinopinor'  non  dicinius,  ideo  nec  cinopinatus?  facit,  sicut  et  cnocens? 
participium  est;  quia  invenimus  cnoceo?  verbum,  cinnocens'  vero  nomen, 
quia  cinnoceo'  non  dicimus.  nullum  est  enim  participium,  quod  a 
verbo  non  trahatur,  licet  a  sui  verbi  forma  non  veniat,  ut  cplacita?:  5 
licet  cplaceor?  non  dicamus;  tamen  placeo  invenimus;  item  cregnata5 
ctriumphata?.  unde  cgaleatus'  et  ctunicatus?  et  Hogatus'  nomina  con- 
probantur:  nullum  enim  verbum  horum  originis  reperitur. 

105.  OMNIA   PERCEPI   ATQVE   ANIMO   MECVM   ANTE   PEREGI    cper- 

cepi5  ante  cognovi  ab  Heleno  vel  a  patre;  qui  ait  <T  730>  gens  10 
dura  atque  aspera  cultu  debellanda  tibi  Latio  est.  dicit 
autem  se  futura  partim  audisse,  partim  mente  praecepisse.  sed 
occurrit:  si  novit  omnia;  quid  consulit  numen?  sed  nosse  se  dicit 
omnia  quantum  ad  labores  pertinet;  et  concidit  totam  petitionem; 
ut  ad  illud  veniat  quo  possit  patrem  videre:  nam  quod  dicit  cunum  15 
oro';  non  solum  dicit,  sed  praecipuum;  ut  <I  15>  unam  post- 
habita  coluisse  Samo. 

106.  qvando  siquidem.    et  est  coniunctio. 

107.  ET    TENEBROSA   PALVS    ACHERONTE    REFVSO    paludem    pro 

lacu  posuit:  nam  Avernum  significat;  quem  vult  nasci  de  Acherontis  20 
aestuariis.  cpalus'  autem  bene  iste  produxit  clus?;  quia  cpaludis5 
facit;  quod  supra  <II  69)>  planius  diximus:  Horatius  corripuit;  ut 
sterilisque  diu  palus  aptaque  remis.  ctenebrosa'  autem  nigra; 
per  quod  altam  significat;  ut  <T  51 6>  nigra  figit  sub  nube 
columbam;    id   est   alta.         acheronte  refvso    Acheron   fluvius  25 

22  Horatius]  a.  p.  65  ||  25  Acheron  fiuvius  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  6,  2 

1  venit  om.  G  ||  3  nomen  quia  innoceo  om.  C  ||  4  innocio  F  ||  dicimus]  par- 
ticipium  esse  add.  FC,  inde  participium  esse  non  potest  Daniel  \\  quod]  quod 
et  F  ||  a  verbo]  alierbo  F  ||  5  trahitur  F  ||  uerbi  sui  AS  ||  forma  om.  B  \\  ut 
om.  G  ||  6  tamen  placeo]  nam  placet  FC\  inuenimus]  sicut  et  pransus  et  coe- 
natus  et  titubatus  add.  Fabricius  \\  7  et  ante  tunicatus  om.  G  ||  et  togatus  hdb.  G 
||  conprobabuntur  As  conprobatur  S  conprobuntur  M  ||  8  horiginis  F  originem 
R,    inigini  H  ||  repperitur  FCJR    repepritur  H  \\  9  percepi  ABS M   percepi  ex 

PRAECEPI    C:    PRAECEPI    F     PRECIPI    H    ||     ANIMO    .    .   .    PEREGl]    a.    m.    Sb.    p.    C    C     B,.    HL. 

a.  p.  HM  ||  percepi  AJRSM  percepi  ex  praecepi  C:  praecepi  FH  ||  11  atque 
aspera  cultu  om.  C  ||  Latio  est]  1.  e.  C  \\  12  parti  audisse  H\\  praecepisse  AFH: 
percepisse  ex  praecepisse  C  percepisse  JRSMa  ||  13  novit]  nosti  G  ||  qui  B  II 
consulis  (7  ||  sed  hab.  C  ||  14  concidit  AFS:  concedit  BCHM  j|  15  patre  H  \\ 
16  solum]  solus  H  solum  id  M  \\  praecipium  H  ||  unum  posthabita  S  ||  19  schol. 
ad  et  t.  p.  a.  r.  om.  G  \\  et  om.  H  at  M  ||  tenebroso  G  ||  20  de  aestuariis  ache- 
rontis  F  dea  estuariis  acherontis  G  ||  21  lus  om.  G  ||  paludis]  palus  paludis 
vulgo  ||  22  planius  ABHM:  planus  F  plenius  G  paludis  S  (t  planius  in  marg.  s) 
||  ut]  et  A  ||  23  sterelisque  CHM  ||  tenebroso  C  ||  nigro  FC  ||  24  quod  om.  F  || 
altum  FC  ||  figit  e&  fugit  A  ||  25  columba  S  ||  altam  F  ||  ad  refuso  in  marg. 
refundere  est  proprie  contra  naturalem  cursum  fundere  retrogrado  cursu  T  || 
acheron  Ma:  acheron  autem  FG    acheruns  B    acherons  ASH   acheros  C 


24  SERVII 

dicitur  inferorum,  quasi  sine  gaudio.  sed  constat  locum  esse  haud 
.  longe  a  Bais  undique  montibus  saeptuni,  adeo  ut  nec  orientem  nec 
occidentem  solem  possit  aspicere,  sed  tantum  medium.  quod  autem 
dicitur  ignibus  plenus,  haec  ratio  est:  omnia  vicina  illic  loca  calidis 
5  et  sulpuratis  aquis  scatent.  sine  gaudio  autem  ideo  ille  dicitur  locus, 
quod  necromantia  vel  sciomantia?  ut  dicunt,  non  nisi  ibi  poterat 
fieri:  quae  sine  hominis  occisione  non  fiebant;  nam  et  Aeneas  illic 
occiso  Miseno  sacra  ista  conplevit  et  Vlixes  occiso  Elpenore.  quam- 
quam  fingatur  in  extrema  Oceani  parte  Vlixes  fuisse:  quod  et  ipse 

10  Homerus  falsum  esse  ostendit  ex  qualitate  locorum,  quae  comme- 
morat;  et  ex  tempore  navigationis;  dxcit  enim  eum  a  Circe  unam 
noctem  navigasse  et  ad  locuni  venisse,  in  quo  haec  sacra  perfecit: 
quod  de  Oceano  non  procedit,  de  Campania  manifestissimum  est. 
praeterea  a  Baio   socio   eius  illic  mortuo  Baias  constat  esse  nomi- 

15  natas.  dicitur  etiam  vidisse  Hereulem,  ideo  quia  illic  sunt  Bauli, 
locus  Herculis  dictus  quasi  Boaulia;  quod  illic  habuit  animalia;  quae 
Geryoni  detracta  ex  Hispania  adduxerat. 

108.    iee  contingat  cut?  minus  est;  ut  sit  cut  ire  contingat,  ut 
iter  doceas'. 

20  109.    sacra  ostia  pandas  aut  venerabilia  aut  execranda,  sicut 

de  Tartaro  dicturus  est  <^573)>  sacrae  panduntur  portae. 

110.    illvm  ego  per  flammas   ineritum   adprobat  patris,   ut 
iustum  videatur  esse  desiderium.  seqventia  tela  ut  <1I  734> 

ardentes  clipeos  atque  aera  micantia  cerno. 


1  sine  om.  G  ||  sine  gaudio]  avsv  %aqag  add.  Fabricius  ||  locum]  illnm  G  || 
haud]  aut  FGH  hau  C  ||  2  ut  om.  FG  ||   3  medium]  diem.  quod  et  homerus 
ipse  scribit  (Od.  XI  14)  eWa  8e  Ki^EQifov  .  .  .  zizaxav  devXotGi  $QOtoi6iv  add. 
JD  ||  4  plenius  FG  ||  5  sulpuratis  GM :  sulphuratis  FGABS    suphuratis  H 
6  nethromantia  B   nechromantia  H  neque  amanthiam  FG    neqramanthia  G 
sciomanthiam  F  sciomansiam  G   sociomanthia .  C  sciomantiam  M  \\  utj  aut  B 
ibi]  illic  FGC\\  poterat  FGCASM:  poterant  BHa  ||  7  fiebant  BASM:  fiebat 
FGCH  ||  nam  om.  C  ||  8  ulixis  FG   ulexis  C  ||  alphenore  FGC  ||  Elpenore] 
sicuti   sequentes  homeri  uersus  testantur  licet    cecidisse  illum  fingat  homerus 
et  inde   mortuum   esse   (Od.  X  552)  'EXnrivmQ  ds  xig  sWs  .  .  .  tmv  sg  %XC^ayia 
lLa%Qr\v  alloc  add.  JD  ||  9  parte  oceani  C  ||  Vlixes]  om  C,  ulixe  G  \\  et]  om.  BH, 
ei  AS  (del.  a)  ||  10  Homerus  om.  H  \\  qulitate  G  ||  11  et  ex  tempore  M:  ex  tem- 
pore  ABSH  ex  tempora  C   et  tempore  FG  ||  enim]  autem  FG    enim  om.  C  || 
a  Circe]  acirce  F  acire  G   acirca  vel  acirta  C   circea  M    circa  ABSH\\  unam 
noctem  Bas:  una  nocte  reliqui  ||  12  naugasse  C  ||  locum]  haec  FG  ||  in  quo]  in 
quae  FG  ||  peregit  FG  ||  13  manifestum  FGC\\  manifestissimum  est]  ut  hisce 
uersibus  in  .  .  .   (trium  versuum  spatium  relictum  est)   testatur  idem  homerus 
add.  D-\\  14  eius]  enim  G  \\  abaias  A  ||  esse  constat  FC  \\  15  dicitur]  ds   G    dicit 
H  ||  sit  Ba  ||  bauloe  FGAS   bauloae  C  baulio  BH  baulyae  M.  fort.  BavXoi 
16  baulia  G.  fort.  fioavXia.    ceterum  cf.  Serv.  ad  Aen.  VII  662  ||  17  gerioni  C 
detracta]   sublatu  FG   ||    18  scholia   ad  v.  108  et  109  om.  G   ||    ut  sit  hah.  C 
19  doceat  F  ||  20  hostia  FCABH\\  exsecranda  BCa  \\  21  parte  B  ||  23  esse  om. 
FGC  ||  scholia  ad  seqventia  t.  et  ad  v.  111  om.  G  ||  24  ardens  M  ||  clippeos  A  || 
adque  erenticantia  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  108-118.  25 

111.  ex  hoste  recepi  liberavi,  ut  (I  178>  frugesque  re- 
ceptas.  cex  hoste5  autem  plus  est;  quam  si  cex  hostibus'  diceret, 
ut  diximus  supra  <I  378)>.  cex  hoste5  enim  generaliter  dicitur,  cex 
hostibus5  partem  ostendit,  sicut  dicendo  ^terram'  significamus  ele- 
nientuni,  cterras'  vero  singulas  partes,  ut  Africae,  Italiae.  5 

112.  mevm  comitatvs  iter  non  spe  salutis,  sed  mei  causa 
me  secutus,  ut  <(II  704^>  cedo  equidem  nec;  nate;  tibi  comes 
ire  recuso. 

113.  caeliqve  ferebat   ut  ante  morte  praeventus  sit;   quam 
ferre  desierit.     et  mire    inperfecto  usus   est  tempore;   ac  si  diceret  10 
cadhuc  si  viveret;  ferret'. 

114.  viees  vltra  sortemqve  senectae  quia  senectae  sors 
quies  est  et  otium;  sicut  pueritiae  ludus;  amor  adulescentiae;  ambi- 
tus  iuvenalis  aetatis.  ergo  aliud  ferebat  pater;  quam  sors  exigebat 
senectae.  15 

116.  orans  mandata  dabat  sic  dictum  est;  ut  <1  666>  sup- 
plex  tua  numina  posco:  maior  enini  ad  impetrandum  vis  est 
eum  rogare;  qui  possit  iubere.  mandata  dabat  ut  <T  735)  huc 
casta  Sibylla  nigrarum  multo  pecudum  te  sanguine  ducet. 

118.  lvcis  hecate  praefecit  avernis  Hecate  trium  potesta-  20 
tum  numen  est:  ipsa  enim  est  Luna;  Diana;  Proserpina.  sed  solam 
Proserpinam  dicere  non  potuit  propter  lucos  qui  Dianae  sunt;  item 
Dianam;  quia  cAvernis'  ait:  unde  elegit  nomen;  in  quo  utrumque 
constabat.  unde  Lucanus  de  Proserpina  ait  <TI  700)  Hecate  pars 
ultima  nostrae.  25 


10  et  mire  .  .  .  ferret]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  I  1,  11 


1  recepi  .  .  .  diceret]  pro  hostibus  ut  armato  milite  (cf.  Aen.  II  20)  aut 
plus  est  quam  si  ex  hostibus  dixisset  F  \\  2  autem]  aut  H  ||  quam  si  .  .  .  ex 
hoste  om.  A  ||  quam  si]  quasi  H  ||  3  supra  diximus  M  ||  enim  om.  FC  ||  4  do- 
cendo  F  \\    elementum  significamus  F   elementum  significat  C  ||    6  mecvm  H  || 

7  me  secutus]  a  me  secutus  F  a  me  secutus  sit  G.  a  et  sit  delevi.  non  edidit 
haec  verba  Daniel.  \\  nec]  ut  S,  om.  II  ||  nate]  ante  C  ||  comes  ire]  comisere  C  || 

8  recuso]  unde  addidit  tibi  id  est  tui  causa  non  mei  add.  D  \\  9  schol.  ad  v.  113 
om.  Gr  ||  ut  om.  H  ||  peruentus  H  ||  10  et  mire  ferebat  inperfecto  F  ||  ac  si]  ut  si 
FC  ||  11  foret  F  ||  ferret]  invalidvs  valde  validus  add.  Fabricius  ||  12  quia  se- 
nectae  om.  G-AS  ||  sors  quies  om.  M  \\  13  ocium  A  ||  ambitus  .  .  .  senectae 
om.  H  |)  14  iuuenilis  B  iuuenilis  ex  iuuenalis  M  ||  alius  G  ||  16  sic]  picut  FGCH 
||  dictum]  dicturus  FGC  ||  ut  .  .  .  iubere]  eum  rogare  cui  possit  iubere  (impe- 
rare  B,  om.  H)  ut  est  (est  om.  B)  supplex  tua  numina  posco.  maior  enim  ad 
impetrandum  (ad  pretradu  H)  uis  est  iubere  ABSH  \\  supplec  tua  F  sub 
plectua  G  ||  18  iuberi  M  ||  scholia  ad  mandata  d.  et  ad  v.  118  om.  G  |J  20  hechate 
A  ||  praefecit  .  .  .  Hecate  om.  C  ||  averni  H  ||  Hecate  .  .  .  Proserpina  om.  H  || 
haecate  B  echate  F  hechate  AS  (propter  C  potestates  superscr.  s).  Hecate 
om.  M  ||  21  numen  est  M:  numinis  C  nomen  est  ABSF  et  libri  Burmanni. 
ceterum  cf.  adnot.  crit.  ad  v.  123  ||  est  enim  F,  enim  om.  C  ||  Diana  Proserpina] 
ipsa  diana-  (dian  C)  et  proserpina  FC  ||  23  Dianam]  diana  FC  ||  agit  H  || 
eligit  CAS  ||  24  constat  -M"||  ait  om.  FC\\2b  hechata  A  haecate  BH  \\  nostrae- 


26  SERVII 

119.  si  potvit  manes  nititur  exemplis  quae  inferiora  sunt  per 
comparationem;  ut  ipse  yideatur  iustius  velle  descendere :  nam  Or- 
pheus  revocare  est  conatus  uxorem,  hic  vult  tantum  patrem  videre. 
Orpheus  autem  voluit  quibusdani  carminibus  reducere  animam  con- 

5  iugis:  quod  quia  implere  non  potuit,  a  poetis  fingitur  receptam  iam 
coniugem  perdidisse  dura  lege'Plutonis:  quod  etiam  Vergilius  osten- 
dit  dicendo  carcessere?;  quod  evocantis  est  proprie. 

120.  fidibvsqve  canoris  bene  sonantibus  chordis.  cfidibus' 
autem  est  a  nominativo  chaec  fidis5;  ut  sit  pyrrichius:   nam  cfides? 

10  iambus  est. 

121.  Sl  FRATREM  POLLVX  ALTERNA  MORTE  REDEMIT  ut  diximus 

supra  <II  601>;  Helena  et  Pollux  de  love  nati  inmortales  fuerunt; 
nam  Castor.Tyndarei  filius  fuit:  cuius  mortem  suo  interitu  fraterna 
pietas  redemit.  quod  ideo  fingitur;  quia  horum  stellae  ita  se  habent; 
15  ut  occidente  una  oriatur  altera.  et  item  exemplum  per  comparatio- 
nem:  quod  quia  pium  est;  se  ad  frequentiam  contulit  dicendo  citque 
reditque  viam  totiens'. 

122.  qvid  thesea  durum  exemplum;  unde  nec  inmoratus  est 
in  eo.     dicit  autem  inferos  debere  patere  pietati;   qui  patuerunt  in- 

20  fanda  cupienti:  nam  hic  ad  rapiendam  Proserpinam  ierat  cum  Piri- 
thoo  et  illic  retentus  luit  poenas;  ut  <(617>  sedet  aeternumque 
sedebit  infelix  Theseus. 

123.  magnvm  qvid  memorem  alciden?  melius  sic  distinguitur; 
licet  quidam  legant  cquid  -Thesea  magnum?;   ut   epitheton   ei  dent, 

25  qui  per  se  non  est  magnus:  nam  Herculem  etiam  sine  epitheto 
magnum  intellegimus.    sed  melius  est  cmagnumJ  dare  Herculi;  quam 


1  nititur  exemplis  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  IV  5,  1  sqq.  ||  4  Orpheus  autem 
.  .  .  proprie]  exscr.  mythogr.  III  8,  21  ||  12  Helena  .  .  .  oriatur  altera]  exscr. 
Luct.  Plac.  ad  Stat.  Ach.  I  180 


que  Hecates  pars  ultima  exemplaria  Lucani  \\  nostrae  om.  FG  |[  nostrae]  post 
mortem  enim  illi  animae  debentur  add.  M  ||  1  manes]  a.  c.  o.  add.  M  ||  2  iusti- 
tius  FG  iustus  A  (corr.  a)  ||  discendere  FGG  ||  4  caniugis  A  (corr.  a)  ||  5  potue- 
rit  F  poterit  G  ||  6  coniungem  jff||  platonis  FG  ||  7  uocantis  G  uocatis  H  || 
8  scholium  ad  v.  120  om.,G\  finibvsqve  coloeis  J3  ||  cordis  CH  ||  9  est  autem 
B  ||  haec  om.  H  \\  fidis]  cf.  Prisc.  III  30  (p.  106,  1  H.)  ct  VI  57  (p.  242,  4  H.)  || 
pyrricheus  G  pyrrychius  M  pyrrhichius  H  ||  iam  S  (nam  s)  \\  12  supra  diximus 
M  ||  13  tyndares  G  tyndareei  G  tyridarei  A  (corr.  a)  tyndari  JR  ||  14  quia] 
quod  G  ||  stele  F  ||  15  ut]  et  A  (corr.  a)  ||  item]  iterum  M  ||  16  se]  fuisse  FGG. 
videtur  in  archetypo  fuit  supra  est  scriptum  fuisse.  ||  17  totiens]  propter  stellas 
inter  se  orientes  et  occidentes  castoris  et  pollucis.  quod  homeri  carmen  testa- 
tur  in  .  .  .  (septem  versuum  spatio  relicto)  add.  D.  cf  Od.  XI  298  sqq.  ||  18 
scholia  ad  v.  122  et  ad  magnvm  q.  m.  a.  om.  G  ||  durum]  utrum  G  ||  nec  om.  H  || 
est  om.  (7  ||  19  patere  debere  G  ||  pietati  om.  H  ||  patuerint  F  ||  20  capiendam 
vulgo  ||  cum  Pirithoo  om.  FG\\  pyritheo  AS  (corr.  a)  ||  21  sedeat  F  sedat  G  \\ 
aeternumqui  F  ||  22  sedebit  ex  sedebat  F  ||  infelix  Theseus  om.  G  \\  25  nam  Her- 
culem  .  .  ,  est  magnum  om.  H  ||  sine  epitheto]  per  se  FG  \\  26  intellegimus]  in- 


COMM.  1N  YERG.  AEN.  VI  119-127.  21 

sacrilego.  et  mi  genvs  ab  iove  svmmo    occurrit  tacitae  quae- 

stioni:  lii  enim  qui  deseenderant;  a  diis  ducebant  originem. 

124.  aeasqve  tenebat  rogabant  enim  deos  ararum  ansas 
tenentes. 

125.  sate    sangvine    divvm   unde    Aeneas   desiit;    inde   haec    5 
sumpsit  exordium. 

126.  facilis  descensvs  averni  legitur  et  cAverno';  id  est 
ad  Avernum;  sed  si  *Averni';  inferorum  significat  et  lacum  pro 
inferis  ponit. 

127.  NOCTES     ATQVE     DIES     PATET     ATRI    IANVA     DITIS     id     est  10 

omni  tempore  homines  in  fata  concedunt.  et  hoc  poetice:  nam  Lu- 
cretius  <III  978>  ex  maiore  parte  et  alii  integre  docent  inferorum 
regna  ne  posse  quidem  esse:  nam  locum  ipsorum  quem  possumus 
dicere;  cum  sub  terris  esse  dicantur  antipodes?  in  media  vero  terra 
eos  esse  nec  soliditas  patitur;  nec  ksvtqov  terrae:  quae  si  in  medio  15 
mundi  est7  tanta  eius  esse  profunditas  non  potest;  ut  medio  sui 
habeat  inferos;  in  quibus  esse  dicitur  Tartarus;  de  quo  legitur  <(578)> 
bis  patet  in  praeceps  tantum  tenditque  sub  umbras;  quan- 
tus  ad  aetherium  caeli  suspectus  Olympum.  ergo  hanc  ter- 
ram  in  qua  vivimus  inferos  esse  voluerunt;  quia  est  omnium  circu-  20 
lorum  infima,  planetarum  scilicet  septem;  Saturni;  Iovis;  Martis, 
Solis;  Veneris,  Mercurii;   Lunae;    et   duorum  magnorum.     hinc   est 


3  rogabant  .  .  .  tenentes]  cf.  Macrob.  Sat.  III  2,  7  sqq.  ||  11  nam  Lucretius 
.  .  .  esse>]  exscr.  mythogr*  III  6,  1  ||  14  in  media  .  .  .  terrae]  exscr.  Isid.  or. 
IX  2,  133    ' 


tellegunt  ut  his  magnum  alcide  (Aen.  V  414)  ut  (leg.  et)  amphitrioniade  (leg. 
Amphitryoniadae)  magno  (Aen.  VIII  103)  F  ||  sed]  et  F  ||  1  mihi  A  ||  svmo  B  || 
tacitae  quaestioni  hi  enim]  tacitae  quaestioni  tamquam  sybilla  dixerit  sed  hii  F 
tacite  quaestioni  tamquam  ei  sibylla  dixerit  sed  hii  G  tacite  quod  mihi  enim 
G  ||  tacito  H  ||  2  hii  AS  ||  diseenderunt \F(7   descenderunt  G  ||  dis  G  ||  origine  G  || 

in  celo  in  inferno  in  siluis 

originem]  hecate  trium  potestatum  nomen  habet  ipsa  enim  luna  diana  proserpina 
sed  solam  proserpinam  dicere  non  potuit  propter  lucos  qui  dianae  sunt  add.  G. 
cf.  ad  v.  118  ||  3  schol.  ad  v.  124  om.  FG  ||  tenebant  A  ||  rogabant]  rogantes  B 
rogabat  H  ||  enim  om.  H  ||  ansas]  aras  G  asas  H.  cf.  Macroo.  Sat.  III  2,  8  II 
4  tenebant  JR,  ||  5  scliol.  ad  v.  125  et  126  om.  G  ||  inde  om.  S  ||  haec  om.  JR  || 
exhordium  A  ||  7  facilis  .  .  .  sed  si  om.  FG^  12  et  alii  integre  docent]  ab  in- 
tegro  docet  FGG  ||  13  regna  om.  G  ||  ne  posse  quidem  esse  scripsi:  nec  esse 
quidem  esse  FG  ne  esse  quidem  posse  G  nec  esse  quidem  posse  ABSHM  || 
14  sub  terris]   subtris  G  ||    in  medio  uero  terrae  hos  esse  FGC  ||    15   centron 

FCHM  contron  (r*incentron  A  (n  del.  a)  mcentron  -S  centrum  M  ||  16  est 
mundi  B.  est  om.  G  ||  profunditas  .  .  .  in  quibus  esse  om.  H\\  profunditas  esse 
A  ||  medio  sui]  in  medio  sui  M  ||  17  habebat  iferos  C  ||  dicitur  esse  FG  || 
19  aethereum  F  ||  Olympum]  elyinphu  G  ||  terram]  contram  G  ||  20  inferas  G  \\ 
quia]  quod  A  (eo  quod  a)  quot  S  ||  omnium  om.  S  ||  21  infirma  G  ||  septem]  vi 
C  ||  22  Lunae]  lactei  circuli  et  zodiaci  add.  B  ||  et  deorum  magnorum  FG  [| 
magnorum]  horizontis  et  Zwdiccnov  de  quibus  superius  plenius  add.  D 


28  SEEVII 

quod  habemus  <439)>  et  novies  Styx  interfusa  coercet:  nam 
novem  circulis  cingitur  terra.  ergo  omnia  quae  de  inferis  finguntur, 
suis  locis  hic  esse  eonprobabimus.  quod  autem  dicit  cpatet  atri 
ianua  Ditis  sed  revocare  gradum  superasque  evadere  ad  auras  hoc 
5  opus  hic  labor  est'  aut  poetice  dictum  est  aut  secundum  philoso- 
phorum  altam  scientiam;  qui  deprehenderunt  bene  viventium  animas 
ad  superiores  circulos,  id  est  ad  originem  suam  redire:  quod  dat 
Lucanus  <(IX  13^>  Pompeio  ut  vidit  quanta  sub  nocte  iaceret 
nostra  dies:  male  viventium  vero  diutius  in  his  permorari  corpo- 

10  ribus  permutatione  diversa  et  esse  apud  inferos  semper. 

129.  pavci  qvos  aeqvvs  amavit  ivppiter  tria  genera  homi- 
num  dicit  ad  superos  posse  remeare:  quos  diligit  Iuppiter,  hoc  est 
hos  quos  in  ortu  benignus  siderum  aspectus  inradiat,  Iuvenalis 
<(VII  194)>   distat  enim;    quae  sidera  te  excipiant  modo  pri- 

15  mos  incipientem  edere  vagitus:  quos  prudentia  sublevat,  nam 
hoc  est  cquos  ardens  evexit  ad  aethera  virtus5:  item  religiosos,  quos 
a  diis  genitos  dicit;  consequens  enim  est  ut  deorum  suboles  religio- 
nibus  vacet.  *diis?  autem  cgeniti';  quia  corporibus  se  infundebant 
potestates  supernae,  unde  heroes  procreabantur. 

20  131.    tenent  media  omnia  silvae  causam  reddit  cur  non  fa- 

cilis  sit  animarum  regressus,  quia  omnia  polluta  et  inquinata  sunt: 
nam  per  silvas  tenebras  et  lustra  significat,  in  quibus  feritas  et 
libido  dominantur. 

132.    COCYTVSQVE  SINV  LABENS  CIRCVMFLVIT  ATRO  fluVlUS  infe- 

25  rorum  est,  dictus  a%h  rov  KCJKvecv,  id  est  lugere:  nam  Homerus  sic 
posuit.    est  autem  hic  locus  vicinus  Acheronti,  de  quo  diximus  supra: 


3  quod  autem  .  .  .  apud  inferos  semper]  exscr.  mythogr.  III  6,  20  ||  16  item 
religiosos  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  in  Stat.  Theb.  X  632  ||  24  fluvius  inferorum 
.  .  .  lugere]  cf.  Isid,  or.  XIV  9,  7  et  mythogr.  III  6,  2  ||  25  Homerus]  Od.  X  514 


1  habem  G  ||  stix  FCAB  ||  cohercet  S M  ||  2  circulum  A  (corr.  a)  ||  de  om. 
H  ||  3  hic  FGC:  hoc  ABSH  hinc  M  ||  conprobabimus  BM:  conprobauimus 
FGCAS  conprobrauimus  H.  cf.  ad  v.  596  ||  4  dites  F  \\  6  altam]  aliam  G  |j 
7  ad  ante  originem  om.  G  ||  dat]  ait  FG\\S  ut  om.  C  ||  9  diuitius  FG  dicimus 
A  ||  permarari  B  permemori  #  ||  10  permutatione  J5T  (|  esse]  est  G  ||  11  scholia 
ad  v.  129  et  131  om.  G  ||  pavci  ex  pavco  C  ||  qvos  om.  C  ||  aeqvos  C  ||  12  hoc] 
id  M  ||  13  hos  om.  B  ||  hortu  G A  (h  del  a)  ||  siderus  F  ||  iuuelalis  F  ||  14  sidera] 

u 

desidera  F  ||  modos  F  \\  primos  om.  F  \\  15  uagitos  S  ||  prudentia]  prudens  Da- 
niel  ||  17  dis  C\\  soboles  FBASH\\  18  dis  C  \\  20*reddidit  FC\\  21  coinquinata 
F  inclita  AS  (corr.  a)  \\  23  dominatur  FC  dominant  H  ||  24  cocytosqve  A  || 
25  ano  toy  kokygin  AB  Anio  tloy  kwky€in  H  arro  tu  kokygin  M  ano  toy  KAa- 
nin  F  arro  kaanin  G  auo  ty  KaaeiN  C.  quod  FGC  haoent  ex  ano  toy  KAaieiN 
ortum  esse-  apparet.  id  in  archetypo  ad  aito  xov  %(o%vevv  explicandi  causa 
videtur  adscriptum  fuisse.    ceterum  a  fletu  add.  FCG  ||  26  cheronti  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  129—134.  29 

qui  ideo  luctuosi  esse  finguntur,  quia;  ut  exposuimus  in  primis  par- 
tibus  libri  <107>;  haec  sacra  morte  hominis  fiebant. 

134.    bis  stygios  innaee  lacvs  modo  et  post  mortem.    quod 
autem   dicit   Ovidius   Aenean  inter    deos    relatuni,    non   mirum   est: 
namr  ut  supra  <(IV  654)>  diximus,  necesse  est  etiam  relatorum  inter  5 
deos  apud  inferos  esse  simulacra,  ut  Herculis,  Liberi  patris,  Oasto- 
ris  et  Pollucis.     multi  lioc  non   videntes   ad  Sibyllam  referunt,   ut 
dicat:  vis   me   bis   inferos    cernere,   modo   et  ccum  me  lucis  Hecate 
praefecit  Avernis',  quod  est  paulo  post  <564)>  dictura.    quod  si  est; 
non  bis  haec;  sed  tertio  inferos  cernet:  nam  quandoque  etiam  ipsa  10 
morietur.     item  hi  supra  dictam  non   videntes  rationem;  dicunt  de 
se  Sibyllam  dicere:  ham  si  de  Aenea  dicat;  non  eum  praevidet  deum 
futurum.     quod  si  est;    caruit  numine  et  quemadmodum  est  de  Mi- 
seno  vaticinatura?  unde  referre  nos  debemus  ad  id  ut  dicamus  etiam 
post  apotheosin  apud  inferos  remanere  simulacra.        stygios  lacvs  15 
Styx  palus  quaedam  apud  inferos  dicitur;  de  qua  legimus  <(324)>  di 
cuius  iurare  timent  et  fallere  numen:  quod  secundum  fabulas 
ideo   est;   quia   dicitur   Victoria,    Stygis   filia;    bello   Gigantum   Iovi 
favisse:  pro  cuius  rei  remuneratione  Iuppiter  tribuit  ut  dii  iurantes 
per  eius  matrem  non  audeant  fallere.     ratio   autem   haec  est:   Styx  20 
maerorem  significat;  unde  aitb  %ov  6tvyeQ0Vj  id  est  a  tristitia  Styx 

4  Ovidius]  metam.  XIV  581  sqq.  ||  16  Styx  palns  quaedam  e.  q.  s.]  exscr. 
Luct.  Plac.  adStat.  Ach.  I  480  (p.  451  Lindenbr.);  mythogr.  I  178;  III  6,  3  || 
21  Styx  .  .  .  dicta  est]  exscr.  Isid.  or.  XIV  9,  6 


1  ut  .  .  .  libri]  ut  diximus  supra  M  ||  2  haec]  ac  FG  ||  fiebant]  faciebant 
FGC\\  4  ouidus  A  oboedius  G  ||  est  om.  G  \\  5  nam  om.  FG  ||  ut  supra  etiam 
diximus  ABSM  ut  diximus  supra  FGC  ut  diximus  H\\  6  libiri  H\\  7  Pollu- 
cis]  ut  est  apud  Homerum  (Od.  XI  601  sqq.)  ibv  Ss  [isx'  stgsvorjGa  §ir\v  .  .  . 
%ccl  s%si  %ccXXL6(pvQov  "H$y]v  add.  JD.  ut  est  apud  Homeram  (Od.  XI  300  sq.) 
KccGtOQCi  &'  i7t7t6da^iov  %al  7iv%  clyci&bv  Holvd£v%Ba  xovg  a^icpco  £coovg  %ax8%£i 
cpv6it;oog  ata  Fabricius  \\  8  cernens  FG  \\  me  cum  Vergilius  ||  haecate  JRH 
hechate  A  aetate  FG  aechate  C  ||  11  item  hi  .  .  .  apud  inferos  remanere 
simulacra  non  videntur  Servii  esse:  nihil  enim  novi  profertur,  sed  explanantur 
ea  quae  antecedunt.  ||  item]  sed  M  ||  his  F  hii  GA  \\  12  de  aenea  si  M  |j  eum 
om.  B  enim  H  ||  13  ad  modum  .  .  .  ut  dicamus  etiam  om.  H  ||  est  om.  G  || 
14  nos]  non  AS\\  15..post  om.  FG  ||  simulacrum  AS,  simulacra  om.  FGC  (in 
Floriacensi  alia  manus  supplevit)  \\  schdlium  ad  stygios  l.  om.  G  ||  sTYaios  lacvs 
.  .  .  dicitur  de  qua]  Stygios  autem  lacu.  quos  dix  palus.  styt  quaedam  apud 
inferos  dicitur  simulacrum  de  qua  F.  (lege  Stygios  autem  lacus  quod  dixit, 
Styx  palus  quaedam  apud.inferos  dicitur,  cle  qua)  ||  16  styxs  C  \\  quaedam  palus 
B  ||    dicitur]  simulacrum  add.  C  \\    18  stygias  F   stylis  H  ||    bella  A  (corr.  a) 

lnbelIo  S  ||  19  fafisse  F  fuisse  C  ||  pro  cuius  rei  remuneratione  MD  Luct.  JPlac. 
et  mythogr.  III:  pro  cuius  remuneratione  A  BSH  mythogr.  I  pro  cuius  remu- 
nera  F  ||  20  audent  F  audiant  H  ||  21  merorem  ABSHM  maeriorem  C  ||  unde 
om.  ABSC  Luct.  Plac.  ||  ano  toy  ctyhc4>€poy  B  duu)  tloy  CTe^epio  H  ano  toy 
eTerepoY  M   ano  toy  cenrepoc  F   ano  toy  CTYrepoc  C  ||  tristicia  A  ||  stys  C 


30  SERVIL 

dicta  est.  dii  autem  laeti  sunt  semper:  unde  etiam  inmortales,  quia 
acp&aotoi,  ocal  {laxuQLOt,,  hoc  est  sine  morte  leati.  hi  ergo  quia  maero- 
rem  non  sentiunt,  iurant  per  rem  suae  naturae  contrariani,  id  est 
tristitiam;  quae  est  aeternitati  contraria.  ideo  iusiurandum  per 
5  execrationem  habent. 

135.  TARTARA  locus  inferoruni  profundus,  de  quo  Lucanus  <VI 
748)>  ad  inferos  dicit  cuius  vos  estis  superi.         insano  magno. 

136.  accipe   qvae  peragenda  pbivs    si  vis7    inquit,    reverti, 
audi  observationis  praecepta.    et  sub  imagine  fabularum  docet  rectis- 

10  simam  vitam,  per  quam  animabus  ad  superos  datur  regressus. 
latet  arbore  opaca  avrevs  licet   de  hoc  ramo   hi   qui  de  sacris 
Proserpinae   scripsisse   dicuntur,   quiddam   esse  mysticum  adfirment, 
publica  tamen  opinio  hoc  habet.    Orestes  post  occisum  regem  Tho- 
antem  in  regione  Taurica  cum  sorore  Iphigenia,  ut  supra  <II  116> 

15  diximus,  fugit  et  Dianae  simulacrum  inde  sublatum  haud  longe  ab 
Aricia  collocavit.  in  huius  templo  post  mutatum  ritum  sacrificio- 
rum  fuit  arbor  quaedam,  de  qua  infringi  ramum  non  licebat. 
dabatur  autem  fugitivis  potestas,  ut  si  quis  exinde  ramum  potuisset 
auferre,  monomachia  cum  fugitivo  templi  sacerdote  dimicaret:  nam 

20  fugitivus  illic  erat  sacerdos  ad  priscae  imaginem  fugae.  dimicandi 
autem  dabatur  facultas  quasi  ad  pristini  sacrificii  reparationem. 
nunc  ergo  istum  inde  sumpsit  colorem.  ramus  enim  necesse  erat 
ut  et  unius  causa  esset  interitus:  unde  et  statim  mortem  subiungit 
Miseni:    et   ad    sacra  Proserpinae    accedere   nisi   sublato   ramo  non 

25  poterat.  inferos  autem  subire  hoc  dicit,  sacra  celebrare  Proserpinae. 
de  reditu  autem  animae  hoc  est:  novimus  Pythagorani  Samium 
vitam  humanam  divisisse  in  modum  Y  litterae,  scilicet  quod  prima 


18  dabatur  autem  .  .  .  reparationem]  ef.  eomm.  Luc.  III  86  ||    26  novimus 
Pythagoram  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  I  3,  7 


1  di  CM  \\  etiam  unde  0  ||  quia  om.  M  ||  2  a4>€aptoi  km  niakapio  U  a(|>e- 
aPTOY  Kdi  MdKapioi  R  a^oaYToi  Kai  MdKdPioi  M  ||  hoc  est  .  .  .  beati  hab.  G  || 
hi]  om.  GA  M,  manis  F  ||  maerorem]  memorem  A  R  (corr.  a)  ||  4  est  ante  aeter- 

nitati  om.  S  ||  5  exsecrationem  RM  exsecrationem  S  \\  7  ad  feros  R  ||  esti  F 
istis  R  ||  super  R  ||  8  inquid  AF  (inquit  a)  ]\  9  audio  G  ||  observationis  .  .  . 
per  quam  om.  R\  obseruationes  GAS  (obseruationis  a)  ||  immagine  FG  ||  famu- 
larum  G  ||  10  animis  AS  (animabus  a)  ||  dat  M  ||  11  de]  dement  R  hoc  ramo 
. . .  adfirment  omittens  ||  hii  F  ||  12  esse]  enim  B  \\AS  tamen]  de  hoc  ramo  add. 
FC\\  occissum  C\\  14  ephigenia  E  iphygenia  A  yfigenia  JP(7||*15  haut  FC  \\ 
17  infriuge  F  infringere  C  ||  18  autem]  enim  FC  ||  exinde]  inde  FC  ||  19  auferre] 
aure  J3"  ||  figitiuo  B  |[  20  ad  priscae  maginem  C    a  (ad  a)  priscae  imagine  (ima- 

a 

ginem  a)  A  a  priscae  imgine  S  ad  pristinae  imaginem  M  ||  dimicanti  F  \\ 
22  istum  inde]  indestum  F  inde  istum  C  ||  enim]  erat  B  ||  24  et  ad  sacra] 
quia  ad  sacra  F  ||  accedere]  aliter  accedere  FGASM\\  25  autem  om.  F  \\  26 
hoc  est]  hoc  dicit  ASM\\  phitagoram  R  phytagoram  M  ||  27  vitam  om.  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  135—143.  31 

aetas  ineerta  sit;  quippe  quae  adhuc  se  nec  vitiis  nec  virtutibus 
dedit:  biviuni  auteni  y  litterae  a  iuventute  incipere,  quo  tempore 
homines  aut  vitia;  id  est  partem  sinistram;  aut  virtutes,  id  est 
dexterain  partem  sequuntur:  unde  ait  Persius  (V  35)-  traducit 
trepidas  ramosa  in  compita  mentes.  ergo  per  ramum  virtutes  5 
dicit  esse  sectandas;  qui  est  y  litterae  imitatio:  quem  ideo  in  silvis 
dicit  latere;  quia  re  vera  in  huius  vitae  confusipne  et  maiore  parte 
vitiorum  virtus  et  integritas  latet.  alii  dicunt  ideo  ramo  aureo  in- 
feros  peti;  quod  divitiis  facile  mortales  intereunt.  Tiberianus  aurum, 
quo  pretio  reserantur  limina  Ditis.  10 

137.  lento   vimine   flexili;    ut   lenta    quibus    torno    facili 
superaddita  vitis:  alias  gravi. 

138.  ivnoni  infernae  Proserpinae;  ut  <IV  638>  sacra  Iovi 
Stygio.         dictvs  dicatus. 

139.  ET    OBSCVRIS    CLAVDVNT    CONVALLIBVS    VMBBAE    re    vera  15 

enim  nemus  Aricinum  densum  est. 

140.  sed  non  ante  datvr  sive  iustis  sive  iniustis.  sic  intel- 
legentes  removebimus  quaestionem:  hinc  enim  dicit  <(409>  longo 
post  tempore  visum.  ex  eo  enim  quod  dicit  descendisse  aliquos; 
ramum  quoque  depositum  esse  significat.  tellvris  operta  se-  20 
cunduni  eos  qui  dicunt  inferos  in  medio  esse  terrarum:  quos  Iuve- 
nalis  dicit  putari  esse  sub  terris;  ut  <1I  149>  esse  aliquos  manes 
et  subterranea  regna. 

142.  pvlchra  quae  rapi  meruit.         svvm  sibi  carum. 

143.  non  deficit  alter  ne  diceret  ab  his;  qui  primo  descen-  25 
derunt;  esse  sublatum. 


9   Tiberianus]   cf.  Baehrens  uned.   lat.  Ged.  p.  27  et  30   |)    11  lenta]  buc. 
III  38  ||   14  dictvs  dicatus]  cf.  Non.  p.  280,  15  M. 


1  quae  om.  G  ||  2  accipere  F  ||  3  aut  ante  virtutes]  ad  II  \\  uirtutis  G  uir- 
tutem  JK  ||  4  dextrani  FS  destram  G  ||  partem  om.  G  \\  secuntur  FG  ||  ait  om. 
FGAS  ||  diducit  Persius  ||  5  competa  A  conpita  M  ||  6  dicit  om.  ABSH  || 
qui  BHM  quae  AS  quod  FG\\7  et]  ex  S  \\  parte  om.  AS  (supr.  vers.  suppl.  a) 
||  8  uixtorum  H  \\  uirtutis  integritas  M  ||  latent  ASH  \\  9  divitiis]  de  uitiis  A 
(corr.  a)  de  uiciis  S  J|  tibertianus  M  \\  11  ad  vers.  137  in  marg.  quidam  acci- 
piunt  ramum  pro  scientia  mistice  et  aureum  pro  claritate  sapientiae  et  sic 
quisque  iriferos  ingreditur  id  est  secreta  scientiae  perscrutatur  T||  flexibili  FGa 
||  facili  SMi  facilis  AJRGG  (sed  videtur  in  A  s  littera  ab  ipso  librario  deleta 
esse)  faciles  H  ||  15  cvmvallibvs  G  ||  17  datvs  G  ||  sic]  et  sic  M  ||  18  remouemus 
M  ||  19  post]  potest  H  ||  discendisse  FGG  ||  21  inferos  esse  in  medio  AS  ||  quos 
Iuvenalis . . .  regna  om.  FG.  unde  iuuenalis  et  subterranea  regna  G  ||  inuenalis 
H  ||  23  et  subterrena  nam  regna  H  \\  24  pvlcra  A  ||  rapit  C  ||  meruit]  a  Plutone 
addidit  Fabricius  ||  carum]  curam  F.  aut  sibi  destinatum  add.  D  \\  25  dicaret 
FG    diceretur  B  \\  discenderunt  FGG 


32  SERVII 

144.  frondescit  in  naturam  redit.  et  honeste  locutus  est 
dicens:  habet  frondes  sui  metalli. 

145.  alte  vestiga  ocvlis  require  omni  intentione.  kite 
repertvm   carpe    crite   carpe5;    id   est   cum   observatione ;    non   crite 

5  repertum'. 

147.  Si  te  fata  vocant  hoc  est;  si  quem  fata  vocant  facile 
sequitur. 

148.  poteris  poterit  quis.  tertiae  enim  personae  signiflcatio- 
nem    ad    secundam    transtulit   et    generaliter    loquitur:    nam   ut   de 

10  Aenea  dicat  non  procedit.  si  enim  dubitat;  caret  deo  nec  potest  de 
Miseno  vaticinari.         dvro  ferro   et  genus  esse  potest  et  species. 

149.  praeterea  ac  si  diceret:  est  et  alia  opportunitas  descen- 
dendi  ad  inferos;  id  est  Proserpinae  sacra  peragendi.  duo  autem 
horum  sacrorum  genera  fuisse  dicuntur:    unum  necromantiae,   quod 

15  Lucanus  exsequitur;  et  aliud  scioinantiae,  quod  in  Homero;  quem 
Vergilius  sequitur;  lectum  est.  sed  secundum  Lucanum  in  necro- 
mantia  ad  levandum  cadaver  sanguis  est  neee3sarius;  ut  <VI  667)> 
pectora  tunc  primum  ferventi  sanguine  supplet;  in  scio- 
mantia  vero;  quia  umbrae  tantum  est  evocatio;  sufficit  solus  inter- 

20  itus:  unde  Misenus  in  fluctibus  occisus  esse  inducitur.  tibi  ideo 
addidit  c tibi %  ne  camici'  posset  etiam  ad  Sibyllam  referri. 

150.  incestat   polluit.    et  incestum   est  quaecumque  pollutio. 

151.  pendes   sollicitus    es;   ut  <1II  372)>   ipse   manu   multo 


1  schol.  ad  v.  144  om.  G  ||    rediit  FCH  ||    2  habexis  FCM  \\    3  schol.  ad 

EC 
BITE    R.    C.    0m.    G    ||     4    REPTVM    S     KEPERTV.  H    \\     CARPE    OM.    JR  H  qui  pOSt    REPERTVM 

exhibenb  ut  carpe  uiator  iter,  nisi  quod  H  ut  omittit  et  uiatur  praebet  \\  6  scliol. 
ad  v.  147  post  vaticinari  (lin.  11)  hab.  F  \\  hoc  est  .  .  .  sequitur]  hunc  enim 
quem  fata  uocant  facile  sequitur  ASM\\  7  sequetur  FGC\\  8  schol.  ad  poteris 
om.  G  ||  aliquis  F  ||  11  esse  potest]  potest  esse  GC  est  M  ||  12  hac  G  ||  est 
om.  M\\  oportunitas  A  ||  descendi  FG  ||  13  autem]  enim  M  \\  14  dicuntur  fuisse 
FG  ||  necromantiae  ASG:  nichomantiae  JR   neciomantiae  H  nechyomantiae  M 

i 

necyamamtiae  C  ||  15  sequitur  FGC  ||  et  om.  FGC  ||  alius  FG  ||  scyomantiae 

n 

EC  chiomatiae  M  ||  sciomantiae]  id  est  diuinationis  per  umbras  6%ia  enim 
umbra  est  et  \iavxia  uaticinium  add.  D  ||  quod  est  in  homero  FGC  \\  16  lectum 
est  om.  FGC\\  lucanum]  dictum  est  add.  FG  ||  nychomantia  JR   necromantiae 

i 

AS  neuomantiae  H  nechiomantia  M  necromantia  Ga  necyomantiae  C  ||  17 
eleuandum  AS M  lauandum  B  ||  cadaver]  est  add.  FG  ||  18  pectore  S  ||  tun  C 
tum  M\\  furenti  G  ||  supplet  FC:  subplet  G  supplent  BSM  subplent  H  \\  in 
om.  FG  ||    scyomantia  FR    scitomantia  G   nicyomantia  C    seiountia  H  cnio- 

n 

matia  Jf||  19  est]  esse  JR  \\  euuocatio  G  uocatio  ABS  uacatio  H  \\  interius  B 
||  20  esse  om.  FGCAS  ||  schol.  ad  tibi  om.  G  ||  21  addit  ABS  \\  22  incestus  B 
incertum  H  ||  23  schol.  ad  v.  151  om.  G  ||  sollicitus  es]  cum  sollicitudine  ex- 
spectas  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  144—154.  33 

suspensuni    nuinine    ducit.     et    proprie    pendere    est    desiderare 
aliqurd  audire,  ut  (IV  79>  pendetque  iterum  narrantis  ab  ore. 

152.  sedibvs  hvnc  refer  ante  svis  apud  maiores;  ut  supra 
<V  64>  dixinius,  omnes  in  suis  domibus  sepeliebantur,  unde  ortum 
est  ut  lares  colerentur  in  domibus:  unde  etiam  umbras  larvas  voca-  5 
mus  a  laribus,  nam  dii  penates  alii  sunt.  inde  est  quod  etiam  Dido 
cenotaphium  domi  fecit  marito.  ergo  aut  secundum  istum  locutus 
est  rnorem,  quamvis  adhuc  Troiani  domos  non  habuerint:  aut  dicit; 
refer  hunc  naturalibus  sedibus;  id  est  terrae:  nam  in  aqua  perierat. 
verum  tamen  illud  est;  ut  intellegamus  eam  dicere;  sepeli  eum:  10 
nam  sepulcrum  sedes  vocatur:  Horatius  nulla  certior  tamen 
rapacis  Orci  sede  destinata  divitem  niaxiet  erum;  Vergilius 
<VII  3)>  et  nunc  servat  honos  sedem  tuus  ossaque  nomen. 
vel  *suis%  quoniam  eiusdem  nominis  locum  habiturus  sit.  persuadet 
autem  sepulturam;  ut  possit  recentis  cadaveris  uti  anima;  ut  ait  15 
Lucanus  <VT712>  non  in  tartareo  latitantem  poscimus  antro 
adsuetamque  diu  tenebris;  modo  luce  fugata  descendentem 
animam:  primo  pallentis  hiatu  haeret  adhuc  Orci. 

153.  piacvla  svnto  ad  expiationem  pollutionis;  quae  fuerat 
nata  morte  Miseni.  20 

154.  SIC  demvm  acl  postremum;  hoc  est  novissime.  et  haec 
particula  tam  apud  Vergilium;  quam  apud  omnes  idoneos  auctores 
hoc  significat;  licet  in  aliis  diversa  significet.  LVCOS  stygis  et 
regna   invia   vivis   aspicies    Seneca   scripsit   de   situ   et  de  sacris 


11  Horatius]  carm.  II  18,  29  ||   24  Seneca]  fragm.  XII  ap.  Has.  III  p.  420. 
cf.  comm.  Luc.  X  312  et  323,  mythogr.  III  6,  3 


1  suspensum  ex  suspensus  B  suspensus  AS  ||  dicit  F\  disiderare  .F  ||  2  ali- 
quit  G  ||  ore]  et  Ouidius  (ep.  I  30)  narrantis  coniunx  pendet  ab  ore  uiri  add.  D  || 
3  refert  G  II  4  omnis  FGG  ||  unde.  .  .domibus  om.  ABSH\\  unde]  et  iam  unde 
M  ||  5  dominibus  G  ||  larbas  FG\\  6  a  laribus  hab.  G  ||  di  G  ||  alii  sunt]  absunt 
H  ||  iude]  unde  M  \\  7  cenotaphion  M  cenotofium  A  (cenota"fium  a)  ||  marito 
om.  G\\  8  troiani  adhuc  FG  ||  domus  GH\\  aut]  ut  FGC  ||  9  refere  FG  refert 
G  ||  id  est  om.  M  ]|  in  aquam  F  inquam  G  ||  10  sepeli  eum]  sepelium  H  ||  eum 
ex  eam  B  ||  11  cercior  A  ||  12  sede  M:  fine  reliqui  (in  A  sede  superscr.  man. 
rec.)  ||  destinata  ..  .  erum]  destina  T.  a.  d.  m.  e.  G  ||  manebit  FG  ||  erum  B: 
herum  II M  iterum  AS  aeuum  FG  ||  uergilius  C  ||  13  serat  G  seruant  H  \\ 
nomen  ossaque  FG  ||  15  recenti  cadauere  B  \\  17  diu]  di  C  ||  tenebris  ex  tene- 
bras  B  ||  luce  B  ||  fugatam  JRjET||  descendem  B  ||  18  animain  H  \  pallantis  A 
pallenti  BH\  aduc  FG  ||  orti  A  (corr.  a)  ||  19  schol.  ad  v.  153  om.  G  ||  piacvla 
svnto]  in  Jiis  desinit  Cassellani  qiiaternio  h  (cf.  praef.  p.  XL VIII) ;  secundus  in 
quo  commentarms  ad.  v.  153—359  scriptus  erat  interiit.  ||  piacvlo  B  (corr.  man. 
sec.)  tiacola  H  ||  20  nata  om.  AS  \\  morte]  a  morte  F  ||  22  apre  omnes  A  (corr.  a) 
||  auctores  idoneos  FG  ||  23  diuerse  G  ||  scholia  ad  lvcos  s.  e.  r.  i.  v.  a.  et  maesto 

V.    Om.   G  ||  LUCAN    STIG    RECNA.    I.    U.    AfpicieS    B     LVCOS    STYGIO    (STYOIOS    a)    ET    REGNA 

e.  q.  s.  A    lvcos  stigis  et  reona  e.  q.  s.  S    lvcos  stioios  et  reona  e.  g.  s.  H  || 
24  sineca  F   sinica  H  ||  scribsit  F  ||  situ  Ubri,  ritu  vulgo 

Servii  comm.  Vol.  II.  Easc.  I.  3 


34  -  SERVII 

Aegyptioruru.  hic  dicit  circa  Syenen;  extrernam  Aegypti  partein; 
esse  locum;  quem  Philas;  hoc  est  amicas;  vocant  ideo  quod  illic 
est  placata  ab  Aegyptiis  Isis;  quibus  irascebatur  quod  membra 
mariti  Osiridis  non  inveniebat,  quem  frater  Typhon  occiderat.  quae 
5  inventa  postea  cum  sepelire  vellet;  elegit  vicinae  paludis  tutissimum 
locum;  quam  transitu  coristat  esse  difficilem;  limosa  enim  est  et 
papyris  referta  et  dlta.  ultra  lianc  est  brevis  insula;  inaccessa  ho- 
minibus;  unde  Abatos  appellata  est:  Lucanus  <(X  323^>  hinc  Aba- 
tos;  quam  nostra  vocat  veneranda  vetustas.    haec  palus  Styx 

10  vocatur;  quod  tristitiam  transeuntibus  gignit.  sane  ad  illam  insu- 
lam  ab  his  qui  sacris  inbuti  sunt;  certis  transitur  diebus.  lectum 
est  etiam  quod  vicini  populi  cadavera  suorum  ad  alteram  regionem 
transferunt;  sed  si  quis  forte  in  fluvio  pereat  nec  eius  inveniatur 
cadaver;  post  centum  ei  annos  ultima  persolvuntur.    hinc  est  tractum 

15  <(329)>  eentum  errant  annos  volitantque  haec  litora  circum. 

et  regna  invia  quae  contra  naturam  fiunt  non  adserunt  prae- 

iudicium  generalitati:  unde  ait  *invia  regna9;  licet  et  Hercules  alii- 

que  transierint  et  sit  transiturus  Aeneas.     sic   dictum   est   et  illud 

<^425)>  evaditque  celer  ripam  inremeabilis  undae. 

20  156.    MAESTO  vvltv  propter  mortem  amici  et  rami  inquisitio- 

nem.  defixvs  lvmina  defixa  lumina  habens;   per  quod  tristitia 

mentis  ostenditur. 

157.    ingreditvr  pro  graditur:  vacat  praepositio;  ut  <LV  177> 
ingrediturque  solo  et  caput  inter  nubila  condit. 

25  159.    paeibvs    cveis    vestigia    pigit    aut    simili    sollicitudine 

detentus  incedit:    aut  cfigit  vestigia^  id  est  stat  subito;  quod  cogi- 
tantes  facere  consuerunt. 


1  dicitur  II  ||  s jgnen  B  syaenen  F  sienen  A  8  siene  H  syene  M  ||  extre- 
mam  Aegypti  pattem  om.  M  ||  extrema  H  \\  2  filas  BM  filias  FAH  ||  ideo 
quia  S  \\  4  usiridis  H  ||  6  quam  transitu  H:  quam  transitum  B  quam  a  tran- 
situ  A  S  quem  transitu  F  quem  ad  transitum  M  ||  est]  paulus  add.  M  \\  7  pa- 
piris  F  ||  8  abathos  M  ||  abatus  F A  abathus  M  ||  9  uentustas  H  \\  paulus  B  || 
12  vicini]  uicini  hinc  F  uicinici  H  ||  ad  alteram  regionem  Servius  suo  more 
pro  cin  aliam  regionem9.  ||  13  transferat  F  ||  quis  BMa:  qui  FASH  \\  fluo  A 
(fluuio  a)  ||  14  ei  om.  H  ||  ultima  annos  B  ||  ultima  om.  F  ||  persolvunturj  paren- 
tatur  F.  persoluuntur  officia  ASM  \\  15  erant  FAH  (errant  a)  ||  annos  om.  H  || 
littora  BH\\  16  et  regna  inuia  quod  dicit  quae  e.  s.  q.  F  ||  17  invia]  inuna  B  || 
regna  om.  FM  ||  et  hercules  aliique  ASMi.  hercules  aliique  BH  et  hercules  et 
alii  F  ||  18  et  sic  sit  F  ||  sic  .  .  .  illud]  et  hoc  sic  dictum  est  ut  illud  F  ||  20 


ad  maesto  v.  om.  F\\  inquisitione  A  (corr.  a)  inquistone  S  inquisionem 
H\\  21  defixvs  lvmina  om.  A  S H  \\  defixit  B  defixvs  autem  Jf  ||  defixa  lumina 
om.  M,  in  marg.  supplevit  m  ||  lumina  om.  B  ||  23  greditur  BH  ||  24  solo  et] 
solet  G  ||  capud  F  ||  25  schol.  ad  v.  159  om.  Gr  ||  26  detentus]  decentes  H  ||  subito] 
ex  inprouiso  M  ||   cogerantes  F 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VI  156—176.  35 

160.     MVLTA    INTER    SESE    VAEIO    SEEMONE    SEEEBANT     hic    pro- 

prie  dictus  est  sermo;  qui  inter  utrumque  seritur. 

163.    indigna  moete  miserabili;  non  congrua  eius  meritis:  vel 
propter  animae  etiam  extinctionem  elementi  contrarietate. 

165.    maetemqve  accendeee  cantv  hemistichium  hoc  dicitur  5 
addidisse  dum  recitat. 

168.    vita  spoliavit    ad  bellum  retulit;   in  quo  victis  tollun- 
tur  exuviae. 

170.  NON  infeeioea  secvtvs  ubique  Aenean  Hectori  conparat; 
ut    <(XI  291)>    ainbo    animis;    ambo    insignes    praestantibus  10 
armis. 

171.  cava    dvm    peesonat    aeqvoea    concha    aut   personare 
facit:  aut  hysterologia  est;  dum  per  cava  aequora  sonat. 

172.  demens   inprovidus;    qui  non   consideravit  etiam  deos  in 
aemulationem  posse  descendere.  15 

173.  aemvlvs  modo  ceiusdem  rei  studiosus?;  alias  ciniruicus' 
invenitur.  exceptvm  oppressum  insidiis:  quo  sermone  ostendit 
eum  tfantae  fuisse  virtutis;  ut  ne .  a  numine  quidem  nisi  insidiis 
opprimeretur.  teiton  paenultima  accentum  habet;  nam  Tritonis 
facit:  si  enim  ultima  habeat;  Tritontis  facit;  quod  non  procedit:  ut  20 
Demophoon;  Demophoontis. 

175.  eego   aut   quia  talis   perierat;    aut  quia  sic  fuerat  inter- 
emptus. 

176.  PEAECIPVE    pivs    aeneas    ubique   Aenean    supra    ceteros 
inducit  mortem  cuiuslibet  dolere;  ut  (I  221>  nunc  Amyci  casum  25 


1  hinc  . .  ^  seritur]    exscr.  Isid.  or.  VI  8,  3;    diff.  verb.  578    ||    16  modo  . 
invenitur]  exscr.  Isid.  or.  X  7 


1  hic  M :  hic  uel  hinc  H  hinc  FGBAS  ||  2  quiter  A  (qui  inter  a)  ||  qui] 
quid  JR  ||  utrumque]  duos  Fdbricius  ||  seritur]  agitur  M.  et  inter  utrumque 
agitur  add.  D  ||  3  scholia  ad  v.  163 — 171  om.  G  \  vel]  om.  B,  nec  H  \\  4  ex- 
stinctionem  F  \\  contrarietati  F  ||  5  emithichium  B  emistichium  A  emisticum 
H  emystichium  M  ||  martemqve  .  .  .  recitat]  accendeke  martem  hemistichium  id 
est  dimidium  uersum  hoc  dicitur  addidisse  dum  augusto  hunc  librum  recitaret. 
nam  ante  hemistichium  fecerat  dicendo  aere  ciere  uiros  q  postea  in  praesentia 
augusti  ex  abundantia  intell-ectus  addidit  subito  martemque  accendere  cantu  D. 
cf.  Donati  vita  p.  61  sa.  Beiffersch.  ||  8  exuiuae  F  ||  13  histerologia  BAH  yste- 
rologia  M  \\  est]  postposita  dictio  add.  F  ||  sanat  F  ||  14  inprovidus]  pro  inuidus 
#||  15  discendere  F  \\  17  quo]  quocl  G  \\  18  eum]  eius  G  ||  indiis  H\\  19  schol. 

t 
ad  triton  om.  G  ||  penultiraa  F  ||  tritanis  F  ||  20  si  enim  .  .  .  facit  in  contextu 
omissa  in  margine  hab.  S  ||  ultima  F  ||  habent  F  ||  Tritontis]  nam  (non  a)  trito- 

t 
nis  A  trittontis  F  tritonis  S  ||  facit]  si  enim  ultima  habeat  tritontis  facit 
add.  A  ||  21  Demophoon  om.  H  ||  Demophoon  Demophoontis]  demofon  fontis  F. 
cf.  F.  Schoellius  de  accentu  linguae  lat.  p.  214  ||  22  qui  talis  AS  (corr.  a)  \\  sic 
om.  AS  ||  24  super  H  ||  25  cuiuslibet  mortem  FG  ||  dolore  GH  ||  ut]  et  AS 
(corr.  a) 


36  SERVII 

gemit;  iteui  <T  869>  casuque  animum  eoncussus  amici.  hine 
ei  dat  circa  sepulturam  etiam  sordida  officia;  quae  in  aliis  denegat 
locis.  qui  enim  de  pietatis  generibus  scripserunt  primum  locum  in 
sepultura  esse  voluerunt:  unde  cum  pontificibus  nefas  esset  cadaver 
5  videre?  magis  tamen  nefas  fuerat  si  visum  insepultum  relinquerent. 
genus  autem  fuerat  sepulturae  iniectio  pulveris:  unde  est  <(365> 
aut  tu  mihi  terram  inice.  Horatius  non  est  mora  longa;  lice- 
bit  iniecto  ter  pulvere  curras. 

177.  akamqve   sepvlcei   pyram    dicit;    quae    in   modum   arae 
10  construi  lignis   solebat:   narh   et  sequitur  ccongerere  arboribus  cae- 

loque  educere  certant'.  et  arani,  quae  ante  sepulcrum  fieri  con- 
suevit,  intellegere  noh  possumus,  ut  <(III  63)>  stant  manibus 
arae;  cum  nondum  facta  sit  funeratio;  quae  praecedit  sepulcrum. 
Probus  tamen  et  Donatus  de  hoc  loco  requirendum  adhuc  esse 
15  dixerunt. 

178.  caeloqve  edvcere  cektant   ut  hoc  faciaht  mente  per- 
tractant:  nam  adhuc  ituri  ad  silvas  sunt. 

179.  itvr   ceo?   e  brevis    est;   citur9   i  longa   invenitur.     ergo 
quia  hoc  verbum  breve  est  in  origine  et  in  declinatione  fit  longum? 

20  ideo  certa  eius  natura  nec  in  temporibus  nec  in  participiis  inveni- 
tur:  nam  cum  *itur?  longa  sit;  citurus?  brevis  invenitur;  ut  <(680^> 
superumque  in  lumen  ituras.  multi  tamen  temptant  dicentes 
citur'  propter  ceo?;  quae  prima  verbi  origo  est;  per  diphthongon 
scribi  debere:   quod   non  procedit;   quia   diphthongos   semper  longa 

25  est;  ci?  autem  et  produci  potest  et  corripi.    hinc  est  quod  ^fortuitus' 


7  Horatius]  carm.  I  28,  35  ||  9  pyrara  . . .  solebat]  exscr.  Isid.  XX  10,  9 


1  item]  ita  e  H  \\  amici]  lioc  praecipit  horatius  in  arte  poetica  (126)  ser- 
uetur  ad  imum  qualis  ab  incepto  processerit  et  sibi  constet,  ut  semper  pius 
describatur  aeneas  add.  D  ||  ,2  in  om.  FGAS  \\  3  pietatis  om.  AS  (in  marg. 
suppl.  a)  ||  primum  .  .  .  voluerunt]  primum  locum  sepulture  esse  uolunt  JTG. 
ceterum  haec  veroa  in  utroque  libro  post  pontificibus  collocata  sunt  ||  fortasse 
primum  eius  vel  ei  locum  ||  4  sepultura  S  ||  5  si  visum]  se  uisum  G  suusum  H  || 
relinquerent  insepultum  M  ]|  6  sepulturae  fuerat  M  ||  pulveris]  a  sacerdote  sci-A 
licet  add.  M\\S  te  puluere  A  ||  curas  B  ||  9  scholia.ad  v.  177  sq.  om.  G  ||  sepvl- 
chri  libri  ||  in  modo  H  ||  10  conierere  A  (corr.  a)  ||,  arboribus  .  .  .  intellegere 
om.  II  \\  caeloque  .  .  .  certant  om.  F  \\  11  sepulcbrum  FASHWI  pulcrum  B  || 
13  sepulcbrum  MASHM\\  14  Probus]  proquib.  B  j|  Donatus]  ceteri  commen- 
tatores  F  \\  boc  om.  H  ||  adhuc  om.  F  \\  16  caelo  B  \\  ceptant  B  ||  17  nam  om.  F  || 
siluis  A  {corr.  a)  silluas  H  siluam  FM  j|  18  eo  .  .  .  origine]  i  longa  inuenitur 
ergo  quia  boc  uerbum  breue  est  itur  eo  et  breuis  est  in  origine  FG,  nisi 
quod  i  om.  G  \\  19  in  ante  declinatione  om.  G  ||  20  participibus  AS  (corr.  a)  || 
21  nam  .  .  .  invenitur  om.  H  ||  22  in]  ad  Vergilius  ||  limen  FG  \\  ituros  M  || 
multi  tamen  e.  q.  s.]  cf.  Terentianus  459  sqy.  Gled.  ars  p.  29,  11  K.  Tomp. 
comm.  p.  115,  15  K.  ||  dicentis  FG  ||  24  quia  .  .  .  est]  quia  ad  dyptongon 
(dyptongos  a)  semper  longa  est  A  quia  ad  diptongos  semper  longo  est  S  \\ 
25  et  ante  produci  om.  FG  ||  perduci  H  ||   et  corripi  potest  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  177-190.  37 

i  et  producit  et  corripit:  Iuvenalis  <XIII  225>  non  quasi  fortui- 
tus  nec  ventorum*  rabie,  sed  iratus  cadat  in  terras  et 
iudicet  ignis,  contra  Horatius  nec  fortuitum  spernere  cespi- 
tem  leges  sinebant.  hic  enim  nisi  i  littera  longa  sit?  non  stat 
versus.  et  hoc  protulimus  exemplum  unius  sermonis,  ne  quis  dicat  5 
'iturus5  et  citur'  ideo  variam  habere  naturam  propter  temporum 
varietatem:  unde  melius  est,  ut  diximus,  originis  considerare  ratio- 
nem.     sane  'fortuitus'  ab  eundo  est  et  a  fortuna  conpositum. 

180.    pkocvmbvnt  piceae  picea  secundum  Plinium  in  naturali 
historia  quinta  species  cedri  est:  nam  cedria  dicta  est  quasi  xcuo[ie-  10 
vrjg  Sovbg  vyobv,  id  est  arboris  umor  ardentis. 

183.  nec  non  aeneas  bona  oeconomia  venitur  ad  ramum. 

184.  accingitvr  aemis  instruitur  officiis. 

186.  forte  precatvb   vacat  cforte':    et  est  versus  de  his  qui 
tibicines   vocantur;    quibus   datur   aliquid   ad   solam  metri  sustenta-  15 
tionem,  ut  <V  457>  nunc  dextra  nunc  ille  sinistra:   nec  enim 
possumus  intellegere  eum  fortuitu  rogasse. 

187.  si    adverbium    rogantis   et   optantis    est    per    se  plenum, 
sicut  et  co',  quamquam  neoterici  haec  iungant  et  pro  uno  ponant: 
Persius    <II  10>    o    si    ebulliat    patruus;    praeclarum    funus!  20 
et  o  si. 

188.  qvando    siquidem.    et  cnimium   vere'   cum  ingenti  dixit 
adfectu;  quasi  mors  praedicta  falsa  esse  debuerit. 

190.    cvm  forte   colvmbae   auguria   aut  oblativa  sunt,    quae 
non  poscuntur;  aut  inpetrativa;  quae  optata  veniunt.    hoc  ergo  quia  25 

3  Horatius]  carm.  II  15,  17  ||  9  in  naturali  historia]  XVI  §  38  sqq.  ||  10 
nam  cedria .  .  .  ardeiitis]  exscr.  Isid.  or.  XVII  7,  33  ||  18  adverbium  e.  q.  s.]  cf. 
[Sergii]  explan.  in  Don.  p.  510,  10  K.  ||  24  auguria  . . .  coitum  (v.  193)]  exscr. 
mythogr.  III,  11?  14  et  16 

1  i  et  om.  H  ||  producitur  G  produci  AS  (corr.  a)  ||  iuuenelis  FG  iunalis  H  || 
2  rabie  G  rabi§  F  rabie  ex  rabies  M:  rabies  BAS  rapias  H  \\  3  cespite  lege 
B  ||  4  hinc  AS  hinc  G  ||  i  littera  BF:  litera  i  litera  G  litera  i  ASM  littera 
II  ||  9  sehol.  ad  v.  180  om.  G  ||  piceae  peocymbvnt  M  \\  10  nam]  nam  si  B  || 
data  A  (dicta  a)  \\  quasi]  qua  M  \\  ceomenes  dryos  ygron  BAS  ceomenes  ardens 
quercus  dryos  «ygron  F  ceomines  drros  igron  H  Kceomenes  dios  ygyon  M  || 
11  umor  AII:  humor  BSMa  humoris  F  \\  ardetis  AS  (corr.  a)  ||  12  oechono- 
mia  B  economia  A  oeconomina  F  oeoeonomina  H  ||  uenit  B  ||  13  schol.  ad 
v.  184  om.  G  ||  14  sic  fokte  G  ||  15  uocatur  FG  \\  datur]  additur  vulgo  \\  16  nuc 
(nunc  a)  dextera  A  ||  dextra]  ingeminans  ictus  add,  G  \\  dextra  nunc]  dixerat 
inunc  H  ||  17  eum]  cum  FG  ||  18  rogantis  et  om.  FGAS\\  19  sicut  et  V]  ut 
in  quinto  (195)  quamquam  o,  sed  superent  add.  Fabricius  ||  19  quamquam 
licet  vulgo  II  ineoterici  G  moderni  superscr.  m  ||  uno  BH:  una  FGASM  | 
20  ebuliat  BH  ebullit  AS  ebullat  FGM\\  22  pro  siquidem  G  ||  23  adfectu 
effatu  Daniel  \\    praedicata  M  \\    24  schol  ad  v.  190  om.  G  ||    25  lmpetrita  F    t 


t 


inperatiua  A  (corr.  a)   inipetraiua  H  (t  superscr.  h)    inpetratiua  M  \\   optata] 
obta  F 


38  SEftVII 

oblativum  est;  ideo   dixit  cforte5.     bene   autem   a  eolunibis  Aeneae 
datur   augurium;    et  Veneris   filio    et  regi:    nam    ad    reges   pertinet 
eolumbarum  augurium,   quia  numquam  solae  sunt;    sicut  nec  reges 
quidem. 
5  191.    ipsa  svb  oka  perite,  ne  si  longius  volarent/ non  ad  eum 

pertinere  viderentur:  nam  moris  erat  ut  captantes  auguria  certa 
sibi  spatia  designarent;  quibus  volebant  videnda  ad  se  pertinere. 

193.    maternas  Veneri  eonsecratas;  propter  fetum  frequentem 
et  coitum. 
10  194.    si  QVA  via  est  si  est  ratio.    et  iam  ex  hoc  loco  esse  in- 

cipit  inpetrativum  quod  fuerat  oblativum.  cvbsvmqve  per  avras 
ccursuin'  vocavit  impetum  et  eundi  officium:  nam  et  navium  cursum 
dicimus. 

196.  ne  defice  rebvs   ne   desere   in   rebus  incertis.     et  bene 
15  in    silvis    invocat   matrern,    quam    iam    scit   sibi  visam   esse   habitu 

venatricis;  ut  in  primo  <(314>  legimus. 

197.  sic  effatvs    proprie   effata   sunt   augurum  preces:   unde 
ager  post  pomeria;  ubi  captabantur  auguria;  dicebatur  effatus. 
vestigia  pressit   quia  ad  captanda   auguria  post  preces   inmobiles 

20  vel  sedere  vel  stare  consueverant. 

198.  observans  qvae  signa  ferant  servare  enim  et  de  caelo  et  de 
avibus  verbo  augurum  dieitur.  qvo  tendere  pergant  pascentes 
hinc  iam  optimum  significatur  augurium,  quod  pascebant.  nam  Eo- 
mani  moris  fuit  et  in  comitiis  agendis  et  in  bellis  gerendis  pullaria 

25  captare  auguria.    unde  est  in  Livio  quod  cum  quidam  cupidus  belli 
gerendi  a  tribuno  plebis  arceretur  ne  iret;  pullos  iussit  adferri:  qui 


17  proprie. . .  consueuerant]  exscr.  mythogr.  III 11,  15  ||  25  in  Livio]  fragm. 
11  ap.  Hertz.  IV  p.  225 


2  et  Veneris  .  .  .  columbarum  augurium  om.  F  \\  et  ante  Veneris]  et  M  || 
3  columborum  AS  (columbarum  a)  ||  iugurium  B  ||  ne  FAS  (nec  a)  ||  5  perite 
om.  AS  ||  6  uideretur  FG  ||  7  spacia  A  ||  pertinere]  quod  spatium  totum  tem- 
plum  appellatur  et  extremae  partes  antica  et  postica  uocabantur  add.  D  \\ 
8  fetum  FH:  foetum  BSGM  \\  9  et  om.  G  ||  11  inpetritum  F  imperium  G 
inpetratium  A  (corr.  a)  ||  oblatiuum  fuerat  M  \\  ablatiuum  FG.  pro  estote 
add.  G  quae  ad  'este  duces'  pertinent.  ||  scholia  ad  cvrsvmqve  p.  a.  et  ad  v.  196 
om.  G  ||  14  desere]  desse  F  ||  15  inuocabat  M  \\  quam  .  .  .  visam  esse]  quam 
iam  scit  antea  se  uisam  esse  F  ||  uisa  H  ||  habitu]  in  habitu  B  ||  16  ut  .  .  .  legi- 
mus  om.  F  \\  17  augurium  FG  augurium  A  ||  18  ager  FGM:  aggeres  BASH  || 

■^°meria  B  (po  superscr.  man.  pr.  ut  videtur)  pomaaria  ex  pomearia  M.  fort. 
pomerium  ||  capitabantur  G  ||  dicebatur  ASM:  dicebantur  BFGHas  ||  effatus 
om.  G  ||  19  schol.  ad  vestigia  p.  om.  G  ||  21  schol.  ad  observans  q.  s.  f.  edidit 
Stephanus  |j  servare]  observare  JDaniel  ||  22 '  schol.  ad  qvo  t.  p.  p.  om.  FG  II 
24  fuit  et]  fuit  ut  M  \\  comiciis  A  \\  pullularia  JET  ||  25  capitare  B  captarent  M  || 
26  gerandi  B  ||  arceretur]  prohiberetur  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  191-205.  39 

cum  niissas  non  ederent  fruges,  inridens  consul  augurium  ait  evel 
bibant5,  et  eos  praecipitavit  in  Tiberini:  inde  navibus  victor  revertens 
[ad  Africam  tendens]  in  mari  cum  omnibus  quos  ducebat  extinctus 
est.  ruultf  ?pascentes?  distingunt,  et  absolutus  est  sensus.  alii  dicunt 
cpaseentes  volando'  et  referunt  ad  naturam  columbarum,  quae  exi-  5 
lientes  pascere  consuerunt.  alii  cvolando'  ambulanclo  .dicunt:  vola 
enim  dicitur  media  pars  pedis  sive  manus. 

199.    peodiee  prodibant:  infinitus  pro  indicativo. 

201.  geave  olentis  male  olentis:  alibi  bene  olentis,  ut  et 
graviter  spirantis  copia  thymbrae  floreat.  10 

202.  liqvidvmqve  pee  aeea  lapsae  non  est  aeris  perpetuum 
epitheton,  sed  purum  et  incorruptum  ait  Averni  comparatione.  dicit 
autem  eas  alte  volasse  ad  vitandum  Averni  odorem. 

203.  svpee  aeboee  sidvnt  secunduni  antiquam  licentiam. 

204.  avei   avea    splendor    auri :    Horatius   tua   ne   retardet  15 
aura  rnaritos,  id  est  splendor.    hinc  et  aurum  dicitur  a  splendore, 
qui   est  in  eo    metallo:   hinc   et   aurarii   dicti,   quorum  favor  splen- 
didos  reddit. 

205.  bevmali  feigoee  viscvm    bene   'brumali'   addidit:    tunc 
enim  maturum  est  et  auri  imitatur  colorem,  nam  nova  fronde  viret.  20 
quod;   ut   ait  Plinius  in  naturali  historia  <(XVI  247)>?  de  fimo  tur- 
delarum  in  certis  arboribus  nascitur:  unde  Plautus  ipsa  sibi  avis 
mortem  creat. 


6  alii. .  .manus]  exscr.  Isid.  or.  XII  7,  4  ||  9  et  graviter]  georg.  IV  31  ||  12  sed 
purum  ait]  cf.  Non.  p.  334,  16  M.  ||  15  splendor  auri  .  .  .  reddit]  exscr.  Isid. 
or.  XVI  18,  1  ||  Horatius]  carm.  II  8,  23  ||  21  quod  .  .  .  creat]  cf/  Isid.  or. 
XII,  7,  71 


2  praecipitauit  eos  B  ||  praecipitavit]  necaut  M  ||  inde  nauibus  uictor  reuer- 
tens  ad  africam  tendens  B H.M ,  nisi  quod  victo  H,  tenens  M9  quod  ipsum 
post  deletum  est.  inde  nauibus  uictor  reuertens  ad  Africam  AS  (tendens  supr. 
vers.  add.  a).  ad  Africam  tendens  ut  ao  liomine  Servii  corrigendi  studioso 
profecta  seclusi.  in  programmate  Neobrandenburgensi  a.  1871  p.  12  verba  hoc 
modo  emendanda  videri  dixi  inde  navibus  victoriae  certus  ad  Africam  tendens 
||  3  in  mari  cum  omnibus  quos  ducebat  extinctus  est  BH:  cum  periit  exercitu 
AS  (in  mari  periit  cum  exercitu  a)  in  mari  cum  omni  periit  exercitu  in  niari 
cum  omnibus  quos  ducebat  extinctus  est  M  (in  mari  .  .  .  exercitu  post  deleia 
sunt)  ||  4  et  multi  A  \\  6  consueuerunt  M  ||  8  schol.  ad  v.  199  om.  G  ||  prodiebant 
M  ||  infinitiuus  HJ\  9  gravi  H  ||  olentes  FG  ||  aiibi  bene  olentis  om.  FG  ||  et 
om.  FG  ||  10  graue  G  ||  copia  om.  G  ||  timbre  FG  tymbrae  A  ]|  flof  B  florea  G  \\ 
11  schol  ad  v.  202  om.  G  ||  aeris  om.  F  \\  13  alta  H  ||  aeueni  F  ||  14  licentiam 
super  iungit  ablativo  D  \\  15  splendor  auri]  odor  FG  ||  16  hinc  enim  aurum 
AS  ||  a]  ab  FG  ||  17  qui]  quid  FG  ||  metalla  A  ||  aurati  Stephanus  et  Daniel. 
cf.  quae  Burmannus  h.  I.  adnotavit  ||  fauore  FG  ||  splendidus  H  ||  18  reddidit 
FGM  \\  19  schol.  ad  v.  205  om.  G  ||  viscvs  A  ||  addit  H\\  20  matur  am  A  matu- 
ram  H  marcidum  Vossianus  Burmanni  \\  et  om.  H  ||  imitatur]  mutatur  H  || 
21  quod]  et  quod  F  ||  ut  ait  om.  F  ||  plinius  ex  planius  B  ||  22  sibi]  ui  F  || 
avis  om.  AS  \\  23  creat]  cacat  Burmannus.  cf  Isid. 


40  SERVII 

207.  teeetis  trvncos  *teres?  est  rotundum  aliquid  cum  pro- 
eeritate,  ut  incumbens  tereti  Damon  sic  coepit  olivae.  Ho- 
ratius  bracbia  et  vultum  teretesque  suras  integer  laudo. 

210.  extemplo    bene    verbo    usus    est    augurum,    ut    diximus 
5  supra  <(I  92)>. 

211.  cvnctantem  aliud  pendet  ex  alio:  ceunctantem';  quia  cavi- 
dus?,  ut  ostendat  tantam  fuisse  avellendi  eupiditateru,  ut  nulla  ei 
satisfacere  posset  celeritas:  nam  tardantem  dicere  non  possumus 
eum   qui  fataliter   sequebatur.     alii   ccunctantem'   ad   auri  naturam 

10  referunt,  id  est  mollem;  quia  paulatim  frangitur  et  lentescit.  alii 
c cunctantem ?  gravem  dicunt,  ut  glaebas  cunctantes  crassaque 
terga  expecta. 

212.  nec  minvs  nihilo  minus  ille  deflebatur.  interea  dum 
itur  acl  silvas. 

15  213.    ingrato   tristi,    ut   gratum   laetum   aliquid   dicimus.     alii 

cingrato?  dicunt  gratiam  non  sentienti. 

214.  pingvem  aut  de  Graeco  transtulit  XiTtagav  magnam:  aut 
hypallage  est,  hoc  est  de  pinguibus  taedis. 

215.  frondibvs  atris  aptis  ad  funera. 

20  216.    ante    cvpressos    constitvvnt    cupressus    adhibetur    ad 

funera,  vel  quod  caesa  non  repullulat,  vel  quod  per  eam  funestata 
ostenditur  domus,  sicut  laetam  frondes  indicant  festae.  Varro  tamen 
dicit  pjras  ideo  cupresso  circumdari  propter  gravem  ustrinae  odo- 
rem;    ne   eo    offendatur   populi    circumstantis    corona;    quae   tamcliu 

25  stabat  respondens  fletibus  praeficae,  id  est  principi  planctuum; 
quamdiu  consumpto  cadavere  et  collectis  cineribus  diceretur  novis- 
simum  verbum  cilicet%  quod  ire  licet  significat:  unde  est  <(231)> 
dixitque  novissima  verba. 


2  incumbens]  buc.  VIII  16  ||  Horatius]  carm.  II  4,  21  ||  11  glaebas]  georg. 
II  236  ||  20  cupressus  adhibetur  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  IY  460; 
comm.  Luc.  III  442 ;  mythogr.  III  6,  28 


1  TERRENTis  F  torrentis  G  \\  2  damon  AR  damno  F  \\  3  bracia  F  \\  4  schol. 
ad  v.  210  om.  G  ||  6  cunctantem  om.  M  \\  7  ut  ostendat]  ostendit  enim  FG  || 
8  posset -ASM:  ipossit  B H F G  ||  tardantem  ex  tardentem  AS  ||  10  referunt  om.  H 
||  quia]  qui  AS  ||  et]  id  est  vulgo  ||"  alii  .  .  .  expecta  om.  FG  ||  11  glebes  A 
12  excepta  A  ||  13  scholia  ad  interea  et  ad  v.  213  om.  G  ||  17  aud  e  greco  FG 
libaran  A  idepyram  B  para  H  lyparan  M  lipparan  FG.  e  Sangallensi  nihil 
enotavit  Hagenus  ||  magnum  FG  ||  aut  ypallage  (ypelage  F)  figura  est  FG  || 
19  scholia  ad  v.  215  et  216  om.  G  ||  21  funesta  AS  \\  22  sicut]  sic  F  ||  23  cu- 
pressu  M  ||    24  eo  om.  BH  \\    25  praeiicae  fletibus  F  fiectibus  praefecae  H  || 

n 

principi  planctuum  BH:  principi  plactumu  A  (n  superscr.  ipse  ut  videtur  libra- 
rius)  principi  plancfcumum  S  planctuum  principi  M  principi  planetum  F  prin- 
cipis  planctuum  vulgo  ||  26  dicebat  M  ||  27  ilicet  .  .  .  verba  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  207-225.  41 

218.  pars  calidos  latices  Plinius  in  naturali  historia  dicit 
hanc  esse  causam  ut  mortui  et  calida  abluantur  et  per  intervalla 
conclamentur,  quod  solet  plerunique  vitalis  spiritus  exclusus  putari 
et  honiines  fallere.  denique  refert  quendam  superpositum  pyrae 
adhibitis  ignibus  erectum  esse  nec  potuisse  liberari.  unde  et  serva-  5 
bantur  cadavera  septem  diebus,  et  calida  abluebantur,  et  post  ulti- 
mam  conclamationem  conburebantur:  unde  traxit  Terentius  desine, 
iam  conclamatum  est.  aena  vndantia  flammis  hoc  est  per 
flammas:  alibi  <TII  466)>  nec  iam  se  capit  unda:  volat  vapor 
ater  ad  auras.  10 

219.  lavant  frigentis  et  vng-vnt  versus  Ennii,  qui  ait  Tar- 
quinii  corpus  bona  femina  lavit  et  unxit. 

220.  defleta  participium  ab   eo   quod   est  cfieor';    si    tamen 
inveniatur;  alias  sine  verbi  origine  esse  dicemus. 

221.  pvrpvreas   ad  imitationem  sanguinis,  in  quo  est  anima,  15 
ut   diximus   supra  <T  79)>:   ut  <1X  347>   purpuream   vomit  ille 
animam.         velamina  nota  vel  ipsi  cara,  vel  animae:  ex  notitia 
enim  gignitur  caritas,  ut  hic  inter  flumina  nota. 

222.  feretro   graece   dixit,   nam   latine  capulus   dicitur  a  ca- 
piendo:   unde  ait  Plautus  capularis   senex;   id  est  capulo  vicinus.  20 
et  ?subiere  feretro'  ut  <TII  161,.  VIII  125>  subeunt  muro. 

223.  more  parentvm  propinquioribus   enim  virilis   sexus  hoc 
dabatur  officium. 

224.  facem  de  fune,  ut  Varro  dicit:  unde  et  funus  dictum  est. 
per  noctem   autem   urebantur:    unde  et  permansit  ut  mortuos  faces  25 
antecedant. 

225.  fvso  crateres  olivo   diis  superis  tantum  libabant,   in- 
feris  vero   sacrificantes   etiam  vasa  in    ignem   mittebant,   unde    ait 


1  Plinius  in  naturali  historia]  cf.  VII  §  173  sqq.  ||  Plinius  e.  q.  s.]  exscr. 
mythogr.  III  6,  27  ||  7  Terentius]  eun.  II  3,  57  ||  11  Ennii]  ann.  v.  156  ap.  Vahl. 
p.  25  ||  18  hic]  buc.  I  51  ||  19*  graece  dixit  e.  q.  s.]  exscr.  Isid.  or.  XX  11,  7. 
cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VI  55  ||  20  Plautus]  mil.  III  1,  34 


1  plenius  H  ||  5  adibitis  F  \\  signibus  G  ||  et  rectum  G  ||  6  cadauera]  cada 
G  ||  septem  MM  VII  ASH:  octo  F  VIII  G  \\  callida  E  callida  aqua  M  || 
7  concurebantur  G  ||  terrentius  ABH  ||  8  scholia  ad  aena  v.  f.,  ad  v.  219  et  220, 
ad  pvrpvreas  om.  G  \\  aeana  A  (alterum  a  del.  a)  aenea  M  \\  9  se  iam  vulgo  || 
unde  jffH  10  auvis  B  \\  11  FKiaE^Tis  om.  B  \\  uersus  hic  ennii  F  \\  12  corpus  ex 
corpos  M  ||  labit  F  \\  14  dicimus  B  \\  15  schol.  ad  pvrpvreas  om.  G~  ||  mittationem 
J3"  ||  17  uel  ipsa  circa  uel  animae  A  ||  notieia  A  \  19  scliolia  ad  v.  222  et  223 
om.  G  ||  20  placitus  F  ||  21  et]  es  F,  om.  B  ||  subiere  .  .  .  officium  om.  F  || 
subire'  B  \\  22  propinquoribus  A  \\  25  noctem]  noc  F  \\  autem  om.  AS\  et  om, 
FGAS  ||   26  antecedant]  ancebant  G  ||  27  dii  G 


42  SERVII 

cerateres':  quod  etiam  Statius  in  Arehemori  sepultura  commemorat. 
colivum?  autem  ab  oliva  dixit:  nam  oleum  ab  olea  dicitur. 

226.    flamma  qvievit  pyrae  ingentis,  quia;  ut  in  quarto  <(685> 
diximus,  pro   qualitate  personae  pyrae  fiebant.     sepulcra  etiam  vel 
5  minora  vel  magna  faeiebant. 

228.  ossaqve  lecta  aut  collecta,  aut  lecta  ideo  quia;  ut  supra 
<V  95)>  diximus,  nobiles  numquam  soli  conburebantur,  sed  cum 
dilectis  equis  vel  canibus  vel  famulo. 

229.  ter  socios   aut  saepius;  aut  re   vera  ter:   licet   enim   a 
10  funere  contraxerint  pollutionem;  tamen  omnis  purgatio  ad  superos 

pertinet,  unde  et  ait  inparem  numerum:  aut  quia  hoc  ratio  exigit 
lustrationis.  circvmtvlit  purgavit.  antiquum  verbum  est.  Plau- 
tus  pro  larvato  te  circumferam;  id  est  purgabo:  nam  lustratio 
a  circumlatione  dicta  est  vel  taedae  vel  sulphuris.  luvenalis  <1I 
15  157)>  si  qua  darentur  sulphura  cum  taedis. 

230.  spargens  quia  res  aguntur  infernae.  in  secundo  <719> 
Aeneas  deos  portaturus  ait  donec  me  flumine  vivo  abluero. 
hic  enim  erat  mos;  ut  diximus  supra.  felicis  olivae  arboris 
festae.   sed  moris  fuerat  ut  de  lauro  fieret.    sane  dicit  Donatus  quod 

20  hoc  propter  Augustum  mutavit.  nam  nata  erat  laurus  in  Palatio 
eo  die;  quo  Augustus:  unde  triumphantes  coronari  consueverant. 
propter  quam  rem  noluit  laurum  dicere  ad  officium  lugubre  per- 
tinere. 

231.  noVissima  verba  id  est  cilicet9:  nam  cvale'  dicebatur  post 
25  tumuli  quoque  peracta  sollemnia. 


l.Statius]  Theb.  IV  206  sqq.  ||   12  ctrcvmtvlit  purgavit]  cf.  Non.  p.  261,  26 
M  ]|  16  quia  . . .  abluero]  cf.  Macrob.  Sat.  III  1,  6  sqq. 


1  crateres]  oliuae  add.  G  ||  stacius  M  ||  arcaemoris  U  archaemori  A  arce- 
moris  H  ||  sepulturam  B  \\  2  olivum  . . .  faciebant  om.  G  \\  dicitur]  vel  drto  trjg 
slcciag  7]  sldag  add.  D  ||  3  quarto]  im  ex  m  S  n  H  ||  5  faciebant]  fiebant 
A8M  !|  6  aut  lecta  om.  G  ||  ut  supra  diximus  om.  FGAS  \\  7  conburebantur] 
unde  Homerus  (II.  XXIII  241)  xol  d'  alXoi  ccvev&sv  Sc%azLfj  uaCovt'  67ti[ii% 
LTCTtoi  ts  ytai  avdoeg  adcl  B  ||  8  delectis  aequis  G  ||  famulis  FG,  fortasse  recte  \\ 
9  aut  ante  saepius  om.  FGAS  ||  aut]  ait  FG  ||  10  funera  G  ||  contraxerit  JRM 
contraxerunt  F  contraxef  G  \\  11  et  om.  GAS  recte,  ut  videtur  \\  ratione  FG  \\ 
12  schol.  ad  cikcvmtvlit  om.  G  \\  13  circumferem  A  \\  14  vel  taedae. .  .cum  tae- 
dis  om.  F  ||  vel  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  taedae]  tuede  H.  uel  uictimae 
in  quibusdam  add.  D  ||  sulphuris]  uel  uictimae  add.  B  et  Leidensis  Burmanni  \\ 
Iuuenalis  cuperent  lustrari  si  qua  darentur  sulphura  curn  taedis  aut  si  foret 
humida  laurus  Fabricius  ||  16  infernae  aguntur  FG  \\  in  secundo  vero  Aeneas 
D  ||  17  portaturos  F  ||  18  felicis  ...  sane  dicit  om.  FG  ||  19  sed]  si  H  II 
sane  . .  .  mutavit]  quod  hoc  propter  augustum  mutavit  ut  dicit  donatus  M  \\ 
20  nata  erat]  creuit  superscr.  a\\  quo  natus  est  augustus  a  ||  21  consuerant  ex 
consueuerant  B  consuerant  A  consuerant  ex  consuerunt  S  consuauerant  H  || 
22  noluit  ex  uoluit  S  ||  24  scholia  ad  v.  231  et  ^33  om.  &  |]  25  cumoli  H  ||  so- 
lemnia  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  226—244.  43 

233.  svaqve  aema  viro  ipsi  cara  sculpsit  in  saxo:  nam  supra 
ea  iam  legimus  concremata.  remvmqve  tvbamqve  quia  et  bel- 
lator  et  remex  fuerat.  licet  possimus  etiam  solam  tubam  accipere: 
remus  enim  dicitur  lorurn,  quod  continet  tubam. 

234.  monte  svb  aerio  in  aerio:  nam  supra  est  positus.  caerium?  5 
autem  alii  altum  dicunt;  alii  nomen  montis  antiquum  volunt:  unde 
est  cqui  nunc  Misenus  ab  illo  dieitur'. 

236.  praecepta  sibyllae  ut  <153>  duc  nigras  peeudes,  ea 
prima  piacula  sunto. 

237.  spelvnca  alta  fvit  qua  ad  inferos  descendebatur;  non  10 
ubi  fuerat  Sibylla  vaticinata. 

238.  scrvpea  lapillosa:   nam  scrupus  proprie  est  lapillus  bre- 
vis,   qui  incedentibus  inpedimento  est  et  pressus   sollicitudinem  creat: 
unde  etiam  scrupulus  dictus  est.        lacv  nigko  aut  alto:  aut  vere 
nigro   inferorum  vicinitate.  tvta  autem;   quia  hinc  lacu;   hinc  15 
cingitur  silvis.     dicit  autem  locum?  quem  nunc  doliola  vocant. 

239.  volantes  volucres:  participium  pro  nomine  posuit,  ut 
plurimus  Alburnum  volitans  cui  nomen  asilo  est:  licet  illic 
sit  etiam  altera  figura.  sane  sciendum  Lucretium  et  alios  physicos 
dicere  aerem  corporeum  esse;  unde  et  aves  sustinet;  sed  hunc  cedere  20 
vapori  sulphureo;  unde  aves  in  illis  locis  desertae  aere;  quo  portari 
solent;  concidunt  non  odore,  sed  pondere:  quod  potest  esse  veri 
simile;  quia  altius  in  eodem  loco  possunt  volare;  ut  <202>  tollunt 
se  celeres  liquidumque  per  aera  lapsae. 

241.    ad  convexa  caeli  curvitatem.  25 

244.    invergit  vina  sacerdos  in  quarto  ait  <61>  media  inter 

cornua  fundit.     et   fundere   est   supina  manu   libare;    quod   fit  in 

sacris    supernis;    vergere    autem   est   conversa   in  sinistram  partem 

manu  ita  fundere;  ut  patera  convertatur;  quod  in  infernis  sacris  fit. 


12  lapillosa  . .  .  dictus  est]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  V  4,  37  ||   18  plurimus] 
georg.  III  147  ||    19  Lucretium]  cf.  I  265  sqq.,  VI  738  sqq. 


2  quia  bellator  et  remis  fuerat  F  ||  3  possumus  F  ||  4  tubam]  hoc  ex  Ho- 
mero^  imitatus  est  Vifgilius  in  Elpenoris  sepultura  (Od.  XII  13)  ccvtccq  insl 
vs%Qog  ts  %aiq  %al  tsy%scc  vskqov,  tv^i^ov  %svavtsg  %ai  snl  czrjlriv  SQvaavxsg 
itr\la^sv  anQOzdxcp  xv^cp  svrJQsg  sqst{iov  add.  D  ||  10  schol.  ad  v.  237  om.  G  \\ 
12  scholia  ad  v.  238  —  276  om.  G  ||  14  dictus  est]  unde  Terentius  (Phorm.  V 
8,  61)  cinieci  scrupulum'  add.  D  ||  lacv  .  .  .  vicinitate  om.  F  \\  15  hinc  igitur 
AS  (hinc  cingitur  a  hinc  cigitur  s)  \\  16  dicit  autem  .  .  .  iudex  tristis  et  inte- 
ger  (v.  275)  /m.  F  ||  deliola  B.  cf.  Varro  d.  I  l  V  157  Plac.  gloss.  p.  32  Deuerl 
||  vocant]  ^apud  Cumas  add.  D  ||  18  asillo  H  asylo  BS  |)  licet  etiam  illic  sit 
B  ||  19  alibs  aliquos  M  ||  20  et  om.  H  ||  sustinet  . . .  unde  aves  om.  H  ||  21  de- 
serto  aere  a  deserto  ere  _HT  ||  25  at  S  ||  27  et  fundere]  effundere  AS  \\  supima 
vel  supinii  H  \\  quod  sit  S  (fit  man.  sec.)  ||  28  conuersi  H\\  29  fit]  sit  SH 


44  SERVII 

haee  autem  pertinent  ad  victimarum  explorationem,  ut;  si  non  stu- 
puerint,  aptae  probentur. 

247.  voce  vocans  non  verbis;  sed  quibusdam  rnysticis  sonis: 
nam  varie  numina  invocabantur,  quod  aperte  Lucanus  expressit;  ut 
5  <^VI  688)>  latratus  habet  illa  canum  gemitusque  luporum: 
quod  stridunt  ululantque  ferae;  quod  sibilat  anguis  expri- 
mit  et  planctus  fractaeque  tonitrua  nubis:  tot  rerum  vox 
una  fuit.  caeloqve  ere^oqve  potentem  hoc  est  quod  ait 
cHecaten?;  ut  plenum  numen  ostenderet. 

10  248.    Svpponvnt  cvltros  id  est  victimas  caedunt.    fuit  autem 

verbum  sacrorum;  in  quibus  mali  ominis  verba  vitabant.  hinc  est 
quod  et  mactare  dicebatur;  quod  magis  augere  significat.  dieimus 
autem  chic  culter?  cultri':  nam  ccultellus'  diminutivum  est;  ccultel- 
lum^  penitus  Latinum  non  est. 

15  249.    svccipivnt  antique;  nam  modo  csuscipiunt'  dicimus. 

250.  matrii  evmenidvm  id  est  Nocti,  ut  <VII  331>  hunc 
mihi  da  proprium;  virgo  sata  Npcte;  labofem.  et  Eumenides 
dicuntur  kcctcc  ccvtlcpqckjlv,  cum  sint  inmites.  mag-naeqve  sorori 
id  est  Terrae:  nam;  ut  supra  <II  251>  diximus;  nihil  est  aliud  nox 

20  nisi  umbra  terrarum. 

251.  ense  ferit  ut  eum  contra  umbras  haberet  consecratum. 
hinc  est  quod  ei  dicit  Sibylla  <260>  ctuque  invade  viam  vaginaque 
eripe  ferrum?;  item  <(291>  strictamque  aciem  venientibus  of- 
fert.     hoc  autem  etiam  Homferus  dicit.         ste&ilemqve  tibi  pro- 

25  serpina  vaccam  deae  congruam;  numquam  enitenti. 

252.  noctvrnas  aras  quae  tota  nocte  arderent.  inchoat 
autem  perficit.     et  est  verbum  saerorum. 

10  fuit . . .  significat]  exscr.  mythogr.  III  6,  32  ||  12  dicimus  autem  e.  q.  s.] 
cf.  [Sergii]  explan.  in  Don.  p.  542,  19  K.  ||  19  nihil  . . .  terrarum]  cf.  Isid.  or. 
V  31,  3;  comm.  Luc.  IX  695 

%  probabantur  B  ||  3  sonis  om.  H  \\  4  nam  . ...  expressit]  nam  ut  in  lucano 
legimus  uarie  numina  inuocabantur  AS  ||  numinam  uocabantur  H  numina 
euocabantur  Masvicius  et  Burmannus  ||  aperte]  apte  B  (|  5  canis  M  ||  7  tonitua 
H  ||  nubis  AS:  nubes  BHM  ||  8  hereboqve  BM  \\  patentem  A  (potentem  a) 
potente  B  ||  9  hechaten  A  ||  nomen  H  ||  10  fuit]  est  M,  haud  scio  an  recte  \\ 
11  hominis  B  A  hominis  S  ||  uitabantur  B  uitantur  M  ||  12  mactare  M  (cf.  ad 
IV  57):  macta  BASH  macte  vulgo  ||  significant  ASH  (porr.  a)  ||  significat] 
Statius  (Theb.  VII  280)  macte  animo  iuuenis  add.  D  ||  13  cultri  ex  culteri  M  || 
cultellum  . . .  non  est  om.  A,  est  . . .  non  est  om.  M,  cultrum  penitus  latinum 
non  est  in  marg.  m  ||  15  svccipivnt  ex  svsciptvnt  S  M  \\  antique]  antiqua  H 
antiquum  est  M  ||  suspiciunt  H  \\  dicimus]  ut  supra  (I  175)  csuccepitque  ignem 
foliis'  add.  D  ||  18  cata  antifrasin  libri  ||  sit  A  (corr.  a)  ||  inmites]  sv^isv^g  enim 
beniuolus  dicitur  add.  D  (sv^svi]g  e  coni.  posui,  in  codice  spatium  relictum  est). 
ano  tov  svyusvovg  add.  Fabficius  \\  20  tenebrarum  B  ||  21  haberet  ex  habet  S  \\ 
23  offerre  B  offer  AS  \\  24  autem  om.  B  ||  post  dicit  spatium  relictum  est  in  D. 
avzccQ  sya  &'cpog  o£v  sQV66a[isvog  naqa  [irjQov  r\\iy\v  add.  Fabricius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  247—264.  45 

253.     SOLIDA    INPONIT    TAVRORVM    VISCERA    FLAMMIS    11011    exta 

dicit,  sed  carnes;  nam  cviscera'  sunt  quicquid  inter  ossa  et  cutem 
est:  unde  etiam  visceratio  dieitur,  ut  diximus  supra  <(I  211)>.  ergo 
per  csolida  viscera'  holocaustum  significat,  quod  detractis  extis  arae 
superinponebatur.  quae  nonnumquam  abluta  et  elixa  etiani  ipsa  red-  5 
debantur:  unde  infert  cfundens  ardentibus  extis'.  quamquam  alii  pro 
parte  totum  velint,  ut  per  exta  totum  animal  intellegatur. 

255.  primi  svb  lvmina  SOLIS-  et  ortvs  atqui  haec  sacra,  ut 
dicunt;  per  noctem  fiebant.  sed  locutus  est  secundum  Romanum 
ritum,  quo  dies  creditur  a  medio  noctis  incipere:  illo  autem  loco;  10 
quo  dicit  <^539)-  cnox  ruit  Aenea'?  non  venit  sed  finitur  significat. 
quamquam  alii  dicant  sacra  haec  a  medio  die  incipere  et  perduci 
usque  ad  mediam  noctem:  quod  si  est;  cde  ruit'  pbtest  venit 
significare. 

257.  visaeqve  canes  vl  WiBtel*  ita  |rd^i{»'>^^lijebatur  ad-  15 
ventus.    ccanes'  autem   Furia   dicit  Lucanus  ^iicf/St^St/giasque 
canes    in   luce   superna    4esti#M3p§^rt^^Oa  diximus    supra 
<III  209>.     cululare?   autem  et  panum  et  iSfc«qum  est. 

258.  adventante    dea    ipsa    clls&f  Proserpina.         pkofani 
qui  non  estis  initiati,  Q&infcpoi^  ftifiii&o  20 

259.  totoqve    «BsWtT»  *#€#*&:#   est,   non   tantum   a  spe- 
lunca,  sed  ab  omni  luci  Yicinitete  discedite. 

260.  invade    vi am  ingredere. 

262.    fvrens    deo  plena    aut  certe  similis  furenti. 

264.    dii    gviBVS  impe&ivm  est  animarvm   plenus   locus    alta  25 
sapientia.    de     qua  varie  disserunt  philoieophi:  nam  dicunt  per  alios 
animas   ad    inferos    duci    ut   <Pff|&42>   hac    animas   ille    evocat 
Orco   pallentes,      alias    sub    Tartara    tristia   mittit;   item   per 


3  ergo    *#  #  extis}  e£k&*  jnyr&bgr.  lll  6,  32 


3  Jffiffi1$^n**$$£L  r$?}i0*7ni^us  factum  add.  Fabricius  ||  4  per  om.  H  \\ 
viscerjpfj  uisceratia  $(.$  noPjCJiAistiim  H  ||  5  superinponebantur  M  \\  numquam 
ASMsorr.  a)  |  ablu&  et  ^ln^fMa:  abluta  elixa  B  ablutae  elixe  AS  ablutae 
elwfH  tfreddelwrf  ^  M  p£]  ex  S  ||  exta]  ta  B  ||  15  ostendebat  ASH  ||  17 
biwefkd^V/4^^A^^JF  II  19  ipsa  om.  B  ||  scilicet  dea  proserpina  M  \\ 
Md  f.  2&%  qv-Atyp'  :intellegip  uerba  esse  sibyllae  caduentante  dea',  quod  his 
jZscilicei  anuaactoA*!*-  qoadjfipra  dixerit  intellexerit  ipsam  principem  inferorum 
/■^tSites^/M^^^cfeff^e  "procul  o5.  alii  ex  persona  poetae  dictum  acci- 
U^toWiitftf .^a^rta^teAa5  distingunt  in  marg.  T  ||    20  initiati]   iniciati  B 


relictum 

;  WMrmf'^kfm^  e%ag,  tnag  Zang  alixqog.  ||  21  est]  autem  AS  (est 
y^&X£&p¥-&****m  et  ad  (sic)  aeneae  comites  inclamat  add.  B  II  26  dis- 
>^^.X  *.k«t  »)pk  uocat  H  |)  28  alios  B 


46  SERVII 

alios  transferri,  ut  <315)>  navita  sed  tristis;  per  alios  purgari, 
ut  (74cOy  aliae  panduntur  inanes  suspensae  ad  ventos;  per 
alios  vero  ad  suiiima  revocari,  ut  <749)>  Lethaeum  ad  fluvium 
5  deus  evocat  agmine  rnagno.  sciens  ergo  de  deorum  imperio 
varias  esse  opiniones;  prudentissime  tenuit  generalitatem.  ex  maiore 
autem  parte  Sironem,  id  est  magistrum  suum  Epicureum  sequitur. 
huius  autem  sectae  homines  novimus  superficiem  rerum  tractare, 
numquam  altiora  disquirere.  vmbraeqve  silentes  secreta  infe- 
rorum  semper  silentia:  nam  hominum  unibrae  loquuntur.  hinc  est 
lOquae  sacra  silentia  norunt.  invocat  autem  summum  bonuni? 
quod  in  silentio  constare  manifestum  est. 

265.  et  chaos  elementorum  confusio.  invocat  autem  rerum 
primordia,  quae  rn  elementorum  fuerunt  confusione.  per  Phlege- 
thonta;  inferorum  flurium,  ignem  significat :  nam  cpkbt,  graece,  latine 

15  ignis  est;  unde  secundum  Heranlitum  cuncta  procreantur.  et  re  vera 
sine  calore  nihil  nascitur;  adeo  ut  de  septentrione  dicat  sterili 
non  quicquam  frigore  gignit.  LOCA  NOCTE  silentia  late 
aut  hoc  est  quod  supra  ait  umbraeque  silentos',  aut  vult  ostendere, 
esse   partem    mundi;    in  qua   perpetuae    sunt    tenebrae.     cum   enim 

20  probatum  sit  quod  leginHis  et  minima  contentos  nocte  Bri- 
tannos;  sphaerae  exigit  ratio  ut  e  contrario  sit  regio  noctibus 
vacans. 

266.  SiT  mihi  fas  avdita  LOOVi  de  alta  dicturus  prudentia 
miscet   poeticam    licentiam.         sit   nvmine    vestro     concedatur    a 

25  vestro  numine. 

267.  alta  terra  et  caligine  mersas  bene  iunxit:  ex  terris 
enim  caligo  procre*atur;  id  est  umbra. 

268.  obscvri  sola  svb  NOCTE  aut  hypalla  e  est  *sub  obscura 
nocte  soli  ibant':   aut  csub  sola  nocte*,  id  est  nbi  nihil    aliud   est 

30  praeter  noctem. 

269.  domos  vacvas  nostri  mundi  comparatione  simulacra 
eninl  illic  sunt,  quae  inania  esse  non  dubium  est.  inania  regna 
inanium:  per  quod  ostenditur  vacuum. 

16  sterili]    Luc.  IV  108    ||    20  et  minima]    B%aS*i*tai »fc>  <&nitylU& e&t. 
ad  h.  1. 


3  loetheimi  B  letheuin  H  laetheum  AM  ||  4  V^0^?1^  ^'^^^^ 
rum  B  ||  9  locuntur  A  ||  10  quaej  quem  AS  ||  12  elel^^W^  *W«*OiteAfic|| 
rerum  om.  H  ||  13  fuerant  M  ||  per  Phlegethonta]  %wew^*$ftSvth»r!te, 
M\\  l4.flox  libri\\  16  steliri  H  \\  20  et]  ac  IwmalisW^MWiyifaJt&tyk 
taniis  B  brittannos  A  britannus  J5T||  21  sperae  BM^^^^ f^m^ 
H\\  27  umbra]  obscurior  add.  M  \\  28  ypallage  BJ 
aliu  de  prei  B  ||  32  quae  sunt  M  ||  dubium  est]  ^ 
succedit  add.  Masvicius  \\  33  inaniumq  H  \\  osteridi 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  265—273.  47 

270.  inceptam  alii  Mncertam'  legunt;  illuc  tamen  recurrit; 
nam  cincertam?  incipienteni;  ~id  est  minorem  significat.  lvce 
MALiaNA  obscura:  nam  malignum  est  proprie  angustum,  ut  <(XI 
525>  aditusque  nialigni;  id  est  minores,  obscuri.  sane  sciendum; 
lunae;  licet  minoris;  commemoratione  ostendere  eum;  fuisse  illic  5 
aJiquid  lucis:  nam  aliter  omnia,  quae  dicturus  est;  videre  non 
poterant. 

271.  vbi  quando:  nam  non  est  loci;  sed  temporis. 

272.  nox  abstvlit  atra  colorem  hoc  et  videmus  et  tracta- 
tur   ab   Epieureis;  rebus   tollere  noctem   colorum  varietatem:    unde  10 
etiam    apud   inferos   omnia  nigra    esse   dicuntur.     contra    hos   Aca- 
demici   una   re  pugnant:    nam    squamas  piscium   dicunt    lucere    per 
noctem. 

273.  vestibvlvm  ut  Varro  dicit,  etymologiae  non  habet  pro- 
prietatem;    sed    fit   pro   captu   ingenii:    nam   vestibulum;   ut   supra  15 
<1I  469>  diximus?  dictum  ab  eo;  quod  ianuam  vestiat.     alii  dicunt 

a  Vesta  dictum  per  inminutionem:  nam  Vestae  limen  est  consecra- 
tum.  alii  dicunt  ab  eo;  quod  nullus  illic  stet;  in  limine  enim  solus 
est  transitus:  quomodo  vesanus  dicitur  non  sanus;  sic  vestibulum 
quasi  non  stabulum.  favcibvs  orci   deum   posuit  pro  loco;  ut  20 

Iovem  dieimus  et  aerem  significamus:  Horatius  manet  sub  Iove 
frigido  venator.  Orcum  autem  Plutonem  dicit:  nec  enim  per 
Charonta  possumus  intellegere  inferos  dictos;  quia  minor  potestas 
pro  imperio  numquam  ponitur;  sed  illa  quae  tenet  imperium.    ergo 

3  maligna  obscura]  cf.  Non.  p.  345,  32;  Don.  in  Ter.  hec.  I  2,  84  ||  9  hoc 
.  .  .  dicuntur]  cf.  comm.  Luc.  IV  80  ||  14  ut  Varro  dicit  .  .  .  non  stabuluni]  cf. 
Macrob.  Sat.  VI  8,  14  sqq.;  Gell.  XVI  5;  Isicl.  orig.  XV  7,  2  ||  21  Horatius] 
carm.  I  1,  25 


ditur  uacua  B  ostenduntur  uacua  exemplaria  quibus  utor  praeter  Fabricianum 
et  Gottingense  quae  ostenditur  vacuum  exhibent.  fortasse  per  quod  ostenditur 
cvacuas'.  ||  1  incertam]  incertam  ex  inceptam  H  ||  2  incertam  af  ut  videtur,  et 
Fabricius:  incertum  ASRM  incerta  B  \ \  3  proprie  malignum  est  M  \\  4  mino- 
res  et  obscuri  M\\  5  lucet  H\\  7  poterant  ASH:  poterat  BM  ||  8  scholium  ad 
v.  271  om.  A  ||  9  hoc  .  .  .  colorum  om.  H  \\  et  videmus]  euidemus  B  uidemus 
M  ||  10  colorum]  om.  B,  colorem  A  (corr.  a)  ||  11  achademici  AB   sacademici 

h 

H  academici  M  \\  12  una  repugnant  AS  ||  nam  squamae  piscium  per  noctem 
lucent  M  ||  per  noctem]  quod  probatur  add.  A  S.  nam  squamas  piscium  lucere 
per  noctem  comprobatur  Stephanus  et  JDaniel  ||  14  aethimologia  B  ethimologiae 
A  etoemologiae  S  ethimologiam  H  ethymologiae  M  \\  15  ut  om.  ASH  || 
16  uestiat  ianuam  B  ||  alii  dicunt  .  .  .  consecratum  om.  AS  \\  19  transitus  est 
AS\\  quomodo]  sed  quomodo  M  \\  uaesanus  ASM\\  ad  v.  273  uestibulum  hoc 
loco  non  priorem  partem  domus  infernae  dicit  sed  loca  duo  demonstrat  extra 
orci  fores,  id  est  uestibulum  et  fauces.  ex  quibus  uestibulum  appellat  ante 
ipsam  domum  orci ,  f auces  uero  iter  angustum  per  quod  ad  uestibulum  adiretur. 
constat  ergo  uestibulum  dici  aream  quae  a  uia  domum  diuidit  in  marg.  T  \\ 
22  frigide  B  (corr.  man.  sec.)  ||  23  caronta  M  ||  24  tenent  H 


48  SERVII 

alter  est  Charon:  nam  Orcus  idem  est  Pluton,  ut  in  Verrinis  indicat 
Cicero  dicens  ut  alter  Orcus  venisse  Hennani  et  non  Proser- 
pinam,  sed  ipsam  Cererem  rapuisse  videatur.  alibi  ait  qua 
Ditem  patrem  emersisse  ab  inferis  putant.  dicimus  autem 
5  et  hic  Dis  et  hic  Ditis. 

274.  LVCTVS    ET    VLTRICES    POSVERE    CVBILIA    CVRAE    ea    dicit 

esse  in  aditu  inferorum,  quae  vicina  sunt  morti;  aut  quae  post 
mortem  creantur;  aut  quae  in  morte  sunt,  ut  pallorem.  luctus  enim 
post    mortem    est.  cvrae    eonscientiae,    quae   puniunt    semper 

10  nocentes. 

275.  tristis   severa;   quae   gignit  severitatem.     Cicero   iudex 
tristis  et  integer. 

276.  malesvada  fames  quae  impellit  Jiomines  interdnm  ad  inli- 
eita.         tvrpis  egestas  quae  turpes  facit.     et  quasi  harum  rerum 

15  imagines  facit,  quas  dicit  esse  apud  inferos  ideo;  quia  in  quem  ista 
coneurrunt,  sit  mortalis  necesse  est:  unde  deos  inmortales  dicunt? 
qui  ista  non  sentiunt  quibus  mors  creatur. 

277.  terribiles  visv  formae  omnes  scilicet  quas  supra  dixit 

278.  consangvinevs  leti  sopor  secundum  Homerum:  vel  iuxta 
20  illud  (522y  duleis  et  alta  quies  placidaeque  simillima  mortis. 

mala  mentis  GAVDIA    generaliter    omnium    scelerum   dicit;   ac  si 
diceret  cmalae  mentis  gaudia?:  ut  cum  male  fecerunt  gaudeant. 

279.  mortifervmqve  adverso  in  limine  bellvm  mire  f  cum  omnia 


1  in  Verrinis]  act.  II  lib.  IV  50,  111  ||  3  alibi]  in  Verr.  aet.  II  lib.  IV  48, 
107  ||  6  ea  dicit  .  .  .  creatur  (v.  276)]  exscr.  roythogr.  III  6,  25  ||  11  Cicero]  in 
Verr.  act.  I  X  30  ||   19  secundum  Homerum]  cf.  Macrob.  Sat.  V  7,  11 


1  alter  est  ergo  M  ||  caronus  H  caron  M  ||  idem  est]  idem  B  idem  est 
A,  sed  em  in  ras.,  est  supr.  vers.  a  id  est  S  \\  2  ut  Verres  alter  Orcus  venisse 
Hennani  et  non  Proserpinam  asportasse,  sed  ipsam  abripuisse  Cererem  videre- 
tur  Gicero  ||  uenisset  M  ||  aethnam  B  A  aetnam  SH  ethnam  M  \\  3  uidebatur 
M  ||  qua  Ditem  patrem  ferunt  repente  cum  curru  exstitisse  Gicero  |)  qua  Ditem] 

o 

qd  item  M  quia  Ditem  vulgo  ||  4  memersisse  A  S  ||  5  et  hic  dis  et  hic  ditis 
II M:  et  hic  dis  huius  ditis  JR  et  hic  dis  et  haec  ditis  AS  ||  8  creantur]  dicit 
etiam  add.  M  \\  9  post]  per  Lion  \\  conscientiae]  malae  conscientiae  M  \\  10  no- 
centes]  ut  dicit  Iuvenalis  (XIII  193)  quos  diri  conscia  facti  mens  habet  atto- 
nitos  et  surdo  uerbere  caedit  occultum  quatiente  animo  tortore  flagellum  add.  D 
||  11  Cicero  .  .  .  integer  om.  M  ||  12  integer]  consangvinevs  leti  sopor  secundum 
Homerum  sequuntur  in  MASHM  ||  13  Mala  saada  famesque  F  ||  14  tvrpis 
egestas]  egestas  autem  turpis  M  ||  ,15  quia  om.  AS  ||  16  incurrunt  F  concur- 
rent  Stephanus  et  JDaniel  ||  mortales  F  ||  inmortales  deos  #  ||  17  qui]  quia  M  || 
19  secundum  Homerum]  qui  ait  (II.  XIV  231)  k'v&9  "Titvca  £v[iplr}TO  %ci6iyvrjTG> 
SavdcToio  add.  JD.  quae  sequuntur  in  exemplaribus  et  consanguineus  similis 
nescio  unde  petita  sint.  ||  vel]  Sol  Daniel  \\  20  placiteque  FG  ||  morti  libri  Ver- 
giliani  ||  scholia  ad  mala  m.  a.  et  ad  v.  279  om.  G  ||  23.  cum  omnia]  fortasse 
relicua  omnia 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VI  274—284.  49 

in  vestibitloP   bellum   vero  in  limine  ipso  posuit,  quoniam  nulla  maior 
est  mortis  causa  quam  hellum.   et  est  familiare  epitheton. 

280.  evmenidvm  thalami  Furiae  xmmquam  nupserunt:  unde 
thalamos  aceipiamus  in  quibus  natae  sunt.  alii  thalamos  dieunt, 
qui  facti  sunt  auctoribus  Furiis,  in  quibus  adulteria  et  caedes  ad-  5 
miserunt:  sed  non  procedit;  quia  ait  ^terribiles  visu  formae'.  et  ut 
non  videatur  esse  contrarium  quia  Furias  paulo  post  <(555)>  alibi 
dicit  esse:  nam  possunt  hic  natae  esse;  et  alibi  manere?  et  alibi 
officium  exercere  poenarum. 

281.  orinem  vittis  innexa    ut  <(IX  476^    scissa   comam   et  (1  10 
228)>  oculos  suffusa. 

282.  in  medio  aut  vestibulo:  aut  absolutum  est?  et  intellegi- 
mus  lianc  esse  eburneam  portam;  per  quam  exiturus  Aeneas  est. 
quae  res  haec  omnia  indicat  esse  simulata,  si  et  ingressus  et  exitus 
simulatus  est  et  falsus.  15 

283.  vlmvs  opaca;  ingens  distinguenda  sunt  ista  propter  duo 
epitheta.  et  quidam  tradunt  ideo  in  ulmo  somnia  inducta,  quod  vino 
gravati  vana  somnient  et  ulmus  apta  sit  viti:  et  ideo  apud  inferos  rem 
inanem  *  *  *  pandit  non  aperit,  sed  expandit,  id  est  extendit.  et 
(dicunt)  quidam  "pandif  ab  eo,  quod  est  'aperif  venire;  nam  quod  20 
apertum,  est  latius  diffusum:  hinc  est  patulae  recubans  sub  teg- 
mine  fagi.       vvlgo  temere;  passim;  catervatim.    an  'vulgo  ferunf? 

284.  vana  tenere  utrum  ua&oXov,  an  quae  ex  his  vana  sunt? 
et  duo  somniorum  genera  putantur:  unum  de  caelo,  ut  (Y  722>  visa 
dehinc  caelo  facies  delapsa  parentis  Anchisae,  quod  est  verum,  25 
aliud  ab  inferis,  quod  est  vanum.  foliisqve  svb  omnibvs  hae- 
rent  .qui  de  somniis  scripserunt  dicunt;  quo  tempore  folia  de  ar- 
boribus  cadunt;  vana  esse  somnia:  quod  per  transitum  tetigit.    Vana' 

21  patulae]  buc.  I  1  ||   27  qui  .  .  .  somnia]  exscr.  mythogr.  III  6,  24 


1  epitheton]  fortasse  addendum  cmortiferum\   ||   4  in  quibus]  et  habitatio- 
num  loca  add.  FG,   quae  Daniel  omissa  et  vocula  post  accipiamus  collocavit. 
fortasse,  plenioris    commentarii    auctor    vel    habitationum   loca   post   in   quibus 
natae  sunt  addiderat  ||  5  auectoribus  G    autoribus  H  ||  cedes  FG  ||  6  quia]  qui 
FG  ||   et  om.  FG,  fortasse  recte:  nam  ut  non  videatur  .  .  .  exercere  poenarum 
videntur  post  in  quibus  natae  sunt  collocanda  esse.    ceterum  et  ut  non  .  .  .  poe- 
narum  om.  M,  in  marg.  infer.  supplevit  m  ||   7  alibi]  abili  H  ||   8  manere]  aut 
in  uestibulo  manere  add.  FGM  \\  10  schol.  ad  v.  -281  om.  G  ||  ckinem  om.  F 
12  et]   aut  FG  ||    intellegimus  om,  FG  ||    13  per  om.  G  j|    14  quae]   duae  S 
omnia  haec  A  ||  indicant  JRASII\\Qt  exitus  .  .  .  falsus]  et  exitus  falsus  est  M 
17  quidem  FG,  correxi  ||  in  ulmos  omnia  FG  \\  uno  G  ||  18  ulmos  FG,  correxi 
viti  scripsi:  uti  FG  \\  rem  inanem  F:  rem  nane  G.   post  inanem  haec  fere  inter 
cidisse  videntur  in  ulmo  esse   ||    19    scholia  ad  pandit  et  vvlgo  om.  G  ||  pandit 
autem  zulgo  \\    20   dicunt   add.  Commelinus  ||    22   temere]   om.  F.   tenere  Ha  || 
23  catolou  F  ||  25"est  om.  G  ||  26  scholium  acl  foliisqve  s.  o.  h.  om.  G  ||  28  ar- 
bore  F 


Servii  comin.  Vol.  II.  Fasc.  I. 


GFAMERICA    ,tS>''y"\ 

IBRARY^ 


50  SERVII 

autem   ideo,    quia   ab   inferis;  nam   vera   mittunt   superi.     Homerus 
%al  yccQ  t'  ovccq  b%  <diog  iativ:  somnium  de  love. 

286.  centavri  in  foribvs  stabvlant  bene  'in  foribus',  quia 
ea  quae  contra  naturam  possunt  creari,  statim  pereunt.    aut  ideo  in 

5  aditu   monstra  sunt  posita,   ut  propter  hoc  terribiliora  essent  inferis. 

cstabulant'  autem  habitant.   et  usurpative  dixit;  ut  cpopulat?  luctat; 

nam   stabulor   dicimus.     et   bene    adlusit,   quia   ex   parte    equi  sunt. 

Centauri    autem  Ixionis    et  nubis    filii    sunt.     Ixion    enim    amatam 

Iunonem  de  stupro  interpellavit.  illa  confessa  lovi  est;  et  ex  eius 
10  voluntate  nubem  ei  in  suam  formam  conversam  obtulit,  unde  ferun- 

tur  nati  esse  Centauri.        scyllaeqve  biformes  bene  plurali  usus 

est  numero:  nam  et  illa  Nisi  secundum  alios  in  avem  conversa  est? 

secundum  alios  in  piscem.    ergo  etiam  ipsa  biformis  fuit;  sicut  haee 

in  Siciliae  freto.  dictum  autem  est  per  poetae  scientiam  vel  licen- 
15  tiam.     quidam  pluralem  numemm  pro  singulari  positum  volunt:   nam 

quae  in  avem  conversa  est  nihil  terroris  habet.    harum  sane  fabulae  in 

bucolicis  <TI  74)  plenius  narratae  sunt. 

287.  centvmgeminvs  briarevs   centies   duplex:   secundum  fa- 
bulas  ipse  etiam  dictus  est  Aegaeon.    qui,  ut  non  nulli  tradunt,  pro 

20  diis  adversus  Gigantes  bella  gessit,  ut  vero  alii  adfirmant,  contra  deos 
pugnavit  eo  maxime  tempore  quo  inter  lovem  et  Saturnum  de  caelesti 
regno  certamen  fuit:  unde  eum  a  Iove  fulmine  ad  inferos  tradunt  esse 
trusum.  alii  dicunt,  cum  Iuno  et  Minerva  et  Neptunus  ceterique  dii 
lovem  ligare  vellent,   a  Thetide  Briareum    adhibitum  Iovem   vinculis 

25  exemisse.         ac    belva   lernae    hydram    dicit,    serpentem   inmanis 


1  Homerus]  II.  I  63  ||  3  bene  .  .  .  pereunt]  exscr.  mythogr.  III  6,  25  || 
8  Centauri  autem  .  .  .  Centauri]  cf.  mythogr.  I  162,  II  106;  Luct.  Plac.  in  Stat. 
Theb.  IV  539  ||  20  ut  vero  .  .  .  pugnavit]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  596  || 
25  hydram  dicit  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  62;  II  163;  III  13,  4;  Isid.  or.  XI 
-3,  34  et  XII  4,  23.    cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  I  384 


•2  kai  ptaptonap  €k  aioc  6CTHM  B  k^it  apTon  aper  dios  ecrm  H  KanaPTON 
apeKioc  M  ||  4  in]  ut  G  ||  5  terribiliores  FG,  corr:exi  ||  7  adlusdit  FG  ||  equi] 
qui  G  ||  8  oxionis  6r~||  et  nubis  om.  G  ||  exio  FG  ||  enim]  autem  FG  ||  9  illa] 
quod  illa  B  \\  eius]  uis  G  ||  10  ei  orn.  FG  ||  11  schol.  ad  scyllaeqve  b.  om.  G  |l 

12  et  om.  M  ||   illa]  scilla  r   g.  n.  superscr.  m    Scylla  filia  vulgo  \\   uersa  H  || 

13  ipsa  etiam  B  ||  14  est  om.  JR  ||  licentiam  uel  scientiam  F.  vel  licentiam 
edidit  Stephanus  ||  15  namque  F  \\  18  ad  briarevs  in  Caroliruhensis  marg.  inf. 
homo  saec.  XII  haec  adscripsit  Briareus  unus  de  filiis  terrae.  qui  potentior 
ceteris  fuit.  et  diis  auxilium  contra  gigantes  tulit.  et  diis  arma  suasit.  ideo-  ' 
que  in  celum  receptus  est.  et  quia  centum  uno  ictu  interfecit.  centum  manus 
habuisse  dicitur.  ||  centies  (cencies  A)  similis  duplex  AS  \\  ad  v.  287  ipse  est 
egeon  qui  ut  nonnulli  tradunt  ...  exemisse  in  marg.  T  ||  19  Aegaeon]  egeon 
BH  aegeon  8  ducentas  formas  habens  add.  M  ||  20  dis  T  ||  23  di  T  ||  24  io- 
nem  lagare  FG  \\  briarium  F  ||  25  scholia  ad  ac  b.  l.  et  ad  v.  288  om.  G  || 
ydram  BASH  ||  inmanes  F 


COMM.  m  VERGL  AEN.  VI  286—289.  51 

magnitudinis,  quae  fuit  in  Lerna  Argivorum  palude;  sed  latine 
excetra  dicitur,  quod  uno  caeso  tria  capita  excrescebant.  cum  saepe 
amputata  triplarentur ,  admoto  ab  Hercule  incendio  consumpta  narratur, 
cuius  felle  Hercules  sagittas  suas  tinxisse  dicitur.  sed  constat  hydram 
locum  fuisse  evomentem  aquas,  vastantes  vicinam  civitatem;  in  quo  5 
uno  meatu  clauso  multi  erumpebant:  quod  Hercules  videns  loca 
ipsa  exussit  et  sic  aquae  clausit  meatus;  nam  hydra  ab  aqua  dicta 
est.  potiiisse  autem  hoc  fieri  ille  indicat  locus,  ubi  dicit  omne  per 
ignem  excoquitur  vitium  atque  exudat  inutilis  umor.  et 
utrum  hic  distinctio  plena  sit,  an  *horrendum  stridens'  inferioribus  10 
iungendum  sit?  stridere  enim  bene  Chimaerae  datur,  quae  et  serpentes 
habet  et  flammas. 

288.  horrendvm  stridens  pro  ^horrende' :  adverbium  qualitatis  deri- 
vatum  in  nomen.  flammisqve  armata  chimaera  Typhonis  et 
Echidnae  fblia,  ore  leo?  postremis  partibus  draco;  media  caprea  15 
secundum  fabulas  fuit.  re  vera  autem  mons  est  Giliciae;  cuius  hodie- 
que  ardet  cacumen,  iuxta  quod  sunt  leones;  media  autem  pascua 
sunt,  quae  capreis  abundant;  ima  vero  montis  serpentibus  plena. 
hunc  Bellerophontes  habitabilem  fecit;  unde  Chimaeram  dicitur 
occidisse.  20 

289.  gorgones  hae  Gorgones  Phorci  filiae  tres  fuerunt  in  ex- 
trema  Africa  circa  Atlantem  montem;  quae  omnes  unum  oculum 
habebant;  quo  invicem  utebantur.  quarum  nomina  haec  fuerunt 
Stheno;  Euryale,  Medusa.     sed  Medusa,  erecta  favore  Neptuni,  ausa 


8  omne]  georg.  I  87  ||  15  Chimaera  ore  leo  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  72; 
II  131;  III  15,  5;  Isid.  or.  XI  3,  36  ||  21  Gorgones  e.  q.  s.]  cf.  mythogr.  I 
130  sq.;  II  112  sq.;  III  14,  1;  Isid.  or.  XI  3,  29;   comm.  Luc.  IX  626 


3  ammoto  F  ||  4  hercule  F  \\  5  lacum  JBurmannus  \\  uomentem  AS  ueuomen- 
tem  H  ||  aquam  F  \\  uicinas  ciuitates  M  ||  ciuitatem  om.  H  ||  7  excussit  H  || 
et  sic  .  .^ .  meatus]  quibus  sicit  clasit  meatus  F  quibus  siccis  clausit  meatus 
Baniel  ||  idra  M  ydria  H  ydra  M  \\  ab  aqua  dicta  est]  aito  xov  vdarog  id  est 
ab  aqua  dicta  est  JD  \\  8  ubi  dicit  om.  M  ||  9  exquoquitur  HM  \\  exsudat  ABH 
||  humor  BASF  \\  10  an  Baniel:  ab  F  \\  11  cymaerae  F  ||  13  diriuatum  F  \\ 
14  chimera  B  M  cymaera  F  \\  tifonis  et  echine  F  Titonis  et  Cheldriae  Daniel 
||  15  chimera  ore  leo  B  \\  craprea  H  capra  F  ||  16  fuit]  sunt  A  (fuit  superscr. 
a),  et  maxime  Homero  dicente  {II.  VI  181)  ngoc&s  Iscov,  om&sv  ds  Sqcokdv, 
^isoarj  ds  %waiQa  add.  D  \\  seuera  F  ||  siciliae  F  Lyciae  Stephanus  ||  17  iuxta 
quem  F  ||  media  . . .  sunt]  media  autem  pars  huius  pascua  habet  F  ||  18  habun- 
dant  F  ||  montis  ex  montes ^S  y  plena  sunt  F  \\  19  bellerefons  B  bellerofontis 
AH  bellerofon  M  ||  habitabilem]  sui  add.  BH,  quod  ex  suis  videtur  corruptum 
esse  ||  chymaeram  B  cymaeram  F  ||  hae  gorgones  .  .  .  vincula  caudis  hab.  T  || 
21  Gorgones  om.  AHM  ||  fuerunt]  fuerant  M  fuisse  dicuntur  FGT  ||  in  om. 
FG  ||  22  africae  B  ||  athlantem  BAHM\\  omnis  FG  \\  23  habebant]  habuisse 
AS  ||  24  stheno- FG:  sthenno  ASH  stenno  BMT  \\  enriale  BT  edryale  F 
edriale  G 


52  SERVII 

est  crines  suos  Minervaejapillis  praeferre:  qua  re  indignata  dea,  crines 
eius  in  serpentes  vertit  eamque  excidi  a  Perseo  fecit  luminibus  orbatam, 
fecitque  ut  quisquis  caput  eius  vidisset  verteretur  in  saxum.  sed  Perseus, 
lovis  et  Banaes  filius,  cum  ad  eam  occidendam  volaret,  prae  se  scu- 
5  tum  ferens  speculi  candore  perlucidum,  sicut  Minerva  monstraverat ,  in 
umbra  eius  vidit  caput  Gorgonae  et  ita  aversus  accedens  id  amputavit. 
quod  cum  ad  Polydecten  regem  pertulisset  isque  negaret  id  eius  virtute 
confectum,   conspicuum  id  regi  fecit:    cuius   conspectu   ille   in   saxum 
mutatus  est,  quod  in  Seripho,  insula  hodieque  ostenditur.  Serenus  tamen 
10  dicit  poeta  Gorgonas  puellas  fuisse  unius   pulchritudinis,    quas  cum 
vidissent   adulescentes,    stupore    torpebant:    unde    fingitur,    quod    si 
quis  eas  vidisset,  vertebatur  in  lapidem.    sane  quidam  dicunt  versus 
alios  hos  a  poeta  hoc  loco  relictos,  qui  ab  eius  emendatoribus  sublati  sint 
Gorgonis  in  medio  portentum  inmane  Medusae, 
15  vipereae  circum  ora  comae,  cui  sibila  torquent 

infamesque  rigent  oculi,  mentoque  sub  imo 
serpentum  extremis  nodantur  vincula  caudis. 
harpyiaeqve  aut  iam  mortuas  intellege,  aut  secundum  Platonem 
et  alios  simulacra,  licet  vivarum,  illic  fuisse:  nam  dicunt  esse 
20  omnium  rerum  ideas  quasdam;  id  est  imagines,  ad  quarum  simili- 
tudinem  procreantur  universa.  hinc  est  quod  in  Statio  Amphiaraus 
Plutoni  dicit  omnibus  finitor  rerum  esse  videris;  mihi  vero 
et  sator.  harum  autem  simulacra  bene  apud  inferos  sunt;  quae 
es.se  dicuntur  et  furiae.         tricorporis  vmbrae  EryTi  et  Geryonis. 

21  in  Statio]  Theb.  VIII  91 


1  crines  eius  in  serpentes  uertit  T  (cf  comm.  Luc.  IX  626  p.  306,  24  V.): 
erines  quam  in  serpentes  uertit  FG  crines  quibus  amatori  maxime  placuerat 
i.  s.  v.  Daniel  \\  3  quisq:  F  quisque  Baniel  ||  capud  JP  ||*4  prae  se]  presse  FG  II 
5  ferens]  fereos  G  \\  candorem  F  \\  sicutl  sic  G  ||  sicut  .  .  .  monstraveratl  quod 
ei  minerua  dederat  T  ||  6  capud  F\\  gorgone  FGT  ||  auersus  T:  uevms  FG  \\ 
1  dio  " 

7  poiydioten  F  poii///ten  G   poiydotem  T,  correxit  Masvicius  |j  hisque  FG  II 

8  eonfectum]  non  factum  T  \\  conspicuum  .  .  .  ostenditur]  id  regi  ostendit  quod 
in  serifo  insula  hodieque  monstratur  T  ||  ficit  G  ||  cuius  spectu  G  ||  9  Serenus 
tamen  -.  .  .  vertebatur  in  lapidem  om.  T  ||  10  poeta  dicit  AM.  (transposuit  a) 
poeta  om.  H\\  gorganas  G  \\  11  figitur  A  (corr.  a)  fingetur  G  ||  13  hos  om.  T  II 
14  gorgones  FGT  ||  15  uipereae  T:  uipera  ee  F  uipera  G  ||  hora  G  ||  sibila  T: 
sibylla  F  sybilla  6r  ||  16  infamaeque  T  [|  mentoque  ex  meritoque  (ut  videtur)  T: 
meritoque  FG  ||  18  harpyiabqve  aut  iam  mortuas  .  .  .  ut  diximus  ducit  om.  G  || 
arpyaeqve  BH  aepyasqve  AS  arpyiaeqve  arpiasque  M\\  ut  iam  E  ||  mortuas] 
occisas  M  ||  intellegimus  F  ||  platimem  H  \\  19  fuisse]  omnium  rerum  add.  AS M 
||  20  idaeas  HMF  ||  21  quod  in  Statio  .  .  .  harum  om.  H  ||  in  om.  F  ||  stadio 
R  ||  anfioraus  F  damas  B  thiodamas ^AS  ..damas  M  (duarum  Utterarum  spa- 
tio  relicto).  haud  scio  an  Servius  Thiodamas  scripserit,  ut  ah  eo  qui  pleniorem 
commentarium  composuit  ipsius  grammatici  error  sublatus  sit.  ||  22  rerum]  ore  12 
||  esse  om.  A  ||  23  qr^e]  quia  F  \\  24  eryli  et  ASMF  eryli  licet  B  erilicet  H. 
cf.  BibbecJcii  adnot.  ad  VIII  563  et  Serv.  ad  VIII  564,  ubi  erilum  libri  praeter 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VI  291-302.  53 

291.  offert  non  ad  feriendum;  sed  ad  repellendas  umbras: 
unde  et  coffert'  dixit.     saeerdos  autem  ferire  prohibet. 

295.     TARTAREI    QVAE    FERT    ACHERONTIS     AD     VNDAS     Sequitur 

illud  Pythagoricum,  dicens  tenuisse  eos  viam  post  errorem  silvarum, 
quae  vel  ad  vitia  vel  ad  virtutes;  ut  diximus  <136>;  ducit.  tar-  5 
tarei  ACHERontis  Acheronta  vult  quasi  de  imo  nasci  Tartaro; 
huius  aestuaria  Stygeni  creare;  de  Styge  autem  nasci  Cocyton.  et 
haec  est  mythologia:  nam  physiologia  hoc  habet;  quia  qui  caret 
gaudio  sine  dubio  tristis  est.  tristitia  autem  vicina  luctui  est;  qui 
procreatur  ex  morte:  unde  haec  esse  apud  inferos  dicit.  10 

297.  cocyto  ervctat  harenam  in  Cocytum:  scilicet  per  Stygem. 

298.  has  horrendvs  aqvas  propter  tria  flumina.  portitor 
proprie  portitor  est  qui  portat;  abusive  etiam  qui  portatur  portitor 
dicitur;  sicut  vector. 

299.  terribili  sqvalore  id  est  terribilis  squaloris.       charon  15 
xara  avtitpQaGiv  quasi  a%aiQwv. 

300.  canities  incvlta  iacet  veteres  enim  non  solum  comam 
ornabant;  sed  etiam  barbam;  ut  non  nullas  videmus  statuas.  ideo 
dixit  cinculta  mento  canities\  stant  horrent.  et  est  polysemus 
sermo,  ut  diximus  <I  646>.  20 

302.    svbigit   subagit;   sursum  agit,  regit.     et   est  polysemus 


6  Acheronta  .  .  .  ex  morte]    exscr.  mythogr.  III  6,  2  II    21    svbigit  subagit 
e.  q.  s.]  cf.  Non.  p.  400,  26  M. 


Hamburgensem,  qui  ycerilum  exhibet.  "Eqvlog  lo.  Lyd.  de  mens.  I  8  ||  gerionis 
libri.     Geriones  tres  reges  simillimi   fuerunt  in  hispania,   quibus   abstulit  her- 

o 

cules  armenta.  Moventes  autem  ab  hoc  in  hercuiem  bellum  interfecti  sunt  ab 
eo.  quornm  similes  fuerunt  umbrae  add.  B:  quae  edidit  Masvicius  cf  lustin 
XLIV  4,  14  sqq.  ||  1  repellandas  F  repellendas  ex  repellandas  M  \\  3  tabtabei 
...  ducit  om.  F  ||  qvae  pbbt  taktarei  A  ||  4  phytagoricum  M  pythagoraicum 
Ab  {corr.  s)  pytagoracum  H  pytagorioum  M  \\  post  erroreml  posteriorem  B  II 
5  ut  diximus^  om.  M\\  duxit,  H  ||  6  Acheronta  om.  G  ||  nasci  Tartarol  nascitur 
tora  i     nasci  turtora  G   ||    7,  cochytum  B    cocython  M   ||    8  aethymologia  B 

aethimologia  AS  etimologia  H  mithologia  'FM  cf.  mythogr.  II  physoloffia  B 
phisiologia  AH  fisiologia  M  filio  sosia  G  ||  11  scholia  ad  v.  297  et  ad  ha?h.  a. 

om.  G  ||  cocyto  8  cocito  H  \\  per  ex  pro  B  ||  13  alterum  portitor  om.  G  II 
14  sxcut  vector]  qm  significat  uehentenr  et  qui  uehitur.  Lucanus  (V  580) 
ruema  haec  est  sola  timoris  uectorem  non  esse  tuum\  sic  et  alumnus  et 
hospes  significant  add.  B  ||  15  sqvalori  M  \\  sqaaloribus  G  ||  seliol.  ad  charon 
om.  G  ||  16  a%uiqmv  Damel  in  margine  Beginensis:  acheron  BASMF  acharon 
H  ||  19  scholia  ad  stant  et  ad  v.  302  om.  G  ||  polysemus  sermo]  polisemus  hoc 
est  multiplicatio  sermonum  F  polysemos  omisso  sermo  AS  polysemus  sermo 
hoc  est  multiplicatio  sermonum  Stephamis  ||  20  ut  diximus  supra  M  ||  21  svbiit 
A  (corr.  a)  ||  subagit]  om.  B,  subait  H  ||  sursum  agit  edidit  Stephanus  II  reeitl 
recit  H  id  est  regit  F  ||  polysemos  A  "      s    J 


54  SERVII 

sermo:   nam  et  cacuit5   significat,    ut   <(VII  627>   subiguntque   in 
cote    secures,    et    compellit,    ut    <(567)>    subigitque    fateri. 
velisqve  ministrat   aut  per  vela,   et  est  septimus:    aut  cvelis  ob- 
sequitur',  et  est  datiyus. 
5  303.    ferrvginea  nigra,  tristi:  nam  lugubrem  esse  nunc  colo- 

rem  ipse  ostendit  dicens  cum  caput  obscura  nitidum*  ferrugine 
texit.  CORPORA  cvmba  omne  quod  potest  videri,  corpus  dicitur: 
unde  paulo  post  discretionem  fecit  dicens  <(391)>  corpora  viva 
nefas  Stygia  vectare  carina. 

10  304.    iam  senior  aut  pro  positivo  posuit?  id  est  senex:   aut,  ut 

diximus  <(V  409)>;  csenior'  est  virens  senex,  ut  ciunior?  intra  iuve- 
nem  est:  quam  rem  a  Varrone  tractatam  confirmat  et  Plinius. 
CRVDA  deo  viridisqve  senectvs   ro   aixiov:    ideo  cruda  et  viridis, 
quia  in  deo.    et  bene  *viridis%  ne  contemneretur. 

15  309.    avtvmni   frigore    primo    extremitatem    vult    ostendere, 

quod  ait  Iuvenalis  <(IV  56>  iam  letifero  cedente  pruinis  au- 
tumno:  nam  prima  eius  pars  fervet,  ut  totoque  autumni  incan- 
duit  aestu.  sane  sciendum,  secundum  Plinium  folia  autumnali 
tempore  ideq  cadere,   quia  omnis  tunc   in   arboribus  umor  aestatis 

20  calore  invenitur  exhaustus.     ergo   ccadunt??    non    quia    tunc    siccari 
incipiunt,   sed  quia  tunc  eis  iam  deest  umor. 

311.  clomerantvr  aves  bene  rebus  volitantibus  animas  com- 
paravit,  quae  et  ipsae  volant. 

312.  inmittit  apricis  quasi  atSQ  cpQixrjg,  id  est  sine  frigore, 
25  ut  diximus  supra  <(V  128)>:  unde  non  nulli  et  Africam  dictam  volunt. 


5  febkvginea  nigra]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  I  600  ||  6  cuni]  georg. 
I  467  ||  .17  totoque]  georg.  III  479  ||  18  Plinium]  nat.  hist.  XVI  §  82  sqq.  || 
25  unde  .  .  .  volunt]  exscr.  Isid.  or.  XIV  5,  2 


1  et  hab.  M  \\  significat  ut]  inteilegimus  alibi  &  ||  2  et  .  .  .  fateri  om.  M  \\ 

3  et]  ut  a  ||  in  VII.  A  mVIIm°  8  ||  6^capud  F  apud  G  |[  obscurat  G  ||  ferru- 
ginem  Jff||  7  schol.  ad  cokpoka  c.  om.  G  ||  cvmba  MASM  ||  10  aut  comparativum 
pro  positivo  posuit  Masvicius  ||  11  dicimus  FG  ||  iuuenior  FG  ||  intra  iuuenem 
cutem  est  FG  intra  iuuentutem  est  coni.  Hagenus.-  in  archetypo  tutem  supra 
em  videtur  scriptum  fuisse  ||  12  a  om.  G  ||  tractat  JR  tractam  H  tracitata  FG  || 
confirmat  et  Plinius  om.  F ,  et  Plinius  .  .  .  viridis  om.  G  ||  et]  etiam  vulgo  || 
plinius  ex  plenius  S  ||  13  sed  crvda  A  ||  to  a€tion  H  To  aetion  A  to  uoTion 
S  ro  aerton  H  toetion  M  to  aeotion  F  ||  14  ne  contemneretur  huc  transposui 
15  extremitatem]  et  estremitatem  ne  contempneretur  FG  ||  17  eius  prima  M 
autumpno  F  ||   autumni  ...  aestu]   autum  huncalui  eastu  H  ||   incaluit  A 

n 

incaduit  M  ||  18  aestus  FG  ||  plunium  G  ||  folio  F  ||  22  scholium  ad  v.  311  om.  G  || 
24  quasi  ex  quasa  M  \\  ater  frices  FG:  ate  frices  AS  ate  fricis  H  africis  Ma. 
spatium  relictum  est  in  JReginensi  quod  cnto  <pqi%cl$  scribens  explevit  Daniel. 
ava  q)Qi%ovg  Stephanus  et  Baniel  avsv  cpqfaovg  Masvicius  primus  ||  25  ut  dixi- 
mus  supra  om.  A  ||  aficam  FG 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  303-324.  55 

313.  primi  transmittere  figura  Graeca  est:  ut  primi  tran- 
sirent. 

315.    teistis  asper,  inmiserabilis,  severus. 

317.  aeneas  ordo  est:  Aeneas  ait,  dic?  o  virgo:  cetera  per 
parenthesin  dicta  sunt;  id  est  per  suppositionem.  5 

319.  qvo  discrimine  qua  differentia.  ripas  hae  linqvvnt 
repulsae  scilieet,  non  transeuntes. 

320.  vada  livida  nigra.  et  clividum'  invidum  non  nisi  apud 
neotericos  invenimus:  Lucanus  <I  288>  livor  edax  tibi  cuncta 
negat,  gentesque  subactas.  10 

321.  longaeva  sacerdos  Sibyllam  Apollo  pio  amore  dilexit 
et  ei  obtulit  poscendi  quod  vellet  arbitrium.  illa  hausit  harenam 
manibus  et  tam  longam  vitam  poposcit.  cui  Apollo  respondit  id 
posse  fieri,  si  Erythraearn,  in  qua  habitabat,  insulam  relinqueret  et 
eam  numquam  videret.  profecta  igitur  Cumas  tenuit  et  illic  defecta  15 
corporis  viribus  vitam  in  sola  voce  retinuit.  quod  cum  cives  eius 
cognovissent,  sive  invidia,  sive  miseratione  commoti?  ei  epistolam 
miserunt  creta  antiquo  more  signatam:  qua  visa,  quia  erat  de  eius 
insula,  in  mortem  soluta  est.  unde  non  nulli  hanc  esse  dicunt,  quae 
Romana  fata  conscripsit,  quod  incenso  Apollinis  templo  inde  Romam  20 
adlati  sunt  libri;  unde  haec  fuerat. 

322.  devm  certissima  proles  ex  eo  quod  subire  inferos  po- 
tuit.     ideo  autem  ccertissima?;  quia  multi  ad  gloriam  generis  simu- 
lant   se  numinum  filios,   ut  Romulus   ex  Marte?  Alexander  ex  love 
Ammone.    hoc  ergo  excludit.    sic  alibi  de  Hercule  <TIII  301^>  salve  25 
vera  Iovis  proles. 

324.  et  fallere  nvmen  ut  supra  <(134>  diximus;  sive  propter 
Victoriae  favorem,   Stygis  filiae:   nam  dicitur  statuisse  Iuppiter,   ut 

8  livida  nigra  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  I  57  ||  11  Sibyllam 
e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  153;  II  87  ||  28  nam  dicitur  ,  .  .  prohiberetur]  exscr. 
mythogr.  III  6,  3 

1  scholia  ad  v.  313  et  315  om.  G  ||  ut]  in  F  ||  4  aeneas  ait  dic  ait  o  uirgo 
FG  ||  5  id  est  per  suppositionem  edidit  Stephanus  \\  suppostionem  F  subposi- 
tionem  G  ||  6  scholia  ad  v.  319  om.  G  ||  qvod  F  \\  8  liqvida  A  (q  del.  a)  ||  invi- 
dum  om.  G  ||  9  nectericos  G  teotericos  A  (neutericos  a)  ||  10  negant  R  ||  gentes- 
que  subactas  om.  G  ||  subactas]  licet  ouidius  [ex  Ponto  III  3,  101)  cliuor,  iners 
uitium,  mores  non  exit  in  altos'  add.  D  ||  12  optulit  BF\\  arbitrum  FG  ||  14 
erythream  A  erythraeam  S:  erythram  BF  erithram  G  erithiteam  H  aery- 
tream  M  ||  et  eam]  etiam  H  \\  15  eam]  eius  terram  FG  \\  16  retenuit  FG  || 
17  inmiseratione  H  ||  18  ad  creta  in  marg.  adscr.  mit  griezze  vel  griette  a  || 
cretantico  FG  ||  qua  visa  terra  mythogr.  I  qua  terra  visa  Masvicius  ||  quia] 
nam  FG  ||  quia  .  .  .  insula  om.  ASM  mythogr.  II  ||  quia  erat]  cerat  H  fort. 
quia  creta  erat  ||  19  est  in  mortem  soluta  FGM,  nisi  quod  morte  G  ||  21  sint 
H  ||  22  scholia  ad  v.  322  et  324  om.  G  ||  24  matre  H  \\  26  proles]  progenies  F  \\ 
28  fauorem  uictoriae  A  (transposuit  a)  ||.  statuisse]  quod  statuisset  M  (quod 
inseruit  man.  rec.) 


56  SERVII 

si  quis  de  diis  fefellisset  eius  nunien  permrio,   uno   anno  et  novem 
diebus  ab  ambrosia  et  nectare  prohiberetur.    ratio  autem  est  quam 
supra   <134>   diximus:    ideo    per   Stygeni    dii    iurant,    quia  tristitia 
contraria  est  aeternitati,  xo  Gxvyvov  xm  {icckccqlg)  %al  a&avaxco. 
5  325.    inops   inhvmataqve   tvkba   est    duo    dieit,    id    est   nec 

legitimam  sepulturam  habet,  neque  imaginariam.  inopem  enim  dicit 
sine  pulveris  iactu  —  nam  *ops5  terra  est  —  id  est  sine  terra,  sine 
humatione.  vult  autem  ostendere  tantum  valere  inanem?  quantum 
plenam    sepulturam:    nam    et   Deiphobi    umbra    transvecta   est7    cui 

10  Aeneas  cenotaphium  fecit,  ut  <505>  tunc  egomet  tumulum 
Rhoeteo  in  litore  inanem  constitui.  bene  autem  sepultos,  id 
est  fletos  —  nam  sine  fletu  sepultura  non  est;  unde  legimus  <(XI 
372)  inhumata  infletaque  turba  —  facit  supradicta  flumina 
transire,  quibus  luctus  nomen  inposuit.    ccentum'  autem  cannos'  ideo 

15  dicit;  quia  hi  sunt  legitimi  vitae  humanae;  quibus  completis  potest 
anima  transire  ripas;  id  est  ad  locum  purgationis  venire;  ut  redeat 
rursus  in  corpora.  sane  sciendum  quia;  cum  terram  dicimus;  haec 
ops  facit;  si  nympham  dicamus;  haec  Opis;  si  divitias;  hae  opes 
numero  tantum  plurali. 

20  327.    RAVCA  flventa  aut  rheumata  dicit:  aut  bene  pluraliter; 

quia  de  tribus  loquitur. 

328.    sedibvs   ossa   qviervnt    id    est    prius    quam    corpus   in 
naturam  suam  redeat;  id  est  in  terram. 

330.    stagna  exoptata  Lethaei  scilicet  fluminis. 

25  331.    vestigia  pressit  scilicet  cogitatione  tardatus.    et  intentio- 

nem  constantis  ostendit. 

332.    pvtans  reputans;  cum  animo  pertractans.        sortemqve 

6  inopem  .  .  .  humatione]  cf.  Isid.  orig.  X  145    ||    27  pvtans  .  .  .  tractans] 
cf.  Don.  ad  Ter.  eun.  IV  2,  4 


1  et  VIII  idiebus  H  \\  2  ambrosia  e  nectare  JiH  ambrosiae  nectare  M  || 
3  supra  om.  AHMF\\  4  tocturnok  tio  MAKAGAANaTU)  B    toctyfnon  (cTYrNWN  A) 

TLO    MaKaiaGciaN    ATLO    AS      TOCTYY    NON     TIO    MKa€d>aNd>TU)    H     TO    CTYrNON    TO    MAKdPIO 

Kdi  aoAaaTio  F  graeca  om.  M  ||  6  legitumam  H  (|  inmaginariam  G  ||  7  obs  FG\\ 
id  est]  inops  id  est  M  \\  8  umatione  H\\  tantantum  67  ||  9  et  om.  FG  ||  deiphebi 
B  deipboebi  A  deisobi  G  ||  umbram  FG  ||  10  cenotaphion  E  eanotafium  M 
(caenotafium  m)  caenotaphium  F  ||  11  roeteo  FH  roetheo  AM  ||  constitui] 
continui  H  ||  bene  autem  ...  nomen  inposuit]  bene  autem  sepultos  facit  supra- 
dicta  flumina  transire  quibus  luctus  nomen  inposuit.  fletos.  nam  sine  fletu 
sepultura  non  est  unde  legiraus  inhumata  infletaque  turba.  B  \\  sepultus  id  est 
fletus  HM\\  13  turba  quam  turbam  facit  supradictam  FG  \\  14  <nomen]  lumen 
H  ||  15  hii  FG  ||  legitime  B  \\  completit  FG  \\  18  si  nympham  dicimus  B  \\  haec 
opis  facit  FG  ||  20  scholia  ad  v.  327—330  om.  G  ||  remata  B  reumata  ASM 
(effusio  superscr.  s)  reunata  H  rheumata  id  est  aestuaria  D  ||  aut]  ut  F  ||  21 
de  tribus  loquitur  fluminibus  Masvicius  ||  22  osso  F  \\  prius]  proprius  F  \\  25  sci- 
licet  et  cogitatione  G  ||  intentione  FG,  correxit  Daniel  \\  27  scholium  ad  sortem- 
qve  a.  m.  i.  om.  G 


COMM.  TN  VERG.  AEN.  VI  325—340.  57 

animo  miseratvs  iniQvam  iniqua  enim  sors  est  puniri  propter  alte- 
rius  neglegentianr,  nee  enim  quis  eulpa  sua  caret  sepulcro.  bene 
autem  canimo';  quasi  re  praesaga,  ut  alibi  <(X  843)>  praesaga 
mali  mens:  ipse  enim  Aeneas  insepultus  iacebit,  ut  <(IV  62(X> 
mediaque  inhumatus  harena.  5 

333.  mortis  honore  sepultura,  ut  (X  493>  quisquis  honos 
tumuli. 

334.  dvctorem  classis  apertum  exemplum?  classem  dici  etiam 
unam  navem:  nam  legimus  (1  113)>  unam  quae  Lycios. 

336.  avster  hic  distinguendum.  10 

337.  sese  agebat  csese  agere5  est  sine  negotio  incedere. 

338.  qvi  libyco  nvper  cvrsv  bene  cLibyeo':  navigatio  enim 
non  a  deverticulo,  sed  ab  intentione  accipit  nomen. 

339.  EFFVSVS   IN  vndis    archaismos   est:    quamquam  Donatus 
esse  ordinem  velit  fdum  servat  sidera  in  undis  mediis'.  15 

340.  mvlta  maestvm  cognovit  in  vmbra  prudentiores  dicunt 
animas  recentes  a  corporibus  sordidiores  esse  donec  purgentur:  quae 
purgatae  incipiunt  esse  clariores.  unde  ait  paulo  post  <(745)>  donec 
longa  dies  perfecto  temporis  orbe  concretam  exemit  labem 
purumque  reliquit  aetherium  sensum  atque  aurai  simpli-  20 
cis  ignein,  id  est  non  urentis,  ut  est  solis.  inde  est  quod  aliae 
animae  lunarem  circulum;  aliae  solstitialem  retinere  dicuntur  pro 
modo  purgationis.  bene  ergo  Palinurum  obscura  umbra  circum- 
datum  dicit  et  vix  agnitum,  qui  ne  ad  loca  quidem  pervenerat  pur- 
gationis:  sic  etiam  de  Didone  dicturus  est  <(452)>  agnovitque  per  25 
umbram  obscuram. 


6  HONoiiE  sepultura]  cf.  Non.  p.  320,  27  M.  ||  11  sese  agere  .  .  .  incedere] 
cf.  Don.  a.d  Ter.  Andr.  IV  2,  25  ||  14  quamquam  e.  q.  s.]  cf.  gramm.  lat.  YII 
p.  485,  14  K.   ||    21  inde  est  .  .  .  obscuram]  exscr.  mythogr.  III  6,  12 


3  rei  praesago  V  Burmanni  et  Fabricius  ||  5  mediatque  H  ||  harena]  periit 
enim  in  flumine  Numico:  unde  ait  Iuuenalis  (XI  62)  fet  ipse  tamen  contingens 
sarjguine  caelum:  alter  aquis,  alter  flammis  ad  sidera  missus'  add.  D  ||  6  honus 
A  (corr.  a)  ||  8  exemplo  H  ||  dicit  A  ||  9  nam  .  .  .  Lycios  om.  M  \\  11  schol.  ad 
v.  337  om.  G  ||  sese]  se  F  ||  13  a  om.  G  ||  deuerticulo  ASH:  duerticulo  B  (diuer- 
ticulo  r)  diuerticulo  FGMa  ||  ab  inuentione  accepit  FG  ||  14  schol.  ad  v.  339 
om.  G  ,||  archaismos  A  ||  est  om.  F  ||  15  seruit  F  ||  in  mediis  undis  B  ||  mediis 
om.  A  ||  17  recentes  ASHFG:  recedentes  BMa  ||  ordidiores  G  ||  18  ait]  est  M 
||  19  tempore  BAS  (corr.  a)  ||  orbis  AS  (corr.  a)  ||  20  reliquit  BASHM:  relin- 
quid  F  relinquit  G  ||  aurio  B  aurae  ASM  ||  21  ignem]  simplices  add.  FG  || 
aliae  .  .  .  circulum]  aliae  panduntur  animae  ad  (ad  om.  AS,  supr.  vers.  add.  a) 
lunarem  circulum  ABS  \\  22  solstitialem  libri:  solarem  mythograplius  ||  tenere 
mythographus  \\  23  purgationis  animae  ex  Begio  codice  Masvicius  ||  circumdatum] 
cireulum  datum  F  ||  24  ne]  nec  ABMs  ||  uenerat  B  ||  25  sicut  etiam  alibi  vulgo 


58  SERVII 

341.  qvis  te  palinvre  DEORVM  cquis  deus'  debuit  dicere,  sed 
graece  dixit  tig  xrewv. 

342.  eripvit  nobis  bene  cnobis':   gubernator   enini   communi 
perit  periculo.         svb  aeqvore  mersit  tmesis  est:   medio  aequore 

5  submersit. 

343.  dic  age  hortantis  adverbium  est:  unde  est  et  *age  sta'  et 
cage  facite'. 

346.  ventvrvm  avsonios  %ata  to  6lc3t£(6(isvov  intellegimus. 

347.  cortina  cortina  dicta  est  aut  quod  cor  teneat,  aut  quod 
10  tripus  saeptus  erat  corio  serpentis,  ut  diximus  supra  <(III  92>:  aut 

certe  secundum  Graecam  etymologiam  oti  trjv  koqtjv  tsivei  r\toi 
tivd(j(j£o^  id  est  quod  extendit  puellam,  ut  <^49)>  maiorque  videri. 

348.  nec  me  hic  distinguendum,  ne  sit  contrarium:  nam  eum 
Somnus  deiecit.    cmamquani  alii  frustra  dicant  quod  credebat  Phor- 

15  bantem,  cum  extinctis  divinandi  sit  concessa  licentia,  ut  nunc  iam 
sciat  Somnum  fuisse. 

349.  namqve  avBERNACLVM  ut  sit  veri  simile,   quod  post  tri- 
duum  tetigit  litus  Italiae. 

351.    PRAECIPITANS  dum  praecipitarer.         maria  aspera  ivro 
20  aut  execratio  est,  ut  (II  431>  Iliaei  cineres:  aut  certe  iurat  quasi 
nauta  per  maria. 

353.  spoliata    armis    propter    amissionem.  gubernaculi. 
excvssa  magistro  nove  dixit:  de  qua  fuerat  magister  excussus. 

354.  svrgentibvs   vndis   non   quia   tempestas   fuerit,    favente 
25  Neptuno,  sed  tumens  pelagus  fuisse  significat.     nec  de  Aeneae  pe- 

ritia  desperavit,  sed  propter  perditum  gubernaculum.  et  ostendit  se 
magis  timuisse  pro  navi,  eurri  esset  ipse  periturus. 

1  schol.  ad  v.  341  om.  G  ]|  >2  TiceeioN  B  H  TicetuN  F  ||  4  periclo  A  ||  schol.  ad 
svb  a.  m.  om.  G  ||  temesis  B  S  themesis  A  HM  ||  est]  est  id  est  F  ||  5  summer- 
sit  F  ||  6  et  age  facite]  et  agite  facite  B  et  age  f.  A  et  cage  omisso  facite  H 
et  age  fac  et  age  facite  Stephanus,  Masvicius,  Burmannus  et  age  fare  Lion  || 
8  cata  to  siopumenon  BA  canta  to  siopumenon  H  cata  to  siopomenon  M, 
cf.  Burmanni  adnot.  ||  9  tineat  jff||  iO  tripus  ASH:  tripos  FGM  trippos  B  || 
septos  FG  ||  Pythonis  serpentis  Masvicms  primus  \\  ut  diximus  supra  FGM: 
ut  dicitur  ii  ut  deus  AS  (ortum  ex  rut  b~.  s.')  ut  ds  H  \\  11  aethimologiam 
ABFG    ethimologiam  H   ethymologiam  M  \\  oti  thn  kophin  tinei  nto  tinaccci 

B     OTI     THN    KOPHN    TIN€I     HTOI    TINACCEI    AS      OTI     THN    KOPNN     TINEINTOITI    NACC€I    H 

otinh  kophn€ktini  M  oti  thn  dit  (omissis  %6qr\v  .  .  .  exten)  FG.  r\xoi  -avdoGsv 
non  videntur  Servii  esse  ||  13  schol.  ad  nec  me  om.  G  \\  14  alii  frustra  dicant] 
alii  distinguant  nec  me  deus  aequore  mersit  F  ||  Phorbantem]  fuisse  qui  eum 
inmerserat  supr.  vers.  add.  m  ||  15  ut]  et  SF  \\  iam  om.  AS  \\  17  uerisimiles  FG  \\ 
quod  .  .  .  Italiae]  quod  uenit  ad  italiam  M  \\  18  intaliae  F  \\  19  dum  praecipi- 
tarer]  pro  cum  praecipitarer  F  proprium  praecipitarer  G  \\  20  exacratio  FG 
exsecratio  B  \\  iurat]  iurantis  FG  ||  quasi  nauta]  quia  si  aut  a  G  ||  22  scholia 

e 
ad  v.  353  om.  G  \\  propter  .  .  .  gubernaculi]  perdito  gubernaculo  M  \\  23  nouo  S 
24  fuerit  Stephanus:  fuit  libri  ||  27  pro]  per  G  , 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  341—366.  59 

355.    hiberjstas  asperas.    et  retulit  ad  adfectum  natantis. 

358.  adnabam  et  hic  distingui  potest,  et  cadnabam  terrae'. 

359.  gens  crvdelis  Lucanorum.  et  dicit  eum  a  Veliensibus 
interemptum,  ut  <366)>  portusque  require  Velinos.  sane  scien- 
dum  Veliam  tempore  quo  Aeneas  ad  Italiam  venit;  nondum  fuisse.  5 
ergo  anticipatio  est?  quae;  ut  supra  diximus,  si  ex  poetae  persona 
fiat;  tolerabilis  est;  si  autem  per  alium;  vitiosissima  est;  ut  nunc 
de  Palinuro  ait:  quamquam  alii  ad  divinandi  scientiam  referant; 
quasi  ab  umbra  dictum.  Velia  autem  dicta  est  a  paludibus;  quibus 
cingitur,  quas  Graeci  slrj  dicunt.  fuit  ergo  cElia';  sed  accepit  di-  10 
gammon  et  facta  est  cVelia';  ut  cEnetus  Venetus\ 

360.  montis  saxi;  ut  <(XII  687)>  fertur  in  abruptum  magno 
mons  inprobus  actu  pro  saxo;  dlibi  e  contrario  <II  308)>  saxi 
de  vertice  pastor  pro  cmontis\-    nam  sunt  ista  reciproca. 

362.  me   flvctvs   habet    quia   secundum   philosophos   corpus  15 
solum  nostrum  est;   quod  nobiscum  oritur;   nobiscum  perit.     anima 
enim  generalitatis  est  et  adeo  non  est  nostra;  ut  etiam  in  alia  cor- 
pora  plerumque  transeat.    ergo  cme?  corpus  meum;  quod  est  homi- 
nis  proprium.    est  autem  Homeri  avtovg  ds  sXcoqlcc  tsv%s  kvvsGGlv. 

363.  caeli    ivcvndvm    lvmen    bene    'iucundum'    addidit:    est  20 
enim  efciam  apud  inferos  Utmen,  sed  non  iucundum. 

365.  his  invicte  malis  qui  inferos  subire  potuisti.  chis'  autem; 
ac  si  diceret  cquae  cernis\ 

366.  terram  inice  bene  ante  maius  petiit;  ut  vel  hoc  impe- 
traret.     terrae  autem   iniectio   secundum  pontificalem  ritum  poterat  25 


4  sane  sciendum  .  .  .  dictum]    cf.  Gell.  X  16,  1  sqq.  ||    19  Homeri]  11.  I  4 


1  scholia  ad  v.  355  et  358,  om.  G  ||  rettulit  F  \\  effectum  F  \\  2  et  hic  di- 
stingui  potest  paulatim  adnabam  ut  (lege  ut  terrae)  sequentibus  iungatur  terrae 

n 

iam  tuta  tenebam  F   ||    3   a  ueliensibus  S    ab  aliensibus  F   ab  iliensibus  G  || 

i 

4  intemptum  FG  ||  ut]  in  G  ||  belinos  F  oelinos  G  uelanos  S  ||  5  ad  Italiam 
venit]  ab  his  verbis  incipit  Cassellani  quatemio  tertius  secundi  ordinis.  cf. 
praef.  p.  XLVIIl  ||  6  persona  poetae  B  ||  7  aliam  .F6rC||  uiciosissima  A  uitiosa 
M  ||  ut  nunc  .  .  .  sed  non  iucundum ,  om.  G  ||  ut]  et  F  ||  8  diuinantis  M  ||  refe- 
runt  FC  \\  9  dictum]  cui  praecognitum  erat  id  nomen  per  posteros  illi  impo- 
nendum.  Ergo  portus  Velinos  id  est  vocandos  aliquaudo  Velinos  add.  Fabricius 
||  10  graece  ASFC  \\  ele  libri  ||  aelias  A  (elia  a)  helia  SF  ||  accipit  FC  \\ 
dygannon  F  digamon  M  \\  11  et  facta  est  Velia  om.  M  \\  est  om.  lf||Enetus] 
aenethus  B  \\  13  probus  H  \\  14  ista  sunt  S  ||  16  perit]  moritur  M  \\  19  autem 
om.  F  ||  Homeri]  nomen  C  ||  aYOTYC  de  eatopia  tgyxc  kynccqn  A  ayotic  de  c/vlupa 
TCYxe  kyncccin  JR  aYOTYO  deeatu  pater  xe  kyncccin  H  ^ytoyc  aeeatupia  tcyx  kyn- 
€cim  M  aYTaYe  ie  eawpia  Tepxe  kyn€ccin  F  aytoy  eie  eAtupia  t€yx€  kyn€cqn  C  || 
20  iocvndvm  JRS  vicvndvm  H  \\  iocundum  BSH\\  21  enim  om.  FC\\  iocundum 
BH  ||  post  iucundum  sex  fere  litterae  radendo  deletae  in  M  ||-24  ante]  apte  A 
(sed  p  ex  correctura)  autem  C  ||  maius]  nauis  F  \\  petit  FC  \\  25  autem  om.  B 


6Q  SERVII 

fieri  et  circa  cadaver  et  circa  absentium  corpora  quibusdam  sollemni- 
bus  sacris.  namqve  potes  quia  ubique  eum  rerum  divinarum  in- 
ducit  peritum. 

367.    siqva  via  est  si  est  ulla  ratio.        DIVA  creatrix  rerum 
5  oninium  generaliter. 

369.  ijscstaee  navigare:  more  suo. 

370.  da  dextram  praesta  auxilium:  umbra  enim  numquam 
tenetur,  ut  <(II  793)>  ter  frustra  conpressa  manus  effugit 
imago. 

10  371.    sedibvs  VT  SALTEM  ut  saltem  in  morte  requiescam  sedi- 

bus  placidis.     et  bene;  quia  nautae  semper  vagantur. 

373.  tam  dira  cvpido  cupiditas  ex  deorum  ira  veniens:  aut 
certe  magna;  ut  <(IX  183>  an  sua  cuique  deus  fit  dira  cupido? 

374.  severvm  tristem :  et  haec  reciproca  sunt,  ut  contra  iudex 
15  tristis  et  integer,  id  est  severus. 

375.  evmenidvm  autem  circa  quem  habitant  Eumenides  naxa 
avxC(pQa<5iv  dictae.  ripamve  inivssvs  abibis  ut  cabeo  in  Tuscos5, 
sicut  diximus  supra  <IV  106)>:  quamquam  alii  cadibis'  legant. 

376.  DESINE  FATA  DEVM  FLECTI  SPERARE  PRECANDO    fata  quae 

20  semel  decreverunt.     et  locutus  est  secundum  Epicureos,    qui   dicunt 
nec  bene  promeritis  capitur  neque  tangitur  ira. 

377.  dvri  casvs  iiipossibilis  ad  mutationem. 

378.  longe  lateqve  per  vrbes  de  historia  hoc  traxit.  Lu- 
canis  enim  pestilentia  laborantibus  respondit  oraculum  manes  Pali- 

25  nuri  esse  placandos:   ob  quam  rem   non  longe  a  Velia  ei  et  lucum 
et  cenotaphium  dederunt. 


12  cupiditas  .  .  .  veniens]  cf.  Isid.  diff.  verb.  141  ||  14  severvm  tristem]  cf. 
Don.  ad  Ter.  Andr.  V  2,  16  et  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  1  88  ||  iudex]  Cic. 
in  Verr.  act.  I  10,  30  ||  21  nec  bene]  Lucr.  II  651 


1  citra  cadauer  O  ||  et  circa  ante  absentium  om.  H  ||  sollemnis  A  8  (corr.  a) 
||  2  sacris]  eundem  sermonem  habet  apud  inferos  cum  Elpenore  Ulysses  (Od. 
XI  75)  6rj[ici  ts  n>oi  %svai  Ttolirjg  liti  ftivl  ftaXciGcrjg  add,  Fabricius  ||  potest 
FC  ||  4  divia  C  ||  7  destram  C  ||  praesta]  ^>est  F  ||  numquam]  quam  F  ||  8  ut  ter] 
uter  H  inter  F  uoter  C  ||  conpressa  MG  conpraessa  H  compressa  SF,  om.  M. 
conprensa  Vergilius  ||  10  saltim  ut  saltim  F  ||  13  an  om.  ABHM  ||  16  circa 
quae  C  circa  que  JS  \\  habitabant  M  \\  eumenedes  C  ||  cata  antiphrasin  "dictae 
SHMD,  om,  ABFC  post  Eumenides  haec  edidit  Fabricius  sv^videg  dictae 
(nam  £v{isvr)g  benevolus  est)  quod  minime  sint  beneuolae,  sed  maleuolae:  et 
est  ukt'  uvtfcpQccciv  figura,  quoties  rem  malam  bono  appellamus  exemplo,  ut 
hic.  ||  17  ripamde  invisvs  F  \\  adibis  A  (abibis  a)  \\  ut  om.  F  |j  abeo  in  tuscos 
ABHMs  (sed  alterum  f  in  raB.  a):  abeo  intuseos  ■jS'  abeo  intus  eo  FC  \\  18 
supra  diximus  FCM  \\  21  neque  tangitur  B:  nec  tangitur  reliqui  libri  ||  23  vrbes 
BH:  vrbem  FCASM\\  traxit  hoc  FC\\  25  placados  C  \\  ei  om.  SF  (supr.  vers. 
add.  s  ||  et  lucum  ei  dederant  et  cenotafium  M  ||  26  cenotaphium]  tumulum  ce- 
notafium  F  \\  cenotaphion  BASH\\  26  dederunt  FC:  dederant  BASHM 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  VI  367—392.  61 

379.  prodigiis  acti  caelestibvs  conpendiose  et  pestilentiam 
ortam  et  petitum  significavit  oraculum.  piabvnt  plaeabunt,  ex- 
piabunt. 

381.  -  aeternvm  in  aeternum:  et  est  adverbium.  palinvri 
plus  est;  quam  si  Huum'  diceret.  5 

382.  parvmper  id  est  paulatim  laetari  coepit:  spem  enim 
solam,  non  praesens  acceperat  beneficium.  unde  bene  dictum  est; 
quasi  ab  eo  magna  moderatione  dolor  recessit.  alii  cparumper' 
valde   parum  volunt. 

383.  gavdet  cognomine  terra  nominis  sui  similitudine.   facit  10 
autem  chic'  et  ^haec  cognominis':   nam  in  Plauto   lectum   est  cum 
una    de    Bacchidibus    diceret    illa    mea    cognominis    fuit.     quod 
autem  communi  genere  in  V  misit  abiativum,  metri  necessitas  fecit. 

385.  navita  epenthesis;  ut  cMavors\        inde  vt  stygia  pro- 
spexit  ab  vnda  ut  <VII  289>  Siculo  prospexit  ab  usque  Pa-  15 
chyno.     et  hinc  ostenditur  quod  diximus  <(295)>?   iuncta   esse  haec 
tria:    Acheronta;   Stygeni,   Cocyton.     de  his   autem  nascuntur  alia, 
unde  est  <(439>  et  novies  Styx  interfusa  coercet. 

386.  per  tacitvm  nemvs  aut  solum:  aut  ipsos  taeitos,  id 
est  tacite.  20 

387.  adgreditvr  dictis  hoc  sermone  ostendit  iratum. 

388.  qvisqvis  es  armatvs  bene  a  praescriptione  coepit,  ac  si 
diceret:  nihil  pium  molitur  armatus. 

389.  qvid  venias  cur;  nam  adverbium  est.  iam  istinc  a 
loco  in  quo  es.  25 

391.  corpora  viva  quia;  ut  supra  <(303)>  diximus;  sunt  eor- 
pora  etiam  mortuorum  quae  tantum  videntur,  id  est  umbrae. 

392.  ME  svm  laetatvs  evntem  lectum  est  et  in  Orpheo  quod; 
quando  Hercules  ad  inferos  descendit;  Charon  territus  eum  statim 
suscepit:  ob  quam  rem  anno  integro  in  compedibus  fuit.    ideo  ergo  30 


11  in  Plauto]  Baech.  v.  9  R.  ||  14  navita  epenthesis]  cf.  Isid.  diff.  verb.  390 


2  oraculum  significabit  M  \\  7  solurn  C  ||  non]  nondum  M  ||  8  fortasse  reces- 
serit  ||  10  terra  FM:  t.  O  terre  BH  terrae  AS  ||  similitudinem  FC  ||  11 
cognominis]  coguouimus  M  \\  12  unam  vulgo  ||  baccidibus  A  bacbidibus  C  || 
mea  BSIIM:  mei  FC  ||  13  a  communi  genere  Masviclus  et  Burmannus  ||  mit- 
tit  A    ||    fecit]  facit  A    fuit  BM   \\    15  ab]  ab  unda  F  ||   pacbino  ABCH M  || 

16  hic  FC   ||    quod  supra  diximus  F   \\   haec   tria  flumina  Masviclus  primu?  \\ 

17  adherontam  F  acherontam  C  ||  cocython  A  ||  18  cohercet  FHM  ||  19  ipsos 
tacitos  ABHs:  ipsos  tacitus  jS'  ipsi  taciti  FCM\\  id  est  tacite  hao.  C,  edidit 
Stephanus  ||  21  ratum  B  ||  22  perscriptione  Daniel  \\  25  es]  nam  rem  proximam 
significat  adeunti  add  Fabricius  \\  26  ut  supra  diximus  om.  AS  ||  corpora  etiam] 
et  corpora  FC\\  28  evntem]  a.  l.  n.  t.  add.  M  \\  et  om.  AS  et  in  Orpheo  om. 
FCM  ||  29  erculis  F   herculis  C  ||  statim  om.  B 


62  SERVII 

*non  laetatus';  scilicet  propter  supplicium  suuin.    sane  Alciden  volunt 
quidam  aito  vrjg  alwrjg  dictum;  id  est  a  virtute:   quod  non  procedit, 
quia   a  prima   aetate   hoc  nomen   habuit   ab  Alcaeo;    patre  Aniphi- 
tryonis.     et  seimus  agnomina  ab  accidentibus  dari. 
5  394.    qvamqvam  ac  si  diceret,  hoe  in  te  nondum  probavi:  sci- 

licet  per  simulationem,  nam  noverat. 

395.  in  vincla  petivit  Hercules  a  prudentioribus  mente  magis; 
quam  corpore  fortis  indueitur;  adeo  ut  duodecim  eius  labores  referri 
possint    ad    aliquid:    nam    cum    plura   fecerit;    duodecim    tantum    ei 

10  adsignantur  propter  agnita  duodecim  signa.  quod  autem  dicitur 
traxisse  ab  inferis  Cerberum;  haec  ratio  est;  quia  omnes  cupiditates 
et  cuncta  vitia  terrena  contempsit  et  domuit:  nam  Oerberus  terra 
est;  id  est  consumptrix  omnium  corporum.  unde  et  Cerberus  dictus 
est;  quasi  XQeofioQog,  id  est  carnem  vorans:  unde  legitur  <TIII  29 iy 

15  ossa  super  recubans:  nam  non  ossa  citius  terra  consumit. 

396.  ipsivs  A  solio  regis  atqui  Cerberus  statim  post  flumina 
est;  ut  <(417)>  Cerberus  haec  ingens  latratu  regna  trifauci 
personat:  nam  illic  quasi  est  aditus  inferorum;  solium  autem  Plu- 
tonis    interius    est.     ergo    aut   ad  naturam   canum   referendum   est; 

20  qui  territi  ad  dominos  confugiunt:  aut  solium  pro  imperio  accipien- 
dum  est;  ut  alibi  arces  pro  imperio  posuit;  ut  inbellem  avertis 
Romanis  arcibus  Indum;  cum  Indi  usque  ad  primos  venerint 
fines;  non  usque  ad  arces. 

397.  hi  dominam  ditis  aut  de  Graeco  tractum  est;  qui  uxorem 
25  dstfTtoivav dicunt:  aut*Ditis thalamo'; utcdominam? Charonad  seretulerit. 

1  sane  Alciden  .  .  .  dari]  exscr.  mythogr.  II  149  ||  7  Hercules  .  .  .  consumit] 
exscr.  mythogr.  II  149,  III  13,  4  ||  12  nam  Cerberus  .  .  .  vorans]  exscr.  mythogr. 
I  57.    cf.  Isid.  or.  XI  3,  33  ||  21  inbellem]  georg.  II  172 


2  ccTto]  izo  H  ||  aknc  B  aaKHC  H  aaKaHC  M  \\  non  om.  C  ||  3  a  om.  B  \\ 
alceo  libri  ||  patre  om.  H  ||  amphitrionis  BS  amphityronis  H  amfytrionis  MF. 
Amphitrion  nir  matris  herculis  fuit.  unde  idem  amphitrioniades  dictus.  quan- 
quam  iouis  filius  fuerit.  Alcides  autem  uocatur  a  patre  eiusdem  amphitrionis 
add.  R  ||  4  occidentibus  FC  ||  6  nam  om.  AS  ||  7  herculis  FC  \\  8  fortiter  B  || 
ut]  et  AS  (corr.  a)  \  eius  labores  . . .  agnita  duodecim  om.  C  \\  labores]  bores  F 
||  9  aliquid  libri  et  mythogr.  III:  aliquod  mythogr.  II  animum  Pontanus  ad 
Macrob.  Sat.  I  20  aliud  Burmannus  ||  fecerit]  steterit  F  \\  11  ceruerum  C  \\ 
omnis  F  \\  12  ceruerus  C  ||  13  id]  quae  M  ||  est  consumptrix  FC  coiisumtrix 
mythogr.  II  est  consumtrix  mythogr.  III  consumptrix  est  M :  est  consumma- 
trix  BASH\\  ceruerus  C  \\  14  est  om.  FC\\  creoberas  B  creoborus  AF  creo- 
boros  reliqui  ||  unde  et  lectum  est  M  ||  15  nam  non  ossa  M :  nam  ossa  non  s 
nam  ossa  reliqui.  nam  carnem  citius  terra  quam  ossa  consumit  mythogr.  II  || 
consumsit  F  \\  16  ceruerus  C  \\  17  ceruerus  C  \\  latrato  B  ||  triforici  F  \\  18  aditus 
est  B  ||  19  interius  est]  interior  F  est  interius  C.  non  in  ingressu  add.  M  || 
aut  om.  FG  \\  canis  FC  \\   21  euertis  AS   auertens  FC  \\   22  primos] 'imperii 

i 
FC\\  24  aut  quia  de  C  \\  qui]  quia  F  \\  25  AecnoHiAN  B    accrONaN  H    aeouYNaM 
M   despinam  F   despynam  C  ||    retulit  S   rettulit  F   rettulerit  C 


COMM.  IE  VEBG.  AEN.  VI  394—408.  63 

398.  amphrysia  vates  Apollinea:  et  est  longe  petitum  epi- 
theton.  nam  Amphrysus  fluvius  est  Thessaliae;  circa  quem  Apollo 
spoliatus  divinitate  a  Iove  irato  Admeti  regis  pavit  armenta  ideo; 
quia  occiderat  Cyclopas;  fabricatores  fulminum;  quibus  Aesculapius 
extinctus  est;  Apollinis  filius;  quia  Hippolytum  ab  inferis  herbarum  5 
potentia  revocaverat. 

400.  nec  vim  tela  fervnt  ac  si  dieeret;  tantum  repellunt. 
licet  fas  est:  et  est  concedentis  adverbiuni,  sicut  cesto\ 

401.  aeternvm  adverbium  est;  ut  supra  <(381)>.  et  subauditur 
bis  caeternum  latrans  aeternum  terreat',  id  est  semper  latrans.  10 

402.  patrvi  quia  Iovis  est  filia  ex  Cerere.  servet  obtineat, 
custodiat;  inhabitet,  ut  <(VII  52)>  sola  domum  et  tantas  serva- 
bat  filia  sedes. 

403.  troivs  aeneas  id  est  a  diis  originem  ducens.       pietate 
insignis  et  armis  propter  illud  <(129>  pauci  quos  aequus  ama-  15 
vit  Iuppiter  aut  ardens  evexit  ad  aethera  virtus. 

404.  erebi  Erebus  proprie  est  pars  inferorum;  in  qua  hi  qui 
bene   vixerunt;   morantur.     nam   ad  Elysium  non  nisi   purgati  per- 
veniunt:  uude  est  «<(744)>  et  pauci  laeta  arva  tenemus.    hinc  fit 
ut   quaeratur,   an   animae   de  Elysio   in  corpora  possint  redire?    et  20 
deprehensum  est  non  redire;  quia  per  purgationem  carent  cupiditate. 

405.  si   TE   nvlla  movet    necessitate    vult    persuadere;    quia 
scit  manes  nulla  re  flecti;   ut   scirent   si  ignoscere   manes. 
pietatis  imago  pietas:  per  periphrasin  dicta;   ut  cvis  Herculea?;  id 
est  Hercules.  25 

406.  aperit  nudat;  ut  <(III  206)>  aperire  procul  montes  ac 
volvere  fumum. 

408.  nec  plvra  his  nec  est  aliquid  ulterius  dictum  vel  a  Si- 
bylla;  vel  a  Charonte  post  ramum  visum. 


2  nam  Amphrysus  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VI  375  ||  23  sci- 
rent]  georg.  IV  489   ||   26  aperit  nudat]  cf.  Non.  p.  236,  15    . 


1  repetitum  B  \\  2  amphrysius  F  amfrysius  C   frysos  A    amfrysos  M  ||  thes- 

e 

saliae  est  M  ||  3  spoliatus  a  ioue  irato  diuinite  G  ||  a  om.  H  ||  4  fluminum  A 
(corr.  a)  ||  quibus]  a  quibus  fulminibus  F  a  quibus  O  \\  9  ut  supra  diximus 
Masvicius  primus  j|  10  aeternum  latrans  aeternum  terreat  BASHM:  aeternum 
latrans  et  aeternum  terreat  FC  et  aeternum  latrans  et  aeternum  terreat  vulgo 
||  11  optineat  F  ||  14  dis  C  ||  15  aut  propter  illud  F  ||  aequos  FC  ||  16  aut  .  .  . 
virtus  om.  FC  \\  ,17  hbbebi  herebus  BA  ||  hii  F  \\  18  elisium  BC  helysium  AM 
helisium  H\\  20  an]  utrum  FC\\  ad  corpora  C  ||  21  per]  om.  RS\\  purgatione 
A  S  (corr.  a)  ||  23  nulla  re  flecti]  nec  pietate  nec  ulla  re  alia  fleti  F  ||  ut  .  .  . 
manes  om.  B  ||  24  id  est  Hercules  om.  M  ||  25  herculis  a  ||  26  ac  volvere  fumum 
om.  C  ||  28  vel  a  Sibylla  vel  a  Charonte  om.  M  \\  29  vel  a  ante  Charonte  om.  JEL 


64  SEEVII 

409.    fatalis  virgae  ut  <(146>  sequetur,  si  te  fata  vocant. 
longo  post  aut  adverbium  est,  aut  praepositio  antique  posita. 
411.    ivga   graece   dixit:   t,vya   enim   dicunt   quae   transtra  no- 
minamus. 
5  412.    laxatqve  foros  tabulata  vacuat?  ut  supra  <V  552>  et 

campos  iubet  esse  patentes:  multitudine  enim  remota  quasi 
laxantur  spatia,  alveo  fluminis  scilicet.  et  per  synaeresin  calvo' 
facit. 

413.  ingentem  aenean  bene  liunc   solum   dicit?  ut  per  tran- 
10  situm    ostendat    purgatioris    animi    honlines    etiam    corpora    habere 

leviora :  quod  de  Sibylla  vult  accipi. 

414.  svtilis  intexta:  per  quod  fragilem  ostendit. 

415.  tandem  aut  propter  pondus  Aeneae;  quod  est  melius:  aut 
propter  paludis  magnitudinem:  aut  propter  caeni  densitatem. 

15  416.    informi  limo  niagno,  sine  forma.       vlva  herba  palustri. 

418.  personat  aut  personare  facit:  aut  per  regna  sonat.  et 
quia  de  animabus  dicturus  est,  bene  facit  ante  Cerberi  commemora- 
tionem,  consumptoris  corporum:  Lucanus  <(VI  702)>  qui  viscera 
saevo  spargis  nostra  cani.    tunc  enim  animae  locum  suum  reci- 

20  piunt,  cum  fuerit  corpus  absumptum. 

419.  horrere  videns  iam  colla  colvbris  fingitur  enim  pro 
saefcis  habere  serpentes.  et  est  hypallage:  in  collo  eius  horrebant 
colubrae. 

420.  offam  hinc  est  diminutio  cofella';   sed  cf  non  geminat: 
25  in  diminutione   enim  plerumque   multa   mutantur.     quod    autem  ait 

cmelle?,    adlusit  ad  corpora,   quae   plerumque  cum  melle  obruuntur. 


3  graece  .  .  .  nominamus]   cf.  Isid.  or.  XIX  2,  5   ||    5  tabulata  e.  q.  s.l    cf. 
Isid.  or.  XIX  2,  2 


1  sequetur]  secutum  est  F  ||  aocanti  F  \\  2  aut  aduerbium  est  ante  prae- 
positio  posita  antique  C  ||  autiqui  F  ||  posita]  ut  in  bucolicis  (I  29)  cet  longo 
post  tempore  uenit'  add.  D=  quanqua/m  ablatiuus  casus  est  excessum  signifi- 
cans:  ut  cmulto  ante'  et  cmulto  post'  add.  Fabricius  \\  3  Gyga  B  giga  HM 
ziga  AG  ||  dicuntur  FG  \\  quae]  quae^  nos  F,  om.  G  ||  transta  H  ||  nominamus 

077i.  G  ||  5  uacua  F  ||  supra]  sunt  AS  (supra  a),  om.  G  ||  6  iuuet  FC  ||  7  alve-  O  || 
ut  per  A  (et  per  a)  ||  9  huic  AS  (hunc  a)  \\  dicit]  ingentem  add.  M  ||  11  sybylla 
Ji  sibilla  H  sybilla  M  sylla  F  sybilla  C  \\  12  svtvlis  S  \\  pstendit]  ostendat 
AS  icorr.  a).  rimosa  plena  rimis  add.  Fabricius  \\  14  ceni  B  \\  15  palnstris  a 
palustris,  cum  marina  dicatur  alga,  ut  ciliisae  cautibus  algae'  Fabricius  (cf. 
Aen.  VII  590  *laterique  inlisa  refunditur  alga>  et  Luc.  VI  691  ret  planctus  illi- 
sae  cautibus  undae9)  ||  17  animalibus  F  ||  bene  facit  ante  cerueri  mentionem  G  || 
18  consumptorum  AS  (C07T.  a)  consumpturis  F  ||  uiscere  F  \\  19  seuo  B  reuo 
H  ||  spargit  M  \\  canit  FH  \\  tunc  animae  enim  S  \\  20  adsumptum  H  \\  22  saetis 
ASH:  setis  id  est  pilis  B  pilis  FGM  ||  23  colubri  B  \\  24  qi&ASCi  est  et  BHM, 
om.  F  ||  deminutio  FC  diminutionem  H  ||  ofella  .  .  .  diminutione  om.  H  \\  offella 
S  ||  geminatur  FC  \\  25  deminutione  F  ||  26  cum  om.  C  ||  obruuntur]  medicatis 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  409—428.  65 

423.  totoqve  ingens  extenditvr  antro  per  hoc  rnagnitudo 
eius  ostenditur;  sicut  ait  in  tertio  <631>  de  Polypheino. 

424.  occvpat  aeneas  aditvm  raptim  ingreditur.         sepvlto 
dormiente  sine  pulsu;  id  est  motu. 

425.  evadit  modo  ctransit\        inremeabilis  vndae  aut  per-  5 
petuum  est  epitheton;   ut  diximus   supra  <154>;  ut  sit  magnae  pie- 
tatis  et  meriti  quod  ipsi  coneessttm  sit  reverti:  aut  ipsi  etiam  Aeneae 
inremeabilis;  nam  per  alteram  egressus  est  partem,  ut  <898>  por- 
taque  emittit  eburna. 

426.  continvo    avditae    voces    novem    circulis    inferi    cincti  10 
esse  dicuntur;   quos  nunc  exequitur.     nam  primum  dicit  animas  in- 
fantum   tenere;    secundum    eorum   qui  sibi  per  simplicitatem  adesse 
nequiverunt;    tertium    eorum    qui    evitantes    aerumnas   se   necarunt; 
quartum  eorum  qui  amarunt;   quintum  virorum  fortium  esse  dicit; 
sextum  nocentes  tenent  qui  puniuntur  a  iudicibus;   in  septimo  ani-  15 
mae  purgantur;   in  octavo  sunt  animae  ita  purgatae;  ut  redeant  in 
corpora,  in  nono;  ut  iam  non  redeant;  scilicet  campus  Elysius. 
vauitvs  et  ingens  fletus  infantum. 

427.  animae    flentes    poetice    dixit.     sane    ploratus    tantuni  * 
lacrimarum  est;  planctus  tanfcum  vocum;  fletus  ad  utrumque  pertinet:  20 
quae   plerumque    confundunt   poetae.         in   limine   primo   quia  de 
prima  hi  subrepti  sunt  vita. 

428.  exortes  expertes;  anXrJQovg  dicunt. 


10  novem  .  .  .  Elysius]   exscr.   mythogr.  III  6,  20    ||    19    sane  ploratus 
poetae]  cf.  Isid.  diff.  verb.  425  et  227 


confectis  add.  Fabricius.  ad  medicatis  ex  Turonensi  Jiaec  enotavi  diuersis  spe- 
ciebus  arteque  confecta  siue  obruta  ||  2  sicut  ait  in  poliphemo  A  ||  Polyphemo] 
iacuitque  per  antrum  immensum  add.  Fabricius  ||  7  reuertendi  F  reuentendi 
G,  correxit  Daniel  ||  aut  om.  C  ||  8  alteram]  aliam  FC  ||  ut]  aut  H  \\  9  diurna  F 

eburina  G\\  10  circulos  AS  (corr.  a)  \\  inferm  G\\  11  nunc]  iuno  G  (id  est.luna 
superscr.  alia  manus)  (|  primum]  primoo  G  (uidelicet  circo  superscr.  alia  manus)  II 
infantum  animas  dicit  FG  ||  12  teneri  ex  tenere  G  ||  secundo  ex  secundum  G  || 
prodesse  a  \\  13  nequiverunt]  non  potuerunt  FG\\  tertio  ex  tertium  <7||  evitan- 
tes]  se  uitantes  FG\\  se  om.  ASFG  (supr.  vers.  suppl.  a)  \\  14  quarto  ex  quar- 
tum  G\\  eorum  om.  FG\\  quinto  ex  quintum  G  \\  esse  dicit  om.  FG  \\  15  sexto 
ex  sextum  C  \\  tenent  om.  G  ||  16  purgae  S  ||  ut  redeant]  inredeant  F  \\  17  iam 
non  EFG:  non  iam  ASHM  ||  campus  elisius  BASHC  in  camp  elysius  F  in 
campos  elysios  M  in  campo  Elysio  Stephanus  et  Daniel.  fort.  in  campis  Ely- 
siis  ||  19  plorantes  F  ploratur  A  (corr.  a)  ||  tantum]  dixit  tantum  E  ||  20  lacri- 
marum]  animarum  C  ||  planctus  tantum  uocum  om.  C  ||  21  quae  .  .  .  poetae 
om.  F\\  poetae^confundunt  AS  \\  in  primo  limine  EH\\  22  hi  M:  mundi  E  dis 
AS  (del.  a)  di  H,  om.  FC.  de  prima  die  Burmannus.  fortasse  quia  de  pri- 
mordiis  vel  de  primo  aditu  subrepti  sunt  vitae  vel  q.  de  prima  a  diis  s.  s.  vita 
||523^expertes  exortes  H  \\  aderos  E  acleros  ASM  aclecros  H  <ikhopoys  FC 
d-nlriQovs  dicunt  graeci  id  est  sine  sorte  D  quos  Graeci  d%li]Qovg 
uocant  FG 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  ft 


66  SERVII 

429.    aceebo  inmaturo:  translatio  est  a  pomis. 

431.  SINE  SORTE  sine  iudicio.  traxit  autem  hoc  ex  more  Ro- 
mano:  non  enim  audiebantur  causae  nisi  per  sortem  ordinafcae. 
nam  tempore  quo  causae  agebantur  conveniebant  omnes  — -  unde  et 

5  cconcilium?  ait  —  et  ex  sorte  dierum  ordinem  accipiebant;  quo  post 
diem  tricesimum  suas  causas  exequerentur :  unde  est  eurnam  movet\ 
luvenalis  <^XIII  4>  gratia  fallaci  praetoris  vicerit  urna. 

432.  qvaesitor  quaesitores  sunt  qui  exercendis  quaestionibus 
praesunt.     et    notandum    quia    Minoem    quasi    crudelem    introducit, 

10  quod   ei   epitneton   et  Plato  et  Homerus   dat:    nam  Aeacus  et  Rha- 

damanthus  fratres  mitiores  sunt. 

434.    maesti  loca  aut  paenitentia  faeti:  aut  ideo  cniaestP?  quia? 

ut  diximus  supra  <TV  653>;  secundum  Platonem  graviter  puniuntur 

eorum  animae;  qui  sibi  inferunt  morteni. 
15  435.    lvcemqve  perosi  figurate  dixit:  nam  cperosus  illius'  di- 

cimus.     sane  *perosus9  et  ^exosus9  de  eo  tantum  qui  odit  dicitur. 

436.  proiecere  animas  quasi  rem  vilem. 

437.  et  dvros  perferre  labores  Homerus  enim  Achillis 
umbram  introducit  ioquentem  et  dicentem  libentius  se  apud  superos 

20  cuncta  adversa  tolerare,  quam  apud  inferos  imperare.  quod  autem 
ait  caethere  in  alto'  poetice  dictum  est:  aether  enim  supernus  est; 
sed  nostrum  habitaculum  aetherem  vocavit  inferorum  comparatione. 

438.  pata  obstant  iura  naturae.  tristiqve  tristi  unda 
palus  inamabilis;  ne  si  ctristis?  dicamus;  duo  sint  epitheta. 

25  439.    novies  styx  interfvsa  quia  qui  altius  de  mundi  ratione 


1  acerbo  inmaturo]  cf.  Isid.  diff.  verb.  45  ||  8  quaesitores  .  .  .  praesunt]  cf. 
Isid.  or.  IX  4,  16  ||  10  Plato]  cf.  Min.  p.  318  ||  25  quia  .  .  .  id  est  Styx]  exscr. 
mythogr.  III  6,  20 


1  amaturo  H\\  translatio  a  pomis  est  ASM  a  pomis  translatio  est  FG  || 
2  ex  om.  G  |j  4  tempore  enirn  quo  FG  \\  omnis  F  |)  5  orte  GH   oste  F  j|  post 

s  er 

diem  XXX  H.M  post  diem  XXX  8  post  dies  XXX  AG  \\  6  exequantur  S  || 
7  gratia]  ra  H  ||  fallaci]  fallaci  qui  BASHM  fallacisFC  ||  pretoris  EF 
praetori  AS  (corr.  d)  ||  vicerit]  suo  gerit  AS  (corr.  a)  |J  urnam  M  ||  8  ad  Minos 
ex  Autissiodorensi  (Gf)  liaec  exscripsit  Hagenus  Minos  iouis  et  europe  filius  ob 
iustitiam  iudicare  meruit  apud  inferos  per  sortem  rerum  causas  quaesiuit  .i. 
iudex  animarum  apud  inferos.  ||  quaesitores  autem  F  \\  9  minonym  B  minorem 
AS  (minoem  a  ininoum  s)  minoen  G  \\  introduxit  H  ||  10  dant  M.  kovqtjv 
Mlvwoq  oloocpQOvog  (Od.  XI  322)  add.  Fabricius  ||  eacus  BG  cacus  F  \\  rada- 
manthus  AB  radamantus  GHM  radamantes  F  ||  11  suht]  fuerunt  G  \\  13  ut 
dicimus  SH  ut  su^pra  diximus  M  |)  16  et  om.  G  ||  18  ad  vers.  437  Seruius  dicit 
quod  homerus  narrat  quomodo  ulixes  ad  infernum  descenderit  et  introducit  ibi 
achillem  cum  eo  loquentem  et  dicentem  quod  melius  uellet  apud  superos  men- 
dicare  quam  apud  inferos  regnare  in  marg.  T  ||  fekre  A  (per  supr.  vers.  add.  a) 
||  19  se  libentius  B  ||  20  imperare]  Homeri  versus  Od.  XI  489 — 491  add.  Fabri- 
cius  ||  21  superus  ex  superius  M  ||  23  fata  obstant  BHM:  fas  obstat  FAS 
6AS  obstat  G  ||  tristiqve  palvs  F  ||  23  tristiti  G  ||  24  sunt  O  ||  25  quia  om.  M  ■ 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  429—445.  67 

quaesiverunt,  dicunt  intra  noveni  hos  mundi  circulos  inclusas  esse 
virtutes,  in  quibus  et  iracundiae  sunt  et  cupiditates,  de  quibus  tri- 
stitia  nascitur,  id  est  Styx.  unde  dicit  novem  esse  circulos  Stygis, 
quae  inferos  eingit,  id  est  terram,  ut  diximus.  supra  <127>:  narn 
dicunt  alias  esse  purgatiores  extra  hos  circulos  potestates.  5 

440.  PARTEM  FVSI  MONSTRANTVR  IN    OMNEM    plures    Vult    OSten- 

dere  eos  in  quibus  libido  dominatur. 

441.  lvgentes  campi  quasi  lucis  egentes5:  quod  et  amoribus 
congruit. 

442.  dvrvs  amor  inmitis,  inexorabilis.        tabe  peredit  cor-  10 
pore  defluente  paulatim. 

443.  secreti  celant  calles  amantibus  congrui.  myrtea 
SILVA  quae  est  Veneri  consecrata. 

444.  CVRAE    NON    IPSA    IN   MORTE    RELINQVVNT    hoc    est,    etiam 

illic  amant  et  habent  peractorum  imaginem  crioiinum^  sicut  etiam  15 
de  piis  dicturus  est  <(653)>  quae  gratia  curruum  armorumque 
fuit  vivis?  quae  cura  nitentes  pascere  equos;  eadem  sequi- 
tur  tellure  repostos.  sane  sciendum,  ut  diximus  supra  <JV  412)>? 
loqui  eum  de  amore  generali,  sicut  etiam  Plato  in  symposio  tractat: 
nihil  enim  interest  quid  quis  amet;  dummodo  amore  teneatur.  no-  20 
tandum  etiam  —  nam  rarum  est  —  quia  cum  masculino  genere 
supra  usus  sit;  ut  <442>  hic  quos  durus  amor;  tantum  femina- 
rum  ponit  exempla;  non  quo  desint  viri;  sed  elegit  sexum  inpatien- 
tem  ad  amandum:  tamen  paulo  post  etiam  Syehaei  factums  est 
commemorationem.  25 

445.  His  phaedram  haec  filia  fuit  Minois  et  Pasiphaes,  uxor 
Thesei;  quae  privignum  Hippolytum  amore  capta  de  stupro  inter- 
pellavit  et  despecta  apud  maritum  eum  falsi  criminis  detulit.  qui 
iratus  invocavit  Aegeum  patrein,  ut  Hippolyto  currus  agitanti  inmit- 


8  lvcentes  .  .  .  egenfces]  cf.  Isid.  diff.  verb.  227 


1  dicunt  om.  AS  \\  inclausas  AS  (prius  a  deh  a)    inclaisas  H  ||  2  iracundia 
H  ||  3  decit  F  \\  quae  circulos  inferos  cingit  F  ||  4  id  est  ut  supra  dixirnus  ter- 

r 

ram  M  \\  5  purgationes  C  \\  potestatest  F  \\  6  peefvsi  M  ||  orbem  A  (corr.  a) 
omnes  M  ||  8  et]  etiam  M  ||  12  quod  amantibus  congruit  B  amantibus  congruit 
H  ||  13  quae  est  om.  FGAS  ||  15  imaginem  scelerum  B  criminum  imaginem 
F  ||  16  ut  quae  F  ||  cursuum  II  \\  17  quae  cura  .  .  .  repostos  om.  C  \\  nitentis  B 
||  18  supra  diximus  M  \\  19  simpnosio  B  sympliosio  AH  synpnosio  M  sym- 
positio  F  ||  20  quid]  quis  F  \\  norandum  etiam.i^  ||  22  his  M  [|  23  quo]  quod 
FCH  ||  26^  haec  filia  fuit]  Hoc  ex  Homero  (Od.  XI  321)  ^atdqriv  ts  IIq6%qiv 
t8  l'8ov  ncdrjv  x9  'Agiddvrjv.  Phaedra  fait  filia  labricius  \\  pasiphaes  H:  pasiphe 
A  pasiphe,  S  pasifae  CM  passiph^  F  passiphes  B  ||  uxor  Thesei  om.  C  || 
uxore  F  ||   28  falsum  F  ||  detulit]  leidota  superscr.  a 

5* 


68  .  SERVII 

teret  phocam:  quo  facto  ierritis  equis  et  Hippoljto  interempto  Phae- 
dra  amoris  inpatientia  laqueo  vitam  finivit.  pkocrinqve  filia 
Iphicli,  uxor  Cephali  fuit.  qui  cum  venandi  studio  teneretur,  labore 
fessus  ad  locum  quendam  in  silvis  ire  consueverat  et  illic  ad  se 
5  recreandum  auram  vocare.  quod  cum  saepe  faceret,  amorem  in  se 
movit  Aurorae,  quae  ei  canem  velocissimam ,  Laelapam  nomine 
donavit  et  duo  hastilia  inevitabilia  et  reciproca,  eumque  in  amplexus 
rogavit.  ille  ait  iusiurandum  se  habere  cum  coniuge  mutuae  casti- 
tatis.    quo  audito  respondit  Aurora:  ut  probes  igitur  coniugis  casti- 

10  tatem;  muta  te  in  mercatorem.  quo  facto  ille  iit  ad  Procrin  et 
oblatis  muneribus  impetratoque  coitu  confessus  est  maritum.  quod 
illa  dolens  cum  audisset  a  rustico  amare  eum  Auram;.  quam  invo- 
care  consueverat,  ad  silvas  profecta  est  et  in  frutectis  latuit  ad 
deprehendendum  maritum  -  cum  paelice.    qui  cum  more  solito  auram 

15  voearet,  Procris  egredi  cupiens  frutecta  commovii    sperans  Cephalus 
feram,   hastam  inevitabilem   iecit  et  ignarus  interemit  uxorem. 
maestamqve  eriphylen  haec  Amphiarai;  auguris  Argivi    uxor  fuit: 

1  quo  facto  .  .  .  finivit]  exscr.  mythogr.  II  128   ||    2  filia  Iphicli  .  .  .  inter- 
emit  uxorem]  exscr.  mythogr.  I  44  et  II  216 


1  fato  F  ||  et  subito  interempto  Hippolyto  Lion  \\  2  finivit]  fiit  II  finiit  M II 
procrinqvae  A   procrimqve  F  ||  filia  .  .  .  fuit]  hec  uxor  caefali  filia  ficli  fuit  M 
||  3  ificli  F  ifidi  C  iphili  ASBH  mythographi.    cf.  Munckeri  adnot.  ad  Hyq. 
fab.  189  ||  uxor]  haec  uxor  Ba   huxor  H  ||  fuit  om.  C  \\  qui]  qui  cephalus  F  \\ 
4  ad  quendam  locum  B  ||  ire]  adire  vulgo  \\  5  auroram  as  et  vulgo  ||  6  aurae  L 
aureor  H  aut///ae  M  \\  uelocissimam  AM:  uelocissimum  reliqui  \\  ]elapam  AB 
laelopam  FC  Lelepam  mythogr.  I  Lampadam  mythogr.  II  Laelapa  Masvicius 
||  7  inevitabilia]  quia  uenator  fuit  supr.  vers.  add.  a  cf.  mythogr.  II  \\  amplexus 
ex  amplexibus  A    amplexibus  SM   amplexum  F  ||  8  ille  ait  om.  H\\  ait]  autem 
F  respondit  exemplaria  pleraque  \\    cum  om.  FC  \\   mutuae  castitatis  om.  C  \\ 
9  aura  respondit  L  aurora  respondit  HM  ||  10  mutato  te  F  ||  iit]  ut  SH  om.  C 
11  fnperatoque  C  ||  confessus  est  maritum  asi   confessus  maritum  ASH  con- 
.fessus   maritum  est  B    est  confessus   (confusus  C)    maritum  FC   confessus  est 
se  esse  maritum  M  mythographi,  nisi  quod  maritum  suum  myihogr.  II  ji  12  do- 
lens  .  .  .  invo  om.  F  ||  a  rustico  quodam  C  ||  Auram  L  mythogr.  J:  au///ram  M 
aurora  C   auroram  ASBH\  13  consuerat  FC  jj  in  siluas  FC  ||  14  prehenden- 
dum  F  ||  cum  paelice  hab.  C,  edidit  Stephanus  ||  14  auroram  Sa  ||  15  uocasset 
FC  ||    16  inevitabilem  om.  C  ||  deiecit  AS  \\  uxorem]  quae  tamen  moriens  ne 
auroram  duceret  postulauit  in  marg,  add.  a.    cf.  mythogr.  II  \\  17  ad  Maestam- 
que  Eriphylen  in  marg.  Turonensis  is  interpres  qui  Tironianis  notis  usus  est 
haec  adscripsit  Eriphyle  amphyarai  uxor  fuit  quae  pro   monili   aureo   maritum 
suum  in  bello  thebano  latentem  prodidit.     unde   quaerunt  nonnulli  quur   haec 
quae  non  periit  propter  amorem   hominis  sed  propter  cupiditatem  auri  dicatur 
esse  in  circulo  amantium.  ^  sed  stoici  dicunt  ...  (duarum  notarum  loco  puncta 
posui)  uniforme  esse.     nihil  enim   dicunt  interesse  utrum  amet  quis  paleas  an 
aurum.     et  ideo  .  -.  .  .   (duae  voces  inductae  sunt,  amoris   cupiditas   fuisse  vide- 
bantur,  apud  inferos  inter  alios  amantes  retenta  esse  dicitur.    mesta  uero  cum 
dixit  uerbum  e  uerbo   expressit.     nam   homerus    schygeren    eam  uocat  id  est 
tristem.    stix  autem  tristitia  interpretatur.    mesta  autem  quia  a  filio  in  ultione 
patris  interfecta  fuerat.  ||  eriphilen  A  eriphylem  F  eriphilem  CH  erypylam  M 
||  unxor  H  \\  fuit  om.  FC 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  447-448.  69 

quae  latentem  bello  Thebano  inarituin  Polynici  prodidit  ruonili  ac- 
cepto;  quod  ante  uxori  dederat.  qui  ductus  ad  proelium  hiatu  terrae 
periii  cuius  filius  Alcmaeon  postea  in  vindictam  patris  matrem 
necavit  et  est,  ut  Orestes,  furore  correptus.  vituperatur  sane  Ver- 
gilius  quod  maestam  dixerit  quam  GtvysQrjv  legit,  id  est  nocentem:  5 
nam  maesta  est  6tvyvrj. 

447.  evadnenqve  haec  fifilli  filia,  uxor  Capanei  fuit;  quae  se 
in  ardentem  mariti  rogum  praecipitavit.  et  pasiphaen  hae£;  ut 
stipra  <14>  diximus;  tauri  amore  flagravit.  laodamia  uxor  Pro- 
tesilai  fuit.  quae  cum  maritum  in  bello  Troiano  primum  perisse  10 
cognovisset;  optavit  ut  eius  umbram  videret:  qua  re  concessa  non 
deserens  eam;  in  eius  amplexibus  periit. 

448.  nvnc  femina  caenevs  Caenis  virgo  fuit;  quae  a  Neptuno 
pro  stupri  praemio  meruit  sexus  mutationem.  fuit  etiam  invulnera- 
bilis.  qui  pugnando  pro  Lapithis  contra  Centauros  crebris  ictibus  15 
fustium  paulatim  fixus  in  terra  est;  post  mortem  tamen  in  sexum 
rediit.  hoc  autem  dicto  ostendit  Platonicum  illud  vel  Aristotelicum; 
animas  per  ^b%b^v%g}<5iv  sexum  plerumque  mutare. 

9  Laodamia  .  .  .  periit]  exscr.  mythogr.  I  158,  II  215  ||  13  Caenis  . . .  mutare] 
exscr.  mythogr.  I  154,  II  108.    Luct.  Plac.  ad  Stat.  Ach.  I  264  p.  442  Lindenbr. 

2  quod  .  .  .  dederat]  quod  polinicis  (lege  Polynices)  angie  {lege  Argiae) 
uxori  dederat  F.  cf  mythogr.  I  151  et  152,  II  78  ||  3  perit  FC\\  in  vindictam 
patris]  cf.  mythogr.  II  78  ||  4  et  est  ut  orestes  FG  nisi  quod  horestes  C:  et  est 
horestes  AS  et  est  orestes  H  et  est  orestis  BM  et  est  horestis  as  ||  correptus] 
corgit  jff,  vituperatur  .  .  .  legit  omittens  \\  5  stygere  B  stygere  G  stygeren  M 
stigeren  ASF  ||  id  est  nocentem  .  .  .  ctvysQrj]  id  est  ^nocentem.  apud  enim 
Homerum  est  (Od.  XI  326)  Idov  atvysg^v  z'  'EQMpvlriv .  immo  uero  odio  dignam 
et  inuisam:  nam  cxvyco  est  odio  habeo  et  inuisus  sum.  licet  moesta  est  a  Styge 
Fabricius   ||    6    stigne  ASBHM    styge  F    stygiae  G    oxvysQrj  Stephanus  ||    7 

EVCADNENQVE    A     (c    del.    O^  ^EVAHDNEMQVE    F     EVANNEMQVE    G     EVADNEQVE    M   ||    ifilli] 

cf.  Apollod.  III  7,  1,  3  Evddvrj  rj  Ka7tavscog  fisv  yvvr\  &vydxrjQ  ds  "icpiog.  fortasse 
Iphiclis  nomen  scholiastes  apud  auctorem  suum  invenerat.  cf  MuncJceri  ad  Hygin. 
fab.  243  adnotatio.  ||  canapei  F  capei  jff||  8  ardentis  FG  \\  passiphen  BF  pasi- 
phae  A  pasipae  M  II  9  supra  hab.  CM  ||  laodomia  A  M  ||  proteselai  C  \\  10  cum 
.  .  .  cognovisset]  ut  .  .  .  cognouit  FG  ||  11  umbram  eius  FG  \\  uidisset  8  II 
12  eum  FG\\  m  amplexu  eius  FC\\  perit  G  \\  13  Caenis  virgo  fuit  .  .  .  in  sexum 
rediit]  caenis  elati  filia  (elatis  ilia  G)  uirgo  fuit  quae  a  neptuno  adamata 
stupri  praemio  meruit  ut  in  sexum  mutaretur  uirilem.  cuius  neptunus  admi- 
ratus  animum  etiam  illud  praestitit  ut  inuulnerabilis  esset.  cum  ergo  pro 
lapithis  contra  centauros  pugnaret  (pugnaret  et  F)  crebris  ictibus  (hictibus  G) 
saxorum  ac  fustium  paulatim  obrutus  fixus  in  terra  est.  post  mortem  tamen  • 
in  priorem  sexum  petit  FG  ||  caeneis  M  ||  a  om.  ASH  (supr.  vers.  add.  as)  \\ 
14  pro  stupri  praemio  ASB  mythogr.  II:  pro  stupri  praetio  G  pro  stupri  pre- 
tio  HM  pro  stupro  praemium  mythogr.  I  \\  15  qui  vulgo:  quae  ASB  que  H, 
om.  CM.  sed  mythogr.  I  pugnando  tamen  mythogr.  II.  fortasse  grammaticus 
acumen  quoddam  adfectans  scripsit  quae  .  .  .  fixus  in  terra  est,  quod  ASB 
praebent.  ||  pro  laphitis  et  a  eentauris  M  \\  16  in  terram  M  [|  montem  C  \\  17 
dictum  H.  cf.  mythogr.  I  lioc  autem  ostendit  dictum  illud  Blatonicum  vel  Ari- 
stotelicum\  ||  dicto  .  .  .  vel  om.  F  dicto  .  .  .  Aristotelicum  om.  C  ||  platonicum 
illud  ostendit  B  ||  Platonicum  .  .  .  Aristotelicum]  platonicum  tamen  in  sexum 
rediit  hoc  autem  aristotelicum  G  ||  18  metempsychosin  BH  metempsycosin  A 


70  SERVII 

451.    errabat  vagabatur,   ut  mille  meae  Sieulis  errant  in 
montihus  agnae.     et  bene   adlusit,    quia   et   amaverat  et  se  inter- 
emerat,  ut  quasi  incertum  esset;   quem  eirculam  posset  tenere. 
453.    obscvram  recenti  morte;  ut  diximus  supra  <340>. 
5  456.    infelix  dido   veniali  utitur:   et   excusat   se   per  necessi- 

tatem;  ne  mortis  causa  fuisse  videatur.  vervs  mihi  nvntivs 
xcctcc  tb  &La)7tcS[i£vov  intellegenduni  quod  sit  nuntiatus  Didonis  inter- 
itus.  alii  ad  ignem  referunt  visum  <Y  3)>:  alii  ad  Mercurium,  qui 
ait  <(IV  564)>  certa  mori.  sed  in  neutro  ei  etiam  mortis  genus 
10  est  significatum,  et  hic  dicit  cferroque  extrema  secutam\  sane  qui 
nuntiat  genere  tantum  dicitur  masculino,  quod  autem  nuntiatur, 
licet  neutro  dicatur?  tamen  invenitur  etiam  masculino. 

458.    fvneris  hev  tibi  cavsa  fvi   ac   si   diceret,    qui  fueram 
ante  voluptatis. 
15  459.    si  qva  fides  tellvre  svb  ima  est  ubi  promissa  exitum 

non   habent.     respexit   autem    ad   Orpheum,    qui    receptam   perdidit 
coniugem. 

461.    qvae   nvnc   has   ire  per  vmbras    argumentatur    ex    eo 

quod  est  inferos  subire  compulsus;  invitum  se  reliquisse  Carthaginem. 

20  462.    senta   sitv    squalida.     et   est  translatio   a  terra   inculta, 

in  qua  sentes  nascuntur.     situs   autem   proprie   est   lanugo   quaedam 

ex  umore  procreata  et  fit  in  locis  sole  carentibus. 

463.    NEC  credere  qvivi  argumentationem  tetendit;  ac  si  di- 
ceret:  si  credidissem,  forte  etiam  deorum  iussa  contemnerem, 
25  465.    siste  gradvm  discedere  eam  datur  intellegi. 

466.  extremvm  fato  qvod  te  adloqvor  hoc  est  aut  quia 
deus  futurus  est:  aut;  quod  melius  est;  quia  post  mortem  tenebit 
alterum  circulum,  viris  fortibus  scilicet,  non  amantibus  datum. 

467.  torva  pro  ctorve'?  id  est  terribiliter. 

30  468.    lenibat  pro  cIeniebat5.     et  antique  dixit;   ut  <^VIII  436^> 

squamis    auroque    polibant    pro   cpoliebant\     maiores    enim   in 


1  niille]  buc.  II  21   ||    10  sane  qui  .  .  .  masculino]  cf.  lsid.  or.  X  189 


metempsicosin  FG  metemsicosin  M   ||    2V  quia  amauerat  F    qui  amauerat  G  || 

5  ueniali  utitur  statu  M   ||    9  ei   etiam  ABM:  ei  ciam  S    diei  etiam  H   eius 

etiam  F   etiam  G  eius  ei  etiam  mtlgo  ||  genus  mortis  M  ||  genus  -om.  JH.  \\  10  hic 

libri:  hinc  vulgo  \\  secuta  AS  \\  12  dica^ur]  apud  Catullum  (63,  75)  add.  Fabri- 

cius  ||  etiam]  et  FG  ||   14  ante  causa  uoluptatis  Fabricius  \\   16  qui]  quae  F  || 

19  conpulsus  AFG\\  20  squalidae  G  \\  inculta  situs]  insitus  culta  C  \\  22  umore 

te 
F:  humore  religui  \\  fit  autem  in  locis  carentibus  sole  M  ||    23      tendit  A  (te 

eadem,  ut  videtur,  manus  addidit)  \\  24  fore  G  ||  contempnerem  'F  ||   25  discere 

AS  (discedere  as)    decedere  G  desine  FG  \\  ea  H\\  27  est  melius  M  \\  est  om. 

H  ||  post  mortem]  postem  F  \\  30  ut]  et  AS  (ut  supr.  vers.  add.  a)  ||  31  pro 

poliebant  om.  ASMFC 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  451—477.  71 

onmibus  eoniugationibus  iniperativo  cbam/  addebant  et  faciebant 
inperfeetuni  ab  indieativo:  quod  in  tribus  adhuc  observatur,  in 
quarta  etiam  V  additur;  ut  nutri,  nutriebat.  LACRIMASQVE  CIE- 
bat  sibi;  non  Didoni:  vel  profundebat:  aut  certe  illud  dicit;  sermo 
quidem  eius  lacrimas  exigebat  —  nam  cciere?  est  proprie  alteri  fietum  5 
movere  —  sed  illa  inmobilis  mansit.  tractum  autem  est  hoc  de  Ho- 
mero;  qui  inducit  Aiacis  umbram  Viixis  conloquia  fugientem;  quod 
ei  fuerat  causa  mortis. 

470.  incepto  sekmone  a  principio  orationis. 

471.  dvra  silex   saxi  est  species:    generalitas   enim  esse  non  10 
potest  sequente  specialitate.     nam    cautem  Marpesiam  Parium  lapi- 
dem  dicit;  Marpessos  enim  mons  Pari  est  insulae. 

472.  tandem  quasi  diu  deliberaverit. 

473.  vmbrifervm  umhrosum  frondosum.  pristinvs  prior.  quod 
difficiie  invenitur;  nam  de  hoc  sermone  quaerit  et  Probus  et  alii.      15 

474.  respondet  cvris  aut  pari  eam  diligit  adfectione;  (id  est) 
tantum  amat  quantum  amatus  est  —  quod  in  Aenea  non  fu.it ;  qui 
plus  amatus  est  et  amantem  deseruit  —  ut  expressio  rei  supra  dictae 
sit  caequatque  Sychaeus  amorem9:  aut  certe  crespondet  curis'  par 
est  mortis  similitudine ;  ferro  enim  uterque  consumptus  est.  20 

476.  proseqvitvr  lacrimis  longe  oculis  eam  sequebatur 
umentibus. 

477.  datvm  molitvr  iter  peragit.  cdaturn?  autem  dixit  aut 
ratione  fati  eoncessum.  aut  oblatum  fortuito.  quod  xvvbv  dicunt.    an 


1  imperativo  om.  A  ||  imperativo  bam]  inperatiuum  F  impetiuum  G  \\  bam] 
bamus  B  [|  3  nutri  om.  FGG  ||  nutriebant  JRR  ||  4  sibi  scilicet  M  \\  didone  F, 
corr.  Daniel  ||  5  exigebat]  exciebat  vulgo  ||  nam  ciere  .  .  .  movere  huc  trans- 
posui,  post  causa  mortis  habent  libri  praeter  B  (cf.  ad  lin.  8),  post  mansit 
collocavit  Masvicius  \\  nam]  nam  et  M  ||  ciere]  uere  F  \\  proprie  lacrimas  alteri 
fletum  (flectum  F)  mouere  (monere  F)  FG  \\  6  est  autem  B  ||  autem  om.  AS  \\ 
7  fuentem  F  ||  quod]  qui  A  ||  8  mortis]  quia  persuasit  ut  casandram  filiam 
priami  sacerdotem  mineruae  de  templo  illius  raperet  et  cum  ea  coiret.  quo 
facto  furuit  ut  in  primo  est.  Nam  ciere^  est  proprie  alteri  fletum  mouere  add.  B, 
quem  Vlysses  his  verbis  inuitat  (Od.  XI  553)  Alav ,  ital  Tslapoovog  anv[iovos7 
ov%  aQS   £[isllsg   ovds   ftavav   Xrjoso&ai   ifiol   %6%ov    sVvsna    xsv%scov  ovlopsvcov 

tas 

add.  Fabricius  ||  10  generali  est  enim  G  ||  11  poterat  G  \\  specialitate]  stet  Mar- 
pesia  cautes  add.  Masvicius  ||  ,autem  arpesiam  FG  ||  Parium]  paruum  B  ||  12 
marpessus  FGa  marpesos  SM  marpesus  r  ||  mons  et  pars  est  insulae  BHM  || 
13  tandem]  pro  postremo  add.  G  ||  diu  om.  C  \\  14  umbrosum  Jiab.  G  ||  frondosum 
om.  G  ||  15  nam  de  hoc  de  sermone  F  ||  quaerit]  q  F  ||  16  respondit  G  ||  aut 
pari]  appari  FG  ||  aut  .  .  .  diligit]  pari  euni  diligens  C  ||  diligit  tantum  amat 
quantum  amatus  est  afFectione  FG  ||  17  qui  plus  . .  .  deseruit  edidit  Stephanus  \ 
18  ut]  et  C  ||  ut  sit  expressio  rei  supradicta  sit  (si  G)  FG  ||  supra  dicta  A 
supra  tictae  G  ||  19  sycheus  AGG  sicheus  BHM  \\  amorei  F  amoreius  G  [ 
20  consumpta  FG  ||  21  lacrimans  F  ||  occulis  C  ||  22  humentibus  ASBHm  | 
24  facti  S  ||  fortuitu  M  \\  quod]  quod  gr  (i.  e.  graece)  M\\  TYxon  ASBH  thi- 
^on  F    nxon  01 


72  SERVIl 

inmnctum?  arva  tenebant  vltima  atqui  multa  adhuc  super- 
sunt.  sed  dixit  quantum  ad  y  pertinet  litteram:  in  his  enim  quae 
dixit  mixta  sunt  virtutibus  vitia;  in  his  autem  quae  dicturus  est 
nocentum  poenas  a  piorum  segregat  meritis.  nam  inferi;  ut  diximus 
5  supra  <127>;  humanam  continent  vitam,  hoc  est  animam  in  cor- 
pore  constitutam.  haec  autem  quae  dixit  mixta  esse  manifestum 
est:  licet  enini  in  viris  fortibus  laudetur  virtus,  est  tamen  vitupe- 
rabile  alienum  imperium  caedibus  occupare;  item  amare  privignum 
crimen  est;  virtus  maritum.  alii  distinctione  mutata  dicunt:  tene- 
10  bant  arva;  quae  ultima  viri  fortes  frequentant;  id  est  quae  possi- 
dent  ultima. 

479.  Hic  illi  occvrrit  tydevs  Althaeae  et  Oenei  filius;  quem 
in  bello  Thebano  Melanippus  extinxit. 

480.  parthenopaevs  Melanippae    et   Martis,    sive   Melanionis 
15  filius;  rex  Arcadiae  fuit;  qui  Thebana  bella  puer  admodum  petiit. 

adrasti  pallentis  imago  rex  Sicyonis  Adrastus  primo  fuit;  post 
Argivorum;  socer;  sicut  dictum  est,  Tydei  et  Polynicis.  quod  autem 
ait  cpallentis?  aut  epitheton  est  umbrae;  aut  illud  respexit,  quia 
in  bello  Thebano  consumptis  sex  ducibus  solus  aufugit.  fugae 
20  autem  comes  semper  est  pallor. 

481.  mvltvm  fleti  id  est  nobiles;  quorum  mortem  magna 
sequitur  lamentatio.  ad  pro  eapud\  cadvci  qui  bello  ceciderunt, 
id  est  mortui;  a  cadendo:  unde  et  cadavera  dicta. 

482.  longo   ordine  ingenti  multitudine;    ut  <(II  766>   pueri 
25  et  pavidae  longo  ordine  matres;  non  ad  ordinem  stantes.    sane 

cin'  minus  est:   in  longo  ordine^  in  ingenti  multitudine. 

484.    tris   antenoridas    multi    supra    dictos    accipiunt:    quod 


17  quod  autem  .  .  .  pallor]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  421  et  III  542 


1  atqui]  aut  quia  A  aut  qui  S  atque  H  \\  2  ^sed  ultima  dixit  M  sed  ul- 
tima  esse  dixit  Masvicius.  cf.  ad  vers.  136  ||  litteram  .  .  .  poenas  om.  H  || 
3  autem]  enim  AS  \\  est  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  nocentium  B  ||  5  supra 
om.  ASFC\\  8  item]  est  ergo  F,  om.  C-\\  10  uiris  C  \\  fortes  om.  M  ||  11  ultima] 
hoc  est  post  mortem  add.  D  ||  12  hic  illic  vel  hic  illic  vulgo  ||  alteae  AF  \\ 
onei  JRHM  ||  13  melanippus  B:  melitnippus  AS  menlapippus  H  menalippus 
FCM  cf.  Luct  Plac.  ad  Stat.  Theb.  IV  639  scliol  ad  Iuv.  VIII  229  ||  14  mela- 
nippae  ASBH:  menalippe  C  menalyppae  M  hic  athalantis  F  hic  Atlantis 
Daniel,  qui  hic  Atalantes  edere  debuit  ||  et  om.  G  ||  15  fuit  om.  SHM\\  qui  om.  A 
||  bello  C  ||  petit  AC  peuit  H  perit  FG  \\  16  sycionis  AHM  sitionis  B  sy- 
chionis  C  \\  Adrastus  et  fuit  om.  M\\  17  polinicis  AB  pollinicis  H  polinycis  M 
polynices  F  pollinices  C  \\  18  palentis  <7||  20  comis  FC\\  est  semper  -.M  ||  palor 
F  ||  22  lamentio  FG  \\  ceciderint  F,  correxi  \\  23  unde  om.  FCH\\  dieuntur  M  \\ 
24  ingenti  .  .  .  matres  om.  AS  ||  tudine  .  .  .  multitudine  om.  FG  ||  ut  pueri  .  .  . 
multitudine  om.  C  ||  26  pro  in  longo  ordine  Masvicius  ||  27  tres  AH 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI    479—499.  73 

falsum  esse  Homerus  doeet;  qui  eos  eommemorat.  cereri  sacrvm 
sacratum:  nomen  pro  participio. 

485.  idaevmqve  quem  aurigam  legimus  Priami.  etiam  adhuc; 
ut  <(654)>  quae  cura  nitentes  pascere  equos,  eadem  sequitur 
tellure  repostos.  5 

487.    vsqve  diu:  et  est  adverbium. 

491.  trepidare  pro  *trepidabant\ 

492.  cev  qvondam  petiere  rates  ostendit  vitia  nec  morte 
finiri. 

493.  frvstratvr  hiantis  decipit  clamare  cupientes.    nec  nos  10 
moveat   quod  aliis  umbris  verba  dat?   his   silentium:   timorem  enim 
exprimit,    qui   vivis    quoque   adimit  vocem,   ut   <(III  48^>   obstipui 
steteruntque  comae  et  vox  faucibus  haesit. 

495.  deiphobvm   vidit   qui   Helenam   duxerat  mortuo  Paride: 
ad  cuius  domum  primum   ire  necesse   erat;   ubi  fuerat  causa  bello-  15 
rum;  ut  <(II  31(T>  iam.  Deiphobi  dedit  ampla  ruinam;  Vulcano 
superante,    domus.         lacervm    pro   claceratum'?   id   est  haben- 
tem  ora  lacerata. 

496.  popvlata  vastata,  deformia  sublatis  auribus.  trvncas 
truncatas.  20 

497.  inhonesto  foedo,  deformi,  turpi,  ut  Terentius  illumne 
obsecro  inhonestum  senem,  mulierem? 

498.  pavitantem    ne    agnosceretur    timentem.  tegentem 
tegere    volentem:    nam    truncatis    manibus    quid    tegebat?    ctegere' 
autem    est  ceiare,    ut   e   contra   cnudare*   est  indicare,    ut  <T  355)>  25 
fcraiectaque  pectora  ferro  nudavit. 

499.  notis  vocibvs  amicalibus. 


1  sacrvm  sacratum]  cf.  Non.  p.  397,  17  ||  3  etiam  adhuc]  cf.  Don.  ad  Ter. 
Andr.  III,  2,  23  ||  6  vsqve  .  .  .  adverbium]  cf.  Don.  ad  Ter.  adelph.  II  2?  5  || 
21  Terentius]  eun.  II  3,  65 


1  docet]  dicit  B  \\  commemorat]  ctficc  xcp  *ye  Svco  'AvxryvoQog  vls,  sAQ%slo%6g 
z'  'Ancipag  xs^  pcc%r}g  sv  slSoxs  ndarjg  (II.  II  822)  et  alibi  (II.  III  123")  xrjv 
'Avzr}VOQidr}g  sl%s  kqsicov  *Elmacov  ddd.  Fabricius.  spatium  relictum  est  in-D  || 
3  Jegemus  M  ||  4  nitentis  B  ||  6  diu  et]  diuite  G  \\  10  hiantes  RHG\\  decepit 
FGH\\  11  timore  B  ||  12  adhimit  G  ||  obstipuit  AS  obstipuis  G  obstupui  M  || 
13  steterantque  M a  (steteruntque  m)  ||  facibus  F  ||  14  deiphebvm  A  deiphoebvm 
BS\\  videt  F  II  15  primum]  om.  AS,  primo  BH\\  iri  JPO||  ubi  fuerat  om.  F  \\ 
ubi]  unde  G  ||  16  deiphebi.  A  S  deiphoebi  B  ||  17  lacerato  FO  ||  18  dilacerata 
vulgo  ||  19  uastata  id  est  deformia  HM  ||  deforma  G  ||  deformia  sublatis]  defor- 
miter  raptis  sublatis  F  ||  auribus  om.  F  \\  22  obscuro  H  \\  inhonestum]  hominem 
quem  mercatus  est  here  additur  vulgo  ||  senem  mulierem  om.  FG  ||  mulierem] 
insignis  enim  deformitas  et  turpitudo  est  in  uultu  truncis  naribus  add.  Fabri- 
cius  ||  23  ne  .  .  .  tegentem  om.  B  \\  adcognosceretur  G  \\  24  truncis  F  ||  25  e  om. 
JE  G  ||  est  om.  FH,  est  indicare  om.  G  ||  27  amicabilibus  GMa  id  est  amicabi- 
libus  FG 


74  SERVII 

501.    optavit  svmere  elegit  ut  surneret.       de  te  pro  cin  te\ 

505.    rhoeteo   nsr  litore    ubi    erat    asyluin   Aiacis;    sicut    in 

Sigeo  Acliillis.     et  bene  illic,  quasi  ubi  tutus  esse  potuerani.     sane 

Rhoeteium   dicitur,   et  fecit  Rhoeteum,   sicut  est  Cytherea  pro  Cy- 

5  thereia. 

507.    et  akma  depicta  scilicet.         servant  tenent.         te  pro 
tuum  corpus,  ut  <362>  nunc  me  fluetus  habet. 

510.  omnia  deiphobo  solvisti  quia  constituto  tumulo  manes 
vocavit.         fvneris   vmbris    sepulturae    meae   umbris:    nam   funus 

10  illic  esse  non  potuit,  ubi  ne  cadaver  quidem  fuerat. 

511.  FATA  MEA  ET  SCELVS    EXITIALE   LACAENAE    Secundum    ma- 

thematicos,    qui  dicunt   etiam   inimicitias   ex  fato   descendere:   unde 
ista  coniunxit,  fatum  et  scelus  Helenae,  per  quam  illi  mors  contigit 

512.  monvmenta  sermo  est  medius,  dictus  ab  eo  quod  moneat 
15  mentem:  unde  est  hic  de  malis,  e  contra  in  tertio  <486>  manuum 

tibi  quae  monumeiita  mearum  sint  puer. 

514.    egerimvs  cri?   metri  necessitate   corripuit.         meminisse 

jstecesse  est  Cicero  cui  placet  obliviscitur,    cui  dolet  memi- 

nit.     ergo  quia  dolet;  meminerit  necesse  est. 

20  515.    fatalis  mortifer,  ut  <VIII  621>  fatiferumque  ensem. 

svper  ardva  venit  pergama  aut  quod  in  arce  est  positus:  aut 

quia  deiectis  muris  supra  tractus  est. 

516.    gravis  gravidus;  ut  graves  temptabunt  pabula  fetas. 
supra  autem  dixerat  -<II  238>  feta  armis. 


18  Cicero]  pro  Mur.  XX  42   ||    23  graves]  buc„  I  49 


1  aptavit  HM  ||  2  roetheo  AHM  rhoetheo  B  roeteo  O  \\  erant  H\\  asi- 
lum  M\\  3  sygeo  A  ||  tufcatus  BHM\\  potuerat  ^i^  ||  4  rhoeteium  Fa:  roetheum 
A  rhoetium  B  .roethium  SHM  roete  G.  fort/Pokstov  ||  ficit  H  facit  j^  faci  G 
||  roetheum  ASH  roetcum  F  roetea  C  ||  sic  S  ut  FG\\  est  om,  ASFC\\  chy- 
tereia  F  citherea  C  ||  pro]  a  F,  om.  C  ||  cythereia  A  cithereia  B  cytheria  S  M 
chiteria  H  cythera  F,  om.  C.  fort.  Kv&sqslu.  cf.  ad  Aen.  I  257  ||  6  depicta] 
dipite  H  ||  optinent  F  obtinent  Baniel  ||  7  habent  F  ||  8  omnia  .  .  .  vocavit  om. 
H\\  deiphoebo  AB  ||  quia]  quod  AS  ||  9  sepultusae  H  ||  umbris  om.  A  ||  10  nec 
BCMa  ||  ,11  fata  mea  et  scelvs  helenae  per  quae  illi  mors  contigit  secundum 
.  ..  contigit  M,  facta  (fata  C)  mea  secundum  mathematicos  qui  dicunt  etiam 
inimititias  factum  (fatum  C)  et  scelus  exitiale  (exitii  F)  lacaenae  hoc  est  hele- 
nae  (hoc  est  helenae  om.  C)  per  quam  illi  mors  conripuit  (contigit  C)  FC-\ 
lacaenae]  Helenae  add.  I)  ||  scds  mathematici  B  (corr.  r)  ||  12  inimicicias  A  \ 
facto  S  ||  13  quain]  quae  BSM _  que  H  ||  contigit]  Lacaenae  autem  patrium  est 
nomen  a  Lacedaemone  urbe  cuius  Lacones  et  Lacaenae  ciues  utriusque  sexus 
sunt  add.  B  ||  14  monimenta  ABH\\  sermo  .  .  .  dictus]  s.  m.  d.  medium  est  M  \\ 
dictus  om.  AS  \\  15  mentem  moneat  M  ||  hic  om.  S  \\  16  monimenta  A  ||  sunt  F9 
sint  p.  Jiab.  C  ||  17  corrapit  M  \\  18  qui  dolet  a  ||  19  meminerit  B:  meminit  ASH, 
om.  FCM  ||  21  svpra  M  \\  22  diectis  B  disiectis  FC  \\  deiectis  supra  tractus 
est  muris  M  \\  tractatus  C  \\  23  faetas  A  M  foetas  B  fata  H  \\  24  superius  F  II 
faeta  AM  foeta  B  ll 


COMM.  IN  VERG.  AEK  VI  501—532.  .         75 

517.  evantis  euantis  Phrygias:  aliter  non  stat  versus.  ceuantes' 
autem  bacchantes  a  Libero;  qui  Euan  dicitur.  cchorum?  autem  ait 
multitudinem  in  sacra  collectam. 

518.  circvm   dvcebat    divisit    in    duos    versus    unam    partem 
orationiSj  sed  ideo;  quia  est  composita.    lyrici  vero  etiam  incompo-  5 
sitam  partem  orationis  in  duos  dividunt  versus. 

520.    conpectvm  CVRIS  atqui  vacaverat  gaudiis;  sed  illud  osten- 
dit  quod  ait  Statius  stant  veteres  ante  ora  jnetus:    nam  curae 
ferebantur  suo  impetu  ex  pristino  bellorum  tumultu.    alii  hanc  ipsam 
curam   volunt;    quod   habebat   coniugem  perniciosam   maritis:    unde  10 
sequitur  <(52Sy  cegregia  interea  coniunx'  per  ironiam. 

525.  vocat  menelavm  et  limina  pandit  ante  pandit  et  sie 
vocat;  ut  <TIII  125>  subeunt  luco  fluviumque  relinquunt. 

526.  ID     MAGNVM     SPERANS     FORE     MVNVS     AMANTI     piltavit     se 

vitia  praeterita  praesentibus   posse   celare:   quod  etiam   sequens  in-  15 
dicat  versus. 

529.  aeolides  Vlixes;    qui   ubique  talis  inducitur:   nam  Anti- 
cliae  filius  est;  quae  ante  Laertae  nuptias  clam  cum  Sisypho;  Aeoli 
filio,   concubuit;    unde  Vlixes   natus  est.     hoc  ei  et  in  Ovidio  Aiax 
obicit    et    sanguine    cretus    Sisyphio.     alii   Oeliden    legunt;    de  20 
quo  nusquam  legimus. 

530.  Si  siquidem. 

531.  vicissim  quia  ipse  narraverat. 

532.  pelagine  venis  erroribvs  actvs?    non  ad  inferos;  sed 


8  Statius]  Theb.  XII  11  ||  17  Vlixes  .  .  .  obicit]  exscr.  Luct.  Plae.  ad  Stat. 
Ach.  I  472  p.  451  Lindenbr.   ||   19  in  Ovidio]  met.  XIII  31 


1  evantis  ASM  evantes  BH  evhantes  F  evvantes  G  ||  euantis  scripsi: 
euantes  ASBH  euliantes  F  euuantes  (7,  om.  M  ||  euuantes  F  ||  2  bachantes 
AB  ||  qui]  quia  SFG\\  3  in  sacra  collectam  om.  FG\\  collectam]  Orgia  id  est 
cantaros  maximos  plenos  uino.  alias  tamen  orgia  Bacchi  sacra  dicuntur  a%b 
kv\<s  oQyrjg,  id  est  ira  et  furore  propter  (per  Bonon.  90)  uinum.  sed  tamen 
omnia  sacra  dicuntur  quae  a  Latinis  cerimoniae  add.  D.  cf.  Serv.  ad  Aen.  IV 
302  ||  4  partem]  in  sacra  collecta  add.  G  eadem  post  orationis  hab.  F.  cf.  ad 
v.  517  ||  5  lyrici  poetae  M  a  ||  6  duo  S  ||  7  cvris]  plenum  aut  affiictum  add.  D 
aqui  B  ||  uacauerant  M  baccauerat  F  bacchauerant  G  ||  illu  A  (corr.  a)  illu  S 
8  ait  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  9  suo]  pro  M  ||  alii  autem  B  ||  hinc  S  H 
10  uolunt  curam  B  ||  habeat  M  ||  pernitiosam  FHM  perneciosam  a  ||  maritus 
F  ||  12  ante  om.  AHFC  ||  sic  B,  om.  ceteri  \\  13  uocat]  uocauit  B  pandum  S  \\ 
rclincunt  C  \\  14  amantis  CG  ||  se]  sic  FC\\  17  eolides  ASC  oelides  F  elipi- 
des  H  ||  Vlixes  .  .  .  inducitur]  vlixes  vsq  hvc  vbiq.  talis  indvcit  S  ||  antidiae 
BH  anthidiae  F  anthicliae  G  ||  18  larertae  A  lacertae  S  lertae  BFM  (patris 
ulixis  add.  B)  leerte  H  \\  clam  om.  C  ||  sisifio  B  \\  19  natus  est]  sed  quia  ante 
nuptias  natus?  Laertis  reputatus  filius  add.  Fabricius  ||  hoc  om.  G,  hoc  ei  om.  F 
||  in  om.  F  \\  20  obiecit  FC\\  et]  quid  Ovidius  ||  creatus  C  \\  ilidem  AB  ylidem 
SHa  eoliden  M  tidem  F  uelidem  C  Oelidem  Masvicius.  cf.  Bibbeckii  ad 
v.  529  adnotatio  \\  21  numquam  ASH\\  23  qua  S  ||  ipsa  H  \\  24  actis' HF 


76  SERVII 

ad  locum;  in  quo  inferorum  desceiisus  est;  id  est  ad  Avernum,  si 
intra  terram  sunt  inferi.  alii  altius  intellegunt:  qui  sub  terra  esse 
infero.s  volunt  secundum  *ehorographos  et  geometras;  qui  dicunt 
terram  (jcpaiQoeidfj  esse;  quae  aqua  et  aere  sustentatur.  quod  si 
5  est;  ad  antipodes  potest  navigatione  perveniri;  qui  quantum  ad  nos 
spectat;  inferi  sunt;  sicutnos  illis.  hinc  est  quod  terram  esse  in- 
feros  dicimus,  quamquam  illud  sit;  quia  novem  cingitur  circulis. 
Tiberianus  etiam  inducit  epistolam  vento  allatam  ab  antipodibus; 
quae  habet  superi  inferis   salutem:   qua   occasione  tractat  reci- 

10  procum  hoc  quod  diximus  supra  <127)>.  nam  prudentiores  etiam 
animas  per  ^£ts^v%G)0iv  dicunt  ad  alterius  climatis  corpora  tran- 
sire;  nec  in  eo  orbe  versari  in  quo  prius  fuerunt:  unde  ait  Lucanus 
(I  456)>  regit  idem  spiritus  artus  orbe  alio:  longae;  canitis 
si    cognita;    vitae.     sciendum   tamen    hoc  Homericum    esse:    nam 

15  etiam  illic  Elpenor  similiter  Vlixem  interrogat. 

534,  sine  sole  domos   non  est  contrarium  <(641>  solemque 
suum  sua  sidera  norunt:  illud  enim  de  campis  Elysiis  dicit. 

535.  hac  vice  seemonvm  haec  sacra;  ut  diximus  supra  <255>, 
praeter  unius  diei  spatium  non  tenebant:   unde  veretur  Sibylla;   rie 

20  inanibus  fabulis  cdatum*;   id   est   statutum   et  legitimum;    ctempus? 

teratur.     quod   autem   dicit  caurora  medium  axem  traiecerat?;  illud 

ostendit;   quod   secundum  Tuscos   diei   ortus   est  a  sexta   diei  hora; 

ortus  enim  diei  habet  auroram.    Donatus  tamen  dicit  Auroram  cum 

quadrigis  positam  Solem  significare. 
25  538.    breviterqve  quod  congruit  moram  obiurganti. 

539.    nox  rvit  si  per  diem  sacra  celebrantur;  cruit?  est  immi- 

2  alii  .  .  .  orbe  alio]  exscr.  mythogr.  III  6,  25  ||  8  Tiberianus]  cf.  Baehrens 
uned.  lat.  Ged.  p.  27  ||  21  quod  autem  .  .  .  auroram]  cf.  Macrob.  Sat.  I  3,  11 


1  diseensus  ASFG  (descensus  a)  \\  ad  uernum  HF\\  2  intra  terra  S  ||  super 
terram  F  super  terra  C  \\  3  inferos  esse  FG  \\  chyrographos  A  (corr.  a)  cygro- 
graphos  S  (prior  g  post  deleta)  historiografus  F  ||  geometricos  a  j|  4  spaeroiden 
A  sphaeroiden  S  speroide  B  sperodenec  H  speroiden  M  spheroeden  FG 
(spheroiden  F  man.  alt.)  ||  substentatur  FC  \\  quod  si  est  .  .  .  inferi  sunt  om.  H 
||  5  potest  ad  antipodas  FC  ||  quia  M  ||  6  spectant  M  ||  7  fit  coni.  Baehrens  || 
quia  in  VIIII.  S  ||  cingit  H  ||  8  teberianus  H  \\  ablatam  H  ||  9  habet]  f.  ita 
superscr.  a  ||  super  FH  ||  tracta  H  \\  10  quod  cum  diximus  H  ||  11  metempsi- 
cosin  ASBHF  metempsicosim  C  metempsycosin  M  ||  ducunt  ASH\\  ad  alte- 
rius  .  . .  fuerunt]  ad  alterius  terrae  partis  corpora  transitum  facere  uel  climatis 
corpora  transire  nec  in  eo  orbe  uersari  in  quo  prius  fuerunt  id  est  non  in 
eodem  climate  uersari  M  (uel  climatis  .  .  .  fuerunt  post  expuncta  sunt)  \\  clim- 
matis  FG\\  12  urbe  H\\  fuerint  B  \\  13  artus  om.  AH,  artos  FC  ||  longe  ABHC 
||  14  sic  BF\\  boc  hdb.  G\  15  elfenor  FC\\  ad  v.  533  fatigat  fatigando  impel- 
lit  Fdbricius  \\  16  domvs  FC\\  19  praeter]  aether  F  praether  C  \\  dei  S  diei  ex 
deei  II  \\  uerebatur  B  \\  21  dicit  om.  B  ||.  22  dei  S  (diei  s)  die  H  ||  ora  FC  || 
26  celebrantur  ASM:  caelebrabantur  B  celebrabant  H  celebrabantur  FG  \\ 
est]  id  est  F 


COMM,  m  VERG.  AEN.  VI  534-545.  77 

net;    si  per  nocteui,   finitur,         flendo   proprie:   nam   et  lacriniae 
et  gemitus  fuerant. 

540.  findit  IN  AMBAS  corupendiosius,  quam  si  cduas*  diceret: 
poteramus  enim  etiam  tertiam  sperare.  sic  Sallustius  inter  secun- 
dum  atque  ultimum  bellum  Carthaginiense  non  ait  Hertium'.  5 

542.  iter  elysivm  ad  Elysium:  de  quo  diximus  supra  <T  735>. 
malorvm  impiorum;  ut  <I  352)>  multa  malus  simulans  vana 

spe  lusit  amantem. 

543.  impia  tartara  ubi  puniuntur  impii. 

544.  ne  saevi  ne  irascere:  Terentius  ne  saevi  tanto  opere.  10 
et  antique  dictum  est:  nam  nunc  cne  saevias'  dicimus,  nec  impera- 
tivum  iungimus  adverbio  imperantis. 

545.  explebo  nvmervm  ut  diximus  supra,   cexplebo?  est  mi- 
nuam:    nam    ait   Ennius    navibus    explebant    sese    terrasque 
replebant,  quem  Caper  secutus  cum  de  praepositione  *ex'  tractaret,  15 
hoc  exemplum  posuit,     sensus  ergo  est:  minuam  vestrum  numerum 

et  reddar  tenebris.  nam  circa  Aenean  et  Sibyllam  aliquid  lucis  fuisse 
intellegimus,  quippe  circa  vivos:  unde  paulo  post  <(548^>  respicit 
Aeneas  subito  et  reliqua.  alii  ?explebo?  niale  putant  ccomplebo' 
esse;  umbrarum  scilicet  a  quibus  discesserat  numerum.  alii  cexplebo  20 
numerum5  dicunt  esse  finiam  tempus  statutum  purgationi  et  in  cor- 
pus  recurram;  ut  hoc  sit  ?reddarque  tenebris'  —  nam  legimus  <(734> 
clausae  tenebris  et  carcere  caeco  —  ut  sit  sensus:  irasceris 
mihi  quasi  homo^  nonne  et  ego  homo  futurus  sum?  alii  dicunt:  cur 
irasceris?  in  locis  his  sum;  quamdiu  vitae  per  vim  ereptae  expleam  25 
tempus,  post  ^tenebris^  id  est  meis  sedibus,  reddar.  sed  haec  omnia 
congrua  loco  non  esse  manifestum  est:  non  enim  intellegere  possu- 


4  Sallustius]  hist.  fragm.  I  8  ap.  Dietsch.,  I  9  ap.  Kritz.  ||  10  Terentius] 
Andr.  V  2,  27  (|  13  explebo  est  minuam]  cf.  Don.  ad  Ter.  hec.  V  1,  28  et  Non. 
p.  298,  12  ||  14  Ennius]  ann,  v.  310  ap.  Vahl. 


2  fuerant]  deplorantis  Deiphobum  add.  D  ||  4  enim  om.  FG  ||  5  ultimum] 
postremum  F.  ef.  Kritzii  et  Dietschii  adnotationes.  fortasse  ex  Augustino  Ser- 
vium  plenioris  commentarii  auctor  correxit.  ||  cartaginense  A  (cartaginenses  a) 
cartaginienses  8  certaginiense  H  carthaginense  M  carthagiense  F  cartha- 
giniense  se  G  ||  non]  nam  JR  \\  G  felysivm  C  ||  supra  diximus  FC  ||  7  imperium  F  || 
malas  C  \\  10  nae  C  \\  tantopere  JRRM F  |j  12  imperantis]  quasi  negantes  add. 
M,  nec  autem  et  non  negantis  add.  Z>  ||  13  ut  supra  dixmrns  M  supra  om.  S. 
ceterum  Servius  in-  superiore  commentario  nihil  de  hac  re  dixit.  ||  est]  nunc  est 
A  S  |)  14  sese]  ee  (=  esse)  F  ||  15  replebit  C  ||  caper  H  ||  positione  B  ||  16  sensus 
est  ergo  S  ||  minuum  F  muniuam  C  ||  uestram  E  \\  19  et  reliqua]  et  cetera  C, 
om.  FM  \\   20  esse]  earum  F   eurum  C   ei  H  \\  21  finiam  tempus]  finiante  C 

finiamte  tempus  H  finitum  tempus  Stephanus  ||  24  non  C  ||  et  om.  FC  ||  homo 
om.  H  ||  sum  futurus  A  (fransposuit  a)  ||  25  vitae]  unitate  H  jj  ereptae]  purgatio- 
nis  add.  M  ||  26  id  est  meis]  ineis  C  \\  27  congma  loco  manifestum  est  non  esse  M 


78  SERVII 

nius  Sibylla  aliud  volente;  seilicet  ut  abseederet,  Deiphobum  ad 
aliud  respondisse. 

546.    i  decvs  i  nostrvm  aut  ci?   o  decus  nostrurn,  utere  me- 

lioribus  fatis?;  inferorum  scilicet  conparatione;  quia  ait  supra  <(533)> 

5  an  quae  te  fortuna  fatigat;  ut  tristes  sine  sole  domos;  loca 

turbida  adires?    aut  certe  ci  decus;  et  fatis  utere  nostrum  melio- 

ribus5,  id  est  quam  aut  ego  aut  tu  habuimus. 

549.  moenia  lata  videt  Tartarurn  dicit;  quem  vult  esse 
carcerem  inferorum.  quod  autem  ait  clata*,  nocentum  exprimit  mul- 
10  titudinem.         triplici  mvro  valde  munitum  indicat  locuni. 

551.  torqvet  traliit;  volvit. 

552.  poeta  adversa  ingens  distinctione  excludendum  est  vi- 
tium  de  duobus  epithetis.  solidoqve  adamante  lapis  est  duris- 
simus  et  tantae  soliditatis;   ut  nec  ferro   possit  infringi.     quem  hir- 

15  cino  sanguine  frangi  dicunt 

553.  vis  vt  nvlla  virvm  'virum/  non  ad  sexum  retulit,  sed 
ad  virtutem;  hoc  est  virorum  fortium,  ut  Cicero  virum  res  illa 
quaerebat;  cum  de  viro  forti  diceret.  per  hoc  autem  osfcendit 
nullum  de  Tartaro  ad  superos  posse  remeare;  ne  numinum  quidem 

20  favore. 

554.  stat  eminet;  *  erecta  esh*  avras  autem  inferis- con- 
gruas  intellegamus.  Statius  de  Mercurio  ait:  pigrae  aurae  eius 
inpediebant  volatum.  de  illo  enim  loco  multi  quaerunt  <(561^>  quis 
tantus   clangor   ad   auras?     et  Pollio   dicit   Aeneae   et   Sibyllae; 

25  quas  illi  secum  traxerant;  eum  constet  esse  etiam  illic  auras. 
557.    exavdiri  exaudiebantur. 


13  lapis  .  .  .  dicunt]  cf.  Isid.  or.  XVI  13,  2 


1  uolentes  S  ||  abscederet  S  (abscedere  s)  abscenderet  H\\  deiphebum  ASM 
deiphoebum  Ba  \\  ad  om.  FC  ||  aliut  G  \\  4  scilicet  hac  comparatione  FC  ||  5  an] 
aut  M  ||  te  om.  H  ||  sole  sine  M  ||  domus  C  ||  9  nocentem  A  (corr.  a)  ||  10  uin- 
dicaV_B  ||  11  scholium  ad  torqvet  om.  F  \\  14  nec]  ne  FC  ||  ad  adamante  in 
margine  Turonensis  is  interp,res  qui  Tironianis  notis  usus  est  haec  adscripsit 
adamans  species  lapidis  est  durissimi  adeo  ut  nulla  re  possit  molliri  nisi  ca- 
lido  sanguine  hircino.  ||  infringi]  unde  etymologia  est  ab  a  sine  et  daiiagw 
domo,  id  est  lapis  indomitus  add.  D  ||  hercino  F\  18  forti  om.  FC\  per  hoc 
autem  ostendit]  hac  per  hostendit  F  ac  per  hoc  ostendit  C  ||  19  ne]  nec  A  M  || 
remeare  .  .  .  favore]  remeare  //////  sine  numinum  quidem  favore  G,  quibus  alia 
manus  haec  addidit  educta  in  altitudinem  nimiam  tam  fortis  ut  ferreis  saxis 
putaretur  extructa.  una  de  furiis  tribus  filiabus  plutonis  et  noctis  i.  tysiphone 
alecto  megara  quasi  tysia  fanu  L  ultrix  uox  tysifone.  ||  21  stat  eminet.  avras 
autem  inferis  erecta  est  congraa  F  ||  22  Statius  de  Mercurio  ait  (Theb.  II  2) 
rundique  pigrae  ire  uetant  nubes  aut  turbidus  implicat  aer\  pigrae  enim  aurae 
eius  impecliebant  uolatum  Fabricius  ||  23  quis  tantus]  quisquis  tantus  C  quis- 
tatius  H  ||  24  plangor  SM  \\  pallio  H  ||  Aeneae]  et  aeneae  AS  aenea  H  || 
25  quas  secum  traxerant  ilii  M  \\    esse  om.  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  546—570.  79 

558.  tractaeqve  catenae  et  genetivus  singularis  potest  esse 
et  nominativus  pluralis. 

559.  strepitvmqve  exterritvs  havsit  hausit  et  exterritus 
est:  hypallage  ergo  est. 

560.  scelervm  facies  species,  ut  supra  <V  768>  visa  niaris  5 
facies  et  non  tolerabile  numen. 

563.  nvlli  fas  CASTO.pio.  et  haec  responsio  ostendit,  Aenean 
voluisse  quidem  ingredi,  sed  quasi  pium  prohibitum.  insistere 
limen  'insisto  illahi  rem'  dicimus,  non  c illi  rei?:  quod  qui  dicunt 
decipiuntur  propter  cinsto  illi  rei\  10 

564.  sed  me  quia  occurrebat:  unde  ipsa  cognovisti? 

565.  devm  poenas  docvit  aut  quas  dii  nocentibus  statuerunt: 
aut  Titanum;   quos   legimus  deos  ex  Terra  progenitos:    aut  re  vera 
dicit  poenas  deorum.    fertur  namque  ab  Orpheo  quod  dii  peierantes 
per  Stygem  paludem  novem  annorum  spatio  puniuntur  in  Tartaro:  15 
unde  ait  Statius  et  Styx  periuria  divum  arguit. 

566.  rhadamanthvs  Rhadamanthus  Minos  Aeacus  filii  Iovis 
et  Europae  fuerunt:  qui  postea  facti  sunt  apud  inferos  iudices. 

567.  svbicitqve  fateri  conpellit  ad  confessionem. 

568.  fvrto    laetatvs    inani    latebra    non    valde    profutura,  20 
quippe  quae  fuerat  publicanda  post  mortem. 

569.  distvlit  in  seram  gravem,  ut  serum  bellum  in  angu- 
stiis  futurum  Sallustius.  piacvla  commissa  propter  quae  ex~ 
piatio  debetur. 

570.  ACCINCTA  flagello    aut   hoc   dicit   quod    videmus;    quia  25 
qui   longo   flagello   utitur   ut   id  post   ictum  in   se  revolvat  necesse 


16  Statius]  Theb.  VIII  30  ||  20  latebra  .  .  .  mortem]  cf.  Don.  ad  Ter.  eun. 
IV  7,  39  ||  23  Sallustius]  hist.  fragm.  inc.  15  ap.  Dietsch.,  III  13  ap.  Kritz. 


3  exterritis  C  exterritvm  H  \\  havsit]  haesit  F  h.  GH  ||  hausit]  hoc  est 
hausit  E  hoc  est  haxit  F  hauixit  C  ||  4  hypallage  ergo  est]  et  ypallage  (ypa  • 
lage  F)  est  FC  ||  5  supra  om.  C  ||  mori  A8  moris  H  ||  6  et  .  .  .  numen]  om.  FG, 
e.  i.  o.  n.  t.  n.  M\\  tollerabile  H\\  9  insistos  H\\  illam]  istam  iWT  ||  rei]  re  F  || 
quod]  nam  quod  AS  \\  10  recipiuntur  F\\  instoj  insisto  F  ||  11  ipsa]  ista  B  \\ 
cognosti  ASFG\\  12  innocentibus  H  \\  13  deos]  deos  quasi  M,  om.  G\  ex  Terra] 
extra  G  ||  pergenitos  H  ||  14  refertur  Barthius  ad  Stat.  Theb.  VIII  30  ||  didi  G  || 
perierantes  FC  eirantes  H  \\  15  novem  annorum  spatio  JRM:  VIIII  milibus 
annorum  ASFC  VIIII  annorum  H  cf.  Hes.  theog.  793  sqq.  ||  puniantur  M  \\ 
16  stys  C  ||  periniuria  F  periura  A  arguu  F  ||  17  radamantus  minos  et  aeacus 
BH  hic  et  minos  et  eacus  M  Rhadamanthus  minos  rhadamanthis  et  aeacus 
-F,||  19  conpellit  ad  om.  II  \\  confessionem]  vctsqov  ttqoxsqov  per  totum  uersum; 
nam  prius  csubigit  fateri'3  tum  caudit',  postea  audita  fca«tigat'  add.  Fabricius 
||  22  ut  sallustius  serum  .  .  .  futurum  F  ||  23  fututum  S  {corr.  s)  futuram  H  |j 
25  dixit  BMFG\\  uidemus]  ante  equos  curules  add.  F  \\  26  post  ictum]  posi- 
tum  C  ||  inserauoluat  A  (corr.  a)   ||  reuoluens  F 


80  SERVII 

est:  aut  caccincta5  est  instructa;  ad  verbera  scilicet;  id  est  nocentes 
flagello  quatit  ipsa  praeparata. 

572.  agmina  saeva  sororvm  aut  irnpetus;  ut  de.  Harpyiis 
dixit:  aut  serpentum  agmina;  quos  pro  comis  habent. 

5  573.     TVNC    DEMVM    HORRISONO    STRIDENTES     CARDINE     SACRAE 

pandvntvr  portae  mittuntur;  inquit;  post  verbera  ad  aeternum 
supplicium.  et  est  secutus  ordinem  iuris  antiqui:  nam  post  habitam 
quaestionem  in  Tullianum  ad  ultimum  supplicium  mittebantur.  alii 
hoe  a  poeta  dictum  volunt;  ut  illa  loquente  intellegamus  portam 
10  esse  patefactam;  alii  continuant  narrationem.        sacrae  execrabiles. 

574.  cernis  cvstodia  qvalis  'custodia'  est  quae  custodit, 
non  quae  custoditur.  usurpatum  autem  est;  sicut  chospita';  sicut 
cneptis\-  nam  chic'  et  chaec  custos'  facit.  ea  enim  quae  in  co' 
exeunt  ut  cfullo';   in  cos'  ut  <nepos';  in  ces'  ut  chospes';  feminina 

15  ex  se  non  faciunt.  quae  autem  invenimus  usurpata  sunt;  unde  et 
dissimilia:  nam  *custos*  'custodia'  facit;  cnepos'  cneptis\ 

575.  vestibvlo  sedeat  Megaeram  significat.  hoc  autem  dicit: 
cernis  hanc  quam  saeva  sit?  est  intus  alia  'inmanis  atris  hiatibus 
quinquaginta?;    quae    est   saevior;    quam   Hydra    fuit.     multi   ipsam 

20  Hydram  volunt;  quod  non  procedit:  nam  eam  in  aditu  legimus  in- 
ferorum  ubi  dixit  <287>  ac  belua  Lernae.  quam  alii  tria  volunt 
habuisse  capita;  alii  novem;  Simonides  quinquaginta  dicit. 

577.  tartarvs  vel  quia  omnia  illic  turbata  sunt;  a%o  rrjg 
TccQa%ijg:    aut;   quod  est  melius;   aito  xov  xayiaqi&iv ,  id  est  a  tre- 

25  more  frigoris;  sole  enim  caret. 

578.  bis  patet  in  praeceps  ideo  cin  praeceps'  addidit;    quia 


23   vel  quia  .  /.   caret]    exscr.   Isid.  or.  XIV  9,  8   et  Luct.   Plac.  ad  Stat 
Ach.  I  134      ' 


1  est  ante  instructa]  dixit  FG  ||  3  saeva  .  .  .  serpentum  agmina  om.  H  || 
arpiis  AM  arpyis  BFG  (e  S  nihil  enotavitHagenus).  ceterum  de  harpyiis  agmen 
non  dixit  Vergilius,  sed  de  anguibus  qui  Laocoonta  petiverunt.  cf.  Aen.  II  212  II 
4  aut  serpentum  agmina  om.  FG  ||  5  scholia  ad  v:  573  om.  F  ||  8  in  om.  AS 
(supr.  vers.  add?  a).  ad  tullianum  M  ||  11  est  ea  quae  F  ||  12  est  om.  M  \\ 
hospitia  F  ||  13  o]  e  H  ||  14  fallo  F  follo  H  \\  in  os  ut  nepos  om.  H  \\  os]  hos  F  || 
15  usurpatum  fuit  F  \\  unde  et  dissimilia  inueniuntur  nam  custos  custodia  facit 
nepos  nepotes  hospes  hospita  FG  Stephanus  Daniel  seclusi  inveniuntur  et 
hospes  hospita:  nam  corrumpitur  his  supplementis  sententia  grammatici  quae 
haec  est:  feminina  a  nominibus  in  o,  os,  es  exeuntibus  derivata  quod  usurpata 
sint  ideo  et  esse  inter  se  dissimiliay  ut  custodia  et  neptis.  addo  et  illud,  quod 
impressa  exemplaria  inter  facit  et  nepos  exhibent,  in  manu  scriptis  non  inveniri. 
||  18  quam]  quamquam  G  ||  est  alia  intus  FG  ||  20  hydram  fuisse  uolunt  M  \\ 
uoluit  F  [|  21  ubi  dixit]  t  ubi  dixit  ut  M  \\  22  habere  FG  \\  nouem  ut  simoni- 
des  ~M  ||  23  ano  T€C  rapaxHC  G  ||  24  raQcc%rjg  om.  MH  ||  TapTapiziN  BHFCa 
TapiziN  AS  TapTdpiu.  M JI  hoc  est  FG\\  25  frigeris  F  \\  carent  F  \\  26  ideo  in 
praeceps  om.  C  ||  addit  C 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  572-585.  81 

potest  quid  etiam  sursurn  patere.  videtur  autern  hoc  prudentioribus 
ideo  clietum,  quia  secundum  rationem  sphaerae  sol  cum  in  unam 
concesserit  partem  ?  duae  quasi  Tartarum  faciunt :  una;  a  qua  disces- 
sit;  et  altera,  ad  quam  numquam  accedit:  quod  melius  sphaerae 
indicat  ratio.  hoc  autem  dicit:  Tartarus  ipse  bis  tantum  in  prae-  5 
ceps  patet  et  tendit  sub  umbras;  quantus  est  suspectus;  id  est  alti- 
tudo;  ad  Olympum  aetherium.     deest  *esf. 

580.  hic  genvs  antiqvvm  TERRAE  id  est  primum:  Titanas 
enim  contra  Saturnum  genuit;  Gigantas  postea  contra  Iovem.  et 
ferunt  fabulae  Titanas  ab  irata  contra  deos  Terra  ad  eius  ultionem  10 
creatos;  undc  et  Titanes  dicti  sunt  aito  vfjg  rC6acog ,  id  est  ab  ultione. 
de  his  autem  solus  Sol  abstinuisse  narratur  ab  iniuria  numinum; 
unde  et  caelum  meruit. 

582.  aloidas  GEMINOS  Aloeus  Iphimediam  uxorem  habuit;  quae 
conpressa  a  Neptuno  duos  peperit,  Otum  et  Ephialten;  qui  digitis  15 
novem  per  singulos  menses  crescebant.  freti  itaque  altitudine;  cum 
adhuc  novem  annorum  essent,  caelum  voluerunt  subvertere,  sed  con- 
fixi  sunt  Dianae  et  Apollinis  telis;  Aloidas  autem  sic  dixit;  sicut 
de  Hercule  Amphitryoniades  dicimus.         geminos  sui  similes. 

585.  crvdeles  poenas  saevas;  nimias;  nam  non  dicit  indignas  20 
ferentem  qui  sacrilegus  fuit.  salmonea  Salmoneus  Aeoli  filius 
fuit;  non  regis  ventorum;  sed  cuiusdam  apud  Elidem;  ubi  regnavit. 
qui  fabricato  ponte  aereo  super  eum  agitabat  currus  ad  imitanda 
supema  tonitrua;  et  in  quem  fuisset  iaculatus  facem;  eum  iubebat 
occidi.     hic.  postea  verum  expertus  est  fulmen.  25 


8  id  est  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  3,  5.  cf.  mythogr.  I  11  et  Isid.  or. 
IX  2,  135  ||  14  Aloeus  .  .  .  telis]  exscr.  mythogr.  I  83  ||  21  Salmoneus  .  .  .  ful- 
men]  exscr.  mythogr.  II  56.    cf.  mythogr.  I  82 


1  potest]  potst  H  ||  quid  om.  FC  ||  insursum  M  ||  hoc  autem  B  ||  a  pruden- 
tioribus  M  \\  4  alteram  S  \\  numquam  om.  M,  supr.  vers.  add.  m.  ||  5  ratio]  ra- 
tatio  H  ||  6  sub]  suas  A  JR  (corr.  a)  su//s  H  ||  7  aetheriam  F  \\  aetherium]  sic 
et  Homerus  de  Tartaro  (II.  VIII  16)  xo66ov  8vsq&'  'AlSsco  oaov  ovgavog  s6x' 
ano  yair\q  add.  I>  quibus  in  margine  ab  alio  haec  adscripta  sunt  i.  e.  tantum 
sub  inferis  quantum  caelum  est  a  terra.  ||  et  deest  est  Daniel  ||,  8  anticvm  C  || 
9  gigantes  BHMs  (gigantas  m)  ||  10  ad]  in  M  \\  11  ano  to  (toy  a)  Ticeioc  A 
anoTcj^iccujC  B  ariozo .  ie  .  eluc  H  auo  thc  ticcuiot  M  arro  thc  ticghoc  C  \\  12  solus 
abstinuisse  sol  S  ||  14  aloidus  M  ||  ifimediam  ASCM:  ifimenidam  B  sifemidiam 
H  ifimin//am  F  \\  15  a  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  totum  H  othum  FC  \\ 
ifialten  .F  ||  16  itaque  om.  FC\\  17  subuoluere  M\\  18  alaoidas  F  \\  19  amfitrio- 
niades  ABM   amfritrioniad.es  H   amfytrioniades  FC  ||  diximus  BHM  ||  dici- 

mus]    hoc    ex   odysea   homeri   in inscribitur  add.  JD  duodecim  versuum 

spatio  relicto.  cf.  Od.  XI  305  sqq.  \\  sui  similes  om.  F  ||  21  fuit]  est  fuit  F  || 
22  eliadem  F\  24  superna]  superu  C  ||  eum  om.  ASFC\\  25  fulmen  expertus 
est  FC 


Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I. 


82  SERVII 

588.  mediaeqvk  PER  elidis  vrbem  hinc  est  indignatio,  quod 
in  ea  civitate  Iovem  imitabatur,  in  qua  specialiter  Iuppiter  colitur. 

592.  densa  inter  nvbila  t  ostendit  fulniinis  causam. 

593.  fvmea  lvmina  id  est  terrena;  nam  aetherius  ignis  caret 
5  fumo;  solo  enim  splendore  viget. 

595.  nec  NON  et  tityon  Tityos  Terrae  secundum  alios  filius 
fuit;  secundum  alios  a  Terra  nutritus:  unde  poeta  elegit  sermonem; 
quo  utrumque  significaret,  nam  calumnum'  dixit.  hic  amavit  La- 
tonam;   propter    quod   Apollinis    confixus   sagittis    est   et   damnatus 

10  hac  lege  apud  inferos;  ut  eius  iecur  vultur  exedat:  quamquam  Ho- 
merus  vicissim  dicat  duos  vultures  sibi  in  eius  poenam  succedere. 
sane  in  usu  est  cvultur*;  licet  Cicero  evulturius?  dixerit;  quod  qui- 
dem  potest  esse  et  derivativum:  Ennius  vulturus  in  campo  mi- 
serum  mandebat  homonem.    decliriatur  auteni  chic  Tityos  huius 

15  Tityi',  sicut  cDelos  Deli\ 

596.  PER  TOTA  NOVEM  CVI  IVGERA  CORPVS  PORRIGITVR  quan- 

tum  ad  publicam  faciem;  magnitudinem  ostendit  corporis;  sed  illud 
significat,  quia  de  amatore  loquitur,  libidinem  late  patere;  ut  ait 
supra  <(44(y>  nec  procul  hinc  partem'  fusi  monstrantur  in 
20  omnem  lugentes  campi.  sane  de  his  omnibus  rebus  mire  reddit 
rationem  Lucretius  <1II  978)>  et  confirmat  in  nostra  vita  esse  omnia 
quae  finguntur  de  inferis.  dicit  namque  Tityon  amorem  esse;  hoc 
est  libidinem;  quae  secundum  physicos  et  medicos  in  iecore  est; 
sicut  risus  in  splene,  iracundia  in  felle:   unde  etiam  exesum  a  vul- 


6  Tityos  .  . .  succedere]  cf.  mythogr.  I  13,  II  104  ||  12  Cicero]  in  Pis.  16,  38 
||  13  Ennius]  ann.  v.  141  ap„  Vahl.  ||  20  sane  de  his  .  .  .  volvuntur]  exscr. 
mythogr.  II  105,  III  6,  5.  cf.  Macrob.  comment.  1  10,  10  sq.  ||  23  libidinem  .  .  . 
in  felle]  cf.  Isid.  or.  XI  1,  125  et  127 


1  scholia  ad  v.  588  et  592  om.  F  ||  hinc  est  RMi  hic  estASHC.  exspectatur 
aucta  est.  ||  2  imitatur  B  \\  3  causam]  et  originem  add.  D  (idem  edidit  Stepha- 
nus).  praeterea  contorsit  proiecit  cum  impetu  add.  Fahricius  ||  4  nam]  et  G  \\ 
5  sol  enim  A  S  nam  solo  M  [|  viget]  adegit  impegit  add.  Faoricius  ||  6  tityon 
F  ||  secundum  alios  terrae  filius  fuit  M  ||  7  fuit  om.  F  ||  sermone  H  ||  8  quo 
MFC:  qui  A  quod  BSH\\  hic  amavit  Latonam]  hic  confisus  uiribus  latonam 
uolare  (lege  uiolare)  temptauit  F  \\  9  propter  quodj  matrem  H  \\  ^agittis  confixus 
est  B  confixus  est  telis  M  \\  et  damnatus]  damnatus  autem  est  M  ||  11  poene 
F  poena  C  ||  succedere]  unde  baec  dicit  de  tityo  add.  JD  quinque  uerHium  spa- 
tio  relicto.  cf.  Od.  XI  576  sqq.  ||  12  sane  uultur  in  usu  est  M  \\  vulturius  .  .  . 
Ennius  om.  F  ||  dixerit]  et  Plautus  in  Curculione  (356  Fl.)  riacit  uulturios 
quattuor'  add.  Faoricius  \  13  et]  etiam  M  ||  diriuatiuum  ABHC  ||  Ennius] 
etinius  H  \\  uulturus  AGH:  uulturis  BM  uulturius  S  uultu  F  ||  in  campo 
HFG:  in  campos  B  in  siluis  ASM  ||  miserum  ASBM:  supinum  HFC  || 
mandebet  jH"||  14  mandebat  homonem]  m.  h.  G  \\  huius  om.  ASHC\\  15  Delos] 
•delios  C||Deli]  delii  FC\\  17  ostenditur  H  \\  18  significat]  ostendit  F  ||  amore 
B  ||  loquetur  H  \\  19  huic  H  \\  20  omnes  F  \\  rebus  om.  C  \\  reddidit  F  \\  21  esse 
uita  M  ||  24  etiam  om.  FC 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VI  588-603.  83 

ture  dicitur  in  poenam  renasei:  etenini  libidini  non  satis  fit  re  semel 
peracta,  sed  recrudescit  sernper,  unde  ait  Horatius  incontinentis 
aut  Tityi  iecur.  ipse  etiam  Lucretius  dicit  per  eos7  super  quos 
iamiam  casurus  inminet  lapis,  superstitiosos  significari,  qui  inaniter 
semper  verentur  et  de  diis  et  caelo  superioribus  male  opinantur:  5 
nam  religiosi  sunt  qui  per  reverentiam  timent.  per  eos  autem  qui 
saxum  volvunt  ambitum  vult  et  repulsam  significari,  quia  semel 
repulsi  petitores  ambire  non  desinunt.  per  rotam  autem  ostendit 
negotiatores,  qui  semper  tempestatibus  turbinibusque  volvuntur. 

598.  fecvndaqve  poenis  fecunda  in  poenam.  10 

599.  rimatve  pascitur,  ut  rimantur  prata  Caystri. 

600.  fibris  fibrae  sunt  eminentiae  iecoris. 

601.  qvid   memorem  lapithas   hi   populi  |Thessaliae   fuerunt, 
quibus  imperabat  Ixion,  amicissimus,  ut  diximus  supra  <(286)>,  lovi, 
Phlegyae   filius.    qui  post   nubis   coitum  fictae  in  formam   lunonis,  15 
cum  se  de  eius  stupro  iactaret,  ab  irato  love  ad  inferos  trusus  est 

et  illic  religatus  ad  rotam  circumfusam  serpentibus.  pirithovm 
et  hic  unus  de  Lapithis  fuit;  qui  cum  Theseo  descendit  ad  rapien- 
dam  Proserpinam. 

603.    adsimilis  valde  similis:   cad/  enim  vacat,   et  a  maioribus  20 
ad  ornatum  adhibebatur,  ut  Horatius  qua  populus  adsita  certis 
limitibus  vicina  refugit  iurgia.         lvcent  genialibvs  altis 


2  Horatius]  carm.  III  4,  77  ||  11  rimantur]  georg.  I  384  ||  12  fibrae  .  .  . 
iecorisj  cf.  Isid.  or.  XI  1,  126  ||  13  hi  populi  e.  q.  s.]  cf.  mythogr.  I  14,  II  106  || 
20  valde  similis]  cf.  Gell.  VI  7,  5  sqq.,  Don.  ad  Ter.  Andr.  IV  2,  11  ||  21  Ho- 
ratius]  ep.  II  2,  170 


1  in  poenam  renasci  dicitur  M\\  libidinum  S  ||  res  AS  \\  3  aut]  at  C  ait 
mythographus  III  nec  Horatius  ||  tyti  B  tytyi  HC  ||  enim  S  (etiam  s)  ||  per 
eos  om.  H,  per  om.  C  \\  4  iamiam  SHFC:  iam  ABMs  \\  casurus  inminet  lapis] 
lapsurus  est  lapis  C  lapsurus  est  lapis  inminet  F  ||  5  uertentur  M  ||  et  de  diis 
(dis  C)  et  caelo  superioribus  (peritioribus  F  superibus  H  superioris)  ASJRHFC 
et  de  diis  et  de  caelo  et  locis  superioribus  M  JD  exempl.  impr.  nisi  quod  de 
ante  caelo  unus  M  exhibet  et  de  diis  et  caelo  mythogr.  II  et  de  diis  et  super- 
ioribus  mythogr.  III.  fortasse  et  de  diis  et  caelo ,  superis  rebus  vel  superioribus 
rebus,  male  opinantur.  cf.  Serv.  ad  Aen.  VIII  187  raut  secundum  lucretium 
superstitio  est  superstantium  rerum,   i.  e.  caelestium  et  divinarum,   quae  super 

uol  _  u 

nos  stantj^  inanis  et  superfluus  timor\  ||  7  uult  B  (uol  superser.  m.  sec.)  uolunt 
C  ||  hambitum  F  ||  vult]  uidit  F  (|  repulsum  M  ||  semel  MFC  mythogr.  II:  semper 
ASBH  mythogr.  III  ||  8  per  rotam  e.  q.  s.]  cf.  Berna.ysius  mus.  Bhen.  V  p.  584 
adnot.  et  Lachm.  comm.  p.  203  ||  ostenduntur  B  \\  9  turbitudinibusque  M,  corr.  m 
||  10  faecvnda  et  faecunda  A  C  \\  11  pascitur]  paci  citur  A  (paciscitur  a)  pa////sci- 
tur  H,  om.  F  ||  rimatur  M  \\  12  eminentia  A  ||  iecuris  C  ||  13  laphitas  AHM  j 
15  flegiae  ABH  flaegiae  C  \\  17  religatur  H  relegatus  FC  \\  circumfixam  B 
urcumfusam  H  incircumfusam  M  \\  18  laphitis  HM  lapitis  F  ||  21  Horatius 
om.  C  ||  qua]  quia  F  ||  adsit  ad////certis  H  (duae  litterae  radendo  deletae  sunt)  |; 
22  iurgia]  ita  adinuenire  pro  inuenire  legimus  add.  Fabricius 

6* 


84  SERVII 

aliud  est.  Tantalus;  rex  Corinthiorum;  amicus  numinibus  fuit.  quae 
cum  frequenter  susciperet  et  quodam  tempore  defuissent  epulae; 
filium  suum  Pelopem  occidit  et  diis  epulandum  adposuit.  tunc  ab- 
stinentibus  cunctis;  Ceres  umerum  eius  exedit,  et  cum  eum  dii  per 
5  Mercurium  revocare  ad  superos  vellent,  eburneus  ei  est  umerus 
restitutus,  ut  umeroque  Pelops  insignis  eburno.  ideo  autem 
sola  Ceres  dicitur  coinesse;  quia  ipsa  est  terra;  quae  corpus  resolvit. 
per  Mercurium  autem  ob  hoc  fingitur  esse  revocatus;  quod  ipse  est 
deus  prudentiae,  per  quam  philosophi  deprehenderunt  TtaktyysvsGtav 

10  vel  ii8te^ij)v%co6iv.  Tantalus  autem  hac  lege  apud  inferos  dicitur 
esse  damnatus?  ut  in  Eridano  inferorum  stans  nec  undis  praesen- 
tibus  nec  vicinis  eius  pomariis  perfruatur.  per  haec  autem  avaritia 
significatur ;  ut  etiam  Horatius  quid  rides?  mutato  nomine  de 
te  fabula  narratur.       genialibvs  veluti  genialibus:  nam  geniales 

15  proprie  sunt  qui  sternuntur  puellis  nubentibus,  dicti  a  generandis 
liberis. 

604.  avrea  fvlcra  quibus  fulcimur;  id  est  sustinemur. 

605.  regifico  lvxv  regali  ambitu.  fvriarvm  maxima  id 
est  saevissima,  Jioc  est  Pames;  ut  <TII252)>  vobis  Furiarum  ego 

20  maxima  pando.  unde  et  famem  praenuntiat;  ut  hanc  esse  Furia- 
rum  maximam  doceat. 

606.  et  manibvs  illorum  seilicet;  non  suis. 

607.  facem  attollens  iniciens  ignem  avaritiae;  ut  abstineant. 

608.  invisi  fratres  haec  quidem  constat  dicta  esse  generaliter; 
25  possunt  tamen   etiam  ad  speciem   trahi;   ut  Aegyptum   et  Danaum; 


1  Tantalus  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  II  102,  III  6,  21.  cf.  mythogr.  I  12  || 
6  umeroque]  georg.  III  7  ||  13  Horatius]  sat.  I  1,  69  ||  14  nam  geniales  .  .  .  libe- 
ris]  exscr.  Isid.  XX  11,  5  1)  17  quibus  .  .  .  sustinemur]  exscr.  Isid.  XIX  26,  3 


1  aliud  est,  quo  scholiastes,  nisi  fallor,  ostendere  voluit  cIucent  genialibus 
altis'  e.  q.  s,  non  ad  Ixiona  Pirithoumque  pertinere,  om.  FC:  qui  quod  ante 
Tantalus  exhibent  sicut  supra  diximus  id  non  est  Servii,  qui  in  Aeneidos  com- 
mentario  Tantdlum  non  commemoravit }  ad  georg.  III  7  pauca  de  eo  dixit  ||  Tan- 
talus]  iouis  et  egine  filius  add.  F  ||  chorintiorum  H  corithiorum  FC  \\  quae] 
qui  M  (qui  cum  frequenter  eos  susciperet  Stephanus  Daniel  alii)  ||  2  et  om.  FC 
||  dum  defuissent  FG\\  4  cuoctis  om.  F\  humerum  ASBM  ||  excedit  II  ||  cum] 
dum  FC  ||  eum  om.  A  ||  5  ad  superos  om.  M  ||  humerus  ASJRM  \\  6  restituti  F  \\ 
ut  umeroque  scripsi:  sicut  supra  humeroque  ASJRM  uineroque  H  unde  est 
umeroque  FC\\  pelobs  C  \\  7  soluit  M  \\  8  hoc]  est  add.  H  ||  eb"se  om.ASFC  \\ 
9  quem  FC  ||  palingenesian  uel  metempsychosin  vel  metempsicosin  libri  || 
11  heridano  AS  eridiano  C  ||  12  ei  HM  ||  perfruantur  F  ||  perfruatur]  quem- 
admodum  et  homerus  in  odyssea  describit  novem  versuum  spatio  relicto  add.  D. 
cf.  Od.  XI  582  ||  autem]  quae  narrata  sunt  add.  F  \\  13  etiam  om.  FC  ||  quit  C  || 
14  ueluti]  uel  aut  in  F  uelut  in  C  ||  genalibus  AS  ||  17  fvlchra  AH  ||  18  regio 
M\\  id  est  .  .  .  pando  om.  M  \\  19  fainis  FC  \\  20  et  om.  ASBH\\  pronuutiat  F 
||  esse  om.  M  |j  25  species  ASC   speciaes  F  \\  egistum  M  \\  denaum  H  danuum  C 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  604-612.  85 

Atreum  et  Thyesten,  Eteoclen  et  Polynicen  significare  videatur. 
bene  autem  dicendo  cinvisi?  per  id  quod  leve  est;  etiam  maiora 
conplexus  est. 

609.    pvlsatvsve  parens  itein  quod  levius  est  dixit  parricidii 
comparatione.    possumus   autem  Oedipum  accipere,  extinctorem  Lai.  5 

avt  fravs  innexa  clienti  ex  lege  XII  tabularum  venit,  in  qui- 
bus  scriptum  est  patronus  si  clienti  fraudem  fecerit,  sacer 
esto:  si  enim  clientes  quasi  colentes  sunt?  patroni  quasi  patres, 
tantundem  est  clientem;  quantum  filium  fallere.  et  hoc  posse  fieri 
ex  Horatii  dictis  intellegimus,  qui  cum  loqueretur  de  avaris  poten-  10 
tibus;  ait  de  vicino  cliente  pellitur  paternos  in  sinu  ferens 
deos.  Vrbano  tamen  hoc  displicet  et  dicit  rarum  esse  hoc  magisque 
contrarium,  cum  magis  patronos  decipiant  frequenter  clientes.  vult 
autem  intellegi  praevaricatores;  qui  patroni  sunt  clientium;  quos 
nunc  susceptos  vocamus.  15 

.611.  nec  partem  posvere  svis  bene  addidit  csuis?;  id  est 
cognatis,  adfinibus.  haec  enim  fuerat  apud  maiores  donandi  ratio; 
non  profusa  passim:  nam  hoc  est  velle  inaniter  perdere.  unde  Ci- 
cero  ait  in  libris  legum  <II;  16;  40)>  stipem  prohibeo:  nam 
auget  superstitionem  et  exhaurit  domos.  dignis  igitur  lar-  20 
giendum  est;  unde  Horatius  cur  eget  indignus  quisquam;  te 
divite?  id  est  indignus  paupertate. 

612.    ob   advlterivm   caesi   si  coccisi?;   Aegisthum  significat; 
Thyestae  filium:  si  re  vera  ccaesi';  Sallustium;  quem  Milo  deprehen- 
sum    sub    servi    habitu    verberavit    in    adulterio    suae    uxoris;    filiae  25 
Sullae.       qviqve  arma  secvti  impia  nec  veriti  dominorvm  fal- 


7  Patronus  .  .  .  esto]  tab.  VIII  21  ap.  Schoell.  p.  149  ||  8  si  enim  . . .  patres] 
cf.  Isid.  or.  X  53  et  205  ||  10  Horatii]  carm.  II  18,  26  ||  21  Horatius]  sat.  II 
2,  103  ||  24  si  re  vera  .  .  .  Sullae]  cf.  Gell.  XVII  18 


1  atra  eum  C  \\  et  eoclen  A  aetheoden  B  eoden  H  aetheoclen  M  ||  signi- 
ficari  F  \\  5  comoratione  F  ||  autem  om.  B  ||  oedippum  HFG  ||  extinctorum  F  \\ 
extinctorem  lati  B  extinctorem  lait  S  extinctorem  late  H  lai  extinctorem  M 
Lai  om.  AFCs  ||  6  inexa  F  ||  ex  lege]  alii  ex  lege  FC  ||  7  si  om.  S,  supr.  vers. 
add.  s  ||  8  sic  enim  FC\\  9  tantadem  C  \\  ilentem  C  \\  11  cliente  .  .  .  frequenter 
om.  F  ||  patronos  M  (paternos  m)  ||  17  cognatis  et  affinibus  M  \\  18  passi  F  || 
velle  om.  M.  fortasse  velle  rem  inaniter  perdere  ||  20  augit  FC  \\  exaurit  H 
exausit  F.  stipem  sustulimus  nisi  eam,  quam  ad  paucos  dies  propriam  Idaeae 
Matris  excepimus;  implet  enim  superstitione  animos  et  exhaurit  domus  Cicero  || 
21  unde  horatius  ASB:  unde  persius  MFC  unde  alius  oratius  pfilis  H  (in 
eo  libro  ex  quo  H  descriptus  est  ad  horatius  haec  adscripta  erant  at.  persius). 
fortasse  quae  Horatii  sunt  Servius  per  errorem  Persio  tribuerat.  |j  23  occisum 
AS  (occisi  a)  occisi  sim  H\  aegistum  ASC  megestum  B  egestum  H  egistum 
M  aegissam  F  ||  24  thiestae  AB  tyestae  H  thyae  C  ||  si  re  uera  FC:  et  si 
re  uera  ASHM  et  si  reuersa  B  ||  25  in]  ut  in  F  ||  uxoris  om.  B  ||  filiae  Sullae] 
quae  fuerat  fausti  syllae  filia  F  filia  C  Faustae  filiae  Syllae  Masvicius  primus 
||  26  Sullae]  syllae  ASB    sillae  HM 


86  SEEVII 

leee  dextbAS  hoc  loco  videtur  blandiri  Augusto;  quia  contra  Cae- 
sarem;  patrem  eius;  multi  quibus  ignovit,  arma  susceperant:  est 
namque  eius  dictum;  dare  quidem  se  veniam  Pompeianis,  sed  ab 
ipsis  quandoque  esse  periturum:  ut  carma  impia'  civilia  dixerit  bella; 
5  quae  moverunt  Pompeiani  contra  acceptae  veniae  fidem-.  sed  non 
procedit.  nam  si  carma  inipia'  dixit  bellum  civile;  tangit  et  Augu- 
stum  et  Caesarem;  qui  et  ipsi  civilia  bella  tractarunt.  item  si  culpat 
eos  qui  contra  fidem  datae  veniae  dimicaverunt,  tangit  Augustum: 
nam  transierunt  ad  eum  ab  Antonio  duo  milia  equitum,   per  quos 

10  est  victoriam  consecutus:  Horatius  ad  hunc  frementes  verterunt 
bis  mille  equo&  Galli  canentes  Caesarem.  fecit  praeterea 
iniuriam  Augusto  vel  Caesari  si  eos  cdominos?  dixit,  quod  apud 
maiores  invidiosum  fuit:  nam  cpatres  patriae5  dicebantur,  non  cdo= 
mini?:    luvenalis  <TIII  244>  Roma  patrem   patriae  Ciceronem 

15  libera  dixit.  melius  ergo  est  ut  bellum  a  Sexto  Pompeio,  Pompei 
fi]io?  in  Siculo  freto  gestum  accipiamus.  nam  occiso  patre  Siciliam 
tenuit  et  collectis  inde  servitiis  vastavit  sex  annis  ultro  citroque 
Siciliam,  postea  victus  est  ab  Augusto  et  Agrippa:  Horatius  mi- 
natus  urbi  vincla;   quae  detraxerat  servis  amicus  perfidis. 

20  et  hoc  sensu  tam  carma  impia?;  quam  cdominorum'  congruit  com- 
memoratio. 

614.  poenam  expectant  quod  gravius  est:  nam  in  expecta- 
tione  et  praesens  metus  est  et  clolor  futurus;  in  ipsa  autem  poena 
solus  est  dolor. 

25  615.    forma  vmos   id  est  causa   criminis  vel   regula:    singulis 

enim  sceleribus   sunt  statuta  supplicia  ex  more  Romano;   quem  se- 
quitur. 

616.    saxvm  ingens  volvvnt  alii  Sisyphum  dicit,  qui  deorum 


10  Horatius]  ep.  9,  17  |)    18  Horatius]  ep.  9,  9 


2  quibus  ignorauit  S  ||  susceperunt  FG  \\  3  se  quidem  FG  \\  4  ad  ipsis  F 
apsis  C  ||  dixit  G  \\  bella]  uel  ea  add.  M D  ||  5  quae]  quem  S  ||  acceptam  B  1 
uaenie  C  \\  6  augustum  caesarem  F  \\  7  bella  ciuilia  BHF\\  tractauerunt  FC  \ 
8  angit  FG\\  10  persecutus  S  consequutus  F  ||  adhuc  M  ||  frebentes  H  ||  11  equi 
ASFC\\  fecit]  om.  AS,  fec  C  ||  12  si]  se  HC\\  quod]  quia  F  \\  13  fuit]  unde 
Tullius  cdominante  Sylla'  add.  Fahricius.  cf.  de  off.  II  14,  51  *contra  L.  Sullae 
dominantis  opes'  \\  dicebantur  . . .  patrem  patriae  om.  M  ||  domine  H  [|  14  patrem 
om.  F  |)  Ciceronem  libera  dixit]  c.  1.  i.  d.  C  ||  15  ergo]  erg  G  enim  M  ||  est 
om.  C  ||  sesto  FC  ||  pompeii  H  ||  16  fretum  AS  (cort.  as)  ||  occisio  F  occisso  C  \\ 
17  ultro  citroque]  ultroque  C\\  18  uinctus  F  \\  19  uincula  FC  ||  distraxerat  F 
ditraxerat  C  ||  20  seruus  F  ||  22  quod  gravius  est  om.  AS,  est  om.  F.  quod  est 
grauius  B  \\  26  1  ex  more  romano  quem  sequitur  nam  morem  romanum  sequi- 
tur  M  (t  .  .  .  quem  sequitur  post  deleta  sunt)  ||  quem  sequitur  om.  C  \\  28  vo- 
LVNT-.FC||  sisipphum  J^  sixyphum  H  \\  dicunt  A  (dicit  a.  alii  moneo  minusculis 
litteris  scriptum  esse  in  A) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  614—621.  87 

consilia  hominibus  publicavit.  radiisqve  rotarvm  Ixionem  dicit, 
ut  alibi  ostendit  atque  Ixionii  vento  rota  constitit  orbis, 
licet  supra  dixerit  <(602>  quos  super  atra  silex:  nam  de  Jais 
fabulis  variae  sunt  in  ipsis  auctoribus  opiniones. 

617.  AETERNVMQVE    SEDEBIT    INPELIX    THESEVS    COntra    opinio-  5 

neni,  nam  fertur  ab  Hercule  esse  liberatus:  quo  tempore  eum  ita 
abstraxit,  ut  illic  corporis  eius  relinqueret  partem.  frequenter  enim 
variant  fabulas  poetae:  Hippolytum  Vergilius  <(VII  765)>  liberatum 
ab  inferis  dicit,  Horatius  contra  neque  enim  Diana  pudicum 
liberat  Hippolytum.  10 

618.  PHLEGYASQVE  MISERRIMVS    OMNES   ADMONET    si    Thlegyas' 

nominativus  est  singularis,  hoc  dicit,  Phlegyas  omnes  admonet  apud 
inferos  poenas  ferentes:  si  autem  cPhlegyas?  accusativus  pluralis 
est;  Theseum  omnes  Phlegyas  admonentem  debemus  accipere.  hi 
namque  -  secundum  Euphorionem  populi  insulani  fuerunt,  satis  in  15 
deos  impii  et  sacrilegi:  unde  iratus  Neptunus  percussit  tridenti  eam 
partem  insulae,  quam  Phlegyae  tenebant,  et  omnes  obruit.  Phlegyas 
autem,  Ixionis  pater,  habuit  Coronidem  filiarn,  quam  Apollo  vitiavit, 
unde  suscepit  Aesculapium.  quod  pater  dolens?  incendit  Apollinis 
templum  et  eius  sagittis  est  ad  inferos  trusus:  Statius  Phlegyam  20 
subter  cava  saxa  iacentem  aeterno  premit  accubitu. 

620.  discite  ivstitiam  hoc  est,  vel  nunc  in  poenis  locati. 

621.  vendidit  hic  avro  patriam  etiam  haec  licet  generaliter 
dicantur,    habent    tamen    specialitatem :    nam    Lasthenes    Olynthum 
Philippo  vendidit,  Curio  Caesari  xxvn  .  s.  Romam:  de  quo  Lucanus  25 
<IV  820y  Gallorum  captus  spoliis  et  Caesaris  auro. 

2  alibi]  georg.  IV  484  ||  5  contra  opinionem  e.  q.  s.]  cf.  Gell.  X  16,  11  sqq. 
mythogr.  II  133  et  128  ||  9  Horatius]  carm.  IV  7,  25  ||  14  lii  namque  e.  q.  s.] 
exscr.  mythogr.  I  205,  II  109.  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  I  71?  ||  20  Statius] 
Theb.  I  713 


1  publicavit]  qualis  ab  homero  describitur  add.  D  octo  versuum  spatio 
relicto.  cf.  Od.  XI  593  sqq.  ||  rotakvm]  d.  p.  add.  M  ||  isionem  H  ||  dicit  ex  dixit 
A  ||  2  atqui  F  ||  ixionei  uuento  JR  \\  3  quo  F  \\  5  aeternamqve  F  ||  thessevs  B  || 
6  quo  tempore  .  .  .  partem]  quo  tempore  eum  ille  ad  extrahendum  cerberum 
descendit  quem  theseum  ita  abstraxit  ut  illi  corporis  quam  relinqueret  nates 
partem  F  ||  7  illi  A  ||  linqueret  G  ||  partem  relinqueret  M  ||  8  fabulas  uariant  F  # 
||  ippolitum  AB  ipolitum  H  yppolytuui  M  hipolitum  G  ||  10  ippolitum  AB  * 
ypolitum  H  yppolytum  M  hipolitum  F  h.  (7  ||  11  phlegiasqve  AB  phelaias- 
qve  H  flegiasqve  MG  II  phelias  M  pligias  F  fligias  C  ||  12  est  om.  B  ||  fligias 
F  flygias  (7  ||  omnis  MFG\\  13  phelias  HM  plegeas  F  flegeas  G  \\  14  omnis 
FG  ||  flegeas  FC  \\  admontem  G  ||  hi  om.  C  \\  15  euforianem  M  (corr.  m)  (|  16  tri- 
dente  B  ||  17  omnis  FC  \\  18  ixonis  C  ||  19  aescolapium  F  ||  pater]  phlegias 
add.  M  ||  20  phlegian  F  ||  21  accubito  HF  ||  22  locati]  cati  F  ||  24  nam  .  .  . 
vendidit]  nam  lastheiies  et  ipocrates  olyntum  philippo  tradiderant  F  \\  latenes 
-H"||  olymthum  AB  \\  25  curius  F  \\  xxvTi.  s.  AS:  uiginti  septem  anno  B  xxvn 
H  xxvn  milibus  sesterciis  M  xx  septem  miiibus  sestertiis  FC\\  de  qua  AS  \\ 
lucanus  ait  F  \\  26  spoliis]  populis  FC  \\  auro]  et  illud  (Lwc.  IV  824)  femere 


88  SEEVII 

622.  fixit  leges  pretio  atqve  refixit  possumus  Antonium 
accipere  seeundum  Ciceronem  in  Philippicis  ubi  ait  legesne  fixisti? 
cfixit?  autem  ideo;  quia  incisae  in  aereis  tabulis  adfigebantur  parietibus. 

623.  hic  thalamvm  invasit  natae  Thyestes,  unde  Aegisthus 
5  natus   est,   item  Cinyras:   nam   quocl  Donatus   dicit  nefas  est  credi, 

dictum  esse  de  Tullio.  vetitosqve  hymenaeos  legibus  scilicet: 
nam  dicendo  cvetitos'  ostendit  fuisse,  ut  est  apud  Persas  hodieque. 
unde  Donatus  male  ait  natura  et  legibus  vetitos. 

624.  AVSI    OMNES    INMANE  NEFAS  AVSOQVE    POTITI    illic    SUnt   et 

10  qui   fecerunt   et  qui   conati   sunt.     dicit  autem  secundum  Romanum 
ritum,  in  quo  non  tantum  exitus  punitur,  sed  et  voluntas. 

625.  NON  mihi  si  lingvae  centvm  sint  Lucretii  versus  sub- 
latus  de  Homero;  sed  aerea  vox  dixit. 

626.  scelervm   comprendere   formas    ut   <615>   aut    quae 
15  forma  viros  fortunave  mersit. 

629.  perfice  mvnvs  hoc  est  ramum  redde:  nam  supra  ait 
<(142)>  hoc  sibi  pulchra  sHuum  ferri  Proserpina  munus  in- 
stituit. 

630.  cyclopvm   edvcta    caminis    hoc    est    magna:    ita    enim 
20  cuiuslibet  rei  magnitudinem  significabant;  adeo  ut  Statius  Argivorum 

muros  ab  ipsis  dicat  esse  perfectos. 

631.  fornice  arcu:  Cicero  videt  ad  ipsum  fornicem  Pa- 
bianum. 

634.    corripivnt  spativm  raptim  peragunt. 
25  635.    occvpat  aeneas   aditvm  ingreditur;    sicut   supra  <424> 


12  Lucretii  versus]  VI  839  sq.  ap.  Laelim.    ||    20  Statius]  Theb.  I  630.    cf. 
Luct.  Plac.  ad  hunc  vers.  et  ad  I  251  ||  22  Cicero]  in  Verr.  act.  I  7,  19 


omnes,  hic  vendidit  urbem'  add.  Fabricius  \\  1  atqve  kefixit  om.  HC  ||  2  legesne 
fixisti]  cf.  Phil.  II  38,  98  *et  de  exsitlibus  legem,  quam  ftxisti,  Caesar  tulitf  ?  ex 
Autissiodorensi  Hagenus  ubi  ait  leges  refixisti  enotavit:  cf.  Phil.  XII  5,  12  et 
XIII  3,  5  ||  3  aeris  H  ||  tabulis]  leges  add.  M  ||  adfigibantur  FC  ||  parietibus 
om.  FC  ||  4  Thyestes]  pelopeae  filiae  add.  T>  ||  5  est  om.  C  ||  Cinyras]  cinaras 
ASB  ciniras  H  cyniras  MF  cinyniras  C.  filiae  myrae  de  qua  natus  est 
adonis  add.  D  ||  6  Tullio]  quod  conuicium  a  sallustio ,  ciceronis  inimico,  natum 
*  est  qui  de  illo  inquit  ffilia  matris  pellex'  add.  Z>  ||  7  uetitis  H  \\  fuisse]  non 
uetitos  add.  Fabricius  ||  apud  om.  AS  (supr.  vers.  add.  s)  ||  persa  apud  F  \\ 
hodieque]  hodie  H.  unde  catullus  (90,  3)  ait  de  concumbentibus  cum  matre 
persis  cnam  magus  matre  et  gnato  gignatur  oportet,  si  uera  est  persarum  impia 
relligio'  add.  JD  ||  8  mala  B  ||  ait]  ait  qui  F  ||  legibo  F  ||  uetitis  ASBH  \\ 
9  sunt  om.  FC  ||  10  romanorum  F  ||  11  ponitur  F  ||  12  sint]  o.  c.  f.  v.  add.  M  \\ 
13  Homero]  trium  wersuum  spatium  relictum  in  T>.  cf.  II.  II  489  ||  sed]  sed  ille 
Fabricius  ||  aerea  vox]  cf.  Serv.  ad  georg.  II  42,  Lachm.  comment.  p.  399,  L. 
Muell.  ad  Lucil.  fragm.  dub.  VII  ||  14  ut]  aut  FC  \\  aut  quae]  utque  F,  aut 
om.  M  ||  15  mersat  B  ||  19  dvcta  B  F  ||  caminis]  m.  add.  M  \\  21  mimos  ad  ipsis  F 
||  22  uadet  H  ||  24  raptim]  spacium  add.  M\\  25  ut  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  622—645.  89 

diximus.  recenti  semper  fluenti.  et  dixit  hoc  propter  paludem 
Stygem. 

636.  spargit  aqva  purgat  se:  nam  impiatus  fuerat  vel  aspectu 
Tartari,  vel  mC&itu  scelerum  atque  poenarum.  et  cspargit?;  quia  se 
inferis  purgat.  5 

638.  amoena  virecta  virentia :  et  est  satis  usurpativum. 
camoena?  autem  quae  solum  amorem  praestant,  vel;  ut  supra  <(V 
734>  diximus;  quasi  amunia;  hoc  est  sine  fruetu;  ut  Yarro  et  Car- 
minius  docent.  adludit  autem  ad  insulas  fortunatas:  nam  et  seqnenti 
hoc  indicat  versu.  10 

640.  largior  hic  campos  aether  non  nostro  largior,  sed 
quam  est  in  cetera  inferorum  parte.  aut  re  vera  largior;  si  lunarem 
intellegis  circulum:  nam;  ut  supra  <V  735>  diximus;  campi  Elysii 
aut  apud  inferos  sunt;  aut  in  insulis  fortunatis,  aut  in  lunari  cir- 
culo:  Lucanus  <JX  11>  illic  postquam  se  lumine  vero  induit.  15 

641.  solemqve  svvm  sibi  congruum;  ut  fessosque  sopor 
suus  occupat  artus. 

642.  palaestris  luctationibus:  graece  dixit. 

643.  contendvnt  lvdo  non  odio. 

644.  choreas  cre'  corripuit  propter  metrum;  alibi  ait  secundum  20 
naturam;  ut  <IX  612>  iuvat  indulgere  choreis:  ergo  aut  systo- 
len  fecit;  aut  antithesin;  e  pro  sl  ponens:  nam  Graecum  est  nomen. 

645.  nec  non  threicivs  longa  cvm  veste  sacerdos  Orpheus 
Calliopes    musae    et   Oeagri    fluminis    filius    fuit;    qui    primus    orgia 


4  et  spargit  .  .  .  purgat]  cf.  Macrob.  SaL  III  1,  8  ||  7  amoena  .  .  .  sine 
fructu]  cf.  Isid.  or.  XIV  8,  33  et  diff.  verb.  42  ||  16  fessosque]  georg.  IV  190  || 
23  Orpheus  .  .  .  chordis]  exscr.  mythogr.  III  8,  19  et  20 


1  diximus]  dixit  M  ||  3  impiatus]  inquinatus  exemplaria  impressa  praeter 
Gottingerise  ||  4  quia]  quasi  F  ||  se]  inse  inse  H  \\  5  purgat]  nam  superis  immo- 
laturi  corpus  abluunt  ut  supra  (II  719)  cdonec  me  flumine  vivo  abluero'  add.  D 
||  6  usurpatum  exemplaria  impressa  praeter  Lionianum  \\  7  amoenia  H  \\  autem] 
dicuntur  add.  M,  sunt  supr.  vers.  add.  s  \\  8  ut]  ait  ut  B  \\  9  Iudit  FC\\  fortu- 
natorum  FG  ||  10  versu]  uersum  H.  uirecta  autem  sicut  salicta  add.  G  ||  11  cam- 
pvs  AC\\  aether]  e.  l.  v.  p.  add.  M  \\  13  intellegimus  M  \\  15  se  om.  F^  uero 
lumine  M  \\  uero]  uiuo  F  [|  induit]  impleuit  C  ||  induit]  homerus  campos  elysios 
ad  insulas  fortunatas  esse  testatur  hisce  uersibus  add.  B  sex  versuum  spatio 
relicto.  cf.  Od.  IV  563  sqq.  ||  16  congruum]  grece  dixit  add.  M  \\  17  suos  FC  || 
18  schol.  ad  v.  642  offi.  FG  \\  palestris  libri  ||  dixit]  nam  italaisvv  luctari  dicunt 
graeci,  inde  7tali\  add.  D  ||  19  lvdo]  inter  se  ludo  add.  JD  ||  20  re  .  ..  metrum 
om.  C  [|  corripitur  F  ||  preter  H  ||  alibi  .  .  .  choreis]  chorias  graeci  dicunt  ideo 
(ide  C)  iste  breuem  posuit  hic  re  pro  .  i.  nam  alibi  longa  est  ut  (XI  224) 
lustrantque  choreis  (coreis  C)  uel  quia  uocalis  uocalem  sequitur  FC  \\  21  cho- 
reis]  dioregis  H  ||  22  facit  AS  \\  anthyesin  F  ||  e  pro  ei  Fabricius:  i  pro  e 
ASMHM  pro.  h,  e  FC  ||  ponens]  pronens  R.  ut  pro  %oqblcc  posuit  %ogsa  id 
est  chorea  add.  D  ||  24  calliopis  AFC  (corr.  a)  ||  musae  om.  C  \\  filius  et  siagri 
fluminis  F  ||  siagri  C  ||  fluminis  om.  B  \\  fuit  om.  C 


90  SERVII 

instituit,  primus  etiain  deprehendit  harnioniam,  id  est  eirculorum 
mundanorum  sonum,  quos  novem  esse  novimus.  e  quibus  sumnius, 
quem  anastron  dicunt,  sono  caret,  item  ultimus,  qui  terrenus  est. 
reliqui  septem  sunt?  quorum  sonum  deprehendit  Orpheus,  unde  uti 
5  septem  fingitur  chordis.  ^longaui'  autem  cvestem5  aut  citharoedi 
habitum  dicit,  aut  longam  barbam:  nam  e  coutrario  inberbes  cin- 
vestes'  vocamus.  esacerdos'  autem,  quia  et  theologus  fuit  et  orgia 
primus  instituit.  ipse  etiam  homines  e  feris  et  duris  composuit: 
unde  dicitur  arbores  et  saxa  movisse }  ut  diximus  supra. 

10  646.    obloqvitvr    nvmeris    dicendo    cobloquitur*    chordarum 

expressit  laudem?  quas  dicit  verbis  locutas:  cobloqui*  enim  non  est 
nisi  contra  loquentem  loqui.  nvmeris  rhythmis,  sonis,  ut  nume- 
ros  memini,  si  verba  tenerem.  septem  disckimina  quia 
omnes  chordae  dissimiliter  sonant. 

15  647.    iam  nunc.    chic'  autem  cpeeten'  declinatur,  ut  clien\ 

648.  hic  genvs  antiqvvm  quod  non  omnes  viros  fortes  in 
Elysio  visos  esse  commemorat,  haec  ratio  est,  quia  isti  divinos 
meruerunt  honores:  quod  Tydeo  vel  his,  quos  supra  <(479^>  memo- 
ravit;    non   contigit.     nam   ideo   cantiquum?   addidit,    quasi   et  illis 

20  Elysii  contingerent  campi;  si  eis  annorum  non  derogata  esset  vetustas. 

649.  nati  melioribvs  annis  plerumque  enim  hominum  virtus 
decoloratur  temporis  infelicitate :  Cicero  ut  illa  laus  temporum, 
non  hominum  fuisse  videatur. 


7  quia  et  .  .  .  movisse]  exscr.  mythogr.  II  44  ||  12  numeros]  buc.  IX  45  || 
15  hic  .  .  .  declinatur]  cf.  Prob.  inst.  art.  p.  125,  17  K.  ||  22  Cicero]  in  Verr. 
act.  II  lib.  1  21,  56 

1  primum  etiam  M  ||  armoman  A  armoniam  reliqui  ||  2  novimus]  nominus 
F  ||  e  om.  C  ||  3  auostran  F  ||  dicunt]  id  est  sine  astris  add.  JD  ||  4  uti  septem 
M:  ut  in  VII  ASH  in  septimo  B  ait  septem  F  septem  G  \\  5  citharoedis 
AS  (corr.  a)  citharaedis  H  ||  6  et  contrario  F  ||  8  ipsi  B  ||  etiam]  enim  H  \\ 
e]  de  H  ex  a  ||  duris]  mites  add.  Fabricius  \\  9  ut  deus  sunt  H  (ut  d.  s.  i.  e. 
*ut  diximus  supra'  non  recte  interpretatus  est  librarius).  ||  supra]  Horatius  (a.  p. 
391)  fsiluestres  homines  sacer  interpresque  deorum  caedibus  et  uictu  foedo 
deterruit  orpheus,  dictus  ob  hoc  lenire  tigres  rapidosque  (sic)  leones  add.  D  \\ 

e 
11  exprimit  B  \\  quas]  quasi  F  ||  uerba  B    urbis  F   urbis  C  ||  locutus  S    locu- 
turas  C  ||  non  et  nisi  om.  C  ||  12  loqui]  non  autem  cmale  dicere5  ut  alias  add.  D 
||  rythmis  Ms:  rythmi  AS   rhithmis  B    rithimis  H  rhythmus  F   rhythinus  C 
sons  H  ||   13  quia]  ex  H  \\   14  omnis  FC  \\   15  iam  pectine  B    nunc  omittens 
hic  ASBF:  hoc  HMCa  \\   pecten  om.  B  \\   ut  lien  ASBH:   ut  carmen  CM 
carmen  F.    hoc  autem  pecten  declinatur  ut  lien  carmen  vulgo  ||   16  omnis  FC 
||  17  est  om.  C  ||  18  meruerant  M  ||  honores  meruerunt  FC  ||  quo  F  ||  vel]  et  B  || 

commemorauit  FC  ||  19  antiquo  B  \\  20  elisus  F  ||  contingere  A  (nt  add.  ead. 
man.)  contigerent  C  non  contingerent  vulgo  ||  campis  F  \\  si  eis  annorum]  si 
ab  eo  sanuorum  H  \\  non  om.  S  \\  derogata  esset  scripsi:  derogasset  ASBHMF 
derogaret  C  ||  uetestas  F  \\  21  hominum  uirtus  H:  non  hominum  uirtus  AM 
(non  del.  a)  non  hominum  fuisse  uideatur  uirtus  S  hominum  om.  BFC  \\  23 
omnium  H 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  VI  646-659.  91 

650.  ilvsqve  assaracvsqve  Troiani  reges  fuerunt.  troiae 
dardanvs  avctor  hune  in  septinio  <211>  inter  deos  dicit  relatum; 
ut  et  numerum  divorum  altaribus  auget.  sed;  ut  diximus 
supra  <(134>;  Homerum  sequitur,  qui  inducit  simulacrum  Herculis 
apud  inferos  visum.  5 

652.  defixae  hastae  subaudis  cinanes';  item  equos  inanes. 

653.  qvae   gratia   cvrrvm    detraxit   unum   cu'   licentia,    qua 
Latinitas   Graecos   secuta   genetivo   plurali   syllabam    aut    addit  aut 
detrahit.     hoc    loco   detraxit;    sicut  <I  119>   arma    virum;    contra 
addidit  <TIII  27)>  alituum  pecudumque  genus  pro  calitum';  sicut  10 
Graeci  MovOucov  ^EliKCQviudcnv. 

654.  nitentes  pingues:  ab  eo  quod  sequitur  id  quod  prae- 
cedit  intellegis.  per  omnia  autem  quae  dicturus  est  intellegendum 
est  cquae  gratia  fuit  vivis;  eadem  sequitur  tellure  repostos'. 

657.  paeana    proprie    Apollinis    laudes,    quod    nunc    congruit  15 
propter  clauri  nemus5:  abusive  omnium  deorum;  sicut  orgia  proprie 
Liberi;  abusive  omnium  deorum  sacra. 

658.  odoratvm  pro  codorum',  ut  diximus  supra  <IV  132). 

659/    VNDE    SVPERNE   PLVRIMVS    ERIDANI   PER  SILVAM  VOLVITVR 

amnis  Eridanum  Aratus  in  caelo  esse  dicit;  haud  longa  a  ceto.  20 
hic  et  in  terris  est,  qui  in  Italia;  id  est  in  Venetia,  Padus  vocatur: 
quem  alii  etiam  ad  inferos  volunt  tendere;  alii  nasci  apud  inferos 
et  exire  in  terras.  ideo  autem  ista  finguntur,  quia  de  Appennini 
parte  oritur;  quae  spectat  inferum  mare  et  tendit  usque  ad  superum. 
ergo  hic  sensus  est:,  canebant  in  locis;  unde  superne;  id  est  ad  25 
superos;  plurimus  Eridani  amnis  per  silvam  volvitur:  namque  veri 
simile  est;  quoniam  legimus  de  Aristaeo  omnia  sub  magnalaben- 

4  Homerum]  Od.  XI  601  ||  11  Movadav]  Hes.  theog.  1  ||  15  proprie  .  .  . 
sacra]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VIII  224  ||  20  Eridanum  .  .  .  usque  ad 
superum]  exscr.  mythogr.  III  6,  21   ||  27  omnia]  georg.  IV  366 

2  receptum  F  ||  3  auget]  a.  G  ||  dixi  G  ||  6  inanes]  manes  F  \\  item  .  .  . 
inanes  om.  FG  ||  inanes  om.  B  ||  8  addit]  audit  H  \\  9  hoc]  ut  hoc  MFG  \\ 
detrahit  H  \\  contra]  alibi  FC  \\  10  addidit]  addauid  H  addit  G  ||  ut  alituum 
FG\\  peccudumque  G  \\  11  Graeci]  uel  addunt  aut  minuunt  ut  add.  M\\  musaon 

a 

eliconia  don  A  (a  add.  a)  musaon  eliconiadaon  S  musaon.  elicaon.  iadaon  M 
musaon  eliconiadon  H  musaon  eliconiadon  g  dauon  M  MOYcatuN  EAixtoNiaAoN 
musaon  licomadon  F  moycalun  caixloniaa  uim  musaon  cliconiadon  C  ||  12  pro- 
cedit  G  ||  13  omnia]  ea  M  \\  est]  hoc  M  \\  15  poeana  MF  \\  propria  apollini  F  \\ 
nunc]  non  H  \\  congruit]  intellegimus  M  \\  16  deorum  omnium  HMSa  ||  18  ho- 
dorum  F  \\  19  heridani  ASHH,  quibus  in  libris  moneo  fluminis  nomen  semper 
sic  scriptum  esse,  ut  ab  h  littera  incipiat  ||  20  in  caelo  esse  aratus  dicit  JR,  \\ 
caelum  F  ||  haut  MG  aut  F  ||  caeto  H  caelo  a  ||  21  est]  fluuius  add.  F  \\  id 
est]  qui  add.  F  ||  id  est  in  Venetia  om.  M  ||  24  expectat  F  ||  infernum  H  ||  mare 
om.  F  ||  tenditur  ABHs  ||  25  canebat  M  ||  lucis  AS  ||  26  eradiani  M  cridani  C 
||  27  quoniam]  quia  F 


92  SERVII 

tia  flumina  terra  spectabat  diversa  locis.  et  congrue:  nani 
oninis  umor  ex  terrae  nascitur  venis.  alii  Eridanum  pro  quocumque 
accipiunt  et  dicunt  %a%  i^o%7]v  dictum:  nam  legimus  fluviorum 
rex  Eridanus.  et  amant  poetae  pro  appellatione  ponere  magnae 
5  rei  proprietatem,  ut  alibi  poculaque  inventis  Acheloia  miscuit 
uvis.  melius  tamen  est  si  distinguamus  cunde  superne  pl-urimus*, 
unde  ad  superos  plurimus,  id  est  magnus,  amnis  volvitur  per  silvam 
Eridani,  id  .est  populos.  fabula  namque  liaec  est:  Eridanus  Solis 
filius  fuit.     hic  a  patre  inpetrato  curru  agitare  non  potuit,  et  cum 

10  eius  errore  mundus  arderet,  fulminatus  in  Italiae  fluvium  cecidit: 
et  tunc  a  luce  ardoris  sui  Phaethon  appellatus  est,  et  pristinum 
nomen  fluvio  dedit:  unde  mixta  haec  duo  nomina  inter  Solis  filium 
et  fluvium  invenimus.  postea  eius  sorores  flendo  in  populos  versae 
sunt,  ut  in  decimo  <(190)>  populeas  inter  frondes  umbramque 

15  sororum.     et  hoc  Vergilius:  nam  alii  in  alias  arbores  dicunt. 

660.     HIC    MANVS    OB    PATRIAM   PVGNANDO    VVLNERA   PASSI    Cma- 

nus^  id  est  multitudo  eorum  qui  ob  patriam  passi  sunt  vulnera:  et 
est  figurate  dictum.  sane  animadvertendum  illud  quod  ait  Horatius 
in  arte  poetica  <334>  et  simul  et  iucunda  et  idonea  dicere 
20  vitae:  nullam  enim  maiores  nostri  artem  esse  voluerunt,  quae  non 
aliquid  reipublicae  commodaret.  unde  Vergilius  hoc  per  transitum 
facit:  nam  dicendo  puniri  patriae  venditores,  contra  praemia  defen- 
soribus  solvi,  nihil  aliud  nisi  fugienda  vitia  et  sectandas  docet  esse 
virtutes. 

25  661.     SACERDOTES    CASTI  DVM  VITA   MANEBAT    quasi    quis    CasklS 

possit  esse  post  mortem.  sed  aliud  dicit,  id  est;  qui  fuerunt  casti 
dum  in  communione  vitae  versarentur.  nam  hi  qui  maxima  sacra 
accipiebant,  renuntiabant  omnibus  rebus?  nec  ulla  in  his  nisi  numi- 
num  cura  remanebat.    herbis  etiam  quibusdam  emasculabantur,  unde 


3  fluviorum]   georg.  I  482  ||    5  alibi]   georg.  I  9   ||    8  Eridanus  .  .  .  versae 
sunt]  exscr.  mythogr.  1  118 


1  terras  ASH\\  3  eatexochen  libri,  nisi  quod  per  catexochen  M  \\  4  ponere 
om.  C\\  5  poculaque]  fluminaque  M  \\  6  si]  om.  AS,  ut  V  Burmanni  \\  7  unde 
ad  superos  plurimus  om.  M  ||  8  meridiani  C  \\  heridus  AS  (heridanus  a)  ||  9  im- 
perato  R  (corr.  h)  inperato  C  perpatrato  F.  impetratum  currum  Stephanus  || 
11  phoechon  J^  ||  12  numen  S  (corr.  s)  \\  numina  FC\\et  inter  F  |)  14  in  decimo. 
om.FC\\  17  op  patriam  H  \\  18  aduerteodum  H  anima  aduertendum  C  \\  19  et] 
aut  Horatius  ||  simil  C  ||  et  om.  H  ||  iocunda  ASEHF  ||  21  uergilius  C  ||  hoc 
om.  C  ||  22  contra  om.  C  ||  23  nihil]  enim  add.  M,  quo  deleto  itique  superscr.  m. 
nihil  utique  _D  ||  aliud  nisi]  aliud  est  in  B  ||  esse  docet  C  \\  docet  om.  M  \\  24 
virtutes]  ubi  ueram  fortitudinis  diffinitionem  expressit,  quom  utilitate  publica 
suscipiatur  fortitudo,  uidelicet  cob  patriam'.  et  locum  fortitudinis  expressit 
cum  dixit  cpugnando',   quia  fortitudo   est  rerum  magnarum   et  terribilium  in- 

non 

uasio  add.  D  ||  25  dvm  vita  .  .  .  casti  dum  om.  F  ||  qui  ^L^  ||  castus  posset  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  660-669.  93 

iam  coire  nec  poterant.  dicit  ergo  eos  saeerdotes?  qui  casti  fuerunt 
etiam  ante  sacra  suscepta. 

662.  pii  vates  vaticinantes,  non  mendaces.         phoebo  digna 
locvti  veridici,    qui   talia  loquebantur,    qualia   decebat   Apollinem. 
multi  enim  mentiebantur,  ut  in  Lucano  Phoebas,    ad  quam  Appius  5 
Claudius  <T  158>  et  nobis  clabis   inproba  poenas  et  superis 
quos  fingis  ait. 

663.  INVENTAS    AVT     QVI     VITAM    EXCOLVERE    PEK    AKTES     qui 

erudierunt  et  ornaverunt  vitam  per  inventa  artifieia.  significat  autem 
philosophos,  qui  aliquid  excogitaverunt,  unde  vita  coleretur.  10 

664.  QVIQVE    SVI   MEMORES    ALIQVOS    FECERE    MEKENDO     et    qui 

aliquos  sui  memores  fecere  praestando,  ut  (TV  334>  numquam 
regina  negabo  promeritam,  id  est  praestitisse.  Terentius  ego? 
Charine,  neutiquam  officium  liberi  esse  hominis  puto,  cum 
is  nihil  mereat,  postulare  id  gratiae  poni  sibi.  15 

665.  nivea  cingvntvr  tempora  per  quod  eos  ostendit  meruisse 
divinos  honores,  ut  diximus  supra  <^648>. 

667.  mvsaevm  ante  omnes  theologus  fuit  iste  post  Orpheum. 
et  sunt  variae  de   hoc   opiniones:   nam   eum   alii  Lunae   filiuni,   alii 
Orphei  volunt,  cuius  eum  constat  fuisse  discipuluin:  nam  ad  ipsum  20 
primum  carmen  scripsit,  quod  appellatur  crater. 

668.  vmeris  extantem  quasi  philosophum,  ac  si  diceret  Pla- 
tonem:  adludit  enim  poeta.  namque  Plato  ab  umerorum  dictus  est 
latitudine.  athleta  enim  fuit?  qui  post  omnium  victoriam  se  philo- 
sophiae  dedit.  25 

669.  tvqve  optime  vates  quia  theologus  fuit.  et  sciendum 
hoc  loco  Sibyllam  iam  a  numine  derelictam;  unde  et  interrogat, 
quod  alias  non  faceret. 


13  Terentius]  Andr.  II  1,  30  cf.  Don.  ad  hunc  vers.  et  ad  ean.  III  2,  5 


1  iam]  etiam  F  \\    nec  i.o'erant  coire  FG  \\    nec]  non  JR M  ||    fueraat  F  \\ 

4  ueredica  B  aut  ueridic  F  \\  decebat  ASM:  decebant  B,  dicebant  H  dicebat 
FC  ||  5  ut  in  om.  H  ||  6  dabit  AS  ||  9  erudiuerunt  G  ||  11  qvippe  svi  H  \\  aliqvos 
Servius  legisse  videtur  projpter  ea  quae  sequuntur  a.  AG  alios  HM,  e  reliquis 
nihil  enotavi  \\  12  sui  memores  aliquos  M  \\  praestantes  F  \\  praestando]  id  est 
beneficium  dando  reliquerunt  sui  apud  quosdam  memoriam  add.  Masvicius  || 
numquam]  neque  H  ||  numquam  regina]  etiam  regina  quam  C  ||  13  permeritam 

5  ||  id  est  praeterisse  F  ||  14  carine  HMFC  ||  homines  A  ||  puta  B  ||  cum  his 
BF  eum  his  H  ||  15  mereat  libri  promereat  vulgo  ||  poni  ASHM:  pone  B 
possui  F  p.  G  apponi  vulgo  ||  16  eos  om.  C  ||  18  omnis  FG  ||  musaeus  theologus 
M  ||  iste  om.  MC  ||  19  de  hoc  uariae  FC  ||-hac  AS  (corr.  a)  ||  eum]  cum  B  ||  Lunae] 
endymionis  add.  F  Lini  Fabricius  ||  20  orpbi  H  orfeum  FC  ||  discipulum  fuisse 
constat  M  [|  21  quod  crater///  appellauit  M  (cratera  fuit)  cf.  Lobeck  Aglaoph. 
p.  375  sq.  ||  24  latitudine]  quam  graeci  nXazog  uocant  add.  D  \\  omnem  C  ||  se 
om.  F  ||  28  faceret]  facere  F.  quod  ponitur  pro  ratione  quod  casus  declinatione 
caret  add.  M  (dcl.  m).    cf.  ad  pag.  94,  7 


94  -  .  SERVII 

670.  qvae  regio  anchisen,  qvis  habet  locvs?  bene  et  gene- 
ralitatem  requirit  et  speciem,  quo  possit  faeilius  invenire:  nam  locus 
in  regione  est.  illivs  ergo  propter  illum,  vel  causa  illius.  cergo? 
autem   coniuneiio   fuit,   sed   per   accentus  mutationem  in  adverbium 

5  transiit:  et  est  sola  particula,  quae  habet  in  fine  circumflexum. 
multi  male  putant  nomen  esse  indeclinabile,  et  dicunt  positum  esse 
pro  ccausa?.  ccausa?  autem  nomen  est,  quod  ponitur  pro  ^ratione': 
qui  casus  declinatione  caret. 

671.  MAGNOS  amnes  aut  magna  fluenta:  aut  quia  novem  sunt; 
10  quae  odiosum  fuerat  commemorare  per  singula. 

673.  nvlli  certa  domvs  id-  est  habitatio,  quam  animae  tam- 
diu  certam  habent,  quamdiu  in  corporibus  sunt:  post  quorum  solu- 
tionem  v&gantur  pro  vitae  rnerito  in  circulis.  lvcis  habitamvs 
opacis    varia    dicit;    quae    pro    vitae    varietate    contingunt.     in   his 

15  autem  locis  heroum  animae  coluntur. 

674.  recentia  vireiitia,  rivorum  scilicet  causa. 

676.  ivgvm  ita  enim  dividuntur  montes:  in  radices,  latera,  iuga, 
vertices  pro  locorum  qualitate. 

678.  svmma  cacvmina  linqvvnt  non  clinquit?;  hoc  enim  dicit: 
20  Aeneas  et  Sibylla  perducti  ad  summum,  in  plana  descendunt. 

679.  penitvs  convalle  virenti  valde  virenti,  ut  <I  200> 
penitusque  sonantis  accestis  scopulos. 

680.  inclvsas  animas  non  re  vera  inclusas,  sed  a  multitudine 
separatas,  quo  facilius  agnoscerentur. 

25  681.    lvstrabat  stvdio  recolens   circumibat   studiose  retra- 

ctans.     cinclusas'    autem   aut    segregatas,    aut    secundum    antiquum 
ritum.    multitudinem  enim  si  numerare  non  poterant,  eam  in  locum 


3  ergo  causa  illius]  cf.  Non.  p.  107,  15  ||  ergo  autem  e.  q.  s.]  cf.  F.  Schoell 
de  acc.  ling.  lat.  p.  127  sq.  et  p.  132  sqq. 


1  ad  generalitatem  S  \\  2  quo]  quod  H  q:  F  \\  inueniri  M  ||  5  transiit 
AFC:  transisiit  S  transit  BHM  j|  sola  om.  H  ||  in  fine  om.  G  \\  6  et  nomen 
F  ||  et  om.  F  ||  post  esse  octo  fere  litterae  radendo  deletae  sunt  in  M  ||  7  nomen 
est]  ut  graece  dicitur  snstvov  (%a$iv  Fabrieius)  svsna  add.  D  ||  quod  .  .  .  caret 
om.  MJD,  in  marg.  ita  suppl.  m,  ut  quod  pro  qui  scripserit  ||  oratione  A  ||  9 
fluente  H  fluentia  FG  ||  aut  om.  M  ||  octo  B  VIII.  H  noua  F  ||  10  quae  hodiosa 
(odiosa  G)  fuerant  FG  ||  per  singula  commemorare  M  ||  11  nvllis  -H\\  12  abso- 
lutionem  BHM  ||  14  opacis]  e.  q.  e.  t.  p.  k.  r.  add.  M  ||  quae]  quia  B  ||  15  he- 
rouui]  hum  G  \\  16  uerentia  G  ||  uirorum  H  \\  18  pro  qualitate  locorum  M  \\ 
19  linquit  ASM:  linquunt  BH  linquid  F  liquit  G  ||  22  sonantes  H  ||  23  in- 
clusas  . . .  studiose  retractans  om.  S  ||  inclusas  om.  G  ||  sed  separatas  a  multitu- 
dine  M  ||  a  om.  H  \\  24  separatus  G  \\  agnoscerem///  H  \\  25  circuibat  AF  cuibat 
C  ||  retractans  BM:  tractans  AFG  sedractans  H  tractabat  G  ||  26  antiquo- 
rum  B  ||  27  eam  in  certum  locum  per  partes  includebant  et  ita  ex  unius  e.  q.  s.  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  670—692.  95 

certum   includebant  per   partes,    et   ex   unius   lmmero   quanta   esset 
videbant.     quod  Xerxes  de  suo  fecit  exercitu. 

682.  caeosqve    nepotes    posteros:    sicut   per    nurus   feminas 
„  dicunt. 

683.  fataqve  fortvnasqve  virvm  felicitas   enim   aut  fatalis  5 
est;  aut  fortuita,  aut  ex  virtute  descendit. 

685.  alacris  ipse  alacris.  et  sciendum  -antiquos  et  calacris' 
et  *alacer'?  et  cacris'  et  cacer'  tam  de  masculino  quam  de  feminino 
genere  dixisse.   nunc  masculino  utrumque  damus,  de  feminino  calacer5 

et  cacer?  numquam  dicimus;  licet  EnniuS  dixerit  aestatem  autum-  10 
nus  (sequitur),   post   acer  hiemps  it:   nam  inde  est  calacer\ 

686.  genis  palpebris:  Ennius  de  dormiente  inprimitque  genae 
genam.  excidit  ore  quasi  seni:  quod  circa  Anchisen  reservat; 
ut  <1I  658)>  tantumque  nefas  patrio  excidit  ore. 

687.  venisti  tandem  hoc   ad   adfectum  pertinet  desiderantis:  15 
alias  oritur  quaestio  quod  dicit  <(69(T>  csic  "equidem  ducebam  animo'. 

expectata  probata;  ut  <TIII  151)>  et  rebus  spectata  iuven- 
tus.  hoc  autem  dicit:  tua  pietas  mihi  semper  probata,  nunc  etiam 
citer  durum?  vicit;  scilicet  inferorum. 

689.    et  notas   avdire   et   reddere   voces  id  est  faniiliari-  20 
ter  loqui. 

690.'  rebarqve  fvtvrvm  arbitrabar;  ratiocinabar  esse  ventu- 
rum:  per  quod  intellegimus  fataliter  Aenean  ad  inferos  descendisse. 
non  enim  nisi  fatalia  deprehenduntur. 

691.  nec  me  mea  cvra  fefellit  nec  decepit  me  dulcissimus  25 
filius:  nam  vocativus  est  cmea  cura';  id  est  tu.   et  dictum  est  sicut 
<(X  132y  Veneris  iustissima  cura. 

692.  QVAS    EGO    TE   TERRAS  ET   QVANTA   PER   AEQVORA   VECTVM 

patrie  eius  ingemit  casibus. 

7  et  sciendum  e.  q.  s.]  cf.  [Sergii]  expkn.  in  Don.  p.  491,  26  K.  ||  10  Bn- 
nius]  ann.  v.  406  ap.  Vahl.  ||  12  Ennius]  tragoed.  v.  397  ap.  Ribb.,  v.  436  ap. 
Vahl. 


1  esse  AS  (corr.  a)  ||  2  Xerxes]  et  xerses  M  exerses  F  xerses  G  ||  et  exer- 
citu  G  ||  3  sic  H  sicii  C  ||  6  descendens  F  \\  7  alacres  F  \\  antiquos]  quos  E  || 
et  alacris  et  acris  et  acer  et  alacer  FC  ||  8  et  acris  et  acer  om.  M  ||  acris] 
ceteris  H  ||  de  ante  feminino  om.  MC  \\  10  et  acer  om.  M  numquam  alacer 
exhibens  ||  auttumn:  H\\  11  sequitur  e  Prisciano  V  17  (I  p.  153,  10  H.)  addidi  || 
hiems  ASBH  ||  it  ASM:  sit  reliqui  fit  Fabricius  \\  12  inprimit  M  ||  genae] 
rene  H  genaeque  M  ||  13  seruat  A  (reseruat  a)  ||  15  ad  om.  H  ||  pernet  C  || 
19  durum  iter  M  ||  21  loqui  familiariter  M  ||  22  rationabar  AJR  {corr.  a)  ||  ven- 
turum  om.  M  ||  23  per  quod]  et  per  hoc  M  ||  fatalittaer  C  ||  25  decipit  B  (corr.  r) 
||  26  id  est  om.  F  ||  tu  om.  C  ||  et  dictum]  edictum  H  ut  dictum  C  ||  est  om.  F  || 
28  te  om.  HC  ||  vectvm  pietatis  magnitudo  ostenditur  (ostendit  cod.)'  quom 
pater  e.  q.  s.  JD  ||  29  patrie  C:  patriae  ASBF  patria  H  patriae  nam  M  || 
ingemi  F  I)   casus  FC 


96  SERVII 

694.    libyae   tibi  regna   nocerent    aut    quia    de   Iunone    ait 
Venus  (I  672>  haud  tanto  cessabit  cardine  rerum:  aut;  "quod 
est  nielius;  illud  dicit:  timui  ne;  dum  apud  regna  Oarthaginis  volupta- 
tibus  vacas,  imperium  fatale  derelinqueres. 
5  695.    tristis  IMAGO  severa,   terribilis,    ut   supra  <IV  353>   et 

turbida  terret  imago. 

696.    saepivs  occvrrens  kcctcc  xb  <jLG)7Cc6[ievov  saepius  ei  dictum 
intellegimus:  aut  certe,  egit  me  tua  imago  ad  haec  tendere  limina; 
quam  saepe  videre  consuevi. 
10  697.    stant  sale  tyrrheno  classes  adfectionis  est  filii  etiam 

ea  indicare;  de  quibus  non  interrogatur. 

699.  largo  fletv  nato  ex  gaudio. 

700.  ter  saepius:  finitus  pro  infinito. 

703.    interea  videt  aeneas  hirmos  est  hoc  loco;  id  est  unus 

15  sensus    protentus    per    multos    versus:    in    quo    tractat    de   Platonis 

dogmate;    quod    in   Phaedone   positum   est   Tteyl    ipv%rjg,    de   quo   in 

georgicis  <(IV  219)>  strictim;   hic   latias  loquitur.     de  qua  re  etiam 

Varro  in  primo  divinarum  plenissime  tractavit.    hoc  autem  continet: 

Aeneas   dum   per  inferos    pergeret;    respexit   fluvium    quendam   loci 

20  remotioris;  ad  quem  innumera  multitudo  tendebat  animarum.   inter- 

rogavit  patrem  qui  esset  fluvius;  vel  qua  ratione  ad  eum  pergerent 

animae.    pater  ait:  Lethaeus  est;  pergunt  autem,  ut  potent  et  obli- 

vionem  patiantur;  ut  incipiant  iu  corpora  velle  remeare.    stupefactus 

Aeneas  interrogat:   dic  pater;   et  animae;   quae  propter  praeteritam 

25  vitam  tot  supplicia   pertulerunt.;    possunt  habere   votum   revertendi 


19  Aeneas  .  .  .  obscuritatem]  exscr.  mythogr.  I  201 


1  ait]  ut  ait  AS  ||  2  haut  AH  ///aut  S  aut  FC  \\  cessauit  FC  ||  3  illut  G  || 
apud]  ad  O  ||  4  uacabas  BM\\  fatare  FG\\  derelinqueres]  unde  per  transitum 
insinuat  quod  (quid  cod.)  intelligatur  aeneam  in  africa  (africam  cod.)  apud 
didonem  diuertisse  quom  utrumque  constet  diuersis  aetatibus  fuisse  add.  D  || 
5  et]  te  FC  ||  6  turbila  M  ||  7  cata  to  siopomenon  vel  cata  to  siopumenon 
libri  ||  ei  om  AS  ||  9  qnae  B  (quam  r)  ||  consueui  om.  G  ||  filii]  filio  B,  consueuit 
add.  FG\\  11  interrogatus  II  \\  12  ex]  et  H  \\  13  finitum  M  finito  G  pro  infi- 
nito  omittens  ||  infinitiuo  F  ||  infinito]  est  autem  locus  iste  ex  homero  (Od.  XI, 
204)  £g  scpax'  .  .  .  KtjQO&L  ^allov  add.  JD  ||  14  unus]  unus  est  S  ||  16  phedone 
AB  fedone  HMC  (fedrone  m)  foedone  F  ||  ugpi  ^pyxhc  S  a  in  lacuna  ttgpy 
i»yxhc  B  upiyyxhc  H  ii€pyyxhc  M  peri  psices  FC\\  18  plenissimo  C  ||  19  perget 

i 

#11.20  animarum  tendebat  M  ||   21  qui  AMF:  que  S    quis  BHC\\  tenderent 

u 

M  (1.  pergerent  superscr.  m)  ||  22  loethaeus  B    loetheus  H  laethaeus  F   lethes 

et 

C  ||  potent  et]  potantes  FC  \\  23  patiuntur  F  paciantur  C  ||  ut  incipiant  A 
(et  superscr.  a)   et  incipiant  Stephanus  et  Daniel  ||  in  om.  AS,  supr.  vers.  add.  a, 

ad  sujperscr.  s  ||  24  et  A  (si  superscr.  a).  et  om.  exemplaria  impressa.  an  ani- 
mae  Gerh.  Vossius  \\  propter]  pater  H  per  vulgo  ||  25  supplitia  F  subplicia  C  || 
pertulerint  M  (corr.  m)  ||  possunt  om.  B,  supr.  vers.  add.  r. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  694—708.  97 

in  corpora?  non  est  verisimile?  liberatas  de  corporis  carcere  acl 
eius  nexum  reverti.  suscepta  narratione  haec  Anchises  exsequitur: 
primo  debere  fieri  ut  redeant;  deinde  posse;  deinde  velle.  quae 
quoniam  obscura  sunt?  aliis  subdivisionibus  innotescunt.  quid  est 
,  debere?  cuncta  animalia  a  deo  originem  ducunt.  quae  quia  nasci  5 
cernimus;  revertuntur  sine  dubio:  nam  unde  cuncta  procreantur? 
deinde  posse  sic  probat:  quia  inmortales  sunt  animae;  et  sunt  quae 
possunt  reveffci.  tertium  est  utrum  velint:  quod  dicit  fieri  per  Le- 
thaeum  fluvium.  et  hoc  est  quod  dicturus  est;  sed  incidentes  quae- 
stiones  faciunt  obscuritatem.  10 

704.  virgvlta  sonantia  silvae  quae  est  iuxta  praeripia 
fluminis. 

705.  domos  placidas  campos  Elysios.  praenatat  praeter- 
fluit.  et  contrarie  dictum  est:  nam  non  natant  aquae;  sed  nos  in 
ipsis  natamus.  Ennium  igitur  secutus  est;  qui  ait  fluctusquel5 
natantes.  sane  de  hoc  fluvio  quaeritur  a  prudentioribus,  utrum 
de  illis  novem  sit?  qui  ambiunt  inferos?  an  praeter  novem.  et  datur 
intellegi  quod  ab  illis  novem,  qui  ambiunt  inferos;  separatus  sit: 
namque  voiunt  eum  esse  imaginem  senectutis.  nam  animae  nostrae 
vigent  et  alacres  sunt  et  plenae  meraoria  a  pueritia  usque  ad  viren-  20 
tem  seneetam?  postea  in  nimia  senectute  omnis  memoria  labitur: 
qua  lapsa  mors  intervenit?  et  animae  in  aliud  corpus  revertuntur. 
unde  fingunt  poetae  animas  Lethaeo  hausto  in  corpus  redire.  ergo 
Lethaeus  est  oblivio;  morti  semper  vicina. 

706.  gentes  popvliqve   innumerarum   gentium   et  populorum  25 
animae. 

708.  floribvs  insidvnt  cinsido  illi  rei';  ut  <I  719>  insidat 
quantus  miserae  deus.  cinsisto'  autem  cillam  rem?;  ut  <(563)> 
nulli  fas  casto  sceleratum  insistere  limen. 


15  Ennium]  ann.  v.  584  ap.  Vahl.  ||   16  sane  de  hoc  fluvio  e.  q.  s.]  exscr. 
mythogr.  I  201  et  III  6,  7 


3  inde  posse  FC  \\  demdeuelle  M  (deinde  add.  m)  dein  uelle  G  ||quae] 
quaeque  C  ||  4  cliuisionibus  M  subdefinitionibus  FG  [|  innotescant  M  ||  quid  est] 
quidem  AS  id  est  G  \\  5  animalia  cuncta  F  ||  6  nam  unde  SFCH  nam  inde 
jR  M  nam  om.  A  et  exemplaria  impressa  \\  7  mortales  M  ||  et  quae  sunt  G.  Vossius 
||  8  nossunt  F  \\  tertius  F  dertium  C  \\  loetheum  B  loethaeum  H  letheum  M 
ledeum  C  ||  11  praeripia  ASBMC:  praeripa  F  peria  t  pripita  pia  H  praerupta 
exemplaria  impressa  praeter  Lionianum.  cf.  Gronovii  observ.  I  20  p.  155  |J 
13  domvs  C  ||  pernatat  S  \\  propter  fluit  B  (corr.  r)  ||  14  contraria  C  ||  est  om.  C  \\ 
sed  nos  ipsi  natamus  A  sed  nos  in  ipsi  (ipsis  r)  natamus  H  ||  15  flutusque  C  || 
17  sint  S  ||  18  ab  om.  H\\  novem  .  .  .  inferos  om.  FG\\  sit]  est  M  \[  20  memo- 
riae  H  \\  ad  om.  H  ||  22  recurrunt  M  \\  23  haustu  F  haustum  C  ||  24  vicina] 
letheum  autem  aito  zr\q  lr\%r\q  id  est  ab  obliuione  dici  constat  add.  D  ||  27  ut 
om.  a||insidat  ASHMC:  insidiat  BF 

Servii  comni.  Vol.  II.  Fasc.  I.  7 


98  SERVII 

709.  cikcvm  lilia  fvndvntvr  hoc  est  circumfunduntur  circuni 
flores.    *lilicf  autem  pro  quibuslibet  floribus,  speciem  pro  genere  posuit. 

711.  flvmina  eokro  longe  remota:  et  est  Graecum  adverbium. 
bene  autem  Aenean  longe  a  Lethaeo  faeit;  quia  adnuc  iuvenis  est. 
5  712.    agmine  cursu,  impetu:    per  quod  ostendit  cito  iri  ad  se- 

nectam,  quia  tota  celeritate  usus  labitur  vitae. 

713.  ANIMAE    QVIBVS    ALTERA  FATO  COEPORA   DEBENTVR    Scien- 

dum  non   omnes   animas  ad  corpora  reverti:   aliquae    enim   propter 
vitae   merita  non  redeunt;    aliquae    redeunt    propter   malam  vitani, 
10  aliquae  propter  fati  necessitatem. 

714.  lethaei  ad  flvminis  vndam  si  aninia  aeterna  est  et 
summi  spiritus  pars,  qua  ratione  in  corpore  non  totuni  videt;  nec 
est  tantae  prudentiae  tantaeque  vivacitatis;  ut  omnia  possit  agnoscere? 
quia  cum  coeperit  in  corpus  descendere;  potat  stultitiam  et  oblivio- 

15  nem;  unde  non  potest  implere  vim  numinis  sui  post  naturae  suae 
oblivionem.  obliviscitur  autem  secundum  poetas  praeteritorum;  se- 
cundum  philosophos  futuri:  unde  medium  tenuit  dicendo  coblivia'. 
docent  autem  philosophi;  anima  descendens  quid  per  singulos  cir- 
culos    perdat:    unde    etiam    mathematici    fingunt;    quod    singulorum 

20  numinuin  potestatibus  corpus  et  anima  nostra  conexa  sunt  ea  ratione; 
quia  cum  descendunt  animae  trahunt  secum  torporem  Saturni;  Mar- 
tis  iracundiam;  libidinem  Veneris;  Mercurii  lucri  cupiditatem;  Iovis 
regni  desiderium:  quae  res  faciunt  perturbationem  animabus;  ne 
possint  uti  vigore  suo  et  viribus  propriis. 

25  715.    SECVROS  latices  qui  securos  faciunt;  ut  morbos  pallidos 

dicimus,  quod  pallidos  faciunt. 


7  sciendum  .  .  .  necessitatem]  exscr.  mythogr.  III  6,  12  ||   11  si  anima 
viribus  propriis]  exscr.  mythogr.  III  6,  16  et  8 


1  circvm  om.  libri  |(  circum  flores  om.  F  ||  circum  om.  JRM  ||  flores]  floris 
ASBH  flores  sparguntur  M.  ceterum  duo  scholia  parum  apte  conglutinata  sunt. 
Servii  sunt  circum  flores:  speciem  pro  genere  posuit,  alterius  interpretis  haec 
hoc  est  circumfunduntur.  °lilia'  autem  pro  quibuslibet  floribus.  ||  3  longo  R  \\ 
adverbium]  scilicet  7z6qqg)  add.  Fabricius  ||  4  longe]  longere  G.   fortasse  longe 

i 

remotum  ||  a]  ad  F  ||  fatit  C  ||  5  per  om.  JR  ||  8  alique  C  ||  enim  om.  B  ||  9  non 
redeant  H  ||  aliquae]  aliqu  in  ras.  a  ||  redeunt  .  .  .  necessitatem]  propter  fati 
necessitatem  aliquae  propter  malam  uitam  redeunt  JB  ||  11  et  om.  C  ||  12  non 
totum]  notum  A  (corr.  a)  ||  13  tantae  om-.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  prudentiae 
tantaeque  hab.  CM  \\  vivacitatis]  inuatitatis  H  ||  14  putat  HC  ||  15  vim]  cum  H 
culmen  Masvicius  ||  post]  propter  Masvicius  et  Burmannus  ||  18  anima  ad  ima 
descendens  JD.  ad  ima  edidit  Stephanus  ||  19  unde  etiam  disputantes  de  ratione 
mathematici  D  ||  mahtiti  C  (mathematici  superscr.  man.  rec.)  ||  20  nomenum  H 
nimium  Q  ||  21  tradunt  F  ||  22  mercuri  AC  (mercurii  a)  ||  23  perturbationem 
.  .  .  propriis  om.  F  ||  24  possint]  possunt  B  possim  tibi  H  ||  uti  vigore]  ut  a 
uigore  S  ||  25  securi  H  ||  faciunt]  id  est  sirie  cura  id  est  aq)Qovxlaxovg  add.  Fa- 
brichis  ||  pallidos  morbos  M   morbus  pallidus  F  ||  26  quod]  qui   M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  709—724.  99 

717.  iampridem  ex  quo  ait  (V  737>  tunc  genus  omne  tuuni 
et  quae  dentur  moenia  disees. 

719.  o  pater  nova  brevitas:  nam  dicendo  eo  pater'  qui  loqua- 
tur  ostenditur.  ad  caelvm  hinc  ire  pvtandvm  est  miscet  phi- 
losophiae  figmenta  poetica  et  ostendit  tam  quod  est  vulgare,  quam  5 
quod  continet  veritas  et  ratio  naturalis.  nam  secundum  poetas  hoc 
dicit:  credendum  est  animas  ab  inferis  reverti  posse  ad  corpora? 
ut  ccaelum?  superos  intellegamus,  id  est  nostram  vitam.  secundum 
philosophos  vero  hoc  dicit:  credendum  est  animas  corporis  conta- 
gione  pollutas  ad  caelum  reverti?  .  10 

720.  svblimes  animas  non  omnes,  sed  sublimium.  tarda 
reverti  corpora  animae  comparatione,  qua  velocius  nihil  est:  uno 
enim  momento  potest  universa  discurrere. 

721.  qvae  lvcis  miseris  tam  dira  cvpido  ut  id  desiderent, 
propter  quod  se  sciunt  poenas  dedisse,  scilicet  vitam.  15 

722.  svspensvm  sollicituin,  incertum,  ut  <III  372>  multo 
suspensum  numine  ducit. 

723.  svscipit  anchises  atqve  ordine  singvla  pandit  hystero- 
proteron:  post  hunc  enim  versum  sequi  debuit  cdicam  equidem  nec 

te  suspensum,  nate;  tenebo'.  20 

724.  principio  caelvm  ac  terras  camposqve  liqventes 
intorrogatus  Anchises,  quare  animae  velint  reverti  ad  corpora,  quasi 
aliucl  dicit,  tamen  illuc  recurrit.  quod  graece  tb  itav  dicitur,  id 
est  omne  quod  est,  quattuor  sunt  elementa,  terra  aqua  aer  aether, 

et  deus.  praeter  haec  nihil  est  aliud:  et  hoc  mundum  non  possu-  25 
mus  dicere,  nam  mundus  non  est  totum.  ergo  deus  est  quidam 
spiritus  divinus,  qui  per  quattuor  infusus  elementa  gignit  universa. 
igitur  si  de  elementis  et  deo  nascuntur  omnia,  unam  originem 
habent  et  par  est  natura  omnium.  sed  videanius,  quid  in  nobis  est 
a  deo  et  quid  a  quattuor  elemeutis?     quantum   datur  intellegi,   ab  30 


16  sollicitum  .  .  .  ducit]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  III  107   ||    23  quod 
Graece  zb  itav  dicitur  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  6,  10  sqq. 


1  ait  om.  F  \\  tunc]  tantum  F  ||  3  scholia  ad  v.  719  et  720  in  Floriacensi 
evanuerunt  ||  O  om.  M  ||  nova]  nota  M  ||  o  pater '  M:  pater  reliqui  ||  loquatur] 
om.  H,  loquitur  M  ||  5  et  om.  A  S  (supr.  vers.  add.  a)  ||  tam]  tamen  S  ||  8  nostra 
uita  JEL  ||  10  pollutas]  non  pollutas  JEL  ||  12  uno  enim  momento  cuncta  discurrit 
M  ||  15  se  sciunt  ASMFC:  sentiunt  BH  se  sentiunt  vulgo  ||  poenas]  apud 
inferos  dum  purgantur  add.  Fabricius  ||  uitae  FC  \\  17  nomine  H  ||  18  svspicit  H 
||  19  post  om.  E  ||  uersus  B  \\  20  suspensus  H  \\  22  Ideo  interrogatus  H  \\  uelint 
ex  uelunt  H  uelunt  F  ||  ad  corpora  om.  M ,  supr.  vers.  add.  m  \\  23  illic  C  \ 
currit  M  (recurrit  m)  ||  topan  AH  \\  24  aer  aqua  ASH  ||  25  deus  pater  M  \ 
27  diuinus  spiritus  M  ||  infusus]  est  add.  B  ||  28  omnia]  uniuersa  B  ||  29  est 
sit  M 


100  SERVII 

eleinentis  habemus  eorpus;  a  deo  aniuium:  quod  ideo  probatur;  quia 
est  in  corpore  terra;  umor;  anhelitus;  calor;  quae  omnia  videntur; 
sicut  etiam  elementa;  animus  invisibilis  est;  sicut  etiam  deus,  unde 
originem  ducit.  illa  praeterea  inrationabilia  sunt;  sicut  corpus: 
5  contra  deus  habet  consilium,  sicut  etiam  animus.  deinde  elementa 
(cum)  mutantur;  quod  est  eorum  proprium;  (pereunt);  sicut  etiam 
corpus;  quod  inde  originem  ducit:  contra  deum  non  perire  mani- 
festum  est.  ergo  nec  animus  perit;  qui  inde  originem  ducit:  nam 
pars  semper  sequitur   genus.     huc   igitur   tetendit  primam  intentio- 

10  nem  suam;  ut  animos  inmortales  doceret.  sed  occurrit  illud:  si 
inmortales  sunt  et  unum  habent  principium;  qua  ratione  non  omnia 
animalia  sentimus  simiiiter?  et  dicit  non  esse  in  animis  dissimili- 
tudinem;  sed  in  corporibus;  quae  prout  fuerint  vel  vivacia  vel  tor- 
pentia;  ita  et  animos  faciunt.    quod  potest  etiam  in  uno  eodemque 

15  animalis  corpore  probari.  in  sano  enim  eorpore  alia  est  vivacitas 
mentis;  in  aegro  pigrior;  in  satis  invalido  etiam  ratione  carens;  ut 
in  phreneticis  cernimus:  adeo  cum  ad  corpus  venerit;  non  natura 
sua  utitur;  sed  ex  eius  qualitate  mutatur.  inde  Afros  versipelles; 
Graecos   leves;    Gallos   pigrioris   videmus   ingenii:    quod  natura   cli- 

20  matum  facit;  sicut  Ptolomaeus  deprehendit;  qui  dicit  translatum  ad 


1  animani  F  ||  quod  ideo  .  .  .  omnia  videntur  post  sicut  etiam  elementa 
hab.  H  ||  quia]  quod  H  quia  quod  Stephanus  et  Daniel  ||  2  humor  libri  ||*quae 
etiam  omnia  uidentur  sicnt  elementa  M  (etiam  delevit  et  post  sicut  supr.  vers. 
adscripsit  m)  ||  3  sicut  etiam  elementa  om.  AS  \\  elementa  . . .  sicut  etiam  om.  F 
|i  anima  C  ||  4  illa]  et  helem  F  et  elementa  G  \\  5  deinde  elementa  mutantur 
quod  est  eorum  proprie  ASBH,  nisi  quod  propriae  B  propria  H.  deinde 
elementa  mutantur  quod  est  eorum  proprie  perire  M  (proprie  del.  m).  deinde 
elementa  mutari  uidemus  quorum  perire  mutari  est  FGG  Stephanus  Daniel 
Fabricius ,  nisi  quod  mutantur  Fabricius.  deinde  elementa  perire  putantur, 
quod  est  eorum  proprium  mythographus.  cum  et  pereunt  {nSerui.  cf.  Seneca 
natur.  quaest.  III  10,  3  *omnium  elementorum  in  altemitm  recursus  sunt.  quic- 
quid  alteri  perit ,  in  alterum  transif  e.  q.  s.  et  Isid.  orig.  XIII  3,  2  rnam  sic  ea 
(scil.  elementa)  inter  se  naturali  quadam  ratione  iuncta  dicuntur,  modo  origi- 
nem  ab  igni  repetentes  usque  ad  terram  modo  a  terra  usque  ad  ignem,  ut  ignis 
quidem  in  aera  desinat,  aer  in  aquam  densetur,  aqua  in  terram  crassescat, 
rursusque  terra  diluatur  in  aquam,  aqua  rarescat  in  aera,  aer  in  ignem  exte- 
nuetur\  ||  6  sicut]  sic  B  \\  8  nec  anima  FG  ||  qui]  quia  FGG  ||  nam  semper  pars 
genus  sequitur  M  \  10  animas  M  \\  dicerefc  H  et  man.  rec.  in  F  ||  12  sentiunt  M 
||  13  ut  pro  FG  ||  uiuatia  BF\\  14  ita]  tales  FGG  ||  eodem  FG  ||  15  animalis 
omittunt  exemplaria  impressa  praeter  Gottingense  ||  conprobari  M  ||  alia]  expedita 
mythographus.  sed  haud  scio  an  librorum  memoria  ita  defendi  possit  ut  Servium 
haec  scribere  voluisse  dicamus  in  sano  enim  corpore  alia  est  vivacitas  mentis 
atque  in  aegro  in  quo  est  pigrior  eumque  ordinem  ab  ipso  relictum  esse.  olim 
non  alia  i.  e.  sana,  integra  scribendum  esse  conieci  \\  16  prigior  H  pigriori  C  || 
in  satis  hrvalido  etiam  ASBHM  mythographus:  insanis  inualitudo  etiam  FG 
in  insanis  inualitudo  etiam  C  insanis  invalida  et  vel  etiam  vel  et  etiam  exem- 
plaria  impressa  \\  17  adeo  cum]  ideo  FG  ||  18  sua  om.  G  ||  19  pigriores  H  || 
videmus  om.  B  ||  ingenii  uidemus  M  \\  natura  chmatum]  nature  damnatum  FG 
||  20  ptolomeus  AHMFG  ptholomeus  B  ptholemeus  G  e  Sangallensi  Hage- 
nus  nihil  er.otavit  \\    ad]  in  FG 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  VI  724  101 

aliud  clima  lioiainem  naturani  ex  parte  mutare;  cle  toto  enim  non 
potest,  quia  in  principio  accepit  sortem  corporis  sui.  ergo  anima 
pro  qualitate  est  corporis.  et  qua  ratione  res  melior  est  in  pote- 
state  cleterioris?  atqui  divinus  animus  debuit  corpus  habere  in  pote- 
state;  non  mortale  corpus  naturam  animi  corrumpere.  sed  lioc  ideo  5 
fit;  quia  plus  est  quod  continet,  quam  quod  continetur.  ut  si  leo- 
nem  includas  in  caveam;  inpeditus  vim  suam  non  perdit,  sed  exer- 
cere  non  potest,  ita  animus  non  transit  in  vitia  corporis,  sed  eius 
coniunctione  inpeditur  nec  exercet  vim  suam.  occurrit  illud:  omne 
quod  corrumpitur  aeternum  non  est.  si  animus  insanit  irascitur  10 
desiderat  timet;  caret  aeternitate,  cui  sunt  ista  contraria:  nam  pas- 
sio  aeternitatem  resolvit.  quod  ideo  falsum  esse  dicimus,  quia  ani- 
mus  per  se  nihil  patitur,  sed  laborat  ex  corporis  coniunctione,  et 
aliud  est  per  suam  naturam  corrumpi,  aliud  per  contrarium  rei 
alterius.  videmus  enim  tale  aliquid;  ut  in  lucerna,  quae  per  se  15 
clara  est  et  locum;  in  quo  est;  sine  dubio  inluminat;  sed  si  qtia  re 
tecta  fuerit  et  inclusa;  non  perdit  splendorem  proprium;  qui  in  ea 
est  —  remoto  namque  inpedimento  apparet  —  nec  tamen  quia  in- 
peclitus  est  eius  vigor;  ideo  etiam  corruptus.  ita  ergo'  et  animus 
quamdiu  est  in  corpore;  patitur  eius  contagiones:  simul  atque  depo-  20 
suerit  corpus;  recipit  suum  vigorem  et  natura  utitur  propria.  si 
ergo  recipit  naturam  suam,  quare  poenas  apud  inferos  patitur?  ideo 
quia  res;  quae  simul  diu  fuit;  non  potest  deposita  ipsa  re,  statim 
ad  suum  nitorem  reverti.  ut  si  speciem  candidam  missam  in  lutum 
polluas  et  eam  statim  auferas;  non  idcirco  sordibus  caret,  sed  ablu-  25 
tionem  requirit,  ut  in  pristinum  nitorem  possit  redire:  sic  anima 
ex  eo  quod  datur  corpori  inquinata;  etiam  si  corpus  deponat;  necesse 
habet  purgari.     si  ergo  purgantur  et  recipiunt  naturam  suam;  cur 


1  alium  climma  C  ||  3  sed  qua  ratione  Gerh.  Vossius  ||  qua]  antiqua  qua  S 
(antiqua  del.  s)  ||  4  atqui  ASC:  autqui  B  a//tqui  H  at////qui  M  (duae  litterae 
deletae  sunt)    autqui  F   utqui  G  ||   5  corpus  mortale  M,  qui  naturam  .  .  .  cor- 

i 

rumpere  omittit  ||  anima  naturam  B  \\  hoc]  haec  FG  \\  6  fit]  fait  G  ||  7  inpeditusl 
impetum  et  FG  ||  8  sed  ex  eius  BF  \\  9  coniunctionem  B  coniunctionem  F 
iunctione  G  \\  impeditus  B  C  inpeditus  M  peditus  F  perditur  G  \\  nec]  non  M 
||  10  conrumpitur  FC  \\  12  resoluet  AS  resolu///it  H  (resoluant  fuisse  videtur)  \\ 
13  nihil  per  se  MFG  \\  et  om.  ASBH\\  14  contrarium  ASBH  mythographus : 
contactum  MFG  contractum  0  ||  15  uidimus  FG  ||  ut  om.  G  et  mythographus, 
fortasse  recte  ||  ut  .  .  .  est]  ut  Incerna  per  se  clara  est  M  ||  16  si  qua  re]  qui 
recte  H  ||  18  apparent  FGC\\  19  ita  om.  M  ||  20  in  hoc  corpore  C  \\  contagione 

^  cum 

SH  coniugationem  C  ||  simul  atque]  at  cum  A  mythographus  simul  atque  S 
simul  atquam  FG  \\  21  recepit  FGC  \\  22  recepit  FGC\\  suam  hab.  C,  edidit 
Stephanus   ||    fort.  ideo   quia  res  non  potest  deposita  ipsa  re,   quae  simul  diu 

t  vigorem 

fuit,  statim  e.  q.  s.  ||  23  ipsa  om.  H  ||  24  ad  suam  originem  M  (t  vigorem  m)  || 
reuerti  mtorem  B  \\   speciem]  margaritam  mythographus 


102  SERVII 

volunt  reverti?  quia  potant,  inquit;  oblivia.  etiani  est  illud  anibi- 
guum:  aut  ut  praeteritarum  obliviscantur  poenaruru;  aut  certe  ut 
ignarae  futuri  habeant  desiderium  redeundi  in  corpora;  quod  sine 
passione  non  fit:  nam  animus  Jn  quo  est  passio;  meretur  reverti. 
5  caelvm  pro  aere  et  aethere  posuit,  ut  <(I  133>  iam  caelum  ter- 
r^amque.  camposqve  liqventes  id  est  maria. 

725.  lvcentemqve  globvm  lvnae  ideo*usus  est  partieipio, 
ut  ostendat  eam  suum  lumen  non  habere:  nam  ^lueens9  est  quod 
aliunde  inluminatur;  lucibile5  quod  per  se  lucet;  ut  cpatulum?  quod 

10  seniper  patet;  cpatens'  quod  et  aperitur  et  elauditur;  ut  oculi;  os. 
cglobum'  autem  ideo;  quia  dicitur  luna  GycuQOSidrjg  esse.  tita- 
niaqve  astra  aut  stellas  dicit;  aut  solem;  quem  et  supra  <58(X> 
unum  fuisse  de  Titanibus  diximus. 

726.  spikitvs  divinus  scilicet.    et  unum  est  sive  mentem  dicat; 
15  sive  animum;  sive  spiritum.         lsttvs  alit  vegetat  et  in  aeternita- 

tem   custodit;   quia   mixtus  est  et  nulla  pars  est  elementi  sine  deo* 
pek,  artvs  per  elementa;  quae  membra  sunt  mundi:   corporalia 
namque  sunt;  quippe  quae  possunt  videri. 

727.  mens  agitat  molem   magnitudinem  mundi  mens  agitat. 
20  et  si;  ut  Cicero  dicit  in  Tusculanis  <I  23>;   aeternum  est  quicquid 

in  aeterno  motu  est;  sine  dubio  etiam  animus  aeternus  est:  semper 
enim  in  motu  est;  adeo  nt  ne  nobis  quidem  quiescentibus  conquie- 
scat.  magno  SE  corpore  miscet  aut  antiptosis  est  pro  ccorpori'; 
ut  <(X  361)>  haeret  pede  pes  densusque  viro  vir:  quod  potius 
25  credendum  est:  aut  certe  secundum  eos  locutus  est;  qui  dicunt  deum 
corporalem  esse  et  eum  ita  definiunt  tcvq  vosqov^  id  est  ignem 
sensualem.  quod  si  verum  est;  corpus  est;  nec  per  antiptosin  dixit; 
sed  per  definitionem  cmagno  corpore?;  id  est  non  communi. 

728.  inde  hominvm  pecvdvmqve  genvs   de  quattuor  elemen- 
30  tis  et  deo. 


11  globum  .  .  .  6yaiQ08L8ri$]  cf.  Non.  p.  432,  15 


1  etiam  illud  est  B  \\  2  aut  ut]  aut  M  \\  aut  certe  ignorare  futuri  ut  habeant 
FGG  ||  3  redeundi  desiderium  ASBH  ||  4  nam]  et  M  \\  8  non  om.  B,  supr.  vers. 
add.  r  ||  9  lucibile]  lucidum  Bentleius.  cf.  Edmundi  Hedicke  Varia  p.  7  (progr. 
gymn.  Quedlinh.  a.  1879)  ||  patulum]  et  patens  patulum  est  add.  BM\\  10  et  ante 
aperitur  om.  M\\  oculi  os  AS:  oculus  BH  oculi  M  oculi  s  F  occuli  sunt  G  ' 
11  sferoides  AFG  speroides  BM  speroidest  H  ||  13  de  dictinibus  diximus  H 
15  aeternum  B  (1  'aeternitatem  superscr.  r)  aeternitate  G  ||  16  quia]  qua  M 
et  nulla  pars  est  om.  H  \\  17  quae  membra  sunt  mundi  corporalia  corpora 
namque  sunt  M  ||  18  quippe  sunt  quae  possunt  uideri  S  quippe  quae  sunt 
uideri  F  \\  20  si  ut  ASH:  sicut  BMFG\\  aeternum  est]  aeterna  (aeternum  G) 
est  aeternum  enim  est  FG  ||  quidquid  FGG  \\  21  in  om.  ASM  (supr.  vers. 
add.  a)  \\  22  in  motu  est  .  .  .  quidem  om.  FGG  ||  ne  nobis  quiescentibus  qni- 
dem  B  \\  23  corpore  S  ||  24  pedi  FG  \\  25  secundum]  sciendum  F  \\  26  ho€pon  B 
||  27  dixit]  ductum  est  F  ||  28  corpore  ex  corporis  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  725-736.  103 

730.     ET     CAELESTIS     ORIGO     SEMINIBVS     QVANTVM    NON    NOXIA 

CORPORA  tardant  quod  supra  <724>  diximus,  in  tantum,  inquit, 
in  hominibus  viget  pars  divinitatis,  in  quantuin  sinit  corporum 
qualitas. 

732.  terreniqve  hebetant  artvs  in  quantum  non  hebetant.  5 
moribvndaqve  membra  morienti  similia,  hoc  est  semper  morien- 

tia:  numquam  enim  in  eodem  statu  sunt,  sed  aut  minuuntur  aut 
crescunt.  ergo  animus  idem  est,  sed  uti  viribus  suis  non  potest 
propter  corporis  coniunctionem.- 

733.  hinc  metvvnt  cvpivntqve  dolent  gavdentqve  ex  cor-  io 
poris  coniunctione  et  hebetudine.  Varro  et  omnes  philosophi  dicunt 
quattuor  esse  passiones,  duas  a  bonis  opinatis  et  duas  a  malis  opi- 
natis  rebus:  nam  dolere  et  timere  duae  opiniones  malae  sunt,  una 
praesentis,  alia  futuri:  item  gaudere  et  cupere  opiniones  bonae  sunt; 
una  praesentis,  altera  futuri.  haec  ergo  nascuntur  ex  ipsa  con-  15 
iunctione,  nam  neque  animi  sunt  neque  corporis  propria:  pereunt 
enim  facta  segregatione. 

734.  neqve  avras  respicivnt  nam  quia  cohaerent  corpori; 
obliviscuntur  naturae  suae;  quam  cauras'  vocavit.  clavsae  tene- 
bris  et  carcere  caeco  definitiones  sunt  corporis.  2<> 

735.  QVIN   ET    SVPREMO    CVM   LVMINE   VITA    RELIQVIT    quia,    ut 

diximus  <724>;  occurrit  debere  eas  statim  post  corpus  depositum 
redire  in  suum  vigorem.  et  dicit  non  posse:  quae  enim  diu  con- 
iuneta  sunt  invicem  se  tenent  et  trahunt  reliquias  sordium  anti- 
quarum. 

736.  NON  tamen  omne  malvm  cedit;  sed  non  omne;  nam  re- 
manet    quod   ut    purgetur  necesse   est.     inde   est  quod  dicit  <655> 


25 


6  moribvnda  .  .  .  Hiorientia]  cf.  Gell.  XI  15,  Isid.  or.  X  181  ||  10  ex  corporis 
e.  q.  s.]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  V  4,  34 


3  in  om.  A,  supr.  vers.  add.  a  ||  honiinibus  ASC:  omnibus  EHM  homi- 
nes  F  ||  corporis  E\\  5  hebetant]  hebant  F,  artus  add.  EM\\  10  corporum  M  \\ 
11  hebitudine  AF  haebitudine  M  ||  12  et  duas  a  malis  opinatis  om.  G  ||  13  do- 
lore  EHFG  \\  duo  H  ||  14  alia]  altera  M  \\  item  .  .  .  futuri  om.  HF  \\  opiniones 
.  .  .  futuri]  duae  sunt  opiniones  bonae  una  praesentis  temporis  et  altera  futuri 
M  ||  16  sunt  animi  G  ||  17  segregatione  facta  M  ||  facta  animi  a  corpore  segre- 
gatione  quam  mortem  esse  diffiniunt  Ivoiv  6(6[iccTog  %al  ipv%r\q  add.  D  ||  18 
avres  H  ||  coerent  G  \  corporibus  E  corporis  F  ||  19  quam]  quas  G  ||  vocavit] 
scilicet  coelestem  et  diuinam  add.  Fabricius  ||  20  definitionesur  ^  sunt  F  |!  cor- 
poris]  nam  graeci  dsficcg  quasi  ds6{i6v  corpus  uocant  quasi  uinculum  animi 
quod  est  ligo  add.  D  ||  21  becessit  C  \\  22  corporis  H  \\  23  redire  .  .  .  vigorem] 
in  suum  uigorem  reuerti  M  ||  et  dicit  om.  H  ||  24  sordidum  H  ||  26  cedit]  con- 
dit  H  cedit  quidem  exemplaria  impressa  praeter  Fabricianum  ||  27  ut  quod  S  || 

u 

ut  om.  M  ||  porgentur  F  purgentur  C  ||  inde  est]  unde  est  et  M 


104  SERYII 

eaclem  sequitur  tellure  repostos.  bene  autem  ciniseris'?  quae 
etiam  post  corpus  habeant  corporis  sorcles:  unde  est  cnec  funditus 
omnes  corporeae  excedunt  pestes9. 

738.  Div  CONCRETA  cconcreta'  coniuncta  et  eonglutinata: 

5  inolescere  concrescere,  ut  udoque  docent  inolescere  libro. 

739.  ergo  exercentvr  poenis  quia  deposito  corpore  sordes 
supersunt.  poenas  autem  non  perferunt  animae,  sed  illius  coniun- 
ctionis  reliquiae,  quae  fuit  inter  animam  et  corpus:  nam  licet  ista 
duo  per  se  poenas  perferre  non   possint,   homo   tamen  perfert,  qui 

10  de  his  duobus  est  factus. 

740.  svpplicia  expendvnt  ideo  agunt  supplicia,  non  ut  ani- 
mas  puniant,  sed  ut  eas  peccatis  exuant  pristinis. 

741.  aliae  pandvntvr  inanes  svspensae  ad  ventos  loquitur 
quidem    poetice    de    purgatione    animarum,    tangit    tamen    quod    et 

15  philosophi  dicunt.  nam  triplex  est  omnis  purgatio.  aut  enim  in 
terra  purgantur  quae  nimis  oppressae  sordibus  fuerint,  deditae  sci- 
licet  corporalibus  blandimentis ,  id  est  transeunt  in  corpora  terrena: 
et  hae  igni  dicuntur  purgari;  ignis  enim  ex  terra  est  quo  exuruntur 
omnia,   nam    caelestis   nihil   perurit:   aut  in    aqua;   id  est  transeunt 

20  in  corpora  marina?  si  paulo  melius  vixerint:  aut  certe  in  aere? 
transeundo  scilicet  in  aeria  corpora;  si  satis  bene  vixerint.  quod 
in  Statio  legimus,  ubi  de  auguriis  tractat.  unde  etiam  in  sacris 
omnibus  tres  sunt  istae  purgationes:  nam  aut  taeda  purgant  et 
sulphure,  aut  aqua  abluunt?  aut  aere  ventilant?  quod  erat  in  sacris 

25  Liberi:  hoc  est  enim  tibique  oscilla  ex  alta  suspendunt  mollia 
pinu;  nam  geiius  erat  purgationis.    et  in  ipsis  purgationibus  bonum 


5  inolescerb  concrescere]  cf.  Isid.  diff.  verb.  24  ||  udoque]  georg.  II  77  || 
13  loquitur  quidem  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  6,  18.  cf.  comm.  Luc,  IX  9  || 
25  tibique]  georg.  II  388 

1  quae]  que  H  qui  M  ||  2  eordes]  damna  FG  \\  3  corporis  B  (t  corporeae 
supr.  vers.  r)  corpos  H  \\  4  concreta]  contra  H,  om.  MFG\\  5  inholescebe  G  \\ 
crescere  vulgo  ||  7  non]  minime  Stephanus  et  Daniel  ||  8  relique  F  ||  sunt  M 
(fuit  ead.  man.  in  rnarg.)  ||  11  ideo]  id  MG  id  SFG  ||  14  tangit  autem  M 
(autem  del.  et  tamen  supra  ser.  m)  ||  15  enim  om.  FG  \\  16  nimis]  enim  his  F 
eni  iis  C.  fortasse  nimiis  ||  fuernnt  M  ||  18  uruntur  S  \\  19  peruri  F  ||  20  si  paulo 
•v  .  in  aere  om.  H\\  aera  B  aerem  FG\\  21  scilicet  om.  FG\\  quod  et  in  sta- 
tio  MFG  ||  22  tractat]  tractauit  B.  seu  quia  mutatae  nostraque  ab  origine 
uersis  corporibus  subiere  notos  (Theb.  III  485)  add.  D  ||  in  sacris  legimus  omni- 
bus  AS  in  sacris  Liberi  omnibus  Masvicius  primus  ||  23  tres  istae  purgationes 
sunt  M  ||  purgant  BHFG  mythographi  cod.  Begin.i  purgantur  ASM  ||  et 
BFC:  aut  ASM  ut  H  ||  24  sulpure  C  ||  abluunt  BFC  mythogr.  cod.  Begin. 
ablunt  H:  abluuntur  ASM  \\  uentilant  mythogr.  cod.  Begin.:  uentilantur  D  et 
ceteri  mythographi  codices  et  exemplaria  impressa.  ventilant  om.  ASBHMFC 
||  25  hoc  enim  est  in  secundo  georgicorum  D  hoc  est  enim  quod  dicit  in  se- 
cundo  Georg.  Stephanus  ||  ibique  F  ibi  C  ||  26  purgationis]  id  autem  et  apud 
Iuvenalem  (sal  II  156)  tangitur  cquotiens  hinc  talis  ad  illos  umbra  uenit  cupe- 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  738-747.  105 

meritorum  secutus  est  ordinem,  ut   ante  aeriam,  inde   aquae,  post 
ignis  diceret  purgationem. 

743.  qvisqve  svos  patimvr  manes  supplicia  quae  sunt  apud 
manes,  ut  si  quis  dicat  ciudicium  patimur'  et  significet  ea  quae  in 
iudicio  continentur.  est  et  aliud  verius.  nam  cum  nascimur,  duos  5 
genios  sortimur:  unus  est  qui  hortatur  ad  bona,  alter  qui  depravat 
ad  mala.  quibus  adsistentibus  post  mortem  aut  adserimur  in  melio- 
rem  vitam,  aut  condemnamur  in  deteriorem:  per  quos  aut  vacatio- 
nem  meremur,  aut  reditum  in  corpora.  ergo  cmanes'  genios  dicit; 
quos  cum  vita  sortimur.  exinde  una  pars  orationis  est;  et  ter-  10 
tia  a  fine  accentum  habet;  licet  paenultima  longa  sit:  quod  ideo 
factum  est;  ut  ostenderetur  una  pars  esse  orationis;  ne  praepositio 
iungeretur  adverbio;  quod  vitiosum  esse  non  dubium  est. 

744.  pavci  laeta  aeva  TENEMVS  non  omnes:  qui  enim  minus 
purgantur  statim  redeunt  ad  corpora.  15 

745.  DONEC  LONGA  DIES  PERFECTO  TEMPORIS  ORBE    quia   etiam 

post  purgationem  opus  est  tempore;  ut  perseveret  in  purgatione  et 
sic  redeat.  et  quaeritur  utrum  animae  per  apotheosin;  de  quibus 
ait  cpauci  laeta  arva  tenemus';  possint  mereri  perpetuam  vacationem. 
quod  non  potest  fieri:  merentur  enim  temporis  multi;  non  perpetui-  20 
•tatis,  et  quae  male  vixerunt  statim  redeunt;  quae  melius;  tardius, 
quae  optime;  diutissimo  tempore  sunt  cum  numinibus.  paucae  tamen 
sunt;  quae  et  ipsae  exigente  ratione;  licet  tarde;  coguntur  reverti. 
perfecto  temporis  orbe  finito  legitimo  tempore. 

746.  concretam  adfixam  et  inhaerentem.  25 

747.  aetherivm  sensvm  id  est  TtvQ  vobqov,  ignem  sensualem; 
id  est  cleum:  per  quod  quid  sit  anima  ostendit.        avrai  simplicis 


3  supplicia  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  6,  18 


rent  lustrari  si  qua  darentur  sulphura  cum  taedis  aut  si  forte  humida  laurus 
add.  D  ||  bono  H  ||  1  ordinem]  uitae  add.  FC  ||  ut  ante]  mutantae  F.  om.  C  || 
3  supplicia  uaria  D  et  mythographus  ||  4  dicit  O  ||  in  iudicio]  iudiciis  M  ||  5  et 
om.  FC  ||  duoss  genios  sortimur  .  .  .  donec  (v.  745)  om.  H  \\  6  quo  hortamur  M  || 
7  mala]  nec  incongrue  dicuntur  genii,  quia  cum  unusquisque  genitus  fuerit,  ei 
statim  obsdruatores  deputaptur  add.  D  et  mythographus  ||  8  aut]  ad  S  (aut  s)  || 
uacationem  ASFC:  uagationem  BM  uagationem  id  est  ascensionem  ad  su- 
perna  mythographus.  cf.  Serv.  ad  v.  673  ||  9  ergo  mane  genos  dicit  F  ||  10  in 
tertia  vulgo  ||  11  ad  fine  FC  \\  12  orationis  esse  B  ||  ne]  nec  FC  \\  16  qui  ASC 
(quia  s)  \\  17  opus  est  .  .  .  purgatione  et  om.  H  ||  perseueret  ut  FGG.  malim 
perseuerent  et  redeant  ||  19  possint]  possit  A  (corr.  a)  post  S  ||  uacationem 
ASFG:  uocationem  C  uagationem  RH  purgationem  M  ||  20  meretur  ASHM 
(merentur  a)  ||  22  diutissime  B  ||  cum  numinibus  om.  B  ||  23  exigente  ratione] 
ex  ignoratione  B  (corr.  r)  etingente  ratione  H  ||  26  sidereum  tcvq  vosqov  Fa- 
hricius  ||  o^€pon  C  \\  27  quod]  quem  M  ||  animaus  H  ||  ostenditur  BMFC  ||  avkaf, 

AS     ||     SIMPLICES    B 


106  SERVIi 

ignem  non  urentis.  c  simplicis ?  autem  nostri  conparatione ;  qui 
constat  de  ligno  et  aere:  ille  enim  per  se  pleniis  est  et  aeternus; 
quia  simplex.  omnia  enim  Gvv&sta,  id  est  composita;  exitum  sor- 
tiuntur;  unde  et  atomos  perpetuas  dicunt;  quia  simplices  sunt  nec 
5  recipiunt  sectionem. 

748.  HAS  omnes  ac  si  diceret  cetiam  has  omnes';  nam  supra 
<713>  non  omnes  dixit;  sed  canimae;  quibus  altera  fato  corpora 
debentur'.  kotam  volvere  per  annos  exegerunt  statutum  tem- 
pus  per  annorum  volubilitatem.     est  autem  sermo  Ennii. 

10  749.    devs  evocat  non  dicit  quis;  sicut  supra  <(264>  di;  qui- 

bus  imperium  est  animarum.  sed  alii  Mercurium  volunt  propter 
hoc  <IV  242>  hac  animas  ille  evocat  orco  pallentes,  alias 
sub  Tartara  tristia  mittit.  et  est  ratio:  nam  vovg  dicitur;  id 
est  sensus,  quo  philosophiam;  quae  haec  indicat;  intellegimus,  quia 

15  ipse  etiam  invenit  litteras.        agmine  MAGNO  impetu.    et  dictum  est 
imperative;  uTtsiArjTixcjg:  non  enim  blanditiis  inductae  redeunt;  sed 
necessitate  quadam  coguntur  ut  potantes  velint  reverti. 
750.    inmemores  vel  praeteritorum;  vel  futurorum. 
752.    dixerat   anchises    ante    dicta    de   reversione    animarum 

20  probatio  huc  tetendit;  ut  celebret  Rbmanos  et  praecipue  Augustum: 
nam  qui  bene  considerant;  inveniunt  omnem  Romanam  historiam 
ab  Aeneae  adventu  usque  ad  sua  tempora  summatim  celebrasse 
Vergilium.  quod  ideo  latet;  quia  confusus  est  ordo:  nam  eversio 
Ilii  et  Aeneae  errores;  adventus  bellumque  manifesta  sunt:  Albanos 

25  reges;  Romanos    etiam    consulesque;    Brutum;   Catonem;   0aesarem; 


4  unde  .  .  .  sectionem]    cf.  Isid.  or.  XIII  2,  1    ||    9  Ennii]    cf.  ann.  v.  548 
ap.  Vahl. 


1  ignem  om.  G  ||  non  urentis]  ignis  non  urentis  F   i.  e.  ignis  non  urentis  G. 
fort.  non  urentem  ||  simplicis]  fort.  fsimplicis  aurai5  ||  autem  om.  B  \\  qui]  quia 

F  ||  2  confiat  H  ||  ligno]  igne  G  \\  ille  enim  ^sintheta  B  ille  enim  sintheta  H 
ille  enim  semper  M  ille  enim  aavv&szog  Fabricius  ||  et  aeternus  om.  B  \\  3  syn- 
theta  A8FG  sintheta  BHM  ||  composita]  ex  anima  et  corpore  add.  M  \\  exitu 
AS  (corr.  a)  \\  4  et  om.  FG  ||  athomos  B  atthomos  H  atomo  F  animas  G  \\ 
5  repiunt  G  ||  sentionem  H  scetionem  M  sectione  F  ||  8  statum  F  ||  per]  super 
B  ||  9  enni  G  ||  10  qui  ASC  (quis  a)  qui  sed  F\\  sicut]  et  ut  M\\  di]  de  AS 
(corr.  a)  ||  12  hoc]  hanc  S  (hoc  s)  haec  M  illud  F,  om.  G\\  hac  om.  ASBM  \\ 
iile  om.  M\\  uocat  HMF\\  13  tristitia  FG\\  uoyc  AH  noy€  B  noas  M  ||  14 
sensum  F  \\  quia]  quam  FG\\  15  litteras  om.  G\  impetum  .F  ||  16  imperative] 
imperatiuo  B,  litteras  add.  FG  ||  AniAHTiKioce  AS  niAHTiKwce  B  ttiantikujce  H 
duiaHTiKu-ce  M  dTTiAHTiKwc  C  ||  17  quadam]  quia  clam  M  (t  quidam  superscr.  m) 
20  tendit  Fabricius  \\  21  inuenimus  G  ||  22  summam  H  ||  23  uergilium  C  ||  24  et 
om.  M  ||  erroris  FG  ||  aduentum  F  \\  albanus  F  \\  25  consulesque]  consulesque 
commemoratus  AS  consulesque  commemorat  FG,  unde  consules  quos  comme- 
morat  Lion,  consules  BHM  ||  brutum  Ma:  brutus  ASF  brutos  BHC.  cf. 
v.  819 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  748-760.  107 

Augustuni  et  multa  ad  historiam  pertinentia  hic  indicat  locus,  cetera, 
quae  hic  intermissa  sunt?  in  ccGTadoTCoita  commemorat.  unde  etiam 
in  antiquis  invenimus;  opus  hoc  appellatum  esse  non  Aeneidem, 
sed  gesta  populi  Romani:  quod  ideo  mutatum  est,  quia  nomen  non 
a  parte,  sed  a  toto  debet  dari.  5 

753.  tvrbamqve  sonantem  aut  quae  tunc  propter  festinatio- 
nem  sonabat:   aut  turbae  perpetuum  est  epitheton. 

754.  longo  ordine  non  quo  nati  sunt;  sed  quo  apud  inferos 
stabant:  non  enim  eo  quo  regnarunt,  dicturus  est  ordine. 

755.  adversos  legeee  considerare,  relegere.  10 

756.  dardaniam  prolem  Albanos  reges,  qui  tredecim  fuerunt 
de  Aeneae  et  Laviniae  genere:  unde  ait  cItala  de  gente'. 

758.    inlvstres    hoc   nomen    notitiae    fuit,    non   meriti:    unde 
etiam  iii  meretricibus  invenitur,  nam  et  nobiles  et  inlustres  vosan- 
tur.       in  nomen  itvras  in  gentem,  ut  <XII  515>  nomen  Echio-  15 
nium  matrisque  genus  Peridiae. 

760.     ILLE  VIDES"   PVRA  IVVENIS  QVI  NITITVR  HASTA    Aeneas,    ut 

Cato  dicit,  simul  ac  venit  ad  Italiam?  Laviniam  accepit  uxorem. 
propter  quod  Turnus  iratus,  tam  in  Latinum,  quam  in  Aenean  bella 
suscepit  a  Mezentio  impetratis  auxiliis:  quod  et  ipse  ostendit  dicens  20 
<(VII  470>  se  satis  ambobus  Teucrisque  venire  Latinisque. 
sed;  ut  supra  <(IV  62(T>  diximus,  primo  bello  periit  Latinus,  secundo 
pariter  Turnus  et  Aeneas;  postea  Mezentium  interemit  Ascanius  et 
Laurolavinium  tenuit.  cuius  Lavinia  timens  insidias;  gravida  con- 
fugit  ad  silvas  et  latuit  in  casa  pastoris  Tyrrhi:  ad  quod  adludens  25 
ait  <(VII  485)>  Tyrrhusque  pater;  cui  regia  parent  armenta: 
et  illic  enixa  est  Silvium.  sed  cum  Ascanius  flagraret  invidia,  evo- 
cavit  novercam  et  ei  concessit  Laurolavinium;  sibi  vero  Albam  con- 
stituit.  qui  quoniam  sine  liberis  periit;  Silvio;  qui  et  ipse  Ascanius 
dictus   est;   suum   reliquit   imperium:   unde   apud  Livium   est  error;  30 

13  hoc  .  .  .  fuit]  exscr.  Isid.  or.  X  126  ||  18  Cato]  or.  I  11  ap.  Pet.  cf.  Iord. 
adnot.  ad  or.  I  11  ||  Aeneas  ut  Cato  dicit  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  202.  cf. 
schol.  Veron.  ad  Aen.  VII  485  et  Aur.  Vict.  or.  g.  R.  16  sq. 

1  historiam  Romanam  D  \\  2  hic  om.  ASFG  (supr.  vers.  add.  a)  \\  aspidopoeia 
ASr  aspidopoeta  B  aspidopoeit  H  aspidotyria  M  (in  libro  de  armis  regum 
superscr.  m)  aspidopeia  C  aspidospia  F  ||  3  aeneiden  M  ||  7  aut  quod  turbae  S  \\ 
9  stabunt  H  ||  regnauerunt  G  \\  10  relegere  considerare  M  ||  legere  AS  (relegere 
a)  ||  12  laumiae  H  ||  13  noticiae  A  ||  15  ut]  ut  ipse  in  .xii.  M  ut  statius  FG  \\ 
echienium  B  ichionium  M  ||  16  matresque  FC  \\  18  simul  ut  B  \\  ad  Italiam 
BM:  italiam  ASH  in  italiam  FC\\  20  et  ipse  poeta  F  \\  22  perit  FG  (periit 
c)  ||  secunda  FG  ||  24  laurolauiam  F  laurolabiniam  G  \\  25  tyrri  ASHMFG 
thyrri  B  ||  26  tyrrusque  ASFCm  thyrrusque  B  tirrusque  H  tyrusque  M  || 
27  sillium  H  silinum  M  ||  deflagrasset  i^||inuidie  H  ||  uocauit  HFC\\  28  lau- 
rolauiniam  F 


108  SEEVII 

qui  Ascanius  Albani  condiderit.  postea  Albani  oranes  reges  Silvii 
dicti  sunt  ab  huius  nomine,  sicut  liodieque  Romani  imperatores 
Augusti  vocantur,  Aegyptii  Ptolomaei,  Persae  Arsacidae,  Latini 
Murrani,  ut  (XII  529)>  Murranum  liic  atavos  et  avorum  anti- 
5  qua  sonantem  nomina  per  regesque  actum  genus  omne 
Latinos.  pvra  ivvenis  qvi  nititvr  hasta  id  est  sine  ferro: 
nam  hoc  fuit  praemium  apud  maiores  eius  qui  tunc  primum  vicisset 
in  proelio;  sicut  ait  Varro  in  libris  de  gente  populi  Romani. 
,    763.    silvivs  albanvm  nomen  quia  omnes  Silvii  dicti  sunt. 

10  tva  postvma  proles  postumus  est  post  huniationeni  parentis  crea- 
tus.  per  hoc  autem  Aenean  cito  ostendit  esse  perituruni,  et  statim 
infert  consolationem  dicens  cquem  tibi  longaevo?;  id  est  deo:  aevum 
enim  proprie  aeternitas  est7  quae  non  nisi  in  deos  venit:  Eunius 
Romulus  in   caelo   cum   clis   genitalibus  aevum  degit.     male 

15  autem  vindicavit  usus?  per  quem  dixit  (Y  715^>  longaevosque 
senes. 

766.  vnde  a  quo;  ut  <(I  6)>  genus  unde-Latinum:  nam  po- 
steri  eius  fuerunt  qui  postea  apud  Albanam  regnavere  civitatem. 

767.  proximvs  ille  procas  standi  ordine,  non  nascendi:  nam 
20  sextus  est  rex  Albanorum.   item  Numitor  tertius  decimus  fuit. 

770.    si  vmqvam  regnandam  acceperit  albam  Aeneas  scilicet 

Silvius.    et  hic  ostendit  omnes  Albanos  reges  Silvios  dictos.    cacce- 

perit'  autem  a  tutore^qui  eius  invasit  imperium:  quod  ei  vix  anno 

quinquagesimo   tertio   restituit.     et   rem  plenam  historiae  per  tran- 

25  situm  tetigit. 

772.  civili  tempora  qvercv  ccivica'  debuit  dicere,  sed  muta- 
vit?  ut  e  contra  Horatius  motum  ex  Metello  consule  civicum, 
pro   ccivilem'.     querceam   autem   coronam   accipiebant   qui   in  bello 


8  Varro]  cf.  Kettner  Varron.  Stud.  p.  78  ||  10  postumus  .  .  .  creatus]  cf. 
Isid.  or.  IX  5,  22  ||  postumus  .  .  .  in  deos  venit]  cf.  Gell.  II  16  ||  13  Ennius] 
ann.  v.  119  ap.  Vahl.  ||  27  Horatius]  carm.  II  1,  1  ||  28  querceam  .  .  .  vesceban- 
tur]  cf.  Gell.  V  6,  11  sq. 


1  quis  ASFG  ||  condiderat  F  \\  silui  SF  ||  2  ab]  ad  F  \\  huius]  bunius  11  || 
3  Augusti  om.  H  \\  aegypti  FC\\  ptolomei  A  ptolomaei  MF  ptholomei  SBa 
ptholemei  HC  ||  6  latinos  C:  latinum  reliqui  ||  7  eius  om.  M  ||  8  sicut  ait  uarro 
BM:  sicut  ait  reliqui  ||  10  posthvma  jH"  ||  posthumus  B  ||  umationem  M  (huma- 
tionem  m)  ||  11  esse  om.  FC\  13  proprie  om.  FC\\  aeternitatis  S  et  aeternita- 
tis  M  ||  14  diis  BFC\\  euum  B  ||  15  uendicauit  mc.  fortasse  aliud  vindicavit  || 
17  id  est  a  quo  F  ||  18  albam  FC  ||  regnauerunt  B  ||  19  standi  non  nascendi 
ordine  M  standi  ordinem  non  ascendit  FG  ||  nascendij  ascende  H  ||  nam  sextus 
est]  nam  duodecimus  fuit  et  capys  sextus  est  D  ||  22  acceperit  Ma:  receperit 
ABH  recepit  S  refert  FC  ||  23  ad  tutorem  F  ad  tatore  C  ||  anno  lii.  C  \\ 
27  ut  MFC:  at  reliqui  \\  consulem  H  civicum  pro  civilem  omittens  \\  28  ciuili 
AS   ciuile  MC  ||  quercum  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  763—775.  109 

civein  liberassent,  icleo  quia  ante  eausa  vitae  in  hae  arbore  homini- 
bus  fuit;  qui  glandibus  vescebantur.  aliae  enim  erant  murales;  aliae 
agonales;  id  est  lemniscatae.  muralis  dabatur  ei  qui  prior  murum 
ascendisset. 

773.    hi  tibi  nomentvm  hae  civitates  sunt  priscorum  Latinorum  5 
ab    Albanis    regibus    constitutae:    quamquam    Collatiam    Tarquinius 
constituisse  dicatur;  qui7  ut  erat  superbus,   eam  ex  coliata  pecunia 
constituit,    unde   et   Collatia   dicta   est.     potest  tamen   fieri;    ut   ab 
Albanis   fundata   sit,   aucta  a  Tarquinio,   sicut   supra  <III  551>  de 
Tarento  dixinms;  quod  Taras  fecit;  auxit  Phalantos.    Romam  etiam  10 
Romulus  fecisse  dicitur;  quam  ante  Euander  condidit;  ut  <VIII  313> 
tunc  pater  Euandrus  Romanae  conditor  arcis.        vrbemqve 
fidenam  cPidenae?  dieuntur;ut  cThebae?;  sed  dixit  ut  Iuvenalis  (XV 
6y  atque  vetus  Thebe  centum  iacet  obruta  portis:  nam  va- 
rietati  studet.    unde  etiam  ait  <776>  Tometios';  cum  dicatur  numero  15 
singulari  Pometia. 

775.  castevmqve  invi  una  est  in  Italia  civitas;  quae  castrum 
novum  dicitur:  de  hac  autem  ait  ccastrum  Inui^  id  est  Panos;  qui 
illic  colitur.  Inuus  autem  latme  appellatur;  graece  Tlav :  item  'EcpiuX- 
trjg  graece;  latine  Incubo:  idem  Faunus;  idem  Fatuus,  Fatuclus.  20 
dicitur  autem  Inuus  ab  ineundo  passim  cum  omnibus  animalibus; 
unde   et  Incubo   dicitur.     ccastrum?   autem   civitas   est;   nam   castra 

19  Inuus  autem  .  .  .  Fatnclus]  cf.  Cledon.  p.  35,  22  K.   ||    22  dicitur  autem 
.  .  .  dicitur]    exscr.  Isid.  or.  VIII  11,  103 


1  ciuilem  FC  (ciuem  c)  ||  liberassent]  seruassent  M  ||  2  vescebantur]  unde 
ouidius  in  metam.  (I  106)  fet  quae  deciderant  patula  iouis  arbore  glandes', 
unde  iouis  arbor  dicitur  quasi  per  quam  iuppiter  suos  alebat  populos  add.  T>  || 
enim]  autem  F  ||  erat  H  ||  muralis  G  ||  murales  .  .  .  ascendisset]  murales  mura- 
lis  autem  dabatur  qui  prior  murum  ascendisset  aliae  .  .  .  lemniscatae  M  || 
3  lemniscatae]  quae  collum  tenebant  supra  ser.  m  ||  5  hi  cibi  G  ||  hae  SM:  baec 
reliqui  ||  6  ab  om.  B  ||  conlatiam  FC  ||  7  erat]  est  FG  ||  conlata  FG\  8  consti- 
tuit]  ostendit  H  ||  ab  om.  MC  (supr.  vers.  add.  m)  ||  9  albanus  C  ||  Tarquinio] 
sit  add.  F\\  10  tharas  JR  ||  phalatos  8  palantus  BM  falanthus  F  falantus  C  \\ 
12  tunc]  tum  FC  \\  13  dixit]  singulariter.  add.  M  ||  iuvenalis  ut  FC,  ut  Iuvena- 
lis  Stephanus  ||  14  uetusta  B  ||  thebae  AMC  ||  obrupta  portus  B  ||  15  studet 
uarietati  M  |j  uarietatem  B  (1  uarietati  superscr.  r)  ||  pometios  ait  M  ait  pome- 
tius  F\  dicitur  B  \\  16  pometiam  H  prometia  F  \\  17  una  ASBHFGi  q.  una 
M.  (Lion  qui  Burmanni  codices  ita  exhibere  testatur ,  Burmanni  adnotatio- 
nem  male  interpretatus  est.)  lnua  coni.  Heinsius  Inuum  Masvicius.  ceterum  erra- 
vit  Servius  cum  unam  esse  in  Italia  civitatem  dixit,  quae  Castrum  novum  dice- 
retur.  cf.  Blin.  nat.  hist.  III  §  44  et  51,  Gluverius  Ital.  ant.  lib.  II  p.  488  et  II f 
p.  978  ||  in  Italia]  italiae  M  ||  quae  Ba:  quod  M,  om.  reliqui  ||  18  hac]  hanc  H 
hanc  C.  cde  hac*  i.  e.  de  ea  quam  Vergilius  commemoravit ,  quae  a  Castro  novo 
diversa  est  ||  autem  om.  ASMF  \  ait  om.  C  ||  19  pan  AC  paN  B  ||  efialtes  libri  \\ 
20  latine]  ab  incumbendo  add.  B  \\  incubus  AS  (t  incubo  superscr.  a)  ||  idem] 
idem  et  A  idem  ex  id  est  B  id  est  H  ||  Faunus  idem  om.  F  \  idem]  idem  ex 
id  est  B  id  est  H  \\  Fatuus]  fatulus  S  fatus  BH  (fatuus  r)  ||  fatuclus  AS: 
fatudus  B    fatuelus  HM   fatuclis  F   fatuculus  C  \\  21  rassim  H 


110  SERVII 

nuniero  plurali  dicinius;  licet  legerinius  in  Plauto  castruni  Poe- 
noruni:  quod  etiam  diminutio  ostendit;  nam  ccastellum?  dicimus. 

776.    nvnc  svnt  sine  nomine  terrae  atqui  in  catalogo  hinc 
est  dicturus  aliquas  civitates;   sed  ex  persona  sua  praeoccupat. 

5  777.     QVIN   ET    AVO    COMITEM  SESE  MAVORTIVS  ADDET   ROMVLVS 

Amulius  et  Numitor  fratres  fuerunt.  sed  Numitorem  regno  Amulius 
pepulit  et  Iliam;  eius  filiam,  sacerdotem  Vestae  fecit.  de  hac  et 
Marte  nati  sunt  Renius  et  Romulus.  qui  cum  adolevissent;  occiso 
Amulio    avum   Numitorem    in    regna   revocaverunt  et   cum   eo   uno 

10  anno  regnaverunt.  postea  propter  angustias  imperii  Romam  capta- 
tis  auguriis  condiderunt.  ergo  cavo  se  addet  comitem'  aut  avito  se 
iunget  imperio;  aut  certe;  secundum  Ennium,  referetur  inter  deos 
cum  Aenea:  dicit  namque  Iliam  fuisse.filiam  Aeneae.  quod  si  est; 
Aeneas  avus  est  Romuli.     unde   etiam  addidit  cAssaraci  quem  san- 

15  guinis':  nam  hoc  epitheton  non  sine  causa  est  introductuni;  quod 
est  proprium  Aeneae;  nam  Assaracus  pater  est  Capyos,  Capys  An- 
ehisae;  Anchises  Aeneae. 

779.    viden   *den5   naturaliter  longa  est;    brevem    tamen    eam 
v  posuit;   seeutus  Ennium:   et  adeo  eius  est  inmutata  natura;   ut  iam 

20  ubique    brevis    inveniatur.  geminae    stant    vertice    cristae 

omnino  in  omnibus  hoc  egit  Romulus;  ut  cum  fratre  regnare  vide- 
retur;  ne  se  reum  parricidii  iudicaret:  unde  omnia  duplicia  habuit; 
quasi  cum  fratre  communia.  etenim  ad  captanda  auguria  montem 
Palatinum  Romulus   tenuit;   Aventinum  Remus.     qui  prior  sex  vul- 

25  tures  vidit;  post  Romulus  duodecim.  et  cum  ille  tempore;  ille 
numero  de  condenda  urbe  certarent;  orta  contentione  de  urbis  no- 
mine  inter  exercitum;  a  Romuli  militibus  Remus  occisus  est.  fabu- 
losum  enim  est  quod  a  fratre  propter  muros  dicitur  interemptus. 


1  castrum  .  .  .  castellum  dicimus]  cf.  Isid.  or.  XV  2,  13  ||  11  ergo  .  .  .  Eo- 
muli]  cf.  Ennii  ann.  I  fragm.  XXXIII  ap.  Vahl.  ||  18  viden  .  .  .  inveniatur]  cf. 
Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  X  808 


1  poenorum  r:  poenarum  reliqui  ||  2  deminutio  FC  (diminutio  c)  \\  3  aut- 
qui  H  ||  4  sed]  et  S  \\  prooccupat  H  ||  6  amulius  regno  F  ||  regno  om.  C  j|  7  Iliam] 
l 

aliam  C  illiam  G  \\  et  om.  FG  \\  8  renus  H  \\  9  auium  F  ||  reuocarunt  FC  || 
10  angustus  H  angustia  FG  \\  imperiis  FG  \\  captis  AS  \\  11  addit  ASF  addi- 
dit  G  ||  12  iungit  ASFCG  ||  refertur  ASFCG  ||  14  auius  FG  ||  est  om.  FGC  \\ 
etiam]  iam  AS  ||  addit  FG  \\  assarici  A  {corr.  a)  asaraci  M '  ||  16  proprium  est 
M  ||  asaracus  M  ||  Capyos]  capys  BFCG  capios  M  (capis  m)  ||  17  et  anchises 
RH  \\  18  den]  de  BH\\  eam  om.  M,  supr.  vers.  add.  m\\  19  adeo]  deo  H  ad 
FG  ||  20  stent  I$HM  ||  christae  B  Zfe  H  ||  21  omnibus  om.  FC  ||  ^2  patri- 
cidii  H  ||  24  platinum  C  ||  primus  M  ||  uultores  H  \\  26  contentione]  contentio  A 
(corr.  a)  certatione  FC  [[  27  milibus  F  ||  28  eriimj  autem  M  ||  propter  muros] 
transcensus  add.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  776-788.  111 

780.  ET    PATER   IPSE   SVO  SVPERVM  IAM  SIGNAT  HONOKE    llierito 

virtutis  Mars  Romulum  deum  esse  significat:  ^superum'  enim  aceu- 
sativus  est  singularis  ab  eo  quod  est  csuperus;  superi'. 

781.  illa  quam  tibi  saepe  fata  promiserunt.        inclita  grae- 
cum  est:  nam  %kvr6v  gloriosum  dicunt.  5 

782.  imperivm  terris  hoc  est  in  quantum  tenditur  terra. 
animos  aeqvabit  olympo  magnanimitate  aequabitur  caelo.    de  hoc 
autem  loco  et  Trogus  et  Probus  quaerunt. 

783.  septemqve  vna  sibi  mvro  circvmdabit  arces  bene  urbem 
Eomam    dicit    septem    inclusisse    montes.     et  medium  tenuit:    nam  10 
grandis  est  inde  dubitatio.     et  alii  dicunt  breves  septem  colliculos 

a  Romulo  inclusos,  qui  tamen  aliis  nominibus  appellabantur.  alii 
volunt  hos  ipsos,  qui  nunc  sunt;  a  Romulo  inclusos,  id  est  Pala- 
tinuin,  Quirinalem,  Aventinum,  Caelium,  Viminalem?  Esquilinum? 
Ianicularem.  alii  vero  volunt  lios  quidem  fuisse;  aliis  tamen  nomi-  15 
nibus  appellatos:  quae  mutata  sunt  postea,  ut  de  multis  locis  et 
fluminibus  legimus,  ut  <(VIII  32£T>  saepius  et  nomen  posuit 
Saturnia  tellus. 

784.  prole  virvm    virorum   fortium.         qvalis  berecyntia 
mater  Phrygia:  nam  Berecyntos  castellam  est  Phrygiae  iuxta  San-  20 
garium  fluviuni,  ubi  mater  deum  colitur.    per  hanc  autem  compara- 
tionem   nihil   aliud   ostendit;    nisi  Romanos    duces    inter    deos   esse 
referendos. 

785.  tvrrita  quia  ipsa  est  terra,  quae  urbes  sustinet. 

788.     HVC    GEMINAS    NVNC    FLECTE    ACIES     totum     visum     tuum  25 

huc  dirige  et  hunc  specialiter  intuere.    sic  Asper. 


4  inclita  .  .  .  dicunt]  exscr.  Isid.  or.  X  126  ||  24  quia  .  .  .  sustinet]  cf.  Isid. 
or.  VIII  11,  64 


3  superus]"hic  superius  F  ||  4  inclita  ASHM:  inclyta  roma  inclita  B 
inclyta  FC\\  5  kIvtov]  incliton  ASH  inclyton  B  cliton  MF  clyton  C  ||  6  in 
quartum  F  ||    7  magnaanimitate  F   magnaRnimitate  C  \\  de  hac  autem  re  M  || 

et 

8  probus  et  rogus  M  (et  add.  m).  cf.  JRibbecJcius  prol.  p.  145,  Gutschmidius 
ann.  pJiilol.  supplem.  II  p.  192,  Steupius  de  Probis  p.  108.  ceterum  haud  scio  an 
Servius  cum  Trogum  et  JProbum  de  hoc  loco  quaesivisse  diceret  magis  ad  illa 
quae  sunt  *imperium  terris  aequabiV  quam  ad  ea  quae  sequuntur  spectaverit.  || 
10  roma  FG  ||  montesed  C  (montes  sed  c)  ||  11  et  om.  C  \\  12  tamen]  tem  H  || 
14  Viminalem  om.  M,  ita  tamen  ut  spatium  relictum  sit  ||  15  tamen  om.  MC 
(supr.  vers.  add.  m)  ||  16  quae]  qm  (i.  e.  ^quoniairf)  F  ||  ut  ...  legimus]  ut  de 
omnibus  rebus  iegimus  fieri  ut  (ut  fieri  H)  de  multis  locis  et  de  fluminibus 
legimus  (legimus  om.  JR)  JRHL  \\  et  de  fluminibus  AS  \\  19  bekecynthia  ASMF 
berechintia  2%  berecinthia  Hc  verecinthia  C  \\  20  berecyndos  AS  berechin- 
thos  JR ,  benecyntus  H  uerecynthus  F  uerecinthos  C  \\  sangurium  AS  \\  21  ibi 
H  ||  24  quia]  uel  quia  FG  ||  25  tuum  om.  M  ||  26  hunc  BHa:  huc  reliqui  || 
sic  Asper  om.  JRHL.  non  puto  ab  ipso  Servio  Asprum  Jioc  Joco  commemoratum 
esse  ||   sic]  hic  M 


112  SERVII 

789.  HIC  CAESAR  ET   OMNIS  IVLI  PROGENIES    ut  <I  288>    Iulius 

a  ruagno  deinissum  noruen  Iulo. 

790.  caeli  ventvra  svb  axem  nam  eum  Augustus  patri  Cae- 
sari  ludos  funebres  exhiberet,  stella  per  diem  apparuit,   quam  per- 

5  suasione  Augusti  Caesaris  esse  populus  credidit.  hinc  est  ecce 
Dionaei  processit  Caesaris  astrum.  csub  axem'  ergo;  id  est 
ad  divinos  honores. 

791.  hic  vir  hic  est  V  littera  pro  duplici  non  nisi  in  mono- 
syllabis  habetur;  ut  <(II  664)>  hoc  erat  alma  parens,   per  eorum 

10  scilicet  privilegium.  unde  falsum  est  quod  Terentianus  dicit;  eam 
pro  metri  ratione  vel  duplicem  haberi  vel  simplicem.  nam  si  hoc 
esset;  etiam  in  disyllabis  pro  duabus  haberi  debuerat;  quod  nusquam 
invenimus.    litterae  enim  naturam  servari  et  in  polysyllabis  convenit. 

792.  divi  GENVS  Caesaris,  qui  factus  est  deus.    cgenus'  autem 
15  dicit  non   solum   iure   adoptionis;   sed   etiam   consanguinitatis:    nam 

Atiae  fuit  filius;  quae  erat  soror  Caesaris.  hic  autem  Augustus 
Caesar  hoc  nomen  accepit  a  patre  adoptivo:  nam  ante  Octavianus 
dictus  est  a  patre  Oetavio;  Atiae  marito. 

793.  saecvla  qvi  rvrsvs  latio  sub  Saturno  dicit  aurea  sae- 
20  cula  fuisse  in  orbe  terrarum;  sub  Augusto  tautum  in  Italia. 

794.  GARAMANTAS   populi   inter  Libyam   et  Africam;  iuxta  ks- 
xaviLevrjv.         INDOS  populi  orientis  extremi. 

795.  iacet  extra  sidera  tellvs   nulla  terra   est,   quae   non 
subiaceat  sideribus:   unde   perite   addidit  cextra  anni  solisque  vias'; 

25  ut  ostenderet  xil.  signa;  in  quibus  est  circulus  solis.  significat 
autem  Maurorum  Aethiopiam;  ubi  est  Atlas:  de  qua  Lucanus  <(III 
253)>    Aethiopumque    solum;    quod    non   premeretur   ab   ulla 


5  ecce]  buc.  IX  47  ||  10  Terentianus]  v.  1657  sqq.  gramm.  lat.  VI  p.  374  K. 


2  demissum  R  M  dimissum  reliqui  ||  4  exiberet  HC  \\  persuasionem  A  suas- 
sionem  R  [|  5  populos  HC  (corr.  c)  ||  8  V  littera  e.  q.  s.]  cf.  Keilius  gramm. 
lat.  VI  p.  321  sq.  ||  10  terrentianus  MH  M  \\  11  mtreri  A  (metri  a)  ||  rationem  H  || 
vel  simplicem  .  .  .  haberi  om.  H  \\  14  id  est  caesaris  C  \\  genus  om.  BHML  || 
15  dicit  autem  BML  (genus  supr.  vers.  add.  I)  dicit  aut  H  \\  iure  .  .  .  consan- 
guiuitatis]  per  adoptionem  sed  et  uere  M  \\  etiam  om.  FC  \\  consanguitatis  S  || 
uam  om.  H  \\  16  atiae  AS:  acciae  B  accie  H  actiae  Ma  octauiae  FC  \\  filius 
.  .  .  CaesarisJ  sororis  caesaris  filius  M  ||  filius]  quae  filia  Iuliae  add.  Masvicius. 
fortasse  Atiae  fuit  filius,  quae  erat  sororis  Caesaris  filia  ||  soror]  socer  F  ||  autem] 
non  solum  iure  add.  H  ||  17  ante  enim  M  \\  autauianus  H  \\  18  octauo  H  \\  atiae 
marito  AS:  actiae  marito  Mla  octauiae  mariti  FC  post  augustus  (augustis  B) 
caesar  BLH  post  augustus  a  caesare  m  in  marg.  ||  20  orbem  B  ||  sub  . . .  Italia 
om.  F  ||  italiam  A  (corr.  a)  \\  21  cecaumenen  libri  ||  22  indvos  F  ||  populi]  poli 
H  ||  24  addidit]  ait  B  ||  25  ut  om.  F  \\  26  atlans  A  (atlas  a)  athlas  B  adlans  H 
athlans  F  adas  C  \\  de  qua  ait  Lucanus  vulgo  \\  27  ethiophumque  II 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  789-806.  113 

signiferi   regione   poli;    nisi   poplite   lapso   ultima   curvati 
procederet  ungula  tauri. 

797.  torqvet  sustinet.  aptvm  vieinum,  ut  diximus  supra 
<IV  482>. 

798.  iam  nvnc  ET  caspia  regna  fines  Assyrioruni,  in  quibus  5 
sunt  Ttvlai  Caspiae.     quod   autem  dicit   verum   est:   nam   et  Sueto- 
nius  ait  in  vita  Caesarum  <(II  94)>,   responsa  esse   data  per  totum 
orbem,  nasci  invictum  imperatorem. 

799.  maeotia  tellvs  Scythia,  cuius  palus  est  Maeotis. 

800.  tvrbant  turbantur.  septemgemini  autem  septemflui.  10 

802.  fixerit  aeripedem  cervam  pro  caeripedem?.  vicit  autem 
Cerynitin  cervam,  dictam  a  loco.  cfixerit'  autem  statuerit,  delassa- 
verit.  erymanthi  pacarit  nemora  mons  Arcadiae;  ubi  aper 
ferocissimus  fuit. 

803.  lernam  tremefecerit  arcv   pro  hydra  paludem  ipsam  15 
posuit.     et   intellegamus    ante    eam    sagittis    fuisse    confixam;    post 
exseetarn  et  adustam. 

805.  nysae  de  vertice  mons  est  Indiae;  de  quo  loquitur. 
ceterum  est  et  Nysa  civitas;  in  qua  Liber  colitur;  unde  Nysaeus 
dictus  est.  20 

806.  et  dvbitamvs  pro  cdubitas':  miscuit  personam  suam. 
est  autem  sensus:  cum  tibi  sit  tanta  ex  Bomanis  et  praecipue  ex 
A^igusto  praeparata  posteritas,  dubitas  virtutem  factis  extendere,  id 
est  gloriam?   aut  est  aliquis  timor;  qui  te  a  regnis  Italiae  revocet? 

10  tvrbant  turbantur]  cf.  Don.  ad  Ter.  hec.  IV  4,  12  ||  18  mons  est  .  .  . 
dictus  est]  exscr.  Isid.  or.  VIII  11,  44 

1  poli  nisi]  poligni  si  H  ||  polite  H  ||  lapso]  flexo  B  labso  C  ||  curbati  G  || 
2  procedere  et  B  (procederet  r)  ||  5  iam  nvnc  et  om.  AC  ||  assiriorum  AHMFC 
||  6  nraai  A  ttiai  B  niAAi  ar  ||  soetonius  F  sitonius  C  \\  7  ait]  dicit  B  ||  vita] 
utta  C  ||  caesaris  B,  Stephanus  et  Daniel  ||  data  esse  M  ||  9  scithica  B  schitia 
H  scythica  M  \\  cuias  F  ||  est  palus  C  ||  maeotis  est  F  ||  10  disturbantur  F  || 
autem  om.  F  ||  septemflai  ASM:  septemfluuii  BFC  septem  fluuiis  H^  11  scho- 
lium  ad  fixekit  a.  c.  om.  C  ||  aeripidem  A  ||  pro  aeripedem  om.  H  ||  aeripidem  M 
||  aeripedem]  lniGvvaloitpr\  add.  Fabricius  ||  12  cerynitim  AS  cerinitin  BH 
cerinytin  M  cerynytim  F  ||  loco]  re  uera  ceruam  ipse  cursu  superauit,  quae 
itidebatur  aereos  pedes  habere,  un^e  ille  cnon  ceruam  aeripedes  (sicl)  eripuisse' 
add.  Fabricius  \\  delassaveritj  dilassauerit  ASBHMD,  om.  F.  uel  quia  se 
(leg.  si)  telo  fixisset  non  ita  esset  laudabile  add.  D  ||  13  nons  C  ||  archadiae  AB 
acradiae  est  C  ||  15  tremefecerat  MF  (corr.  m)  ||  idra  H  ydra  FG  ||  16  anteam 
C  ||  17  exectam  Bm  execatam  M  exsestam  G\  adiustam  H\\  18  nisae  ABHC\\ 
19  et  om.  F  ||  nisa  BH  nisae  M  ||  civitas  .  .  .  dictus  est]  ut  feri  cides  (leg. 
Pherecydes)  ait  in  boetia  (Jeg.  Boeotia)  in  qua  colitur  liber  pater  unde  nysa  ea 
dictus  est  F  \\  civitas]  om.  C,  in  monte  parnasso  add.  D  ||  Liber  om.  G  ||  unde 
et  M  ||  nyseus  A  niseus  H  nisaeus  M  nisaeius  C  ||  23  posteritus  H  ||  exten- 
dere]  ostendere  B  ||  24  gloriam]  ab  eo  quod  praecedit  ad  id  quod  sequitur  nam 
e  uirtute  gloria  nascitur  add.  D  \\  aut  est]  aut  certe  est  G  ||  a  om.  BFC.  in 
editis  exemplaribus  aut  est  aliquis  . . .  revocet  ab  eis  quae  praecedunt  avt  metvs 
verbis  pro  lemmate  interpositis  separata  sunt 

Seryii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  8 


114  SEEYII 

808.  QVIS  procvl  ille  avtem  nunc  redit  ad  Ronianos  reges, 
qui  septem  fuerunt:  Ronmius,  Numa  Pompilrus,  Tullus  Hostilius, 
Aneus  Marcius,  Tarquinius  Priscus,  Servius  Tullius,  Tarquinius 
Superbus.  mira  autem  utitur  phantasia,  ut  quasi  ostendat  se  non 
5  agnoscere  eum,  qui  de  gente  Romana  non  fuerat.  Romulo  enim 
mortuo  cum  uno  anno  senatus  per  quinque  dierum  interregnum  regnas- 
set  per  decurias?  taediosum  visum  est  omnibus  et  quaesitus  est  rex. 
sed  cum  in  urbe  nullus  idoneus  esset  inventus,  orta  est  bona  Pom- 
pilii  fama;  quod   esset   apud  Oures;  civitatem  Sabinorum.     rogatus 

10  itaque  per  legatos  accepit  iniperium.  qui  ferociam  populi  a  bellis 
ad  sacra  contulit:  unde  etiam  Nurna  dictus  est  ajtb  tSv  vo^icov^  ab 
inventione  et  constitutione  legis,  nam  proprium  nomen  Pompilius  habuit 
hic  etiam  canus  fuit  a  prima  aetate;  ad  quod  adludens  dicit  cinca- 
naque  menta9:  item  propter  sacerdotium  cramis  insignis  olivae'. 

15  813.    OTIA  qvi  rvmpet  de  hoc  Livius  <I  22;  1>  inde  Tullum, 

qui  ferox  et  Romulo;  quam  Numae  similis.       resides  pigros, 
otiosos;  nimium  sedentes. 

814.    desveta   trivmphis    a   consuetudine    triumphandi    desci- 
scentia. 

20  815.    iactantiob    ancvs    id   est   amaiis    populi   favorem.     hic 

Ostiam  fecit.     Ancus  autem  dictus  &7t6  tov  dy%mvogy   id   est  a  cu- 
bito;  quem  incurvum  habuisse  dicitur. 

816.  avris  favoribus:  unde  et  aurarii  dicuntur  favisores. 

817.  VIS    ET    TARQVINIOS    REGES    ANIMAMQVE    SVPERBAM     unus 

25  enim  de  Tarquiniis  fuit  superbus. 

818.  VLTORIS   BRVTI   FASCESQVE    VIDERE    RECEPTOS    vis    videre 


2  tullius  BLa  tullu  jff'||  hostiliis  H  ||  3  marcius  JRFi  marcus 
seruus  H\\  tullius  BLi  tullus  reliqui  \\  5  fuerit  FG  ||  6  uno  annos  G  anno^uno 
Ml  ||  regnasset  senatus  B  ||  regnasse  AS  ||  7  clecurias]  decuriam  FGG-7  quod 
tempus  interregnum  cjictum  est  add.  D  ||  8  idoneus  om.  FGG  \\  inventus  .  .  . 
quod  esset  om.  FGG  \\  9  apud  om.  H  (|  Cures]  aeares  B  (cures  r)  et  res  H 
curios^F^  curos  G  \\  Sabinorum]  sedmorum  M  \  11  dnw  ton  nomujn  B  ano  tlon 
nomolon  JEZ"  arro  ton  nomon'  ~M  ano  toy  iunmon  FG  ano  toy  iunmujn  C  ||  ab  in* 
ventione  .  .  .  habuit  Jiab.  C7  edidit  Stephanus  ||  12  legum  Masvicius  ||  pompbilios 
F  popmlios  G  ||  13  aetate]  dicitur  add.  FG  \\  ludens  H  [|  14  ramis]  ranu  II* 
itanum  'G  ramu  G  \\  15  rvmpit  C  \\  Tullum]  gallum  F  \\  16  ferox  libri  ferocior 
vulgo  ||  Romulo]  romnllo  F,  fuit  additur  vulgo  ||  similis]  singulis  B  ||  17  otiosiis 
H  ||  18  desciscentia  C:  desuescentia  A  (sed  esc  in  ras.  d)  'M  descis  scientia  S 
desuentia  B  (1.  desciscentia  supr.  scr.  r)  des  eius,  scientiam  H  discentia  F  || 
20  hic]  hic  autem  B  \\  21  hostiam  SB  hostium 'F  ostium  C  ||  aKtuNoc  AFC 
aNKtuNoc  ,B  ankanoc  H  aNKUJNLuc  M  ||  cubitu  F  ||  22  habuisse  dicitur]  habebat 
M  ||  23  et  om.  B  ||  curarii  H  aurari  FC  ||  fauisores  S:  fautores  a  in  ras.  BM 
fauis  sores  H  fauitoris  Ft  fauitores  C.  cf.  Hildebrandus  ad  Apul.  apol.  93 
(II 'jj.  619)  ||  24  animamqve]  atqvi  S  ||  svperbi  SHC  ||  25  tarquinis  HC  tarquinus 
F  ||  26  vltoris  .  .  .  receptos]  Vltoris  bruti  appendisset  ciuitati  nomen  dedit 
nam  aurum  dicitur  quod  illi  aurum  fasces  receptos  C.  cf.  adv.  825  |)  vis  .  .  . 
receptos  om.  BC 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VI  808—822.  115 

etiam  ultoris  Bruti  fasces  receptos?  historia  autem  hoc  habet.  Tar- 
quinius  ob  multa  quidem  superbus  est  dictus,  praecipue  tamen 
propter  hanc  causam.  mandavit  aliquando  cuidam  satelliti  ut  cuius- 
dam  oppidi  omnes  principes  interimeret.  profectus  ille  grandem 
multitudinem  repperit.  quod  cum  ei  renuntiasset  deambulanti  cum  5 
virga  in  hortis,  detrectans  ille  responsionem  capita  decussit  papa- 
verum7  ut  satelles  quid  fieri  vellet,  agnosceret.  huius  filius  vitiavit 
nobilissimam  matronam  Lucretiam;  quod  illa  dolens  se  interemit. 
tunc  eius  avunculus  Brutus;  rapto  ex  eius  corpore  gladio,  processit 
ad  populum  et  de  hac  re  contionatus  est.  quo  facto  omnibus  pla-  10 
cuit  ne  reciperetur  rex;  qui  tunc  Ardeam  expugnabat.  propter  quod 
se  Tarquinius  cum  liberis  ad  Porsennam  regem  Tusciae  contulit  et 
bellum  gessit  gravissimum  contra  populum  Romanum.  tunc  duo 
creati  sunt  consules,  Brutus  et  Tricipitinus,  pater  Lueretiae,  qui  et 
Tarquinius  dicebatur:  ob  quod  solum  est  urbe  depulsus,  et  in  eius  15 
locum  subrogatus  est  Valerius  Publicola,  quo  mortuo  item  alter  est 
factus,  et  alter  similiter.  quod  cernens  taediosum  esse  Vergilius 
Brutum  solum  posuit,  qui  annum  solus  implevit.  sed  Bruti  filii 
amici  erant  filiis  Tarquinii:  cum  quibus  cum  inissent  consilium,  ut 
eos  per  noctem  intromitterent,  proditi  sunt  a  servo  Vindicio  et  a  20 
patre  interempti.  ideo  ergo  cultoris';  scilicet  libertatis  publicae  et 
Lucretiae  pudoris. 

819.    saevasqve  secvres  quae  saevierunt  etiam  contra  liberos. 

821.  pvlchra  pro   libertate   ingenti  arte  loquitur   conside- 
ratione  personarum:   factum  enim  laudat  dicens  cpulchra  pro  liber-  25 
tate';  personam  vituperat. 

822.  vtcvmqve  ferent  ea  facta  minores  etiamsi  lauderis  a 
posteris:  extorquere  debet  naturae  vim  amor  patriae. 


1  autein  om.  ASC  \\  3  mandavit  aliquando  .  .  .  agnosceret]  pro  his  quae 
Fdbricius  Masvicius  Burmannus  ediderunt  e  Livii  libro  primo  (cap.  53  et  54) 
exscripta  sunt  \\  autem  B  (i  aliquando  supra  scr.  r)  \\  4  grande  miraeulum  LH 
(corr.  I)  ||  6  ortis  HM  ||  detractans  BHC  detraectans  M  (detrectans  rm)  ||  7  sa- 
tellis  H  satellit  C  ||  quod  C  ||  huius]  item  huius  M  \\  8  quod  illa  om.  H,  illa 
om.  (7  ||  10  quo  facto]  tunc  M  \\  11  Ardeam  expugnabat]  ardeame  fascesque 
uide  receptos  uis  uidere  etiam  ultoris  brutis  fasces  pugnabat  C.  Ardeam  ob- 
pugnabat  coni.  Burmannus  \\  propter  quod]  propter  cos  H  quo  facto  M  ||  12 
tarquinius  se  M  ||  13  populum  Romanum]  pr  um  A  (p  rorh  a)  prutum  8  (bru- 
tum  s),  om.  (7  ||  tunc]  honc  C  (hunc  c)  ||  14  consules  om.  C  ||  tripicus  S  tricipti- 
nus  B  (corr.  sr)  ||  qui]  iste  M  |)  15  ob]  ut  AS  (corr.  man.  rec.  in  A)  \\  16  publi- 
cula  (7  ||  quod  motuo  C  ||  17  factus  est  M  ||  uergilius  taediosum  esse  F(7||uer- 
gilius  AS  (uirgilius  a)  ||  18  annum  solum  S  ||  19  cum  inissent]  comminissent  H 
iniit  C  ||  20  notem  C  ||  uinditio  L  ||  21  scilicet  et  M  ||  libertatis  publicae]  libera- 
toris  reipublicae  FC\\  23  secvrvs  B  secvris  FC\\  etiam  om.  FC  ||  24  pvlcra 
AH  plvcka  L  ||  25  personarum  omnium  FC  ||  enim  factum  F  ||  27  lauderis] 
laudes  FC  ||  extorquere  ASHLC:  non  enim  extorquere  Bl  enim  non  extor- 
quere  M    non  extorquere  F.    cf,  guae  ad  Vergilii  verba  adnotavit  Bibbeckius, 


116  SERVIT 

824  QVIN  DECIOS  quin  immo  Decios  respice.  hi  duo  fuerunt, 
qui  Mures  dicti  sunt;  pater  et  filius.  horum  alter  se  bello  Gallico; 
alter  Samnitico  vovit  pro  republica;  cum  Terra  et  Manes  universum 
bello  vellent  exercitum  perdere.  drvsosqve  procvl  et  hi  duo 
5  fuerunt.  horum  prior  vicit  Hasdrubalem;  alter  est  filius  Liviae, 
uxoris  Augusti.  saevvmqve  secvri  aspice  torqvatvm  hic  Gal- 
lum  quendam  in  ponte  Anienis  singulari  certamine  superavit  et  eius 
sibi  torquem  inposuit,  unde  nomen  accepit.  hic  ad  urbem  pergens, 
praecepit  filio,  ut  tantum  castra  tueretur.  ille  provocatus  ab  Jiostibus, 
10  nacta  occasione,  victoriam  consecutus  est.  reversus  postea  pater 
laudavit  fortunam  populi  Romani;  sed  filium;  ut  dicit  Livius;  fustua- 
rio  supplicio  necavit.  ergo  csaevum  securi'  saevum  iure  occidendi; 
non  ferri  genere:  nam  securi  non  animadvertit  in  filium. 

825.  referentem  signa   camillvm  Brenno   duce  Galli   apud 
15  Alliam    fluvium  deletis  legionibus  everterunt  urbem  Romam  absque 

Capitolio;  pro  quo  inmensam  pecuniam  acceperunt.  tunc  Camillus 
absens  dictator  est  faetus;  cum  diu  esset  apud  Ardeam  in  exilio 
propter  Veientanam  praedam  non  aequo  iure  divisam;  et  Gallos  iam 
abeuntes  secutus  est:  quibus  interemptis  aurum  omne  recepit  et 
20  signa.  quod  cum  illic  appendisset;  civitati  nomen  dedit:  nam  Pi- 
saurum  dicitur;  quod  illic  aurum  pensatum  est.  post  hoc  tamen 
factum  rediit  in  exilium,  unde  rogatus  reversus  est. 

826.  fvlgere  ab  eo;,  quod  est  cfulgo  fulgis'. 


6  hic  Grallum  .  .  .  in  filium]  exscr.  mythogr.  I  220  ||  11  LiviasJ  cf.  VIII,  7 
14  Brenno  .  .  .  reversus  est]  exscr.  mythogr.  1  221 


qui  liaec  Augustini  (de  civ.  dei  III  16)  verba  laudavit:  rquomodolibet,  inquit,  ea 
facta  posteri  ferant,  id  est  praeferant  et  extollant ,  qui  filios  occidit,  infelix  est. 
et  tamquam  ad  consolandum  infelicem  subiunxit:  vincit  amor  patriae  laudumque 
inmensa  cupido'.  fortasse  nam  extorquere  ||  2  dicti  sunt]  qui  (fort.  quia)  par- 
tem  oris  strictam  habebant  add.  M  ||  3  uocauit  F  ||  manes  libri  praeter  M,  qui 
mari  exhibet,  quod  vulgo  editur.  cf.  Liv.  VIII  6,  9  Hbi  inquiete  utrique  consuli 
eadem  dicitur  visa  species  viri  maioris  quam  pro  humano  habitu  augustiorisque, 
dicentis,  ex  una  acie  imperatorem,  ex  altera  exercitum  deis  Manibus  matrique 
Terrae  deberi?  ceterum  Burmannus  devovit  pro  re  publica  se  terrae  et  mani-** 
bus  ne  universum  vellent  exercitum  perdere  coniecit.  ||  4  bello  om.  ASFC  [| 
exercitum  uellent  F  ||  5  hastrubalem  A  asdrubalem  BMF  asdrupalem  H  \\ 
liuiae  ASh  iuliae  JRHLMFG\\  6  uxoris  ASLH:  sororis  BMFG\\  7  Anienis 
Daniel:  amoenis  F  [|  8  unde  et  Fabricius  ||  9  tueretur]  meteretur  FC  et  Daniel, 
qui  metaretur  edere  debuit.  tutaretur  Masvicius  \\  ille  om.  H  ||  hostibus  Daniel: 
ostilibus  F  ||  10  nancta  F  ||  11  filium]  fidelium  H  ||  fustuario]  fortuario  8  (fostua- 
rio  s)  frastuario  H  i.  e.  per  fustem  supra  scr.  m  ||  12  securis  H  \\  saevum  om. 
MLHM  ||  13  ferri]  ferre  H,  om.  FG  ||  securim  M  \\  anfaduertit  B  animadeuertit 
O  ||  14  Brenno  .  .  .  Alliam  om.  G  \\  15  euertunt  M  ||  17  diu  om.  ASFC\\  apud 
ardeam  in  exilio  esset  M  ||  apud  om.  C  ||  exsilio  H  ||  18  uehientanam  A  uenienr 
Nam  H  uegentanam  M  ueientianam '  F  ||  praedam]  rapinam  F  ||  iam]  iam  pene 
F\  20  Pisaurum]  pinsaurum  M  aurum  C  ||  21  dicitur]  aurum  add.  H  \\  23  fvl- 
gere  autem  ab  eo  F  ||  fulgis]  accentum  habet  in  prima  add.  Fabricius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  824-839.  117 

827.    dvm  nocte  premvntvr  bene  adlusit:  nam  coneordiam  in 
humilitate  tenuerunt;  cum  nobilitate  vero  in  bella  venerunt. 

830.  aggeribvs  SOCER  alpinis  a  munimentis  Alpium;  haec 
enim  Italiae  murorum  exhibent  vicem.  csocer'  vero;  quia  Pompeius 
habuit  Iuliam;  filiam  Caesaris;  quae  in  partu  periit.  unde  etiam  5 
isti  facile  inter  se  dimicare  potuerunt.  atqve  arce  monoeci  de 
Liguria;  ubi  est  portus  Monoeci  flerculis.  dictus  autem  Monoecus 
vel  quod  pulsis  omnibus  illic  solus  habitavit;  vel  quod  in  eius  templo 
numquam  aliquis  deorum  simul  colitur;  sicut  in  Iovis  Minerva  et 
Iuno;  in  Veneris  Cupido.  10 

831.  adversis  instrvctvs  eois  orientis  enim  auxiliis  usus  est. 

832.  adsvescite  bella  mire  dictum:  ab  ipsis  enim  quasi  con- 
suetudinem  fecit  populus  Romanus  bellorum  civilium.  septies  enim 
gesta  sunt:  ter  a  Caesare,  contra  Pompeium  in  Thessalia,  contra 
eius  filium  Magnum  in  Hispania,  item  contra  Iubam  et  Catonem  in  15 
Africa:  mortuo  Caesare  ab  Augusto  contra  Cassium  et  Brutum  in 
Philippis;  civitate  Thessaliae;  Lucium  Antonium  in  Perusia;  Tusciae 
civitate;  Sextum  Pompeium  in  Sicilia;  Antonium  et  Cleopatram  in 
Epiro. 

834.    tvqve  prior  tv  parce   Caesari  dicit;   quem   clementem  20 
circa  Pompeianos  legimus:  cui  vult  tunc  db  Anchise  hoc  esse  man- 
datum. 

836.    ille  trivmphata  capitolia  ad  alta  corintho  Mum- 
mium  significat. 

839.    ipsvmqve   aeaciden   necesse   est  ut  cille'  subaudiamus:  25 
Pyrrhum    enim;  quem  Aeaciden   dicit;  Curius  et  Pabricius  vicerunt 


7   dictus  .  .  .  coiitur]   cf.  comm.  Luc.  I  405    ||    12    ab  ipsis  .  .  .  in  Epiro] 
exscr.  inythogr.  I  222  ||  25  necesse  est  e.  q.  s.]  cf.  Gell.  X  16,"  14  sqq. 


1  adluxit  H  ||  nani]  dum  pauperes  fuerunt  concordes  manserunt  et  add.  D  || 
2  humilitatem  H  \\  uererunt  G  \\  3  hae  Mal  ||  4  exibent  H  exiben  G  \\  5  habet 
B  ||  perit  FG  ||  6  facile  om.  M  ||  potuerunt]  potuerant  ikf,  m  quo  haec  sequuntur 
facile  in  bella  uenerunt,  quae  alia  manus  deleuit  ||  inter  .  .  .  potuerunt]  in  bella 
uenerunt.  hinc  Lucanus  (I  119)  cmorte  tua  discussa  fides  bellumque  mouere 
permissum  est  ducibus'.  D  ||  6  MONOEcm^Li?  menoechi  H  monechi  M  ||  7  monoechi 
AHH  monechi  M  monoici  FC  \\  monoechus  AJR  monechus  HM  monoeciis 
F  ||  8  illic  solus]  iili  sonus  S,  om.  F  ||  9  simul  colitur]  in  his  verois  desinit 
Cassellanus  codex  ||  in  ante  Iovis  om.  F  ||  Minerva]  inmineruae  F  ||  12  scholium 
ad  v.  832  om.  F§  13  sempties  H  ||  14  ter  a]  terra  JEZ"  ||  17  philippicis  AS  (phi- 
lippis  a)  philipicis  H  ||  tessalice  H  \\  18  ciuitate  tusciae  M  ||  Antonium]  marcum 
antonium  M  ||  20  caesar  s  |j  21  mandatum]  licet  Lucanus  dicat  (II  439)  cCaesar 
in  arma  furens  nullas  nisi  sanguine  fuso  gaudet  habere  uias'  item  (III  82) 
cgaudet  tamen  esse  timori  tam  niagno  populis  (populus  cod.)  et  se  non  mallet 
amari  add.  D  ||  23  mommium  H  mummum  F  Magnum  Stephanus  ||  25  ipsvmqve 
aeaciden]  Ipsumque  iile  trua  ceaciden  H  ||  ille]  eruat  ille  tertio  F  \\  26  phyr- 
rhum  JR    pyrrum  MF  ||  aeacidem  B    aeeacciden  H  ||  dici  F 


118  SERVII 

ferentein  Tarentinis  auxiliuni.  hic  postea  fugit  in  Graeciam  et  illic 
est  occisus  in  templo.    Argos  vero  et  Mycenas  alii  vicerunt. 

840,  vltvs  avos  aut  hic  distinguendum,  ut  sit  cTroiae  Mi- 
nervae'   pro   Troianae,    principale    pro    derivativo:    aut   certe   cavos 

5  Troiae',  non  quos  Troia  habuit  avos,  sed  qui  de  Troia  fuerunt,  id 
est  avos  Troianorum.  templa  temeeata  minervae  per  stuprum 
Cassandrae. 

841.  magne  cato  Censorium  dicit,  qui  scripsit  historias,  multa 
etiam  bella  confecit:  nam  Vticensem  praesente  Augusto,  contra  quem 

10  pater  eius  Caesar  et  dimicavit  et  Anticatones  scripsit,  laudare  non 
poterat.  te  cosse  relinqvat  Cossus  tribunus  militaris  consulari 
potestate  fuit.  hic  regem  Tuscorum  Lartem  Tolumnium?  a  loco  dictum; 
occidit  et  secunda  post  Bomulum  opima  spolia  revocavit.  erit  autem 
nominativus  chic  Lars;  huius  Lartis*. 

15  842.    qvis  gracchi  genvs   Gracehos   seditiosos   constat  fuisse; 

nobiles  tamen  genere:  namque  per  Corneliam  nepotes  Scipionis 
Africani  fuerunt,  unde  luvenalis  ad  eam  <VI  170>  tolle  tuum 
precor  Hannibalem  victumque  Syphacem.  ergo  Scipiones  dicit 
per  cGracchi  genus'.    duo  autem  fueruiit:  maior  Africanus;  Aemilia- 

20  nus  minor;  qui  ohsidione  Carthaginis  ab  Italia  revocavit  Hannibalem. 

843.  scipiadas  hi  gemini  fratres  fuerunt.  qui  cum  fortissime 
dimicarent  in  Hispania  apud  Carthaginem  novam;  quae  Spartaria 
dicitur;  insidiis  interempti  sunt.         cladem  libyae  Scipiones. 

844.  fabricivm   paupertate    gloriosum.     hic   est   qui  respondit 
25  legatis    Samnitum    aurum    sibi    offerentibus ;    Romanos    non    aurum 

habere  velle,  sed  aurum  habentibus  imperare.       serrane  serentem 

22  Carttaginem  .  .  .  dicitur]  cf.  Isid.  or.  XV  1,  66 


%  in  templo  occisus  est  M  \\  templo]  templum  F.  nam  cum  Argos  obside- 
ret  ictu  tegulae  periit  add.  Fabricius  ||  vicerunt]  Quint.  Metellus  et  Mummius 
add.  Fabricius  \\  3  hic]  noc  F  ||  4  diriuatiuo  ABF  deriuatio  M  ||  5  avos  om. 
A  BF  || .  6  schol.  ad  templa  t.  m.  om.  HL  F  et  exemplaria  impressa  iin  marg. 
suppl  T)  ||  7  casandrae  B  cassandrae  dicit  l  ||  8  nunc  censorium  s  ||  9  praesen- 
tem  F  ||  10  et  ante  dimicavit  om.  MF  ||  anticatonem  M  \\  11  poterat]  supra 
autem  Mineruae  templa  (templi  B)  temerata  (temarata  L)  per  stuprum  (teme- 
rata  per  stuprum  spatio  novem  fere  litterarum  relicto  om.  B)  Cassandrae  (casan- 
drae  BL)  dicit  add.  BL  et  exemplaria  impressa  ||  militum  F\  12  a  loco  dictum] 
fort.  ab  equo  deiectum  vel  loco  deiectum.  cf.  Liv.  IV  19,  4  ||  13  spolia  opima 
M  ||  revocavit]  reportavit  Fabricius  renovavit  JDempsterus  retulit  G.  Vossius  \\ 
autem  om.  8  ||  14  lar  s  ||  15  gkai  A  aREcm  H  gkachi  Ma  ||  grescos  AH  gra- 
chos  M a  ||  16  Scipionis  om.  H  ||  17  unde  Iuvenalis  . . .  duo  autem  fuerunt  om.  H 
||  tuumque  AS  (que  del  a)  ||  18  annibalem  M  \\  19  grai  A  grachi  M a  ||  AemiHanus 
minor  post  Hannibalem  collocavit  Masvicius,  cui  ita  adsentitur  Burmannus,  ut 
post  minor  quaedam  intercidisse  dicat,  veluti  qui  urbem  evertit  vel  delevit.  ||  20 
annibalem  M  ||  22  lspalia  H  ispania  M  \\  23  sunt]  quorum  alter  pater,  alter  pa- 
truus  scipionis  africani  maioris  add.  L>  ||  Scipiones]  africanos  duos,  maiorem  et 
minorem,  quorum  alter  uicit  carthaginem,  alter  deleuit  add.  JD  ||  26  serane  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  840-855.  119 

Atilius  quidani  seuator  fuit,  qui  cum  agrum  suum  coleret,  evocatus 
propter  virtutem  meruit  dictaturaiii.  Serranus  autem  a  serendo 
dictus  est. 

845.    qvo  fessvm  rapitis  fabii  cur  me;  o  Fabii,  fessum  ad 
vestram  trahitis  narrationem?  aut  certe  cfessum?  tristem  —  ut  <(VIII  5 
232)>  ter  fessus  valle  resedit  —  scilicet  propter  eorum  mortem: 
nam   trecenti   sex  fuerunt  de  una  familia.     qui   cum  coniurati  cum 
servis   et   clientibus   suis   contra  Veientes   dimicarent,   insidiis  apud 
Cremeram  fluvium  interempti  sunt.     unus  tantum  superfuit,  Fabius 
Maximus,   qui   propter  teneram   adhuc  pueritiam  in  civitate  reman-  10 
serat.     hic  postea  cum  Hannibalis  impetum  ferre  non  posset,  mora 
eum   elusit   —  nam  oportuna  loca  praeoccupans  a  vastatione  Italiae 
compescuit  —  et  ad  Campaniam  traxit;  ubi  deliciis  eius  virtus  obtor- 
puit.     ille   est,    de   quo   ait  Ennius    unus    qui    nobisi  cunctando 
restituit  rem.    sciens  enim  Vergilius  quasi  pro  exemplo  hunc  ver-  15 
sum  posuit.        ille]  *  notandum  est  de  secunda  persona  dictum  * 

847.  excvdent  alii  cudendo  efficient:  et  est  rhetoricus  locus. 
SPIRANTIA  animata.     Horatius  et  molles  imitabitur  aere  ca- 

pillos. 

848.  vivos  vvltvs  hoc  est  quod  dixit  cspirantia\    et  per  aes  20 
Corinthios    indicat,    per    marmor   Parios,    per    actionem    causarum 
Athenienses,  per  astronomiam  Aegyptios  et  Chaldaeos. 

852.    pacis  moeem  leges  pacis. 

855.    spoliis  marcellvs  opimis  hic  Gallos  et  Poenos  equestri 
certamine   superavit.     Viridomarum  etiam,  Gallorum   ducem;  manu  25 


1  Atilius  .  .  .  dictus  est]  exscr.  mythogr.  I  223  ||  7  nam  trecenti  .  .  .  posuit] 
exscr.  rnythogr.  I  224  ||  14  Ennius]  ann.  v.  313  ap.  Vahl.  cf.  Macrob.  Sat.  VI 
1,  23  ||  18  Horatius]  a.  p.  33  ||  24  hic  .  .  .  Tolumnio]  exscr.  mythogr.  I  225 


1  ad  illius  H  atillius  F  ||  suum  agrum  M  ||  2  dictaturium  SH  ||  autem 
om.  JR  ||  4  fauii  F  ||  6  residit  F  ||  7  nam  om.  F  ||  qui  coniurati  cum  cum  seruis 
F  ||  8  Veientes]  uihientes  A  uehientes  Sa  uientes  B  uegentes  M  uenentes  F, 
om.  H  ||  dimicarent]  prospere  sepe  dimicassent  F  ||  9  tantum]  tamen  F  ||  10  ma- 
ximus  fabius  B  M  fauius  maximus  F  scilicet  Fabius  Maximus  Fabricius  ||  pue- 
ritiam]  iam  add.  A  ||  remanserat]  a  quo  per  temporis  successionem  longioris 
fabius  ille  maximus  creatus  est  add.  D  ||  11  annibalis  MF\\  inpetum  F  \\  13  de- 
litiis  H  ||  eius  uirtus  HMLa:  eius  uirtutis  AS  uirtus  eius  B  carthaginien- 
sium  uirtus  F  \\  obstopuit  H  \\  14  ille  est]  hic  est  Fabricius  hic  autem  est 
Masvicius  et  JBurmannus  ille  autem  est  Lion  \\  cuncdando  ex  cunctando  H  || 
15  restituit  rem  BLH:  restituis  rem  ASM  constituissem  F  \\  enim  om.  F  || 
uergilius  F  ||  16  notandum  .  .  .  dictum  post  obtorpuit  praebet  F  [|  est  et  locus 
om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  18  animantia  F  ||  ut  horatius  F  ||  moles  FG  \\ 
capillos]  columbas  FG  ||  20  quod  diximus  spirantia  B  quod  spirantia  dixit  M  \\ 
21  chorinthios  BFa  chorintios  H  ||  parthos  M  ||  22  per  astrologiam  G  ||  chal- 
deos  ABM  aldeos  H  ||  23'pacis  .  . .  pacis]  paciqve  inponere  morem  id  est  pacis 
morem  quod  est  leges  pacis  F  ||  24  poenas  F  \\  25  uiridomorum  ASH 


120  SEEVII 

propria  interemit  et  opima  retulit  spolia;  quae  dux  detraxerat  duci; 
sicut  Cossus  Larti  Tolumnio. 

856.  svpereminet  omnes  virtutis  scilicet  genere. 

857.  rem  romanam  statum  reipublicae.       tvrbante  tvmvltv 
5  ideo  ctumultu?,  quia  res  in  Italia  adversus  Gfallos  geritur. 

858.  sistet  confirmabit;  corroborabit. 

859.  TERTIAQVE    ARMA    PATRI    SVSPENDET    CAPTA    QVIRINO     et 

tertia  opima  spolia  suspendet  patri;  id  est  Iovi,  ccapta  Quirino', 
qualia  et  Quirinus  ceperat,   id  est  Romulus;  de  Acrone;  rege  Cae- 

10  ninensium;  et  ea  Iovi  Feretrio  suspenderat.  possumus  et;  qupd  est 
melius;  secundum  legem  Numae  hunc  locum  accipere;  qui  praecepit 
prima  opima  spolia  Iovi  Feretrio  debere  suspendi;  quod  iam  Ro- 
mulus  fecerat;  secunda  Marti;  quod  Cossus  fecit;  tertia  Quirino; 
quod  fecit  Marcellus.     Quirinus   autem   est  Mars;   qui  praeest  paci 

15  et  intra  civitatem  colitur:  nam  belli  Mars  extra  civitatem  templum 
habuit.  ergo  aut  csuspendet  patri';  id  est  Iovi:  aut  csuspendet  patri 
Quirino'.  varie  de  hoc  loco  tractant  commentatores ,  Numae  legis 
inmemores;  cuius  facit  mentionem  et  Livius. 

861.     EGREGIVM    FORMA    IVVENEM   ET   FVLGENTIBVS    ARMIS    tria 

20  sunt  secundum  Carminium:  pulchritudo;  aetas;  virtus.  significat 
autem  Marcellum;  filium  Octaviae;  sororis  Augusti;  quem  sibi  Augu- 
stus  adoptavit.  hic  sexto  decimo  anno  incidit  in  valetudinem  et 
periit  octavo  decimo  in  Baiano;  cum  aedilitatem  gereret.  huius 
mortem  vehementer  civitas  doluit:  nam  et  adfabilis  fuit  et  Augusti 

25  filius.     ad  funeris   huius  honorem   Augustus   sescentos   lectos  intra 


19  tria  sunt  .  .  .  ei  dicit]    exscr.  mythogr.  I  226 


1  interimit  H  ||  dux  om.  H  ||  distraxerat  F  ||  dici  H  \\  2  sicut  om.  F  ||  Larti 
om.  ASF  \\  eolumnio  SH  toluminio  B  ||  3  omnis  MF  ||  scilicet]  scilicet  et  B, 
om.  ASH\\  5  ideo]  uel  bene  ideo  H  bene  M'\\  in  italia  res  M  ||  6  confirmauit 
AF  (corr.  a)  ||  conroborauit  AF  (corr.  a)  corroborauit  L  ||  7  et]  hic  B  hec  L 
||  8  opima  tertia  M  ||  capta  Quirino]  capta  autem  quirino  M  capta  autem  qui- 
rino  id  est  F  \\  9  coeperat  AB  (corr.  a)  ||  ceniensium  ASBL  cecinensium  H  \\ 
11  legem  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  munae  L  numare  H  cf.  Festus  s.  v. 
Opima  spolia  ||  recipere  F  ||  12  feretro  H  ||  13  fecit  cossus  F  ||  14  marcellus  fecit 
F  ||  id  est  mars  F  \\  qui  praeest  .  .  .  nam  belli  om.  ASH  (qui  praeest  paci  et 
intra  supra  vers.  add.  a  ita  ut  extra  deleret)  \\  16  ergo  ut  B  ||  aut  .  .  .  Quirino] 
aut  patri  id  est  marti  quirino  M||  patri  om.  S  ||  17  varie]  et  varie  F  ||  18  et 
Livius  om.  M  (in  marg.  suppl.  m)  ||  liuias  H  libius  F.  in  libris  qui  hodie  extant 
eam  legem  non  commemorat  Livius  \\  20  corminium  H  \\  pulcritudo  F  ||  21  macel- 
lum  F  ||  22  adobtauit  F  ||gincipit  FG  ||  ualetudine  A  ualitudine  SH  ualitu- 
dinem  BG  ualetudinem  MFa  in  valetudinem  vulgo  ||  23  periit]  perit  in  FG  || 
X  et  YIII  H  ||  Baiano]  baiona  Ba  (corr.  r)  baionu  H  libriano  M  ||  cum]  et 
cum  ASH  (et  del.  a)  ||  gereretur  jff||  24  ciuitatis  H ||  25  filius]  per  adoptionem 
add.  F  ||  sescentos  lectos]  bc  lectos  A  (sed  c  in  ras.  a)  delectos  B  dcleal  H 
quingentos  electos  mythographus  ||  intra  ciuitatem  ire  BHa:  intra  ciuitatem  AS 
ire  intra  ciuitatem  M  intrare  ciuitatem  FG 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  856—875.  121 

civitatem  ire  iussit:  lioe  enim  apud  maiores  gloriosum  fuerat  et 
dabatur  pro  qualitate  fortunae;  nam  Sulla  sex  milia  habuit.  igitur 
cum  ingenti  pompa  adlatus  et  in  campo  Martio  est  sepultus.  ergo 
modo  in  Augusti  adulationem  quasi  epitaphion  ei  dicit.  et  constat 
hunc  librum  tanta  pronuntiatione  Augusto  et  Octaviae  esse  recita-  5 
tum;  ut  fletu  nimio  imperarent  silentium,  nisi  Vergilius  finem  esse 
dixisset.  qui  pro  hoc  aere  gravi  donatus  est;  id  est  massis:  nam  sic 
et  Livius  argentum  grave  dicit,  id  est  massas. 

862.  sed  frons  laeta  parvm  oinen  est  mortis  futurae.  ex 
contrario  alibi  incipe  parve  puer  risu  cognoscere  matrem.       10 

863.  virvm  qvi  sic  comitatvr  Marcellurn,  cui  similis  est. 
865.    qvi  strepitvs  propter  aedilitatem.        instar  similitudo. 

et   est  nomen,   quod   non  recipit  praepositionem:    cad  instar'  enim 
non  dicimus.    quod  Probus  declarat. 

869.    ostendent  terris  hvnc  tantvm  fata  parum  inlucescet;  15 
quia  mox  peribit. 

871.  visa  potens  SVPERI  cum  indignatione  dicit:  invidistis  et 
gloriae  Romanae  et  vestris  muneribus:  nam  f  felicitas  vestra  sunt 
munera.        propria  perpetua;  ut  <(I  73>  propriamque  dicabo. 

872.  mavortis  campvs  in  quo  est  sepultus.  20 

874.  fvnera  propter  sescentos  lectulos. 

875.  (nec  pver  iliaca  qvisqvam  de  gente  latinos)  in  tan- 
tvm  spe  tollet  avos  erigit  generis  antiquitatem.  et  rhetorice 
spem  laudat  in  puero;  quia  facta  non  invenit.    est  autem  Ciceronis 

in  dialogo  Fannio  causa  difficilis  laudare  puerum:  non  enim  25 


8  Livius]    fragm.   incert.   libr.  IV  p.  234  H.    cf.  Isid.  or.  IX  2,  63   et  XVI 
18,  13  ||   10  alibi]  buc.  IV  60  ||  19  propria  perpetua]  cf.  Non.  p.  361,  26 


1  etiam  dabatur  vulgo  ||  2  sylla  libri  ||  nam  Sulla  sex  milia  habuit]  cf.  Mar- 
guardt  Privatl.  d.  Boem.  I  p.  343  ||  3  cum  ingenti  gloria  et  pompa  I)  ||  adlatus 
HFG:  allatus  ABM  (sed  prius  1  in  ras.  a)  atlatus  S  relatus  vulgo  ||  4  modo] 
magno  H,  om.  AS  ||  adolatione  FG  ||  eptapniton  H  epitasione  G  ||  ei  dicit  .  .  . 
pronuntiatione  om.  G  ||  diceret  F  ||  et  om.  F  ||  6  flectu  B  ||  nimium  G  ||  impera- 
rent  BM:  imperaret  ASHFG,  fortasse  recte  \\  uergilius  S  \\  esse  dixisset]  eei 
disisset  S  (disisset  m  dedisset  mutavit  s}  \\  7  sic  et]  et  sic  SB,  sic  om,  FG  || 
8  libius  FG  ||  dixit  FG  ||  9  omen  est  om.  H  ||  ex  contrario]  contra  F  ||  12  qvis 
AS  ||  13  recepit  H  ||  14  declarat  BLM  declarato  H  declinat  ASF.  recepi 
declarat,  etsi  dubito  an  ex  iis  quae  Servius  ad  Aen.  II  15  adnotavit  nescio  quis 
adscripserit  quod  Probus  declinat:  cum  quod  ad  *ad  instar'  referendum  esse 
videretur,  deciinat  potest  ab  alio  in  declarat  mutatum  esse  ||  15  inlucescit  FG  || 
17  invidistis]  indidistis  H  inuidistis  enim  G  \\  18  felicites  M  felicitates  m  feli- 
citatis  l.  fortasse  nam  deliciae  nostrae  vel  deliciae  civitatis  (i.  e.  ei  quos  cives 
maxime  amant)  vestra  sunt  munera  ||  21  propter]  preter  M  pro  G  ||  sescentos] 
bc  libri  quingentos  supr.  vers.  a  ||  lectos  FG  ||  23  tollit  A  (corr.  a)  ||  erigit 
AFG:  eriget  reliqui  ||  24  in  ciceronis  dialogo  AS  ||  25  fannio  libri  praeter  H 
qui  phannio  exhibet.  Fanni  exemplaria  impressa.  inter  librorum  de  re.  publ. 
incert.  fragmenta  verba  illa  exhibet  Halmius  IV  p.  853,  14.  cf.  Quintil.  IX  3,  75 


122  SERVII 

res  laudanda,  sed  spes  est.         nec  romvla  qvondam  pro  cRo- 
mulea^    ut  <TV  37>   quos  Africa  terra   triumphis   dives    alit. ' 
cquondaro/  autem  potest  et  praeteriti  esse  et  futuri. 

881.  foderet    calcaribvs    armos    species    pro    genere:    equi 
5  carmos?  pro  equo  posuit;  non  enim  possunt  armi  calcaribus  fodi. 

882.  pata  aspera  evmpas  posse  aliqua  ratione  fata  disrumpi 
per  transitum  docet. 

883.  tv  marcellvs  eris  talis;  qualis  est  Marcellus. 

884.  pvrpvreos    plores    ut   saepe   <V  79>  diximus,    propter 
10  sanguinis  similitudinem,  quia  aut  anima  est,  aut  animae  sedes. 

nepotis  posteri:  non  enim  re  vera  nepos  fuit. 

885.  inani  mvnere  secundum  Epicureos,  non  profuturo. 

886.  sic  ista  noscentes. 

887.  aeris   in   campis    conlisionem   fecit.     locutus   autem    est 
15  secundum  eos?   qui  putant  Elysium  lunarem  esse  circulum. 

889.  incenditqve  animvm  nam  supra  ait  <806)>  et  dubita- 
mus  adhuc  virtutem  extendere  factis? 

890.  exin  deinde.  confert  autem  in  conpendium  narrationis 
prolixitatem :  sic  Terentius  propter  longum  actum  ait  intus  despon- 

20  debitur,  intus  transigetur,  si  quid  est  quod  restat. 

893.  svnt  geminae  somni  portae  pro  somniorum.  est  autem 
in  hoc  loco  Homerum  secutus?  hoc  tantuin_differt;  quod  ille  per 
utramque  portam  somnia  exire  dicit,  hic  umbras  veras  per  corneam, 
per  quas  umbras  somnia  indicat  vera.    et  poetice  apertus  est  sensus : 

25  vult  autem  intellegi  falsa  esse  omnia  quae  dixit.     physiologia  vero 
hoc  habet:  per  portam   corneam   oculi   significantur,   qui   et  cornei 


9  ut  .  .  .  sedes]  cf.  Isid.  or.  XI  1,  123  ||  19  Terentius]  Andr.  V  6,  17  || 
22  Homerum]  Od.  XIX  560  ||  25  physiologia  vero  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I 
228  et  III  6,  24 

2  ut}  aut  AS  (corr.  a)  ||  triumphos  BLH\\  3  ad  v.  878  hoc  scholium  edidit 
Fahricius  prisc^  fides  quia  fidelitas  non  requirit  iuuenes?  sed  senes:  unde  Lu- 
canus  (VIII  282)  cquippe  fides  robustos  exigit  annos'.  ||  5  foderi  F  \\  7  per  tran- 
situ  F  ||  docet]  et  aut  uacat  qua  ut  sit  si  fata  aut  subaudiendum  est  si  qua 
ratione  add.  M  ||  8  talis]  hoc  est  talis  G,  om.  ASM  \\  est]  fuit  FG  ||  Marcellus] 
ille  uir  amplissimus  superius  dictus  add.  D  ||  10  qui  MFG  ||  aut  anima  est 
om.  FG  ||  animae  est  sedis  FG  ||  11  fuit]  sunt  F  \\  13  sic]  sic  tota  S  ||  ista] 
ista  scilicet  E  ista  tota  M,  om.  S,  in  ras.  scrips.  a  ||  14  aeriis  H  \\  15  lunare 
JEZ"  ||  18  exinde  S  ||  deinde]  bera  de  F,  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  impendium 
S  (corr.  s)  ||  19  terrentius  ABH\\  dispondebitur  F  \\  20  transietur  B  transsietur 
H  transigitur  F  \\  si]  sic  H  ||  quid  est  ex  quidem  B  ||  21  pro]  per  H\\  22  quod 
ille  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  |J  per  utrum  quae  portant  H  \\  23  exire  somnia 
AS  ||  exire]  ire  se  ex  FG  ||  dixit  F  J|  liic  .  .  .  vera]  non  mutavi  ea  quae  FG 
praebent,  quamquam  haec,  ni  fallor,  praestant  hic  per  corneam  (vel  per  alteram) 
umbras  veras,  per  quas  somnia  indicat  vera  ||  24  vera  om.  AS  ||  25  omnia]  somnia 
FG  ||  phisiologia  A  phisologia  B  phisiclegia  H  fisiologia  M  fisologia  G  || 
26  corneam  .  .  .  emittitur  portam  om.  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VI  881—900.  123 

sunt  coloris  et  duriores^ceteris  membris:  nam  frigus  non  sentiunt, 
sicut  et  Cicero  dicit  in  libris  de  deorum  natura.   per  eburneam  vero 
portam  os   significatur  a   dentibus.     et  scimus   quia   quae  loquimur 
falsa    esse    possunt,    ea   vero   quae  videmus   sine    dubio  vera    sunt. 
ideo  Aeneas   per   eburneam  emittitur  portam.     est  et  alter  sensus:  5 
Somnum  novimus   cum  cornu  pingi.     et  qui  de  somniis  scripserunt 
dicunt  ea  quae  secundum  fortunam  et  personae  possibilitatem  viden- 
tur  habere   effectum.     et   haec  vicina  sunt  cornu:  unde  cornea  vera 
fingitur  porta.    ea  vero  quae  supra  fortunam  sunt  et  habent  nimium 
ornatum    vanamque    iactantiam    dicunt   falsa    esse:    unde    eburnea,  10 
quasi  ornatior  porta,  fingitur  falsa. 
.896.    insomnia  id  est  somnia. 

899.  secat   tenet:    unde  et  sectas   dicimus  ab  eo  quod  propo- 
situm  tenent. 

900.  ad   caietae  portvm    a  persona  poetae    prolepsis:   nam  15 
Caieta  nondum  dicebatur. 


2  et]  etiam  vulgo,  om.  S  \\  in  libris  de  deorum  natura]  cf.  II  57,  ubi  quae 
de  auribus  Cicero  dicit  Servius  per  errorem  ad  oculos  transtulisse  videtur  ||  5  per 
eburneam  aeneas  FG  ||  6  somnium  BHGa  (somnum  h)  ||  cum  cornu  nouimus 
M  ||  scripserunt  de  somniis  M  ||  8  et  haec  . . .  cornu  om.  M  ||  cornea  ex  cornia  A 
cornua  S  ||  uero  FG  ||  10  cornatum  H||  dicuntur  H  ||  11  cornatior  J2"||  13  tenet] 
adtinet  F  ||  quae  B  (quod  r)  ||  14  tenent]  non  tenent  F,  quod  a  christiano  ho- 
mine  videtur  profectum  esse  ||  15  prolemsis  ABH  prolempsis  Fa  \\  16  caietae 
AHM   caitae  B    caiete  S  \\  explicit  liber  Vi.   incipit  liber  septimvs  A   explicit 

EXPOSITIO     LIBRI     SEXTI     INCIPIT    EXPLANATIO     IN     SEPTIMVM    S      EXILICIT    LIB.     VI.     INCIP. 
LIB.    VII.    M 


SERVII  GRAMMATICI 

IN  VBRGILII  ABNEIDOS  LIBEVM  SEPTIMVM 
COMMBNTAEIVS. 

1.  Vt  et  in  principio  diximus,  in  duas  partes  Jioc  opus  divi- 
sum  est:  nam  primi  sex  ad  imaginem  Odyssiae  dicti  sunt;  quos 
personarum  et  adlocutionum  varietate  constat  esse  graviores;  bi 
autem  sex  qui  sequuntur  ad  imaginem  Iliados  dicti  sunt;  qui  in 
5  negotiis  validiores  sunt:  nam  et  ipse  hoc  dicit  <(45>  maius  opus 
moveo.  et  re  vera  tragicum  opus  est;  ubi  tantum  bella  tractan- 
tur.  tv  qvoqve  sicut  Misenus;  Palinurus  etiam.  nostris  hoc 
est  Italicis;  ut  non  eadem  arboribus  pendet  vindemia  nostris; 
non;  ut  Donatus  ait;  in  comparationem  oceani  navigabilibus.  aeneia 
10  nvtrix  hanc  alii  Aeneae;  alii  Creusae;  alii  Ascanii  nutricem  volunt. 
lectum  tamen  est  in  philologis  in  hoc  loco  classem  Troianorum 
casu  concrematam,  unde  Caieta  dicta  est;  aitb  rov  %aieiv. 

3.  servat  tenet;  possidet;  ut  servantem  ripas  alta  non 
vidit  in  herba.       hesperia  in  magna  cmagna^  propter  Hispaniae 

15  discretionem. 

4.  si  qva  est  ea  gloria  secundum  Epicureos.  bene  autem 
interest  funeri  postquam  ab  inferis  rediit;  sicut  interfuit  antequam 
descenderet;  ut  medium  actum  ostenderet. 

6.    qviervnt  Hebrus  cquierant'  legit. 


8  non  eadem]  georg.  II  89  ||  9  Donatus]  cf.  Don.  ad  Ter.  eun.  II  3,  22  || 
11  lectum  .  .  .  uccisLv]  cf.  Aur.  Vict.  or.  g.  R.  10  ||  13  servantem]  georg.  IV  459 

1  hoc  opus  in  duas  partes  B  \\  opus]  corpus  V  Burmanni  ||  2  odissiae 
BFHM  odisiae  L  ||  4  ad  imitationem  iliados  F  \\  iliadis  BHM\\  6  tragicum] 
triacum  H  ||  8  non  om.  AS  ||  9  non  ut  .  .  .  navigabilibus  om.  BLH  (in  marg. 
add.  V)  ||  non  ut  om.  M  ||  nauigalibus  M  ]|  11  lectum  est  tamen  F  ||  phylologis  L 
(i.  e.  in  libris  naturalium  sententiarum  superscr.  T)  ||  classem  .  .  .  concrematam] 
casu  classem  incensam  esse  troianam  M  ||  12  casu]  ibi  add.  F  ||  concrematum 
S  ||  caiea  H  ||  auoidykaigin  A  arroToy  kgein  F  auo  toy  Keen  M  (id  est  accre- 
matione  superscr.  m)  ||  13  rip  B  (ripas  r)  ||  alte  BH  (alta  r)  ||  16  Epicureos]  qui 
dicunt  deos  non  curare  mortalia  add.  Ml,  cum  ea  res  nibil  ad  mortuorum 
voluptatem  attineat  sentiendam  add.  Fahricius  ||  18  actum  om.  L  (supr.  vers. 
add.  I)  ||  19  hebrus  ASFLHM:  bebrius  B,  cuius  in  marg.  Jiaec  a  Petro  Daniele 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  1-10.  125 

.  7.  tendit  itee,  velis  quia  prout  vela  extensa  fuerint,  ita 
etiarn  cursus  extenditur,  in  quo  navis  est  iter.  multi  dicunt  inpro- 
prie  dictum  quod  ait  ctendit  iter  velis^  multi  nimium  proprie.  con- 
stat  tamen  secandum  illud  dictum  quod  ait  supra  <(V  28)>  flecte 
viam  velis.  aliud  est  velis  iter  tendere,  aliud  per  vela  iter.  quod  5 
si  dicimus,  bene  procedit  et  ctende  viam  velis??  ut  in  ipsis  velis 
ratio  sit  viae. 

8.  adspirant  avrae  in  noctem  quia,  ut  diximus  <III  568>, 
temporum  mutatione  ventus  vel  minuitur  vel  augetur.     cin  noctem* 
autem   circa   noctem.     et  quotiens   tempus   exprimitur,  accusativum  10 
regit  ista  praepositio. 

9.  lvna  negat  litotes  figura\  nam  dicit  clarge  praestat5,  ut 
<(261>  munera  nec  sperno.  tremvlo  svb  lvmine  ita  enim 
mobilitas  aquae  facit  videri. 

10.  CIRCAEAE     RADVNTVR     LITORA     TERRAE    ut     diximus     Supra    15 

<(III  386>?   raons    iste   antehac  insula  fuit;   paludibus  enim  a  eonti- 
nenti    segregabatur;    quas   exclusit  limus   de   Albanis   montibus  per 


scripta  sunt  eHenr.  Steph.  Jegit  Acron  Helenius\  Helenius  coni.  Parrhasius 
epist.  qu.  IV  5.  cf  Bibbeckii  prol.  p.  174  sqq.  et  Hageni  schol.  JBern.  p.  731  sq. 
Beginensis  memoria  Bernensis  scholiastae  novem  locis  Mbrii  exemplar  commemo- 
rantis  testimoniis  magnopere  commendatur.  ceterum  Hebrus  expositor  in  marg.  a, 
s.  commentator  supr.  vers.  I  ||  1  prout]  uti  F  ut  pro  G  ||  2  multi  dicunt  .  .  . 
ratio  sit  viae  M,  nisi  quod  lin.  4  pro  quod  ait  supra  exhibet  nam  supra  ait 
et  lin.  7  nam  ait  supra  flecte  uiam  uelis  post  ratio  sit  viae  addit:  tenditur 
(tendit  iter  a)  multi  dicunt  inproprie  dictum  quod  ait  flecte  uiam  uelis.  aliud 
est  iter  uelis  tendere  aliud  per  uela  iter  quo  (quod  a)  si  dicimus  .  .  .  ratio  sit 
uiae  A  tenditur  multi  dicunt  inproprie  dictum  quod  ait  flecte  uiam  uelis  aliud 
est  iter  uelis  tendere  (aliud  . .  .  tendere  post  deleta  sunt)  multi  nimium  proprie 
constat  tamen  secundum  illud  dictum  nam  ait  supra  flecte  uiam  uelis.  aliud 
iter  uelis  tendere  aliud  per  uela  iter  quo  si  dicimus  .  .  .  ratio  sit  uiae  S  ten- 
ditur  (om.  B)  multi  dicunt  inproprie  (inpropria  H )  dictum  quod  ait  flecte  uiam 
(tendit  iter  supr.  flecte  uiam  /)  uelis  multi  nimium  proprie  (propriae  B  pro- 
pria  H).  constat  (constant  H)  tamen  secundum  illud  dictum  (dictum  om.  H) 
nam  ait  supra  (supra  ait  B)  flecte  uiam  uelis  (ut  in  ipsis  uelis  add.  L).  aliud 
est  iter  uelis  tendere  (ueHs  tendere  X,  uelis  iter  tendere  l  item  uellis  tendere 
H)  aliud  peruela  iter.  quod  si  dicimus  .  .  .  ratio  sit  uiae  BLH  nam  ut  (sic) 
supra  flecte  uiam  uelis.  et  aliud  est  iter  uelis  tendere  aliud  per  uela  iter  ten- 
dere.  et  multi  dicunt  inproprie  dictum  (quod  ait  flecte  uiam  uelis  prima,  ut 
videtur,  manus  supr.  vers.  add.  in  F)  multi  nimium  proprie.  constat  tamen 
secundum  ^  illud  dictum  quod  ait  flecte  uiam  uelis  (ut  in  ipsis  uelis  add.  G). 
quod  si  dicimus  bene  procedis  (sic)  .  .  .  ratio  sit  uiae  FG.  Servius  ipse  Hen- 
dit  iter  velis'  inproprie  dictum  esse  censet,  ut  (velis'  ablativus  sit,  eamque  sen- 
tentiam  simili  quinti  libri  versu  prolato  defendit.  aliis  illa  nimium  proprie  dicta 
esse  videri  commemorat,  ut  *velis'>  dativus  sit.  ordo  scholii  olim  ea  re  turbatus 
est  quod  librarii  alicuius  oculi  a  priore  cdictum  quod  ait*  ad  alterum  aberrave- 
runt.  ||  8  asspirant  B  aspirant  LHM  ||  9  tempore  AS  (temporum  a  temporis  s) 
tempora  H  \\  immutatione  S  ||  vel  ante  minuitur]  ut  A  (corr.  a)  ur  S  ||  10  circa 
noctem  et  om.  F  ||  11  regitj  casum  add.-  F  ||  12  namj  autem  S  (corr.  s)  non 
FG  ||  15  circeae  ABL,  om.  H  ||  rodvntvr  A  (corr.  a)  ||  16  anteae  H  ante  F  || 
17  segregabantur  F  ||  excluxit  H  excludit  M  ||  Albanis]  Circaeis  coni.  Bur- 
mannus 


126  SERVIl 

paludes  Fomptinas  fluens.     et   dicebatur  Aeaeus   ab   horrore   trans- 
euntium;  quod  homines  mutabantur  in  feras.     in  hoe  summo  oppi- 
dum  fuit;   quod   et   Circeium   dictum   est  et  Circei;    nam  utrumque 
Livius  dicit. 
5  11.    dives  non  addidit  cuius  rei;  cum  soleat;  ut  <(IX  26>  dives 

equum,  dives  pictai  vestis  et  auri.  inaccessos  inaccessibiles; 
inaccedendos;  non  ad  quos  nullus  accessit;  nam  Vlixes  illuc  venit. 
ergo  cinaccessos'  ad  quos  nullus  debeat  accedere;  ut  aut  inlaudati 
nescit  Busiridis  aras;  hoc  est  inlaudabilis;  nam  ab  Isocrate  con- 
10  stat  esse  laudatum. 

12.  resonat  cantv  resonare  facit.        svperbis  aut  altis,  aut 
nobilibus  propter  antiquam  oppidi  magnitudinem. 

13.  odoeatam  pro  codoriferam\     hoc   autem   ideo;   quia  usus 
olei  apud  maiores  non  fuit;  praecipue  in  Italia. 

15  14.    argvto  pectine  garrulo;  stridulo;  sonanti;  ut  forte  sub 

arguta  consederat  ilice  Daphnis.  percvrrens  pectine  te- 
las  aut  manu  percurrens;  aut  ictu  pectinis;  ut  videmus;  aut  quia 
apud  maiores  stantes  texebant,  ut  hodie  linteones  videmus.  est 
autem  Homeri;  qui  ait  iGtbv  E7toi%o[isvri. 

20  15.    gemitvs  iraeqve  gemitus  irascentium  leonum;  sv  dia  Svotv. 


4  Livius]  fragm.  61  ap.  Hertz.  IV  p.  234.  cf.  Hertzii  ind.  p.  275  sq.  II  8  aut] 
georg.  III  5  ||  15  forte]  buc.  VII  1  ||   19  Homeri]  Od.  V  62 


1  aeaeus  .Fs:  aeusa  A  aeaeusa  S  etheus  BH  aetheus  LM  ||  errore  F  \\ 
2  quod]  quia  B  quam  H  quo  StepJianus,  Daniel,  Lion  ||  3  circeium  A:  cir- 
///eum  S  circetum  BH  circeum  LM  circaeum  F  ||  dictum  est]  a  circe  add.  D 
||  circei  ABH:  circaei  SLF  circeium  M  circes  a  circaeium  Z  ||  4  libius  J?  \\ 
5  addit  LM  ||  cum  soleat]  ut  solet  B  ||  6  equum]  opum  M  ||  picta  HF  ||  uester 
B  ||  inacensos  L  ||  inaccessibiles  et  inaccedendos  B  ||  7  inaccendendos  H  ||  inac- 
cedendos  .  .  .  debeat  accedere  F:  inaccedendos  non  ad  quos  nullus  debeat 
accedere  accessit  nam  ulixes  illuc  uenit  ergo  inaccessos  .  .  .  debeat  accedere 
AS  (debeat  et  accessit  del.  a,  ad  debeat  in  marg.  1  ualeat  adscribens;  debeat 
accedere  del.  s)  inaccedendos  nam  ulixes  illuc  uenit  ergo  inaccessos  .  .  .  debeat 
accedere  BLH  (ad  inaceedeudos  in  marg.  non  ad  quos  nullus  accessit  add.  I, 
idem  sed  pro  ergo  posuit)  inaccedendos  nam  ulixes  illuc  uenit  ergo  inaccessi- 
biles  (sic)  non  ad  quos  nullus  accessit  sed  ad  quos  nullus  debeat  accedere  M 
(nam  ulixes  illuc  uenit  post  accedere  collocanda  videri  signis  adpositis  signifi- 
cavit  m)  ||  9  basiridis  H  bosiridis  a  \\  ipsocrate  B  (corr.  r)  ab  socrate  La  ab 
isocreate  H  ab  hisocrate  M  ||  constat  esse  laudatum]  constat  eum  esse  lauda- 
tum  B  laudatus  est  M  ||  11  facit]  hoc  ex  homero  (Od.  X  210  sqy.)  svqov  .  .  . 
sdconsv  (221  saq.)  KiQwqs  .  .  .  itslovxai  add.  D  (sSgmsv  et  paulo  post  Klqktjq 
e.  q.  s.  Fabricius)  ||  12  oppidi  om.  B  \\  13  hoc  autem  F:  haec  autem  AS  et 
hoc  B  et  H  et  hoc  autem  M  ||  15  stridulo  om.  B  ||  16  arguto  L  (corr.  T)  || 
17  aut  ictu  pectinis  ut  videmus  om.  M,  homo  Ubrario  fere  aequalis,  ut  videtur, 
in  marg.  supplevit  ita,  ut  pro  aut  ictu  scriberet  tactu  ||  aut  hictu  B:  fort.  et  ictu 
||  18  lintheones  L  ||  ridemus  H\\  19  icto  nectof.  xomenh  A  icton  cctoyxomenni  B 
iCTonet.  toyxomenh  L  ,  icton  et  tOYxoMENN  H  icton  enYxoMGNii  M  icton  enoio- 
menhn  F  ||  20  -iraeqve  gemitus  om.  F  ||  gemitus  .  .  .  sv  Sta  Svotv^  endiadin 
gemitus  irascentum  leonum  M  \\  endiadyin  A  eNdiadiYN  B  en  dia  in  L  (en  dia 
diin  l)    endiain  H 


COMM.  IN  VERG.  AEK  VII  11—26.  127 

16.  sera  svb  nocte  quasi  eo  tempore,  quo  naturali  libextate 
uti  consueveruut.  csub  sera  nocte'  per  noctern  seram.  rvdentvm 
naturaliter  cru?  longa  est:  Persius  <III  9>  findor  ut  Arcadiae 
pecuaria  rudere  dicas.  systolen  ergo  fecit.  ruditus  auteni  pro- 
prie  est  clamor  asinorum,  sicut  grunnitus  porcorurn,  ranarum  coax:  5 
quae  nomina  a  sono  vocis  constat  esse  composita. 

17.  praesepibvs  caveis;  ubi  aluntur:  non  enim  re  vera  prae- 
sepia  nabent. 

19.  dea  saeva  aut  per  se;  aut  herbis  potentibus  saeva.  Circe 
autem  ideo  Solis  fingitur  fllia;  quia  clarissima  meretrix  fuit;  et  nihil  10 
est  sole  clarius.  riaec  libidine  sua  et  blandimentis  honiines  in  feri- 
nam  vitam  ab  humana  deducebat;  ut  libidini  et  voluptatibus  operam 
darent:  unde  datus  est  locus  fabulae.  aperte  Horatius  sub  domina 
meretrice  fuisset  turpis  et  excors. 

20.  in   vvltvs   AC   terga    ferarvm    corruiripebatur    enim    in  15 
illis  sensus:  animus  nanique  idem  manebat. 

21.  pii  paterentvr  troes   ergo   impii  qui  pertulerunt:   impii 
auteni  propter  occisa  Solis  armenta. 

23.  NEPTVNVS    VENTIS    IMPEEVIT    VELA    SECVNDIS    physice   loCU- 

tus   est:   motu   enim   aquae  ventus   creatur;   ut  videmus  in  bombis  20 
organorum. 

24.  praeter  vada  FERVIDA   periculosa   navigantibus.     et   est 
tmesis. 

26.    in  roseis  fvlgebat  lvtea  bigis  ?lutea'  est  crocei  coloris? 


9  Circe  autem  .  .  .  locus  fabulae]  exscr.  mythogr.  II  212  ||  13  Horatius]  ep. 
I  2,  25  ||   24  lutea  est  crocei  coloris]  cf.  Non.  p.  549,  20  M.    Isid. .  or.  XIX  28,  8 


2  consuerunt  BHM   ||   pro   per  noctem  seram  M    pro   noctem   seram  l  || 
3  ru  naturaliter  M  ||  fidor  H  \\  archadiae  AJRL  ||  4  petuaria  L  ||  facit  M  ||  5  ut 

M  || ,  grunitus tL  grannitus  H  \\  6  quae  nomina]  que  A  (noa  a)  quoniam  S 
que  noam  H  quae  omnia  M  ||  9  circae  HM  \\  10  deo  J./SY<(ideo  a)  ||  solo  A 
(corr.  a)  soli//  S  ||  qui  F  \\  et  om.  AS  \\  11  clarius]  et  hoc  ex  homero  (Od.  X 
135  sqq.)  alair\v  d'  ig  vrjaov  .  .  .  zr\v  'Slneavbg  xsns  TtaZda  add.  D  ||  in  ferinam 
(feriam  G)  a  uitali  humana  FG  in  ferinam  a  vita  humana  coni.  Hagenus  \\ 
12  deducebat]  conuertebat  B  \\  13  locus  est  M  \\  fabule  JR  fabaie  H  \\  apertae 
ASF^  fabulae  apertae  Stephanus,  Daniel,  Lion  ||  dominam  A  ||  14  fuisse  BHF 
(corr.  r)  ||  15  in  vvltvs  om.  H  \\  16  sensus]  sensus  in  uultus  H  sensus  et  vultus 
vulgo  ||  manebat]  homerus  (Od.  X  239  sq.)  ol  dh  av&v  .  . .  oog  xb  nccQog  tcsq  add. 
D  ||  17  protulerunt  S  ||  impii  autem  . .  .  armenta]  scilicet  occidendo  impii  autem 
propter  occisa  solis  armenta  M  (impii  .  .  .  occisa  post  deleta  sunt)  \\  18  acisa  B 
(occisa  r)  \\  19  physice  autem  vulgo  ||  lautus  B  (locutus  r)  \\  20  bombis  B:  bonis 
AS HF  bomis  L  bolmis  M.  ad  bomis  supr.  vers.  id  est  bullis  aquarum  ad- 
scripsit  Lipsiensis  corrector.  idem  in  margine  haec  adiecit  nota  motu  aquae 
uentum  creari  quod  uel  in  bomis  i.  e.  in  bullis  uel  uesicis  uidemus.  ||  21  orga- 
norum  edidit  Stephanus  ||  22  et  pkaeteb  vada  f.  v.  M  \\  23  mesis  AS  themesis 
BLM  temesis  Fa    thesis  H\\  24  fvlgebat  om.  A B L H  \\  lvtia  L 


128  SERVIT 

ut  croceo  inutabit  vellera  luto:  unde  multi  iungunt  cinroseis'; 
id  est  non  roseis^,  qtiasi  non  rubicundis,  ne  sit  eontrarium.  tamen 
secundum  Homerum  dictum  est?  qui  interdum  QododccKrvXov,  id  est 
rosei  coloris  digitos  habenteru,  interdum  XQOxortSTtkov  dicit  Auroram, 
5  id  est  crocei  coloris  veste  circumdatam. 

27.  CVM  venti  posvere  cum  ortu  diei  quievere:  cposuere9  enim 
quievere  est,  sicut  contra  cferre5  flare  dicimus,  ut  <(III  473)>  fieret 
vento  mora  nequa  ferenti,  id  est  flanti.  omnisqve  repente 
resedit  flatvs  conmis';  id  est  et  qui  ripae  est  flatus,  et  qui  pelagi, 

10  qui  altanus  vocatur. 

28.  tonsae  remi  dicti  a  decutiendis  fluctibus?  sicut  tonsores 
a  tondendis  et  decutiendis  capillis. 

29.  lvcvm  PROSPICIT  in  quo  erat  fluminis  numen :  diximus  enim 
<T  441>  numquam  sine  religione  esse  lucum  a  Vergilio  positum. 

15  30.    hvnc  inter  per  hunc:  Terentius  dum  rus  eo;  coepi  ego- 

met  mecum  inter  vias.     est  autem  crebra  Prontonis  elocutio. 
amoeno  umbroso,  silvis  circumdato. 

31.  flavvs  arena  epitheton  proprium.  et  sciendum  exitum 
Tiberini  fluminis   naturalem  non  esse  nisi  circa  Ostiam,   ubi  prima 

20  Aeneas  castra  constituit:  nam  aliter  non  procedit  quod  ait  <IX  466> 
murorum  in  parte  sinistra  opposuere  aciem:  nam  dextera 
cingitur  amni.  postea  enim  in  Laurolavinio  castra  fecit  ingentia; 
quorum  vestigia  adhuc  videntur. 

33.    adsvetae  ripis  volvcres  bono  compendio  usus  est. 

25  34.    aethera  MVLCEBANT  ohlecttibant,  lenibant.    corporalia  enim 

sunt  elementa;  ut  diximus  supra  <VI  724>;  non  enim  mulcetur  nisi 
quod  corporale  est.  supra  ait  <VI  726>  totamque  infusa  per 
artus. 


.  1  croceo]  buc.  IV  44  ||  6  posuere  enim  quievere  est]  cf.  Non.  p.  368,  11  M. 
||  9  et  qui  .  .  .  vocatur]  cf.  Isid.  or.  XIII  11,  18  ||  11  tonsae  .  .  .  capillis]  exscr. 
Isid.  or.  XIX  2,  6  ||  15  Terentius]  eun.  IV  2,  1 


1  mutauit  ELHF\\  2  ne]  nec  8  \\  3  est  om.  H\\  poaoaaKTYdN  A  poaoaak- 
tytiaon  B  poAOAaKTiAON  H  rodadactylon  M  PoaoaAaKTYAON  F  ||  4  KPOKonerraoN 
A  KPOKOpenAON  B  kpokoneneaon  H  cocropeplam  M  KPONonerraojj  F  \\  dicit 
Auroram  ow.  F  \\  Auroram  om.  B  ||  6  vento  B  (corr.  r)  ||  diei]  dicit  s  ||  7  est 
quieuere  M  ||  ferre  flare]  flantes  ferentes  M  \\  8  flantis  H\\  12  decuendis  capil- 
lis  L  |  13  nam  ut  diximus  enim  M  (enim  post  deletum)  ||  14  uergilio  AS  || 
15  terrentius  ABLH  ||  rus  eo]  roseo  AF  ros  eo  BH  (corr.  r)  ||  16  mecum 
om.  B  ||  elecutio  A  eloquutio  F  ||  19  hostiam  MLa:  hostia  ASBl  ostia  HFm, 
sed  inubi  pro  ubi  H,  ut  in  archetypo  ostiam  fuisse  uideatur.  ceterum  cf.  Charis. 
p.  35,  8  et  98,  14  K.  \\  21  apposuere  L  ||  22  nam  postea  M  ||  laurolauino  BH  || 
23  adhuc  uestigia  F  ||  25  lenibant]  deliniebant  FG  ||  26  elementa  sunt  F  \\ 
27  supra  enim  vulgo 


COMM,  IN  VERG.  AEN.  YII  27-47.  129 

37.  nvnc  ace  liinc  est  sequentis  operis  initium:  ante  dicta 
enim  ex  superioribus  pendent.  ,  sane  erato  vel  pro  Calliope,  vel 
pro  gualicumque  mtisa  posuit.  tempora  rervm  quia7  ut  diximus 
supra  <(III  587)>?  secundum  Lucretium  tempora  nisi  ex  rebus  colli- 
gantur,  per  se  nulla  sunt.  5 

38.  latio  antiqvo  quia  duo  sunt?  vetus  et  novurn,  sicut  et 
in  iure  lectum  est. 

40.    exordia  pvgnae-  id  est  cervi  interitum. 

42.  actos  aut  collectos,  aut  re  vera  compulsos:  quod  est  veri 
simile  propter  illud  <46>  clonga  placidas  in  pace  regebat\  10 

43.  totamqve  svb  arma  coactam  collectam,  ut  Tityre  coge 
pecus.    ctotam?  autem  vn;e()(5o2,iKc5g  dixit. 

47.  HVNC  FAVNO  ET  NYMPHA  GENITVM  LAVRENTE  MARICA  qui- 

dam  deus  est  Fatuclus.  huius  uxor  est  Patua.  idem  Faunus  et 
eadem  Fauna,  dicti  autem  sunt  Faunus  et  Fauna  a  vaticinando,  id  15 
est  fando,  unde  et  fatuos  dicimus  inconsiderate  loquentes.  ergo 
Faunae  et  Fatuae  nomen  quasi  asperum  fugit  poeta,  et  Maricam 
dixit  fuisse  uxorem  Fauni.  est  autem  Marica  dea  litoris  Mintur- 
nensium  iuxta  Lirin  fluvium:  Horatius  et  innantem  Maricaelito- 
ribus  tenuisse  Lirin.  quod  si  voluerimus  accipere  uxorem  Fauni  20 
Maricam,  non  procedit:  dii  enini  topici;  id  est  locales,  ad  alias 
regiones  non  transeunt.  sed  potest  dictum  esse  per  poeticam  licen- 
tiam  ^Laurente  Marica';  cum  sit  Minturnensis.  dieunt  alii  per  Ma- 
ricam  Venerem  intellegi  debere;  cuius  fuit  sacellum  iuxta  Maricam; 
in  quo  erat  scriptum  nONTlH  A&POJITH.    sane  Hesiodus  Latinum  25 


11  Tityre]  buc.  III  20  ||  15  dicti  autem  sunt  .  .  .  loquentes]  cf.  Don.  ad 
Ter.  eun.  V  8,  49  ||  18  est  autem  Marica  .  .  .  fluvium]  cf.  comm.  Luc.  II  424  || 
19  Horatius]  carm.  III  17,  7  ||   25  Hesiodus]  theog.  1011  sqq. 


1  liic  A  S  (hine  a)  et  hinc  F  ||  principium  M  ||  2  sane]  om.  F  \\  sane  erato 
autem  M  ||  3  possint  E  ||  6  sicut]  ut  M  \\  et  om.  M  ||  8  exordivm  A  ||  14  fatu- 
clus  ASRMF:  fatudus  L  fatuelus  H  \\  idem  .  .  .  Fauna]  idem  sunt  faunus 
et  fauna  M  ||  15  eadem  om.  L  ||  dicti  .  .  .  Fauna  om.  L,  supr.  vers.  add.  I  || 
dicti  ex  dicta  F  ||  sunt  autem  B  ||  Faunus  et  Fauna  om.  M  ||  a  om.  S  ||  16  etj 
uel  jP7  ||  18  est  autem  Marica]  quae  est  M  ||  litoris  BLHM:  litora  uel  A  (lito- 
rum  a)  litoras  uel  S  (litoris  s)  litoralis  FG,  fortasse  recte  \\  myntirnensium  AS 
mintirnensium  B  myntyrnensium  L  myrtirnensium  H  mintyrnensium  F  ||  19 
librin  S  lirim  B  ||  minantem  B  (corr.  r)  inantem  L  innante  M  ||  20  iibrin  S 
lyrin  H  ||  21  non  procedit  .  .  .  Laurente  Marica  om.  L,  in  marg.  add.  1 1|  mari- 
cam  fuisse  uxorem  fauni  M  ]|  enim]  autem  l  ||  topici  ex  topaci  M  topyci  l  || 
id  est  om.  M,  supr.  vers.  add.  m  ||  22  non]  numquam  Ml  ||  sed  dictum  est  M 1 1| 
23   cum  mirtinensis  sit  M  ||   mintyrnensium  AH  myntirnensium  S    mintynen- 

n 

sium  B    myntyrnensis  L    miriErnensiL  F  (iu  in  ras.  man.  sec.)   ||    aliqui  B  || 
25  ttontih  a(j)poaith  F:  noNTi^a  ^poaiTH  A  (noNTiNa  w,  ras.  a)  Nontma(j)PoaiTH  S 

nONTlNAc|)PAriN    B     HONTINA    C|)P0AITH    L     TTONTlH    A(j)POAlTH    H     TrONUNaPOanH    M 
Servii  coinm.  Yol.  II.  Fasc.  I.  9 


130  SERVII 

Circes  et  Vlixis  filiura  dicit;  quod  et  Vergilius  tangit  dicendo  <(XII 
164)>  Solis  avi  speciinen.    sed  quia  temporuni  ratio  non  procedit, 
illud  accipienduni  est  Hygini,  qui  ait  Latinos  plures  fuisse,  ut  intel- 
legamus  poetam  abuti,  ut  solet;  nominum  similitudine. 
5  48.    ACCIPIMVS   propter  varias  opiniones  hoc  adiecit,   ut  Sallu- 

stius  urbem  Romam?  sicuti  ego  accepi?  condidere  atque 
habuere  initio  Troiani. 

49.   vltimvs  avctor  primus,  ut  csupremuni'  summum  dicimus: 
pro  supreme  Iuppiter. 

10  51.    primaqve  oriens  erepta  iyvENTA  est  per  transitum  tan- 

git  historiam.  Amata  enim  duos  filios,  voluntate  patris  Aeneae 
spondentes  Laviniam  sororem,  factione  interemit:  unde  et  cerepta' 
dixit,  quasi  per  vim.  hos  alii  caecatos  a  matre  tradunt,  postquam 
amisso  Turno  Lavinia  Aeneae  iuncta  est     cfato?  autem    dicit  volun- 

15  tate:  nam  dii  id  fantur  quod  sentiunt,  non  ut  hornines,  de  quibus 
lectum  est  aliud  clausum  in  pectore;  aliud  in  lingua  prom- 
ptum  habere. 

53.  iam  matvra  viro  iam  plenis  nvbilis  annis  non  est  ite- 
ratum;  sed  secundum  ius  dictum,  in  quo  4et  ex  annorum  ratione  et 

20  ex  habitu  corporis  aetas  comprobatur.  primum  ergo  ad  habitum; 
secundum  ad  annos  pertinet. 

54.  latio  Latium   pars   est  Ausoniae:   unde  dixit  primo  quod 
minus  est,  sic  intulit  ctotaque  Ausonia'. 

56.  petIt  ante  alios  pvlcherrimvs   aut  cante  alios  petit'; 
25  aut  cpulcherrimus  ante  alios'. 

57.  miro  amore  nova  intemperantia. 

58.  sed  variis  propter  apes;  incendium;  oracalum  Fauni. 
portenta  signa  quae   sunt  media;  a  portendende:   nam  et  bona  et 
niala  sunt  portenta. 


5  gallustius]  Cat.  6,  1  ||  8  vltimvs  primus]  cf.  Non„  p.  41 7?  25  M.  ||  9  pro] 
Ter.  ad.  II  1,  42.  cf.  Don.  ad  hunc  vers.  et  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  III  310  || 
14  fato  .  .  .  voluntate]  cf.  Non.  p.  303,  33  et  p.  455,  29  M.  ||  16  aliud]  Sall. 
Cat.  10,  5 


1  circae  AL  circe  S  circis  BH  circis  ex  circes  F  \\  et  om,  M -||  uergilius 
AS  ||  tangit  uirgilius  M  ||  3  ygini  libri  ||  qui]  quod  F  ||  4  nominis  M  \\  similitu- 
dinem  ASH  (corr.  a)  similitude  L  ||  5  salustius  AL/HMr  saluster  JR  ||  6  orbem 
AH  (corr.  a)  \\  7  in  initio  vulgo  ||  %  et  AS  (ut  a)  ||  9  ut  pro  l  ||  10  EST.om.  ALM 
||  12  et  om.  M,  supr.  vers.  add.  m  ||  15  oms  L  (homines  T)  ||  16  promtum  HF  || 
18  iteratio  M  \\  19  dictum]  locutus  est  M  \\  et  ante  ex  annorum  om.  MM,  supr. 
vers.  add,  m  ||  ratione]  cpmparatione  B  \\  et  ante  ex  habitu  om.  JR,  supr.  vers. 
add.  r  |)  20  babitudinem  F  ||  22  e  latio  M  ||  Latium  om.  M  \\  Ausoniae]  italiae  F  || 
24  pvlcherrimvs  om.  LHM  ||  25  aut]  aut  certe  M D  \\  pulcherrimus  ASM:  pul- 
cher  BLHF\\  26  miro  p.  amoke  M  \\  nova]  mira  M  \\  27  et  incendium  et  ora- 
culum  D  ||  28  a  portendendo  edidit ^Stephanus  ||   29  portenta  om.  M 


COMM.  IN  VEE  "   VII  48—73.  131 

59.  lavrvs  erat  Latinus  post  °  atris  Lavini  cum 
Lavinum  aniplificaret,  ab  inventa  lauro  Lt^  ium  id  appella- 
vit.  ijst  penetralibvs  penetrale  est  omnis  in^  ior  pars  domus, 
licet  sit  intecta:  unde  laurum  in  penetralibus  fuisse  non  mirum  est. 

60.  metv  religione,  quae  nascitur  per  timorem.  5 

61.  primas  cvm  conderet  arces  cprimas'  circa  laurum  scili- 
cet:  nam  iam  civitas  fuerat. 

65.  trans  aethera  aetherem  pro  aere  posuit. 

66.  obsedere   apicem    verbum    oppugnationis    est    cobsedere'; 
quo  usus  est  signate  propter  bellum  futurum.         per  mvtva  invi-  10 
cem:    et  est  absolutum.     Melissus  qui  de   apibus  scripsit,   ait  duo- 
bus  pedibus  se  tenent  et  duobus  alias  sustinent. 

68.  vates  divinus:  per  quam  autem  artem  non  dixit,  nec  nomen 
eius;    sed  datur   intellegi  coniecturis  eum  quibusdam  futura  dixisse. 

69.  partes    petere    agmen    easdem    intellegimus    ab    infero  15 
mari   apes  venisse,  unde  et  Troiani.    cpartes'  autem  ceasdem'  sum- 
mitates  rerum  petere  dicit,   sicut  apes  apicem  lauri,  per  quam  ad- 
venarum  victoria  enuntiatur. 

71.  castis  piis.  et  sciendum  Latinum  sacrificasse  iuxta  stante 
Lavinia.  20 

73.  nefas  absoluta  parenthesis.  et  est  hypallage  ccomprendere 
crinibus  ignem5?  cum  ignis  crines  comprehendat. 


5  metv  religione]  cf.  Non.  p.  349,  17  M. 


1  post  fratris  lauini  mortem  M  ||  Lavini]  laui  S  \\  2  lavinium  BF  lauinum 
uvbem  L  ||  aedificaret  AS  (amplificaret  a)  ||  inuento  ASBHF  (inuenta  r)  \\ 
laurolauinium  ASBFl:  lauinium  LM  lauinum  H  ||  id  om.  AM ,  supra  vers. 
add.  a.  appellauit  id  L  ||  3  m.  SB  (corr.  a)  \\  benetrabilibvs  ASH  (corr.  a)  || 
penetrale  BLHFa:  penetral  ASM  ||  4  intecta  sit  M  \\  in  penetrabilibus  ALH.M 
(corr.  a)  impenetrabilibus  B  ||  non  est  mirum  LHM  ||  5  nascitur]  nata  est  M  || 
6  pkimvs  B  (corr.  r)  |[  scilicet]  supple  JDaniel  ||  9  verbum  .  .  .  futurum]  uerbum 
obpugnationis  (oppugnationis  M)  futurae  ASM  |j  verbum]  autem  add.  FG  || 
obpugnationis  HFG  \  10  significante  FG  \  11  mellissus  B  melisus  F  melli- 
sus  a  ||  et  duobus  alias  sustinent  BFa:  et  duobus  alii  sustinent  AS  et  duobus 
aliis  continent  L  et  duobus  aliis  sustinent  Hl  et  duobus  aliis  se  sustinent  M' 
et  duabus  alis  se  sustinent  Stephanus  ||  13  per  quam]  per  quandam  A  per  que 
quandam  S  \\  14  coniecturis  BLMa:  coniectorus  A  coniecturus  SHF  ||  15  eas- 
dem]  p.  ex.  i.  add.  M  ||  infero  LMFa:  inferiore  B  inferiori  ASH  \  16  maria 
peruenisse  A  (corr.  a)  mari  aperuenire  S  (mari  aperuenisse  s)  \\  unde  et  Troiani 
om.  M\  eiusdem  B  (corr.  r)  ||  summitatem  AS.  fort.  summitatem  eos  ||  petere 
.  .  .  advenarum  om.  ASy  supr.  vers.  add.  a  ||  17  dixit  B  ||  quem  L  ||  18  enun- 
tiatur]  praenuntiatur  F.  quod  autem  in  lauro  sederunt  ostenditur  aduenarum 
futura  uictoria  add.  M,\l  19  sciendum]  intellegimus  M  ||  20  lauina  LH  (laui- 
nia  T)  ||  ad  adolet  in  Turonensi  is  interpres  qui  Tironianis  notis  usus  est  haec 
adscripsit  Adolet  pro  sacrificat  uel  incendtt.  adolere  .  .  est  crescere  sed  hic 
%axa  eupbismon.  est  id  est  inpropria  dictio  cauebant  enim  ne  in  sacris  aliquid 
uerbum  proferrent  quod  posset  in  malam  partem  poni  et  malum  omen  nabere 
ideo  adolet  pro  incendit  dixit  (pro  notis  puncta  posui).  cf.  Serv.  ad  Aen.  I  704  || 
21  absolute  B  (corr.  r)  ||  parantasis  B  ||  et  est]  est  autem  F  ||  comprehendere  AHM 

9* 


132  SERVII     . 

76.*fvmida  in  fumo  est  causa  lacrimaruni  et  belli. 
77.    vvlcanvm  spargere  incendium  belli  significat.    his  autem 
duobus  hoc  ab  augurio  distat  Ascanii;  fumo  et  aspersione  flammaruin. 

81.  FAVNI  Faunus  aito  rrjg  cp&wfjg  dictus,  quod  voce,  non  signis 
5  ostendit  futura. 

82.  lvcosqve  pro  in  lucis. 

83.  svb  albvnea  in  Albunea.  alta  quia  est  in  Tiburtinis 
altissimis  montibus.  et  Albunea  dicta  est  ab  aquae  qualitate,  quae 
in  illo    fonte   est:    unde  etiam  nonnulli  ipsam  Leucotheam   volunt. 

10  sciendum  sane  unum  nomen  esse  fontis  et  silvae. 

84.  sacro  fonte  nullus  enim  fons  non  sacer.  mephitin 
niephitis  proprie  est  terrae  putor;  qui  de  aquis  nascitur  sulphurfttis, 
et  est  ih  nemoribus  gravior  ex  densitate  silvarum.  alii  Mephitin 
deum  volunt  Leucotheae  conexum,  sicut  est  Veneri  Adonis,  Dianae 

15  Virbius.  alii  Mephitin  Iunonem  volunt,  quam  aerem  esse  constat. 
novimus  autem-  putorem  non  nisi  ex  corruptione  aeris  nasci;  sicut 
etiam  bonum  odorem  de  aere  incorrupto,  ut  sit  Mephitis  dea  odoris 
gravissimi,  id  est  grave  olentis. 

85.  hinc  italae  gentes  commendatio  oraculi  ipsius.       oeno- 
20  tria  tellvs  proprie  Sabinorum  tractus. 

87.  svb  nocte  silenti  per  noctem  silentem. 

88.  incvbvit  incubare  dicuntur  ^proprie  hi  qui  dormiunt  ad 
accipienda  responsa:  unde  est  ille  incubat  lovi,  id  est  dormit  in 
Capitolio;  ut  responsa  possit  accipere. 

25  90.    vaeias  avdit  voces  scilicet  propter  multa  simulacra. 

FRVITVR  pascitur:  quod  de  rebus  tantum  bonis  dieimus. 


23  ille]  Plaut.  Curc.  II  2,  16  ^namque  incubare  satius  te  fuerat  lovi' 


,  1  fumo]  quo  M.  autem  add.  F  ||  2  belli]  bellicum  B  bellium  H  belis  F  \\ 
autem]  enim  M  \\  3  boc  om.  A  ||  fumos  F  ||  et  om.  M  |j  4  ano  tlun  A  (cctzo 
trjg  cpoovrjg  man.  rec.)  arro  thc  4)lun  B  (hc  add.  Petrus  Daniel)  drro  t  ^lon  hic  H 
anoiNiuNT  M  ano  thc  4>on€C  F  ano  thc  4>onhc  in  ras.  I  ||  5  futura  ostendit  M  II 
7  Albunea]  unea  in  ras.  a  albulnea  S.  iutura  futura  add.  F,  quae  post  deleta 
sunt.  Albunea  futura  Stephanus  \\  8  albulnea  S\\  dicta  est]  dict&AS  \\  9  leucbo- 
team  AB  (corr.  a)  leucatbeam  LIIF  leucotbean  M  ||  10  uno  B  (corr.  r)  || 
esse  nomen  M\\  11  enim  om.  AS  \\  sacer]  propter  attributos  illis  deos  qui  fon- 
tibus  praeesse  dicuntur  add.  D  \\  mefitin  ASJRH  mc^yohm  L  ||  12  mefitbis  A  \\ 
propria  L  ||  nascitur  uel  F  ||  sulpboratis  H  sulpuratis  M  (sulpburatis  m)  sul- 
poratis  F  ||  13  mefitim  AL  ||  14  leucboteae  M  leucatbeae  LH  leucbotbeae  F  || 
ueneri  adonis  in  ras.  a  \\  15  uiruius  AS  (corr.  a)  uiruirus  H||  Mepbitin]  mefi- 
tim  A,  om.  F  \\  iunonest  B  (iunonem  r)  \\  16  correptione  A  (corr.  a)  \\  20  tractus] 
ab  Oenotrio  rege  add.  D  ||  21  schdlium  ad  v.  87  post  scholium  ad  incvbvit  prae- 
bent  libri  ||  silentem]  id  est  per  noctis  silentium  cum  omnes  tacent  add.  D  || 
23  unde  est  plautus  in  curculione  D  ||  unde  .  .  .  Iovi]  unde  incubauit  AS  (in 
marg.  inf.  schol.  ad  incvbvit  plene  scrips.  a)  \\  incubit  H  |j  dormiuit  S  ||  24  pos- 
sunt  B  (corr.  r)  ||  25  simulacra]  petentibus  oracula  apparentia  add.  Fabricius 


COMM.  IN  VERG.  AEK  VII  76-111.  133 

91.  acheronta  adfatve  avernis  potestates  quae  sunt  in 
Aeheronte,  ad  quem  per  Avernum  venitur.  hoc  autem  ideo,  quia 
Faunus  infernus  dicitur  deus:  et  congrue;  nam  nihil  est  terra  infe- 
rius;  in  qua  habitat.  hinc  est  quod  eum  Horatius  inducit  nocen- 
tem;   dicens  lenis   incedas   abeasque  parvis  aequus  alumnis.  5 

92.  pater  ipse  aut  honoris  est;  aut  pater  Laviniae. 

93.  centvm  aut  pro  qualitate  fortunae,  unde  et  crite?  dixit: 
aut  finitum  pro  infinito  posuit.. 

94.  tergo  pro  tergoribus,  id  est  coriis. 

97.  thalamis  nev  ckede  paratis  propter  Turnum.  10 

98.  venient  melius  cveniunt';  ut  iam  eos  venire  significet. 
GENERI  plurali  usus  est  pro  singulari. 

99.  a  stirpe  stirpem  cum  de  genere  et  prosapie  diciinus,  tan- 
tum  femininum  est;  cum  de  arbore;  et  masculini  generis  et  feminini 
invenitur;   ut  <(XII  770>  sed   stirpem  Teucri  nullo  discrimine  15 
sacrum;  contra  Horatius  stirpesque  raptas  et  pecus  et  domos. 

100.  svb  pedibvs  sub  imperio  suo  ac  potestate. 

102.  monitvsqve  alibi  monita  dixit,  ut  <TIII  336)>  Carmen- 
tis  nyinphae  monita  et  deus  auctor  Apollo. 

103.  non  ipse  svo  premit  ore  latinvs  quo   a  se  repelleret  20 
generos. 

104.  sed  circvm  late  volitans  tmesis  est  ccircum'  cvolitans'. 

109.  adorea  liba  ador  proprie  est  genus  farris;  liba  autem 
sunt  placentae  de  farre;  melle  et  oleo,  sacris  aptae. 

110.  svbicivnt  epvlis  subponunt  in  epularum  locum.       ille  25 
qui  per  harpyiam  vaticinatus  est;  ut  <(III  251)>  quae  Phoebo  pater 
omnipotens. 

111.  et  cereale  solvm  solum  dicitur  omne  quod  aliquid 
sustinet;  unde  de  mari  supfa  ait  <V  199>  subtrahiturque  solum. 


4  Horatius]  carm.  III  18,  3  ||  6  Pater  .  .  honoris  est]  cf.  Isid.  diff.  verb.  274 
||  16  Horatius]  carm.  III  29,  37  ||  23  ador  . . .  sacris  aptae]  cf.  Non.  p.  52,  25  M. 
et  Isid.  or.  XX  2,  17  ||  28  solum  .  .  .  solum]  exscr.  Isid.  or.  XIV  8,  24.  cf.  or. 
XI  1,  115 


4  habitat]  faunus  add.  B  ||  5  levis  vulgo  ||  incedar  J^  (corr.  r)  ||  abeasque 
Frm:   absque   ASM   abesque  BH  ab///sque  L   \\   aequis  ASBl    equis  BL 
6  aut  pater  Laviniae]  aut  re  uera  propter  lauiniam  M D  [|  liuiniae  A  (corr.  a) 
8  aut  certe  finitum  F  \\  aut  .  .  .  posuit]   aut  certe  finitus  sit  pro  infinito  M 
12  pro]  per  H ||  13  a  stirpe]  om.  AS}  ab  stirpe  M ||  stirps  ASB.    ceterum  cf. 
Neue  Formenl.  I2  p.  668   ||    prosapiae  F  ||    16  contra  Horatius]    et  feminini  ut 
horatius  M   contra  horatius  hae  LH  ||  stirpisque  M  ||  domus  ASL  \\  18  car- 
mentes  F  \\  20  quo]  id  est  quo  F  \\  a  om.  AS  (a  se  s)  \\  22  temesis  vel  theme- 
sis  libri  ||  23  est  om.  M  ||  24  et  melle  A    ex  melle  H  ||  apta  F  ||  25  supponunt 
B  ||  iixe  ASBJSM:  ipse  LF  \\  26  arpian  ASR  arpiam  BM   arpyiam  L   ar- 
pyam  F  \   28  dicitur]  est  M  ||  omne  dicitur  F  ||   29  solnm]  et  ouidius  primo 


134  *  SERVII 

sic  nunc  panicias  inensas?  id  est  epularuru  sustentaculuni?  solum 
vocavit. 

112.    FOETE  aliis  abundat  cforte\ 

115.  fatalis  crvsti  ad  negotium  respexit  Aeneae?  cui  hic 
5  erat  finis  laborum.  ccrustum'  autem  et  ccrusta\  neutraliter  dicimus 
de  his  quae  comedi  possunt:  Horatius  ut  pueris  olim  dant  cru- 
stula  blandi  doctores?  Iuvenalis  <IX  5)>  nos  colaphum  incu- 
timus  lambenti  crustula  servo.  feminino  autem  geriere  frag- 
menta  dicimus;  quae  comesse  non  possuruus?  ut  concrescunt 
10  subitae  currenti  in  flumine  crustae.  qvadeis  aut  mensis: 
et  est  antonomasia?  nam  supra  corbem?  dixit:  aut  cquadris'  frag- 
mentis  accipimus/  ut  luvenalis  (V  2)  ut  bona  summa  putes 
aliena  vivere  quadra. 

117.  adlvdens    aut    vacat    cad'?    et    ludentem    significat:    aut 
15  certe  cadludens?  ad  responsi   fidem   verba   componens.         laboevm 

finem  scilicet  maritimorum:  nam  in  terra  multa  passurus  est?  ut 
ait  sibylla  <(VI  84)-  sed  terrae  graviora  manent. 

118.  prbiamqve  loqventis  ab  oee  eeipvit  patee  hoc  est? 
adhuc   loquente  Ascanio  primus  pater  intellexit  famem?    quani  fata 

20  praedixerant. 

119.  nvmine  peessit  id  est  oraculi  fide  ab  Heleno  et  Anchisa 
praedicti.  cpressit'  autem  vocem  Ascanii?  quo  posset  ipse  numina 
deprecari. 

120.  ,fatis    mihi   debita    bona    periphrasis    est?    ne    cfatalis' 
25  diceret?  quod  est  medium:  et  in  precibus  nihil  esse  ambiguum  debet. 

121.  O  fidi  Aeneae  scilicet?  non  Troiae?  quam  nequivere  servare. 

122.  Hie  DOMVS  aut  familia?  ut  <III  85>  da  propriam  Thym- 
braee  domum:  aut  ordo  est?  hic  est  patria,  hic  domus;  ante  enim 
patria  est?  sic  domus. 


6  Horatius]  sat.  I  1,  25   ||  9  concrescunt]  georg.  III  360 


metaniorphoseon  (73)  dixit  cneu  regio  foret  ulla  suis  animalibus  orba  astra 
tenent  coeleste  solum'  add.  D  ||  1  panitias  L  ||  solum  om.  H  \\  5  laboris  M  || 
fort.  autem  est  et  ||  neutro  M  ||  6  comedi  possunt]  esui  sunt  F  ||  dant  crustii  jP  || 
8  labenti  L  ||  9  dicimiis]  dicuntur  M  ||  quae  comesse  non  possumus]  quae  non 
sunt  esui  ASM  (esuis  a)  ||  concrescunt  A,  sed  unt  in  ras.  a,  concrescit  8  || 
10  qvadbag-is  R\  11  an  A  8  (aut  as)  a  L  (aut  l)  ||  quadragis  H  \\  12  accipiamus 
F  ||  potes  B  potest  HF \\  16  passuros  E  \\  est -,om.  SBH\\  17  terre  B  \\  20  pra- 
dixerat  H  \\  21  fidem  F\\  eleno  A  \\  anchis§  F  \\  22  praedicti]  presenti  B  uel 
praesentati  superscr.  r  \\  vocem  om.  H  \\  possit  AS  \\  ipse]  om.  H,  esse  M  || 
24  medita  B  (mihi  debita  r)  ||  bona  peripnrasi  usus  est  .F||  frasis  8  (perifrasis  s) 
||  25  et  om,  F  ||  nihil  om.  H  \\  ambiguum  esse  debet  H   esse  debet  ambiguum 

n 

M  ||  26  scilicet]  scilicet  et  AL  intehegatur  F  ||  nequiuerat  F  \\  27  hac  H 
da]  a  H\\  propria  B  ||  timbree  ABH  tymbreae  L  tymbree  M  tymbraee  F 
28  est  post  ordo  om.  H  \\  est  post  hic  om:  M  ||  29  est  post  patria  om.  Jj  ||  sic" 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VII  112—139.  135 

125.  accisis  undique  consumptis.  et  hoe  est  apud  nos  cac', 
quod  apud  Graecos  ap.  hinc  est  <(565^>  amsancti  valles,  id  est 
undique  sancti. 

128.  haec  erat  illa  fames  ac  si  diceret:  hoc  fuerat  iimen- 
dum  periculum,  quod  pericula  determinat.  5 

.131.  *  habeant   habitent;   hoc  enim  frequentativum   est  ab   eo 
quod  est  habeo.        vbi  moenia  gentis  Laurolavinium  significat. 

133.  nvnc  pateras  libate  iovi  ab  eo  quod  continet  id  quod 
continetur. 

134.  anchisen  genitorem  bene  Iovem  et  Anehisen,  qui  causa  10 
oraculi  fuerunt.         eeponite  mensis   aut  timore  verborum  Ascanii 
interrupta  renovate:  aut  creponite'  frequenter  ponite,  id  est  crebro 
bibite. 

135.  tempora  ramo  implicat  diebus  enim  festis  ita  epulaban- 
tur;  id  est  coronati.  15 

136.  genivmqve  loci  Apollinem  vult  intellegi:  in  tutela  enim 
eius  tota  fuerat  regio,  ut  <(61)>  quam  pater  inventam  primas 
cum  conderet  arces,  ipse  ferebatur  Phoebo  sacrasse  Lati- 
nus.  aliter  iniquum  est  si,  cum  omnes  invocet,  Apollinem  praeter- 
mittat;  praesertim  cum  Helenus  dixerit  <(III  395)>  aderitque  vo-  20 
catus  Apollo.       primamqve  deorvm  quia  ipsa  est  mater  deorum. 

.137.     NYMPHASQVE  ET  ADHVC  IGNOTA  PRECATVR  FLVMINA  bonum 

ordinem  sequitur:  sic  alibi  <(VIII  71)>  nymphae,  Laurentes  nym- 
phae?  genus  amnibus  unde  est. 

138.  noctem  noctisqve  orientia  SIGNA  quae  noctem  sequun-  25 
tur,  ut  nymphas  flumina:*  invocat  enim  sibi  coniuncta. 

139.  phrygiamqve  ex  ordine  matrem  aut  ccontigue',  quia 
Idaeum  dixerat  Iovem:  aut  certe  crite'?  id  est  more  sollemni. 


6  habeant  habitent]  cf.  Non.  p.  318,  3  M. 


sit  H  et  sic  M  ante  enim  patria  est  quam  sit  donras  D  \  ad  vers.  123  nvno 
repeto  anchises  etc.  nnsquam  legimus  quod  Anchises  praedixerat  fame  in  Italia 
laboraturos  Troianos  Masvicius,  quae  in  libris  non  inveniuntur  \\  1  acctssis  8 
(corr.  s)  ||  undique  conscisis  (sic)  vel  consumptis  Daniel  ||  ac  libri  am  Masvicius, 
fortasse  recte  [|  2  an  AS:  am  reliqui  apcpi  Btephanus,  fortasse  recte.  et  hoc  ac- 
cisi  ualde  undique  caesi  id  est  aybcpiv.oitoi  add.  D  '  ||  hinc  est  MFl:  hoc  est 
ASLH  ut  JR  ||  amcisi  LH  (amsancti  l)  ||  id  est  om.  L,  id  om.  H ,||  3  scissi  L 
(sancti  l)  sanctis  HF  \\  5  quae  B  (quod  r)  ||  6  habitant  8  ||  7  est  post  quod  om. 
AL  \supr.  vers.  add.  I)  ||  significat]  dicit  M F  ||  10  bene  iouem  et  anehisen 
iungit  G  ||  12  frequenter  ponite  om.  L,  supr.  vers.  add.  I  ||  crebo  AH  (corr.  a)  || 
13  bibite]  libate  LDFabricius  libate  bibite  Daniel  primus  \\  14  enim  hab.  M\\ 
18  artes  L  \\  Latinus]  laurentisque  ab  ea  nomen  posuisse  colonis  add.  M  ||  19 
si  .  .  .  invocet]  fieri  omnes  non  uocet  H  ||  25  quae  noctem  recte  sequuntur  M  || 
secuntur  H  ||  27  ad  idaevmqve  iovem  in  Turonensi  haec  adscripta  sunt  Iouis  pro 
locorum  diuersitatibus  uariis  appellatur  nominibus.  dicitur  stator  quia  exer- 
citum  romuli  fugientem  de  bello  ab  ipso  romulo  inuocatus  stare  fecit.    uocatur 


136  SERVII 

140.  dvplices  duos.       caelo  autem  Venerein;  eeebo  Anchisen. 

141.  CAELO  claevs  ab  alto  in  serenitate;  *quod  est  augurii; 
nam  in  nubibus  causa  est. 

142.  radiis  et  aveo   radiis  aureis.         aedentem  nvbem  alii 
5  fulmen  nubem  ardentem  dicunt;  ut  Lucanus  <(X  503)>  atque  ardens 

aere  solo;  quos  hoc  loco  secutus  est.  alii  fulnien  dicunt  aeris 
scissione  ardentem  rimam;  quos  alibi  sequitur  dicens  <VIII  392)> 
ignea  rima  micans  percurrit  lumine  nimbos. 

146.  ceetatim  instaveant   epvlas   hoc  est  <134>   cet  vina 
10  reponite  mensis'.-  , 

147.  vina  coeonant  pro  *pateras9.  magno  autem  omine 
caelesti  dicit:  alibi  (ITL  374)>  nam  te  maioribus  ire  per  altum 
auspiciis  manifesta  fides. 

150.    HAiic  fontis  stagna  jstvmici  ista  iaro.  ab  incolis  discun- 
15  tur.    quod  autem  ait  cstagna5  verum  est:  nam  Numicus "  ingens  ante 

fluvius   fuit;  in   quo   repertum   est   cadaver  Aeneae   et  consecratum. 

post  paulatim  decrescens  in  fontem  redactus  est;  qui  et  ipse  sicca- 

tus  est  sacris  interceptus;  Vestae  enim  libari  non  nisi  de  hoc  fluvio 

licebat. 
20  152.    oedine  AB  omni  ex  omni  qualitate  dignitatum:  quod  apud 

Romanos  in  legatione  mittenda  hodieque  servatur. 

153.    avgvsta  AD  moenia  augurio  consecrata.    hinc  paulo  post 

<(170)>  illud  est  ctectum  augustum;  ingens9.    et  nisi  in  augusto  loco 

consilium   senatus  habere  non  poterat:    unde  templum  Vestae   non 
25  fuit   augurio   consecratum;    ne   illuc   conveniret   senatus;    ubi    erant 


4  alii  .  .  .  rimam]  exscr.  comm.  Luc.  X  503.    cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb. 
III  320 


herceus  id  est  diuisus  quia  ara  illius  a  ceteris  deorum  aris  diuisa  erat  et  cultus 
specialis  illi  debebatur.  uocatur  feretrius  a  ferendo  auxilium  quia  saepe  roma- 
nis  in  bello  positis  et  se  inuocantibus  auxiiium  uincendi  dedit.  ex  alio  scholio 
ad  verba  illa  adseripto  Hageno  haec  digna  visa  sunt  quae~exscriberentur  fere- 
trius  a  ferendo  quia  simulacrum  eius  in  uexillis  romanorum  ferebatur.  ||  matrem 
om.  HM  ||  aut  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  contigue  BFa:  contiguere  AS 
contingue  LM  conticue  H  continue  m  ||  quod  AS  ||  135,  28  rite]  ex  ordine  Ml 
||  solempni  M    sollempni  H   solemni  L   ||    1  caelo  ereboqve  caelo   autem  M  || 

V  V 

2  serenitatem  H  ||  3  nam  .  .*.  causa  est]  nam  si  caelo  nubilo  fuerit  causa  est  F 
nam  si  caelum  nubilum  fuerit  causa  est  G  nam  in  nubibus  fulminis  causa  est 
D  ||  6  arris  B  \\  7  scisione  AS  ||  9  hoc  est  M:  id  est  ASHF,  om.  B,  ut  est 
L  ||  et]~ut  B  ||  11  pateras  ASF:  pateris  BLHMa.  ut  alibi  (III  525)  fniagnum 
cratera  corona  induit'  add.  D  ||  14  discunt  AS  dicuntur  B  ||  15  ait  fontis  stagna 
Masvicius  ||  stanga  M  ||  16  consecratus  M\\  18  interceptus  Mr:  interceptis  reli- 
gui  ||  non  del.  m  \\  20  ex  omni  om.  A  S  ||  dignitate  S  (corr.  s)  ||  24  non  ante  fuit 
om.  B,  supr.  vers.  add.  r 


COMM.  IN  YERG.  AEN.  VII  140-1*62.  137 

virgines;  nam  haec  fuerat  regia  Numae  Pompilii:  ad  atrium  autem 
Vestae  conveniebat,  quod  a  templo  remotum  fuerat. 

157.  FOSSA  sulco.  et  sunt  ista  reciproca;  nam  et  sulcum  ponit 
pro  fossa;  ut  ausim  vel  tenui  vitem  committere  sulco,  id 
est  fossa.  5 

158.  molitvrqve  locvm  praeparat.  primasqve  in  litoee 
sedes  ideo  cprimas5;  quia  imperium  Lavinium  translaturus  est.  et 
sciendum  civitateni,  quam  primo  fecit  Aeneas,  Troiam  dictam  se- 
cundum  Catonem  et  Liviuni:  quod  et  ipse  dicit  <(IX  641>  nec  te 
Troia  capit.  10 

159.  castrorvm  in  morem  breveni  scilicet.  pinnis  atqve 
aggere  rnuro,  in  quo  pinnae  sunt.  et  est  synecdoche.  caggere5 
autem  fossa. 

160.  iamqve  iter  emensi  tvrres  et.  t.  L.  hypermetrus  versus'. 

161.  mvroqve   svbibant   alibi  per   accusativuin,  ut  (X  798>  15 
Aeneae  subiit  mucronem  ipsumque  morantem  sustinuit.    et 
hoc   secundum   naturam   est?   nam  cit  sub  mucroneni'  dicimus:   per 
dativum  enim  figuratum  est. 

162.  pveri  et  primaevo  flore  ivventvs  bene  Romanae  mi- 
litiae  exprimit  morem;  nam  post  pubertatem  armis  exercebantur  et  20 
sexto  decimo  anno  militabant,   quo  etiam  solo  sub  custodibus'  age- 
bant.    nec  est  contrarium  <(46)>  longa  populos  in  pace  regebat: 
nam  licet  in  pace  essent,  exercitium  tamen  vigebat  armorum. 


4  ausini]   georg.  II  289    ||    7  et  sciendum  e.  q.  s.J  cf.  Serv.  ad  Aen.  I  5 
20  nam  post  .  .  .  agebant]  exscr.  Isid.  or.  IX  3,  37 


1  pompili  H  ||  alium  A,  atrium  supr.  vers.  ipse,  ut  videtur,  librarius  ||  autem] 
sane  F  ||  2  conveniebat  .  .  .  fuerat]  seneca  conueniebat  quod  a  tempore  motum 
fuerat  AS  ||  conveniebatur  Stephanus  ||  quod  .  .  .  fuerat]  quod  fuerat  a  templo 
remotum  F  \\  tempo  B  (corr.  r)  ||  fortasse  nam  .  .  .  Pompilii  post  fuerat  collo- 
canda  sunt  [)  3  nam  .  .  .  fossa  om.  BLHM  {in  marg.  suppl.  I)  ||  4  sulco  com- 
mittere  uitem  ASF  ||  id  est  fossa  om.  LR  (supr.  vers.  add.  I).  expectatur  id 
est  fossae  ||  6  praeparat]  parat  LH  (corr.  I).  alias  fabricat,  ut  (Aen.  III  6)  cet 
phrygiae  molimur  montibus  idae5  add.  D  \\  7  ideo  primas  om.  MLH  (supr.  vers. 
add.  I)  ||  translaturus  est  lauinium  AS  ||  8  Aeneas]  om.BLM  (supr.  vers.  add.  I) 
e.  H  ||  troia  L  |  9  et  ante  ipse  om.  BLHM  ||  11  castrorvm  .  .  .  scilicet  om.  B  || 
brevem  scilicet]  hoc  est  breuem  LH  lioc  est  breuem  scilicet  M.  fort.  breves 
(*.  e.  sedes)  scilicet  ||  13  autem  om.  BLH  (add.  T)  ||  fossa]  ex  fossa  Burmannus. 
fort.  cagger'  enim  terra  effossa.  cf.  Serv.  ad  Aen.  X  24.  possis  et  autem  fossa 
seclusis  et  est  synecdoche  caggere'.  ||  14  ypermetros  AS  (ypermetrus  a)  || 
16  subit  ASBHM  (corr.  a)  \\  morando  Vergilius  ||  17  it]  om.  AS  (supr.  vers. 
add.  oC),  id  H  ||  mucromen  L  ||  nam  per  datiuum  LF  nam  per  damtin  H  nam 
per  datiuum  enim  M  (enim  del.  m)  ||  18  figura  est  L  fuguratum  est  H  ||  20 
exercebantur  armis  AS  ||  excebantur  H  ||  21  quo  .  .  .  agebant  om.  B  \\  quod  M  || 
quo  etiam  solo]  quousque  Burmannus.  sed  cf.  Serv.  ad  Aen.  Y  546  ||  degebant  A 
(agebant  a)  dicebant  S  ||  22  populos]  placidas  Vergilius  \\  regebant  ASL  (corr. 
at)  ||  23  essent  F:  esset  reliqui  \\  exercitio  BL  (exercitium  l)  exercitatio  exer- 
citium  M  (exercitatio  del.  m) 


138  SERVII 

163.  domitantqve  in  pvlveke  cvrrvs  equos  sub  curribus 
domitant. 

164.  ACRES  arcvs  fortes.  et  est  Katd%Qr\6t,$:  uaru  acrimonia 
raentis  est.         lenta  mollia.         ictv  iaculatione. 

5  167.    ingentes   ex  stupore  nuntii  laus  ostenditur  Troianorum. 

et  bene  noyitatis  ostendit  opinionem:  ingentes  enim  esse  quos  pri- 
mum  videmus  opinamur.  repoetat  aut  cre5  vaeat,  aut  cre'  pro 
cad'  posuit,  ut  sit  cadportafcV 

168.  intra  tecta  vocari  dissentit  hoc  loco  a  Romana  con- 
10  suetudine.    nam  legati  si  quando  incogniti  venire  nuntiarentur,  primo 

quid  vellent  ab  exploratoribus  requirebatur,  post  ad  eos  egredieban- 
tur  magistratus  minores,  et  tunc  demum  senatus  ab  eis  extra  urbem 
postulata  noscebat,  et  ita  si  visum  fuisset,  in  urbem  admittebantur. 
sed  hoc  Vergilius  non  sine  ratione  praetermisit:  Latinum  namque 
15  memorem  vult  esse  responsi  et  avidum  satis  ad  externos.  videndos, 
per  quos  ei  promittebatur  felicitas. 

169.  solio  medivs  consedit  ut  supra  <T  506>  diximus,  solium 
est  veluti  armarium  de  uno  ligno  factuni  ad  regum  tutelam7  secun- 
dum   alios  a  soliditate   dictum;    secundum  Asprum   per   antistichon, 

20  [quod  solum  id  est  unum  capit]  quasi  sodium  a  sedendo :  nam  et  sella 
quasi  sedda  dicta  est. 

170.  tectvm  avgvstvm  incens  domura,  quam  in  Palatio  dixi- 
mus  <(IV  410>  ab  Augusto  factam;  per  transitum  laudat:  quam 
quasi  in  Laurolavinio  vult  fuisse. 


17  solium  e.  q.  s.]   exscr.  Isid.  or.  XX  11,  10  et  16,  4.    cf.  diflf.  verb.  524 


1  curribus]  regibus  Lion  ||  ad  vers.  163  in  mar^f.  Romana  iuuentus  tem- 
pore  pacis  bellico  ludo  exercebatur  in  campo  marcio  currendo  uidelicet  ad 
palum  et  ibi  cum  magno  impetu  ictus  mittendo  uel  etiam  ultra  equum  ligneum 
saliendo.  ideo  hoc  faciebant  ne  cum  necessitas  euenisset  essent  expertes  artis 
militiae  T  ||  3  %cc%a%Qri6i$]  catacresis  cuos  A  (is  in  ras.  a)  cata  crestiquos  S 
catacresis  JRLF  catacretis  H  catacrisis  M  ||  4  est]  non  autem  inanimatarum 
rerum  ut  arcuum  add.  D  ||  5  nuncii  A  ||  6  et  bene  .  .  .  opinamur  om.  LH.  (in 
marg.  add.  T)  ||  opiniones  M  ||  7  optimamur  B  \\  uaccat  H  uocat  M  \\  aut  .  .  . 
sit  om.  L,  supr.  vers.  add.  I,  ita  tamen  ut  re  omrttat  ||  re  .  .  .  sit  pm.  H  \\  9  a 
consuetudine  romana  ASB  ||  10  nunciarentur  A  nuntiautur  L  \\  11  ingredieban- 
tur  L  (corr.  I)    (|    12  extra  urbem]   extra  pomeria  AS   ||    13   noscebat  om.  H  II 

14  hoc  om.  F  ||   uirgilius  .  .  .  praetermisit  ASEFl:  prudenter  fecit  LHM  || 

15  fatis  HM  ||  videndos  om,  E  [[  16,per  quos  .  .  .  felicitas  om.  LH  (in  marg. 
add.  Z)  ||  ei  om.  E  \\  17  solium  est  ut  (sicutvi^7)  diximus  supra  ASF  ||  18  ad 
regum  tutelam  factum  LHM  ||  19  antistochen  E  antisticon  L  antisyscom  H 
antistycon  M  ||  20  quod  solum  unum  capit  edidit  Stephanus  ||  sodium]  sedium  E 
solium  H  ||  21  quasi  sedda  dicta  est]  et  subsellia  quasi  subseddia  add.  Isidorusi 
quae  Kettnerus  (Varr.  Stud.  p.  31)  Servio  tribuit  ||  22  domum  .  .  .  vult  fuisse] 
domum  in  palatio  quam  supra  quasi  in  laurolauinio  uult  fuisse  LH  \\  quam] 
quam  supra  E  ||  in  om.  AS  \\  24  uult  fuisse  M:  fuisse  commemorat  ASFl  fuis- 
set  commemorat  E 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  163-179.  139 

172.  horeendvm  venerandum;  non  quod  horrori  sit. 

173.  hic  sceptra  accipeee  hoe  in  Palatio  fiebat. 

174.  cvria  templvm  quia;  ut  diximus  <153)>;  curia  non  erat 
nisi  in  augurato  loco. 

175.  ariete  caeso  hoe  sacrificium  in  ianua  Palatii  fiebat  festis  5 
diebus. 

176.  perpetvis  mensis  longis;   ad   ordinem   exaequatis  seden- 
tum:    maiores    enim   nostri    sedentes    epulabantur.     quem   morem   a 
Laconibus  habuerunt   et   Cretensibus,   ut  Varro    docet  in  libris   de 
gente  populi  Romani,  in  quibus  dicit  quid  a  quaque  traxerint  gente  10 
per  imitationem. 

177.  EX  ORDINE  prout  sibi  successerant.     [sane  intellegendum 
est;  ita  ut  nati  fuerant;  sic  eorum  imagines  fuisse  compositas.] 

178.  E  CEDRO   quod   lignum   non  facile  vetustate   consumitur. 
[hoc  genus.  ligni  tineam  nescit  corruptionemque  ex  antiquitate  non  15 
sentit.]     unde  est  cedria;   quae   chartam  reservat:   hinc  est  illud  et 
cedro  digna  locuti.    [aut  cedria  perunctae,  quoniam  ligna  custodit 
ac  conservat.] 

179.  vitisator  non  inventor  vitis,  sed  qui  vitis  genus  demon- 
stravit  Italis  populis.         svb  imagine  FALCEM*aut  statuae  exprimit  20 
gestum;  ut  dicat:  ita  tenebat  falcem,  ut  eam  sub  vultu  haberet:  aut 
csub  imagine5  sub  theca  dicit;  quae  similis  falcis  est. 


7  perpetvis  longis]  cf.  comm.  Luc.  III  485  ||  8  maiores  enim  e.  q.  s.]  cf. 
Isid.  or.  XX  11,  9  et  diff.  verb.  524  ||  14  quod  lignum  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or. 
XVII  7,  33  ||  16  et  cedro]  Persius  I  42  ||  21  ita  tenebat  .  .  .  similis  falcis  est] 
cf.  Non.  p.  388,  1  et  p.  329,  11  M. 


1*  venerandum]  uerendum  scilicet  F  ||  horroris  LF  ||  2  hinc  BLHM  || 
3  ut  diximus  supra  BF  ||  4  nisi  in  augurato  non  erat  loco  LHM  \\  erat]  est 
F  ||  5  sacrifitium  L  ||  palacii  L  ||  7  exsecutis  A  (exaequatis  a)  exsgquatis  S  || 
sedentum  exaequatis  F  ||  8  quem  morem  habuerunt  (■"  abuerant  L)  a  laconibus 
et  cretensibus  BLHM.  ceterum  in  Monacensi  habuerunt  .  .  .  in  quibus  dicit 
quid,  quae  librarius  omisit,  homo  ei  aequdlis  in  marg.  sup.  addidit  ||  9  et]  uel 
FG  ||  ut]  et  L  ||  10  quid  a  quaque  gente  transtulerit  per  imitationem  AS  quid 
a  quaque  traxerint  gente  II LH  quid  a  quaque  traxerunt  per  imitationem 
gente  M  quid  a  quaque  per  imitationem  traxerint  gente  l  quid  a  qua  gente 
trans//i//erit  (transierit  G)  per  imitationem  FG.  cf.  H.  Kettneri  Stud.  Varr. 
p.  30  sq.  et  60  sq.  ||  12  sane  .  .  .  compositas,  quae  Tiberii  Honati  sunt,  om.  AF 
(in  Floriacensi  homo  inferioris  aetatis  adiecit)  ||  intellegendus  J3"  ||  13  inmagines 
L  ||  conpositas  LM  \\  14  consumitur  uetustate  BLHM  ||  15  hoc  genus  .  .  .  non 
sentit,  quae  Tiberii  JDonati  sunt,  om.  AF  (add.  f.)  ||  tinea  BH  tinae  M  tineae 
m  ||  corruptionem  quam  M  ||  16  unde  est  .  .  .  locuti  om.  JRLHM  (post  conser- 
vat  in  marg.  add.  Im)  ||  quae]  qui  l  ||  cahrctam  A  cacetam  l  cartam  m  ||  17 
locutus  Persius  ||  aut  cedria  .  .  .  conservat,  quae  Tiberii  JDonati  sunt,  om.  ASF 
(add.  f)  ||  aut]  aut  certe  cedro  dicit  M  ||  custodit  ac  conservat  Donatus:  custo- 
dita  conseruat  BLHf  custodita  conseruant  M  ||  19  vitis  om.  ASF\\  genus  uitis 
LHM  ||  21  ut  eam  .  .  .  satvrnvsqve  senex  om.  M  (in  marg.  inf.  add.  m)  || 
22  sub  imaginem  F  ||  sub  teca  Ar  subtae  haecta  B  sub  ecca  L  (sub  ecca  id 
est  falce  prataria  quae  similis  est  falci  in  marg.  I)    sub  haecta  H  sub  heccam 


140  SEffcVU 

180.  satVB-nvsqve  senex  antiqui  reges  noniina  sibi  plerumque 
vindicabant  deoruni.  ergo  Saturnus  rex  fuit  Italiae:  nam  et  supra 
ait  ^yeterum  effigies  ex  ordine  avorum'  et  infert  caliique  ab  origine 
reges'.     hinc   est  quod   apud  Cretam   esse   dicitur  lovis   sepulcrum. 

5  Gabalus  etiam?  Romanus  imperator7  Solem  se  dici  voluit:  nam  He- 
liogabalus  dictus  est. 

181.  ab  origine  pro  cAboriginum  reges?;  sed  est  metro  pro- 
.  hibitus. 

182.  pvgnando  vvlnera  passi  pugnando   scilicet  quasi  reges. 
10           183.    sacris  in  postibvs  ubi  spolia  consecrabantur. 

184.  captivi  pro  ccaptivorum?:  nota  figura  est. 

185.  cristae  hoc  est  galeae:  a  parte  totum  posuit. 

186.  ereptaqve  rostra  carinis  bene  de  omni  genere  proe- 
liorum  spolia  illic  fuisse  demonstrat. 

15  187.    qvirinali  litvo  lituus   est  incurvum  augurum  baculuin, 

quo  utebantur  ad  designanda  caeli  spatia,  nam  manu  non  licebat. 
Quirinalem  autem  ex  persona  sua  dixit,  qualem  postea  Quirinus 
habuit: .  nam  tunc  adhuc  non  fuerat  Romulus.  [vel  lituum  id  est 
regium  baculum,  in  quo  potestas  esset  dirimendarum  litium.] 

20  188.    svccinctvs  trabea   toga  est  augurum  de  cocco  et  pur- 

pura.  ancile  scutum  breve.  regnante  Numa  caelo  huius  modi 
scutum  lapsum  est;  et  data  responsa  sunt?  illic  fore  summani  im- 
perii;  ubi  illud  esset.  quod  ne  aliquando  hostis  agnosceret;  per 
Mamurium  fabrum  multa  similia  fecerunt:  cui  et  diem  consecrarunt, 

25  quo   pellem   virgis   feriunt   ad    artis   similitudinem.     dicimus   autem 

15  litmis  .  .  .  baculum]  cf.  Macrob.  Sat.  VI  8,  1  sqq.  mythogr.  III  11,  11  || 
20  toga  .  .  .  purpura]  cf.  Isid.  or.  XIX  24,  8  ||  21  scutum  breve  e.  q.  s.]  cf. 
Serv.  ad  Aen.  YIII  664 


M  (id  est  falcem  pratariam  superscr.  m)  \\  falcis  similis  F  \\  falci  L  \\  falcisest] 
Quare  sub  imagine  falcem?  cum  imagine  enim  pictus  est  Saturnus.  Solvitur: 
aut  csub'  pro  cin5  posuit,  aut  ipsius  quoque  falcis  non  ueritas,  sed  imago, 
uagina  quaedam  faicis  putatur  add.  Fabricius  \\  3  et  infert]  iterum  infert  F  || 
ab  origine  F:  ex  ordine  reliqui  ||  4  iouis  dicitur  esse  sepulcrum  B  ||  5  gaballus 
BLH  (gabalus  T)  ||  imperatorem  H  ||.  6  eliogabalus  AFMl  eli//iogaballus  B 
eliogaballus  LH\\  7  ad  B  \\  originum  S  \\  9  pvgnando  .  .  .  reges  posi  litvo  (lin. 
15)  hab.  L  ||  pvgnando  om.  A  ||  pugnando  om.  BLHM  ||  14  demonstrat  fuisse 
HM  ||  15  litus  L  ||  est  om.  LH  ||  incuruus  et  baculus  l  ||  16  spacia  LM\\  18  vel 
.  .  .  litium,  qiiae  Tiberii  Honati  sunt,  om.  F  (add.  f.)  ||  19  litium  ex^  lituum  -M  || 
21  breve]  om.  A>  breuem  H\  Numa]  muma  B  ||  numae  caelo  A  numa  e  caelo 
F  ||  23  quod  ne  aliquando  hostis  agnosceret  BLH:  quod  ne  possit  (posset  F) 
auferri  uel  (aut  F)  ab  hoste  cognosci  A'SF  quod  ne  uel  posset  auferri  ali- 
quando  hoste  cognosci  M  (post  hoste  supr.  vers.  nel  add.  m).  cf.  Serv.  ad  Aen. 
VIII  664  ||  24  mamusium  AS  maurium  M  (corr.  m)  ||  multa  romani  similia  F\\ 
fecerunt]  facta  sunt  supr.  vers.  m  ||  cui]  qui  H\\  consecrabant  BLH\\  25  pellem 
libri  praeter  B,  qui  peltam  exhibet  (t.  pellem  supr.  vers.  r).  cf.  Preller  Boem. 
Mythol.  p.  317  adnot.  4  et  Marquardt  Boem.  Staatsverw.  III  p.  416  adnot.  8  || 
virgis  om.  BLH  (supr.  vers.  add.  I)  quo  peltam  feriunt  videtur  Servius  scripsisse 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VII  180—195.  141 

choc  ancile'  et  chaec  ancilia^  c  aneilioruni 5  vero  usurpavit  Horatius 
dicens  ancilioruni  et  nominis  et  togae  oblitus.  septem  fuerunt 
pignora,  quae  imperium  Bomanum  tenent:  f  aius  matris  deum,  quadriga 
fictilis  Veientanorum ;  cineres  Orestis,  sceptrum  Priami7  velum  llionae, 
palladium,  ancilia.  5 

190.  avrea  conivnx  nam  aliter  versus  non  stat.  et  caurea' 
per  ironiam  dixit;  ut  <VI  523)>  egregia  interea  coniunx:  ccon- 
iunx'  vero  non  quae  erat;  sed  quae  esse  cupiebat;  ut  <TV  536> 
quos  ego  sim  totiens  iam  dedignata  maritos.  fabula  autem 
talis  est.  Picum  amavit  Poniona,  pomorum  dea;  et  eius  volentis  10 
est  sortita  coniugium.  postea  Circe,  cum  eum  amaret  et  spernere- 
tur;  irata  eum  in  avem;  picum  Martium;  convertit:  nam  altera  est 
pica.  hoc  autem  ideo  fingitur;  quia  augur  fuit  et  domi  habuit  picum; 
per  quem  futura  noscebat:  qtitod  pontificales  indicant  libri.  bene 
autem  supra  ei  lituum  dedit;  quod  est  augurum  proprium:  nam  15 
ancile  et  trabea  communia  sunt  cum  Diali  vel  Martiali  sacerdote. 

194.  placido  prior  edidit  ore  bene  cplacido';  legatorum 
enim  fuerat  ut  ipsi  ante  loquerentur:  sic  in  secundo  <(279>  ultro 
flens  ipse  videbar. 

195.  dicite  dardanidae  aut  ex  veste  eos  Troifcnos  esse  cogno-  20 
scit,  quae  erat  propria  gentium  singularum;  aut  %ara  tb  accoTtci^svov 
intellegimus    famam;    quae    eos    venire    nuntiaverat;    eandem   etiam 
Troianos  esse  dixisse:  unde  infert  cauditique  advertitis  aequore  cur- 
sum/.     cDardanidae*  autem?  ac  si  diceret  co  cognati*. 


1   Horatius]    carm.   III  5,  10  ||    10  Picum  amavit  .  .  .  quod  est  augurum 
proprium]  exscr.  mythogr.  I  182,  II  213,  III  11,  11.    cf.  Isid.  or.  XII  7,  47 


2  dicens  om.  L  H  (supr.  vers.  add.  I)  antiliorum  L  ||  et  ante  nominis  om.  F 
|)  togice  H  ||  septem  .  .  .  ancilia  quae  edidit  Stephanus,  cum  e  meis  libris  unus 
Floriacensis  habeat,  non  puto  scripiuris,  quas  Lurmannus  hoc  loco  tamquam  e 
suis  libris  enotatas  commemoravit,  fidem  habendam  esse.  ||  3  pignora  quae  Preller 
Moem.  MythoL  p.  544  adnot.  5:  paria  quae  F  per  quae  LBBurmanni  et  Ste- 
phanus  \\  Romani  Stephanus  ||  tenent  F  et  Vos.  Burmanni,  tenerent  vulgo  ||  aius 
F,  acus  vulgo.  cestus  Lobeck  Aglaoph.  p.  304  lapis  Breller  l.  I.  ||  4  Veientano- 
rum  scripsi:  uenientorum  F  Veientorum  Vos.  Burmanni  et-Stephanus  Veiorum 
Masvicius  ||  orestes  F  \\  priamive  Ilione  Vos.  Burmanni  et  Stephanus  ||  6  conivnx] 
scilicet  add.  AS  ||  uersus  constat  A  (corr.  a)  non  stat  uersus  LHM  \\  et  aurea] 
aurea  uero  B  et  auream  uero  F  \\  7  yroniam  BH  yroneam  L  hironiam  M 
yromam  F  ||  coniunx  uero]  coniunx  autem  B  sane  hic  coniunx  F  ||  8  sed]  sed 
dixit  F  \\  9  quos  .  . .  iam  om.  LHM\\  fabula  .  .  .  est  om.  LH,  supr.  vers.  add.  I  \\ 
10  uoluntatis  a  ||  12  artiuUi  H  ||  nam  altera  est  pica  i.  e.  nam  pica  a  pico  di- 
uersa  est  ||  13  qui  S  ||  augurus  B  (corr.  r)  ||  15  huic  supra  F  ||  16  Diali  uel]  dia- 
iium  AS  (corr.  d)  diali  uel  et  L  dialia  uel  F  ||  mareiali  BL  \\  sacerdotibus 
ASF  ||  17  placito  H  ||  placito  LH  placico  F  ||  18  ante  ipsi  F  \\  19  uidebatur  F 
||  20  agnoscit  esse  B  ||  21  cata  to  siopomenon  vel  cata  to  siopumenon  libri  || 
22  fama  quae  BHM  quae  famam  FG  ||  uenisse  FG  ||  nunciauerat  A  nuntia- 
ret  L  (corr.  I)  ||  eadem  BLH  ||  23  esse]  eos  B  ||  aequora  F 


142  SERVII 

197.  (qvid  petitis  .  .  .)  SIVE  eerore  viae  sev  tempestatibvs 
ACTI  duo  quaerit:  si  voluntate  venistis;  quid  petitis?  si  necessitate; 
tempestas  vos  an  error  advexit? 

198.  vada  caervla  caerulum  est  viride  cum  nigro;  ut  est  mare. 
5           200.    qvalia  mvlta  ad  duo  respexit,  errorem  et  necessitatem. 

201.  portvqve  sedetis  ante  enim  pro  portu  erat  illic  exitus 
fluminis. 

202.  ne  fvgite  id  est  ne  fugiatis;  ne  ignoretis. 

203.  satvrni  gentem  laus  generis. 

10  204.     SPONTE    SVA   VETERISQVE   DEI    SE  MORE    TENENTEM   Xeno- 

cratis  est  hoc:  qui  cum  primus  philosophiae  scolam  aperuisset;  cum 
antea  in  porticibus  de  philosophia  tractaretur;  et  interrogatus  esset; 
quid  praestare  posset  discipulis  suis;  respondit;  ut  id  voluntate  fa- 
ciant  qiiod  alii  iure  coguntur.  veteris  antiqui;  ac  si  diceret; 
15  aurei  saeculi  imagine  vivimus. 

205.  fama  est  obscvrior  annis  ac  si  diceret;  nisi  esset,  iam 
vos  sciretis. 

206.  avrvncos  ita  ferre  senes  apud  veteres8  historiae  hoc 
genus  fuit;  ut  maiores  natu  ante  acta  posteris  indicarent:  quod  hic 

20  indicat  locus;  Lucanus  apertius;  cum  esset  de  Antaeo  narraturus; 
ait  <(IV  592)>  cognita  per  multos  docuit  rudis  incola  patres: 
quia  adhuc  nec  annales  erant  nec  historiae.  Aurunci  vero  Italiae 
populi  antiquissimi  fuerunt.  cferre'  autem  quasi  cum  ostentatione 
iactare. 

25  207.    dardanvs  Iuppiter  cum  Electra;  Atlantis   filia;  Corythi 

regis  Italiae  uxore;  concubuit.  sed  ex  lovis  semine  natus  est  Dar- 
danus;  ex  Corythi  lasius.     Dardanus  profectus  ad  Phrygiam;  Ilium 


4  caerulum  .  .  .  mare]  exscr.  Isid.  or.  XII  6,  10  ||  18  apud  veteres  e.  q.  s.] 
exscr.  Luc.  comm.  IV  592 


2  petistis  H  \\  3  adduxit  F  \\  4  ut  est]  id  est  LH  ||  5  ad  errorem  F  || 
6  portvsqve  A  ||  illic  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a),  del.  I:  fortasse  recte  ||  8  ne 
ignoretis  om.  F,  add.  f.  \\  ignoratis  H  \\  11  hoc  om.  LH  (supr.  vers.  add.l)  || 
philosophiae  om.  JRLH  (supr.  vers.  add.  I)  \\  cum  ASFlm:  quod  BLHM  || 
12  in  porticibus]  aut  ambulantes  add.  FGM  \\  tractaretur  JRLHMF:  tracta- 
rent  AS  (tractaret  a).  fort.  cum  antea  in  porticibus  ambulantes  de  philosophia 
tractarent  ||  13  possit  F  \\  discipulis  suis  om.  LH  (supr.  vers.  add.  Z)_,  suis  om. 
AS^  ut  id]  homines  add.  liori  praeter  FG.\\  14  fatiant  L  ||  ac  si]  quasi  AS  || 
16  annis  om.  ASB  \\  ac  si  diceret  om.  ASF  (add.  f)  ||  nisi]  quae  ni  AS  quae 
nisi  l  ||  iam]  etiam  AS  \\  17  sciretis]  iretis  H\\  1,9  fuit  om.  A  (supr.  vers.  add.  a) 
||  antea  acta  HM\\  20  antheo  BF  anteo  LHM\\  21  ait  pm.  H  \\  22  quia  .  .  . 
historiae,  quae  om.  BLH  in  marg.  add.  I,  si  modo  Servii  sunt,  post  indicarent 
videntur  collocanda  esse  \\  23  ferre  .  .  .  iactare  om.  AS  \\  25  adlantis  A  athlan- 
tis  BLHMF  ||  corythi  HMF:  corinthi  ASB  corithi  Lar  ||  27  eorythi  MFi 
corinthi  ASB    corithi  LHar 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VII  197—222.  143 

condidit,  Iasius  vero  Thraciam  tenuit,  ubi  est  Samos,  quam  Samo- 
thraciam  nominavit:  nam  Iunonis  alia  est  Samos  insula.  [quamquam 
civitas  Thraciae,  quae  est  in  Cephallenia,  Samo  dicatur.]  unde  cum 
postea  responsum  esset  <III  96>  antiquam  exquirite  niatrem, 
et  Aeneas  Italiam  peteret?  profectus  ad  Thraciam  est  et  Samothra-  5 
cas  deos  sustulit  et  pertulit  secum  propter  originem  matris:  quod 
superius  <TII  12>  plenius  dictum  esL  idaeas  phrygiae  penetra- 
vit  ad  vrbes  quia  erat  Ida  et  Cretae,  addidit  cPhrygiae'  ad 
discretionem. 

209.    corythi  oppidum  et  mons  dicta  a  rege  Goryiho,  ut  puta-  10 
tur  a  quibusdam,    patre  Dardani,    ibi  sepulto.         avget    adiectione 
scilicet  numinis  sui. 

212.  voce  secvtvs  plerumque  enim  consentimus  et  taciti. 

213.  eex  conciliatio  ab  honore;  inde  a  genere. 

214.  svccedere  TERRis  ut  <II  723)>  succedoque  oneri.         15 

215.  nec    sidvs    aspectus    siclerum:    nam   tempestatem    supra 
dixit.     nec  est  bis  idem  positum. 

217.  vrbem  adperimvr  ad  urbeni  ferimur. 

218.  extremo  veniens  id  est  cprimo?:  nam  alias  crediens?  di- 
ceret?  non  cveniens'.  20 

220.    (iove)  dardana  pvbes  gavdet  avo  generis  origine:  nam 

avus  non  est  Troianorum  Iuppiter;  sed  Aeneae  solius  per  Venerem. 

222.    qvanta  per  idaeos  ad  illud  respondit  cauditique  adver- 


1  tenuit  .  .  .  dicatur  om.  F,  add.  f  \\  Samos]  insula  add.  Ml  ||  quam]  quam 
hic  JRH  quam  et  M  quam  his  f\\  2  quamquam  ...  dicatur  seetysi  \\  quam  AS 
(quamquam   a)    quanquam  E  \\    3  cefalenia  AS    cefalania  EM    cefallania  Lf 

cefellania  H  ||  samo  libri,  nisi  quod  samos  L  Same  vulgo  ||  4  postea  cum 
ELHM  ||  5  peteret  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a)  ||  profectus  ad  Thraciam  est 
om.  F,  add.  f\\  est  del.  s  \\  et  samotracas  E:  samotracos  ASL  samotracas  H 
et  de  thracia  samotracas  M  de  thracia  et  samothracas  F  est  samotracos  s 
et  de  tratia  samotracos  l  ||  6  secum  pertulit  ASF\\  7  penetravit  E  pen.  vel  p. 
reliqui  ||  8  quia]  qui  H  ||  erant  LM  ||  frigiae  addidit  L  ||  ad  discretionem  hab. 

AS  11  10  corithi  ASEL  |1  dictas  L  dictus  M  dicti  F  ||  Corytho  Masvicius: 
corynthi  F  ||  putatur  Commelinus:  putantur  F  ||  11  ibi  Masvicius:  bis  F  ||  ad 
v.  210  avkea  nvnc  quo  modo  hic  dicit  illum  in  coelo  esse,  si  apud  inferos  hunc 
vidit  Aeneas,  ait  enim  (VI  650)  cIlus  Assaracusque  (assaracus  cod.)  et  Troiae 
Dardanus  auctor'.  Solvitur:  quod  tribus  reddit  (tribus  tria  reddidit  Fabricius), 
ahimam  coelo,  corpus  terrae,  umbram  inferis  D  ||  avget  ASELHM  addit 
auget  Fl  avoet  addit  Stephanus  \\  12  numinis  ASl:  nominis  reliqui  ||  13  enim 
om.  L  ||  contemus  A  (consentimus  a)  ||  14  a  genere]  agere  F  ||  15  honori  AS 
honeri  L  (corr.  I)  ||  16  tempestas  L  (corr.  I)  ||  17  nec  .  .  '.  positum  hab.  AS, 
edidit  Stephanus  ||  18  affeeimvr  LM  afferimvs  E  ||  ferimur  F:  referemur  AS 
referimur  E  referrimur  L  referimur  H  M  a  ||  19  id  est  om.  LH  ||  primo]  ab  ori- 
ente  primo  M  (ab  oriente  del.  m)  id  est  ab  oriente  supersr.  I  ||  20  non  veniens] 
om.  ELH,  non  uehemens  M  ||  22  solius  edidit  Stephanus  \\  23  respondit]  om. 
LH  (supr.  vers.  add.  l)7  respondet  M.  cf.  Neue  Formenl.  d.  lat  Spr.  H2 
jp.  427 


144  SERVII 

titis  aequore  cursuni?;  id  est,  haec  non  niirum  te  audisse;  quae  uni- 
versus  orbis  agnovit. 

223.    tempestas  vis  bellorum.        actvs  conlisus.        fatis  per 
transitum  et  excusat  Troianos  et  Graecorum  laudem  minuit. 
5  225.    tellvs  extrema  ut  est  Britanniae  et  omnium  insularum 

oceani.         refvso   autem  refluo;  ut  Lucanus   <(I  409)>   indicat.     et 
est  hoe  Homeri. 

226.  et  si  qvem  extenta  plagarvm  qvattvor  audierunt 
etiam  illi  qui- separantur  zona  ea;   quae   est  in  medio  quattuor,  id 

10  est  fervens.     significat  autem  antipodas. 

227.  iniqvi  intemperati  vel  ardentis. 

228.  dilvvio  ex  illo  ex  illa  vastitate.  alii  liic  distingunt  et 
mutant  sensum;  ut  sit:  quos  dirimit  plaga  solis  ardentis  ex  quo 
mundus   est  constitutus,  hoc   est   ex   quo   chaos   esse  desiit.         tot 

15  pro  ^multa9. 

229.  dis  sedem  exigvam  patriis  pia  et  verecunda  petitio. 
litvsqve  rogamvs  INNOCWM  non  quod  nulli  noceat,  sed  quo  vin- 
dicato  nulli  possit  noceri.     aliter  serpentes  innocuas  dicimus. 

230.  cvnctis  vndamqve  avramqve  patentem  ista  enim  com- 
20  munia  sunt. 

231.  indecores  decus  decoris  facit;  sicut  ^pecus  pecoris;  nemus 
nemoris5  V  in  genetivo  correptum  est:  omnia  enim  in  cus'  exeuntia 
neutra  in  genetivo  singulari  paenultimam  corripiunt;  excepto  cpela- 
gus?;  quod  Graecum  est:  unde  et  cvulgeris*  dicitur  secundum  regu- 

25  lam;   licet  de  hoc  nomine   aliud   auctoritati   placuerit.     decor   vero 


17  non  quod  .  .  .  dicimus]  cf.  Non.  p.  325,  27  M.  et  Isid.  diff.  verb.  293 


1  aequore  cursum  om.  LHM  (aequora  cursu  supr,  vers,  T)  \\  haec  ,  .  .  au- 
disse]  non  mirum  est  te  audisse  ea  ASF  haec  non  mirum  te  audisse  ea  Ml  || 
3  collisus  BLM  ||  4  et  excusat  .  .  .  minuit]  et  troianos  eximit  culrla  et  greco- 
rum  deterit  (adtenuat  F)  laudem  A.SF   et  exemit  culpa  troianos  et  grecorum 
uertit  laudem  supr.  vers.  I  \\  5  brittanniae  A  brittaniae  BHM  britania  L  brit- 
tania  F  ||  6  indicat]  cquaque  iacet  litus  dubium,  quod  terra  fretumque  vindicat 
(uendicat  cod.)  alternis   vicibus,   cum  funditur  ingens   oceanus  vel  cum  refugis 
se  fluctibus  aufert'  add.  T>  ||   7  hoc  hab.  AS  ||    Homeri]  {Od.  XII  1  sq.)  avraq 
insi  Ttovxx^iOLO  Mtcsv  qoov  'Slnsavoto  vrjvg  ccno  &    Vnszo  %v[ia  &aAac6rjg  svQvito 
qoio  add.  _Z>  ||  8  audierant  Z/'[|,9  zona]  a  zona  ASMl    zonae  F  ||  ea  om.  AS 
11  intemperati  vel  om.  ASF,  add.  f  \\  vel  om.  M  \\    14  ex  quo]   ex  boc  AS 
cahos  S    chaos  in  ras.  a  ||  desiit]  post  illud  diluuium  add.  ASJR  ||  16  diis  AS 
peticio  L   ||    17  quo  uindicato  Mli   quod  uindicato  ASRF    quod  uindicatum 
JRL  ||  18  noceri  SM:  nocere  reliqui  ||  innocuos  BLMa   innocuus  F  \\  21  decus 
decoris  .  .  .  ergo  aut  systole    est]   decus   decoris   facit  decor  decoris.     sed  hic 
indecor  dicimus.     hic  indecus  non   possumus   dicere.     unde   indecores   cum  co 
(quo  H)  breuis  sit  aut  sistole  est  LH  (ea  quae  eduntur  in  marg.  inf.  scrips.  T) 
||  22  memoris  MF  ||  desinentia  B  |j  24  est]  et  uulgus  add.  B  ||  vulgeris]  ulceris 
F  ||  25  auctoritatis  A 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  223—243.  145 

decoris  facit;  paenultima  in  genetivo  producta:  omnia  enim  in  cor? 
exeuntia  in  genetivo  producuntur,  exceptis  quinque  carbor  marmor 
memor  inmemor  aequor'.  unde  quaeritur  cindeeores'  a  quo  sit  no- 
minativo:  ab  eo  quod  est  cindecus'  non  potest  venire,  quia  lectum 
non  est  et  quia  cdecus'  neutrum  regit  genus,  non  masculinum.  5 
restat  ut  dicamus  ab  eo7  quod  est  cindecor'?  venire  cindecores';  nam 
et  lectum  est.  sed  decor  decoris  facit  producta  paenultima;  quam 
Vergilius  corripuit.  ergo  aut  systole  est,  aut  certe  dicimus  huius 
nominis  nominativum  non  inveniri;  ut  in  mulfcis  nominibus  fit:  quod 
et  melius  est;  nam  systole  sine  exemplo  fieri  non  debet.  verecunde  10 
autem  hoc  dicit;  sua  coniunctione  etiam  ornari  Italos. 

232.  abolescet  abolebitur.  et  usus  est  inchoativa  forma;  cum 
opiis  non  esset. 

233.  teoiam  id  est  Troianos. 

234.  fata  per  aeneae  ivro  quae  iam  novit  Latinus;  oraculo  15 
scilicet  Fauni,  per  quod  audiit  <98>  externi  venient  generi. 

235.  SIVE    FIDE    SEV    QVIS   BELLO   EST   EXPERTVS    ET    ARMIS    in 

his  enim  dextera  comprobatur,  fide  et  virtute. 

237.  vittas  quae  religabantur  ad  ramum:  alibi  <TIII  128> 
et  vitta  comptos  voluit  praetendere  ramos.  20 

241.  hvc  repetit  scilicet  Dardanus;  id  est  Aeneas;  qui  et 
Dardanus;  ut  diximus  <TV  159>,  vocabatur.  et  bene  crepetit?;  non 
cpetit'?  quasi  ad  sua.  ingentibvs  Deliis;  quae  magna  constat 
fuisse. 

243.    fortvnae  parva  prioris  bene  medium  tenuit:  nam  ne  25 
laudare  videretur;   ait  cparva';  ne   deformaret;  nam  durum  est  ali- 
quid  ab  infelicibus  accipere,  ait  cfortunae  prioris'. 

1  fecit  B  ||  penultimam  ei  productam  F  \\  6  dicatur  Fl  \\  indecor  B:  hic 
clecor  ASMFl.  cf.  Prisc.  VI  47  (I  p.  235,  15  H.)  ||  8  sistole  AB  sistolen 
MFl  ||  dicendum  F  ||  huius  nominis  om.  LH  (supr.  vers.  add.  1)  ||  9  nomina- 
tiuo  F  ||  sicut  BMF  ||  fit]  nam  indecus  lectum  non  (non  om.  H)  est  add.  LHf 
del.  I.  decor  decoris  sed  hic  indecor  dicimus,  hic  indecus  non  possumus  dicere. 
unde  indecores  cum  co  breuis  sit  aut  sistole  est  aut  certe  dicimus  nomina- 
tiuum  nOn  inueniri.  ut  in  multis  nominibus  fit.  nam  indecus  lectum  non  est 
add.  M  ||  10  et.om.  B  ||  sistole  libri  ||  sine  exemplo  MFa:  sin  exemplum  AS 
sine  exemplis  BLH  \\  11  sua]  in  sua  L  ||  ornari  etiam  F  \\  12  et  usus  est  .  .  . 
non  esset  om.  ASF  (add.  f)  ||  incohatiua  f  ||  14  id  est  om.  AS\\  troianus  F  || 
15  quae  ASL:  quem  BHM  (quem  iam  nouit  in  ras.  f)  \\  iam]  etiam  L  || 
18  fide  et  uirtute  om.  LH  (in  marg.  add.  I)  ||  virtute]  ueritate  M  \\  19  quae 
religabantur  ad  ramum]  quae  pendebant  in  ramo  religatae  ASFl  ||  ad  ramum] 
adrionum  B  ||  alibi  . . .  ramos  om.  BLH  (in  marg.  add.  I)  \\  20  uita  F  ||  21  scilicet] 
scilicet  repetit  BHM  ||  qui  .  .  .  vocabatur  om.  LH  (in  marg.  add.  I)  ||  22  uoca- 
batur  ut  diximus  supra  M  ||  et  bene  non  petit  sed  repetit  F  ||  23  quasi]  scilicet 

i 

quasi  M l  ||  ad  sua  ASF:  sua  BLHMs  ||  Deliis]  delus  B  i.  e.  de  his  L  || 
25  ne  om.  H  \\  26  lauderetur  L  (laudare  uideretur  T)  laudaretur  H\\  deformaret] 
deformare  M   prioris  dixit  add.  F 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  10 


146  SERVII 

245.  HOC    PATER    ANCHISES    AVRO    LIBABAT    AD    ARAS    pateram 

significat. 

246.  HOC  priami  gestamen  erat  diadema  dieit:  nam  sceptrum 
paulo  post  dicturus  est. 

5  247.    sacerqve  tiaras   pilleum  Phrygium   dicit.     et   sciendum 

chie   tiaras*    per    usurpationem    dictum;    nam    chaec   tiara'    dicitur: 

melius  ergo  luvenalis  <TI  516)>  et  Phrygia  vestitur  bucca  tiara. 

250.    obtvtv  tenet  ora   ordo  est:    Latinus   defixa  tenet  ora 

et  obtutu;  id  est  intuitu  solo  haeret  inmobilis. 

10  251.    intentos  volvens  ocvlos  cogitantis  est  gestus:  sic  de 

Boccho  Sallustius  vultu  et  oculis  pariter  atque  animo  variis. 

252.    REGEM   picta  movet    quippe   regem.     et  hoc   est  clabor 

Iliadum'. 

256.    portendi  porro  tendi,  praedici,  significari. 
15  257.    paribvs  avspiciis   pari  potestate.     et  tractum  est  ex  co- 

mitiis;  ut  diximus  supra  <IV  102>. 

259.  di  nostra  incepta  secvndent  antiquo  more  locuturus 
de  publicis  rebus;  id  est  de  pace  et  nuptiis  filiae;  facit  ante  deorum 
commemorationem,  sicut  etiam  in  omnibus  Catonis  orationibus  legi- 

20  mus.  hinc  est  in  divinatione  Ciceronis  <(13;  43)>  si  quid  ex  aliqua 
vetere  oratione  Iovem  ego  optimum  maximum.  ipse  etiam 
Vergilius  <^XI  301)>  praefatus  divos  solio  rex  infit  ab  alto. 

260.  avgvrivm  propter  ea  quae  dicta  sunt  supra.  qvod 
optas  id  est  pax. 

25  261.    nec    sperno    quia    dixerafc   cfortunae   parva  prioris9.     et 

est  litotes;  id  est  libenter  accipio.  /  . 


11  Sallnstius]  Iug.  1137  3  ||  19  sicut  . . .  legimus]  cf.  Iordan  proleg.  p.  XCVI 


1  pater  consignificat  B  ||  4  paulo  post  om.  LHM  (supr.  vers.  add.  T)  || 
5  et  sciendum  .  .  .  dictum  om.  A  ||  7  frigie  jP  ||  bucea  BH\\  8  optvtv  L  ||  oria 
E  ||  9  optutu  LHM  ||  intuito  L  ||  11  Boccho]  hoc//  A  hoc  BF  bocco  L  hoc 
laoc  H  bocno  M.  i.  e.  rege  afroriim  superscr.  I,  Maurorum  rege  add,  Masvicius 
||  salustius  ASLHMF  ||  atque]  om.  L  {supr.  vers.  add.  I)  atque  ut  M  j|  uarus 
B  varius  libri  Sallustiani  \\  12  pvrpvra  regem  Al  ||  quippe  regem]  ideo  non 
mouebat  purpura  latinum  quia  rex  erat  ASMFl  ||  et  .  .  .  IJiadum]  et  in  pur- 
pura  est  iliadum  (aliadum  F)  labor  ASF\\  15  avspicis  A  \\  16  supra]  in  quarto 
ASF.  (Servianum  ad  IV  102  scholium  in  marg.  adscr.  a)  ||  17  antiquo  more] 
secundum  priscam  consuetudinem  ASF  \\  locuturus  Fa  loquuturus  B:  locu- 
turus  est  ASLHM  ||  18  de  publicis  rebus]  de  publica  utilitate  ASFl  ||  rebus] 
R.  HM ||  de  pace  ASl:  p&ce-BLMF  pascae  H  ||  nuptiis  fiiiae]  filiae  nuptiis 
AS  de  -regiis  nuptiis  F  \\  19  sicuti  AS  ||  etiam  om.ASF  ||  omnibus  omTASMF 
||  orationibus  F  et  V  Burmanni:  traditionibus  reliqui.  cf.  Serv.  ad  Aen.  XI  301, 
ubi  omnes  orationes  libri  ||  20  hic  A  (hinc  a)  ||  est  om.  AS  (supr.  vers.  add.  a) 
21  ueteri  B  ||  ratione  BHM  ||  ergo  F  \\  22  Vergilius]  post  add.  B  alibi  add.  F 
praefatos  BH\\  deuos  H\\  23  ea  om.  BHMF\\  25  prioris]  munera  add.  BF 
et  est  om.  L  (supr.  vers.  add.  1)  \\  26  figura  litotes  ASFl 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  245-274.  147 

262.  vber  agri  ubertas:  alibi  pecorique  et  vitibus  almis 
aptius  uber  erit.  et  est  maior  petitione  promissio:  nam  illi  tan- 
tum  litus  petierant. 

266.    pacis  erit  id  est  foederis:   ab  eo  quod  sequitur  id  quod 
praecedit.         tyranni  graece  dixit,  id  est  regis,  nam  apud  eos  ty-  5 
ranni  et  regis  nulla  discretio  est:  licet  apud  nos  incubator  imperii 
tyrannus  dicatur.     declinatur  autem  etiam  haec  rvQavvog. 

268.  est  mihi  nata  male  multi  arguunt  Vergilium  quod  La- 
tinum  induxit  ultro  filiam  pollieentem,  nec  oraculum  considerantes, 
quia  Italo  dari  penitus  non  poterat,  nec  Aeneae  meritum,  quem  10 
decebat  rogari.  nam  antiquis  semper  mos  fuit  meliores  generos 
rogare:  sic  Terentius  hac  fama  inpulsus  Chremes  ultro  ad  me 
venit,  unicam  gnatam  suam.  Hesiodus  etiam  Ttsyl  yvvawcdiv 
inducit  multas  heroidas  optasse  nuptias  virorum  fortium. 

269.  sortes  modo  abusive  pro  oraculis  posuit;  nam  ducuntur  15 
sortes,  et  hic  a  Fauno  oraculum,  non  sortes  acceperat.       plvrima 
caelo  monstra  sinvnt    aut  per   augmentum  dixifc:   aut  etiam  alia 
visa  intellegamus:  nam  duo  non  sunt  plurima. 

271.  hoc  latio  restare  canvnt  hoc  Italiam  manere  signi- 
ficant:  nam  sic  dicimus  choc  mihi  restat^  id  est  cmanet  me  illa  res'.  20 

273.  mens  avgvrat  cauguro9  dicimus  secundum  Plinimn,  cum 
praesagio  mentis  futura  colligimus,  cauguror?  vero  tunc;  cum  futura 
veris  captamus  auguriis. 

274.  nvmero   omni    de   trecentis.     et  perite;   nam    in   legione 

1  pecorique]  georg.  II  233  ||  4  foederis  .  .  .  praecedit]  cf.  Isid.  diff.  verb. 
243  ||  5  graece  dixit  e.  q.  s.]  exscr.  Isid.  or.  IX  3,  19  ||  12  Terentius]  Andr.  I 
1,  73  ||   13  Hesiodus]  catal.  fragm.  1  ap.  Marcksch.  p.  275 

2  aptior  a  ||  petitione  om.  BHL  (supr.  vers.  add.  I)  ||  tantum  om.  S  ||  3  litus 
tantum  F  ||  5  procedit  H  ||  id  est  hab.  AS  ||  eos  om>  F  (supr.  vers.  add.  f)  || 
6  regis  et  tyranni  ASF  ||  7  declinatur  .  .  .  xvqavvog  BHM ',  nisi  quod  tyran- 
nos  praebent:  declinatur  autem  hie  et  haec  tirannos~(tirannus  l)  L  sane  apud 
graecos  hic  et  haec  tyrannus  declinatur  F,  omittunt  verba  AS  ||  9  promitten- 
tem  F  ||  10  dari  penitus  B:  penitus  dari  ASFl,  penitus  om.  LHM  ||  miritum 
H  maritum  F  \\  11  nam  .  .  .  sic  hab.  ASMFl,  om.BLH:  non  videntur  Servii 
esse  ||  antiquis  .  . .  fuit]  apud  antiquissimos  hoc  fuit  M  ||  semper  om.  F  ||  12  sic] 
ut  l  ||  pulsus  S  ||  cremes  ALH\\  13  natam  ASHMF  ||  suam]  sua  L  cum  dote 
summa  filio  uxorem  ut  daret  additur  vulgo  ||  et  esiodus  etiam  M  ||  -ngpi  ttnai- 

KU3NIN    A      n€PI    TTNaiKaNIN    S     TI€PI    TYHCKLUIN    B     n6P€    UNCKUJIN    L     TT6PI    TYN6K10IN  H 

nepi  tynckujin  M  tt€pi  rYN€KLDN  F  ||  14  inducit]  dicit  AS  ||  aeroidas  L  ||  15  nam 
ducuntur  sortes  l,  cf.  Serv.  ad  Aen.  I  508:  nam  dicuntur  sortes  (fortes  H)  BLH 
nam  sortes  (sorte  F)  dicuntur  ASF  nam  non  dicuntur  sortes  M  nam  non 
proprie  dicuntur  sortes  vulgo  ||  16  et  hic  BLH:  hic  autem  ASF  et  hic  aut  M 
||  non  fortes  H  ||  17  argmentum  F  ||  etiam]  et  ASLH  ||  18  intellegamus]  signi- 
ficat  ASH  ||  plurima  non  sunt  ASF  ||  19  italiam  ASB:  italiae  LHMF  \\ 
significat  F  (eorr.  man.  rec.)  ||  20  si  (sic  a)  dicamus  AS  ||  24  de  trecentis.  et 
perite]  utrum  equorum  numero  an  legatorum.  sed  si  de  equis  trecentis  dixit 
perite  locutus  est  F  ||  de  trecentis]  id  est  de .  ccc .  AS  bcccc  H  ||  et  perite 
dixit  M l  ||  legionem  H 

10* 


148  SERVII 

non  nisi  trecenti  eqnites  erant:  quae  tamen  legio  habebat  sex  milia 
virorum,  per  quod  ostenclit  unarn  habuisse  legionem  Latinum:  unde 
et   alibi  <(IX  368)>  tercentum,   scutati   omnes,  Volscente  ma- 
gistro. 
5  275.    in  praesepibvs  altis  multa  non  propter  se;  sed  propter 

aliud  dicuntur:  nam  per  praesepia  alta  equorum  magnitudo  mon- 
stratur,   ut  Homerus  Pa&vnsTtlog  'EAevrj^   id  est  longas   per  vestes. 

276.  ordine  pro  meritis  singulorum. 

277.  tapetis   tertio   declinatur  hoc  nomen:    ctapetum   tapeti9, 
10  ut   ctemplum  teinpli9,    unde   est   chis  tapetis9   hoc  loco:    item   choc 

tapete  huius  tapetis%  ut  csedile  sedilis';  unde  est  <(IX  323^>%qui  forte 
tapetibus  altis  exstructus.  declinatur  et  graece  6  %a7tr\g  xov 
tcc7£rjTog3  unde  est  <(IX  356)>  pulchrosque  tapetas  rovg  %aitr\%ag. 

278.  demissa  monilia  pendent  suspendenda  pronuntiatio  est; 
15  et    ambitus   maior   est:    nam    monilia    non    nisi    hominum   dicimus? 

quae  nunc  ad  laudem  prp  phaleris  posuit. 

282.  patri  qvos  daedala  circe  ingeniosa.  et  hoc  fingit  eam 
fecisse.  tractum  autem  est  de  Homero,  qui  1;ales  equos  habuisse 
inducit  Anchisen.  et  bene  est  compositum  ad  illud  quod  supra  ait 
20  (262y  cTroiaeve  opulentia  derit?;  ut  Troianis  nihil  de  prisca  rerum 
copia  deesse  videatur.  gente  autem  de  equis  abusive  dixit  quod 
est  hominum  proprium. 

9  tertio  declinatur  e.  q.  s.]  exscr.  Luct.  Plac.  ad.  Stat.  Theb.  I  518.  cf. 
[Sergii]  explan.  in  Don.  p.  541,  26  K. 

1  quae  .  .  .  Latinuni  om.  BLH  (in  marg.  add.  I).  non  videntur  Servii  esse 
Jiaec  verba  \\  abebant  F  \\  2  unde  et  alibi  BLH:  unde  ait  alio  loco  ASM  iteni 
alio  loco  F  ||  3  scutaque  AS  (corr.  a)  scutatique  M  ||  uolcente  A  (corr.  a) 
uulcente  SF  (uulscente  s)  ||  niagistro]  nani  in  legione  .  ccc .  tantum  equites 
erant  add.  AS  \\  6  alta]  apta  S  \\  equa  H  \\  7  ut  om.  LHM  ||  baoytt6ttaoc  aeNH  A 
baoytgtaocceaenit  H  BaYnena  coc  ccdcnTi  L  BaoYrreTiocceaNTi  H  BaoYncrracceacNii 
M~  BAOYneiiAOCCACNC  F  TccvvTtsnlog  Stephanus.  cf.  Hom.  II.  III  228  'EXsvrj 
xavvTtsnlog  ||  longas  per  uestas  L  iongas,  vestes  habens  Daniel.  fortasse  longa 
per  vestes  vel  longa  per  longas  vestes  ||  8  id  est  pro  M  ||  merito  ASF  ||  9  ta- 
petum  tapeti  RLH:  hoc  tapetum  liuius  tapeti  ASM  est  tapetum  huius  tapeti 
F  ||  10  templi  om.  LH  (pli  supr.  vers.  add.  I)  ||  unde  .  .  .  loco]  et  hoc  tapete 
huius  tapetis  hoc  loco  F  ||  est  om.  S  ||  his  tapetis  .  .  .  unde  est  om.  LH  (in 
marg.  add.  I)  \\  his]  pictis  Masvicius  et  Burmannus  ||  item]  tainen  F  ||  11  tapete] 
tape  .F  ||  sedilis  om.  B  ||  12  extructus  BHM\\  to  tapes  to  (toY  a)  tapetos  AS 
hoc  tapes  B  o  tapes  tu  tapetos  IjHM  o  tapes  toy  TaueTOC  F  \\  13  pulcros- 
que  L  ||  tapetos  F  ||  xovg  xcc7tr}tag  (TaneTac  F)  liab.  ASF  ||  14  dimissa  AS  || 
mvnilia  A  (corr.  man.  rec.)  \\  15  et  ambitus  maior  est  BLH:  ut  crescat  ambi- 
tus  ASMFl  ||  munilia  ALF  (corr.  a)  ||  hominum  BLH:  in  hominibus  ASMF 
||  16  faleris  libri  ||  17  patre  A  ||  circae  AB  \\  18  tractum  hoc  uocabulum  L  (tra- 
ctum  est  autem  l)  \\  19  inducit  habuisse  F  \\  Anchisen]  xr\g  yaq  xoi  ysvsijg  ... 
fol  iisydooioi  ysvs&Xri  (II,  V  265  sqq.)  add.  D  \\  ad  BLHM:  propter  ASFl  \\ 
20  derit  LH:  deerit  reliqui  ||  ut  .  .  .  videatur  om.  LH  (in  mctrg.  add.  I)  \\  21 
abesse  F  ||  uideretur  F  ||  gentem  libri  ||  abusiue  dixit  de  equis  ASF\\  de  equis 
om.  B  ||  quod  est  (est  om.  H)  hominum  proprium  BLHM:  cum  gens  hominum 
sit  ASF 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  275-295.  149 

283.  nothos  materno  ignobiles  genere.  est  autem  nomen  lioc 
Graecum;  nam  latine  quemadmodum  dicatur  non  est. 

284.  dictis  donisqve  latini  equis  et  pacis  nuptiarumque 
promissione. 

286.  inachiis  SESE  reperebat  ab  argis  bene  'InachhV;  non  5 
enim  una  est  Argos.  fuit  enim  et  in  Italia,  quam  Diomedes  con- 
didit;  quae  primo  Argi;  post  Argyrippa;  post  Arpi  dicta  est.  fuit 
et  in  Thessalia:  Lucanus  <(VI  355^  ubi  nobile  quondani  nunc 
super  Argos  arant.  fuit  et  haud  longe  ab  Athenis;  quod  a  siti 
Argos  dipsion  dictum  est.  apud  quos  erat  magna  societas  inter  eos  10 
qui  uno  puteo  utebantur:  unde  et  fratrias  dixerunt  aitb  xov  cpoeatog, 
id  est  a  puteo,  quas  tribus  vocamus.  et  notandum  quod;  ubi  bonus 
sequitur  eventus  Troianos;  Iuno  removetur:  et  congrue;  quasi  numen 
inimicum;  quod  praesens  posset  nocere. 

287.  avrasqve  invecta  tenebat  per   elementuin  suum  ibat.  15 

289.  abvsqve  cabusque5  et  cadusque'  usurpative  dicimus:  prae- 
positio  enim  nec  adverbio  iungitur  nec  praepositioni;  cusque?  autem 
aut  praepositio  est  aut  adverbium. 

290.  iam  fidere  terrae  per  dativum  iungendum,  aliter  non 
proeedit,  ut  <(IX  376>  et  fidere  nocti.  20 

291.  stetit  quod  solet  esse  cogitantum. 
293.    fatis  fooe  est  voluntatibus. 

295.  capti  potvere  capi  cum  felle  dictum  est:  nam  si  hoc 
removeas;    erit    oxymorum.     dicit    autem    omnia   quae    contigerunt; 

1  materno  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  IX  5,  23  ||  16  abusque  e.  q.  s.]  cf.  Serv.  comm. 
in  Don.  p.  419,  15  et  p.  442,  15  K.  Don.  ad  Ter.  Andr.  II  1,  3  et  eun.  III 
2,  18  ||   22  fatis  voluntatibus]  cf.  Non.  p.  303,  32  et  455,  26 


1  hoc  nomen  ASF  ||  2  nam  .  .  .  non  est  BLH:  nam  in  latinitate  deficit 
ASF  nam  in  latinitate  deficit  quemadmodum  dicatur  non  est  M  (deficit  del. 
m)  |J  3  donis  dictisqve  M  ||  6  fuit  namque  A  S  namque  fuit  F  ||  7  quae  primo 
argi  dicta  est  post  argirippa  post  arpi  M  \\  post  Argyrippa  om.  L  (post  argiripa 
supr.  vers.  I)  ||  argyrippa  H:  argirippa  ASM  argyripa  F.  cf.  Serv.  ad  Aen. 
VIII  9  et  XI  246  ||  arbi  8  ||  8  tesalia  L  ||  9  arat  AM  erat  SELHFa  ||  hoc  L 
(haud  l)  ||  quod  a]  quodam  H  ||  10  dypsion  H  dipsyon  M\\  magna  societas  erat 
AS  ||  inter  eos  scilicet  ASFl  ||  12  quas  tribus]  qua  fibus  AS  quas  tribi  F  || 
ubiubi  H  ubicumque  M  §  13  iuno  remouetur  B:  iuno  remouet.  u.  f.  L  iuno 
remouet  f.  H  iunonem  remouet  M  iuno  longe  fuisse  inducitur  ASFl  ||  16  ab- 
usque  om.  LBM  (supr.  vers.  add.  T)  ||  abusque  autem  F  \\  usque  L  (adusque  l)  || 
usurpative]  praepositive  Bibbeckius  adnot.  crit.  ad  v.  289  ||  17  aduerbium  et 
praepositionem  L,  ut  videtur  (aduerbio  et  praepositioni  Z)  ||  usque  autem  aut 
aduerbium  est  aut  praepositio  B  ||  20  ut  .  .  .  nocti]  datiuo  ut  fidere  nocti  AS 
datiuo  usus  est  ut  fidere  nocti  a  datiuo  ait  ut  fidere  nocti  1 1|  21  cogitantum] 
id  est  stare  add.  F  ||  23  huc  H  ||  24  erit]  perit  B,  quam  scripturam  e  corri- 
geridi  studio  natam  esse  puto.  at  nihil  mutandum  esse  Pseudo-  Asconius  docet, 
gui  ad  Gic.  in  Q.  Caec.  div.  VI  21  c etiamsi  taceant  satis  dicunt',  ubi  similia 
protulit  c  Jiaec '  inquit  c  in  loco  nec  oxymora  nec  cacozela  iudicanda  sunt;  aut 
enim  inferioribus  dictis  ant  supra  positis  leniuntur\   itaque  Servius  cum  *capti 


150  SERVII 

non  videri  eontigisse;  quia  non  obfuerunt.  ^capti5  autem  ceapP  sic 
dixit,  ut  et  Cicero  ut  in  uberrima  Siciliae  parte  Siciliani 
quaererenius.    ^   / 

297.    at  credo  mea  nvmina  tandem  id  est  nec  fatigata  destiti, 
5  nec  satiata  requievi. 

299.  patria  excvssos  satis  signate  locutus  est. 

300.  me  opponere  ponto  plus  est,  quam  si  diceret  tempesta- 
tes.    cme'  autem  per  physiologiam  imbres,  tonitrua;  tempestates. 

302.  avt  scylla  mihi  bene  emihi??  ac  si  diceret:  etiam  quae 
10  per  suam  naturam  solent  nocere;  me  rogante  minime  obfuerunt. 

303.  CONDVNTVR  thybridis  alveo  'condi'  proprie  dicuntur 
qui  sibi  statuunt  civitatem.  cconduntur'  ergo  sedem  stabilem  loeant: 
Sallustius  peste  conditos  orbis  terrarum.  et  sunt  propria  verba, 
quae    nulla    ratione  mutantur;    ut   sacerdotes    creari;    virgines    capi 

15  dicimus. 

304.  pelaoi  propter  illud  <VI  84>  sed  terrae  graviora 
rnanent.  maes  perdere  g-entem-  bene  belli  et  vastationis  quae- 
rit  exempla  in  rebus  huius  modi;  sicut  in  primo  <39)>  naufragii. 
Pirithous,   Lapitharum  rex;   cum   uxorem   duceret,   vicinos   populos 

20  Centauros;   etiam   sibi  cognatos;    et  deos  omnes  excepto  Marte;   ad 
convivium    convocavit:    unde    iratum   numen    inmisit    furorem/  quo e 
Centauri  et  Lapithae  in  bella  venerunt. 

306.     ANTIQVAM   GENITOR  CALYDONA  DIANAE   Oeneus;    Calydoilis 

2  Cicero]  in  Verr.  act.  II  lib.  III  18,  47  ||  13  Sallustius]  ep.  Mithridatis 
p.  324  Kr.  II  p.  114  D.  p.  123  lord.  ||  19  Pirithous  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr  I 
162.    cf.  mythogr.  II  108  et  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  563  et  V  261 


potuere  capi'  cum  felle  dictum  esse  ostendit ,  caveri  voluit  ne  oxymorum  admi- 
sisse  videretur  Vergilius.  cf.  etiam  Diomedis  de  caeozelia  praeceptum  p.  451,  8  K. 
||  oximorum  ABL  exymdrum  II  oximoron  F  ||  1  videri  om.  BLH  (supr.  vers. 
add.  T)  ||  offuerunt  BLHM\  capti]  capit  H  [)  capi]  cassis  H  capi  casis  L  (casis 
del.  T)  ||  2  dicit  L  ||  et]  om.  A  F,  in  S  \\  ut  ante  in  om.  B  MF  (supr.  vers.  add.  f) 
||  parte  siciliae  B  ||  3  que//feremus  F  (ue  et  f  inras.  f)  ||  4  tandem]  t.  f.  AS  || 
id  est  om.  BLHM  \\  8  me  autem  ...  tempestates  om.  L  (in  marg.  add.  I)  \\ 
phisiologiam  AS  phisologiam  B  sysiologiam  H  fysiologiam  M  perisologiam 
Stephanus  et  Baniel  ||  10  per]  super  A  ||  minime  obfuerunt  LHM,  nisi  quod 
offuerunt  HM:  non  (minime  B)  potuerunt  obesse  troianis  ASBF  non  potue- 
rant  nocere  troianis  1 1|  12  sibi  om.  H  ||  13  peste  Sall.  cod.  Vat.  3864:  pestem  AS 
perte  reliqui  parte  vulgo  cuiii  p este  LietscMus  ||  conditos  AS:  conditor  BHF 
conditor  ol  L  conditur  M  ||  uerba  propria  ASF  \\  14  ut]  nam  ut  ASMFl  || 
rapi  M  ||  15  dicimus]  ita  condi  dicuntur  qui  statuunt  ciuitatem  add.  ASFl  | 
17  bene  .  .  .  huius  modi]  bene  hoc  loco  uastationis  et  belli  quaerit  exemplum 
dicens  mars  potuit  illam  delere  gentem  item  (iter  F)  illam  diana  (dianam  F) 
ASFl  |  19  phyritous  A_  (phyrithous  a)  piritheus  H  perithous  F  ||  lapytarum  A 
laphitarum  BLM  ||  20  etiam  sibi]  etiamsi  F  ||  21  uocauit  L  ||  unde  . .  .  furorem] 
unde  numen  iratum  talem  furorem  F  ||  quo]  cum  LII  (quo  Z),  om.  F  ||  22  la- 
phyte  A  laphitae  BM\\  23  antiqva  B  ||  oencus  BH  ||  calidonis  ABLM  cali- 
dionis  H   chalidionis  F  _. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  YII  297-319.  151 

rex;  de  priinitiis  omnibus  nuininibus  sacrificavit,  excepta  Diana: 
quae  irata  aprum  inmisit?  qui  cuncta  vastabat,  donec  a  Meleagro 
occideretur.  cconcessit?  autem  ideo  dixit7  ut  ostenderet  minora  nu- 
roina,  nisi  impetraverint,  nocere  non  posse:  Statius  de  Venere  in- 
fandum  natae  concessit  honorem.  5 

307.     QVOD    SCELVS    AVT   LAPITHIS   TANTVM  AVT  CALYDONE  ME- 

eente  haec  est  vera  lectio,  sic  et  sensu&  procedit,  ut  uterque  abla- 
tivus  sit:  nam  si  cCalydona?  legas,  vitium  erit  nec  sensus  procedet. 
^scelus'  autem  pro  poena  posuit,  ab  eo  quod  praecedit  id  quod 
sequitur,  ut  <(II  229)>  et  scelus  expendisse  merentem.  10 

309.    qvae  potvi  infelix  id  est  nocens,  irata,   ut  contra  <I 
330)>  sis  felix,  id  est  propitia,  ut  etiam  diximus  supra. 

311.    inplorare  qvod  vsqvam  est  ac  si  diceret,  etiam  humi- 
lia.     quod  autem  Iuno  ubique  alieno  uti  introducitur  auxilio,   phy- 
sicum   est:   natura  enim   aeris  per   se  nihil  facit,   nisi   aliena  con-  15 
iunctione,  ventorum  scilicet,  qui  creant  nubes  et  pluvias. 

315.     ATQVE  JVIORAS   TANTIS  LICET  ADD^RE  REBVS   OStendit  deos 

retardare  posse  fata,  non  penitus  tollere,  ut  <VIII  399>  decemque 
alios  Priamum  superesse  per  annos.     quae  autem  dicit  etiam 
a  Creusa  dicta  sunt,  ut  <1I  783)>  regnumque   et  regia  coniunx  20 
parta  tibi. 

318.  SANGVINE    TROIANO    ET   RVTVLO    DOTABERE    VIRGO    ambi- 

tiosa  execratio  est. 

319.  nec  face  tantvm  tantummodo. 


4  Statius]  Theb.  V  277   ||  17  ostendit  .  .  .  tollere]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat. 
Theb.  IV  677 


1  de  .  .  .  sacrificavifc]  cum  de  primitus  frugum  omnibus  numinibus  sacrifi- 
casset  F  ||  primiciis  It  ||  excepto  dianae  AS  \\  2  inmisit]  regionibus  eius  add.  F  || 
qui  .  .  .  occideretur]  qui  segetes  eius  uastaret.  qui  postea  a  meleagro  occisus 
est  B  ||  uastauit  ASl   uastaret  F  \\  4k  nisi  impetraverint]  nisi  accepta  potestate 

i 
E  ||  non  posse  nocere  S  ||  6  laphtis  A  (i  add.  man.  rec.)   lap.  B  laphttis  M  \\ 
tantvm  .  .  .  merente]   et  rlq.  F,  qui  in  textu  Verg.  Jiabet  tantum  aut  calidone 

merentem  ||  calidone  ALH  calidona  B  ||  meeente  om.  A  ||  7  sic]  sicut  F  \\  sen- 
sus]  casus  qui  L  (cor?\  T)  casus  H  sensum  F  ||  ut]  si  B,  om.  LH  (supr.  vers. 
add.  I)  ||  8  calidona  LM  calcidona  B  chalidona  F  ||  procedet  B:  procedent  H 
procedit  reliqui  ||  9  scelos  F  ||  autem]  om.  H,  enim  in  ras.  1 1|  procedit  B  ||  10  et 
om.  ASBF\  12  ut  etiam  HM:  ut  iam  B  etiam  L  sicut  ASFl  ||  supra  dixi- 
mus  B  ||  13  schcil.  ad  v.  311  om.  F  ||  14  introducitur]  dicitur  ASl  \\  16  erat  LH 
(creant  l)  \\  plue  L  (pluas  Z)  plumae  H\\  17  deos]  et  pluuias  add.  F  \\  18  fata 
posse  tardare  ASF  reportare  posse  fata  B  retardare  fata  posse  M  ||  ut  decem- 
que]  uixq  H  (ortum  ex  ut  xque)  ||  19  quod  F  ||  dixit  LF  (dicit  l)  ||  20  prae- 
dictum  est  F  ||  coniunx  om.  LH  ||  22  ambitiosa  execratio  est  Steplianus:  am- 
bitiosam  execrationem  LH  ambitiosa  execratio  B  ambitiosae  execrationes 
ASFMl 


152  SERVIl 

320.  cisseis  regina  Hecuba  filia  secunduro.  Euripidem  Cissei, 
queni  Ennius  et  Pacuvius  et  Vergilius  sequuntur:  nam  Homerus 
Dymantis  dicit.  haec  se  facem  parere  vidit  et  Parin  creavit,  qui 
causa  fuit  incendii.     ergo   nunc   hoc  clicit ,  talis   erit  Veneri  partus 

5  suus:  nam  sicut  per  Parin  Troia  iniuria  consumpta  est;  sic  per 
Aenean  reliquiae  Troianorum.  conparatio  autem  iniuriosa:  nam 
Veneri  Hecubain,  Parin  Aeneae,  Helenam  Laviniae  conparat.  iv- 
gales  coniugales,  matrimonio  et  sanguine  conceptos. 

321.  idem  talis,  similis. 

10  322.     FVNESTAEQVE   ITERVM  RECIDIVA  IN  PERGAMA    TAEDAE    sic 

taedae  recidivae,  ut  Pergama. 

324.    lvctipicam  allecto  Graecus  accusativus  est  huius  autem 
declinationis  tres  tantttm  casus  usurpamus,   genetivum,  ut  Allectus; 
nominativum  et  accusativum;  ut  Allecto. 
15  327.    odit  et  ipse   pater   plvton   venerationis    est   cpater': 

nam  furiae  Acherontis  et  Noctis  filiae  sunt. 

330.  His  ACVIT  verbis  inritavit  et  instigavit  eius  insaniam. 

331.  proprivm  aut  tibi  aptum:  aut  certe  perpetuum,  indefes- 
sum;  usque   ad  finem  perducendum.     et  sciendum  ideo  furiae  nihil 

20  pro  praemio  dari;  quia  praestatur  hoc  ipsum  furiae  ut  bella  com- 
moveat  et  ut  dicatur  defendisse  Iunonem. 

332.  infracta  aut  valde  fracta:  aut  quae  fuit  antehac  semper 
infracta,  ut  in  XII.  <(1)>  Turnus  ut  infractos  adverso  Marte 
Latinos  defecisse  videt. 

25  333.    cedat  fama  loco  vincatur:  Cicero  locp  ille  motus  est; 

cum  est  ex  urbe  depulsus.       ambire  latinvm ~aniplecti;  circum- 


1  regina  Hecuba  e.  q.  s.]  exscr.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Ach.  I  22,  cf.  mythogr. 
II  197  ||  25  Cicero]  in  Cat.  II  1,  1  ||  26  ambire  amplecti  circumretire]  cf.  Non. 
p.  242,  10  M. 


1  ciseis  AL  ||  secundum  euripidem  filia  M  \\  euripidinen  S  eruipidem  F  || 
cisei  ASL  ||  2  pacubius  A  pacauiiis  F  ||  nam  Homerus  Dymantis  dicit]  nam 
secundum  homerum  dimantis  filia  fuit  JR  ||  Homerus]  loquens  de  Asio  Hecubae 
fratre  add.  Fabrius  \\  3  dimantis  libri  ||  dicit]  avzoyia6iyvr}Tog  .  .  .  Sayyaqloio 
(II.  XVI  718  sq.)  Ovidius  etiam  (met.  XI  761)  fproles  enixa  Dymantis'  add. 
Fabricius  \\  parere]  in  somniis  add.  Fabricius  ||  4  erit  om.  F  ||  ueneris  M  \\ 
5  iniuria  consumpta  est]  iniuriam  consumpta  est  L  iniuria  aliter  incensa  est 
consumpta  est  H  incensa  est  ASRF  consumpta  est  M-  \\  7  comparauit  F  \\ 
ivgalis  coniugalis  F  ||  coniugales  hoc  est  LH  ||  8  conceptum  F  ||  9  talis  om.  BLH 
(supr.  vers.  add.  I)  \\  10  sic  tede  in  recidiua  pergama  B  ||  11  ut  Pergama  om.  F  \\ 

pergamam  H  ||  13  nominatiuum  genitiuum  accusatiuum  ut  allecto  (alec  F)  al- 
lectus  allecto  ASFM  ||  allectos  B  \\  15  ipse  pater  F  \\  16  noctis  et  acherontis 
sunt  filiae  ASF\\  17  et  instigavit  om.  ASF\\  18  perpetuum]  proprium  ASl  \\ 
indefesum  A  indefensum  L  ||  21  et  ut]  ut  et  I  ||  ut  .  .  .  Iunonem]  iunoni 
prestitisse  uideatur  F  ||  iunonem  defendisse  dicatur  AS  \\  22  ante  ac  A 
(corr.  a)    antea  F  \\  23  in  XII.  om.  BLH\\  infractus  F  \\  26  de  urbe  expulsus 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VJI  320-346.  153 

retire.   non  ob  ambitum  clixit:  nam  cambio  ad  illum'  dicimus,  non 
cainbio  illum'. 

335.  tv  potes  vnanimos  a  maiore  ad  minus. 

336.  versare  vertere.  et  usus  est  frequentativo  ad  vim  au- 
gendam.  5 

337.  tibi  nomina  mille  facies,  ut  <II  558>  et  sine  nomine 
corpus.  cmille5  autem  secundum  Euripidem,  in  cuius  tragoedia 
dicit  furia;  se  non  esse  unius  potestatis,  sed  se  Fortunani,  se  Ne- 
mesin,  se  Patum,  se  esse  Necessitatem.     ita  dicit  etiam  Asper. 

338.  fecvndvm  CONCVTE  pectvs  plenum  pectus  malitiae  effi-  10 
cacia. 

339.  compositam  pacem  quaro  supra  Latinus  dederat.  cri- 
mina  belli  causEts,  ut  <(X  188>  crimen  amor  vestrum. 

341.  exin  statim,  et  est  ordinis  adverbium.  GORGONEIS  autem 
pessimis,  saevis,  a  Gorgone.  15 

343.  tacitvm  pro  tacite.  bene  autem  obsedit?  quasi  quae 
insidiabatur. 

345.  cvraeqve  iraeqve  coqvebant  perverso  ordine  respon- 
dit;  nam  ira  in  Troianos  est;  cura  vero  de  nuptiis.  et  primo  ad- 
ventum  Teucrorum  dixerat.    *coquebant'  vero  macerabant.  20 

346.  hvic  dea  figura  hyperbaton:  namque  talis  est  ordo:  huic 
dea  unum  anguem  in  sinum  conicit  et  usque  ad  intima  subdit  prae- 


A  S  ||  amplecti  . . .  non  ambio  illum]  neque  nuptiis  impetrandis  possint  latinum 
amplecti.  et  circum  retiri.  non  ob  ambitum  enim  dixit  ambire.  nam  ambio  ad 
illum  dicimus  (cum  ob  ambitum  ob  ambitum  dicitur  et  significatur  cupio  add.  T) 
non  ambio  illum.  cum  uero  ambio  illum  dicimus  significat  insidiis  circumuenio 
ut  hic  M  et  priore  scriptura  deleta  l  \\  circumretire  R:  circum  retinere  ASHF 

ob 

||  1  non  ob  ambitum  dixit  B:  n  abi  obitum  dixit  H  et  dictum  est  non  am- 
bitu  A  et  dictum  est  non  ab  ambitu  SF  ||  nam  ambio]  ama  inbio  H.  non 
ob  ambitum  dixit  .  .  .  ambio  illum  non  videntur  Servii  esse;  ndm  neque  consen- 
tiunt  cum  illis  quae  ad  Aen.  IV  283  grammaticus  praecepit,  neque  r  ambio  ad 
illum'1  locutio  umquam  frequentata  est.  ||  3  argumentum  a  maiore  a  ||  ad  minus] 
dicimus  AS  (corr.  as)  ||  6  facies]  mille  facies  B  id  est  facies  L  ||,8  dicitur  L  || 
furias  non  esse  unius  potestatis  LHM  furias  non  se  unius  esse  potestatis  -4.$ 
(se  del.  a)  furia  non  se  unius  esse  potestatis  BF\\  sed  .  .  .  Asper]  om.  B,  sed 
plurimarum  *  ita  factum  secundum  necessitatem ,  ita  Asper  Fdbricius  \\  se  for- 
tunam  L  H  se  esse  fortunam  ASF  esse  fortunam  Ml  ||  se  nemesin  se  fatum 
se  esse  necessitatem  L  (se  semper  del.  T)  senem  es  inse  factum  se  esse  neces- 
sitatem  H  nemesin  fatum  necessitatem  ASMF,  nisi  quod  fantum  S  factum 
M  (fatum  m),  necessitate  AS  ||  9  dicit  etiam  om.  LH'\\  10  secvndvm  M  |f  pectus 
om.  LH  ||  efficatiae  M  \\  12  supra  om.  ASBF  \\  14  aduerbium  ordinis  AF  || 
autein  om.  LHM  ||  16  bene  . .  .  obsedit]  Sedit  obsedit.  bene  autem  obsedit  M  || 
bene  autem]  bene  L  (autem  add.  I)  sed  bene  Jff||  17  insidiabitur  A  (corr.  man. 
rec.)  insidiebatur  F  ||  18  ad  v.  345  femineae  uehementissimae  et  impatientes 
edidit  Fabricius  ||  respondet  L  ||  19  vero  om.  LH  (supr.  vers.  add.  T)  ||  aduentu 
F  ||  20  dixerat]  dixerant  B,  om.  F  ||  21  figura  yperbaton  l:  figur%  perturbata 
ASBHMF  figura  per  yperbata  (yperbaton  a)  turbata  La\\  ninc  M  \\  22  si- 
nus  HM  ||  ad  stima  F  ||  subdidit  B 


154  SERVII 

cordia,  quae  sunt  loca  cordi  vicina,  quibus  sensus  percipitur.     can- 
guem'  autem  iniecit  partem  sui;  id  est  furoris. 

349.  levia  pulchra. 

350.  attactv  nvllo   sine   morsu,    sine   sensu.         fallitqve 
5  evrentem  inieit  furorein  sine  accipientis  sensu.     cfurentem5    autem 

ut  furore  teneatur;  nam  nondum  furebat. 

352.    taenia  vittae  taenia  est  vittarum  extremitas. 

354.  VDO  svblapsa  veneno  hypallage  in  sensu:  venenum  enim 
udum  dixit,  quod  est  de  udo  corpore;  namque  serpentum  uda  sunt 
10  eorpora,  adeo  ut  qua  eunt?  viam  umore  designent. 

357.  solito  matrvm  de  more  locvta  ejst  nondum  ad  plenum 
furebat;  uncle  per  muliebrem  iracundiam  mixta  asperitate  loquebatur, 
n am  hoc  est  cmatrum  cle  more\    nam  paulo  post  vero  furore  quatietur. 

359.  EXVLiBVSNE  datvr  propter  dissuasionem  signate  loquitur, 
15  exules  vocans  eos  qui  propria  regna  repetebant.  dvcenda  ab- 
ducenda. 

362.  PRAEDO  quasi  piratam  dicit  hominem  diu  in  mari  morantem, 

363.  AT  non  sic  phrygivs  legitur  et  can  non  sic';  sed  hoc 
absolutum   est.     si  autem   cat'   legeris,   inceptiva  particula   est,   ad 

20  ornatum  solum  pertinens:  Horatius  at  o  deorum  quicquid  in 
caelo  regit  terras  et  humanum  genus. 

366.  qvid  consangvineo  filius  enim  est  Veniliae;  sororis 
Amatae. 

367.  SI   GENER   EXTERNA    PETITVR   DE    GENTE   LATINIS    de    qua- 

25  litate  transit  ad  finem;  nam  Turnum  extraneum  esse  definire  con- 
tendit  per  callidam  argumentationem ;  dicens  eum  non  subiacere 
imperio  Latini,   cum   oraculum  de  Latinis  omnibus  caverit.    postea 


7  taenia  .  .• -.  extremitas]  exscr.  Isid.  XIX  31,  6  ||  20  Horatius]  epod.  5,  1 


1  concordi  F  \\  precipitur  L  (corr.  I)  ||  4  adtactv  A  HM  ||  sine  sensu  om.  LH} 
fortasse  recte.  (add.  T)  ||  5  sensum  F  \\  autem  om.  B  ||  6  nam  om.  ASB  (add.  a)  \ 
furabat  B  ||  7  tenia  LM  tenea  B  ||  tenia  BLJELM  ||  extremitas  uittarum  AS  | 
8  liypallagen  sensu  B  ypalage  sensus  F  ||  venenum  .  .  .  dixit]  ueneno  udo  LH 
||  10  qua  eunt  HM.  quaque  eunt  ASl    queunt  BF   quo  eant  L  ||  nmorem  H 

V 

liumorem  F  ||  11  nondum  .  .  .  de  more]  iracpndiam  nam  hoc  est  matrum  de 
more  mixta  asperitate  loquebatur  LH  nam  hoc  est  de  matrum  more  nondum 
ad  plenum  . . .  loquebatur  M  ||  12  furabat  B  ||  mulierem  B  ||  mixtam  S  ||  13  nam 
om.  AS  D  paulo  post  enim  JR-|]  vero  om.  F  ||  14  dissuasiones  B  ||  signa  H  II 
15  exsules  LH  exulos  F  ||  regna  om.  L  (add.  I)  ||  17  diui  mare  morantem  F  \\ 
18  ad  H  \\  sic]  frygius  add.  F  ||  bic  L  (hoc  T)  ||  19  ad  iF  ||  inceptiua  F  in- 
coeptiua  B:  copulatiua  reliqui.  cf.  Serv.  ad  Aen.  X  411  ||  20  ad.  F\  quidquid 
F  ||  22  qvid]  et  F  II  uenialae  A  (corr.  man.  rec.)  ||  23  amatae  sororis  L\  25  nam] 
nam  uult  &H\\  contendit  om.  LH\\  26  callidam]  factionem  M  ||  dicens  .  .  .  La- 
tini]  quia  imperio  latini  non  subiaceat  LH,  nisi  quod  subiacet  H  ||  27  cauerit 
LH:  caueret  ASM  cauerunt  B    cauerat  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  349-390.  155 

etiani  huic  arguniento  alia  subvenit  argunientatione,  Turnum  Grae- 
cuni  esse  ab  Acrisio  comnieniorans.  per  quocl  duas  res  agit  laten- 
ter:  nam  dicendo  originem  considerandam,  docet  et  Turnum  Grae- 
cum  esse  ab  Inaeho  et  Acrisio,  et  Aenean  Latinum  a  Dardano. 

368.    premvnt  te  ivssa  urgent,  in  hoc  compellunt.  5 

372.  inachvs  acrisivsqve  patres  Danae,  Acrisii  regis  Argi- 
vorum  filia,  postquam  est  a  love  vitiata,  pater  eam  intra  arcam 
inclusam  praecipitavit  in  mare.  quae  delata  ad  Italiam,  inventa 
est  a  piscatore  cum  Perseo,  quem  illic  enixa  fuerat,  et  oblata  regi? 
qui  eam  sibi  fecit  uxoreni,  cum  qua  etiam  Ardeam  condidit:  a  qui-  10 
bus  Turnum  vult  originem  ducere. 

377.  sine  more  fvrit  sine  exemplo.  an  sine  modo?  et  hoc 
iam  contra  decus  est  xegium.  lymphata  percussa  furore  Lym- 
pharum,  sicut  cerritos  a  Cerere  dicimus. 

378.  tvrbo    Catullus    choc   turben'    dicit,    ut    choc    carmen,  15 
fulmen\     est  autem  chic  turbo',  unde  cturbinis'  facit:  nam  si  ctur- 
bonis5  sit;  erit  a  proprio  nomine  genetivus;  ut  Horatius  Turbonis 
in  armis. 

382.  inpvbesqve  manvs  aut  multitudo  puerorum:  aut  a  parte 
totum  posuit;  ut  pro  manu  puerum  ipsum  intellegas.  20 

385.    simvlato  nvmine  bacchi   talem  patiebatur  furorem;   ut ; 
speraret  se  Liberi  sacra  celebrare;   non  enim  ipsa  simulabat;  quod 
est   sanorum:   nam  et  paulo   post  dicturus  est  <405)>  Allecto  sti- 
mulis  agit  undique  Bacchi. 

388.  QVO  id  est  cut'.  25 

389.  evhoe  bacche  vox  bacchantum  est. 

390.  tibi  svmere  thyrsos  sumebant.  et  sunt  infiniti  pro  in- 
dicativis. 


5  premvnt  urgent]  cf.  Non.  p.  365,  2  M.  ||  6  Danae  e.  q.  s.J  exser.  Luct. 
Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  220,  mythogr.  I  157  et  II  110  ||  17  Horatius]  sat.  II 
3,  310.    cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  X  552 


1    huic  .  .  .  argumentatione]    huic   occurrit  LH  huic  occurrit  argumento 
alia  subuenit  argumentatione  M    (alia  .  .  .  argumentatione  del.  m)  ||  huic]  hinc 
F  ||  2  ab  Acrisio]  om.  ASMF,  ab  acrissio  H  \\  ab  Acrisio  ortum  Fdbricius  \\ 
quod]  quas  JB  ||  ait  L  ||   3  considerandum  Fa  ||  Graecum  om.  M  ||  4  esse]  esse 
commemorat  AS   commemorat  M  ||  Inacho  et  om.  LHM  ||  5  urguent  AHF 
in  hoc  loco  compellunt  F   ||    ad  v.  368   ivssa  sortes,  oracula  edidit  Fabricius 
6  achrisivsqve  A  ||  achrisii  AJR    acrisi  F  ||  9  cum]  om.  L  (add.  I),  quem  H 
regi  pilumno  L)  ||   11  deducere  B  ||   14  cyrritos  H   ceritos  M  ||  15  cattullus  F 
Tibullus   coniec.  Nansius  et  Nicolaus  Loensis;   Tibullujn  enim  I  5,  3   *Mrben' 
scripsisse  testatur  Gharisius  p.  145,  9  K.  cf.  Schwabe  et  Baehrens  ad  Gat.  64,  107 
et  fragm.  XII  (XIII)  ||    hoc  om.  ASBF  \\    carmen]    termen  B.   Vnger  \\    16  est 
autem  om.  H  \\    17  sit]  facit  ABl  ||   genetivus  om.  LHM  ||    22  liberi  se  F  || 
25  id  est]  om.  LH,  pro  B,  in  quo  ut  omissum  supr.  vers.  add.  Daniel  ||  26  evhae 
H  ||  bacchantum  uox  est  B  \\  bacchantis  H  bachantis  L  ||  27  thyrsos]  tirsus 


156  SERVIT 

396.  pampineas  hastas  panipinis  teetas.       incinctae  pelli- 
bvs  nebridum  scilicet.  . 

397.  pinvm  svstinet  faceni  pineam;  sicut  in  Liberalibus  fiebat. 

398.  NATAE  tvrniqve  canit  hymenaeos  hic  aperte  expressit 
5  ciementiam :  nam  cum  consecraverit  filiam  Libero,  hymenaeum  canit 

eius  ac  Turni.    hymenaeum  autem  nunc  carmen  nuptiale  dixit. 

399.  torvvm  pro  ctorve'.         io   vox  clamantis.     et   est  tragi- 
cus  sermo. 

401.    piis  animis  id  est  maternis. 
10  403.    crinales  vittas  quae  solarum  matronarum  erant:   nam 

meretricibus  non  dabantur. 

406.  acvisse  fvrores  ut  supra  <330>  quam  luno  his  acuit 
dictis. 

407.  consilivmqve  omnemqve  domvm  vertisse  latini  quod 
15  habuerat,  ut  filiam  dando  Aeneae  bella  removeret;  quae  significaverat 

fumus  augurii. 

410.  acrisioneis   danae    patronymicon   est;    non   cAcrisioneis 
colonis':  sola  enim  venerat;  non  cum  colonis. 

411.  praecipiti  delata  noto  intra  arcam;  ut  diximus  supra 
20  <372>. 

412.  magnvm  tenet  ardea  nomen  bene  adlusit:  nam  Ardea 
quasi   ardua   dicta  est;   id   est   magna   et  nobilis;   licet  Hyginus   in 

21  nani  ardea  .  .  .  dicta  est]  cf.  Isid.  or.  XII  7,  21 


(om.  LM)  genus  est  (est  om.  LM)  cymbali  (cimbali  LM)  in  modum  fenestrae 
quadratae  factum  quod  ab  utraque  manu  tenetur  (tenet  M)  et  tam  (etiam  B) 
aperiendo  quam  etiam  (etiam  om.  M)  claudendo  sonat.  graece  enim  fenestra 
(fyenestraec  B)  thyrsos  (tirsus  B  tyrsus^  L)  dicitur  add.BLM.  Tirsi  uirginum 
uelamina  quos  s^Donsi  deuotacibus  iuuonu  traendo  sumunt  in  marg.  add.  f.  hoc 
loco  tyrsos  appellat  uelamina  quae  sumebant  sponsi  de  uertice  sponsarum.  di- 
citur  etiam  tyrsus  fenestra  T  ||  sumebant]  sumebat  A  SB?  om.  F,  pro  sumebant 
vulgo  ||  et  om.  ASBF  \\  iDfiniti  sunt  AS  infinitiui  sunt  F  infinitiuis  B  ||  1  tectis 
AS  (corr.  a)  \\  invinctae  H  ||  2  nebridum  BLHM:  nebridas  AS  (nebridis  a) 
nebridarum  F.  eapectatur  nebridibus.  ceterum  ad  georg.  IV  342  *pictis  incin- 
ctae  pellihus  ambaey  Servius  adscripsit  cnebridas  habentes\  ||  3  pinvm  .".  .^aperte 
om.  M,  in  marg.  sup,  add.  m  ||  supra  facem  pineam  in  Caroliriihensi  facedla  a 
manu  satis  antiqua  adscriptum  est  (|  sicut]  ut  LHM  ||  fiebat  in  liberalibus  L  H M 
in  liberalibus  fuit  F  \\  4  hymenaeos]  h  litteram  et  laoc  loco  ~et  infra  om.  libri 
plerique  ||  expraemit  F  ||  5  clementiam  S  j|  6  ac]  et  F  ||  hymenaeus  F\  nunc 
om.  B  ||  clicit  B  dicitur  F  \\  7  torve]  dixit  add.  ASB,  toruae  sunt  turbatae  uel 
iratae  aut  asperrime  add.  H  torue  id  est  turbate  uel  irate  aut  asperrime  add. 
M  ||  trugicus  B  \\  12  his]  bis  S  \\  13  dictis]  uerbis  F  ||  15  dando]  donando  B  \\ 
16  fumus  om.  H\\  augurin  H  ||  17  patronomicon  ASL"  patronomican  B  patro- 
nymycon  H  patronomicum  M  ||  est]  nam  filiam  Acrisii  significat  add.  Fabricius 
||  non  .  .  .  colonis]  nanr  male  putant  acrisioneis  (acrisonaeis  F)  colonis  cum 
solam  eam  uenisse  (inuenisse  AS)  constet  (constat  F,  plurimae  adserunt  ad- 
dens)  non  cum  colonis  ASBF  \\  48  sola  enim  uenerat]  cum  solam  eam  inue- 
nisse  constet  M  cum  solam  eam  consfcat  inuenisse  l  ||  19  archam  A  ||  supra]  a 
plurimis  dicitar  add.  F  et  ut  a  plurimis  dicitur  Baniel  ||  22  licet]  et  quam- 
quam  M  ||  yginus  AH   yginys  S  iginius  B    iginus  LM  igynus  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  396—422.  157 

Italicis  urbibus  ab  augurio  avis  ardeae  dictam  velit.  illud  naiuque 
Ovidii  in  metamorphoseos  <XIV  574>  fabulosum  est,  incensam  ab 
Hannibale  Ardeam  in  hanc  avem  esse  conversam.  sciendum  tamen 
ardeam  avem  xata  avti<pQa6iv  dictaui,  quod  brevitate  pennarum 
altius  non  volat:  Lucanus  <V  553>  quodque  ausa  volare  ardea  5 
sublimis  pennae  confisa  natanti. 

416.  membea  exvit   bene  cexuit?:  nam  dii  cum  volunt  videri, 
induunt  se  corporibus  propter  mortalium  oculos;  nam  incorporei  sunt. 

417.  albos  cvm  vitta  id  est  etiam  vittas  albas. 

418.  ramvm  innectit  olivae  aut  coronam  accipit:  aut  ramum  10 
inligat  vittis,  quod  aperte  iii  octavo  ostendit<128>  et  vitta  comptos 
voluit    praetendere    ramos.     supra  etiam   <237>   praeferimus 
manibus  vittas. 

419.  ivnonis  anvs  templiqve  sacerdos  ordo  est9  ut  'Iunonis 
templi  anus  saeerdos'.  15 

421.  fvsos  patiere  labores  Probus  de  temporum  conexione 
libellum  composuit,  in  quo  docet?  quod  cui  debeat  accommodari.  ex 
quo  intellegimus  hanc  quam  fecit  arduam  esse  conexionem:  nam 
cpatiere'  futuri  temporis  est?  cfusos?  vero  participium  est  praeter- 
itum.  dicit  autem:  patieris  ut  tot  tui  labores  fundantur  in  cassum,  20 
id  est  in  irritum   cadant?    incassum   autem   tractum  est  a  cassibus? 

id  est  a  retibus. 

422.  transcribi  tradi.    sermo  autem  hic  tractus  est  de  pecu- 
nia?  nam  eseribi'  est  dari:  Horatius  scribe  decem  a  Nerio:  non 
est  satis:  adde  Cicutae:  crescribi'  vero  reddi:  Horatius  dictan-  25 
tis  quod  tu  numquam  rescribere  possis. 


16  Probus]  cf.  Keil  de  M.  Yal.  Probo  gramm.  (symb.  in  hon.  Ritsch.)  p.  94  sq. 
Steupius  de  Probis  p.  180  ||  23  sermo  autem  e.  q..s.]  cf.  Don.  ad  Ter.  Phorm. 
V  8  (7),  29   ||  24  Horatius]  sat.  II  3,  69   ||   25  Horatius]  sat,  II.  3,  76 


1  ardeae  ASJRF:  ardeam  LHM  ||  2  in  om.  F  \\  metamorphoseos  vel  ineta- 
morfoseos  libri  praeter  Hamburgensem,  qui  metamorfosetis  exhibet.  fort.  in  XIV". 
metamorphoseon  |[  3  hannibale  ASBl  annibale  reliqui.  Aenea  debuit  scribere 
Servius.  cf.  Salmasius  exerc.  Plin.  p.  41  \\  ardeam  et  in  hanc  M  ||  4  cata  anti- 
frasin  ASELH  catantifrasin  MF  ||  pinnarum  HMF  \\  5  altius  uolare  non 
potest  ASBFh  nisi  quod  possit  F  ||  quoque  AS  ||  6  pinnae  HF\\  confixe  F  || 

8  corporalibus  F   \\    mortalium]  mortalibus  S  (corr.  s)  lium  .  .  .  sunt  om.  F  \\ 

9  albas]  Nam  nisi  uittae  essent  albae  sicut  et  crines  non  diceret  iuduit  albos 
cum  uitta  sed  induit  albos  crines  uitta  in  marg.  add.  I  ||  10  bamvmqve  ASB  | 
11  ligat  ASB  ||  aperto  F  ||  ostenditur  F  ||  et]  ut  B  ut  et  M  ||  16  conixione  F  | 
17  quod  LHM:  quid  ASBFl  ||  18  conexionem  esse  F  ||  19  fusus  F  \\  20  dicit 
autem]  est  autem  sensus  ASBFl  ||  patiere  ASBFl  ||  21  inritum^F  ||  cadant 
om.  H  ||  et  incasum  tractum -est'.F  ||  a  cassibus  id  est  a  om.  F  ||  22  a  ante  retibus 
om.LH  (add.  I)  ||  retibus]  quae  casses  uocantur  add.  ASBF\\  23  et  est  sermo 
tractus  de  pecunia  ASBFl,  nisi  quod  penia  F\\  sermo]  et  sermo  M\\  24  de- 

'  eem]   dote  B    deam  F  ||    a  nerio  LF:  manerios  S   manerio  B  //a  nerio//  A 
nerio  H  anerios  M"||  non]  si  H  ||  25  rescribi  vero]  rescribere  LH  (corr.  I)  ||  26  pos- 


158  SERVII 

424  qvaeritvr  heres  de  iure  traxit  ut  non  generum;  sed 
heredeni  diceret:  nani  per  coenrptionem  facto  matrimonio  sibi  invi- 
cem  succedebant. 

426.  tyrrhenas    i   sterne    acies    ut   <(IV   381>   i;    sequere 
5  Italiam  ventis.    sane  notum  est  bello  multum  potuisse  Tyrrhenos 

et  fuisse  praecipue  infestos  Latinis;   ut  <TIII  55>  hi   bellum  ad- 
sidue  ducunt  cum  gente  Latina. 

427.  haec  adeo  tibi  me  addit  auctoritatem,  quia  scit  anui 
credi  difficile.     cadeo'  autem,    valde   scilicet  iussit?   ut   adulescen- 

10  tem  adeo  nobilem. 

430.    laetvs    alacer,    festinus;    nam    laetari    non    poterat    qui 

perdebat  uxorem:  sic  supra  <T  35>  vela  dabant  laeti.       flvmine 

pvlchro  ut  supra  <(3(J>  hunc  inter  fluvio   Tiberinus   amoeno. 

432.    caelestvm  vis  magna   ivbet   aut  per  definitionem   ipsa 

15  Iuno  est  vis  deorum:   aut  per  augmentum  suasit  primo  per  se;  de- 

inde  per  Iunonem,  postremo  per  omnium  vim  deorum. 

434.  tvrnvm  experiatvr  id  est  probet  contra  se;  quem  pro  se 
probare  non  potuit. 

435.  hic  ivvenis  vatem  inridens  caluit,  quia  iuvenis:  Hora- 
20  tius  non  ego  hoc  ferrem  calidus  iuventa  consule  Planco. 

440.  victa  sitv  senectvs  temporis  longinquitate,  ex  qua  na- 
scitur  situs.         veriqve  effeta  cassa  veritatis. 

441.  o  mater  inrisionis  est;  non  honoris. 

442.  FALSA  formidine  bene  cfalsa';  quia  cvatem5:  namque  eam 
25  defendebat  a  bellis  si  non  aetas;  saltem  religio  sacerdotii. 

445.    exarsit  in  iras   communis   sermo  habet  cardeo  illa  re% 


9  adulescentem]  Ter.  eun.  I  2,  124  ||  19  Horatius]  carm.  111  14,  27 


sis  om.  AB  ||  possis]  Terentius  (Phorm.  V  8,  29)  argentum  illud  denuo  rescribi 
iube  pbormio  add.  D  ||  2  ceptionem  AS  (corr.  man.  rec.  in  A)  coeptionem  JRH 

||    4    TYERENAS    A  M     TYRRINAS    L     TYERENEAS    H  \\  I    OM.  F  \\    STERNEBE    A  \\  1    Sequere] 

insequere  F  ||  5  in  bello  A8JR 1 1|  posuisse  F  \\  tyrrenos  AHM  tirrenos  BL  || 
8  additut  F  addidit  vulgo  \\  scio  F  \\  anui  credi]  aggredi  JR  angredi  H  annui 
credi  F  ||  9  valde  scilicet]  id  est  ualde  ASBF  id  est  ualde  scilicet  M  \\  ut 
Terentius  vulgo  ||  11  potest  MF  \\  12  sic  supra  in  primo  D  ||  15  Iuno  om.  AS 
(add.  a)  ||  est  om.  F  ||  augmentum  LH:  argumentum  ASB  augumentum  M 
armentum  F  ||  persuasit  B  ||  primum  AS  \\  17  experietvr  F  ||  probet  Laniel: 
probat  F  ||  contra  se]  sentiat  (senciat  S  senaat  A)  contra  se  pugnandum  (pu- 
gnantem  a)  ASBMl  ||  quem]  quemque  L  ||  pro  .  .  .  potuit  LHM:  pro  se  labo- 
rantem  non  probauit  ASBFl  ||  20  ego]  enim  AS  ||  plango  BH  ||  21  longin- 
quitatem  B  ||  22  cassa]  causa  H  ||  23  inrisionis  LH:  inrisio  ASF  irrisionis  B 
irrisio  M  ||  non  honoris  Ml:  honor  ASB  non  konov  Fa,  om.  LH  ||  24  Jbene 
falsa  ASMl:  bene  falsa  formidine  BF,  om.  LH  ||  quia  vatem  om.  ASBF  \\ 
nam  LH\\  25  defendebant  LH  (corr.  I)  ||  relegio  L  ||  sacerdotis  F  ||  26  ardeo 
.  .  .  figuratins  om.  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  424-463.  159 

sed  figuratius  cardeo  in  illam  reni'  dieimus:  et  est  specialis  Cor- 
nelii  eloeutio. 

446.  oranti  non  roganti,  sed  loquenti:  unde  etiam  oratores 
dicimus.  tremor  OCCVPAT  aetvs  vicinitate  scilicet  furiae:  nam 
tremor  furoris  est.  5 

448.  tantaqve  se  facies  aperit  semoto  anili  vultu;  quem 
finxerat  et  quo  se  induerat:  sic  supra  de  Venere  (I  405)>  et  vera 
incessu  patuit  dea. 

450.  geminos  erexit  crinibvs  angves  similes:  nam  omnes 
eam  dicit  erexisse;  non  duos.  10 

451.  verberaqve  insonvit  pro  c  verberibus  insonuit',  id  est 
per  verbera.         rabido  ore  habitum  futurae  orationis  ostendit. 

454.    respice  multi  hic  distingunt  et  superioribus  iungunt,  ut 
sit   sensus:   respice   eam   quam   dicis  falsa  deludi  formidine.  *      ad 
haec   adsvm   id    est   ad   regum   arma  et  ad  bella.     quomodo   ergo  15 
dicis;  quod  superfluo  his  inserar  rebus;  ad  quas  veni?  alii  crespice  ad 
haec'  legunt;  ut  sit  quasi  demonstrantis  crespice;  bella  et  letum  gero'. 

456.  facem  ivveni  coniecit  satis  considerate  facem  iuveni 
iniecit;  quae  cito  et  exardescit  et  desinit;  supra  vero  Amatae  ser- 
pentem  iniecit;  quod  in  mulieribus  semper  viget  venenum.  ^  20 

457.  atro  lvmine  atri  luminis  taedas;  ut  (I  75>  et  pulchra 
faciat  te  prole  parentem.  eatro5  aiitem  clumine'  furiali;  inferno; 
alias  ratione  caret.  svb  pectore  ubi  fellis  locus  est;  id  est  ira- 
cundiae. 

460.  fremit    cum   fremitu   et   clamore    deposcit.     bene    autem  25 
camens';  quia  in  toro  requirebat. 

461.  scelerata  insania  belli  nihil  enim  tam  insanum;  quam 
desiderare  id  per  quod  possis  perire. 

463.    virgea    de   virgis   facta;    unde   est  flamma  validior. 
COSTIS    autem   lateribus.     et  bene   antiquum  respexit  morem:    nam  30 
ollas   non   suspendebant,   sed   positis  circumcirca  ignem  adhibebant. 


1  figuratus  M  ||  illam]  illa  L  ||  Cornelii]  Cornelium  Frontonem  intellegi 
voluit  Dorvillius,  quae  suspicio  *haud  satis  verisimilis^  videtur  Naoero  p.  262 
adnot.  5  |i  2  locutio  F  elotio  AH  (corr.  a)  ||  3  oratiores  F  ||  5  est  om.  HJ| 
6  opebit  R  ||  renioto  ASF  \\  7  fixerat  F  ||  quo]  que  F  ||  9  oinnes  earn]  hominis 
eadem  F  \\  10  eam  et  erexisse  om.  LH  ||  12  rapido  BM  ||  orationis  om.  B  || 
13  mnlti  autem  respice  distingunt  F  ||  14  ad  haec  .  .  .  letum  gero  om.  F  || 
15  assvm  L  II  id  estj  adsum  add.  JR  ||  16  inserat  SM  inferar  vulgo  ||  17  bella 
manu  loetumque  gero  B  \\  laetum  A  loetum  H M  ||  18  conicit  L  \\  19  et  ex- 
ardescit  HF:  exardescit  reliqui  ||  20  quod]  quia  L  (quod  T)  quam  H  ut  M  || 
uiget  semper  LHM  \\  22  atro  . . .  caret]  atro  autem  lumine  atri  luminis  taedas 
alias  rationale  caret  F  ||  23  ubi  fellis  (fallis  B)  et  iracundiae  locus  est  ASBF 
||  28  possit  F  ||  29  de  uiminibus  uel  uirgis  facta  D  ||  30  lateribus]  id  est  late- 
ribus  M,  ut  tardi  costas  agitator  aselli  in  marg.  add.  I  ||  ad  antiquum  Al  \\ 
circumcirca]  circum  del.  a  |]  ignem]  enim  L  (corr.  I)  ||  adhibebant]  adbibebant  S 


160  SERYII 

464.  fvrit  intvs  aqvai  fvmidvs  id  est  aquae"  auinis:  nee 
innierito;  nani  potest  esse  et  alterius  rei  aiimis,  ut  fluvios  videt 
ille  eruoris.  hanc  autem  diaeresin  Tucca  et  Varius  fecerunt:  nam 
Vergilius  sic  reliquerat  furit  intus  aquae  amnis  et  exuberat 
5  amnis:  quod  satis  asperum  fuit.  notandum  qiiod  in  toto  Vergilio 
non  reperiuntur  nisi  quattuor  diaereses,  fooc  loco7  et  in  tertio  <(354>; 
ut  aulai  medio  libabant  pocula  Bacchi,  et  in  VI.  <747>  ut 
aurai  simplicis  ignem,  et  in  IX.  <(26)>  dives  pictai  vestis  et 
auri. 
10  466.    nec  iam  SE  capit  vnda  melius  quam  si  diceret  cnec  iam 

vas  undam  capit'. 

467.  ergo  id  est  quia  sic  incensus  est.        pollvta  pace  vel 
sua,  vel  Troianorum. 

468.  indicit  signate  verbum  bellicum  posuit. 

15  471.    in  vota  vocavit   quia  nuncupatis  votis  bella  sumebant. 

473.    hvnc   decvs    egregivm   formae    movet    Turni   scilicet 

decus;  nam  lioc  dicit:  alios  pulchritudo  Turni;  alios  nobilitas,  alios 

virtus  movebat  ad  bellum.    nam  hoc  est  canimis  audacibus  implet'? 

id  est  fortibus,   adfectione  sui  inicit  omnibus  magnanimitatem.    qui- 

20  dam  haec  ad  singulos,  qui  se  in  arma  hortabantur ,  referri  volunt. 

477.     ARTE  NOVA   dolo.  SPECVLATA   LOCVM    QVO    LITORE   pro- 


2    fluvios]   Luc.   IV  785    ||    5  notandum  e.  q.  s.]    cf.  [Probi]   de   ult.  syll. 
p.  263,  20  K. 


adibebant  L  adhibant  F.  costis  id  est  lateribus  ut  (georg.  I  273)  tardi  costas 
agitator  aselli  (oselli  F)  add.  ASBMF\\  1  fvrit  intvs  om.  AB\  aqvai  HM: 
aqvae  AS  aqva  L  aqvae  vis  l  e  JRegifiensi  et  Floriacensi  quos  cum  Lioniano 
exemplari  aqvai  exhibente  contuli  nihil  enotavi  ||  id  est]  om.  LH  (add.  I),  id  est 
fumidus  D  ||  2  altarius  B  \\  fluuius  et  cruores  F.  fluvios  non  ilie  cruoris  mem- 
brorumque  videt  lapsum  Lucanus  ||  3  dieresin  libri  ||  uarius  Hi  uarus  reliqui  || 
4  furit  in  (intus  T)  aque  amnis  et  exuberat  amnis  L  fu//rit  intus  aque  amnis 
et  exuberat  ut  aquae  pmnis  H  furit  intus  aquae  amnis  et  exuberat  aquae 
amnis  M  fvrit  intvs  aqvae  amnis  et  exvberat  aqvae  amnis  ^L^  furit  intus 
aquae  amnis  id  est  furifc  intus  aqua  et  amnis  exuberat  B  furit  intus  aquae  id 
est  furit  intus  aquae  amnis  exuberat  ut  aque  amnis  F  furit  intus  aquae  vis, 
Fumidus  atque.alte  spumis  exuberat  amnis  Masvicius,  fortasse  ex  Pierii  ad- 
notatione,  qui  in  manu  scriptis  Servii  commentariis  *aquae  vis*  se  legisse  testa- 
tur.  furit  intus  aquae  [vis  fumidns  atque  alte  spumis  exuberat]  amnis,  id  est 
furit  intus  aqua  et  amnis  exuberat  coni.  Ribbeckius  proleg.  p.  94  ||  5  notandum 
.  .  .  auri  e  Turonensi  JDaniel  edidit.  cf.  Probus  de  ult  syll.  p.  263-,  21  K.  || 
6  diaeresis  T  ||  10  schol.  ad  vr  466  om.  R,  ||  11  capit]  Homerica  est  comparatio 
(II.  XXI  362  sqq.)  ag  ds  Isfirjg  .  .  .  %dy%otva  %slxui  add.  Fabricius.  cf.  Macrob. 
Sat.  V  11,  23  ||  12  incensum  L  (corr.  T)  ||  14  signate]  figurate  Stephanus  et  Ba- 
niel\  belli  composuit  L  ||  15  quia]  qui  F  ||  nuncupacis  A  nunciipacis  S  nun- 
cupatus  F  post  nuncupatis  supra  versum  in  Lipsiensi  X  signum  positum  est 
quo  in  marg.  iterato  haec  adscripta  sunt  id  est  acceptis  militum  sponsionibus 
quibus  deuouebant  in  bella  ||  bello  F  \\  16  monet  A  ||  17  nobiliter  B  \\  19  id  est 
supr.  vers.  I  \\  adfectione  .  .  .  magnammitatem  om    F\\  21  pro  dolo  F  ||  qva  II 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  464-490.  161 

nonien  pro  noinine  ponitur,  non  pro  nominibus:  unde  modo  nove 
inter  duo  nomina  unum  pronomen  posuit;  nam  recte  cquo  loco5 
diceret.    et  hoc  semel  tantum  fecit. 

478.  insidiis  cvrsvqve   cursu   agitabat:  nam   insidiis  circum- 
venimus,  non  agitamus.  5 

479.  canibvs  rabiem  studium  mutavit  in  rabiem. 

480.  noto  odore   cervino,  solent  enim  ita  institui:   Horatius 
venaticus  ex  quo  cervinam  catulus  pellem  latravit  in  aula. 

481.  qvae  prima  laborvm  cavsa  PVIT  hoc  est  <40>  e,t  pri- 
mae  revocabo  exordia  pugnae.  10 

432.    ANIMOS  agrestes   plus  est,    quam  si  cagrestiuin'  diceret 
canimos?. 

483.  cornibvs    ingens    cingens?    et    ad    praestantem    formam 
pertiuet  et  ad  magnitudinem  cornuum. 

484.  tyrrhidae  pveri  Tyrrhi  filii.     et  ut  diximus  supra  <VI  15 
760>;  adludit  ad  nomen:  nam  Tyrrhus  dictus  est  pastor,  apud  quem 
Lavinia  peperit. 

485.  cvi  regia  parent  armenta  magistrimi  hunc  pecoris  vult 
fuisse  et  saltuarium:  nam  hoc  est  cet  late  custodia  credita  campi'. 
magister    autem    peeoris    est    ad    quem    omnia   pertinent   animalia:  20 
Cicero    nominat    hominem?    quem    magistrum    pecoris    esse 
dicebat. 

487.    silvia  bonum  puellae  rusticae  nomen  formavit. 

489.  pectebatqve  fervm  quadrupedem,  ut  <II  51>  in  latus 
inque  feri  curvam  compagibus  alvum.  25 

490.  manvm  patiens  *patiens  illius  rei'  dicimus,  unde  apparet 


7  Horatius]  ep.  I  2,,G5  ||  21  Cicero]  in  Verr.  act.  II  lib.  V  7,  17  ||  24  pervm 
quadrupedem]  cf.  Non.  p.  307,  19  M. 


1  pro  uno  nomine  Ml  ||  omnibus  L  (nominibus  T)  \\  modo  om.  LH  (add.  I)  \\ 
nouienter  AS  (corr.  a)  ||  3  dicent  H  \\  4  agitabat  LM:  agitabant  H  agitamus 
ASBFl  ||  nam]  nam  si  F  ||  ciruenimus  F  ||  5  non  agitamus  om.  LH  ||  6  studium 
canum  mutauit  Ml  ||  8  venaticus,  ex  quo  tempore  cervinam  pellem  latravit  in 
aula,  militat  in  silvis  catulus  Horatius  ||  9  qvae  prima  laborvm  cavsa  fvit  ^l^: 
quae  prima  laborum  causa  fuit  malorvm  cavsa  pvit  M  malorvm  cavsa  pvit 
reliqui  ||  11  ageestis  HM  ||  est  om.  F  ||  quam  si  diceret  agrestium  animos 
ASBF  ||  12  animos  om.  LH\\  13  cornibvs  . . .  pertinet  om.  LH  (in  marg.  add.  I) 
||  14  pertinens  ASJR  (corr.  a)  ||  et]  nec  et  L  (nec  del.  I)  nec  H  \\  15  thirridae  A 
tirride  B  tyrride  L  tyrridae  HM  ||  tyrri  AHM  tirri  BL\\  16  tyrrus  LHM 
tirrhus  B  ||  17  lauinia  siluium  peperit  l  \\  18  peccoris  A  ||  19  laete  A  (corr.  a)  \\ 
20  autem]  enim  F  ||  pectoris  L  ||    est  pecoris  ASBF,  nisi  quod  peccoris  A  || 

monia 

omnia  monia  pertinent  A  (monia  del.  a)  omnia  pertinent  S  ||  21  peccoris  ^.JP|| 
22  dicebat  ASBF:  decebat  LMHa  ||  25  curvam  .  .  .  alvum]  c.  c.  t.  u.  ASH 
c.  c.  c.  t.  v.  L  c.  c.  t.  1.  u.  M  ||  inque  feri  quod  velocitate  pedum  ferantur 
Stephanus  inque  feri  curvam  compagibus  alvum:  sic  dictae  quod  velocitate 
pedum  ferantur  Laniei.    cf.  Serv.  ad.  Aen.  I  215  et  II  51 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  11 


162  SERVII 

ununi  *u?  causa  nietri  esse  detractum.        mensae  erili  nove  dixit, 
nam   erum   non  nisi   dominum   dicimus:   nisi   forte   ideo   dixit,   quia^ 
dat  ei  humanum   sensum;  nam    ait  paulo   post  <(502)>  imploranti 
similis. 
5  491.    errabat  silvis  pascebatur,  ut  mille  meae  Siculis  er- 

rant  in  montibus  agnae.         ipse  id  est  sua  sponte. 

494.  secvndo  deflveret  csecunclo'  id  est  cum  aqua,  unde 
et  cadverso'  dicimus  contra  aquam:  nam  ideo  c  defiueret ?  clixit,  et 
*secundo'  ideo,  quia  cursus  fluminis  post  natantem  videtur. 

10  498.    devs  afvit  Allecto  deum  dicit,  sicut  de  Venere  <(II  632)> 

descendo  ac  ducente  deo:  nam  ut  diximus  <(1I  632)>?  nuinina 
utriusque  sexus  videntur  ideo;  quia  incorporea  sunt  et  quod  volunt 
adsumunt  corpus.  hoc  autem  non  aperte  ponitur,  sed  in  subaudi- 
tione.         erranti    licet    enim    certum    esset   feritura,    tamen    bene 

15  cerrantem?  dixit,  quia  non  usquequaque  semper  certus  est  ictus: 
Horatius  nec  semper  feriet  quodcumque  minabitur  arcus. 

499.  perqve  ilia  *hoe  ile'  et  chaec  ilia?  facit:  hinc  et  Iu- 
venalis  <(V  135)>  vis  frater  ab  ipsis  ilibus?  nam  quod  Marullus 
mimographus   dixit  tu  Hectorem   imitaris:    ab   ilio   numquam 

20  receclis,  cum  de  guloso  diceret,  adlusit  ad  civitatis  nomen;  nam 
cab  ili^  debuit  dicere.  bene  autem  ea  loca  vulnerata  dicit  quae 
statim  mortem  adferre  non  possent,  ut  domum  rediret  et  esset 
causa  bellorum:  nam  si  statim  periret;  aut  ipse  aut  vulneris  auctor 
laterent. 


5  mille]  buc.  II  21  ||  16  Horatius]  a.  p.  350  ||  18  Marullus]  ap.  Eibbeckium 
com.  lat.  rell.  p.  310.    cf.  Serv.  ad  buc.  VII  26 


1  metri  causa  ASB  causa  metrica  M  ||  esse  om.  F  ||  herili  M  ||  2  arum  H 
herum  LM  ||  nisi  ante  forte  om.  B  \\  3  nam  ait  paulo  post  ASBFl:  ut  LH 
nam  ait  paulo  posfc  ut  M  ||  inploranti  MF  implorantis  A  \\  5  pascebat  ASBII 
||  6  scholium  dd  ipse  om.  F  ||  sponte  sua  AS  \\  ad  vers.  493  rabide  yenantis  quare 
femineo  genere  (genus  cod.)  canes  posuit?  soluitur:  ideo  noluit  masculino  ge- 
nere   canes  nominare,   quod  in  feminis  (femininis  cod.)  plus  sit  iracundiae  D  || 

7  deflvit  et  AS   deflverit  L  j|    dixit  secundo  L   ||    id  est  om.  LH  {add.  T)   || 

8  auerso  L  ||  defluere  .F||  et  om.  LH  (add.  I)  ||  9  ideo  HMli  ab  hoc  AS  ob 
hoc  BFa,  om.L  ||  cursus  fluminis  ASBFl:  cursus  eius  L  eius  cursus  H  eius 
cursus  fluminis  M  ||  10  affvit  BLM  ||  11  descendendo  LH  (corr.  I)  descende 
F  ||  ab  ducente  LHM  adducentem  F  \\  12  incorporea  sunt]  per  incorporeas  F  || 
13  corpus  om.  LH  (add.  T)  ||  hoc  autem  LH:  ut  autem  deum  dicamus  pro  dea 
ASBMF,  nisi  qtwd  pro  dea  hoc  M  ut  deum  pro  dea  dicamus  l  ||  subauditio- 
nem  AS  \\  14  esse  AS  (corr.  a)  \\  16  feret  F  \\  ad  erranti  in  marg.  quidam  in- 
tellegunt  qupd  ascanius  illo  tenlpore  belli  primordia  incipiebat.  ideo  uirgilius 
erranti  dextrae  dixerit  quasi  titubanti  T  ||  17  illia  F  ||  facit  om.  F  \\  18  quod] 
et  S  (corr.  s)  \\  mariilus  AS  maryllus  BF  marulus  LHM  ||  19  minographus 
A  ||  tu  Hectorem]  uectorem  AS  \\  haectorem  BH  \\  20  ad  ciuitatem  nomen  ASB 
||  21  ab  ili]  alibi  HF  \\  22  possint  ASB  possit  F,  in  quo  haec  adduntur  et 
mortem  xn  inlata  qua  plia.  (leg.  et  mortem  tamen  inlatam  quoniam  pper  ilia')  || 
reuerteretur  ASBF  \\  23  aut  ipse  ceruus  D  ||  24  lateret  Fl 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  491—517.  163 

503.  silvia  prima  SOROR  bene  puellae  dat  doloris  inpatientiam. 

504.  dvros  conclamat  agrestes  aut  qui  seniper  duri  sunt: 
aut  cduros'?  qui  cervi  interitum  non  dolebant. 

505.  pestis  furia.        torre  *hic  torris'  facit,  ut  chic  fustis'. 
507.    gravidi  gravis,  propter  nodos  scilicet.  5 
509.    qvadhifidam   quae   findi  partes   posset  in  quattuor. 

cvneis  coactis  satis  signate  ccoactis?  dixit.     exprimit  autem  anti- 
quum  morenij  ut  sed  primi  cuneis  scindebant  fissile  lignum. 
512.    de  cvlmine  svmmo  bene  cculmine';  quia  de  tectis  agre- 
stium  loquitur.  10 

514.  tartaream  aut  terribilem,  aut  fortem  secundum  usum  dixit. 

515.  nemvs  locus  haud  longe  ab  Aricia,  in  quo  lacus  est,  qui 
speculum  Dianae  dicitur.  et  notandum  quia  vocem  eius  paulatim 
facit  procedere,  quod  locorum  indicat  commemoratio. 

516.  triviae  LACVS  hie  est  qui  Dianae  speculum  dicitur.  15 

517.  svlphvrea  nar  albvs  aqva  in  lx.  Flaminiae  est  civitas 
Narnia  in  montibus  posita,  quibus  subest  Nar  fluvius;  qui  Tiberino 
coniungitur.  ideo  autem  dicit  *sulphurca  Nar  albus  aqua%  quia  dum 
currit,  est  sulphurei  coloris,  dum  hauritur,  albi.  et  Sabini  lingua  sua 
nar  dicunt  sulphur.  ergo  hunc  fluvium  ideo  dicunt  esse  Nar  appel-  20 
latum,  quod  odore  sulphureo  nares  contingat,  sive  quod  in  modum  na- 
rium  geminos  habeat  exitus.  fontesqve  velini  ultra  Interamnam 
sunt.     nam  ut  diximus;  vox  furiae  paulatim  processit. 


7  satis  .  .  .  dixit]  cf.  Non.  p.  265,  10  M.  ||  8  sed]  georg.  I  144 


4  furiae  F  ||  6  quae  in  quattuor  partes  poterat  findi  ASB  quae  in  quat- 
tuor  parter  F,  poterat  findi  omittens  ||  7  satis  coactis  signate  AS  ||  coactis 
om.  B  ||  dicit  F  \\  antiquam  F  ||  8  sed]  nani  BF  ||  9  bene  culmine  vulgo:  bene 
culrao  LHM  proprie  ASBF  ||  de  tectis  agrestium  ASBFli  de  agrestibus 
LHM\\  10  loquitur]  quae  e  (e  om.  B,  ex  l)  culmis  (culminis  S,  corr.  s)  fiebant 
add.  ASBL.  cf.  Serv.  ad  Aen.  II  410  ||  11  forte  M  ||  secundum  usum  dixit 
om.  F  ||  dixit  om.  LHM  \\  12  nemvs  locus]  triviae  longe  lacvs  ~  nemur  F  || 
aut  SL  (haud  l)  haut  A  aud  F  ||  arida  F  ||  in  .  .  .  est  om.  B  ||  locus  AS 
(corr.  a)  ||  14  indicat]  facit  B  ||  15  schol.  ad  vers.  516  om.  F  [|  hoc  BLH  (hic  l)  \\ 
16  in  lx  flaminiae  H  in  lx  flaminae  L  (miliario  supr.  vers.  add.  I)  in  lx  fa- 
mine  JP:  in  uia  flamina  A  in  uia  flaminia  BS  in  uia  flaminiae  M\\  17  omni- 
bus  L  (montibus  l)  ||  18  coniungitur]  sulphurea  uero  sulphurei  saporis  aut  sul- 
phurea  id  est  subuiridi  add.  D.  cf.  quae  Lion  e  Guelferb.  I  exscripsit  quomodo 
albus,  si  sulphurea  aqua?  soluitur,  quia  hic  fluuius  ex  apennino  descendit  et 
uerticosus  spumas  facit.  ideo  albus.  sulphurea  uero  sulphurei  saporis,  an  sul- 
phurea  subuiridi.  ||  ideo  .  .  .  exitus  ex  uno  Turonensi  edidit  Haniel.  ideo  .  .  . 
albi  e  Tiberii  JDonati  commentario  petita  sunt  ||  21  imodum  T.  ceterum  sive 
-  quod  .  .  .  exitus  Ms  similia  surtt  quae  is  qui  Tironianis  notis  usus  est  in  Turo- 
nensi  adscripsit  nar  fluuius  est  italiae.  nar  ideo^  nominatur  quia  ad  similitu- 
dinem  naris  ab  uno  meatu  oritur  et  in  duo  flumina  diuiclitur.  ||  22  interamnam 
AH  in  terram  nam  S  (in  et  nam  del.  s)  interamniam  B  interamna  L  inter- 
amnem  Mal  amnam  F  ||  23  sunt]  in  Sabinis  add.  Fabricius  ||  nam  om.  F  || 
vox  furiae  om.  LH  (add.  I)  ||  processet  L   proeedit  ASBF 

11* 


164  SERYII 

518.  PRE&SERE  AD  pectora  natos  Statius  pressitque  Pa- 
laeniona  mater,  item  e  contra  nec  natos  ausae  deponere 
matres. 

519.  ad  vocem  bucinae,  ut  <(III  669)>  sensit  et  ad  sonitum 
5  vocis  vestigia  torsit:  nam  quicumque  sonus  dici  vox  potest. 

522.  avxilivm  castris  effvndit  apertis  id  est  ipsa  in  auxi- 
lium  effunditur. 

523.  direxere  acies  ordinarunt  in  latitudinem. 

524.  praevstis   cprae'   brevis  fit  propter  sequentem  vocalem: 
10  quod  in  una  parte  orationis  factum  tolerabile  est,   quia  compositus 

est  sermo. 

525.  ferro  ancipiti  id  est  utrimque  noxio.  dicit  autem  aut 
gladios,  aut  bipennes. 

526.  seges  terra  modo;  ut  quid  faciat  laetas  segetes.   per 
15  catram?  vero  fertilem  significat,  ut  ostenditur  in  georgicis  <(1I  203)>. 

527.  SOLE  lacessita  naturale  enim  est  ut  metallorum  splen- 
dor  plus  fulgeat  alia  luce  percussus. 

529.    pavlatim  sese  tollit  mare   sic   bella   dicit   surrexisse 
paulatini,  sicut  ventis  flantibus  sensim  mare  turgescit. 
20  531.    hic  ivvenis   confundit  nomina:   nam   et  puerum  et  iuve- 

nem  nonnumquam  indiscrete  ponit  Vergilius,  ut  hoc  loco;  nam 
Almonem;  quem  modo  iuvenem  dicit,  paulo  post  ait  puerum,  ut 
<(575)>  Almonem  puerum.  movet  autem  miserationem  ab  aetate 
cum  dicit  ciuvenis';  a  virtute  dicendo  cprimam  ante  aciem';  mouet 


1  .Statius]  Theb.  I  122  ||  2  nec  natos]  Stat.  Theb.  XI  20  ||  14  quid]  georg.  I  1 


1  status  F  ||  gremioque  Palaemoua  pressit  Statius  ||  2  e  om.  A8  \\  et  Statius 
[|  nator  F  \\  ausae]  se  LH  (corr.  T)  ||  4  buciuae  scilicet  ASBFl\\  sensit]  sit  F ]\ 
et  om.  L  ||  5  uam  .  .  .  potest  dm.  LH  (add.  I)  ||  vox  proprie  potest  L>  ||  p^otest] 
quare  (om.  cod)  cum  dii  inferi  inducantur  signum  bucina  datur?  soluitur:  quod 
biicina  ex  capra  (ex  cornu  caprae  Masvicius)  fiat  et  sit  (et  quod  sit  Fabricius) 
proprie  ditis  patris  hostia,  et  quia  capra  febricuiosa  (capra  semper  febriculosa 
Fabricius)  sit:  nam  et  ipsum  februm  (ipsum  februum  Fabricius  ipsam  febrim 
Masmcms)  esse  affirmant.  ergo  recte  ab  hac  dea  hoc  signum  dixit  dari  add.  D 
||  9  breuis  est  L  ||  10  tollerabile  LF  ||  est]  fit  B\\  quia  .  .  .  sermo  om.  F  \\ 
12  id  est  om.  LH  \\  utrumque  F  ||  noxia  ASM  (corr.  as)  ||  dicit]  significat 
ASJRFl  ||  13  bipinnes  JEL  bipentes  F  \  15  ut  in  georgicis  ostenditur  ASBF, 
nigra  (nigram  l)  fere  et  presso  piaguis  sub  uomere  (mouere  A  uemere  B)  terra 
(ierram  ASl)  add.  ASBl  \\  17  fulgeat]  luceat  B  ||  repercussus  F  \\  18  adtollit 
B  ||  19  sicut  .  .  .  turgescit  om.  LH  (in  marg.  add.  I)  ||  sensim]  om.  M,  sensum 
F  II  20  confundit  nomina  nam  om.  F  ||  nomine  H  ||  nam  .  .  .  ut  Almonem  pue- 
rum]  nam  dicturus  est  de  hoc  almone  puerum  LH  (quae  eduntur  in  marg. 
scripsit  l)  ||  21  indiscrete  nonnumquam  M  ||  22  ut  Almonem  puerum  om.  B  || 
23  movet  autem  .  .  .  crudelitate]  cum  dicit  iuuenis  mouet  miserationem  ab 
aetate.  dicendo  autem  primam  ante  aciem  a  uirtute.  cum  dicit  haesit  sub 
gutture  nuulnus  a  uulneris  crudelitate  B  ||  24  dicendo]  quod  dicit  LH  dicendo 
quod  dicit  M  ||  ante  aciem]  ante  mouet  aciem  M  (sed  mouet  post  seclusum)  || 
movet  a  dignitate  .  .  .  Almo  l,  om.  reliqui 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  518—542.  165 

a  dignitate,  ut  enatorum  Tyrrhi  fuerat  qui  maxinius  Alnio';  a  vul- 
neris  etiam  crudelitate  cum  dixit  chaesit  sub  gutture  vulnus'. 

532.  almo  bene  rustici  nomen  usurpavit  a  fluvio. 

533.  haesit   enim   svb   gvttvre  vvlnvs   id   est   sagitta,    ut 
<(II  529)>  illum  ardens  infesto  vulnere  Pyrrhus  insequitur.      5 
vdae  vocis  iter  hoc  est  cuduni  iter  vocis';  non  enim  vox  uda  est; 
sed  per  udam  arteriarum  labitur  viam:  unde  in  febrientibus  deficit. 

535.  corpora  mvlta  virvm  circa  coustrata  sunt.  et  rheto- 
rice  viles  trudit  in  raedium,  nobiles  vero  primo  et  ultimo  comme- 
morat  loco.  10 

-536.  dvm  paci  medivm  se  offert  nam  quid  senex  bellis 
intererat? 

537.  olim  ditissimvs  arvis  secundum  antiquum  morem:  Ho- 
ratius  dives  antiquo  censu. 

538.  qvina  redibant  armenta  pro  'quinque',  sicut  cbina'.      15 

539.  terram  centvm  vertebat  aratris  duo  dixit  a  Catone 
memorata,  qui  interrogatus  qui  esset  paterfamilias,  respondit  eum? 
qui  bene  pascit  et  bene  arat. 

540.  aeqvo  dvm  marte   aperta   contentione,   bello  manifesto; 
sic  enim  dicimus.    nam  caequo'  aequali  non  possumus  accipere,  cum  20 
soli  interempti  sint  Itali. 

541.  promissi  dea  facta  potens  honesta  eloeutio  cpotens 
promissi'.  promisisse  autem  eam  per  consensionem  intellegimus : 
nam  non  promisit. 

542.  imbvit  initiavit.     et  bene  csanguine?:  nam  potest  bellum  25 
et  a  discordia  vel  a  dissensione  inchoare. 


13  ELoratius]  sat.  II  3,  168  ||  25  imbvit  initiavit]  cf.  Non.  p.  324,  20 


2  cum  . . .  vumus  M l,  om.  reliqui  ||  gutture]  pectore  Ml.  ceterum  ad  movet 
autem  e.  q.  s.  cf.  Tib.  Bonati  ad  h.  v.  scholium  \\  3  almon  AS  \\  ex  fluuio  ASF  \\ 
4  haesit  fixa  est  enim  s.  g.  uulnus  id  est  sagitta  M  \\  id  est  om.  H  ||  5  illud 
ASMl\\  ardens  om.  LH  (add.  I)  ||  6  vnde  M  \\  hoc  est  .  .  .  vocis  om.  LH  (in 
marg.  add.  I  ||  id  est  M  ||  iter]  ut  F  ||  7  sed  .  .  .  viam]  sed  per  udum  iter  labi- 
tur  M  ||  marteriarum  F  ||  febricitantibus  B  ||  8  constata  A  (constrata  a)  con- 
strata  S  strata  M,  fortasse  recte  ||  et  om.  LH  (add.  I)  ||  9  ulis  F  \\  trudit]  ponit 
ASEl  ||  in  medio  M  \\  11  nam  .  .  .  intererat  LHM:  reddit  causam  (causas  F) 
cur  senex  (senes  l)  bellis  intererat  (intereat  AS)  ASJRFl  ||  13  anticum  L  (an- 
tiqum  Z)  j|  14  diuos  H  ||  15  sine  L  (sicut  l)  ||  bina]  uina  H,  pro  duo  supr.  vers. 
add.  I  bina  manu  lato  crispans  hastilia  ferro  (Aen.  I  313)  Fabricius  bina  ha- 
stilia  Masvicius  ||  18  arat]  erat  H.  nam  pascere  per  armenta  intelligit  arare 
uero  per  aratris  (sic)  add.  _D  ||  20  nam  sic  LH  \\  nam  .  .  .  accipere]  aequum 
autem  non  est  LH  \\  nam  aequo  aequali  ASB:  aequum  autem  aequalem  M 
nam  aequum  modo  aequali  F  nam  aequali  l  ||  non  possumus]  non  possis  ASl 
||  accipere]  dicere  vulgo  \\  21  sunt  ASBH\\  22  locutio  M  \\  23  promissi  om.  LH 
(add.  T)  ||  per  consensionem]  consensione  HM  consensionem  F  ||  24  non  om.  H\\ 
25  inbvit  HF  ||  et  bene  csanguine']  vbi  sangvine  bellvm  bene  sanguine  F  || 
nam  non  potest  L  (non  del.  T)  ||  potes  AS  (potest  a)  ||  26  et  a  discordia  uel  a 


166  SERVII 

543.  et  caeli  convexa  per  avras  Probus;  Asper;  Donatus 
dicunt;  hoc  loco  cper'  bis  accipiendum;  ut  cadloquitur  Iunonem  per 
caeli  convexa  et  per  auras'.  pbtest  tamen  esse  epexegesis  cper 
auras;  id  est  caeli  eonvexa5:  nec  enim  aliud  sunt  aurae.    dicit  etiam 

5  quidam   commentarius  —  Firmiani  —  cconvecta?  legendum;   ut   sit 
ipsa  convecta:  quocl  diffieile  in  exetaplaribus  invenitur. 

544.  victrix  voti  compos.  adfatvr  iam  cum  superbia. 
bene  autem  ei  in  principio  denegavit  orationem,  quasi  ad  scelera 
festinanti:  quam  modo  tribuit  post  bella  iam  coepta. 

io  545.    bello  discordia  tristi  Iuno  enim  belli  poposcerat  se- 

mina;  haec  ipsa  etiam  bella  perfecit. 

546.    dic  in  amicitiam  coeant    ac   si  diceret:   ita  bella   eom- 
movi;   ut  ne  tuo   quidem   imperio   possint  in  pacem  redire.     et  hoc 
est   quod   dixit  cadfatur  voce  superba'.     alii   dicurit:    ego   inter   hos 
15  bella  commisi,  tu  vicinos  populos  foederibus  iunge  et  partibus  Turni 
et  Aeneae  favere  compelle:  quod  tamen;  si  vis;  ego  faeiani;  ut  hinc 
sit  <(559)>  cego;  si  qua  super  fortuna  laborum  est;  ipsa  regam'. 
548.    certa  volvntas  si  tua  in  hoc  consentit  auctoritas. 
550.    insani  martis  amore  Homeri  epitheton. 
20  551.    spargam  arma  meminit  sui:  nam  supra  <339)>  dixit  sere 

crimina  belli. 

552.  terrorvm  et  fravdis  abvNde  est  terror  est  ex  morte 
tot  hominum7  fraus  vero  ex  cervi  vulneratione. 

553.  stant   belli   cavsae    manifestae    sunt;    vel   placent;    ut 
25  <(XII  678)>  stat  conferre  manum. 


7  victkix  yoti  compos]  cf.  Non.  p.  418,  22 


clissensione  inchoare  H:    et  ad   cliscordiam    nel   ad    dissensionem  indicare  AS 

et  .  d 

(corr.  a)    uel  a^discordia  uel  a  dissensione   inclioari  R      acl  discordiam  uel  a 

dissensionem  inchoare  L  (et  add.  I)    et  ad  discordiam  uel  ad  dissensiooem  in- 

choari  M   et  a  discordia  et  a  dissensione  indicare  F  ||  1  aviies  L  \\  Probus  .  .  . 

et  per  auras  om.  StepJianus  et  Daniel  |(  2  bis  per  ASB  per  syllabam  bis  F  ||  ut 

om.  SEF\\  3  efexegesis  lihri  \\  4  nec]  nihil  ASBF\\  sunt  aliud  ASE  ||  etiam] 

enim  LHM  ||    5  quidam  om.  LH  (add.  I)  ||    cpidam   commentarius   convecta] 

firmianus  commentatur  non  conuexa  sed  conuecta  F  ||  ut  ipsa  sit  conuecta  AS 

||  6  exemplis  M  ||.  7  voti]  niti  R    promissi  uoti  F  ||  hoc  est  iam  cum  superbia 

F  ||  -8  autem]  enim  M  ||   ei]  et  A  ||  in  om:  M  ||   9  quam  .  .  .  coepta  om.  LH 

(add.  I)  ||  10  bellis  F  ||  11  etiam  ipsa  F  ||  12  dicat  LH  [corr.  I)  ||  13  ne]  nec  JRL  || 

14  quocl  clixit  om.  LH  (add.  l)\\   15  commisi]  commoui  R ,  ||  uinos  F  ||  iunge 

foecleribus  ASBF\\  Turni  et  Aeneae  om.  LH  (add.  T)  \\  16  ut  hinc  sit  LHM: 

ut  ideo  sit  dictum  ASBFl    ut  hinc  sit  dictum  m  ||  17  super]  semper  M  ||  fu- 

tuna  F  ||  18  hoc  est  si  tua  F ,\\  19  epitheton]  &ovqiov  "Aqj\v  add.  JD  ||  20  supra 

om.  LH  (add.  I)  \\  22  terror  est  ASMF   terrores  B    terror  LH  ||   24  hoc  est 

manifestae  sunt  JP' ||  vel  om.  ASBMF  ||  25  ad  v.  555  talia  convbia  concessio 

ex  indignatione  Faoricius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  543-565.  167 

556.  egregivm  veneris  genvs  SLQcovixSg  dictuni  est,  ut  alibi 
<(IV  93)>  egregiam  vero  laudem  et  spolia  ampla  refertis. 
ipse  latinvs  ac  si  diceret;  quem  Aeneae  causa  cogor  odisse:  unde 
et  Amatae  nulla  ftt  mentio,  quae  est  Troianis  inimica.  Vrbanus 
tamen  totum  hunc  locum  per  interrogationem  accipit  cterrorum  et  5 
fraudis  abunde  est?  stant  belli  causae'?  ut  quasi  per  gratulationem 
non  credat;   sicut  illud  Terentii  quia  plus   cupio;  minus   credo. 

557.  svpek,  aetherias  quia  dixerat  <(543>  ccaeli  convexa  per 
auras \ 

561.    attollit  alas  honesta  volantis  periphrasis.  10 

563.  italiae  medio  hunc  locum  umbilicum  Italiae  chorographi 
dicunt.  est  autem  in  latere  Campaniae  et  Apuliae;  ubi  Hirpini 
sunt;  et  habet  aquas  sulphureas;  ideo  graviores;  quia  ambitur  silvis. 
ideo  autem  ibi  aditus  esse  dicitur  inferorum;  quod  gravis  odor  iuxta 
accedentes  necat;  adeo  ut  victimae  circa  hunc  locum  non  immola-  15 
rentur;  sed  odore  perirent  ad  aquam  adplicatae.  et  hoc  erat  genus 
litationis.  sciendum  sane  Varronem  enumerare  quot  loca  in  Italia 
sint  huius  modi:  unde  etiam  Donatus  dicit  Lucaniae  esse  qui  descri- 
bitur  locus,  circa  fluvium  qui  Calor  vocatur:  quod  ideo  non  procedit; 
quia  ait  Mtaliae  medio'.  svb  montibvs  altis  hoc  nisi  ad  totam  20 
Italiam  referas,  non  proceclit:  ut  sit;  est  in  vallibus  Italiae  mon- 
tuosae:  nam  in  hoc  loco  montes  penitus  non  sunt. 

564.  nobilis  notus,  quod  et  sequentia  indicant. 

565.  amsancti  valles  loci  amsancti;  id  est  omni  parte  sancti: 
quem  dicit  et  silvis  cinctum  et  fragoso  fluvio  torrente.  25 


7  Terentii]  adelph.  IV  5,  64 


1  hironicos  AM  (yronicos  a)  yronice  hoc  B  hyronicos  L  hyronices  H 
ironicos  F  \\  ut  .  .  .  refertis  om.  LH  (ut  .  .  .  laudem  add.  I)  ||  4  iamate  F  \\ 
Vrbanus]  quidam  F  ||  5  tamen  totum]  tantum  LH  (corr.  T)  tantum  totum  M  \\ 
accipit  LHM:  uult  intellegi  ASBl  uolunt  intellegi  F  ||  errorum  BH^  6  stant 
.  .  .  credat  om.  LH  (add.  T)  ||  ut  om.  BM  \\  7  sicut  illud  Terentii]  om.  L  (add.  I), 
ut  sit  terent  (sic)  illud  H  sicut  terentii  illud  M  \\  sicut  om.  B,  add.  Petr.  I)a- 
niel  ||  qnanto  plus  cupio  tanto  minus  credo  l.  quia  tam  misere  hoc  esse  cupio 
verum,  eo  vereor  magis  Terentius  \\  8  svb  AS  (corr.  a)  ||  11  corografi  ASB 
(chyrografi  a)  historiografi  F  ||  12  apuleiae  B  ||  hirpini  HMF:  ispani  AS  (ir- 
pini  a)  hispani  B  (hispini  r)  hyspini  L  (hyspani  l)  ||  13  sulpureas  M  (sulphu- 
reas  m)  sulphuratas  F  ||  ambitur  LHM:  ambiuntur  reliqui  \\  14  ideo  LHM: 
propter  hoc  ASF  propter  B  ||  ibi]  illic  BF\\  esse  om.  LH  ||  inferorum]  esse 
supr.  vers.  add.  I  |[  quod]  quia  ASBF\\  16  adplicatae  om.  B  \\  17  sane  LHM: 
tamen  ASBF  \\  quod  LHF  (quot  l)  ||  18  lucaniae  esse  qui  describitur  locum  H 
lucaniae  esse  qui  describitur  locus  a  poeta  M  lucaniae  esse  quem  describit 
locus  L  (poeta  post  describit  supr.  vers.  add.  I)  locum  istum  quem  describit 
poeta  lucaniae  (canusiae  AS)  esse  (esse  lucaniae  F)  ASBF  \\  20  qai  M  (quia  m) 
||  ait  om.  F  \\  meclium  H  \\  ad  totam  nisi  B  ||  21  et  est  L  (del.  Z)  ||  in  om.  ASB 
(add.  a)  ||  22  penitus  om.  B  ||  24  amscanti  L  ||  amscanti  L  \\  omni  parte]  undique 
ASBF\\  scanti  L  \\  25  fragosum  ASFl  \\  torrente  fluuio  ASBF 


168  SERVII 

568.  Hic  specvs  horrendvm  hoc  nomen  apud  maiores  trium 
generum  fuit.  Ennius  feminino  posuit,  Horatius  niasculino  quae 
nemora  aut  quos  agor  in  specus,  Vergilius  neutro,  quod  hodie 
in  numero  singulari  tribus  tantum  utimur  casibus  choc  specus,  huius 
5  speeus,  o  specus'.  nam  pluralem  tantum  a  genere  masculino  habe- 
mus  in  omnibus  casibus:  hinc  est  ipsi  in  defossis  specubus. 
quamquam  antiqui  codices  habeant  chic  specus  horrendus'.  spi- 
racvla  ditis  aditus;  a .  spirando.  antiqui  codices  cpiracula'  habent, 
quae  dicta  sunt  aitb  tmv  TtsQccTcov,  hoc  est  a  finibus  inferorum. 
10  569.    vorago  Acherontis  exaestuatio. 

570.  condita  erinys  recepta,  alii  'condit'  legunt  et  cse'  sub- 
audiunt. 

571.  CAELVMQVE  levabat  relevabat,  recreabat. 

572.  EXTREMAM  SATVRNIA  BELLO  IMPONIT  REGINA  MANVM  quod 

15  superest  perficit.    et  est  translatio  a  pictura,   quam   manus  complet 
et  ornat  extrema. 

575.  foedati  cruentati.  . 

576.  implorantqve  deos   ad  auxilium  et  ultionem.         obte- 
stantvrqve  latinvm  propter  caedem   factam  testem  adhibent;    et 

20  dicunt   auctores  rupti  foederis   esse   Troianos,   cum  ipsi   pacis   iura 
temerarint.  ^ 

577.  et  ioni  ipso  fervore  seditionis. 

578.  tevcros  in  regna  vocari   subaudis   cdicit?.     'Teucros' 
autem  iniuriose;   ac  si  diceret  cexules  ac  perfidos'. 

2  Horafcius]  carni.  III  25,  2  ||,  6  ipsi]  georg.  III  376  ||  14  quod  superest 
e.  q.  s.]   cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  II  5,  1 

2  femiDO  L  ||  posuitl  sub  monte  specus  altae  add.  Fabricius.  cf.  ann. 
v.  420  ap.  Vahl.  ||  3  quod]  quo  a  \\  odie  F  ||  4  hoc  .  .  .  o  specus  om.  LHM  || 
huius  specus]  om.  AS,  hos  specus  F  \\  5  o  specus]  et  o  specus  AS  hoc  specus 
M  (corr.  ,r)  ||  nam  om.  LH\\  6  ipse  L  ||  in  om.  L  (add.  I)  ||  defossi  B  ||  specibus 
jP||  7  horrendum  ASF  (corr,  a)  ||  8  ad  spiracula  in  marg.  quidam  loca  huius 
modi  a  pestilentia  spiritus  spiracula  uocari  dicunt,  alii  quod  terra  spiritum 
reddit  T  ||  a]  ab  F  ||  spirando]  quod  ibi  hostiae  admotae  concidant  et  morian- 
tur  add.  Stephanus:  quae  unde  petita  sint  nescio.  cf.  ad  v.  363  ||  piracula  AShn: 
sporacula  li    spiracula  LII    spicula  F,   om.  M   ||    9  quae  dicta  sunt  om.  U  || 

U€PATON    A     UCPATON    L     UCPATUN    H    TT£PdTUN    M  \\   11    CONDIT  F  ||  ERINIS    UbH,    niSl 

quod  erynis  H  ||  condit]  conditae  H  condidit  F  ||  degunt  F  \\  13  reuelabat  L  || 
recreabat]  cui  praesentia  sni  erat  oneri  add.  D  ||  15  quam  .  .  .  extrema  om.  LII 
(add.l)  ||  quam]  quae  F\\  16  extrema  et  ornet  l  ||  et]  atque  F  \\  18  id  ebt  ad 
auxilium  F  ||  et  ad  ultionem  B  \\  19  et  dicunt  .  .  .  temerarint  om.  M,  in  marg. 
sup.  add.  m.  ||  20  cum  .  .  .  temerarint  om.  RLH  (add.  I)  \\  21  temerarent  m  f 

22  ipso  feruore  seditionis  RLHM:  m  ipso  scilicet  seditionis  incendio  ASFl  || 

23  subaudis]  om.  LH  (add.  V),  et  subaudis  ^4$  ||  dicit  subaudis  M  ||  teucros 
autem  iniuriose  dictum  accipe  ac  si  diceret  (quia  si  add.  M)  exules  ac  (et  M) 
perfidos  ASRMF  ////teucros  quasi  exules  diceret  perfidos  L  (teucros  autem 
iniuriose  dictum  accipe  quasi  exules  diceret  ac  perfidos  l)  et  teucros  quasi 
exules  dixit  perfides  H\  24  ad  v.  579  se-  limine  pelei  interiore  familiaritate  ut 
iuuenalis  (III  124)  flimine  submoueor5  D 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VJI  568-601.  169 

580.  attonitae  baccho  veluti  Baccho:  furia  enim  agebantur. 
et  sic  est  dictum,  ut  <(XI  648)  at  medias  inter  caedes  exultat 
Amazon.         nemora  avia  per  nemora. 

581.  thiasis  choreis.  neqve  enim  leve  nomen  amatae 
Iuvenalis  <^VI  617)>  quae  non  faciet  quod  principis  uxor?         5 

582.  martemqve  fatigant   proelium  cum  clamore  deposcunt. 

583.  contra  omina  facta  superius  de  Lavinia. 

584.  fata  devm  propter  oraculum  Fauni.         perverso  irato. 
586.    velvt    pelagi    rvpes    cum    Cicero    seditionem    fluctibus 

comparaverit,  ut  in  illis  dumtaxat  fluctibus  contionuni,  bene  10 
Vergilius  eum  qui  resistit  seditioni,  rupem  vocavit. 

589.  mole  tenet  hie  distinguendum,  ut  cscopuli'  nominativus 
pluralis  sit. 

591.    caecvm  consilivm  fremitui  populi  bonum  nomen  inposuii. 

594.  frangimvr  permansit  in  rupis  translatione.  15 

595.  sacrilego  sangvine  quia  bellum  sumebant  contra  volun- 
tatem  deorum. 

597.  votisqve  deos  venerabere  seris  quia  religio  rigida 
dicit  semel  male  commissa  nulla  ratione  revocari:  Horatius  dira 
detestatio  nulla  expiatur  victima.  20 

598.  parta  qvies  scilicet  vicinae  niortis  beneficio.  in  li- 
mine  portvs  seeuritas  omnis  in  promptu  est. 

599.  fvnere  felici  spolior  exequiis  tantum  regalibus  careo. 
601.    mos  erat  Varro  vult  morem  esse  communem  consensum 

omnium  simul  habitantium;  qui  inveteratus  consuetudinem  facit.        25 
hesperio  IN  latio  hoc  est  in  antiquo:  nam,  ut  in  primo  <(6>  dixi- 
mus,  duo  Latia  fuerunt,  unde  non  frustra  cHesperio?  addidit.    quod 


9  Cicero]  pro  Mil.  II  5  ||   19  Horatius]  ep.  V  89  ||  24  Varro  .  .  .  facit]  cf. 
Macrob.  Sat.  III  8,  8  sqq.  et  Isid.  orig.  V  3,  2  sq. 


2  ad  ALF  \\  4  id  est  choreis  F  \\  5  facie  A  ||  princeps*  M  (corr.  m)  ||  7  ad 
ilicet  supr.  vers.  ultimam  fortunae  necessitatem  significabat  apud  veteres  ilicet. 
nunc  uero  a  quibusdam  pro  ilico  accipitur  T  ||  omnia  ASHMF  (corr.  a)  \\  facta 
AF:  fata  reliqui  ||  superius  de  Lavinia]  propter  ea  quae  superius  de  lauinia 
(dixit  add.  I)  Ml  superius  de  apibus  et  Lauinia  Fabricius  ||  8  propter  fauni 
oraculum  ASF  ||  iterato  B  ||  9  seditionem  populi  ASFl  ||  10  comparauerit 
SJRal:  comparauerat  A  comparauit  LHMF  ||  ut  .  .  .  contionum  om.  ELH 
(add.  I)  ||  contentionum  AS  \\  bene  .  .  .  vocavit]  non  enim  (ergo  F)  incongrue 
uirgilius  seditionis  obstaculum  rupem  uocauit  ASFl\\  12  non  nominatiuus  LH 
(non  del.  T)  nunc  nominativus  Stephanus  \\  14  fremitus  F  \\  bonum  talem  nomen 
F  ||  16  uoluptatem  AS  (corr.  as)  \\  19  mala  L  ||  nulla  ratione]  nullatione  F  \\ 
20  expiabitur  ASM  \\  21  benefacio  F  \\  22  in  promtu  L  inpromtus  F  \\  est  om. 
A  S  ||  23  spolior]  v.  m.  add.  Ij  ||  exsequiis  A  exaequis  H  exquiis  M  (exequiis 
m)  ||  24  esse  om.  BLH  \\  25  omnium  consensum  B,  ||  habitantum  A  ||  26  in  ante 
antiquo  om.  AS  \\  nam]  iani  H  \\  ut  in  primo  .  .  .  unde  non  om.  LH  (add.  I) 


170  SERVII 

autem  dicit  hanc  consuetudinem  antiquam  fuisse?  falsum  est;  nam 
a  Numa  Pompilio  primum  instituta  est.  sed  carmini  suo?  ut  solet, 
miscet  historiam.  notandum  sane  inconexum  esse  hune  locum,  si 
quis  totius  libri  consideret  textum;  nam  supra  ait  <46)>  longa  pla- 
5  cidas  in  pace  regebat,  item  dicturus  est  <(623>  ardet  inexcita 
Ausonia  atque  inmobilis  ante,  et  nunc  dicit  cmos  erat  Hesperio 
in  Latio?;  supra  etiam  dixit  <184>  captivi  pendent  currus;  item 
<(426>  Tyrrhenas,  i;  sterne  acias.  quae  ne  sint  contraria;  acci- 
piamus  Italiam  primo  caluisse  bellis;   medio   tempore   quievisse;   et 

10  ad  antiquum  studium  nunc  reverti;  sicut  Romani  bello  flagravere 
sub  Romulo;  quievere  sub  Numa;  sub  Tullo  Hostilio  pristina  studia 
repetiverunt.  hinc  est  quod  et  ipse  Vergilius  ait  clonga  placidas 
in  pace  regebat^  non  perpetua;  item  <693)>  desuetaque  bello 
a»gmina    in    arma    vocat    subito    ferrumque    retractat:    nam 

15  retractare  est  repetere  quod  omiseras.  tale  aliquid  dicit  de  genere 
Sullano  Sallustius:  nam  volens  ostendere  antiquos  maiores  eius  con- 
sulares  fuisse,  vicinos  yero  ignavissinios;  Sullam  autem  florentissi- 
mum;  ait  igitur  Sulla  patriciaa  gentis  fuit;  familia  iam 
extincta  maiorum   ignavia.         qvem  protinvs  iugiter;   deinde: 

20  nam  nunc  temporis  est  adverbium;  alibi  loci;  ut  <I1I  416>  cum 
protinus  utraque  tellus  una  foret. 

602.  maxima  rervm  roma  imperii  potita. 

603.  movent  in  proelia  martem  nam  moris  fuerat  indicto 
bello  in  Martis  sacrario  ancilia  commovere;  unde  est  in  octavo  <(3/ 

25  utque  inpulit  arma. 

604.  lacrimabile    bellvm    TtolvdaKQvv   aQTjcc.    Getarum    fera 


15  retractare  .  . .  omiseras]  exscr.  Isid.  or.  X  235  ||  16  Sallustius]  Iug.  95,  3 
19  protinvs  iugiter]  cf.  Non.  p.  376,  25  ||  26  nolvdaKQvv]  Hom.  II.  III  132 


2  a  numa  radendo  deleta  in,  S  \\  primum]  primo  BH,  om.  AS  ||  3  incon- 
rectum  L  ||  sicut  .L*(si  quis  l)  \\  5  iter  F  \\  ardet  om.  AS  \\  inexita  F  ||  6  ante] 
et  ante  /SY  ||  mos]  dum  mos  M  ||  7  dixit  om.  LH  ||  iter  F  ||  8  i  om.  AHF  (add.  a) 
||  contrariae  AS  (corr.  a)  ||  accipimus  L  (accipiamus  l)  accipiamur  F  ||  10  ad] 
adad  A,  om.  L  (add.  I)  ||  11  romolo  Lj  ||  tullio  MLM  \\  12  petiuerunt  F  \\  13 
pace]  p  B  parte  F  \\  perpetue  S  ||  14  detractat  L  (corr.  I)  ||  15  omiseras  F: 
omiserat  reliqui.  omiseras  Isidovus  ||  16  syllano  ASBHM  sillano  LF  \\  maio- 
res  eius  antiquos  fuisse  consulares  ASJRF\\  17  ingrauissimos  H  \[  Sullam  autem 
florentissimum  om.  LHM  (add.  Im)  ||  syllam  ASBF  sillam  l  sillanum  m  \\ 
autem]  uero  m  ||  18  sylla  ASBHM  silla  L F  ||  familiam  B  \\  iam]  prope  F  \\ 
19  extinctam  ASB  (corr.  a)  \\  argiter  H  \\  21  ut  samque  A  (utraque  a)  \\  22  im- 
perio  B  ||  petita  H  ||  23  pelia  B  ||  namj  quia  ASF  ||  24  ancillia  L  ||  moueri 
ASBF  ||  octavo]  nono  B  viin.  LH\\  25  utquae  ue  impulit  A,  cuius  quaternio 
xxxni,  in  his  verbis  desinit.  quaternio  xxxiv. ,  qui  habuit  commentarium  usque 
ad  f  quia  primo  aquam  feriV  (VIII  23),  interiit.  ||  26  noAYAdKYPNa  pea  F,  qui 
unus  haec  verba  praebet  ||  fere  B  . 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  602-607.  171 

gens  etiani  apucl  maiores  fuit:  nam  ipsi  sunt  Mysi,  quos  Sallustius 
a  Lucullo  dicit  esse  superatos. 

605.  iiyecanisve  gens  est  dicta  a  silva  Hyrcania,  ubi  sunt 
tigres.  arabisve  parant  venit  ab  eo  quod  est  chic  Arabus'  — 
nam  ab  eo  quod  est  chic  Arabs,  ab  hoc  Arabe';  cArabibus?  facit  —  5 
sicut  cHiberus%  unde  est  in  Lucano  (II  54)>  oceurrat  Hiberis 
alter,  et  cHiber';  ut  Horatius  discet  Hiber  Rhodanique  potor. 
item  lectum  est  cAethiopus5?    sed  tantum  cAethiops'  dicimus. 

606.  avroramqve  seqvi  ingenti  ambitu  dixit  ipsum  ortum 
diei  pro  populis.  parthosqve  reposcere  signa  hoc  in  honorem  10 
Augusti  posuit,  quo  regnante  a  Parthis  repetita  sunt  signa7  quae 
Crassus  triumvir  perdiderat.  qui  cum  aviditate  sua  contra  auspicia 
bellum  suseepisset,  interdicentibus  tribunis  plebis,  captus  cuui  filio 
est  et  necatus  infuso  in  os  auro,  cuius  amore  pugnaverat. 

607.  svnt  geminae  belli  portae  sacrarium  hoc,  id  est  belli  15 
portas  Numa  Pompilius  fecerat  circa  imum  Argiletum  iuxta  thea- 
trum  Marcelli.  quod  fuit  in  duobus  brevissimis  templis:  duobus 
autem  propter  Ianum  bifrontem.  postea  captis  Faleriis,  civitate 
Tusciae,  inventum  est  simulacrum  Iani  cum  frontibus  quattuor. 
unde  quod  Numa  instituerat  translatum  est  ad  forum  transitorium  20 
et  quattuor  portarum  unum  templum  est  institutum.  Ianum  sane 
apud  aliquos  bifrontem,  apud  aliquos  quadrifrontem  esse  non  mirum 
est:  nam  alii  eum  diei  dominum  volunt,  in  quo  ortus  est  et  occasus 


1  Sallustius]  hist.  IV  38  Dietsch.,  IV  46  Kr.  ||  3  gens  .  .  .  tigres]  cf.  Isid. 
or.  XIV  3,  33  ||  7  Horatius]  carm.  II  20,  20 


1  mysi  S:  misii  BHM  mysii  L  moesii  F  ||  salutius  F  ||  2  esse  dicit  S  \\ 
supuratos  II  soporatos  F  ||  3  est]  et  LH,  om.  F  \\  a]  et  L  (corr.  I)  ||  hyrcania 
SH  hircaui  B  ircania  L  hircania  M  hyrcana  F  \\  4  hic  datiuus  uenit  Fa- 
bricius  ||  5  hic  arabs  ab  hoc  arabe  LHM:  hic  arab  arabis  ab  hoc  arabe  B 
arabs  arabis  arabi  arabem  arabs  arabe  SF  ||  6  iberus  LF  hiberis  B  ||  occur- 
rit  L  ||  7  et  Hiber]  nam  et  hiber  M,  om.  SF  ||  ut  Horatius]  riam  oratius  S 
nam  eratius  hiber  dicit  ut  F  ||  discet]  iscet  H  discat  F,  om.  S  ||  hiberodani- 
que  B  yberodanique  L  hibero  danique  H  hiber  rodanique  M F  yber  roda- 
nique  l  ||  potori  M F  \\  8  item  om.  BLH  (add.  T)  ||  Aethiopus]  ethiopus  et  ethiops 
M  F  ||  sed  niodo  tantum  Fdbricius  ||  9  habitu  H  ||  10  diei  ortum  F  ||  pro  popu- 
lis  om.  BLH  \\  honorem]  oram  H  onorem  F  \\  11  posuit]  sub  augusto  add.  M  \\ 
regnante]  imperante  F  ||  a  pariis  H  ||  13  ioterdicentibus  tribuois  plebis  om. 
BLHM  ||  intercedentibus  Masvicius  et  Burmannus  ||  plebi  F  \\  14  in  os]  mos 
B  ||  cnius  amore  pugnaverat  om.  BLH  (add.  I)  ||  cuius  in  amore  M  ||  15  hoc 
sacrarium  SF  ||  id  est  belli  portas  om.  BLH  ||  16  umum  F  ||  argelaetum  S 
argeletum  L  ||  18  Ianum]  ianium  F,  om.  S  ||  bifontem  S  (corr.  s)  |j  captus  B  || 
faleris  SBHM  falleris  L  faleratis  F  |[  ciuitatibus  SLM  (a  ciuitate  l)  ||  19 
quattuor  frontibus  B  ||  20  unde  .  .  .  est  institutum]  propter  quod  in  foro  tran- 
sitorio  constitutum  est  illi  sacrarium  aliud  quod  nouimus  hodieque  quattuor 
portas  habere  F.  eadem  edidit  Stephanus  ||  quod  om.  L  (add.  I)  ||  Nuina  om.  H  || 
21  unum  templum  om.  S  ||  22  apud  alios  bifrontem  apud  alios  SMF  ||  23  do- 
minum]  dominum  uel  auctorem  S   auctorem  F   actorem  l  ||  est  et]  esset  F 


172  SERVII 

—  Horatius  matutine  pater,  seu  Iane  libentius  audis   —  alii 
anni  totius,  queni  in  quattuor  tenipora  constat  esse  divisum,    anni 
autem  esse  deum  illa  res  probat,   quod  ab  eo  prima  pars  anni  no- 
minatur:  nam  ab  Iano  Ianuarius  dictus  est. 
5  608.    keligione  sacrae  tremendae,  execrabiles:  nam  et  paulo 

post  dicturus  est  <617>  tristesque  recludere  portas. 

609.  ferei  robora  bene  addidit  cferri\-  nam  omne  quod  forte 
est7  robur  vocamus. 

610.  ianvs  quidam  Ianum  JEanum  dicunt  ab  eundo;  eumque  esse 
io  Martem;   et  quod  apud  Bomanos  pluriwium  potest,   ideo  primum  in 

veneratione  nominari.  alii  Ianum  aerem  credunt;  et  quia  vocis  genitor 
habeatur,  idcirco  mandari  ei  preces  nostras  ad  deos  perferendas.  alii 
lanum  mundum  accipiunt,  cuius  caulae  ideo  in  pace  clausae  sunt,  quod 
mundus   undique  clausus  est,    belli   tempore  aperiuntur,    ad  auxilium 

15  petendum  ut  pateant.  nam  quasi  mundo  ei  duas  facies  dederunt,  orien- 
tis  et  occidentis,  quod  iam  supra  dictum  est:  alii  quattuor  secundum 
quattuor  partes  mundi.  alii  Glusivium  dicunt,  dlii  Patulcium,  quod 
patendarum  portarum  habeat  potestatem.  idem  Iunonius;  inde  pulchre 
Iuno  portas  aperire  inducitur  <(620y.    idem  Quirinus,  unde  trabeatum 

20  consulem  aperire  portas  dicunt,  eo  habitu  quo  Quirinus  fuit. 

612.  ipse  qvirinali  trabea  Suetonius  in  libro  de  genere 
vestium  dicit  tria  genera  esse  trabearum:  unum  dis  sacratum;  quod 
est  tantum  de  purpura;  aliud  regum;  quod  est  purpureum;  habet 
tamen  album  aliquid;  tertium  augurale  de  purpura  et  cocco.     cQui- 

25  rinali'  ergo  regali.        cinctvqve  gabino  cGabinus  cinctus'  est  toga 


1  Horatius]  sat.  II  6,  20  ||  7  nam  .  .  .  vocamus]  cf.  Isid.  or,  XVII  7,  41  || 
21  Suetonius]  p.  266  Reifferscb.  cf.  Isid.  or.  XIX  24,  8  ||  25  Gabinus  cinctus 
e.  q.  s.]  ^cf.  Isid.  or.  XIX  24,  7 


1  saeu  iane  B  saeuiane  S  \\  2  quem]  quae  H  \\  quattuor]  .III.  M  ||  3  nomi- 
nata  est  JR,  ||  4  nam  .  .  .  dictus  est  om.  LH  (add.  T)  ||  dictus  est]  dicitur  F  || 
5  relegione  F  ||  7  ferri  addidit  HM  ||  8  uocaturius  L  (uocamus  Z)  ||  9  scholium 
ad  v.  610  JDaniel  e  Tuvonensi  edidit.  cf.  Macvoo.  Sat.  I  9  ||  17  clusiuium  T 
Clusium  Masvicius.  cf.  Ovid.  fast.  I  130  ||  18  pulcrhe  T  \\  20  quiririnus  T  || 
21  trabea]  aut  regali  aut  qua  usus  est  Romulus  intellige:  Horatius  ctrabeati 
iura  Quirini'  add.  JDaniel:  quae  unde  petita  sint  nescio.  ceterum  Hvabeati  cura 
(sic)  Quirini'  Ovidii  sunt,  fast.  I  37  ||  sutonius  H  ||  22  tria]  tri////ta  F  \\  esse  ge- 
nera  H  ||  diis  BLM\\  23  quod  est  purpureum  .  .  .  aliquid]  quod  habet  aliquid 
album  mixta  purpura  S  quod  aliquid  alburn  mixtum  purpure  F  ||  24  aliquid] 
mixta  purpura  add.  M  §  aUrale,jHT||  cocco]  mlxtum  add.  Faoricius  ||  25  ad  ipse 
qvirinali  jtrabea  haec  in  Turonensi  adcripta  sunt  Preter  quod  seruius  dicit 
quidam  dicuut  esse  tria  genera  trabearum  regiam  quirinalem  trosulam.  regia 
est  tota  de  sola  purpura  qua  uti  solis  regibus  licebat  uel  adulescentibus  de 
stirpe  regali.  Quirinalis .  est  concinior  et  preliis  aptior  non  a  romulo  ut  quidam 
tradunt  sed  a  marte  appellata  quem  quirinum  uocabant  propter  hastam.  hac 
cum  bellum  susciperetur  duces  uel  imperatores  amiciebantur  cum  iani  fores 
aperirentur.     Trostila    quae    purpura    coccoque    pretexta    conficitur    cui    idcirco 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VII  608-614.  173 

sic  in  tergum  reiecta,  ut  una  eius  lacinia  a  tergo  revocata  hominem 
cingat.  hoc  autem  vestimenti  genere  veteres  Latini,  cum  necdum 
arma  Jiaterent,  praecinctis  togis  helldbant:  unde  etiam  milites  in  pro- 
cinctu  esse  dicuntur.  hoc  rursus  utebatur  consul  bella  indicturus  ideo 
quia,  cum  Gabii,  Campaniae  civitas,  sacris  operaretur,  bellum  subito  5 
evenit:  tunc  cives  cincti  togis  suis  ab  aris  ad  bella  profecti  sunt 
et  adepti  victoriam :  unde  hic  ortus  est  inos. 

613.  INSIGNIS    RESERAT    STRIDENTIA    LIMINA    CONSVL    insigliem 

accipe  primo  loco  creatuni,  licet  similem  habeat  potestatem. 

614.  ipse  vocat  pvgnas  tria  sunt;  ut  supra  <II  157>  dixirnus,  10 

10  tria  sunt  e.  q.  s.]  cf.  Don.  ad  Ter.  eun.  IV  .7,  2  et  Isid.  or.  IX  3,  52  sqq. 


coccuni  adhibetur  quod  russati  antea  praeliabantur  propter  uulnera  et  asper- 
siones  sanguinis  quo  posset  hoc  colore  uelari  uude  russati  uocabantur.  videtur 
scholii  exemplum  a  DanieJe  ad  Scaligerum  missum  esse,  qui  in  castig.  in  Fest. 
(ap.  Lindem.  p.  740)  non  nulla  ex  eis  quae  supra  scripta  sunt  edidit.  moneo 
Scdligerum  Trossula  pro  trosula,  concinnior  pro  concinior,  pertexta  pro  pre- 
texta  scripsisse.  cf.  Fest.  Pauli  s.  v.  *TrossuM9  et  Plin.  nat.  Jiist.  XXXIII  §  35  sq. 
—  is  interpres  qui  Tironianis  notis  usus  est  de  tradea  liaec  adnotavit  Trabea 
est  uestis  imperialis  qua  imperator  uel  consul  indutus  solebat  designare  locum 
ubi  ciuitas  edificanda  erat.  ea  etiam  indutus  aperiebat  tempore  belli  portas  .  . 
(notarum  locis  puncta  posui)  templi  et  causas  belli  indicabat  omnibus.  ||  scliolium 
ad  cinctvqve  gabino  adscriptum  habet  T  ||  est  toga]  et  ega  B  (et  oga  r,  in  vet. 
cod.  cest  toga'  supra  scr.  DanieT)  ||  1  una  SLMF:  na  B  (una  DanieT),  om.  II. 
ima  est  Ferrarii  de  re  vest.  lib.  I  cap.  XIV  (Graev.  thes.  VI  p.  646)  coniectura, 
probata  a  Marquardtio  Privatl.  d.  Bom.  II  p.  544  ||  a  tergo  om.  LHT  (add.  I). 
in  Beginensi  supra  a  tergo  Daniel  liaec  adscripsit  (deest  in  altero  vet.  cod.9 
i.  e.  in  Turonensi  ||  hominem]  humerum  Heinsium  legisse  Burmannus  comme- 
moravit  ||  2  veteres  Latini  .  .  .  hoc  rursus  unus  Turonensis  habet.  alienum  scho- 
lium  Serviano  inepte  inmixtum  esse  apparet:  nam  praecinctis  togis  idem  est 
quod  hoc  vestimenti  genere  i.  e.  cinctu  Gabino.  cf.  Marquardt  l.  I.  ||  3  arma] 
saga  coni.  O.  Mueller  Ftrusk.  I2  p.  251.  sed  cf.  Serv.  ad  Aen.  IV  495  j|  4  consul] 
ita  uelabantur  add.  F  ||  indicturis  B  (in  vet.  cod.  rus  supr.  vers.  Daniel)  ||  ideo 
quia]  ideoque  L  ||  5  quia  om.  T  ||  gabia  S  (corr.  s)  gauii  F  ||  cumpaniae  F  || 
6  evenit]  et  uenit  F\\  tunc  cives]  et  inde  T  ||  cincti]  cuncti  SF  (corr.  s)  cin- 
tis  L  ||  aris]  argis  M  agris  I  ||  sunt  ad  bella  profecti  SBF  ||-  7  unde  hic  ortus 
est   mos  LHT:    propter   quod    omen   tali   habitu   semper   utebantur  in  bellis 

et 

SBF  unde  hic  ortus  est  mos  propter  quod  .  .  .^ellis  M  propter  ....  bellis 
supr.  vers.  add.  I.  ceterum  post  mos  haec  add.  TUronensis  uelites  quoque  gabi- 
nati  pugnabant,  quae  cum  eis  quae  lin,  2  sqq.  ex  eo  codice  edita  habes  apte 
coniunguntur .  ab  eo  qui  Tironianis  notis  uttbatur  de  Gabino  cinctu  in  marg. 
Turonensis  haec  adscripta  sunt  Gabis  ciuitas  est  campaniae.  ante  cuius  portas 
cum  sacerdotes  sacrificare  uellent  et  detraherent  pelles  hostiarum  superuene- 
runt  lupi  et  r*  (evanuerunt  pauca,  fortasse  raptis  pellibus)  hostiarum  coeperunt 
iterum  fugere.  tuuc  illi  sicut  erant  nudi  et  expediti  ad  excoriaudas  hostias 
raptis  togis  cinxerunt  se  illis  non  ualentes  tam  cito  indui  et  persecuti  *  (adde 
suut  lupos)  et  pelles  hostiarum  reportauerunt.  et  quia  uictoriam  adepti  sunt 
talem  habitum  .  (notae  loco  punctum  posui)  in  usu  habuerunt  ut  sinistram  par- 
tem  obnuberent  dexteram  uero  exertam  haberent  sicut  et  diaconi  quadragesi- 
mali  tempore  faciunt  sinistrum  humerum  tegentes  casnla  dextera  parte  nuda 
et  expedita  remanente.  ||  8  insignem  .  .  .  potestatem  SBF,  nisi  quod  accipere 
primo  loco  creatum  debemus  F:  is  qui  prior  creatus  est  LH  (prior  del.  et  se- 
cundus  superscr.  I.  idem  insignem  .  .  .  potestatem  in  marg.  add.)  insignem  .  .  . 
licet  alter  similem  habeat  potestatem  is  qui  propior  creatus  est  M  ||  10  tria 
sunt]  uel  has  S 


174  SERVII 

militiae  genera:  sacramentum,  in  quo  iurat  unusquisque  miles  se 
non  reeedere,  nisi  praecepto  consulis  post  eompleta  stipendia,  id 
est  militiae  tempora;  coniuratio,  quae  fit  in  tumultu,  id  est  Italico 
bello  et  Gallico,  quando  vicinum  urbis  periculum  singulos  iurare 
5  non  patitur,  ut  inter  Fabios  fuit;  evocatio,  quod  genus  nunc  tangit. 
nam  ad  subitum  bellum  evocabantur?  unde  etiam  consul  solebat 
dicere  cqui  rem  publicam  salvam  esse  vult  me  sequatur'. 

615.    conjspirant  cornva  nam  et  tubae  simul  inflabantur. 

619.    foeda  ministeria  cruenta,  more  suo. 
10  620.    morantes  scilicet  bella;  differentes. 

622.  rvpit  satvrnia  postes  acyrologiam  fecit  commutando 
Ennii  versum:  nam  ille  ait  belli  ferratos  postes  portasque 
refregit. 

623.  inmobilis  ante  non  semper,  secl  antehae.    potest  tamen 
15  et  cinmobilis  a  furia':   nam   ante  gessit  bella,   sed  iure  indicta  per 

fetiales  et  per  patrem  patratum. 

626.  tergent  ab  eo  quod  est  *tergeo*  venit,  et  Hergunt* 
a  ctergo  tergis5,  quod  de  usu  penitus  recessit. 

627.  arvina    secundum  Suetonium   in   libro    de  vitiis  corpora- 
20  libus    arvina   est   durum    pingue,    quod    est   inter    cutem    et   viscus. 

alii  arvinam  nomine  lardum  dicunt. 

629.  adeo  magnae  valde  magnae;  ut  Terentius  adulescentem 
adeo  nobilem. 

630.  atina  potens  civitas  haec  est  iuxta  Pomptinas  paludes, 
25  dicta  Atina  a  morbis;   qui  graece  axai  dicuntur;   quos  paludis  vici- 


9  foeda  cruenta]  cf.  Non.  p.  304,  15  ||  12  Ehnius]  ann.  271  Vahl.  ||  19  se- 
cimdum  Suetonium]  p.  272  Reiffersch.  cf.  Isid.  or.  XI  1,  81  ||  22  Terentius]  eun. 
I  2,  124 


1  iuratio  H||  unusquisque  .  .  .  iurare  non  patitur  om.  LH  {add.  T)  |)  3  quae 
sit  tumultum  F  \\  italo  1 1|  5  ut  .  .. .  fuit  LHM:  sicut  de.  fabiis  legimus  SBF  || 
6  euocantur  F  ||  consolebat  L  (con  del.  I)  ||  7  esse  om.LHM  (add.  I)  \\  me  om.  H  || 
10  scilicet]  id  est  F  \\  differentes  om.  LH  (add.  I)  \\  11  acirologiam  est  B  (est 
del.  Laniel)  ||  12  uersus  S  ||  feratos  SL  (corr.  s)  \\  14  antehaoic  JR  ||  potest  ex 
post  M  ||  potest  tamenj  potestate  S  ||  15  cessit  Jt  ||  per  fetiales  .  .  .  patratum 
orfi.  LH  (add.  I)  ||  16  fectiales  S  feciales  Ml  ||  et  om.  MF  ||  ad  vers.  623  in 
marg.  quidam  etiam  dicunt  quasdam  partes  fuisse  in  italia  quae  nescierint 
bella  penitus  et  nunc  hoc  dicit  quoxl  ea  pars  fuerit  ad  bellum  commota  quae 
antea  fuit  inbellis  T  ||  17  venit)  fuit  LH  (corr.  I)  ||  et  .  .  .  recessit  LHM,  nisi 
quod  quo  L:  nam  tergunt  quod  (quod  om.  B)  ucnit  a  tergo  de  usu  (quod  de 
usu-JB)  iam  recessit  SBF  ||  19  sutonium  H  \\  libro  de  om.  LHM  (add.  I) 
de]  ex  Sl  ||  corporibus  H  ||  20  pingue  durum  SBF  ||  duarum  H  ||  pinge  M 
in  L  (inter  l)  ||  uiscera  Sl  ||  21  alii  arvinae  nomine  laridurn  dicunt  JDaniel 
22  ut  .  .  .  nobilem  om.  LHM  (add.  I)  ||  24  est  om.  SBF  ||  promptinas  S  se 
pontinas  B  (se  del.  Baniel)  pontines  L  (prontinas  l)  pontinas  HM  pomtinas 
F  ||  paludes  est  SBF  \\  25  data  F  ||  Atina  6m.  LH  (add.  T)  ||  a  om.  F  ||  athei  S 
athe  Bl   ate  L    atae  HM   atai  F  ||  quas  Sl    quod  L 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  615—637.  175 

nitas  creat.  tibvrqve  svperbvm  aut  nobile:  aut  per  transitum 
tetigit  illud  quod  aliquando  cum  a  senatu  auxilia  poscerent  Tiburtes 
sub  commemoratione  beneficiorum  a  se  popido  Bomano  praebitorum, 
hoe  tantum  a  senatu  responsum  acceperunt  csuperbi  estis'. 

631.  crvstvmeriqve  mutavit:  nam  Crustumerium  dicitur.  Cas-  5 
sius  Hemina  tradidit,  Siculam  quendam  nomine  uxoris  suae  Clyteme- 
strae  condidisse  Clytemestrum ,  mox  corrupto  nomine  Crustumerium 
dictum,  alii  volunt  a  crustula  panis,  qiiam  Troiani  coacti  fame  ex- 
edisse  dicuntur,  appellatum.  tvrrigerae  antemnae  bene  muratae. 
Antemnae  autem  dictae  sunt;  quod  eas  amnis  praeterfluit,  quasi  10 
ante  amnem  positae. 

632.  salignas  vmbonvm  crates  ut  dicit  Sallustius  de  Lucanis 
qui  de  vimine  facta  scuta  coriis  tegebant. 

633.  thoracas    AENOS    bene    cthoracas?;    nam    apud    maiores 
loricae    pectora    tantum    tegebant:     Statius     triplici     servantur  15 
pectora  ferro:  pectora,  nam  tergo  nullus  metus. 

634.  lento   dvcvnt   argento   flexili  argento    ducunt,   id   est 
extendunt.     est  autem  spondiazon  et  reciprocus  versus. 

637.    classica  iamqve  sonant  bene  posuit  amphiboliam:  nam 
classicum  dicimus  et  tubam  ipsam  et  sonum.     classicum  autem  est  20 
flexilis  tuba.         tessera  signvm  symbolum  bellicuni,   quod  ad  pu- 
gnam    exeuntibus    datur,    scilicet    propter    confusionem,    ut   fuit   in 


5  Cassius  Hemina]  p.  95  Pet.  ||  10  Antenmae  .  .  .  positae]  exscr.  Isid.  or. 
XIX  2,  7.  cf.  Varro  d.  1.  1.  V  28  ||  12  Sallustius]  hist.  IV  2  Dietsch.  IV  23  Kr.  II 
15  Statius]  Theb.  VII  311 


1  nobilem  S  ||  2  cum  aliquando  F  [|  auxilio  S'  auxili  F  \\  3  memoratione  L 
{corr.  I)  commemoratio  F  \\  beneficiorum]  praestitorum^  add.  SM  ||  4  responsa 
&  ||  acceperunt]  accepisse  dicuntur  SB  accepisse  dicitur  F  ||  5  crustum  meri- 
tum  S  ||  Cassius  Hemina  .  .  .  appellatum  e  Turonensi  edidit  Daniel  ||  10  eas 
amnis]  a  somnis  F  ||  13  qui  de  vimine  om.  B  ||  qui  .  . .  tegebant]  qui  de  uimine 
facti  (sic)  scuta  recentibus  detractis  coriis  quasi  glutino  adolescebant  F.  cum 
Sallustii  verbis  hoc  loco  laudatis  illa  quae  ad  georg.  III  155  commtmorantur 
coria  recens  detracta  quasi  giutino  adolescebant  inepte  coniuncta  esse  docuit 
Kritzius  ||  14  bene  thoracas  nam]  quia  LH\\  15  lurice  B  \\  tantum  pectora  LH\\ 
ut  statius  LH  ||  tripici  H  \\  16  pectora  nam  tergo  BM:  pectora  nam  tellus 
tergo  S  (tergo  tellus  s)  pectorum  nam  tergo  LH  (pectorum  del.  T)  pectonam 
tergo  F  ter  insuto  servantem  ingentia  -ferro  pectora:  nam  tergo  numquam 
metus  Statius  ||  17  fexilH  argumento  F  ||  18  et  spondiazon  LH  spondaicus 
vulgo  ||  ad  v.  634  in  marg.  reciprocus  est  uersus  et  ita  compositus  ut  tunden- 
tium  'malleorum  numerus  immitetur  T  ||  19  bene  amphibolos  (amfybolos  F) 
dixit  SBF  i|  nam  et  classicum  M  ||  21  ad  v.  637  in  Turonensi  ab  eo  qui  Tironia- 
nis  notis  utebatur  Jiaec  adscripta  sunt  tessera  signum  dicitur  militare  quod  aut 
uocale  erat  aut  mutum.  uocale  .  in  uoce  mutum  uero  .  in  uexillis  uel  in  scutis 
uel  etiam  in  uestimentis,  ab  alio  liaec  tessera  dicebatur  proprie  ducis  prae- 
ceptum  quo  ad  bellum  proficiscebantur  uel  regrediebantur.  ||  id  est  symbolum  F  || 
22  scilicet]  et  add.  F 


176  SERVII 

bello  Marii  f  bardeus,  in  Sullae  Apollo  Delphicus,  in  Caesaris  Venus 
Genetrix. 

638.    trepidvs  festinus,  more  suo. 

640.   loricam  indvitVr  dicimus  et  cinduor  illa  re'  et  cillam  rem5. 
5  641.    helicona  deae  Parnasus,   nions  Thessaliae,   dividitur  in 

Cithaeroneni  Liberi  et  Heliconem  Apollinis,  cuius  sunt  musae.    est 
autem  Honieri  versus.         movete  legitur  et  cmonete?. 

644.    qvibvs  aeserit  armis    aut    splenduerit:    aut   amore  fla- 
graverit. 
10  647.    primvs  init  bellvm   non    mirum    si   sacrilegus   et  con- 

temptor  deorum  contra  piam  gentem  prior  arma  corripuit.  et  scienda 
est  poetae  adfectatio  —  nam  ablepsiam  nefas  est  dicere  —  hic 
enim  aliquos  conimeniorat,  quos  in  bello  non  invenis,  item  in 
sequentibus  aliquos  invenimus,  quorum  hic  nullam  fecit  commemo- 
15  rationem.  tyrrhenis  asper  ab  oris  oriundo .  Tuscus,  non  qui 
nunc  de  Tuscia  venit,  quem  antea  pulsum  a  civibus  constat. 

648.    agminaqve  armat   aut   eorum,   qui   eum   secuti  fuerant, 

sicut   eius   filius:   nec   enim   credibile   est   solum  fugisse  —  nani  et 

Statius  dicit  vel   quos   movet   exul   et  haesit  tristibus   aucta 

20  fides  —  aut  certe   eorum,    quos  Turnus   dederat,   ut  Adrastus  Po- 

lynici  in  Statio,  qui  ait  ne  parva  movens  inglorius  arma  iret. 

652.    agyllina  ex  vrbe  de  Caere  oppido.         neqviqvam  quia 
in  proelio  periit  nec  patrium  recepit  imperium. 


11  et  scienda  est  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  V  15,  6  sqq.  ||  19  Statius]  Theb. 
IV  77  cseu  quos  movet  exul  et  actis  tristibus  aucta  fides'  et  82  rne  rara  movens 
inglorius  iret' 


1  bello  LHM:  exercitu  SBF  ||  bardeus  libri  praeter  H,  qui  basdaeus 
l^raebet:  Lar  deus  Fabricius,  quod  W.  II.  Rosclier  (ann.  philol.  CXIX  p.  347) 
defendit.  Liber  deus  F.  Schoellius.  cf.  Plin.  n.  h.  XXXIII  §  150,  Val.  Max.  III  6,  6. 
malim  Mars  Gradivus.  ||  syllae  libri,  nisi  quod  sillae  F  \\  4  induar  L  ||  et  illam  rem 
om.  LH  (add.  I)  \\  5  elicona  LHM  ||  parnassus  HM  parnasius  F  ||  Thessaliae] 
boetiae  F  \\Jo  chiteronem  LH\\  Liberi]  patris  add.  F  \\  iliconam  H  ||  7  Homeri 
versus]  tansxs  vvv  [ioi  . . .  KOigavoL  r\6ccv  (II.  II  484  sqq.)  additur  vulgo  ||  scholium 
ad  movete  om.  LH  (add.  I)  ||  legimus  SBM  \\  8  splendiderit  F  \\  flaglauerit  H  \\ 
9  ad  v.  645  in  marg.  inter  memorare  et  dicere  hoc  interest  quod  ille  qui 
memorat  omnimodis  saepe  profert,  qui  dicit  non  omnimodis  saepe  T  \\  10  non 
mirum  .  .  .  corripuit  SBMFl:  non  mirum  contemptor  diuum  mezentius  LH  || 
si  et  sacrilegus  M  \\  11  contra  pium  primus  M  \\  12  ablepsiam  SBH:  ablesian  L 
ablesian  M  alepsian  F  (id  est  obliuionem  uel  neglegentiam  superscr.  T)  jxppiv- 
Giciv  Fabricius  \\  13  enim  om.  LH  (add.  I)  ||  invenis]  inuenimus  F  \\  item  .  .  . 
invenimus  om.  SB  \\  item]  et  M  iter  F  ||  14  invenimus]  inuenis  M  ||  quorum 
.  .  .  commemorationem  SBFl:  quos  hic  omnino  non  posuit  LHM  ||  16  tunc  M  || 
ante  M  ate  J^  ||  17  fuerant  om.  B  ||  18  filium  HF\\  fuisse  -ZfeT  ||  nam  .  .  .  dicit] 
tale  enim  aliquid  statius  posuit  SBF\\  19  exsul  H\\  haecsit  F  \\  20  turnus  ei 
ante  dederat  JD  \\  ut]  et  F  \\  21  agit  H  j|  nec  F  \\  inglorios  H  ||  22  agyulina  HF 
agillina  SB  agilline  L  agellina  M  ||  de  cere  SBL'.  docere  H  dicere  F  de 
cerete  M  \\  23  perit  S  \\  nec  .  . .  imperium  LH:  postquam  (per  quod  F)  patrium 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  638-660.  177 

653.    patriis  qvi  laetior  esset  imperiis  dignus  qui  haberet 
imperatorem  potius?  quam  exulem  patrem. 

656.  pvlchro  forti?  ut  diximus  supra  <IV  149>. 

657.  pvlcher  aventinvs  Aventinus  mons  urbis  Romae  est, 
quem  constat  ab  avibus  esse  nominatum,  quae  de  Tiberi  ascenden-  5 
tes  illic  sedebant,  ut  in  octavo  <235>  legimus  dirarum  nidis 
domus  opportuna  volucrum.  quidain  etiam  rex  Aboriginum, 
Aventinus  nomine,  illic  et  occisus  et  sepultus  est?  sicut  etiam  Al- 
banorum   rex   Aventinus,   cui   successit  Procas.     Varro   tamen  dicit 

in  gente  populi  Romani,  Sabinos  a  Romulo  susceptos  istum  acce-  10 
pisse  montem;  quemab  Avente,  fluvio  provinciae  suae;  Aventinum- 
appellaverunt.  constat  ergo  varias  has  opiniones  postea  secutas,  nam 
a  principio  Aventinus  est  dictus  ab  avibus  vel  a  rege  Aboriginum: 
unde  hunc  Herculis  filium  constat  nomen  a  monte  aceepisse,  non 
ei  praestitisse.         insigne  pAternvm  absolute  dixit.  15 

658.  centvm  angves  secundum  Simonidem,  ut  diximus  supra 
<VT  575)>;  nam  alii  dicunt  novem  fuisse. 

659.  collis  aventini   silva    in   silva  collis  Aventini.     et  di- 
cendo  cAventini?  ostendit   iam  antea  ita  esse  nominatum.         rhea 
SACERDOS    adludit    ad    nomen   matris  Romuli,    quae   dicta   est  Ilia;  20 
Rhea  Silvia. 

660.  fvrtivvm  inlicite  conceptum;  quippe  a  sacerdote:  sic  ait 
et  dulcia  furta. 


8  sicut  etiam  .  .  .  Procas]  cf.  Aurel.  Vict.  or.  gent.  Rom.  18  ||  9  Varro]  cf. 
Kettner  Varr.  Stud.  p.  76  ||  23  et  clulcia  furta]  georg.  IV  346 


repetere  se  sperarat  imperium  SBFl,  nisi  quod  se  repetere  speraret  l  nec 
patrium  recepit  imperium  post  patrium  repetere  se  speraret  imperiuin  M  || 
paternum  D  ||  1  hoc  est  dignus  F  \\  2  potius  om.  M  (add.  m)  \\  4  ad  v..  657  in 
marg.  quidam  auentinum  appellatum  a  uehendo  quod  omne  solum  circa  ipsum 
montem  stagnabat  et  nisi  nauiculis  ad  eum  accedere  uon  poterant  incolae.  alii 
ab  aduenientibus  sabinis  qui  templum  ibi  condiderunt  T  ||  urbi  JR  ||  6  reside- 
bant  E  ||  diflarum  F  ||  7  oportuna  LHM  ||  8  auentus  F  ||  nomine  .  .  .  rex  Aven- 
tinus  om.  L  (add.  T)  ||  et  occisus  est  et  sepultus  SBl  ||  9  procax  F  ||  10  ingen- 
tem  SBLM\\  ipsum  L  (istum  l)  ||  11  ab  auente  M F:  auente  Sl  ab  euante  B 
habebante  LH  ||  prouintiae  BLM  \\  12  a;ppellauerunt  auentinum  M  ||  ergo] 
tamen  F  ||  has  uarias  F  ||  secutas]  secutos  S  consecutos  L  ||  14  non  ei  prae- 
stitisse  om.  BLH  (add.  I)  ||  15  absolute]  ad  salutem  F  ||  16  supra  .  .  .  fuisse 
07n.  LH  (add.  I)  ||  17  novem]  vin.  M  septem  l  ||  fuisse]  quomodo  (cum  Fabri- 
chis)  centum  angues  cum  (et  cod.)  quinquaginta  fuerint  serpentes,  ut  dictum 
est  (VI  576)  fquinquagiuta  atris  immanis  hiatibus  hydra'?  soluitur  magnitudine 
clypei:  per  id  quod  erat  ostendit.  nam  (nonFabricius)  ideo  pictum,  quia 
sublata  capita  interim  crescebant  add.  B  ||  18  auentinum  SMl  ||  19  iam  om.  F  || 
ante  L  ||  ita  esse]  id  est  F  (|  20  adlusit  F  ||  romoli  L  ||  ilia.  rhea.  siluia.  M. 
fortasse  llia  nomine  secluso  Rhea  Silvia  ||  21  rhesa  F  ||  ad.  vers.  659  in  marg. 
docte  dicit  rheam  matrem  et  auentini  et  sacerdotem  T\\  22  sic  ait  LH:  alibi 
BSF   sic  ait  alibi \M 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  12 


178  SERVII 

661.  mixta  deo  tii%&ei<3a,  graeee  dixit.  mvlier  compen- 
diose  mortalem  dixit:  consequens  namque  fuerat  ut  diceret  *mixta 
deo  mortalis'.  lavrentia  arva  Laurentum  civitas  plurimum 
potuit,  nam  omnia  vicina  loca  elus  imperio  subiacuerunt:  unde  nunc 

5  ait  *arva  LaurentiaV  cum  iuxta  Tiberim  armenta  Hercules  paverit. 
sed  secundum  antiquum  situm;  ante  Albam  et  Romani,  Tiberis 
Laurentini  fuit  territorii. 

662.  geryone  Geryones  rex  fuit  Hispaniae.  qui  ideo  trimem- 
bris  fingitur?  quia  tribus  insulis  praefuit,    quae  adiacent  Hispaniae: 

10  Baliaricae  minori  et  maiori  et  Ebuso.  fingitur  etiam  bicipitem 
canem  habuisse,  quia  et  terrestri  et  navali  certamine  plurimum 
potuit.  hune  Hercules  vicit.  qui  ideo  fingitur  ad  eum  olla  aerea 
transvectus,  quod  habuit  navem  fortem  et  aere  munitam.  hunc 
Geryonem  alii  Tartessiorum  regem   dicunt  fuisse  et  habuisse  armenta 

15  pulcherrima,  quae  Hercules  occiso  eo  abduxit.  de  cuius  sanguine  dicitur 
arbor  nata,  quae  Vergiliarum  tempore  poma  Jn  modum  cerasi  sine 
ossibus  ferat.  sane  sciendum  declinari  chic  Geryones,  huius  Geryo- 
nae'  —  unde  est  <TIII  202)>  tergemini  nece  Geryonae  —  ut 
cAnchises  Anchisae':    unde   usurpavit   Sallustius   cGeryonis?   dicens. 

20  veniens  autem  Hercules  de  Hispania  per  Campaniam  in  quadam 
Campaniae  civitate  pompam  triumphi  sui  exhibuit:  unde  Pompei 
dicitur  civitas.  postea  iuxta  Baias  caulam  bubus  fecit  et  eam  saepsit: 
qui  locus  Boaulia  dictus  est,  nam  hodie  Bauli  vocatur.  tiryn- 
thivs  a  Tirynthe  civitate  Argis  vicina?  in  qua  nutritus  est  Hercules. 


8  Geryones  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  II  152  jt  III  13,  6.  cf.  mythogr.  I 
20  veniens  autem  .  .  .  dicitur  civitas]  cf.  Isid.  or.  XV  1,  51 


1  micthisa  E   megisa  L  (methisa  l,  in  marg.  ab  alia  manu  mhohica)  me- 

"O-  .  *  c 

gisa  R  methisa  M  antiqua  F  \\  compediose  L  conpeditione  H  \\  2  dicere  LH 
(dixit  T)  ||  consequens  .  .  .  mortalis  om.  LH  (add.  fj  ||  6  sed  om.  Steplianus  et 
JDaniel  ||  7  territorii  fuit  BF  territorium  fuit  aS  fuit  territorium  X  ||  8  geriones 
BLHF  gerione  S  geryon  M  gerion  sl  ||  trimembris]  ternis  membris  S ~'|| 
10  balearicae  SBM  ballearicae l.  F  ||  et  maiori  om.  L  (add.  T)  et  om.  H  \\  ebu- 
soae  M  Pityusae  mythograph.  II  et  III  ||  ob  hoc  fingitur  SBM\\  12  erculus  F  \\ 
13  quod]  quia  BF  \\  hunc  Geryonem  .  .  .  ferat  e  Turonensi  edidit  Daniel  \\ 
18  unde  est  om.  LH  (add.  T)  \\  sicut  SBF\\  19  Anchises  om.  SM\\  unde  appa- 
ret  usurpauisse  saliustium  qui  dixit  gerionis  SBFl  \\  dicens  om.  M>  ||  20  de 
Hispania  per  Campaniam  om.  LH  (add.  T)  ||  quaeadam  H  quandam  M  ||  21  Cam- 
paniae  om.  F  ||  ciuitatem  MF\\  sui  triumphi  S  \\  unde]  ex  quo  Sl  a  quo  BF 
ut  L  ||  pompea  L  pompe  H  ||  22  dicta  est  F  ||  bailas  S  \\  aulam  BH  \\  bobus  L 
pobus  M  (sed^o  in  ras.  m)  ||  fecit  et  eam  om.  L  (add.  T),  et  eam  saepsit  om.  H  \\ 
eam  saepsit]  assepsit  F  \\  23  dictus  est]  olim  add.  SBFl  ||  hodieque  M  \\  bau- 
loe  S  baulei  BSHM  baulae  F.  cf<  adnot.  crit.  ad  p.  24,  15  ||  dicitur  X£T 
uocantus  F  ||  Tirynthe  edidi,  quamquam  non  dubiio  quin  Tiryntha  Servius 
scripserit:  nam  thirinta  ex  thirinda  S  tirintha  B  tyrintha  LHM  thirinta  F. 
Tyrinthia  vulgo  ||    24  Hercules  om.  LH  (add.  I) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  661-675.  179 

663.  TYRRHENOQVE   BOVES   IN   FLVMINE    LAVIT    HLBERAS    adini- 

ratio  locorum  longinquitate. 

664.  pila  manv  pilum  proprie  est  liasta  Romana,  ut  gaesa 
Gallorum,  sarissae  Macedonum.  dolones  dolo  est  aut  fiagellum; 
intra  cuius  virgam  latet  pugio:  aut  secundum  Varronem  ingens  5 
contus  cum  ferro  brevissimo.  dolones  autem  a  fallendo  dicti  sunt7 
quod  decipiant  ferro,  cum  speciem  praeferant  ligni.  et  multi  volunt 
per  teretes  mucrones  cdolones'  clici;  per  veru  Sabellum  cpila?  signi- 
ficari. 

666.    ipse   pedes    ad   genus  respicit:    nam   et  Hercules  pedes  10 
semper    incessit,    cum    equos    habuerit    nobilissimos.  TORQVENS 

sustiiiens,  ut  <IV  482)>  axem  humero  torquet. 

669.  horridvs  tremendus,  non  re  vera  horribilis. 

670.  tibvrtia  moenia  linqvvnt  de  Graecia  tres  fratres  ve- 
nerunt  ad  Italiam,  Catillus;  Coras;  Tibur  vel  Tiburnus.  hi  simul  15 
omnes  unam  fecere  civitatem  et  eam  de  fratris  maioris  nomine  Tibur 
appellaverunt :  licet  et  alias  fecerint  singuli.#  nunc  ergo  dicit  duos 
ad  bella  venisse,  dimisso  in  eivifcate  ad  custodiam  Tiburte  vel  Ti- 
burno.  •  ' 

672.    catillvs    unde    mons    Catilli;    quem    Catelli    dicunt    per  20 
corruptionem;  ktxta  Tibur.         CORAS  a  cuius  nomine  est  civitas  in 
Italia, 

675.    descendvnt  Centavri   ex  hac  comparatione  equites  eos 


4   dolo   esfc  .  .  .  ligni]   exscr.   Isid.   or.  XVIII  9,  4.    ef.  Don.  ad  Ter.   eim. 
III  3,  9 


1  admiratio  ad  locorum  longinquitatein  F  ||  3  gaesa  H:  gese  SL  cesa  B 
caesa  M  gessa  F  ||  4  sarissae  Macedonum  om.  LH  ||  sarise  S  sarife  B  sariae  M 
(sarisae  m).||  dolo  LH:  dolon  SBMFl  ||  5  Varronem]  om.  B  (supr.  vers.  add. 
DanieT),  uarrationem  H  ||  7  decipiunt  F  ||  8  uerum  F  ||  9  supr.  vers.  665  hoc 
genus  teli  tale  est.  clauo  ligneo  inmissum  ferrum  tegitur  qui  prehensus  ab 
hoste  contrario  conatu  nudatur  ut  penes  conantem  sit  uagina  penes  habentem 
ferrum  T  [|  10  et  om.  M  ||  hercolis  H  ||  11  incedit  F  ||  cum  LHF:  durn  SBM  || 
habuerint  F  ||  12  umero  BF\\  torquens  SBHM  ||  ad  v.  668  noue  locutus  est 
duo  partieipia  ponens  sine  coniunctione  torquens  et  indutus  T  \\  14  tres  uene- 

rant  fratres  SBF,  nisi  quod  uenerunt  F  \\  15  cathillus  B    catulus  L    catilus  H 

i 

catillus  F  ||  corax  F  ||  vel  om.  M  (add.  m)  ||  Tyburtus  Masvicius  ||  hi  .  .  .  singuli 
LH:  hi  diuersas  quidem  (quidem  diuersas  S)  fecere  ciuitates  unam  tamen  pari- 
ter  condiderunt  et  eam  tibur  de  fratris  maioris  nomine  nuncuparunt  (appella- 
uerunt  Ml)  SBMFl  ||  17  alios  L  (alias  l,  qui  licet  .  .  .  singuli  non  delevit)  \\ 
18  demisso  F  ||  ad  ciuitatis  custodiam  SBF\\  tiburte  uel  tiburno  LM:  tyburte 
uel  tyburtino  H  tiburno  uel  tibure  SB  tyburno  uel  tybure  F  ||  20  cathillvs  B 
catvllvs  L  catilvs  H  catthillvs  F  \  cauli  Sl  cathilli  B  cathili  LH  cattilli 
F.  ceterum  dicitur  ccdd.  SBFl  ||  catelli  libri  praeter  L,  qui  calthelli  exhibet  || 
uocant  SBFl  ||  per  corruptionem  om.  LH  (add.  I)  ||  21  a  om.  S  ||  est  om.  SBF  || 
in  Italia]  italiae  L 

12* 


180  SEEVII 

fuisse  intellegimus;  quod  tamen  dicturus  est  postea  <XI  603)>  nee 
non  celeresque  Latini  et  cum  fratre  Coras  et  virginis  ala 
Camillae.        homolen  othrymqve  nivalem  montes  Thessaliae. 

677.  ingens  silva  locvm  et  magno  cedvnt  virgvlta  fra- 
5  GORE  defectus  *cedit  silva;  cedunt  et  virgulta  fragore';  cum  utique 

a  minore  ad  maius  venire  debuerit. 

678.  nec  praenestinae  fvndator  defvit  vrbis  de  civitati- 
bus  totius  orbis  multi  quidem  ex  parte  scripserunt;  ad  plenum 
tamen  Ptolomaeus  graece;  latine  Plinius.    de  Italicis  etiam  urbibus 

10  Hyginus  plenissime  scripsit;  et  Cato  in  originibus.  apud  omnes 
tamen  si  diligenter  advertas;  de  auctoribus  conditarum  urbium  dis- 
sensio  invenitur;  adeo  ut  ne  urbis  quidem  Romae  origo  possit  dili- 
genter  agoosci.  nam  Sallustius  dicit  urbqm  Romam;  sicuti  ego 
accepi;  condidere  atque  habuere  initio  Troiani  et  cum  his 

15  Aborigines;  alii  dicunt  ab  Euandro,  secundum  quos  Vergilius 
<(VIII  313>  tunc  rex  Euandrus  Romanae  conditor  arcis;  alii 
a  Romulo;  ut  <TI  781*>  en  huius  nate  auspiciis  illa  inelita 
Roma.  si  igitur  tantae  civitatis  certa  ratio  non  apparet;  non  mirum 
si  in  aliarum  opinione  dubitatur.    unde  nec  historicos  nec  commen- 

20  tatores  varia  dicentes  imperitiae  condemnare  debemus:  nam  anti- 
quitas  ipsa  creavit  errorem,  et  plerique  fundant;  plerique  augent  et 
ad  se  transferurit  nomina.  quam  rem  etiam  non  parvum  errorem 
adferre  manifestum  est;  ut  ecce  Laurentum  a  Pico  factum  est;  ut 
<^171)>  Laurentis  regia  Pici;  item  a  Lavino;  Latini  fratre;  Lavi- 

25  num  dictum;  item  a  Latino  Laurentum;   item  a  Lavinia  Laurolavi- 


ll    de  auctoribus  conditarum  urbiuni  e.  q.  s.]    exscr.  Isid.  or.  XV  1  sqq. 
13  Sallustius]  Cat.  6,  1 


1  intellegimus  LHM:  significafc  SBFl  \\  tamen]  tunc  F  ||  3  omolen  SBLHM 

||     OTHVMQVE     S      OTHRINQVE    M      OTIRIMQVE    L      THYRIMQVE    H      OTHRIMQVE    M F     ||     ad 

v.  675  in  marg.  iuxta  ostia  penei  fluminis  esfc  et  fons  in  egei  maris  litore  qui 
omolis  dicitur  in  qua  centauri  fuerunt  T  ||  5  defectus  .  .  .  cum  utique]  defectus 
cedit  cum  utique  (itique  L)  cedit  silua  cedunt  uirgulta  LH  (corr.,  I)  ||  caedit 
M  ||  caedunt  BM  \\  et  fragore  uirgulta  M  ||  fragore  om.  B  ||  6  debueris  F  || 
7  de  civitatibus  .  .  .  item  a  Lavinia  Laurolavinium  liab.  T  ||  8  totius  om.  B  \\ 
ex  parte  om.  LH  (add.  I)  ||  ad  plenium  F  \\  9  ptolemaeus  F  \\  10  higinus  SB 
yginus  LM  eginus  HT  oeginus  F  ||  scripsit  plenissime  SBFT  ||  apud  .  .  . 
auctoribus  om.  LH  (add.  I)  \\  11  de  ductoribus  in  marg.  m  ||  conditorum  F  || 
12  ne]  nec  B  ||  diligenter  possit  SB  ||  14  initio  habuere  B  ||  habitauere  T  || 
16  tunc]  tu  F  ||  17  en  huius  nate  FT,  nisi  quod  natae  F:  ennius  nate  Sl  en- 
nius  naturae  BLHM  ||  19  unde  .  .  .  debemus  om.  M  \\  ne  historicos  T  \\  com- 
mendatores  S  \\  20  imperitia  Sl  imperiae  H  \\  nam]  quia  SBFT  \\  21  ipsa 
om.  LH\\  fundant  plerique  om.  SB  ||  fundaunt  H  ||  et  plerique  augent  MFT  || 
23  efferre  S  ||  laurentium  T  ||  ut]  nam  legimus  SBFT  ut  legimus  3f||  24  la- 
uino  L:  lauinio  SBHMT  iacinio  F  \\  fratre  latini  B  \\  fratre]  et  add.  HM 
est  add.  L  \\  lauinum  LH:  lauinium  SBM  lauiniam  FT  ||  25  dictam  FT  \\ 
ifcem  .  .  .  Laurentum  om.  SB  ||  iter  F  ||  iter  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  677-682.  181 

niuni.  nec  praenestinae  fvndator  defvit  vrbis  Praeneste 
locus  est  haud  longe  ab  urbe,  dictus  cctco  tmv  TtQivcov,  id  est  ab 
ilicibus,  quae  illic  abundant.  ibi  erant  pontifices  et  dii  indigetes, 
sicut  etiam  Romae.  erant  etiam  illic  duo  fratres,  qui  divi  appella- 
bantur.  horum  soror  dum  ad  focum  sederet;  resiliens  scintilla  eius  5 
uterum  percussit,  unde  dicitur  concepisse.  postea  enixa  est  puerum 
iuxta  templum  Iovis  abiecitque.  virgines  aquatum  euntes  iuxta  ignem 
inventum  sustulerunt,  qui  a  fonte  haud  longe  erat:  unde  Vulcani 
dictus  est  filius.  Caeculus  autem  ideo;  quia  oculis  minoribus  fuit: 
quam  rem  frequenter  efficit  funius.  hic  postea  collecta  multitudine  lo 
postquam  diu  latrocinatus  est,  Praenestinam  civitatem  in  montibus 
condidit.  et  cum  ludorum  die  vicinps  populos  invitasset,  coepit  eos 
"hortari  ut  secum  habitarent,  et  pro  gloria  iactare  se  filium  esse 
Vulcani.  •  quod  cum  illi  non  crederent,  invocato  Vulcano,  ut  eum 
filium  comprobaret,  omnis  illius  multitudinis  coetus  est  flamma  cir-  15 
cumdatus.  quo  facto  commoti  omnes  simul  habitaverunt  et  Vulcani 
filium  esse  crediderunt.  hinc  est  comms  quem  credidit  aetas',  quasi 
post  dubitationem7  et.quia  sine  dubio  aetas  varia  in  spectaculis  fuit. 
dicimus  autem  et  choc  Praeneste',  ut /quique  altum  Praeneste  viri'; 
et  chaec  Praenestis?;  unde  est  <(VIII  561)>  cum  primam  aciem  20 
Praeneste  sub  ipsa  stravi. 

682.    altvm  praeneste  Cato  dieit  quia  is  locus  montibus  prae- 
stet,  Praeneste  oppido  nomen  dedit.    ergo  *altum%  quia  in  mon- 


4   erant  etiara   illic  e.  q.  s.]   exscr.  mythogr.  II  184.    cf.  mythogr.  I  84  et 
Cato  ap.  schol.  Ver.  ad  h.  1.   ||  22  Cato]  II  23  Iord.,  60  Pet. 


1  ergo  fundator  defuit  urbis  F  ||  2  est  om.  SHF  \\  arro  to  npiujN  L  cIttiunnpi- 
non  H  (|  ab  arboribus  LH  (ab  ilicibus  l)  ||  3  ibi  habundant  SB  ibi  abundant 
F  ||  illic  erant  SEF\\  erant  etiam  pontifices  M  ||  de  indigetes  H  dii  indigites 
F  ||  4  etiam]  enim  F  j|  illic  duo  fratres  LHM:  duo  fratres  in  eodem  loco  SBF  | 
diuiui  LH  et  mythograplius  (diui  T)  \\  5  ante  focum  SBF  ||  sederent  M(corr.  m)  \ 
resiliens  SF  resilens  M:  desiliens  BLH\\  6  inde  LH\\  est  orii.  M F  \\  7  abiecit 
quem  uirgines  MF  ||  quamtum  L  (aquamtum  l)  ||  euntes]  eumter  F  ||  8  qui" 
quia  S  qua  F  |]  haud  longe  a  fonte  SBF\\  inde  H  \\  uulcani  filium  esse  dixe- 
runt  SBF\\  9  caeculum  §.F||ideo  dictum  F  ||  minoribus  oculis  SBF  ||  oculis] 
ideo  L  (corr.  I)  ||  10  quam  rem  fumi  plerumque  facit  (efficit  l)  acrimonia  SBFl\\ 
hic  manu  contracta  postea  collecta  multitudine  F  \\  11  predestinatam  ciuita- 
tem  B  (I  12  ludorum  die]  ad  ludos  LH  \\  13  filium  se  esse  SB  ||  14  uulcanus 
H  ||  cum  om.  B  \\  crederent]  credentes  SBM  \\  15  filium  suum  B  ||  coetus]  coactus 
H  ||  16  quo  .  .  .  simul  LHM:  quo  facto  commoti  populi  uicini  simul  S  quo 
uicini  facto  populi  simul  B  quo  facto  commoti  uicini  populi  et  simul  F  ||  et 
.  .  .  crediderunt  om.  LH  (add.  I)  ||  uulcanum  F  ||  17  hinc  ait  uirgilius  SBF 
hinc  est  quod  ait  uirgilius  1 1|  creddit  aetas  ceculos  F  ||  18  spectaculo  F  ||  fuit] 
curiosa  fuit  SBM  \\  19  autem]  enim  S  ||  quique  .  .  .  Praeneste  om.  S  et  hoc 
.  .  .  Prae  om.  H  ||  20  unde  est  ut  B,  unde  est  om.  F  ||  primam]  primante  F  || 
21  ad  v.  678  praenestinae  urbis  figura  graeca  est  et  prolemsis  T  ||  22  Cato  dicit 
.  .  .  locatum  e  Turonensi  edidit  JJaniel 


182  SERVII 

tibus  locahim.         qviqve  arva  gabinae  ivnonis  Gabii  populi,  diu 
in  agris  morati,  tandem  Gabios  condiderunt:  unde  perite  *arva?  dixit, 
non  ^moenia.    sane  illic  Iuno  religiosissime  colitur.    est  autem  locus 
haud  longe  ab  urbe. 
5  683.    gelidvmqve  anienem  cAnio'  fluvius  baud  longe  ab  urbe 

est,   sed  Kic   euphoniam   secutus   est:   nam  Ennius  Anionem  dixit 
iuxta  regulam. 

684.    hernica    SAXA    colvnt    Sabinorum    lingua    saxa   hernae 
vocantur.    quidam  dux  magnus  Sabinos  de  suis  locis  elicuit  et  habi- 

10  tare  secum  fecit  in  saxosis  montibus:  unde  dicta  sunt  Hernica  loca 
et  populi  Hernici.  dives  anagnia  aut  fertilis:  aut  adludit  ad 
historiam.  nam  Antonius  Augusti  sorore  contempta  postquam 
Cleopatram  duxit  uxorem,  monetam  eius  nomine  in  Anagnia  civi- 
tate  iussit  feriri. 

15  685.     QVOS    amasene    pater    aut    cpascis9?    aut    sit    antiptosis 

cquos  pascit  Amasenus5.    est  autem  fluvius,    qui  Anagnienses  agros 
inrigat.         arma  scuta.  . 

686.    nec  clipei  scuta  maiora;  dicta  ab  eo  quod  celent  corpus, 
ajcb  xov  Klimeiv. 


6   Anionem]   ann.  608  Vahl.    ||    18  scuta  maiora  .  .  .  y.Xbtcxsiv'\   cf.  Isid.  or. 
XVIII  12,  1 


1  gabii  populi  MMl  gaui  populi  S  graui  populi  F:  gabii  LH  \\  2  com- 
morati  B  ||  perite  om.  SB  ||  3  religiosissimo  F  \\  5  haud  longe  ab  urbe  est  LHz 
est  urbi  proximus  SBl  est  urbi  proximus  haud  longe  ab  urbe  est  M'  (haud 
.  .  .  est  del.  m),  om.  F'\  6  sed  .  .  .  secutus  est  LHM:  hic  uirgilias  eufoniam 
secutus  anienem  dixit  SB  sed  uirgilius  euphoniam  secutus  est  amenem  dixit 
F  [|  nam  om.  B  \\  ennius  enim  F  ||  annionem  F  ||  dicit  B  |j  8  ad  v.  684  in  marg. 
quidam  dicunt  a  pelasgo  hernico  originem  duxisse  istos  atque  ideo  morem  eto- 
lorum  qui  originem  ducebant  etiam  a  pelasgis  eis  assignasse  uirgilium  tradunt 
ut  uno  pede  calceato  procederent  in  bellum  T.  cf.  ad  v.  690  et  Macroh.  Sat. 
V  18,  13  sqq.  ||  ercanica  L  (|  subinorum  F  ||  herne  LHF.  cf.  schol.  Veron.  ad 
h.  v.  et  Fest.  Pauli  s.  v.  *Hemici'  ||  9  quidam  LH:  quorum  quidam  SBMFl  II 
ma'gnus]  maius  F  Magius  vel  Marsus  coni.  Burmannus  ||  Sabinos]  fabm  F  \\ 
10  in  om.  M  \\  saxosis  om.,  LH  (add.  T)  ||  unde  .  .  .  Hernici  L:  unde  loca  (ipsa 
add.  B)-  hernica  dicta  sunt  et  populi  hernici  SBF  wa.de  et  loca  hernica  dicta 
sunt  et  hernici  populi  M  loca  .  .  .  Hernici  om.  H  \\  11  ad  dives  haec  adscripta 
sunt  in  Turonensi  legitur  et  deues  a  quibusdam  eo  quod  in  deuio  sit  posita 
in  quibus  <est  probus  (|  anaonia]  misit  add.  L  ||  adlusit  F  ||  13  uxorem  om.  LH 
(add.  l)\\  agnia  SHM  agnagnia  F  \\  15  pascis]  pascuis  F  \\  aut  sit  LHM:  ut 
sit  SBF.  fort.  aut  fit.  ceterum  pascit  v.  684  Servium  legisse  apparet.  \\  16  quos 
pascit  Amasenus  om.  F  ||  quos]  aut  quos  B  ||  amassenus  #  ||  est  autem  fiuvius] 
nam  amasenus  cum  est  fluuius  F  ||  fluvius]  uicinus  ciuitatis  Priuernatum  quae 
est  in  Campania  add.  Fabricius  ||  agnanienses  F  ||  17  akma  scuta  om.  B  ||  secuta 
H  ||  18  corpus]  a  graeco  add.  M  \\  19  ccno  toy  kacutin  BF,  graeca  om.  LHM  \\ 
ad  glandes  haec  ex  Turonensi  exscripsi  glandes  dicuntur  globuK  plumbei  qui 
per  fundas  mittuntur  proprie.  his  adiecit  is  qui  Tironianis  notis  utebatur  glan- 
des  dicunt  massas  plumbeas.  missa  solet  medio  glans  intabescere  caelo  (Ov. 
metam.  XIV  826 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  683-695.  183 

688.  fvlvosqve  lvpi  de  pelle  galekos  galerus  genus  est 
pillei,  quod  Fronto  genere  neutro  dicit  choc  galeruni'. 

689.  VESTIGIA  NVDA  SINISTEI  INSTITVERE  PEDIS    atqui   ipse   est 

in    pugnantibus    primus;    sed    bene   nudus    est;    quia   tegitur   scuto. 
dextrum   autem  tectum   conveniebat  esse,   quasi  ab  armis  remotum.  5 

690.  pero  autem  est  rusticum  calciamentum.  et  traxit  hoc  a 
Graeciae  more;  unde  isti;  sicut  dictttm  est,  transierant,  ubi  hoc  armo- 
rum  fuerat  genus. 

691.  AT  MESSAPVS  EQVVM  DOMITOR  NEPTVNIA  PROLES  hic  Mes- 

sapus  per  mare,  ad  ItaKam  venit,  unde  Neptuni  dictus  est  filius:  10 
quem  invulnerabilem  ideo  dicit;  quia  nusquam  periit;  nec  in  bello. 
ignem  autem  ei  nocere  non  posse  propter  Neptunum  dicit;  qui 
aquarum  deus  est.  ab  hoc  Ennius  dicit  se  originem  ducere:  unde 
nunc  et  cantantes  inducit  eius  socios  et  eos  comparat  cycnis.  cdo- 
mitor'  autem  cequorum?;  quasi  animalium  a  patre  inventorum.  15 

695.  hi  pescenninas  acies  Fescenninum  oppidum  est  ubi 
nuptialia  inventa  sunt  carmina.  hi  auiem  populi  ab  Atheniensibus 
ducunt  originem.  aeqvosqve  faliscos  Faliscos  Halesus  con- 
didit.  hi  autem;  inmutato  H  in  F;  Falisci  dicti  sunt;  sicut  febris 
dicitur  quae  ante  hebris  dicebatur;  Formiae  quae  Hormiae  fuerunt;  20 
aitb  trjg  OQ^irjg:  nam  posteritas  in  multis  nominibus  F  pro  H  posuit. 
iustos    autem    dicit  Faliscos;    quia  populus  Romanus   missis   decem 


2  Fronto]  p.  262  NTab.  |)  6  pero  .  .  .  calciainentum]  exscr.  Isid.  or.  XIX 
34,  13  ||  9  hic  Messapus  .  .  .  nec  in  bellol  exscr.  mythogr.  III  5,  7  ||  13  Ennius] 
ann.  XVIII  fragm.  VI  Vahl. 


1  galerus  om.  II M  ||  2  quod  fronture  ritur  genere  L  (u  in  o  mutavit  et  re 
ritur  del.  I.  fortasse  in  archetypo  phtujp  supra  fronto  fuit)  \\  3  autqui  F  \\  4  in 
om.  Sl  ||  primis  L  (corr.  I)  ||  5  intectum  F  ||  conueniebat  esse  M :  conueniebat 
LH  (esse  conueniebat  l)  esse  congruum  fuerat  SRF\\  6  a  om.  LH  (add.  I)  || 
7  caecie  H  \\  transierunt  LF  \\  armorum]  calciamenti  SB  calcimenti  F  ||  8  genus 
fuerat  B  \\  9  Messapus]  m.  M,  om.  LH  ||  10  filius  dictus  est  SBF  \\  11  dicit 
om.  B\\neG  om.  BF  (in  belio  periit  B)  ||  12  qui  LH:  quia  reliqui  ||  13  enninus 
M§  dicit  se  LHM:  commemorat  se  SB  commemorat  esse  F  ||  14  eius  indu- 
cit  jR  J|  eos  om.  LH  (add.  I)  \\  cygnis  MFl  cignis  B  ||  domitor  LH:  domitOrem 
reliqui  ||  15  animalium  quae  pater  inuenerat  SBF\\  inventorum]  quod  fuit  in 
contentione  cum  Pallade  de  impositione  nominis  Athenarum  ddd.  Fabricius  || 
ad  v.  693   resides  dicuntur  proprie  qui  militiam  detrectant  et  de  ignauis  mili- 

n 

tibus  dicitur  T  ||  16  fescennium _S  fescenninum  religui  Fescennium  vulgo  || 
17  hi  ...  originem]  ducunt  (ducit  H)  autem  Originem  ab  atheniensibus  LH 
dicunt  (ducunt  m)  autem  originem  hi  populi  ab  atheniensibus  M  ||  hii  F  ||  ab 
om.  B  ||  18  falicos  H  haliscos  F  ||  alesus  BH  (alesus  faliscos  B)  ||  19  hii  F  \\ 
mutata  S  inmutata  M  ||  dicti  sunt]  nominantur  SBF  \\  sic  S  \\  frebris  L  || 
20  nebris  F  ||  dicebantur  ^||  ormiae  F  ||  fuerant  SM\\  21  auo  thc  opmnc  L  ano 
thc  opmec  H  auo  toy  opmin  F  ||  F  et  H  om.  LH  (add.  I)  ||  posuit  om.  F  ||  22 
Aequos  autem  dicit  id  est  iustos  quia  Daniel  ||  Faliscos  om.  LH  (add.  I)  || 
decim  H 


184  SERVII 

viris  ab  ipsis  iura  fetialia  et  non  nulla  supplementa  duodeeim  tabu- 
larum  accepit;  quas  habuerat  ab  Atheniensibus. 

696.  Hi  SORACTis  habent  ARCES  nions  apud  Hirpos  haud  longe 
a  Flaminia;  de  quo  Horatius  vides  ut  alta  stet  nive  candidum 

5  Soracte.       flaviniaqve  arva  locus  est  in  Italia  Flavinium  nomine. 

697.  et  cimini  cvm  monte  lacvm  et  lacus  et  mons  hoc  no- 
mine  appellantur.  sane  hoc  habet  fabula.  aliquando  Hercules;  cum 
de  Hispania  rediret,  ad  hos  populos  venit.  qui  cum  a  singulis  provo- 
caretur  ad  qstendendam  virtutem,  defixisse  dicitur  vectem  ferreum, 

10  quo  exercebatur.  qui  cum  terrae  esset  adfixus  et  a  nullo  potuisset 
auferri,  eum  rogatus  sustulit;  unde  inmensa  vis  aquae  secuta  est? 
quae  Ciminum  lacum  fecit.  lvcosqve  capenos  hos  dicit  Cato 
Veientum  (iuvenes)  condidisse  auxilio  regis  Propertii,  qui  eos  Capenam 
cum  adolevissent ,  miserat    unde  et  porta  Capena;  quae  iuxta  Came- 

15  nas  est;  nomen  accepit. 

698.  aeqvati  nvmero  aequaliter  ordinati,  digesti  in  ordinem 
—  hinc  est  c  saepenumero  scripsi';  hoc  est  ordine  —  congruenter; 
sicut  decebat;  rationabiliter. 

699.  liqvida  inter  nvbila  pura,  sicca,  serena:   sed  nil   tam 
20  contrarium  nubibus.    ergo  nubes  pro  aere  posuit;  ut  diximus  supra 

<V  525>. 


4  Horatius]  carm.  I  9,  1  ||  7  aliquando  Hercules  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr. 
I  54  ||  12  Cato]  or.  11  17  Iord ,  48  Pet.  ||  14  unde  .  .  .  accepit]  cf.  schol.  vet. 
in  Iuv.  sat.  III  11 


1  ab  ipsis  LIIM:  inde  multa  SEF  ||  fetialia]  fecialia  RL  fetiatia  H, 
om.  F.  collegit  add.  SJRFl  \\  2  quas  abuerat  (habuerant  L)  ab  atheniensibus 
LH:  quas  habuerat  nam  ab  atheniensibus  decem  habuerunt  tabulas  SBM 
nam  ab  atheniensibus  decem  habuerunt  tabulas  F  ||  3  soractes  F  ||  artes  S 
arcies  F  ||  mons]  Soracte  qui  mons  L  (est  add.  I)  Socracte  qui  est  mons  H  || 
apud  om,  B  ||  Hirpos  scripsi  (cf.  PJin.  nat.  hist.  VII  §  19):  arpinos  SM  hirpi- 
nos  B  yrpinos  L  irpinos  H  hirpinos  est  F  ||  longe  a]  longeam  H  longe  est 
a  M  ||  4  Flaminia  .  .  .  Soracte  om.  LH  {add.  I)  \\  ut  alta  uides  F  \\  uidens  SMl 
(corr.  m)  \\  candidum  Soracte  om.  B  ||  5  Flauinium  libri.  a  Silio  VIII  492  rFJa- 
vina*  oppidum  nominatur  ||  9  deiecisse  SBF  \\  10  quo  .  .  .  auferri  om.  SB  \\ 
exercebamur  H  ||  qui  cum  terrae  ita  esset  adfixus  ut  F  \\  11  eum]  quem  B 
cum  F,  om.  Sl  \\  12  cimioicum  B  ||  fecit  om.  F  ||  hos  .  .  .  miserat  e  Turonensi 
edidit  Daniel  ||  13  iuvenes  addidit  Wagnerus.  cf.  Niebufyrius  liist.  Bom.  I3  p.  134  || 
14  camenas  SBH:  capenas  LM  camenos  F  ||  15  nomen  accepit  om.  LH  (add.l) 
||  17  hinc  .  .  .  ordine  om.  LH  (add.  I)  ||  est  om,  M  \\  congruenti  Bl  congruente 
L  ||  18  sicut]  si  F  \\  rationabiliter  om.  LH  ||  ad  canebant  v.  698  cantu  declara- 
bant  T  ||  19  nihil  B  ||  tam  F  ||  20  ergo  .  .  .  supra]  ergo  nubes  pro  aere  posuit 
ut  liquidis  in  nubibus  arsit  arundo  ut  diximus  supra  LHM,  nisi  quod  nam 
liquidae  non  sunt  ante  ergo  add.  M,  in  V  post  supra  add.  L.  nam  liquidae 
non  sunt.  ergo  nubes  pro  aere  posuit  ut  in  quinto  ut  liquidis  in  nubibus  arsit 
arundo.  unde  nubes  pro  aere  accipiamus  positas  SB  nam  liquidae  non  sunt 
ut  etiam  in  quinto  diximus  ubi  est  liquidis  .  .  .  arundo  .  unde  nubes  pro  aere 
accipiamus  positas  F  ||  ad  cum  sese  e  pastu  referunt.  supr.  vers.  tunc  enim  la- 
tiores  uolitant  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  696-709.  185 

700.  ET   LONGA    CANOEOS    DANT    PER    COLLA    MODOS    secimdum 

Pliniuni,  qui  ait  in  naturali  historia,  eycnos  icleo  suavius  canere, 
quia  colla  longa  et  inflexa  habent,  et  necesse  est  eluctantem  vocem 
per  longum  et  flexuosum  meatum  varias  reddere  modulationes. 

701.  SONAT  amnis  Caystrum  dicit,  qui  cohaeret  Asiae  paludi.  5 
quam  cum  significanius,  CA?  longa  est;  cum  sit  brevis,  si  provinciam 
significare   voluerimus:    quocl   significatur  in   georgicis   <(I  383)>,   ut 
et  quae   Asia    circum    dulcibus   in   stagnis   rimantur    prata 
Caystri. 

705.  volvcrvm  ravcarvm   craucarum5   rmv  {isGcov  est,   sicut  10 
^grave  olens':  nam  legimus  graviter  spirantis  copia  thymbrae. . 
sciendum  tamen  Vergilium  secundum   morem  provinciae   suae  locu- 
tuni,  in  qua  bene  canentes  cycni  rauciores  vocantur. 

706.  ecce  sabinorvm  prisco  de  sangvine  usurpat  hoc:  nam 
Clausus,  Sabinorum  dux;  post  exactos  reges;  ut  quidam  dicunt,  cum  15 
quinque  milibus  clientum  et  amicorum  Romam   venit;   et  susceptus 
habitandam  partem   urbis   accepit:    ex  quo  Claudia  et  tribus  est  et 
familia  nominata.         prisco  de  sangvine  de  antiquis  Sabinis. 

707.  magnvm  agmen  propter  quinque  milia  clientum. 

709.     POSTQVAM    IN    PARTEM    DATA    ROMA    SABINIS    hoc   de   alia  20 

traxit  historia.  nam  post  Sabinarum  raptum  et  factum  inter  Ro- 
mulum  et  Titum  Tatium  foedus  recepti  in  urbem  Sabini  sunt;  sed 
hac  lege;  ut  in  omnibus  essent  cives  Romani;  excepta  suffragii  la- 
tione:  nam  magistratus  non  creabant. 


2  cycnos  .  .  .  modulafciones]  exscr.  Isicl.  or.  XII  7,  18  ||  11  graviter]  georg. 
IV,  31 


2  eignos  BF  cygnos  Ml  ||  4  flexuosuin]  collum  supr.  vers.  add.  1 1|  uaria 
F  ||  5  Caystrum  in  Mysia  regione  clicit  Fabricius  \\  qui]  quo  JR  ||  choeret  F  \\ 
6  cum  .  .  .  significatur  om.  F  \\  prouintiam  MLHM\\  7  uoluimus  B  ||  in  geor- 
gicis]  sicut  in  georgicis  legimus  F  ||  8  et  quae  B:  atque  reliqui  ||  stagnis  Rmi 
pratis  reliqui  \\  9  Caystri]  nam  breuis  est  prouinciam  .asiam  quando  clicimus  ut 
postquam  res  asiae  add.  S  nam  breuis  est  A  quando  prouintiam  asiam  signi- 
ficamus  ut  .  .  .  asiae  add.  R  nam  cum  asiam  de  prouincia  dicimus  a  breuis 
est  ut  .  .  .  asiae  add.  F  ||  ad  et  Asia  longe  supr.  vers.  esfc  et  asia  ciuitas  sub 
monte  molo  in  lydia  T  ||  10  ton  meson  libri  ||  est]  hoc  est  mediae  significatio- 
nis  add.  SBF  \\  11  holens  S  ||  thymbra  F  \\  12  prouintiae  BM  \\  13  in  quo  B  || 
cantantes  F  ||  cigni  B  cygni  MF  ||  rauciones  F  rauci  olores  coni.  Burmannus  || 
vocantur]  uocatus  F.  est  autem  haec  Homeri  comparatio  quam  ipse  etiam  de 
cygnis  facit  tcqv  d'  cog  .  .  .  Kccv6tqlov  d[iq)i  qse&qcc  (II.  II  459  sqq.)  add.  Fa~ 
bricius  ||  15  claudus  M  (sed  dus  in  ras.  m)  ||  dux]  rex  SB  dix  M  (corr.  m)  || 
17  partem  urbis  ad  habitandum  (ibitandum  F)  accepit  SBF  ad  habitandum 
partem  urbis  accepit  M  ||  et  ante  tribus  om.  Sl\\  19  milibus  H  \\  21  nam  post 
raptum  sabinarum  et  facta  foedera  inter  romulum  et  sabinorum  ducem  (regem 
F)  titum  (om.  F)  tatium  recepti  SBF  ||  facta  et  foedera  M  ||  23  excepta  suf- 
fragii  latione  F:  excepto  in  suffragii  lationem  SLH  excepto  in  suffragii  la- 
tione  BM\\  24  magistratibus  S  ||  crebat  L  (corr.  I)    creabat  H  credebant  F 


186  SERVII 

710.  amiterna  cohors  de  Aniiterno  oppido.  prisciqve 
qvirites  id  est  Sabini.  prisci  autem  ideo,  quia  post  foedus  Titi 
et  Romuli  placuit  ut  quasi  uuus  de  duobus  fieret  populus:  unde  et 
Romani  Quirites   dicti   sunt;   quod  nomen  Sabinorum  fuerat  a  civi- 

5  tate  CuribuSp  et  Sabini  a  Romulo  Romani  dicti  sunt. 

711.  ereti  manvs  omnis  oppiduin  est  dictum  a  Iunone,  id 
est  "Hqcc,  quae  illic  colitur.  oliviferaeqve  mvtvscae  haec  Tre- 
bia  postea  dicta  est;  quam  modo  Trebulam  dicunt.  apud  quam  Han- 
nibal  delevit  populum  Romanum:  Lucanus  <(II  46)>  Cannarum  fui- 

10  mus  Trebiaeque  iuventus. 

712.  qvi  nomentvm  vrbem  hoc  ex  sua  persona  dicit  poeta: 
nam  adhuc  civitas  Nomentana  non  fuerat,  ut  in  sexto  ait  <(773>  hi 
tibi  Nomentum  et  Gabios;  item  <(776>  haec  tum  nomina 
erunt;  nunc   sunt  sine  nomine  terrae.         rosea  rvra  velini 

15  Velinus  lacus  est  circa  Beate  iuxta  agrum,  qui  Rosulanus  vocatur. 
Varro  tamen  dicit  lacum  hunc  a  quodam  consule  in  Narem  vel 
Nartem  fluvium  derivatum  ~-  nam  utrumque  dicitur  — -  esse  diffusum. 
post  quod  tanta  est  loca  secuta  fertilitas,  ut  etiam  perticae  longi- 
tudinem  altitudo  superaret  herbarum:  quin  etiam  quantum  per  diem 

20  demptum  esset,  tantum  per  noctes  crescebat:  quod  Vergilius  ad 
suam  provinciam  transtulit,  dicens  et  quantum  longis  carpent 
armenta  diebus,  exigua  tantum  gelidus  ros  nocte  reponet. 


21  et  quantum]  georg.  II  201 


1  ad  Amiterna  cohors  in  marg.  de  amiterno  oppido  sabinorum  ex  qno  fuit 
saltustius.  et  amiterna  dixit  pro  amiternina  et  dictum  est  oppidum  a  flumine 
T  ||  2  Titi]  tatii  F  ||  4  quirites  om.  M  [|  quod  nomen  .  .  .  dicti  sunt  om.  L  (quod 
.  .  Sabini  add.  T)  j|  nomen  om.  H  \\  5  Sabini]  Sabini  Quirites  coni.  Burmannus  \\ 
dicti]  uocati  SB  ||  7  hpac  L  hpa  H  eHpa  M  auot€u'€pac  S  auo  thc  HPac  BF 
aulutec  hpac  l  \\  triuia  BH  treuia  M  \\  8  dicta  est  postea  SBF  \\  trebulam  MF: 
tribulam  reliqui.  cf.  Plin.  nat.  hist.  III  §  107  ||  apud  hanc  'M  ||  9  delebit  populi 
romani  exercitum  F  ||  quod  non  in  punica  nati  tempora  cannarum  e.  q.  s.  D 
cannorum  F  ||  10  triuiaeque  BHM  tribiaeque  L  treuiaeque  m  ||  11  hoc  om.  B 
ex  persona  sua  SBF  ||  poeta  om.  LH  {add.  T)  \\  12  ut]  etiam  SB  ut  etiam  F 
hic  LF  ||  13  item  om.  SBF  \\  tum  SIjF:  tunc  reliqui  ||  14  nunc  .  .  .  terrae 
om.  LH§  roseea  M  koscida  F  II  15  rosolanus  S.  exspectatur  Roseus  vel  Rosea- 
nus  ||  16  dicitur  F  \\  hinc  M  (hunc  m)  \\  a  quodam  consule  u.1  t  quidam  uolunt 
a  Curio  Vossianus  Burmanni  a  Curio  consule  .Masvicius.  cf.  Cic.  ad  Att.  IV 
15,  5  ||  in  narem  uel  nartem  SF:  in  narram  uel  narien  B  in  narie  uel  nar- 
rem  L  (in  nartem  uel  narem  l)  in  narram  uel  nariem  H  in  narram  uel  nar- 
tem  Mt-  fortasse  in  Nar  vel  Narem  cf.  Vossius  de  anal.  I  10  p.  411  sq.  (p.  300 
ed.  Foertschianae)  \\  17  uerumque  H  \\  dicimus  S  M  \\  confusum  F  \\  18  etiam 
om.  B  ||  19  quin  etiam  .  .  .  crescebat  om.  B  ||  quantum  .  .  .  ad  laudem  om.  S-\\ 
20  per  noctes  L:  noctes  HF  nocte  M.  ||  quod  .  .  .  transtulit]  quod  ad  laudem 
prouintiae  suae  uirgiiius^  transtuiit  B  quod  uirgilius  ad  laudem  suae  prouinciae 
transtuiit  F  et  SangaTlensis  archetypum,  ut  videtur,  nam  ad  suae  prouinciae  S  || 
quod  etiam  uirgilius  M  ||  21  prouintiam  LM\\  et  om.  S  \\  carpunt  SM 


COMM.  IN  VEK,G.  AEN.  VII  710-717.  187 

713.  tetricae  horrentis  rvpes  Tetricus  hloiis  in  Sabinis 
asperrimus,  uncle  tristes  liomines  tetricos  dicimus.  montemqve 
SEVERVM  proprium  nomen  montis  est;  sicut  agri  Roseus. 

714.  casperiamqve  colvnt  Casperia  et  Foruli  civitates  sunt. 
flvmen  himellae  Himella  fluvius  est  intra  Forulos.    et  sic  dixit  5 

cHimellae  flumen',  ut.  <(III  293)>  Buthroti  urbem. 

715.  qvi  tiberim  fabarimqve  bibvnt  bene  cbibunt':  namque 
Tiberis  in  Tuscia  oritur,  sed  transit  etiam  per  Sabinos,  unde  cbi- 
bunt';  non  cpossident?  dixit.  et  sciendum  Turno  dari  auxilium  a 
tractu  Piceni,  Samnii,  Campaniae  et  pro  parte  Apuliae:  omnis  vero  10 
Tuscia  superior  et  Venetia  Aeneae  praestat  auxilium.  Fabarim  autem 
quem  dicit  etiam  ipse  per  Sabinos  transit  et  Parfarus  dicitur:  Plau- 
tus  dissipabo  te  tamquam  folia  Farfari,  Ovidius  et  amoenae 
Farfarus  umbrae.  frigida  misit  nvrsia  Piceni  civitas.  cfri- 
gida?  autem  aut  re  vera,  aut  certe  venenosa,  nocens:  Gracchi  nam-  15 
que   ubique   in   contionibus    suis   Nursinos   sceleratos   appellaverunt, 

et  scimus  amare  Vergilium  historiarum  rem  per  transitum  tangere. 

716.  ortinae    classes    Ortini  equites   classes    dicuntur;   unde 
et  eorum   tubas  classica  dicimus,   et  partes  populi  classes  voeamus, 
quae  quinque  fuerunt.         popvliqve  latini   qui  intererant  Albani  20 
montis  viscerationi. 

717.  INFAVSTVM    INTERLVIT    ALLIA    NOMEN    Allia    fluvius    haud 

longe  ab  urbe  est.    iuxta  quem  Galli  Brenno  duce,  xv.  Kal.  avgl  die 
deleto  exercitu,  post  triduum  deleverunt  etiam  urbem  excepto  Capi- 
tolio.    sane  cAllia5  additum  unum  T  propter  metrum,  ut  frelliquias\  25 
Lucanus  bene  posuit  <(VII  633>  quas  Aliae  clades. 


1  mons  .  .  .  dicimus]  exscr.  Isid.  or.  X  266  ||  12  Plautus]  cf.  Poenul.  11 
1,  32  ||  13  Ovidius]  metam.  XIV  330  ||  22  Allia  .  .  .  ufc  relliquias]  exscr.  Luc. 
comm.  VII  633 


1  sabanis  B  piceno  F  ||  3  est  montis  SBF  \\  roseus  LHF;  rosei  (i.  e. 
*roseius')  S  rosei  MM  ||  4  caspia  S  ||  feruli  B  faruli  LH  ||  6  Himellae  .  .  . 
urbem]  ut  butroti  (bitroti  L)  flumen  urbem  LH  (corr.  I)  ||  botroti  B  butroti 
MF\\  7  faberimqve  S  fabarinqve  H  \\  9  auxilia  SBF  ||  a  077i.  S  ||  10  piceni  et 
samnii  et  campaniae  F  ||  11  faberim  F  ||  12  ipse  om.  L  {add.  I)  ||  et]  sed  SBFl  || 
dicitur  .  .  .  Farfarus  om.  H  ||  13  taquam  L  ||  14  umbrae]  unde  F  et  opacae 
Farfarus  undae  Ovidius  ||  15  uernenosa  L  ||  grachi  S  gracci  L  greci  F  ||  16  con- 
tentionibus  SBM l  ||  nursios  M  \\  17  historiarum  rem]  historiam  SBF\\  18  or- 
tynae  H  hortinae  MF  \\  Ortini  (hortyni  H)  equites  classes  dicuntur  LH:  ortini 
(hortinae  M)  equites  qui  classes  dicuntur  MF  Ordines  equites  quia  (qui  l). 
classes  dicuntur  Sl  Classes  ordines  equitum  dicuntur  B.  fortasse  Ortini  equites. 
equites  enim  classes  dicuntur  ||  dicuntur]  anazic  add.  F.  fort.  xa^ecg  \\  19  tubam 
eorura  S  tubas  eorum  BF  eorum  turbas  M  \\  classicam  S  M  \\  20  quas  quin- 
que  fuisse  legimus  saepius  SBF  ||  22  alia  F  \\  alia  F  ||  23  ab  urbe  roma  est 
SBM  ||  xii.  kat  M  \\  die  deleto]  dieleto  S  (i  del.  s)  ||  24  exercitu  romano  F  |: 
post  triduum  etiam  (etiam  om.  S)  nrbem  uastauerunt  SBF  \\  25  sane  alia  (sicj 
.  .  .  clades  LH  nisi  quod  unum   om.  H:    sane  alia  dicitur  cui  propter  metri 


188  SERVII 

718.    maemore  niari. 

720.    vel  cvm  sole  novo  prima  aestatis  parte:    nam  proprie 
sol  novus   est*vin.  Kal.  ian.;    sed  tunc  non   sunt   aristae,   quas  ab 
ariditate  dictas  esse  constat. 
5  721.    avt  hermi  campo  Hermus  Lydiae  fluvius,  qui  superfusus 

campis  gignit  fertilitatem,  unde  harenas  aureas  fingitur  trahere. 
lyciae  flaventibvs  arvis  provincia  est  fertilis  frugum. 

723.    hinc  agamemnonivs  troiani  nominis  hostis  hunc  Aga- 

memnonis   plerique   coniitem,   plerique   nothum  filium   volunt.     qui 

10  cum   venisset   ad  Italiam,    audito    adventu   Aeneae  in  bellum  ruit, 

non  amore  Turni,   sed  odio  hostilitatis   antiquae;   unde  ait  cTroiani 

nominis  hostis'. 

725.    rapit   popvlos   raptim    adducit.     etiam   Campaniae   loca 
commemorat-.         felicia  baccho  massica  nam  Massicus  mons  est 
15  vitibus  plenus.     cMassica?  autem  dixit,  ut  Maenala. 

727.  avrvnci  misere  patres  isti  graece  Ausones  nominan- 
tur.  sidicinaqve  ivxta  aeqvora  ab  oppido  quod  Sidicinum 
dicitur. 

728.  cales  linqvvnt  civitas  est  Campaniae;  nam  in  Flaminia 
20  quae  est  Cale  dicitur.    est  et  in  Gallia  hoc  nomine,  quam  Sallustius 

captam  a  Perperna  commemorat.       amnisqve  vadosi  accola  WL- 
tvrni  fluvius  est  Campaniae,  qui  iuxta  Cumas  cadit  in  mare. 
'   729.    saticvlvs  asper  populus  Campaniae,  asper  moribus. 
730.    oscorvmqve    manvs*   Capuenses    dicit,    qui    ante    Ophici 


15  Maenala]  georg.  I  17  ||  20  Sallustius]  hist.  fragm.  inc.  37  Dietsch.,  3  Kr. 


necessitatem  unum  (unurn  om.  M)  l  addidit  ut  allia  (alia  F)  diceretur  (diceret 
F)  sicut  relliquias  (sicut  reliquias  et  reliquias  F)  unde  apparet  bene  dixisse 
lucanum  quas  (qua  F)  aliae  clades  SBF  sane  allia  (alia  m)  dicitur  cui  addi- 
tur  uuum  .  1 .  propter  metri  necessitatem  ut  allia  diceretur.  unde  apparet  bene 
dixisse  lucanum  ut  relliquias  lucanus  bene  posuit  quas  alliae  (aliae  m)  clades 
M  ||  1  mare  F  \\  3  quas  .  .  .  constat  om.  LH  (add.  I)  ||  5  fusus  M  (superfusus 
m)  ||  6  campi  B  ||  7  lyciae  .  .  .  frugum]  h.  d.  frugum  prouincia  S  ||  fertilis  fru- 
gum  prouincia  RF,  nisi  quod  prouihciae  F  \\  prouintia  LM  ||  est]  minoris  Asiae 
add.  Faoricius  ||  fugarum  L  (frugum  l)  ||  ad  v.  722  cPulsuque  pedum  tremit 
excita  tellus'  Homerus  (II.  II  784)  vno  noocl  )isya  6zsva%LgsTo  yaCa  Fabricius  || 
8  agamennonis  LM  ||  9  comitem  plerique  om.  SB  \\  10  auditoque  SBMFl  || 
11  chodio  F  ||  12  ad  v.  724  in  marg.  quidam  tradunt  armigerum  fuisse  aga- 
memnonis  et  timore  factionis  clitemestrae  fugisse  ad  italiam  T  ||  14  comme- 
morat  loca  B  ||  felicia  baccho  massica  om.  libri,  Lipsiensis  corrcctor  supr.  vers. 
adscripsit  ||  marsicus  F  ||  15  menlana  H  ||  16  ausones  graece  B  \\  nol  lamena 
minantur  L  (t  lamena  del.  I.  scripturam  ad  Maenala  in  archetypo  additam  mdle 
intellexisse  videtur  librarius  \\  augones  S  (corr.  s)  ||  17  scholium  ad  s.  i.  a.  om. 
LH  (add.  T)  ||  19  linqvnt  LM  (linquunt  m)  linqvvt  H  ||  20  Cale]  non  cales 
supr.  vers.  add.  I  jj  Gallia  libri,  Gallaecia  coni.  I.  Vossius  ad  Pomp.  Mel.  p.  186  f| 
21  perna  BH  perpenna  reliqui  ||  22  qui  om.  libri,  add.  Fabricius  ||  24  capuen- 
sis  S  ||  Ophici]  osci  SBLH  afici  M  os////ci  F  offiuci  l  ofici  JDaventriensis.  in 
JReginensis  margine  caliter  in  v.  cod.  manuscripto  oficP  add.  Laniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  718—738.  189' 

appellati  sunt;  quod  illic  plurinii  abundavere  serpentes.  aclides 
illis  tela  aelides  sunt  tela  quaedani  antiqua,  adeo  ut  nequaquani 
comrnemorentur  in  bello.  legitur  tamen  quod  sint  clavae  cubito 
semis  factae,  eminentibus  liinc  et  liinc  acuminibus:  quae  ita  in 
hosteni  iaciuntur  religatae  loro  vel  lino;  ut  peractis  vulneribus  pos-  5 
sint  redire.  putatur  tamen  esse  teli  gonus,  quod  flagello  in  inmen- 
sum  iacipotest. 

732.  laevas  caetra  tegit  caetra  est  scutum  loreum,  quo 
utuntur  Afri  et  Hispani.  falcati  comminvs  enses  adfectavit 
varietatem:  nam  consequens  fuerat  ut  diceret  cdextras  armant  gla-  10 
dii  falcati'.  falcatus  autem  ensis  est  harpe;  qua  usus  est  Perseus: 
Lucanus  ait  <(IX  663)>  harpen  alterius  monstri  iam  caede 
rubentem. 

734.  oebale  Oebalus  filius  est  Telonis  et  nymphae  Sebethidis. 
haec   autem   est  iuxta  Neapolim.     sed  Telo   diu   regnavit   apud  Ca-  15 
preas;  insulam  contra  Neapolim  sitam.    filius  vero  eius;  patriis  non 
contentus   imperiis;  transiit   ad  Campaniam   et  multis   populis  sub- 
iugatis  suum  dilatavit  imperium. 

735.  telebovm   capkeas   cvm  regna   teneret    cum  teneret 
Capreas;   regna   Teleboum:   nam   Teleboae   Caprearum    sant   populi;  20 
quos   Telo   suo   regebat   imperio.     quidam  dicimt  Capreas  a  Capreo, 
qui  in  illis  regionibus  potens  fuit,  nominatas. 

738.  saerastis  popvlos  populi  Campaniae  sunt  a  Sarno  fluvio. 
Conon  in  eo  libro,  quem  de  Italia  scripsit,  quosdam  Pelasgos  aliosque 
ex  Peloponneso  convenas  ad  eum  locum  Italiae  venisse  dicit,  cui  nullum  25 


2  aclides  e.  q.  s.]  cf.  Non.  p.  554,  4  et  Isid.  or.  XVIII  7,  7  ||  8  caetka  scu- 
tum  .  .  .  Hispani]  exscr.  Isid.  or.  XVIII  12,  5.  cf.  Non.  p.  555,  6  ||  14  Oebalus 
.  .  .  imperium]  exscr.  nrythogr.  II  187 


1  plurimi  om.  B  ||  abundarent  F  \\  serpentes]  nam  graece  ocptg  serpens  di- 
citur  add.  D  ||  aclides  libri,  nisi  quod  aclidi  F\  2  nequaquam  L:  nequicquam 
H  nec  usquam  reliqui  ||  3  commemorarentur  SB  Ml  ||  subito  H  ||  4  sems  factae 
L  saeuis  facie  H  sertis  factae  M  et  semis  factae  Fdbricius  ||  acuminibus] 
quibusdam  add.  SBFl  ||  in  oste  S  ||  5  uelino  F  ||  6  redire]  ad  dominos  (domi- 
num  F)  reuerti  SBF  ad  dominos  redire  l  ||  putantur  iS'  ||  teli]  leti  M  (loeti  m)  || 
flagellum  HM  per  flagellum  D  ||  ad  aclides  in  marg.  hoc  genus  teli  flagello 
aptatur  ut  iaci  .possit  et  destinata  percutere  T  ||  8  ecreta  H  \\  9  spani  F  || 
adfectavit  .  .  .  falcati  om.  L  (add.  I)  ||  10  ut  diceret]  om.  H,  dicere  M  ||  11  arpe 
F  arpen  reliqui  ||  qua  SLH:  quo  BMF  \\  12  ait  om,  SBF  ||  arpen  libri  || 
14  filius  om.  H  \\  sebetridis  nimphae  B  ||  sebethri//dis  S  sebetridis  LH  sebe- 
thridis  MF\\  15  boc  S  ||  telon  SBFl  \\  apud  om.  LH  (add.  Ih)  ||  16  vero  om. 
M  ||  patris  non  contentus  imperio  SB  ||  17  transit  M  ||  subiugatis  om.  L  (add.  T)  || 
19  teleboevm  L  H  \\  20  capraeas  B  ||  teleboeum  LH\\  teleboae  SM:  teleboes  B 
teleboe  LH  teleboi  F  \\  21  telon  SBFl  \\  quidam  .  .  .  nominatas  e  Turonensi 
edidit  Daniel  ||  23  sareastris  libri  ||  hic  populi  sunt  campaniae  F  ||  sarro  LH 
(sarno  l)  surno  F -  ||  24  Conon  .  .  .  condiderunt  e  Turonensi  edidit  Daniel  \\ 
25  peloponesso  T 


190  SERVII 

antea  nomen  fuerit,  et  flumini  quem  ineolerent,  Sarro  nomen  inposuisse 
ex  appellatione  patrii  fluminis,  et  se  Sarrastras  appellasse.  hi  inter 
multa  oppida  Nuceriam  condiderunt. 

739.  rvfras    batvlvmqve     tenent     castella    Carnpaniae,    a 
5  Samnitibus  condita.         arva   celemnae  Iunonis.     locus  Cainpaniae 

est  Celenmae,  sacer  Iunoni. 

740.  ET    QVOS    MALIFERAE    DESPECTANT    MOENIA   BELLAE    niulti 

Nolam  volunt  intellegi  et  clicunt  iratum  Vergilium  nomen  eius  mu- 
tasse  propter  sibi  negatum  hospitium,  et  id  aperte  noluisse  dicere, 

10  sed  ostendere  per  periphrasin;  nam  illic  Punica  mala  nascuntur:  ut 
nunc  ?Bella?  pro  cNola?  posuerit.  alii  ita  volunt  accipi,  ut  sit  syn- 
alipha  et  legatur  cmoenia  Abellae'.  quidam  hanc  civitatem  a  rege 
Murano  conditam  Moeram  nomine  vocatam  ferunt,  sed  Graecos  primum 
eam  incoluisse.     quae  ah  nucibus  Abellanis  Abella  nomen  accepit.    alii 

15  quod  inbelle  vulgus  et  otiosum  ibi  fuerit,  ideo  Abellam  appellatam. 
huius  cives  cum  loca  circa  Capuam  possiderent,  f  ortu  tumultu  interisse, 


1  quem,  quod  Daniel  edidit,  hodie  evanuit.  Hagenus  qui  ante  me  Danie- 
linum  exemplar  cum  codice  contulif  nihil  discrepantiae  enotavit.  \\  adcolerent 
Cluverius  Ital.  ant  lib.  IV  p.  1156.  ||  Sarno  Daniel  ||  2  Sarrastes  Daniel  Sarra- 
steis  Cluverius  ||  rvfnas  S  (corr.<  s)  ||  batalvmqve  ]p  \\  castella]  oppida  F  \\  5  rvea 
S  ||  celennae  BS  \\  Iunonis  om.  Sl  et  exemplaria  impressa  praeter  Stephanianum 
et  Danielinum.  Iunonis.  locus  ego  distinxi  ||  6  celemne  SBF  celennae  L  ce- 
lemna  HM  ||  7  maliferre  L  ||  9  et  id  .  .  .  dicere  om.  LH?  recte  ut  videtur. 
(add.  I)  ||  et  id  SFl:  et  ideo  B  nec  id  M  ||  uoluisse  SM  (noluisse  s)  ||  10  osten- 
dere  om.  F  \[  ut  LHF:  unde  SBMl  \\  11  bellam  F  \\  posuit  B  ||  posuerit]  Alii 
idem  a  uirgilio  in  georgicis  factum  memorant,  ut  etiam  ab  aulo  gellio  (VI 
20,  1  sqq.)  tradituu.  qui  quom  a  nolanis  aquam  petisset  uti  duceret  in  propin- 
quum  rus,  nolanos  petitum  beneficium  non  fecisse.  poetam  offensum  nomen 
urbis  eorum  quasi  ex  hominum  memoria  sic  ex  carmine  suo  derasisse  (sic  Bo- 
non.  S.  Salv.  90,  detraxisse  D).  nam  cum  primum  ab  eo  recitatum  et  editum 
sic  esset  (georg.  II  224)  ctalem  diues  arat  capua  et  uicina  ueseuo- nola  iugo' 
^ora  pro  nola  mutauit  atque  ita  reliquit  cet  uicina  ueseuo  ora  iugo'  add.  Italici 
saec.  XV  libri,  e  quibus  Bononiensem  et  D  inspexi  ||  ita  inseruit  Lion  ||  nolunt 
F  j|  accipi]  moenia  abellae  (bellae  F  belle  l)  add.  SBMFl  ||  sinalifa  libri  \\ 
12  et  legatur  LH:  cum  legimus  SBF  cum  legitur  M  ||  moenia  abellae  SH: 
moenia  bellae  reliqui.  ceterum  ad  alii  volunt  e.  q.  s.  in  marg.  D  db  alio  haec 
adscripta  sunt  in  alio  sic:  sed  dicere  per  antiphrasim  belle  quasi  minime  belle, 
cum  quibus  consentiunt  quae  in  Turonensi  is  qui  Tironianis  notis  utebatur  ad- 
didit  Bellae  autem  cata  antifrasin  dixit  id  est  per  contrarium  quia  non  fuit 
bella.  ||  quidam  .  .  .  Abellanos  dictos  e  Turonensi  edidit  Daniel.  veteris  inter- 
pretis  de  Abellae  oppidi  origine  et  nomine  narrationem  ab  homine  imperito  in 
brevius  contractam  esse  apparet.  ||  13  fort.  Murrano.  cf.  Serv.  ad  Aen.  XII  529 
et  VI  760.  videntur  igitur  fuisse  qui  Abellam  a  Latinis  conditam  esse  dicerent  || 
Moeram]  infra,  si  modo  quid  voluerit  .interpres  recte  intellexi,  Moeranum  voca- 
tur  oppidum  ||  sed  .  .  .  incoluisse]  cf.  lust.  XX  1,  13  *Abellani  nonne  Chalciden- 
sium  coloni  sunV?  ||  14  ab  nucibus  ab  nucibus  T  ||  acceperit  Masvicius  || 
15  apellatam  T.  fort.  appellatam  dicunt  ||  16  huius  cives  e.  q.  s.]  fortasse  hoc 
dicere  voluit  interpres,  partem  civium  Abellanorum  olim  in  agro  Campano  habi- 
tasse  et  seditione  orta  inde  Moeranum  fugisse,  ubi  propter  bellum  vitatum  Abel- 
lani  dicti  sint  ||  ortu  tumultu  interisse  T  arto  t.  i.  Daniel  orto  t.  i.  Commeli- 
nus.    orto  tumultu  multos  interisse  F.  Schoellius 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VII  739-750.  .191 

aliosque  fugientes  Moeranum  abisse  et  eius  incolis  se  iunxisse:  et  quod 
inbelliores  fuerint  Abellanos  dictos. 

741.  cateias  tela  Gallica:  unde  et  Teutonicuin  rituni  dixit. 
cateiam  quidam  asserunt  teli  genus  esse  tale  quale  aclydes  sunt,  ex 
materia  quam  maxime  lenta,  cubitus  longitudine,  tota  fere  clavis  ferreis  5 
illigata,  quas  in  hostem  iaculantes  lineis,  quibus  eas  adnexnerant, 
reciprocas  faciebant.  cateias  id  est  hastas.  cateiae  lingua  Theotisca 
hastae  dicuntur. 

742.  kaptvs  DE  svbere  CORTEX  bene  craptus5,  id  est  raptim 
sublatus,  quia  recens  suberis  cortex  in  quamvis  formam  tota  flecti-  10 
tur  facilitate. 

744.  montosae  -nersae  civitas  in  montibus  posita. 

745.  insig-nem  fama  bene  cfama?;  quia  occidetur,  ut  <XII  460> 
Vfentemque  Gyas;  cadit  et  Tolumnius  augur. 

746.  horridA  peaecipve  cvi  gens  Aequiculam  gentem  dicit,  15 
et  morum  et  vitae  qualitate  praeduram.  sane  aliud  pendet  ex  alio: 
ideo  erant  horridi,  quia  venabantur;  ideo  venabantur,  quia  habebant 
duras  glebas;  id  est  infertiles:  nam  molles  feraces  sunt;  ut  in  geor- 
gicis  docet  <JI  204>  et  cui  putre  solum;  namque  hoc  imita- 
mur  arando.  20 

750.  qvin  et  marevbia  venit  de  gente  saceedos  Medea 
quando  relictis  Colchis  Iasonem  secuta  est,  dicitur  ad  Italiam  per- 
venisse;  et  populos  quosdam  circa  Fucinum  ingentem  lacum  habi- 
tantes;  qui  Marrubii  appellabantur  quasi  circa  mare  habitantes; 
propter  paludis  magnitudinem;  docuit  remedia  contra  serpentes:  25 
quamquam  alii  Marrubios  a  rege  dictos  velint.  hi  ergo  populi 
Mecleam  Angitiam  nominaverunt   ab   eo   quod  eius   carminibus   ser- 


3  tela  Gallica  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  XVIII  7,  7  ||  21  Meclea  e.  q.  s.]  exscr. 
mythogr.  II  136  extr.   cf.  Plin.  natr  hist.  VII  §  15,  XXV  §  11,  GelL  XVI  11,  1  sq. 


1  abisse  etj  primo  haec  scripserat  interpres  Turonensis  fuisse  et  eam,  tum 
fuisse  et  eam  oblitteravit  et  abisse  supra  fuisse  scripsit  ||  se  iunxisse  T:  struxisse 
Daniel  serviisse  Gommelinus  et  eius  incolas  struxisse  Moerani  Danielem  Hein- 
sium  coniecisse  Burmannus  refert  ||  3  teutonico  ritu  B  |)  4  cateiam  .  .  .  faciebant 
wiarg:  T.  id  est  hastas  .  .  .  dicuntur  alius  interpres  supr:vers.  ad  *cateias*  ad- 
scripsit  ||  5  post  lenta  lacunam  indicavit  Daniel  ||  expectatur  cubiti  ||  6  illigatas  T, 
sed  s  littera  past  addita.  fort.  illigata  est.  ||  quas  T  quam  Daniel  \\  eas  scripsi: 
earh  T  ||  7  reciprocam  Daniel  \\  9  id  est  raptim  sublatus  om.  L  H  (add.  I)  ||  id 
est  om.  M\\  raptim  et  sublatus  F  \\  11  felicitate  H  \\  12  naersae  M  \\  13  occi- 
ditur  LM  \\   14  ufontemque  H  ||  gias  B   giyas  H  gigas  M  ||  cadit  .  .  .  augur] 

se  adi^eta  H  et  .  .  .  augur  om.BMF\\  et]  ipse  Vergilius  \\  16  qualitate]  om.  S, 
qualitatem  F  \\  perduram  H  ||  18  id  est  om.  F  ||  faraces  B  feries^  F  ||  19  cui 
putre  solum]  capud  resolum  F  \\  imitantur  H  ||  21  marrvvia  S  ||  scilicet  Medea 
Fabricius  ||  Medea  om.  L  ||  23  etj  quae  F  ||  quosdam]  quos  S  ||  27  anguiciam  Sl 
angiciam  L 


192.  SERVII 

pentes  angerent.    ab  his  nunc  Vmbronem  venisse  dicit,  non  regern, 
sed  ducem.    sunt  autem  isti  Marsorum  populi. 

751.     FRONDE  SVPEB,  GALEAM  ET  FELICI  COMPTVS  OLIVA  COmptuS 

frondibus  festae  olivae. 
5  753.    vipereo  generi  terrenis   serpentibus.         graviter  spi- 

rantibvs  hydris  aquae  serpentibus.    cgraviter?  autem  c  spirantibus 5 
solo  nocentibus  flatu:  Lucanus  <IX  725)>  ante  venena  nocens. 
SPARGERE  conficere,  ut  et  spargere  venena  didieerunt. 

755.  arte  levabat  leviores  esse  faciebat,  ut  <I  330>  nostrum- 
10  que  leves  quaecumque  laborem. 

756.  medicari   cvspidis   ictvm    cmedicor  illam  rem5    et   cilli 
rei^  sicut  modulor. 

760.  liqvidi  flevere  lacvs  etiam  alii. 

761.  IBAT   ET   HIPPOLYTI   PROLES  PVLCHERRIMA  BELLO  VIRBIVS 

15  Theseus  mortua  Hippolyte  Phaedram;  Minois  et  Pasiphaae  filiam; 
superduxit  Hippolyto.  qui  cum  illam  de  stupro  interpellantem  con- 
tempsisset,  falso  delatus  ad  patrem  est,  quod  ei  vim  voluisset  in- 
ferre.  ille  Aegeum  patrem  rogavit  ut  se  ulcisceretur.  qui  agitanti 
currus    Hippolyto   inmisit   focam;    qua    equi   territi   eum   traxerunt. 

20  tunc  Diana  eius  castitate  commota  revocavit  eum  in  vitam  per 
Aesculapium,  filium  Apollinis  et  Ooronidis,  qui  natus  erat  exsecto 
matris  ventre;  ideo  quod;  cum  Apollo  audisset  a  corvo;  eius  custode; 
eam  adulterium  committere;  iratus  Coronidem  maturo  iam  partu 
confixit  sagittis  —  corvum  vero  nigrum  fecit  ex  albo  —  et  exsecto 

25  ventre  Coronidis  produxit  ita  Aeseulapium;  qui  factus  est  medicinae 
peritus.  hunc  postea  Iuppiter  propter  revocatum  Hippolytum  inter- 
emit:  unde  Apollo  iratus  Cyclopas  fabricatores  fulminum  confixit 
sagittis:  ob  quam  rem  a  Iove  iussus  est  Admeti  regis  novem  annis 


8  et  spargere]  Cic.  in  Cat.  II  10,  23  ||  15  Theseus  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr. 
I  46,  II  128.    cf.  Luct.  Tlac.  ad  Stat.  Theb.  III  506  et  V  444 


1  ingerent  F  angerentur  mythographus  ||  4  festae]  sertae  H  \\  6  hydrts  .  .  . 
spirantibus  om.  L  (add.  I)  ||  hidkis  B,  ydris  l\  sperantibus  H  inspirantibus  M  || 
7  nocens  SB:  nocent, reliqui  ||  8  et  om.  SB  \\  .10  quicumque  SMl  quique  L  || 
11  illam]  illa  L  ||  12  modulor  liori.  et  moderor  et  comitor  add.  D  ||  13  schol. 
ad  v.  760  om.  L  ||  atiam  H  ||  alii]  scilicet  praeter  Fticinum  ||  15  mortua]  priore 
uxore  add.  L>  ||  ippole  B  yppole  LM  ypole  H  ||  passiphe  B  passiphae  L  pa- 
sifae  HM  pasipe  F  ||  16  soperduxit]  nouercam  add.  L>  ||  de  stupro  illam  SB  || 
contempsisset]  spreuisset  L  siesset  H  \\  17  delatus  est  ad  patrem  B  \\  18  ille] 
hoc  est  theseus  add.  SB,  sed  theseus  add.  F  ||  Aegeum]  Neptunum  Masvicius  || 
agitante  H  \\  19  currum  M  ||  Hippolyto]  in  litore  add.  Fl  |]  focam]  focam  in 
litore  SB  et  mythographi  in  iitore  focam  m  ||  distraxerunt  F  et  mythogr.  I  || 
20  caritate  F  \\  in  vitatn]  om.  B,  ab  inferis  1)  ]|  21  secto.B  exocto  F  l|  25  artis 
medicinae  BH  \\  26  interemit]  ab  inferis  fulmine  peremit  F  |  27  fulminis  F  || 
confixit]  amrixit  F  ||  28  viii  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  751—776.  193 

apud  Amphrysum  armenta  pascere  divinitate  deposita.  sed  Diana 
Hippolytum,  revocatum  ab  inferis,  in  Aricia  nymphae  commendavit 
Egeriae  et  eum  Virbiuro,  quasi  bis  virum,  iussit  vocari.  cuius  nunc 
filium  cognominem  dicit  in  bellum  venire:  adeo  omnia  ista  fabulosa 
sunt.  nam  cum  castus  ubique  inductus  sit  et  qui  semper  solus  5 
habitaverit;  habuisse  tamen  fingitur  filium.  re  vera  autem;  ut  et 
supra  <84>  diximus;  Virbius  est  numen  coniunctum  Dianae;  ut 
matri  deum  Attis;  Minervae  Erichthonius;  Veneri  Adonis. 

762.  qvem  mater  aricia  misit  civitas  iuxta  Albam.    cmater3 
autem  propter  Augustum   dicit;   qui   fuerat  ex  Aricina  matre  pro»  10 
genitus:  ac  si  diceret,  quae  tanti  auctor  est  generis.. 

763.  EGERIAE  LVCIS  nynipha  in  Aricino  nemore,  quam  ami- 
cam  suam  Numa  esse  fingebat  ad  firmandam  legum  suarum  aucto- 
ritatem. 

764.  PINGVIS    VBI    ET    PLACABILIS    ARA    DIANAE    'pinguis9    fre-  15 
quenti   sacrificio;   cplacabilis?  autem   ac  si  diceret,  non   qualis   ante 
fuit;  vel  illic  vel  apud  Tauros;  humano  gaudens  cruore:  quam  histo- 
riam  plene  in  secundo  <(116)>  diximus;  cum  Iphigeniae  incidit  com- 
memoratio. 

765.  arte  novercae   occiderit  bene  vim  sceleris  expressit  20 
sola  novercae  commemoratione. 

769.  paeoniis  revocatvm  herbis  aut  medicinalibus,  a  Paeone 
medico  deorum7  qui  Paean  secundum  Doricos  dicitur;  secundum 
rationem  Paeon:  aut  re  vera  herbam  Paeoniam  dicit;  cuius  Creta 
ferax  est.         et  amore  dianae  camore^;  id  est  cura.  25 

772.  medicinae  talis  et  artis   quae   etiam   fata  dissolveret. 

773.  poenigenam  matris  poena  genitum:  alii  cPhoebigenani/ 
legunt;  ut  Probus. 

775.  relegat  commendat  ab  aliis  segregatum. 

776.  solvs  in  solis  locis:  nam  csolus?  quomodo  qui  filium  di~  30 
citur   suscepisse?         ignobilis  non  vilis;   sed  ignotus:    quamquam 


1  afrisum  F  ||  3  aegeriae  libri  praeter  M  \\  et  eum  . . .  filium  om.  L  (add.  T)  || 
uiruium  F  ||  uis  uirum  F  ||  4  cognomine  LJEL  ||  uenisse  F  ||  6  fingitur]  dicitur  B  \\ 
autem]  itaque  B  \\  7  uerbius  F  ||  nomen  est  S  est  nomen  Hs  [|  8  attis  BLF: 
atis  8 M l  acis  H  ||  ericthonius  LHM  erictonius  B  ||  ueneradonque  F  (ueneri 
adonis  f)  ||  10  dixit  SM  ||  matre]  Atia  add.  D  ||  11  es  SBl  ||  12  lvcis  31:  lvco 
reliqui\  17  tauros  SBMl:  centauros  LR  tauricum  F  ||  18  diximus]  inuenies 
F  ||  20  vim]  iura  H  \\  21  commemoratio  B  \\  23  Paean]  FLcuav  Fabricius  recte, 
ut  videtur  \\  doricus  S  (doricos  s)  ||  24  Paeon  SFm:  peoneon  B  peneon  LM 
paeneon  H.  cf.  ad  XII 401  ||  crea  B  reta  F  ||  25  ferat  F  ||  27  penioenam  B  aeo- 
nigenam  H  relicto  initialis  litterae  spatio  peonigenam  M  ||  alii  om.  M  ||  febige- 
nam  L  faebigenam  H  poebigenam  F  ||  28  ut  Probus  om.  F  ||  30  in  om,  S  || 
solis  in  locis  B 

Seryii  coram.  Vol.  II.  Fasc.  I.  13 


194  ^  SEKVII 

possit  etiani  ad  illud  referri  quod  dicunt  quibusdam  artibus  posse 
hominum  vitam  ultra  fata  protendi,  ita  tamen,  ut  solam  habeant 
vitae  imaginationem;  videntur  enim  omnia  facere  nec  faeiunt. 
aevvm  aevum  est  aetas  perpetua,  cuius  neque  initium  neque  extremum 
5  noscitur,  sed  foic  modo  *aevum'  aetatem  Hippolyti  posuit.  veteres  aevum 
etiam  deorum  vitam  dicebant;  nam  et  Virbius  inter  deos  colitur.  Vir- 
bium  autem  quidam  Solem  putant  esse,  cuius  simulachrum  non  est  fas 
attingere,  propterea  quia  nec  sol  tangitur. 

777.  verjsoqve  vbi  nomine   de  re  facto,   ut  oestrum   Grai 
10  vertere  vocantes. 

778.  vnde  etiam  triviae   templo    exponit   rc    ahvov:    nam 
Callimachus  scripsit  ahia^  in  quibus  etiam  hoc  commemorat. 

779.  arcentvr  eqvi  quoniam  apud  quasdam  gentes  ad  aram  equo 
sedere  permittebatur. 

15  781.    havd  setivs  non  segnius  patre.    dicit  autem  tantae  eum 

fuisse  audaciae?  ut  nec  paternae  mortis  terreretur  exemplo. 

784.    vertitvr  id  est  agit.         et   toto  vertice  svpra  est 
Statius  et  toto  despectat  corpore  bellum. 

786.  aetnaeos  efplantem  favcibvs  ignes  nimios,   quantos 
20  habet  Aetna. 

787.  TAM  MAGIS  ILLA  FREMEKS  ET  TRISTIBVS  EFFERA  FLAMMIS 
QVAM  MAGIS  EFFVSO  CRVDESCVNT   SANGVINE    PVGNAE   legitur   in    arte 

quod  ctam  magis  maxime  minus  minime5  positivo  tantum  iungantur: 

quod  tamen  tunc  observatur  si  ponantur  ad  augmentum  istae  par- 

25  ticulae;    tunc    enim    vitiosam    faciunt    elocutionem.     ceterum    si    ad 

exaequationem  positae  sint,  possunt  vel  comparativo  vel  superlativo 


4  aevum  .  .  .  noscitur]  cf.  Isid.  or.  V  38,  4  ||  9  oestrum]  georg.  III  148  || 
18  Statius]  Theb.  IV  165  ||  22  legitur  in  arte  e.  q.  s.]  cf.  Serv.  comm.  in  Don. 
p.  431,  14;  Prob.  instit.  art.  p.  73,  9;  Don.  p.  374  sq.;  Pomp.  comm.  p.  156  sq.  K. 


1  etiam  .  .  .  quibusdam  om.  LH  (add.  I)  ||  illum  F  ||  dicunt  F:  dicitur 
SBM  ||  posse  om.  LHM  (add.  I)  \\  2  uita  HM  ||  protendi  posse  M\\  solum  S  I 
3  imaginationem  uitae  M  |)  4  scholium  ad  aevum  e  Turonensi  edidit  JDaniel  \ 
5  nascitur  Laniel  \\  hoc  modo  JDaniel  ||  yppolyti  T  ||  6  Virbium  .  .  .  tangituf 
ad  vers.  762  ao  dlio  in  Turonensi  eadem  his  verbis  adscripta  sunt  quidam  uir- 
bium  intellegunt  solem  cuius  (sic)  nefas  est  attingere  quia  sol  numquam  tan- 
gitur  ||  7  solum  T  (corr.  DanieT)  ||  8  propter  quod  Daniel  ||  11  exponit]  et  ponit 
S  ||  to  aution  S  io  ation  B  (ro  uixiov  in  marg.  Daniel)  toition  L  to  aition  H 
to  aetion  M  troaition  F  \\  12  gallimacbus  S  callimmachus  B  callimacus  LH\\ 
aicia  B  aitia  LH  dytia  M  etiam  F  \\  13  scJiolium  ad  v.  779  e  Turonensi  edi- 
dit  Daniel  ||  15  secivs  BHF  ||  seginius  F  ||  16  terretur  F  ||  17  id  est  agit] 
aestvat  L  Ast  agit  H  ita  ut  a  post  additum  sit  ||  agit]  agitur  S  agitatur  l  \\ 
tvto  F  ||  18  corpore  libri  pectore  exemplaria  nonnulla  et  toto  despectans  yer» 
tice  bellum  Statius  \\  19  epflantvr  F  ||  22  legitur  .  .  .  pugnae  om.  H  ||  23  iun» 
guntur  SF  iugantur  M  \\  24  tamen]  tunc  F  tantum  Heinsius  \\  obseruabitur  L  || 
25  equationem  F  \\  si  om.  M  (add.  m) 


COMM.  INfVERG.  AEN.  VII  777—794.  195 

vel  pro  his  gradibus  ipsae  inter  se  iungi:  hinc  ergo  est  ctam  niagis 
illa  fremens  et  tristibus  effera  flammis,  quam  magis  effuso  cru- 
descunt  sanguine  pugnae9:  non  enim  ad  praelationem  positae  sunt? 
sed  ad  exaequationem.  maiores  enim  nostri  vitia  non  in  dicto,  sed 
in  significatione  esse  voluerunt.  hinc  est  in  Sallustio  ita  quam5 
quisque  pessime  fecit,  tam  maxime  tutus  est:  nam  et  hic 
exaequatio  est,  non  comparatio. 

790.  io  avro  insignibat  haec  Inachi  filia  Argivorum  fluminis 
fuit.  hanc  amavit  Iuppiter.  et  dum  cum  ea  esset,  Iuno  supervenit. 
timens  ille  ne  deprehenderetur;  Ionem  mutavit  in  vaccam  et  eam  10 
poscenti  dedit  lunoni,  ne  paelicem  confiteretur.  cui  Iuno  Argum, 
oculatum  omnibus  menibris,  Arestoris  sive  Terrae  filium;  quem  Graeci 
panopten  appellant,  custodem  adposuit.  quem  cum  Iuppiter  per  Mer- 
curium,  qui  eum  cantu  fistulae  in  somnum  conpulit,  intereniisset, 
Iuno  eum  in  pavonem  mutavit,  Ioni  vero  inmisit  oestrum,  muscam  15 
animalibus  infestam,  quo  diu  exagitata  ad  Aegyptum  venit  et  Iovis 
voluntate  in  Isin  mutata  colique  coepta  est.  insignibat  signo  suo 
clarum  esse  faciebat. 

791.  argvmentvm  ingens  aut  fabula,   ut  Cicero  argumenta 
erant  in   valvis:   aut  re  vera  argumentum,   quo  se  Graecum  pro-  2(h 
bare  cupiebat.     hoc   enim  etiam  Amata    superius   dixit  <(372>  Ina~ 
chus  Acrisiusque   patres  mediaeque  Mycenae.         cvstos  ne 
reverti  posset  in  formam  priorem. 

792.  pater  inachvs  pater  non  tantum  ipsius  Ionis;  sed  auctor 
originis  Turni.  25 

794.    totis  agmina  densentvr  campis  scilfcet  qui  oculis  pote- 
rant  subiacere.        densentvr  denseo  denses  dicimus;  aliter  non. 
argivaqve   pvbes    et   hoc   ad   generis;    ut   supra  diximus;    pertinet 
probationem;  quod  eum  sequebantur  Argivi. 


5  Sallustio]  Iug.  31,  14  ||  8  haec  Inachi  filia  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  II  89. 
cf.  comm.  Luc.  VIII  831  ||   19  Cicero]  in  Verr.  act.  II  lib.  IV  56,  124 


1  -est  om.  S  ||  3  enim  om.  S  ||  5  significationem  F  \\  in  om.  H  ||  asulustio  F  ]\ 
6  quique  F  ||  pessima  L  ||  totus  LH.  (corr.  T)  ||  nam  om.  B  ||  et  om.  F  ||  8  insi- 
gnabat  F  ||  10  prehenderetur  F  ||  io  SMF  ||  11  pelicem  libri  ||  arguam  F  || 
12  Arestoris  Masvicius  (cf.  Apollod.  II  3,  3):  aristoris  F  aristodis  reliqui  \\ 
14  peremisset  F  ||  16  exagitata]  uexata  S B  ||  et]  et  ibique  F  ||  1.7  isim  B  ni- 
siin  F  ||  insionabat  L  insignabit  l  ||  18  faciebat]  sua  pictura  insignem  faciebat 
e  Turonensi  addidit  Daniel  ||  19  ut]  ut  in  H  ||  argumentum  LH  (corr.  I)  ||  20 
baluis  SB  (ualuis  s)  ualbis  LH  ualhis  M  uallis  F\\  21  enim  om.  SB  \\  etiam 
om.  Fl  dixerat  M\  24  ipsius  LH:  eius  SBMl  iure  F  unius  F.  Schoellius  || 
Ionis  om.  SBMF\\  sed  pater  auctor  F  ||  26  paterant  F  ||  27  densentvk]  uero 
add.  Sl    a.utem  add.  F  ||  densis  F  ||  28  pvbes]  sicani  LH 

13* 


196  SERVII 

795.  veteresqve  sicani  bene  cveteres\-  nam  ubi  nunc  Ronia 
est;  ibi  fuerunt  Sieani;  quos  postea  pepulerunt  Aborigines. 

796.  sacranae  acies  dieunt  quendam  Corybantem  de  Creta 
venisse  ad  Italiam  et  tenuisse  loca?  quae  nunc  urbi  vicina  sunt,  et 

5  ex  eo  populos  ducentes  originem  Sacranos  appellatos;  nam  sacrati 
sunt  matri  deum  Corybantes.  alii  Sacranas  acies  Ardeatum  volunt, 
qui  aliquando  cum  pestilentia.  laborarent,  ver  sacrum  voverunt;  unde 
Sacrani  dicti  sunt.  picti  scvta  labici  Glaucus,  Minois  filius, 
venit  ad  Italiam.    et  cum  sibi  imperium  posceret  nec  acciperet;  ideo 

10  quod  nihil  praestabat;  sicut  eius  pater  praestiterat  zonam  eis  trans» 
mittendo;  cum  antehac  discincti  essent;  ostendit  scutuni:  a  quo  et 
ipse  Labicus  dictus  est,  et  ex  eo  populi  aito  vfjg  AccfiTJg,  quam  la- 
tine  amplam  vocamus.  *pieti?  autem  *scuta5  id  est  in  bello  frequen- 
ter  probati:   nam   apud   maiores  virorum  fortium  picta  erant  scuta; 

15  e  contra  inertium  et  tironum  pura  erant,  unde  est  <(IX  545)>  par- 
maque  inglorius  alba;  id  est  non  picta. 

797.  qvi  saltvs  tiberine  tvos  non  originem;  ut  diximus 
supra  <715>.  sacrvmqve  nvmici  litvs  arant  aut  iam  tunc 
sacrum;  aut  prolepsis  est:  nam  consecratus  est  Numicus;  postquam 

20  inventum  est  illic  cadaver  Aeneae. 

798.  litvs  arant  litus  fluminis;  ut  <VIII  83>  viridique  in 
litore  conspicitur  sus. 

799.  circaevmqve  ivgvm  circa  hunc  tractum  Campaniae  cole» 


6  alii  .  .  .  dicti  sunt]  cf.  Fest.  s.  v.  Sacrani 


2  ibi]  ubi  S  (corr.  s)  ||  ad  v.  795  in  marg.  quidam  sicanos  proprie  siculos 
intellegunt  dicentes  numquam  in  italia  fuisse  sicanos,  sed  siculos.  qui  profecti 
ad  insulam  conexam  italiae  quae  tunc  sicania  dicebatur  cognominem  sibi  red- 
diderunt  T  ||  3  quondam  SH  ||  coribantem  BLH  heribantem  F  \\  decreto  F, 
correxi  ||  4  urbi]  romae  B  ||  6  coribantes  BL  choribantes  F  ||  sacranos  SL 
(corr.  s)  ||  ardea  tu  F  ardeatum  reliqui.  Ardeatium  Masvicius.  cf.  JSfeue  For- 
menl.  IP  p.  77  sqg.  ||  7  pestilentiam  F  ||  uerum  sacrum  SBMF  uera  sacra  L 
uera  sacrum  H  ||  nouerunt  H  ||  8  dicti  sunt]  uer  sacrum  autem  immolationis 
est  genus  .  mos  enim  italis  fuit  ut  magnis  in  (sic)  periculis  adducti  uouerent 
quaecumque  proximo  uere  nata  essent  apud  se  animalia  immolaturos  a4d.  D. 
cf.  Fest.  Paul.  p.  379  ||  9  nec  acciperet  om.  H  ||  10  praestiterat  et  ad  zonam  F  || 
eis]  eius  S\  11  antea  SBF\\  distincti  SM  (corr.  s)  discuncti  H  discena  F  || 
scutum  militare  SBl,  nisi  quod  militarem  B  ||  a  om.  SB  ||  quo]  qui  s  \\  12  ano 
thc  a^byc  B  dBo  thc  aabiic  H  ano  toc  adBcc  F  ||  13  amplam]  ansam  coni. 
VaJesius  ad  Amm.  Marc.  XXI  2,  1,   sed  cansa'  illa  aetate  *ampla'  dicta  est  || 

14  erant  scuta  depicta  SB  depicta  erant  scuta  M  ||  scuta  . . .  pura  erant  om.  F  || 

15  e  om.  SBM  ||  est  om.  S  ||  19  prolemsis  B  prolempsis  LMF  prolemprosis 
H  ||  est  om.  M  ||  7tQ6lrjipig  est  a  cadauere  Aeneae  Fabricius  ||  nam  consecratus 
est  om.  H,  sed  spatium  relictum  est  \\  20  inuentum  illic  est  M  illic  inuentum 
est  F  ||  22  sus]  quom  ripae  proprie  fluminum  sint  (sit  cod.)n  litora  maris,  ut 
ouidius  (met  I  42)  fpro  ripis  litora  pulsant'  add.  JD 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VII  795-804.  197 

batur  puer  Iuppiter,  qui  Anxyrus  dicebatur,  quasi  avav  %vqov,  id 
est  sine  novacula,  quia  barbam  numquam  rasisset,  et  Iuno  virgo, 
quae  Feronia  dicebatur.  est  autem  fons  in  Campania  iuxta  Terra- 
cinam;  quae  aliquando  Anxur  est  dicta. 

800.  et  vieidi  gavdens  feronia  lvco  non  vacat  quod  addi-  5 
dit  Viridf:  nam  cum  aliquando  huius  fontis  lucus  fortuito  arsisset 
incendio  et  vellent  incolae  exinde  transferre  simulacra  deorum,  subito 
reviruit. 

801.  qva  satvrae  iacet  atea  palvs  secundum  hanc  lectio- 
nem!  re  vera  Saturam  paludem  intellegimus ;  sed  alii  cAsturae'  legunt.  10 
quod  si  est,  paludem  pro  flumine  posuit;  nam  haud  longe  a  Terrar 
cina  oppidum  est  Astura  et  cognominis  fluvius. 

802.  qvaeeit  itee  valles  satis  signatis  verbis  expressit  flu- 
men  angustum;  contra  de  Tiberino  ait  <32)>  in  mare  prorumpit. 

803.  HOS    SVPEE  ADVENIT  VOLSCA   DE   GENTE   CAMILLA  pmden-  15 

ter  post  inpletam  commemorationem  virorum  transit  ad  feminas; 
ita  enim  et  de  Troianis  legitur;  qui  ultimum  Amazonum  auxilium 
postularunt:  quae  res  ab  Homero  praetermissa  est.  sane  iam  prae- 
sagium  est  infelicitatis  futurae  quod  inter  ipsa  principia  armantur 
et  feminae.  volsca  de  gente  de  Priverno,  Volscorum  oppido,  20 
ut  <XI  54(T>  Priverno  antiqua  Metabus  cum  excederet  urbe. 

804.  floeentes  aere  cateevas  Ennius  et  Lueretius  florere 
dicunt  omne  quod  nitidum  est:  hoc  est  secutus  Vergilius;  aliter 
acyrologia  est:  Lucretius  (Y  1442>  florebat  navibus  pontus.    " 


22  Ennius]  incert.  libr.  fragm.  XXIV  Vahl. 


1  anxyrus  H:  anxirus  SL  MF  anxiris  F  ||  cInayzypoyc  S  dNEYTYPOYC  B 
neYfipoY  L  tthpypoy  M  aNCYTipoc  F,  om.  H,  sed  spatium  relictum  est  ||  2  quia] 
qui  MF  ||  rassisset  L  rarisset  H  ||  3  forma  JR  (feronia  supr.  vers.  Daniel)  \\ 
tarricinam  F  ||  4  anxir  (anxyr  F)  est  dicta  MF:  anxires  dicta  S  anxiris  dicta 
est  B  anxires  dicta  est  LH  (anxires  in  ras.  I)  ||  6  aliquam  F  ||  fortuitu  S  || 
7  simulacra  transferre  B  ||  8  reueruit  F  ||  ad  Feronia  supr.  vers.  hanc  quidam 
a  ueteribus  dictam  uolunt.  quae  postea  corrupto  nomine  feronia  est  dicta  T. 
post  quidam  pristinum  deae  nomen  db  interprete  omissum  est.  fortasse  voluerat 
quidam  Fidoniam.  cf.  ad  VIII  564  ||  10  satura  BH\\  asturae  BLM:  asturam  S 
asture  H  stare  .F  ||  11  tarracina  BF  tercyna  L  (terracynia  l)  ||  12  est  astura 
BL:  est  satura  SM  est  ast//ucra  H  eustura  F  ||  cognominis  LHF:  eius  cog- 
nominis  SBMl  eiusdem  cognominis  vulgo  ||  13  intee  H  ||  14  de  om.  S  ||  15  hoc 
S  (corr.  s)  ||  vvlsca  S  v.  LHM\\  16  uirorum  fortium  S  \\  17  auxilia  1 1|  18  ab 
amero  F  ||  sane]  sed  hic  F\  20  volsca  SB:  vvlsca  LFm  vlca  H  (spatio  ini- 
tialis  Utterae  relicto)  vvlsa  M  ||  priueno  B  ||  uulscorum  LHF  ||  21  priuernum 
BLH\\  antiquam  et  auulsum  excederet  M  ||  antiquo  B  ||  urbem  F  \\  ad  uolsca 
in  marg.  quidam  uolscos  tradunt  appellatos  a  uolsco  antifatelis  trigonis  filio. 
fabius  colchis  profectos  corrupto  nomine  uoscos  appellatos  ait  T.  cf.  Peter  vet. 
hist,  Bom.  rell.  p.  5  ||  22  florere  .  .  .  Lucretius  om.  L  ||  florere  BH:  flores  SM 
florens  F  ||  24  iam  mare  velivolis  florebat  puppibus  Lucretius.  cf.  Lachm,  com- 
ment  p.  347 


198  SERVII 

805.    calathisve  mineevae  Minerva  et  armorum  dea  est  et 
lanificii,  sed  Camilla  animum  ad  arma  sola  contulit. 

807.    CVRSVQVE  pedvm   bene  *pedum?  adiecit,    ne  per   equum 
eius    gloria    minueretur,    quod   ei   obicitur  <(XI  705)>    quid   tamen 
5  egregium,  si  femina  forti  fidis  equo? 

809.    aristas  primas  spicae  partes;  dictas  ab  eo  quod  primae 
arescant. 

811.    tingveret  mergeret;  ut  <XI  914>  tinguat  equos. 

813.  ivventvs  tvrbaqve  MiRATVR  matrvm  ante  ornatum  eius, 
10  post  arma  dicturus  est:  unde  hysteroproteron  in  respondendo  esse 
voluerunt,  ut  ornatum  matres,  viri  vero  arma  mirentur.  sed  melior 
sensus  est,  si;  sicut  dictum  est,  accipiamus:  ea  enim  sexus  uterque 
miratur  quae  sunt  posita  contra  opinionem^  ut  mirentur  feminae 
arma  in  muliere,  viri  ornatum  in  bellatrice. 
15  814.    inhians  stupore  quodam,  ore  patefacto. 

816.  lyciam  pharetram  quasi  Lyciam,  ut  legimus  cCretenses 
sagittas'. 

817.  pastoralem  praefixa  cvspide  myrtvm  quia  hac  pugnare 
pastores  solent.        myrtvm  non  hastam  myrteam?  sed  ipsam  myrtum: 

20  Statius  Lernaeam  iacit  ille  trabem. 


6  primas  .  .  .  arescant]  cf.  Isid.  or.  XVII  3,  16  ||  20  Statius]  Theb.  IX  124 


2  camille  LH  (corr.  I)  \\  contulerat  SMF  ||  4  imminueretur  S  \\  tamen  libri 
praeter  F,  qui  tam  habet,  id  quod  Vergilius  scripsit  ||  5  forte  H  ||  fidens  F  \\ 
6  ad  illa  uel  intactae  segetis  (segetes  cod.)  in  Floriacensi  haec  adscripta  sunt 
ouidius  (met,  X  654  sq.)  hunc  ]ocum  (adde  imitatus  est)  posse  putes  illos  (illum 
cod.)  sicco  (siccos  cod.)  freta  radere  passu  et  segetis  canae  stantes  (statis  cod.) 
percurrere  aristas  ||  aristae  autem  sunt  primae  spicae  partes  dictas  ab  eo  quod 
primae  arescunt  dicti  (sic)  F  ||  7  arescent  1 1|  arescant]  est  autem  homeri  (II.  XX 
226)  cti  S9  ots  [isv  .  .  .  S7t'  svqsa  vwta  ^aldaaiqg  add.  cod.  JBonon.  ||  8  tingeret 
LM  ||  intinguat  LM  intingat  S  ||  10  pbst  LHF:  postea  SM  et  postea  B  || 
dictura  B  \\  in  om.  BH\  11  ornatu  S  ||  sed  melior  . . .  ut  mirentur  om.  L  (add.  I)- 
||  12  si  sic  dictum  accipimus  Sl  ||  si  om.  F  \\  accipimus  SMl  ||  sexus  miratur 
uterque  Sl\\  uterque  om.  F  \\  13  ut  mirentur  .  .  .  bellatrice  om.  F  \\  14  ad  pro- 
spectat  in  marg.  bene  dicit  prospectat  quia  quod  ualde  miramur  prosequimur 
oculis  T  ||  15  quondam  S  quod  F  ||  ore]  amore  SMIjHF,  om.  M  \\  patefacto] 
patefactis  B  patefacto  ore  M  ||  16  cretenses  sagittas  libri  praeter  H,  qui  cretes 
eges  sagittas  habet;  idem  in  marg.  Beginensis  adscripsit  Daniel  ||  18  ad.  v.  817 
in  marg.  quia  hoc  (sic)  solebant  pastores  pugnare.  quidam  intellegunt  hastam 
mirteam  sed  melius  est  ut  ipsam  myrtum  accipiamus  praefixo  ferro  grauiorem 
T.  ||  hoc  F  ||  19  non  hastam  om.  F  \\  20  larneam  F  ||  iacet  H  ||  trabeam  SLH  || 

LIBER    VII    EXPLICIT    S     EXPLICIT    LIBEE    SEPTIMVS    INCIPIT    LIBER    OCTAVVS    M 


SERVII  GRAMMATICI 

IN  VERGILII  AENEIDOS  LIBRVM  OCTAVVM 
COMMENTARIVS. 

1.     VT  BELLI  SIGNVM  LAVRENTI  TVRNVS  AB  ARCE  EXTVLIT   apud 

maiores   nostros  tria  erant  militiae  genera  in  bellis   gerendis:  nam 
aut  legitima  erat  militia  aut  coniuratio  aut  evocatio.    legitima  erat 
militia   eorum,  qui   singuli  iurabant  pro  republica  se  esse  facturos, 
nec  discedebant  nisi  completis  stipendiis,  id  est  militiae  temporibus:  5 
et  sacramentum   voeabatur,  ut  <II  157>  fas  mihi  Graiorum  sa- 
crata  resolvere  iura.     aut  certe  si  esset  tumultus,  id  est  bellum 
Italicum  vel  Gallicuni,  in  quibus   ex  periculi  vicinitate  erat  timor 
multus;  quia  singulos  interrogare  non  vacabat,  qui  fuerat  ducturus 
exercitum  ibat  ad  Capitolium  et  exinde  proferens  duo  vexilla,  unum  10 
russeuni,    quod   pedites    evocabat,    et  unum   caeruleuni,    quod    erat 
equitum  —  nain  caeruleus  color  maris  est,  a  cuius  deo  equum  con- 
stat  inventum  —  dicebat  cqui  rem  publicam  salvam  esse  vult;  me 
sequatur?;    et    qui   convenissent;    simul   iurabant:    et   dicebatur  ista 
militia  coniuratio.     alii  album  et  roseum  vexilla  tradunt,  et  roseum  15 
bellorum,   album   comitiorum   signum  fuisse.     fiebat    etiam   evocatio: 
nam  ad  diversa  loca  diversi  propter  cogendos  mittebantur  exercitus. 
modo  ergo  duo  sunt  genera  militiae;  coniuratio  et  evocatio;  quippe 
in   tumultu.     sane   incongruum  non   est  quod  ^ignum.  belli;   id  est 
vexilli    elevationem   Turno    dat:    aut   quia    de    rege    Latino    dixerat  20 
supra  <TII  600>  rerumque  reliquit  habenas:  aut  quia  Turnus 


1  apud  maiores  nostros  e.  q.  s.]  cf.  Serv.  ad  Aen.  VII  614 


3  erant  B  ||  4  se  om.  B  ||  5  discedebant]  descendebant  LH  (discedant  l) 
discedere  F  \\  6  ut  inseruit  Daniel  \\  graio  F  ||  7  si  esset  .  .  .  timor  om.  F  || 
8  italicum  bellum  B  \\  et  gallicum  SB  \\  9  multis  F  ||  uocabat  HF  ||  dicturus 
LM  (ducturus  Im)  ||  10  ibat  om.  H  ||  ad  om.  S  \\  et  om.  SB\\  11  russeum  SMl: 
roseum  religui  \\  13  publicam  om.  B  ||  esse  om.  LM\\  vult]  ul  L  (ult  T),  om.  H  || 
15  ut  roseum  bellorum  F,  corr.  Daniel  \\  20  aut  Daniel:  ut  F  |)  quia  F:  cum 
reliqui  ||  dixerat  F:  dixerit  reliqui  ||  21  ad  v.  1  in  marg.  ideo  datur  turno  ele- 
uatio  uexilli  quia  ipse  furore  succensus  maluit  hoc  efficere  ipse  quam  iubere 
ut  omnes  muros  (sic)  abrumperent  T 


200  SEBVII 

furore  succensus  maluit  ipse  efficere  quam  iubere,  ut  omnes  dbntmperet 
moras:  aut  quia,  sicut  dictum  est,  Latinus,  cui  soli  imperandi  hoc  ius 
erat,  abstinuerat  et  nemo,  illo  abstinente,  parebat.  Turnus  ergo  ideo 
huius  modi  officium  arripuit,  quia,  etsi  ipse  non  imperabat,  tamen 
5  prohiberi  non  poterat.  cbellf  autem  csignum*  generaliter  dixit,  nam 
multa  sunt:  sed  vexillum  significat,  quod  est  tractum  a  veli  dimi- 
nutione,  ut  cvelum  vexillum/.  ab  arce  quoniam  vexillum  in  arce 
poni  solebat,  quod  esset  specimen  imperati  exercitus. 

2.  strepvervnt  CORNVA  quae  simul  sonabant,  ut  <VII  615> 
10  aereaque  adsensu  conspirant  cornua  rauco. 

3.  vtqve  ACRis  CONCVSSIT  EQVOS  hoc  ad  equites  pertinet.    et 
utrum  hoc  epitheton  equorum  perpetuum  est,  an  dum  concutmnhir? 
vtqve  impvlit  arma  hoc  ad  pedites.    est  autem  sacrorum:  nam  is 
qui  belli  susceperat  curam,  sacrarium  Martis  ingressus  primo  ancilia 

15  eommovebat,   post  hastam   simulacri  ipsius,    dicens    cMars   vigila5. 
quidam  sane  suos  equos  et  sua  arma  de  Turno  tradunt,  scilicet  ut  cete- 
-  ris  esset  exemplum. 

4.  extemplo  aut  subito:  aut  re  vera  ex  ipso  templo,  id  est 
post    divina    arma    commota.         tvmvltv    trepido    festino:    more 

20  suo.    non  enim  tinere  poterant  qui  pericula  iungebant. 

5.  CONIVRAT  nota  de  re  bona  coniurationem  dici  posse:  nam 
coniuratio  xwv  {istimv  est.  ivventvs  effera  efferata  per  furiam; 
ut  <VII  340>  arma  velit  poscatque  simul,1 

6.  primi  utrum  ordine,   an  dignitate?        messapvs  et  vfens 
25  bona  electio  personarum  ad  dilectum  habendum:  unus  eques  bonus; 

id  est  Messapus,  mittitur,  alter  pedes  egregius. 

7.  contemptorqve  devm  mezentivs  quis  enim  iustius  quam 
sacrilegus  contra  pios  et  praepararet  bellum  et  gereret? 

8.  vastant  cvltoribvs  abducendo  cultores  vastos  et  desertos 


6  sed  vexlllum  .  .  .*  vexillum]  ef.  Isid.  or.  XVIII  3,  5 


2  ius  serafc  G  ||  6  sed  om.  H  \\  uexillum  ex  uexilla  S  ||  ueli]  belli  F  ||  7  ue- 
lum]  bellum  F  ||  ad  ab  arce  -in  marg.  ideo  uexillum  in  arce  poni  solebat  ut 
esset  spectamen  (sic)  imperati  exercitus  T\\  8  specimen]  speciem  est  G  ||  9  quae] 
qui  S  ||  10  rauco]  Thucydides  (V  70)  ait  Lacedaemonios  non  cornuum  tuba- 
rumve  cantu  sed  tibiarum  usos.  Homerus  (II.  III  8)  de  Achaeis  ot  d'  ag3  L'cav 
oiyfi.  et  antea  (VII  698)  cregemque  canebant'  dixit  add.  Fabricius.  cf.  Gett. 
I  11  ||  11  ad  ackis  supr.  vers.  perpetuum  epitheton  est  equorum  ut  acres  dican- 
tur  T  ||  12  an  Daniel:  con  F  ||  13  pedites]  pertinet  add.  SB  \\  14  bellorum 
SBM  bellis  F  \\  curat  F  \\  15  uigilia  M  ||  18  aut  ante  re  vera  om.  S  \\  20  iun- 
gebant  F:  Vincebant  Daniel.  fort.  qui  se  ad  pericula  iungebant  ||  21  notandum 
F  ||  nam]  ergo  F  \\  22  furiam]  scilicet  add.  m  ||  23  simul]  et  rtq:  add.  F  ||  24  ad 
peimi  supr.  vers.  et  ordine  et  dignitate  primi  T  \\  25  selectio  H  ||  delectum  S 
delectos  B  dilectos  il||  equens  F  ||  26  alter]  et  ufens  alter  SM  alter  id  est 
ufens  1 1|  27  divvm  LH\\  quid  ^Jf  ||  iniustius  SM 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VIII  2-9.  201 

efficiunt.  Sallustius  in  lugurtha  <(48;  3)>  vastus  ab  natura  et  hu- 
mano  cultu,  idem  alibi  quippe  vasta  Italia  rapinis,  fuga,  cae- 
dibus,  hoc  est  hominibus  deserta. 

9.     MITTITVR  ET  MAGNI  VENVLVS  DIOMEDIS  AD  VRBEM  DiODiedeS 

*  revertens  de  Troia  *  postquam  repperit  ira  Veneris  a  se  vulneratae  5 
uxorem  apud  Argos  cum  Cylaraba,  ut  Lucilius,  vel  Gometa,  ut  plerique 
tradunt,  turpiter  vivere,  noluit  reverti  ad  patriam:  vel,  ut  dicitur,  ab 
adulteris  proturbatus:    sed   tenuit  partes   Apuliae,    et  edomita  omni 
montis  Gargani  multitudine  in  eodem  tractu  civitates  plurimas  con- 
didit.    nam  et  Beneventum  et  Equumtuticum  ipse  condidit,  et  Arpos,  10 
quae   et  Argyrippa   dicitur,   ad   quam  nunc  Venulus   mittitur,   non 
Arpinurn,  quam  constat  esse  Campaniae,  unde  Cicero  Arpinas.    sane 
sciendum   Apuliam   uno   dictam  vocabulo,   sed  huius  partem   quam 
Diomedes  tenuit,  Messapiam  et  Peucetiam  a  duobus  fratribus  dictaim 
qui   illic   imperarunt:   item  Dauniam   a  Dauno  rege  Apuliae.     himc  15 
Diomedem  quidam  a  Dauno  rege  Apulorum  hospitio  receptum  dicunt 
sane  artificiose  ad  Diomedem  mittitur:  movenda  est  enim  indignatio  et 
metus   Diomedi,   ut  subveniat  -Latinis   contra   Troianos.        venvlvs 
hunc  fuisse  constat  Argivum:  nam  Tiburs  est?  ut  ille  indicat  locus 
<(XI  757>  praedam  Tiburtum  ex  agmine  raptam  portat  ovans.  20 
considerate  ergo  hic  ad  Diomedem  mittitur;  ut  eum  vel  quasi  clvis 
adduceret,  vel  citius  possit  movere.    hunc  dlii  Lavini  imperasse  olim 
tradunt. 


2  idem  alibi]  hist.  I  36  Dietscli.,  I  19  Kritz.  ||  4  Diomedes  e.  q.  s.]  exscr. 
mythogr.  I  141  ||  6  Lucilius]  ex  libr.  incert.  -CXVI  p.  153  Muell. 


5  revertens  de  Troia,  quae  post  vulneratae  hab.  F,  aut  spuria  esse  aut 
post  repperit  sive  Diomedes  collocanda  existimat  Muellerus  ||  uulneratam  H  \\ 
6  uxorem]  aegialiam  add.  T>  ||  Cylaraba  scripsi  (cf.  Pausan.  II  4,5):  cillarabo  F 
Cillabaro  Daniel  ||  7  ab  om.  G  ||  8  partem  mythographus  ||  epuliae  H  ||  omnis 
SMF  (corr.  s)  ||  9  Gargani  montis  B  \\  multitudinem  F  ||  plurimas  ciuitates  B  || 
10  nam  et  .  .  .  condidit  om.  L  (add.  T)  ||  beuentum  F  ||  ecumtuticum  SFl  Argos 
Hippium  mythographus.  cf.  Schoemann  opusc.  III  p.  415  adnot.  17  ||  11  et  ante 
Argyrippa  om.  S  ||  argyrippa  HMF:  argirippa  SB  argyripa  L  \\  non  a  arpi- 
num  L  non  ad  arpinum  l  et  mythographus  ||  12  quam]  quod  B  \\  campiniae  S  || 
13  dicto  F  ||  sed]  si  F  ||  uius  H  ||  14  mesapiam  B  \\  peucetiam  H:  peauce  etiam  S 
peuceciam  BLF  peucentiam  M  ||  a]  ad  L  \\  15  imperarent  F  ||  imperarunt] 
alii  aliter  sentiunt  de  mesapiae  nomine.  in  anthedonis  enim  ora  quae  boetia 
(lege  Boeotiae}  est  mons  stat  mesapius  ab  duce  mesapo  nominatus  qui  aduen- 
tans  in  iapygiam  ab  se  mesapiam  regionem  appellauit  add.  L)  ||  itam  S  iter  F  || 
dano  HF  ||  a  quo  hunc  Diomedem  Daniel  ||  a  Dauno  (ad  aunio  G)  rege  Apu- 
lorum  non  edidit  Daniel  ||  17  artificiose]  considerate  Masvicius  ||  18  metu  F, 
corr.  JDaniel  ||  19  constat  iuisse  F  ||  Argivum]  de  tyburte  add.  M.  cf  haec  my- 
ihographi  *ad  quam  Venulus  Argivus  de  Tiburte  mittitur'  ||  nam  tiburs  est  BH: 
non  tiburem  S  non  tybur  est  L  non  tyberem  M  nam  tyburem  F  non  tybu- 
rem  l  ||  20  tiburti  F  \\  raptam]  Tarchon  Vergilius  ]|  21  diomeden  BH\\  vel  om. 
SFl\\  quasi]  uelut  Sl,  del.  m  j|  civis]  ciues  S  (corr.  s)  cuus  L  cuius  H  ||  22  ad= 
duceret  uel  citius  edidit  Stephanus  ||  posset  F 


202  SERVII 

10.  consistere  iaru  esse  conditos,  id  est  fundasse  civitatem: 
plus  est  enim  c consistere%  quam  *venisse\ 

12.  inferre  hie  invidiam  facit,  tit  <^I  6)>  inferretque  deos  Latio: 
proprie  enim  inferuntur  penates.      et  fatis  regem  se  dicere  posci 

5  unde  illud  est  <38>  expectate  solo  Laurenti.  et  dicendo  cposci' 
agit  subtiliter:  nam  si  non  venit  errore,  sed  fato,  omnem  sibi  uti- 
que  est  vindicaturus  Italiam,  sine  dubio  et  Diomedis  imperium. 
victosqve  penates  ut  maior  sit  indignatio.  et  amat  poeta,  quotiens 
adversum  Troianos  poscuntur  auxilia,  penatibus  victorum  erimen  ad- 
10  scribere,  ut  apud  Aeolum  <(I  68>  Ilium  in  Italiam  portans  victos- 
que  penates. 

13.  viro  se  adivngere  gentes  dardanio  hic  metum  inicit. 
et  bene  non  cAeneae?  dixit,  sed  cviro  Dardanio5,  ut  non  sit  mirum 
si  sequebantur  hominem   sibi  cognatione    sociatum,    ut   <(VII  24(X> 

15  hinc  Dardanus  ortus7  huc  repetit. 

15.  qvid  STRVAT  His  coeptis  cum  haee  iam  coeperit.  et 
participialiter  dixit.  ab  eo  quod  est  incipio  ccoeptus'  facit:  hinc 
est  ccoeptis\  qvem  si  fortvna  seqvatvr  eventvm  pvgnae 
cvpiat  si  eum  fortuna  comitetur,  quem  finem  suae  velit  esse  victo- 

20  riae?  ipsum  melius  nosse?  qui  iam  antiquus  est  hostis.     ergo  *quem' 

x  ac4te  pronuntiandum ,  ut  sit  ordo:  quem  eventum  pugnae  cupiat,  si 
fortiina  sequatur.  vult  autem  intellegi  Aenean  etiam  contra  Dio- 
medem  bella  gesturum,  non  tantum  propter  praesens  inrperium,  sed 
et  causa  hostilitatis  antiquae. 

25  18.    talia  per  lativm  cgerebantur?   subaudis:    et  est  formosa 

eclipsis. 

19.    CVNCTA  videns  mente  pertractans :  nam,  non  videbat. 
CVRARVM  flvctvat  aestv  his  verbis  futuram  praeoccupat  compa- 


1  iam]  nam  a  iam  F  ||  id  est]  et  S  ||  2  ad  consistere  supr.  vers.  bene  dicit 
consistere  quia  plus  est  consistere  quam  uenisse  T  ||  3  ad  inferre  in  marg. 
qnod  dicit  inferre  ad  inuidiam  exaggerandam  dicit  ut  cinferretque  deos  latio'. 
proprie  enim  inferuntur  dii  penates  T  ||  4  proprie]  pp§  G  mdlim  peregre :  quam- 
quam  fortasse  scholiastes  dicere  voluit  *penates  terrae  inferre'  idem  esse  quod 
Herram  per  vim  occupare9  ||  5  unde]  ut  S  ||  expectante  B,  ||  laurentum  LHF  \\ 
et  om.  S  ||  6  uenerit  S  ueniret  l  \\  8  ad  victosqve  penates  in  marg.  ut  maior 
.  .  .  aeolum  T.  ceterum  cum  illis  quae  ad  inferre  adscripta  sunt  hoc  scholium 
coniungendum  fuit.  ||  et  om.  T  ||  10  in  om.  F  \\  portam  F  ||  12  inicit  et  Danieli 
incitet  F  ||  13  aenea  L  ||  16  hoc  L  (corr;  l)  ||  iam]  etiam  F  ||  17  partici- 
paliter  Fs  ||  coeptus]  coeptos  L.  malim  coeptum  ||  hinc]  hunc  S  hinc  ergo 
Msl  ||  18  coeptis  ex  coeptus  M  ||  19  si]  et  si  M  \\  21  ordio  F  \\  si  fortuna  se- 
quatur  Masvicius:  fortune  sequatur  F  fortuna  sequatur  Daniel  ||  22  vult  autem 
.  .  .  antiquae  cmanifestius  ipse"*  (sic)  lemmate  praescripto  ab  eis  quae  antecedunt 
separata  exhibet  F  ||  diomeden  HM  ||  24  utilitatis  F  \\  25  formosa]  forma  Masvi- 
,cius  figura  coni.  Burmannus  ||  26  ellepsis  S  (eilipsis  s)  elypsis  HF\\  27  nam 
om.  LH  ||  uidebantur  L  (corr.  I)   uidebant  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  10—31.  203 

rationem,  quae  est  Apollonii  verbuni  ad  verburn.        flvgtvat  aestv 
utrumque  verbum  de  mari  est. 

20.      ATQVE   ANIMVM   NVNG   HVG    CELEREM  NVNG  DIVIDIT  ILLVG     Vel     qUOd 

suis  copiis  bellum  Itali  adversus  eum  parabant,  vel  quod  a  Diomede 
vetere  Jioste  suo  auxilia  postulabant.    *celerem'  autem  ad  corporis  com-  5 
parationem,   quod  tardum   est7   ut  <(VI  72CT>   iterumque   ad   tftrda 
reverti  corpora. 

23.  sole  eepercvssvm  aut  vaeat  cre\-  aut  bene  crepercussum'? 
quia  primo  aquam  ferit,  inde  postea  tendit  ad  tecta.  radiantis 
imagune  lvnae  negant  omnes  physiei  lumen  lunae  aliud  ex  se  red-  10 
dere,  et  vituperatur  hoc  dicto  Vergilius:  quod  tamen  tolerabile  est, 
quia  non  lunam,  sed  imaginem  dixit  lunae,  quam  a  sole  lumen 
accipere  manifestum  est.  an  ideo  *radiantis%  ut,  quoniam  luna  lumen 
de  sole  mutuatur,  idem  videatur  etiam  ipsa  efficere,  quae  de  sole  procedit. 

25.    laqvearia  multi  clacuaria'  legunt,  nam  clacus?  dicuntur:  15 
unde   est  in  Horatio   nec  mea  renidet  in  domo  lacunar.     non 
enim  a  laqueis  dicitur,  sed  ab  eo  quod  sunt  lacus.  :» 

27.  alitvvm  pro  calitum??  sed  metri  causa,  ut  diximus  supra  ** 
<(VI  653)>;  addidit  syllabam. 

28.  svb  aetheris  axe  id  est  sub  aere.  20 

30.  seramqve  dedit  per  membra  qvietem  tardam;  quippe  in 
bellicis  curis.  *seram'  autem  pro  *sero%  adverbium  temporis  in  nomen 
deflexum.    *dedif  autem  mire  dixit,  hoc  est  indulsit  quietem  corpori  suo. 

31.  hvig  devs  ipse  logi  cum  ipse  fluvius  Tiberinus  sit7  quid  ita 
intulit  zdeus  fluvio'?    Tiberinus  enim  deus  genius  loci.         tiberinvs  25 
bene  cTiberinus5^  quia  supra  dixerat  cdeus?:  nam  in  sacris  Tiberinus; 
in  coenolexia  Tiberis,  in  poemate  Thybris  vocatur. 

4  Apollonii]  Argon.  III  755  sqq.  ||  15  nam  lacus  dicuntur  e.  q.  s.]  cf.  Isid. 
or.  XV  8,  6  ||  16  Horatio]  carm.  II  18,  2  ||  26  nam  . . .  vocatur]  Isid.  or.  XIII  21,  27 

1  uerbum  ad  uerbum  BLHM:  de  uerbo  ad  uerbum  SF  ||  scholium  ad 
plvctvat  aestv  Tidb.  Sl.  (his  verbis  .  .  .  ad  verbum  in  Lipsiensi  del.  corrector) 
flvctetat  F  ||  3  ci&  v.  20  uel  quod  .  .  .  ad  comparationem  corporis  dixit  T 
vel  om.  G  ||  4  bellum  aduersus  eum  parabant  itali  T  ||  5  suo  om.  T  ||  celere  F 
autem  om.  T  ||  8  percussum  H  ||  9  quia  primo  aquam  ferit]  ab  his  verbis  incipii 
Caroliruhensis  quaternio  XXXV.  ||  inde  om.  AS  \\  11  et  om.  AS  \\  uituperatus 
AS  (corr.  a)  ||  hoc  est  dicto  S  ||  12  quia]  qui  AS  \\  ex  sole.  AS  ||  13  ad  radian- 
tis  supr.  vers.  ideo  radiantis  dicit  ut  quoniam  luna  de  sole  lumen  mutuatur 
idem  uideatur  efficere  quae  de  sole  procedit  T  ||  14  solae  F  ||  15  lacuaria  F: 
lacunaria  reliqui.  cf.  ad  Aen.  I  726  et  Caper  orthogr.  VII  p.  105,  15  K.  ||  dici- 
tur  F  ||  16  nec  om.  BF  ||  mea]  in  ea  As  ||  renideo  AS  ||  in  domo  om.  AS  \\ 
18  ut  diximus  supra  om.  B  ||  supra  om.  L  \\  19  addit  LH\\  syllabam]  unum  u 
B  ||  21  quippe]  q:  F  \\  22  curis  om.  F  ||  curis]  ab  homero  ductum  (dictum  cod.) 
qui  dicit  (II.  II  24)  ov  %QV  itccvvv%iov  .  .  .  {isnrjls  add.  D  ||  ad  seramqve  supr. 
vers.  pro  sero,  ad  dedit  supr.  v.  mire  dixit  .  .  .  suo  T  ||  23  ire  F  \\  25  enim] 
enum  F  num  G  ||  loci  om.  G  ||  27  conolexia  ASM  (i.  e.  communi  sermone 
superscr.  m)  ||  thybris  H:  tibris  ASL   tybris  B   thibris  M  tibris  ex  tebris  F 


204  SEEVII 

33.      TENVIS  GLAVCO    VELABAT  AMIGTV  CARBASVS  ET  CRINES  VMBROSA  TEGE- 

bat  harvndo  fiuvialem  aquam  purificationi  aptam  latenter  ostendit  in 
tantum,  ut  etiam  harundinibus ,  quae  fluminum  germina  esse  non  du- 
bium  est,  purificatio  rite  celebretur.  ideo  inventa  oecasione  poeta  hanm- 
5  dinibus  tectum  fluvium'  inducit,  ut  doceat  hoc  etiam  harundinibus  in 
purificatione,  quod  per  aquam,  impleri  posse,  sicut  insacris  traditur. 
ideo  et  ubique  fluminibus  harundinem  dat,  ut  <(X  205)>  velatus  ha- 
rundine  glauca  Mincius,  et  ripis  fluvialis  harundo,  quod  autem 
ait  *tenuis  glauco  volabat  amictu  carbasus9  docet  quaedam  sacra  pure 

10  a  linteatis  debere  fieri.  carbasus  autem  genus  lini  est:  linum  vero,  ut 
ait  Plinius,  melius  inrigatione  fluminum,  quam  pluvia  nascitur.  ideo 
et  vestis  linea  fluminibus  tamquam  propria  datur.  senior,  atqui 
ubique  eum  flavum  dixit;  sed  csenior5  aut  propter  spiimas  dietum 
est;  aut  ad  reverentiam  pertinet:  sic  Lucanus  de  urbe  Roma  adhuc 

15  florente  <J  188)>  turrigero  canos  effundens  vertice  crines. 

35.    tvm  sic  adfari  subaudis  *visus\       cvras  his  demere  dictis 

:     habitum  futurae  orationis  ostendit. 

1  36.    o  sate  gente  devm  alibi  \VI  322)>   deum  certissima 

proles    et  <TI  125>  sate   sanguine   divum.     sane   interdum  haec 

20  epitheta  non  vacant,  sed  vim  hortandi  obtinent. 

37.  vrbem  qvi  eevehis  nobis  ut  <I  68>  Ilium  in  Italiam 
portans:  curbem5  ergo  pro  civibus  posuit.  crevemV  autem  propter 
Dardanum.  aeternaqve  pergama  servas  pro  *servas  et  aeterna  facis\ 
id  est  efficis  ut  aeterna  sint. 

!^5  38.    expectate  solo  lavrenti  dat  adfectum  etiam  locis;  ut 

ipsae   te   Tityre   pinus?    ipsi   te   fontes;    ipsa   haec   arbusta 
vocabant. 


8  ripis]  georg.  II  414  ||   11  Plinius]  cf.  nat.  hist.  XIX  §  7  sqq.  ||  ideo  . 
datur]  cf.  Non.  p.  541,  12  M.  ||  26  ipsae]  buc.  I  38 


1  ad  v.  33  in  marg.  fluuialem  aquam  .  .  .  debere  fleri  T  ||  2  purificatio- 
nibus  T  ||  3  germinam  F  germanam  G  genera  T  ||  4  hoccasio  G  \  arundini- 
-bus  T  ab  harundinibus  Daniel  ||  5  inducit]  in  inducit  F  \\  hoc  Daniel:  hos  F, 
om.  T  ||  arundinibus  T  ||  in  purificatione  .  .  .  posse]  purificationem  quae  per 
aquam  fit  impleri  posse  T  ||  6  impleri]  pleri  G  ||  7  arundinem  T\  harnndinem 
glaucam  incius  F  ||  arundine  T  ||  9  pura  T  ||  10  linteatis  T\  linteacis  F  lintea- 
ceis  Masvicius  (linteatis  ediderat  Commelinus)  ||  10  ad  carbasvs  supr.  vers.  qui- 
dam  tradunt  carbasum  esse  pallium  quo  fluuii  amiciuntur  uel  opulentiae  causa 
ut  sericum  aut  lino  tenui.  ut  alii  tradunt  carbasus  genus  lini  est.  linum  uero 
ut  ait  plinius  melius  irrigatione  fluminum  nascitur  quam  pluuia.  ideo  et  uestis 
linea  flumini-tamquam  propria  datur  T  \\  line  F  ||  11  inrogatione  F  ||  12  aut- 
qui  F  ||  13  flauum  dixit  eum  E  ||  dictus  M  ||  15  eturrigero  F  ||  canus  H  ||  16  ad 
tvm  s.  a.  supr:  vers.  scilicet  est  uisus  T  \\  1S  ad  o  s.  a.  d.-  supr.  vers.  haec  epi- 
teta  non  uacant  sed  uim  habent  hortandi  T  ||  20  optinent  F  ||  22  portat  L  por- 
tis  H  ||  ergo]  modo  AS  \\  23  Dardanum]  a  quo  troiani  descendunt  add.  D -  || 
24  ut  etna  (aeterna  G)  sint  F  ||  25  dad  ad  afectum  F  ||  26  fontes]  penatus  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  33—43.  205 

39.  hic  tibi  CERTA  domvs  quod  superius  ab  Apolline  popo- 
scerat;  hoc  nunc  indicat  Tiberis:  <III  85>  da  propriam  Thym- 
braee  domuni;  da  moenia  fessis. 

40.  TVMOR    OMNIS   ET   IRAE    CONCESSERE   DEVM    quidam   'conceS- 

sere'  pro  *discessere'  accipiunt    alii  ita  tradunt:  nondum  concesserunt,  5 
sed  utiliter  dissimulat.     sed  aliqua  hemistichia  in  Vergilio   tam  sunt 
sensu  inminuta,  quam  verbis,  ut  ecce  hoc  loco:  namque  non  possu- 
mus  intellegere  quievisse  omnem  tumorem  et  iram  deorum,  cum  et 
adhuc  inimica  sit  Iuno;    et  ad  Troianorum  perniciem  addantur  alia 
nuniina,    ut    furia,    ut  Iuturna:    unde   mire   quidam    conclusit  hunc  10 
versum,    dicens    cconcessere    deum   profugis   nova   moenia  Teucris'. 
*concessere'  ergo  indulserunt  vel  cesserunt,  id  est  permiserunt,  ut  nec, 
si  muneribus  certesf  concedat  Iollas,  id  est  permittat,  indulgeat, 
et  extremum  hunc  Arethusa  mihi  concede  laborem.    quodsi  ita 
acceperinius,  ut  dieat  Teucros  constituere  civitateni,  nec  ea  nuniina,  15 
quae   irata   sunt;  vetant;   nihil   erit   contrarium:   nam   et  ipsa  luno 
hoc  dicit  <VII  313>  non  dabitur  regnis,   esto;  prohibere  La- 
tinis:  atque  inmota  manet  fatis  Lavinia  coniunx.    hic  autem 
sensus;  etiamsi  detrahas  subauditionem;  potest  accipi  a  superioribus; 
ut  sit:   tumor  omnis  et  irae  concessere  deum;  ut  hic  tibi  sit  certa  20» 
domus  certique  penates. 

43.  litoreis  ingens  licet  possimus  etiam  de  fluvio  litus  dieere, 
ponit  tamen  diseretionem,  ut  hic  csub  ilicibus^  paulo  post  <(83> 
viridique  in  litore  conspicitur  sus.  hanc  autem  porcam;  ut 
diximus  supra  <III  390>;  secum  habuere  Troiani;  quam  amissam  25 
in  Campania  invenerunt  cum  fetu  circa  Laurentem  agrum.  quam 
ideo  Aeneas  immolavit  Iunoni;  quia  ipsa  dicitur  terra;  ut  coniugis 
in  gremium  laetae  descendit.    scimus  autem  hoc  "animal  inimi- 


12  nec]  buc.  II  57  ||  14  extremuni]  buc.  X  1  ||  27  coniugis]  georg.  II  326 


2da]  ut  da  EF  da.ut  M  (ut  del  m)  \\  4  ad  v.  40  quidani  concesserunt 
pro  discesserunt  accipiunt.  alii  nondum  concesserunt  intellegunt.  sed  melius 
est  ut  concesserunt  intellegamus  indulserunt  i.  e.  permiserunt  ut  sit  chie  tibi 
certa  domus  et  certi  penates'  T  ||  5  qui  nondum  concesserunt  F,  qui  delevi  II 
6  dissimulat  (scil  Tiherinus)  F:  dissimulat  Daniel  dissimulant  vulgo  ||  alia 
qmistichia  F  ||  7  sensui  F  ||  inminuta]  immutata  Stephanus  ||  ecce  om.  B  \\  8  et 
iram]  etiam  F  ||  et  ante  adhuc  om.  AS  ||  10  ut  om.  AS  ||  furia  .  .  .  dicens  om. 
LH  (add.  I)  ||  aut  iuturna  F  |(  unde  quidam  mire  concluserunt  hunc  uersum 
dicentes  M  ||  ll^  dicens]  pudicens  LH\\  13  contendat  F  |]  16  vetant]  exspeetatur 
vetare  ||  17  dabitur]  dubitatur  F  ||  18  manet  fatis  inmota  H  (|  20  omnis  tumor 
.F|]  21  certaque  F  ||  22  possumus  L  ||  23  hic  om.  BLHM  (add.  I)  \\  24  hanc 
autem  ^.  .  .  amissam  om.  H  ||  hanc  autem  om.  L  (add.  I)  |)  ut  diximus  supra 
MF,  om.  RL,  ut  supra  dictum  est  ASl  ||  25  us  autem  in  campania  inuene- 
runt  H  (ante  us  unius  litterae  spatium  relictum  est)  ||  26  laurentium  i  II  27  ut] 
ut  est  F  I)  28  autem]  enim  AS 


206  SERVII 

cum  esse  frugibus;  ut  caprum  vitibus;  qui  Libero  immolatur.  alii 
de  ea  sue  dicunt,  Jiabuisse  eam  Troianos  et  ubi  primum  generasset,  ibi 
certam  spem  sedis  concepisse:  alii  in  litore  Laurenti  inventam.  quam 
secutos  Troianos  in  eum  montem  pervenisse,  ubi  postea  ATba  a  colore 
i  5  porcae,  longa  a  positione,  sit  condita.  sane  et  Hitoreis'  et  *litoralibusy 
dicitur. 

44.  eniXA  iacebit  participio  utens  tangit  historiam. 

45.  solo  kecvbans  csolo'  videtur  abundare. 
47.    ex  qvo  qua  ratiocinatione. 

10  49.    qvod  instat   quod   solum  ex  laboribus  restat:   cura  enim 

Aeneae  praesentis  fuerat  necessitatis. 

51.  arcades  his  oeis  genvs  a  pallante  propectvm  Euander 
Arcas  fuit;  nepos  Pallantis;  regis  Arcadiae.  hie  patrem  suum  oeci- 
dit;  suadente  matre  Nieostrata;  quae  etiam  Carmentis  dicta  est;  quia 

15  carminibus  vaticinabatur.  alii  ipsam  Nicostratam}  matrem  Euandri, 
cum  esset  centum  decem  annorum,  a  filio  peremptam  tradunt.  constat 
autem  Arcadas  plurimum  vixisse,  in  tantum,  ut  quidam  usque  ad  tre- 
centos  annos  vivendo  pervenerint.  ipse  autem  Euander,  dimissa  pro- 
vincia  sua  exilio,  non  sponte,  conpulsus  venit   ad  Italiam   et  pulsis 

ao  Aboriginibus  tenuit  loca;  in  quibus  nunc  Roma  est;  et  modicum 
oppidum  fundavit  in  monte  Palatino,  sicut  ait  Varro  nonne  Arca- 

,  des  exules  confugerunt  in  Palatium7  duce  Euandro?  hic  autem 
mons  Palatinus  secundum  Vergilium  a  Pallante;  avo  Euandri;  est 
dictus;   secundum  Varronem   et  alios   a  filia  Euandri  Pallantia;   ab 

25  Hercule  vitiata  et  postea  illic  sepulta;  vel  certe  a  Pallante  eius  filio 
illic  sepulto  inmaturae  aetatis:  alii  a  filio  Euandri,  qui  post  mortem 


S  quam  secutos  e.  q.  s.]  cf,  Aurel.  Vict.  de  or.  gent.  Ubm.  17  ||  12  Euan- 
der  Arcas  fuit  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  70,  II  153  II  22  hic  autem  mons  e.  q.  s.l 
cf.  Varro  d.  1.  1.  V  53,  Isid.  or.  XV  3,  5 


1  ut  om.  H  |  aprum  JS  ||  baccho  E  lebero  F  ||  alii  >?.  q.  s.]  cf.  Serv.  ad 
Aen.  III  390  ||  2  dic  ut  J^  ||  4  a  colore  JDaniel:  colore  F  \\  7  utens  om.  H  ||  utens 
tangit]  ut  enim  agit  F  ||  tangit]  iungit  B  ||  hostiam  AS.  fortasse  participio 
praeterito  utens  tangit  vel  iungit  historiam.  videtur  autem  Servius  dicere  vo~ 
luisse  HaeebiV  futuri  temporis  vim  non  pertinere  ad  *enixa'  participium,  sed 
suem  tum  cum  Tiberinus  Aeneae  fuiura  praediceret  iam  enixam  esse.  \\  8  schol. 

(  tinati 

ad.  v.  45  om.  LH  (add.  I)  ||  9  qua  om.  H  ||  ratione  B  \\  10  quod  .  .  .  restat 
om.  BLH  (add.  I)  ||  13  palantis  L  ||  regem  B  ||  hic  cum  patrem  suum  occidisset 
BLHM.  mythographorum  quoque  testimoniis  probatur  Servium  *suadente  matre 
Nicostrata '  non  ad  cpatrem  suum  occidit '  sed  ad  cd.  p.  s.  in  Italiam  venit ' 
referri  voluisse  ||  14  quia]  quae  ASLM  \\  18  demissa  F  ||  prouintia  ABH  \\ 
19  spontem  F  (sponte  G)  ||  et]  ut  F  \\  21  palantino  F  \\  23  palante  ALH 
(corr.  a)  ||  24  uarranem  F  ||  palantia  AL  ||  25  vel  certe  .  .  .  sepulto]  alii  a  pal- 
lante  qui  de  filia  euandri  natus  et  ibi  sepultus  est  J^||  26  qui  Danielx  quia  F 


COMM,  IN  VERG.  AEN.  VIII  44—57.  207 

patris  seditione  occisus  est:  alii  a  balatu  oviuin  Balanteum  volunt 
dictum,  et  exinde  per  antistichon  Pallanteuni  dictum.  sed  si  a  balatu 
hoc  noraen  venerit;  cpa'  longa  est,  sicut  eam  Martialis  ponit  plerum- 
que;  si  autem  a  Pallante,  cpa'  brevis  est;  ut  eam  ponit  ubique  Ver- 
gilius  secundum  suam  opinionem.  genvs  A  pallante  pkofectvm  5 
profectum  ad  has  oras  genus  a  Pallante,  non  a  Pallante  profectum. 

52.  qvi  regem  evandrvm  qvi  signa  id  est  qui  regis  Euandri  signa 
sunt  secuti,  ut  <(II  116)>  sanguine  placastis  ventos  et  virgine 
caesa  pro  *sanguine  virginis  caesae\ 

53.  in  montibvs   ut   diximus   supra   <VI  784>,    in   minoribus  10 
illis  colliculis.     an  *pro  monte\  un  *inter  montes'? 

54.  pallantis  peoavi  eonfundit  nomina;  ut  plerumque  solet; 
nam  avus  fuit.  sic  et  illud  dixit  <JIX  3)>  luco  tunc  forta  paren- 
tis  Pilumni  Turnus  et  alibi  <X  619)>  Pilumnusque  illi  quar- 
tus  pater.  a  quibusdam  tamen  Mc  Pallas,  auctor  Euandrii  generis,  15 
Aegei  filius  fuisse  dicitur,  qui  a  fratre  Theseo  Athenis  regno  pulsus 
ad  Arcadiam  venit  et  ibi  regnum  tenuit.  et  Jioc  poeta  quasi  Bomanis 
dicit:  nam  ad  Aenean  non  pertinet. 

55.  hi  bellvm  adsidve  dvcvnt  cvm  gente  latina  'ducunt' 
aut  gerunt;   aut  in  longum  trahunt.     et  bene  praestandorum  auxi-  20 
liorum    exprimit    causam;    ne    magis    Turno,    quasi    Graeco;    favere 
credantur. 

56.  FOEDERA  IVNGE  legitur  et  cfoedere  iunge9. 

57.  recto  flvmine  dvcam  non  ad  naturam  alvei  referendum 
est,  nam  ait  <95)>  et  longos  superant  flexus:  sed  recto  fluminis  25 
itinere;  qaia  non  sunt  erraturi.     et  sic  dixit;  ut  ^VI  900^>  tunc  se 
ad  Caietae  recto  fert  litore  portum;  hoc  est  a  litore  non  rece- 
dens.     sic    ergo   et  nunc  a  litore    fluvii  non    recedentem   significat. 


3  Martialis]  VIII  39, 1 ;  IX  24, 1  ||  19  ducunt  aut  gerunt]  cf.  Non.  p.  284, 10  M. 


1  est  om.  G  \\  ab  ouium  balatu  AS  \\  baltu  H  ||  ovium  om.  LHF  (add.  I)  || 
lallant  euni  A  pallanteum  8  ballanteum  M  uallant  eum  F  ||  2  et  exinde  .  .  . 
dictum  post  plerumqae  hab.  L  \\  parantis  titron  A  par  antistitron  S  per  anti- 
stichon  JR  per  antistychon  HMF  per  antistochen  l  per  antistoichon  id  est 
mutata  littera  Masvicius  ||  baltu  H  \\  3  pa  BHMF:  ba  ASL  ||  longe  L  (corr.  T) 
||  eam  LHF:  etiam  reliqui  ||  marcialis  S  [|  4  est]  sit  HM  fit  Stephanus  ||  6  pro- 
fectum  .  .  .  profectum  om.  M  \\  profectum  hab.  SM?  om.  ALHF  ||  has  ex  hos  M, 
has  om.  F  ||  horas  SHF  ||  7  schol.  ad  v.  52  hab.  T  ||  euuandri  F  ||  8  sunt  secuti 
om.  F  ||  10  scliol.  ad  v.  53  om.  JR  ||  supra]  sunt  L  H  supra  est  F  ||  11  collibus 
F  ||  12  paixantis  om.  AS,  pallantis  proavi  om.  B  ||  confudit  AS  ||  13  sicut  et  A  II 
illo  L  illuc  H  ||  loco  L  lucam  F  ||  tum  F  ||  16  Aegei  Masvicius:  egeii  F  \\ 
quia  frar  F  \\  17  oc  F  ||  22  credatur  B  ||  23  foedere]  foedera  As  ||  iunge  om.  SB 
(add.  s)  ||  25  ait  Commelinus:  aut  F  ||  recte  H  ||  fluminis  om.  H  ||  26  ut]  et  B  || 
28  et  om.  F  ||  a  litore  .  .  .  recto  flumine  om.  F  ||  a  om.  H  ||  cedentem  8 


208  SERVII 

est  et  alia  expositio,  ut  crecto  fluinine'  edoinito,  frenato  et  in  tran- 
quillitatem  redaeto  intellegamus :   quod   etiam  feeit,  ut  <(88)>  mitis 
ut  in  morem  stagni  placidaeque   paludis:    ut  sit  crecto'  prae- 
teriti  temporis  participium  ab  eo  quod  est  *rego'. 
5  59.    primis  pro  *primum  cadentibus  astris%  cum  primum  nox  occi- 

derit.    et  dictum  iuxta  vulgarem  opinionem,  tamquam  oriente  die  occi- 
dant  astra. 

60.  ivnoni  FEB  RITE  preces  sicut  etiam  Helenus  monuit.  et 
sic  *fer  preces%  quemadmodum  sacra  ferri  dicimus. 

10  61.    mihi  viCTOR  honorem  persolves  bene  ei  adimit  bellicam 

curam  pr.omittendo  voti  fore  compotem. 

63.  stringentem  ripas  radentein,  inminuentem:  nam  hoc  est 
Tiberini  fluminis  proprium7  adeo  ut  ab  antiquis  Rumon  dictus  sit; 
quasi  ripas  ruminans  et  exedens.     in    sacris   etiam  Serra   dicebatur, 

15  unde  ait  nunc  cet  pinguia  culta  secantem/.  in  aliqua  etiam  urbis 
parte  Tarentum  dicitur  eo  quod  ripas  terat.  alii  ' 'stringentem>  iuxta 
veterem  morem  dictum  intellegunt:  *stringere'  enim .  significare  dicunt 
tactu  modico  praeterire,  ut  ipse  ait  <(X  478)>  magno  strinxit  de  cor- 
pore  Turni. 

20  64.    caervlevs  thybris  altus?  profundus.        caelo  gratissi- 

MVS  pro  his  qui  in  caelo  sunt. 

65.  hic  mihi  magna  domvs  scilicet  circa  exitum  suum:  quam- 
vis  enim  alibi  ortus,  hunc  tamen  locum  incolo.  alii  Romam  dicunt 
Tiberini   esse  domicilium;  hanc  dixisse  magnam  domum.     alii  ostia 

25  dicunt  ab  hoc  quod  nos,  cum  per  diversa  discurrerimus  officia,  in  do- 
mum  nostram  nos  recipimus  ibique  requiescimus ;  ut  idem  hic,  cum  per 


12  stmngentem  radentem]  cf.  ISFon.  p.  403,  10  M. 


1  flumine]  d.  (i.  e.  (ducam')  add.  A.  in  Floriacensis  archetypo  quoqtte  recto 
flumine  ducam  fuisse  videtur;  nam  nunc  ducam  F  ||  edomitos  AS  (corr.  a)  (|  et 
frenato  B  \\  2  facit  M  ||  3  perlucidaeque  F  \\  recto  om.  AS\\  4  ab  eo  quod  est 
rego  om.  LH  (add.  I)  ||  5  ad  peimis  supr.  vers.  proprimum  cadentibus  id  est 
cum  nox  occiderit,  in  marg.  ab  alia  manu  ostendit  matutinum  tempus  diuinis 
honoribiis  conuenire.  et  iuxta  uulgarem  consuetudinem  dixit  quod  oriente  sole 
astra  occidant  T  (ostendit  .  .  .  conuenire  Tiberii  Donati  sunt)t  ||  pro  primum] 
proprium  F  ||  8  docuit  B  mouit  F \\  10  ademit  ASF  (adimit  a)  ||  41  uiti  fore 
conpote  F  ||  13  rumon  BLMF:  romon  AS  rumor  H  ||  14  excedens  M  (corr.  m)  || 
serra  ASLF:  seca  B  sacra  H  serranus  M  ||  dicebantur  LH  (corr.  I)  ||  15  in 
aliquam  .  .  .  partem  BLH  (corr.  I)  ||  orbis  ASMl  \\  16  tarentum  libri,  nisi 
quod  tarrentum  F.  Terentum  Masvicius  cf.  Val.  Max.  II  4,  5;  Preller  Boem. 
Mythbl.  p.  469;  Marquardt  Handb.  III  p.  371  ||  aliis  F  ||  18  praeterite  F,  corr. 
Daniel  |j  ut  Daniel:  at  F  ||  20  schol  ad  caer.  th.  om.  F  ||  23  incolo  Danieh 
inloco  F.-  ceterum  quamvis  .  .  .  incolo  non  debuisse  cum  Servianis  coniungi 
nemo  non  videt  ||  24  nine  Daniel  ||  magnum  F  (magnam  G)  ||  ad  hic  m.  m.  d.  in 
marg.  quidam  magnum  (sic)  domum  intellegunt  ostia  quod  nos  .  .  .  peruentura 
sit  T  ||  alii  ostia  Daniel:  aluo  istia  F  \\  25  nos  qui  cum  T  ||  discurerimus  F 
(discurrerimus  G)   discurrimus  T  ||  26  recipimus  nos  T  ||  quiescimus  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  59—73.  209 

reliqua  spatia  discurrerit,  recipiat  se  per  ostia  in  mare.  alii  domum 
non  Momam  significare,  quae  adhuc  non  erat,  sed  regionem  illam,  ut 
ostendat  sibi  eam  domum  electam,  quae  ad  tantam  gloriam  perventura 
sit  celsis  capvt  vrbibvs  exit  de  Tuscia,  quani  illis  multuni 
constat  floruisse  temporibus:  nam  et  lucumones  reges  habebat,  et  5 
(  maximam  Italiae  superaverat  partem. 

66.  lacv  flvvivs  dbutitur  lacus  nomine,  ut  mox  <74>  quo   te 
cumque  lacus.     *fluvius'  autem  hic  ipse  scilicet  deus  alvei. 

67.  NOX    AENEAN    SOMNVSQVE    RELIQVIT    ut    <III   568)    feSSOS 

ventus  cum  sole  reliquit.    f  et  cito.  #  10 

68.  orientia  solis  lvmina  pro  *orientis  solis  lumina9. 

69.  vndam   de    flvmine   palmis    SVSTVLIT    quia    dicitur    nox 
etiam  solo  somno  polluere,  unde  est  et  noctem  flumine  purgat. 

71.  nymphae  hic  distinguenduni?  ut  generalitatem  sequatur 
specialitas,  ut  in  georgicis  <(IV  321)>  mater,  Cyrene  mater:  nam  15 
vitiosum  est  post  speciem  genus  inferre.  genvs  amnibvs  vnde  est 
quidam  hic  hypallagen  putant,  ut  sit:  nymphae,  quae  de  amnibus  genus 
habetis.  sane  cum  *unde9  hodie  ad  locum  referamus,  veteres  etiam  per- 
sonis  adplicabant,  ita  ut  ad  omne  genus  et  ad  omnem  numerum  refer- 
rent,  ut  hoc  loco  genus  femininum  et  pluralem  numerum  posuit,  cum  20 
alibi  mascidinum  et  singidarem  posuerit  (I  6}  genus  unde  Latinum: 
quod  plenius  in  initio  pri^ii  libri  Aeneidos  dictum  est. 

72.  tvo  genitor  cvm  plvmine  sic  enim  invocatur  in  precibus 
cadesto;  Tiberine,  cum  tuis  undis'.    Thybrin  vero  alii  a  rege  Abori- 
ginum  dictum  volunt?    qui  iuxta   dimicans   interemptus   est;   alii  ab  25 
eo  rege,  quem  Glaucus,  Minois  filius,  in  Italia  interemit;  alii,  inter 
quos  et  Livius  <1  3,  8)>,  ab  Albano  rege,  qui  in  eum  cecidit. 

73.  arcete  peeiclis  hypallage  est  pro  ca  me  prohibete  pericula'. 


13  et  noctem]  Persius  sat.  II  16 


1  reliqua]  reliquas  G  diuersa  T  ||  discurrit  T  ||  hostiam  T  ||  2  quae  necdum 
erat  significare  T  ||  regionem  illam  sibi  electa  T\\  3  ostendant  G  ||  domum  G: 
demum  F  \\  totam  F  \\  4  esset  T  \\  5  hicomones  AF\\  reges]  xu.  J^  ||  6  super- 
avit  H  ||  10  ventus  om.  LH  ||  relinquit  L  ||  et  citoj  fortasse  is  gui  pleniorem 
commentarium  composuit  ad  noxa.  s.  r.  adscriptum  invenerat  id  est  excitatur  || 
12  svstinet  F  ||  qua  M  ||  13  pollui  BH  pollue  X  {corr.  T)  ||  purgas  Persius  || 
purgat]  secretior  etiam  ratio  est  quia  sacrificaturus  superis  de  uiuo  haurit 
flumine  add.  D-\\  15  nam  om.  B  ||  16  ad  genvs  a.  v.  e.  in  marg.  quidam  putant 
hoc  loco  hypallagen  ut  sit  nymphae  quae  de  amnibus  genus  habetis  T  || 
17  apallagen  F  \\  de  om.  F,  ab  amnibus  Commelinus  ||  18  odiae  F  \\  20  expecta- 
tur  ad  genus  et  ad  masculinum  ||  feminum  F  ||  23  cvm  flvmine  sancto  BF  || 
inuocatur  BLR  uocatur  F:  inuocabatur  ASlm  uocabatur  M\\  24  thybrin  HM: 
tibrin  AS  tyberin  B  tyberim  L  tiberim  F  ||  25  ab  eo  rege  M:  ab  rege  ASFl 
a  rege  B  ab  origine  LH  a  Veiorum  rege  coni.  Preller  Boem.  Mythol.  p.  511 
adnot.  1.  cf.   Varro  d.  I  l  V  30  ||  27  lauius  E  ||  albanorum  F  ||  28  est  om.  BF 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  14 


210  SERVII 

74.  qvo  te  cvmqve  lacvs  tenet  lacus  e%t  quodclain  latentis 
adhuc  aquae  receptaculum;  dictus  quasi  lacuna.  ex  quo  erumpens 
aqua  efficit  fontem?  qui  cum  fluere  coeperit;  alveum  facit:  unde 
tria  ista  dixit;  lacum  fontem  alveum;  hoc  enim  est  *quocumque  solo 
5  pulcherrimus  exis':  quamquam  multi  hoc  versu  superfusionem  eius 
velint  significari.  ideo  autem  haec  dixit  Aeneas;  quia  audierat  <65> 
chic  mihi  magna  domus  celsis  caput  urbibus  exit\ 

76.  semper  honobe  meo  ampMboliam  facit  satis  autem  Aeneas 
pie  pollieetur;  cum  Tiberis  verecunde  poposcerit:  ait  namque  <61> 

10  cmihi  victor  honorem  persolves'. 

77.  CORNIGER  flumina  ideo  cum  cornibus  pinguntur;  sive  quod 
mugitum  boum  imitatur  murmur  undarum;  sive  quod  plerumque  in 
cornuum  similitudinem  curvatas  cernimus  ripas.  hesperidvm 
regnator  aqvarvm  beiie   addidit  cHesperidum?;   id  est  Italicarum: 

15  nam  Eridanus  rex  est  fluminum  Hesperiae;  ut  fluviorum  rex  Eri- 
danus.  flwivs  vero  vocativus  antiquus  est:  qui  apud  maiores 
in  omni  forma  similis  erat  nominativo,  sed  modo  aliter  est  in  se- 
cunda  tantum  forma.  namque  si  proprium  fuerit  nomen  et  V  ante 
'us'  habuerit;  cus'  perdita  facit  vocativum,  ut  'Terentius  Terenti^ 

20  nullo  excepto;  si  autem  appellativum  sit;  in  *e'  mittit  vocativum; 
ut  cpius  pie';  cfluvius  fluvie?;  excepto  cfilius';  nam  cfili'  facit.  plerum- 
que  tamen  poetae  euphdniae  causa  antiquitatem  sequuntur. 

78.  et  propivs  legitur  et  cproprius'.  sed  si  cproprius';  certius 
familiarius  stabilms  [significat;  ut  <I  526>  et  proprius  res  aspice 

25_nostras;]  sin  cpropiusV  citius  significat:  Cicero  in  Verrem  <II  5; 
36;  94>  nec   quicquam   est  propius    factum;    quam   ut  illud 

1  lacus  .  .  .  lacuna]  cf.  Varro  d.  1.  1.  V  26  et  Isid.  or.  XIII  19,  2  ||  15  flu- 
viorum]  georg.  I  482  ||  16  fi/vtivs  yocativus  e.  q.  s.]  cf.  Gell.  XIV  5  et  Serv. 
comm.  in  Don.  p.  409,  10  sqq.  K. 


1  cvmqve  fonte  lacvs  A  M  \\  2  et  dictus  (dicitur  B  dictus  lacus  J^)  quasi 
lacuna  quaedam  ex  qua  (quae  F)  ASBMF  ||  3  cepit  L  ||  4  est  om.  A  ||  6  signi- 
ficare  AS  ||  hoc  F  ||  8  anrphiboliam  facit  non  debuerunt  cum  Serviano  scholio 
coniungi  ||  9tyberinus  B  tyberis  LH  ||  poposcerat  L  (corr.  I)  poposceris  F  || 
12  murmur  imitatur  B  ||  imitantur  F  ||  plerumque]  ripas  quas  add.  F  ||  13  cor- 
num  H\\  14  addit  A  \\  15  neridanus  BM   heridamus  F  ||  heridanus  ABLHM 


16  qui  HFm:  quia  ASBLM 
nominatiuus  B  ||  19  us  perdita 


17  erat]  est  ^L^  ||  18  nam  BF  ||  proprium  si  L 
unum  i  perditum  B  ||  20  nullo  excepto  om.  A 
nullo]  nulla  L  (eorr.  I)  uno  F  ||  si  autem  .  .  .  excepto  om.  F  ||  21  pie]  nullo 
excepto  .  u.  fluuius  fluuiae  add,  A  ||   fllie  F  ||    22  et  poetae  B  ||.  secuntur  A  || 
23  propivs  LHF:  proprivs  ASBM  ||   proprius  LH\  propius  reliqui  ||    sed]  et 
Masvicius  ||  proprius  BLa:  propius  ASHM F  ||  certius  scripsi:  centius  F  (eva- 
nuit  vox  in  G)  ||  24  significat  .  .  .  nostras,  quae  LH  omiitunt  (add.  T),  seclusi: 
nam  I  526  Servius  *propius'>  interpretatus  est  ||  proprius  ^djK:,propius  SMFl 
25   sin  H  si  L:   si  autem  reliqui  et  l   ||    propius]   proprius  A  HM l   (corr.  a) 
in  uerrem  LHM:  in  uerrinis  reliqui  et  1 1|  26  nec]  ne  L   nec  eo  F  ||  est  om.  H 
proprius  LM  ||  ut]  aut  AS 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  74—85.  211 

exeniplum  de  Adriano  Syracusas  referretur.  et  hoe  est  me- 
lius:  nam  statim  est  porca  eonspecta;  et  Aeneas  non  dubitat  de 
fide  oraeuli;  sed  exposcit  celeritatem.  tva  nvmina  tua  oracula 
et  promissa. 

79.  geminas  pro*duas\  5 

80.  REMiGioqvE  aptat  id  est  ad  remigium,  officium  remigantium. 
alibi  pro  turba  remigkntium7  ut  <1II  471)>  remigium  supplet. 

81.  monstrvm  quia  et  subito;  et  cum  triginta  porcellis  est  visa. 

82.  fetv  gongolor  albo  expedita  elocutio. 

83.  viridiqve  in  litore  fluviali  scilicet.         conspicitvr  svs  io 
Horatius  et  amic«a  luto  sus.     sciendum  tamen  hoc  esse  vitiosum, 
monosyllabo  finiri  versum,   nisi  forte  ipso  monosyllabo  minora  ex- 
plicentur  animalia,  -ut  parturient  niontes,  nascetur  ridiculus 
mus:  gratiores  enim  versus  isti  sunt  secundum  Lucilium. 

84.  pivs  aeneas  oportunum  epitheton,  quoniam  rem  divinam  facit.  15 
tibi  enim  vacat  cenim?  et  tantum  ad  ornatum  pertinet;  integrum 

est  ergo  ctibi%  ut  ex  iteratione  crescat  augmentum:  Terentius  o 
Mysis  Mysis.  maxima  ivno  quaesitum  est  quae  sit  cIuno  ma- 
xima':  nam,  ut  diximus  <(I  8)>;  variae  sunt  eius  potestates,  ut  Cu- 
fitis,  Lucina;  Matrona;  Regina.  et  dicunt  theologi  ipsam  esse  ma-  20 
trem  deum;  quae  terra  dicitur;  unde  etiam  et  porca  ei  sacrificatur. 
ergo  perite  elegit  epitheton;  ut  maximam  diceret. 

85.  MACTAT  mactatio  post  immolationem  est;  unde  bono  usus 
est  conpendio.  sane  hysteroproteron  est  in  hoc  versu:  primum  enim 
est  ccum  grege  sistit  ad  aram5  et  sic  cmactat';  id  est  auget;  perficit.  25 

sacra]  sciendum  *sacrum?  proprie  esse  quod  ad  deos  pertinet.  et  hic 
breviter  factum  sacrificium  dixit.  gvm  grege  ambitiose  poeta  triginta 
filios  gregem  dixit. 


11  Horatius]  ep.  I  2,  26  ||  13  parturient]  Hor.  a.  p.  139  ||  14  Lucilium]  lib. 
IX  fr.  32  p.  51  Muell.  ||  17  Terentius]  Andr.  I  5,  47  ||  26  sacrum  .  .  .  pertinet] 
cf.  Isid.  diff.  verb.  498 


1  hadriano  B  \\  referetur  LHF  referitur  1 1|  2  dubitauit  F  \\  6  ad  REMiaio- 
qve  a.  in  marg.  ad  remigium  applicat  id  est  ad  officium  remigantium.  id  enim 
significat  hoe  loco  remigium.  significat  autem  alibi  et  turbam  T  ||  8  et  ante 
subito  om.  AS  ||  9  expeditae  locutio  F  ||  11  amio  F  ||  lito  H  \\  12  monosyllaba 
AS  (corr.  a)  ||  ni  L  ||  ipso]  illo  S,  om.  B  ||  13  parturierunt  L  (parturient  I) 
parturierat  H,  parturiunt  Horatius  ||  nascentur  F  \\  14  gratiosiores  ASMl  || 
versus  om.  B  ||  15  scJiol.  ad  pivs  a.  hab.  T  ||  16  enim  uacat  B  (|  17  tibi]  tibi 
tibi  B  ||  18  omissis  myssis  A  o  misis  mysis  S  o  missis  mysis  B  o  missis  mis- 
sis  L  (o  misis  misis  l)  o'  myssis  myssis  H  omisis  mysis  F  ||  quae  sit  Iuno 
om.  L  (add.  T)  ||  iuno  sit  B  ||  19  ut]  et  S  et  ut  M  (et  del.  ?ri)  \\  curritis  L  cure- 
tis  a  ||  20  motrona  AS  (corr.  a)  ||  et]  ut  H  \\  23  mactat  sacra  F  ||  24  sane  om.  LH 
(add.  I)  ||  enim  om.  BLH  (add.  T)  ||  25  sic]  si  S  ||  26  ad  sacra  supr.  vers.  sacrum 
dicitur  quod  proprie  ad  deos  pertinet.  ideo  congrue  dixit  T  \\  sed  sciendum  F  || 
proprium  G  ||  27  breuiter  et  factum  F 

14* 


212  SERVII 

86.  flvvivm  hic  *fluvium9  ipsum  aquae  cursum  lenitum  accipien- 
dum  est.  qvam  lon&a  e.st  nocte  in  quantum  longa  est,  ut 
<(IV  193)>  nunc  hiemem  inter  se  luxu;   quam   longa,   fovere. 

87.  reflvens    velut    in    alveum    suum    recurrens,    ut   Aeneas 
5  contra  undas  pergens  descendentis  celeritate  propemodum  uteretur. 

88.  mitis  vel  ad  Tiberim,  vel  ad  stagnum  referes. 

89.  aeqvor  aqvis  aquae  ipsius  aequalitatem;  nam  et  post  ait 
<96)>  placido  aequore. 

90.  rvmore  secvndo   hoc  est  bona  fama,   cum  neminem  lae- 
10  derent:  aut  certe  dicit  eos  ante  venisse,  quam  fama  nuntiaret  ven- 

turos.  aut  ^rumore'  pro  cRumone?  posuit;  nam;  ut*  supra  <63>  dixi- 
mus;  Rumoh  dictus  est:  unde  et  ficus  ruminalis;  ad  quam  eiecti 
sunt  Remus  et  Romulus.  quae  fuit  ubi  nunc  esi  lupercal  in  circo: 
hac  enim  labebatur  Tiberis,  antequam  Vertumno  factis  sacrificiis 
15  averteretur.  quamvis  ficum  ruminalem  alii  a  Romulo  velint  dictam; 
quasi  Romularem;  alii  a  laefce  infantibus  dato:  nam  pars  gutturis 
ruma  dicitur.  ergo  si  fuerit  cRumone  secundo'?  favente  fluvio  in- 
tellegimus. 

91.  labitvr  vncta  vadis  abies  descendentis"  celeritate  prope 
20  conscendit:    Statius  de  disco  similisque   cadenti  crescit  in  ad- 

versum.         mirantvr  et  vndae  laus  Troianorum  per  phantasiam 
quandam  ex  undarum  vel  nemoris  admiratione  venientem. 

94.  NOCTEMQVE    DIEMQVE    FATIGANT    llt    <IX    602>    silvasque 

fatigant:  pro  cipsi  fatigantur'.     an  deest  *se9,  ut  sit  fatigant  se:  an 
25  *diem  fatigant9  pro  *occupant  et  consummant9? 

95.  svperant  flexvs  * superant'  transeunt,  ut  <(I  244>  fontem 
superare  Timavi.  et  hic  ostendit  non  esse  alveum  fluminis  rectum: 
quiq  Ttberim  libri  augurum  colubrum  loqtmntur,   tamquam  flexuosum. 


20   Statius]    Theb.   VI   682  ||    23    fatigant    pro    ipsi    fatigantur]    cf.   Non. 
p.  112,  16  M. 


1  cursu  Daniel  ||  3  luxum  F  \\  foueret  ASM  ||  4  velut]  uel  J2"||  recurrens 
.  .  .  uteretur  om.  H  ||  7  schol.  ad  v.  89  om.  H  \\  aeqvoke  ASl  ||  aqvis  om.  ASLF 
aquae  om.  M,  quae  F  ||  aequalitate  ASM  ||  10  ante  eos  F  ||  famam  L  (corr.  T) 
esse  uenturos  ASF  ||    12  est  om.  L   \\   rumenalis%JP   ||    13  quae]   qui  ASM 
14  haec  H  ||  habebatur  M  \\  uertumno  ASMl    uortumno  F:  neciniuno  L    nei- 
uno  H  iuno  B  |j  15  alia  romulam  AS  \\  dictum  F  \\  16  alis  F  ||  a  laete]  allectae 
H  ||  guttoris  F  \\  17  romune  L  (corr.  I)  ||  flaueote  H  ||  19  ivncta  L  ||  discentis  H 
(descendentis  h)  ||    20  conscendit]   aduersum  add.  M  in  aduersum  add.  I  ]|    de 
disco]  dedisse  L  ||  similesque  F  ||  aduersu  F  ||  21  fantasian  L   fectasiam  H  || 

22  ammiratione  B    admirationem  L  (corr.  I)    \\    ueniente  AS    veniens  vulgo  || 

23  ad  noctemqve  d.  f.  supr.  vers.  aut  fatigant  se  aut  fatigant  noctem  et  diem 
id  est  consummant  T  ||  25  consumunt  JDaniel  ||  28  ad  et  longos  s  f.  supr.  vers. 
hac  causa  libri  augurum  dicunt  hunc  tluuium  colubrum,  et  flexuosum  T  \\ 
augurium  F  ||  locuntur  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  86-103.  213. 

variisqve  tegvntvr  arboribvs  hoc  est  <TII  30>  hunc  inter 
fluvio  Tiberinus  amoeno. 

96.  secant  placido  aeqvore  silvas  ostendit  adeo  perspkuam 
fuisse  naturam    fluminis,    ut   in   eo   apparerent  imagines    nemorum; 
quas  Troianae  naves  secabant.    Terentianus  natura  sic  est  flumi-  5 
nis,  ut  obvias  imagines  [nemorum]  receptet  in  lucem   suam. 

97.  SOL   MEDIVM   CAELI   CONSCENDERAT  ICNEVS  ORBEM   alterius 

scilicet  diei. 

98.  cvm  mvros  arcemqve  procvl  Palatinum  vidit.    nec  situm 
praesentem  considerare  debemus:  tunc  -enim  nullis  obstantibus  aedi-  10 
ficiis  et  Tiberi  per  lupercal,   ut   diximus  <90>?  fluente,  facile  mons 
poterat  videri  Palatinus. 

100.    caelo  aeqvavit  pro  *  ad  caelum  extulit*. 

102.  FORTE    DIE    SOLLEMNEM    ILLO    SV^V^oXcog^     id    est    bono 

omine  victori  deo  Troianis  venientibus  sacra  celebrantur.    bona  etiam  15 
usus  est  oeconomia. 

103.  AMPHITRYONIADAE    MAGNO    DIVISQVE    FEREBAT    Amphitryo 

rex  Thebanorum  fuit.  cuius  uxorem  Alcmenam  Iuppiter  adamavit,  et 
clum  vir  eius  Oechaliam  civitatem  oppugnat,  de  trinoctio  facta  una 
nocte,  cum  ea  concubuit.  qiiae  post  duos  edidit  filios,  unum  de  Iove,  20 
id  est  Herculem,  alterum  de  marito,  qui  Iphiclus  appellatus  est.  ergo 
adsumpsit  epiiheton.  et  satis  perite  ait  *divisque  ferebat9:  nam  cuivis 
deo  sacrificaretur,  necesse  erat  post  ipsum  etiam  reliquos  invocari. 
quidam  *divisque  ferebaf  sic  intellegunt,  ergo  et  Hercules  de  divis  est: 
ut  est  illud  schema  Goeumque  Iapetumque  creat  saevumque  Ty~  25 
phoea  et  coniuratos  caelum  rescindere  fratres,  ergo  et  superiores 


17   Ampliitryo  .  .  .  appellatus   est]   cf.  Luct.  Plac.   ad   Stat.  Theb.  XII  301 
et  mythogr.  II  148  ||   25  Coeumque]  georg.  I  279 


1  hoc]  hinc  L  \\  3  placito  A  ||  4  imagines  arborum  uel  nemorum  J^||  nemo- 
rum  om.  L  (add.  I)  ||  5  secabantur  S  ||  terrentianus  ASHFl  terrentius  L. 
Tiberianus  coni.  Baehrens  rUned.  Lat.  Ged.'  p.  38  (poet.  lat.  min.  III  p.  269). 
cf.  Keil  grammat.  lat.  VI  p.  322  ||  sic  est  natura  F  \\  naturam  L  (corr.  I)  \\ 
6  imaginis  F  \\  nemorum  ex  v.  4  repetunt  BLH  \\  9  simvl  L  ||  palatium  MF, 
fortasse  recte  \\  10  aedidificiis  L  adedificiis  H  ||  11  tiberim  F  ||  per  om.  H  \\ 
lupercam  H  ||  12  uideri]  audiri  L  \\  ad  cvm  mvros  a.  p.  is  qui  Tironianis  notis 
utebatur  in  Turonensi  haec  adscripsit  Solinus  dicit  euandrum  primum  condidisse 
romarn  quod  et  uirgilius  alibi  manifeste  designat  dicens  ctum  rex  euandrus 
romanae  conditor  arcis'  (Aen.  VIII  313)  ||  13  schol.  ad  v.  100  hab.  T  ||  14  diem 
ASLM  (corr.  I)  ||  solemnem  SL  ||  illo  e.  a.  k.  AS  ||  svav[ift6Xcog  id  est  om.  AS  || 
eusymbolos  BMF  eusymbilos  L  eusymbullos  H  ||  15  uict6r  ideo  BF  \\  cele- 
brantur  B  celebantur  L:  celebrabantur  reliqui  et  l\  17  amphytrio  F  ||  18  alo- 
menam  F  ||  19  oecalios  F,  corr.  Masmcius  ||  21  Iphiclus  Masvicius:  fidus  F 
Iphitus  Gommelivms  ||  apellatus  F  ||  22  adsumsit  F  ||  epitheton  Amphitryoniadae 
Masvicius  ||  satis  perite  om.  JR  ||  cui  L  cuius  HM  (cuiuis  Im)  ||  23  etiam  om.  F  || 
inuocare  M\\  24  ferebant  F  \\  25  ut  est  G:  ut  et  F  ||  scema  F  ||  eoeumque  F  || 
senumque  F 


214  SERVII 

tres   coniurati;    et  (III  126)>    niveamque  Parpn    sparsasq%ie  per 
aequor  Cycladas,  ergo  et  illa  e  Cycladibus. 

*  104.    ante  vkbem  secundum  antiquuni  situm:  tunc  enim  brevis 
civitas  fuerat.         pallas  hvic  filiVS  pro  ccum  hoc'. 
5  105.    ivvenvm  pkimi  pavperqve  senatvs  totam  ostendit  aeta- 

tem;  et  praemisit  iuvenes:  nam  per  senatum  seniores  signiiicantur. 
epauper?  autem  aut  ad  numerum  retulit^  centum  enim  sub  Romulo 
fuerunt:  aut  re  vera  cpauper?,  per  quod  Romani  imperii  ostenditur 
parsimonia?  pro  laude  tunc  habita.  et  libri  veterum  tradunt  a  maio- 
10  ribus  sacrificando  parsimoniam  observatam  esse. 

106.  tepidvsqve  crvor  frustra  quidani  cruorem  pecoruni, 
sanguinem  liominum  volunt:  nam  luvenalis  ait  <XII  13>  sanguis 
iret  et  a  magno  cervix  ferienda  magistro,  Vergilius  <TV\687> 
atque    atros    siccabat    veste    cruores.  tvra  dabant   *dabant9 

15  verbo  sacrorum  ^isus  est:  nam-  dici  solebat  in  sacris  *da  quod  debes  de 
manu  dextra  aris\ 

107.  celsas  videre  rates  quia  dixit  <79>  geminasque  legit 
de  classe  biremes.  inter  opacvm  adlabi  nemvs  hoc  est  per 
nemu.s;  ut  <VII  30)>  hunc   inter  fiuvio  Tiberinus  amoeno.    et 

20  est  honesta  elocutio,  ut  si  dicas  cinter  cenam  locutus  sum';  id  est 
per  cenam. 

108.  tacitis  incvmbere  remis  pro  cipsi  taciti';  hoc  est  sine 
celeumate. 

110.  consvrgvnt  mensis  quidam  mensas  proprie  deorum  tradunt: 
25  nam  et  ideo  subiunctum  *quos  rumpere  Pallas  sacra  vetat9  avdax 
qvos  rvmpere  pallas  sacra  vetat  ne  interruptione  sacrificii  -- 
^rumpere9  enim  pro  Hnterrumpere9  posnit  —  piaculum  committeretur: 
unde  etiam  Helenus  <III  406>  nequa  inter  sanctos  ignes  in  ho- 
nore  deorum  hostilis  facies  oecurrat  et  omina  turbet.    deni- 


11  fYustra  .  .  .  volunt]  cf.  Isid,  diff.  verb.  529 


2  aequore  ycladas  F  (icladas  G)  ||  illa  e  Cycladibus  Masvicius:  ille  cy- 
cladis  F  illa  e  cycladis  Commelinus,  fortasse  recte.  cf.  Neue  Formenl.  I2  p.  325  || 
3  situm  om.  L  (add.  T)  ||  4  filivs  vna  B  ||  pro  cum  hoc]  om.  B,  id  est  cum  patre 
euandro  in  marg.  add.  m  ||  6  et  praemisit  iuvenes  (iuuenis  F)  non  dehuerunt 
cum  Servianis  coniungi  ||  significauit  F  ||  7  aut  om.  A  S  \\  uero  S  (enim  s)  ||  8  aut 
om.  A  (add.  a)  ||  per  om.ASBM\\  10  in  sacrificando  coni.  Burmannus  \\  11  qui- 
dem  SH\\  13  a ,  om.  F  \\  magna  A  (corr.  a)  ||  uergilius  F  \\  14  sicabam  II  \\  ad 
v.  106  cum  dixit  dabant  uerbo  sacrorum  est  usus  quia  dici  solebat  da  quod 
debes  de  manii  dexterae  T  \\  17  legit  declarasseui  remes  F  \\  18  biremis  II  \\ 
20  honeste  locutio  F  \\  eloqucio  IL\\  caenam  LM\\  lotus  L  (locutus  l)  locutu- 
rus  F  ||  21  caenam  L  \\  23  avsv  KsXsv6[iciTog  nam  celeusma  nauticus  est  clanior  ad 
liortandum  ut  (V  189)  cnunc  nunc  incumbite  remis  Hectorei  socii'.  Fahricius  \\ 
24:*ad  v.  110  quidam  tradunt  quod  mensae  dicantur  proprie  deorum  et  non 
liominum  T  ||   28  nequam  ASH\\  sacros  II  \\  ignes  om.  AS 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  104-118.  215 

que  cum  ludi  circenses  Apollini  eelebrarentur  et  Hannibal  nuntiatus 
esset  circa  portain  Collinani  urbi  ingruere,  omnes  raptis  armis  con- 
currerunt.  reversi  postea  cum  piaculum  formidarent,  invenerunt 
saltantem  in  circo  senem  quendam.  qui  cum  interrogatus  dixisset 
se  non  interrupisse  saltationem;  dictum  est  hoc  proverbium  csalva  6 
res  est,  saltat  senexV  caudacem5  autem  dicit  ubique  Vergilius, 
quotiens  vult,  ostendere  virtutem  sine  fortuna:  unde  etiam  Turnum 
audacem  vocat  <JX  3>. 

112.  ivvenes  qvae  cavsa  svbegit  succincta  et  plena  inter- 
rogatio,  cui  per  singula  respondet  Aeneas.  10 

113.  ignotas  temptare  vias  ideo  *ignotas%  quia  videt  eos  esse  pere- 
grinos.  et  bene  hreviter,  sed  frequentius  interrogationibus  eos  urget,  ut 
<(IX  374>  state  viri.  quae  causa  viae?  quive  estis  in  armis? 
quove  tenetis  iter? 

114.  qvi  genvs  quo  genere.  et  bona  est  elocutio.       vnde  domo  15 
de  qua  civitafce?  AN  aema   tropum   fecit  metri  causa:  nam  con- 
sequens  erat  ut  diceret  c^n  bellum*. 

115.  pvppi  sic  fatvr  ab  alta  sic  intellegendum ,  ut  simul  dicat 
et  faciat. 

116.  PACIFERAEQVE  MANV  RAMVM  PRAETENDIT  OLIVAE  ne  moram  20 

faceret  in  responsione.  paciferaeqve  m.  r.  p.  o.]  quoniam  Pallas  prius 
de  pace  quaesierat.  et  ideo,  mox  signum  pacis  ostendit,  ut  cetera  Pallas 
securus  audiret. 

117.  troivgenas  Ac  tela  breviter  singulis  quaesitis  respondit.     et 

c Trohigenas'  ad  *qui  genus'  referendum.        tela  vides  inimica  la-  25 
tinis    bona   conciliatio:    nam    audierat   <55>   hi    bellum   adsidue 
ducunt  cum   gente  Latina.     ergo  *tela  inimica'  ad  illud  pertinet 
*pacemne  liuc  fertis  an  arma'? 

118.  qvos  illi  bello  profvgos  sicut  et  vos.  et  niovet  con- 
ciliationem  etiam  ex  similitudine  fortunae.         svperbo  iniusto.  30 


30  svperbo  iniusto]  cf.  Non.  p.  391,  15  M. 


1  ut  hannibas  nuntiatus  est  F  ||  2  portum  HF  \\  collinemus  LH  (collinam  Z) 
||  urbi  om.  B  \\  ingraere  L  ingrueret  H  ||  reptis  H  ||  3  piaculis  AS  \\  4  saltantem] 
saltationem  F  ||  circu  F  ||  quendam  senem  B  ||  5  salutationem  L  saltaciorem  H  \\ 
6  saltantantem  senem  H  saltante  sene  Fabrieius  \\  10  responderet  S  respondit 
BLF  ||  11  ad  ignotas  supr.  vers.  quia  uidit  eos  peregrinos  ideo  dicit  ignotas 
T  ||  12  frequentibus  Masvicius.  fort.  brevibus  sed  frequentibus  ||  13  gestis  F  || 
14  quove  tenetis  iter]  quo  tenditis  F  \\  16  nam  consequens  erat  ut  cum  dicet 
(diceret  G  dicit  Laniel)  pacem  subiunge  (subiungat  DanieT)  an  (am  Gr,  om.  JDa- 
niel)  bellum  F  ||  18  ad  v.  115  ut  simul  dicat  et  faciat  T  ||  26  ut  hi  F  \\  28  in 
arma  F  ||  29  et  me  mouet  conciliatione  F\\  ad  profvgos  in  marg.  proprie  dici- 
tur  profugus  qui  a  suis  sedibus  est  fugatus  T  ||  30  acl  svperbo  supr.  vers.  ini- 
quo  T 


216  SERVII     . 

119.  evandrvm  petimvs  hoc  ad  c quo  tenditis'  pertinet.  ferte 
haec  lioc  ad  ranium  pertinet,  cdicite?  ad  verba.  vel  ^ferte*  vobiscum 
et  *dicite',  %ata  tov  avtov. 

120.  sogia  arma  rogantis  hoc  ad  illud  pertinet  *quae  causa  sub- 
5  egit\     *rogantes'  autem  ad  id  pertinet  quod  a  sibylla  dictum  fuerat 

<TI  92)>  quaS.gentes  Italum  aut  quas  non  oraveris  uries? 

121.  tanto  percyssvs  nomine  Dardani  scilicet  conmieinora- 
tione.    *tanto'  autem,  id  est  magnitudine  nominis. 

122.  qvicvmqve  es  hoc  ad  nomen  Aeneae  pertinet:  nam  esse 
io  Troianos  audierat. 

123.  nostris  svgcede  penatibvs  hospes  mire  sine  patris  ductoritate 
nihil  confirmat,  et  tamen  hospitem  appellat. 

124.  dextramqve  amplexvs  inhaesit  ostendit  virum  et  vir- 
tutis  et  hospitalitatis  amatorem. 

15  125.    SVBEVNT   lvco    flvvivmqve    relinqvvnt    hypallage    in 

sensu.  et  hic  *subeunf  iuxta  veteres  dativo  iunxit,  cum  alibi  iuxta 
usum  praesentem  accusativo  iunxerit,  ut  <(X  798>  Aeneae  subiit 
mucronem,  sicut  et  ^succede*  \veteres~\  dativo  iunxerat:  quod  significat 
^penitus  ingredere%  ut  hoc  loco  *ac  nostris  succede  penatibus  hospes\ 

20  Sallustius  tamen,  ut  dictum  est,  accusativo  iunxit. 

127.  optime  graivgenvm  quantum  ad  Aeneam  pertinet  Graeci 
neque  boni  neque  meliores  sunt.  ergo  coptime  Graiugenum'  super- 
lativus  est  pro  positivo:  nam  coptimus  nialorunr9  non  possumus  di- 
cere;  superlativus  enim  suo  tantum  iungitur  generi.     sic  ergo  dixit 

25  ut  Homerus  di%ai6taxog  KsvtavQmv  pro  dcicaiog,  id  est  ^iustissimus 
Centaurorunr5  pro  ciustus\  et  est  rhetorica  persuasio:  nam  principium 
ex  utriusque  persona  sumpsit.  ,  *optime  Graiugenum'  ad  Euandrum 
pertinet?  *cui-  me  fortuna  precari'  ad  Aenean,  qui  se  fatetur  supplicem 

18  quod  ...  ingredere]  cf.  Non.  p.  403,  19  ||  20  ut,  dictum  est]  buc.  V  6  II 
25  Homerus]  11.  XII  832 


1  ad  evandrvm  p.  supr.  vers.  hoc  pertinet  ad  quo  tenditis  T  ||  ferte  haec 
et  dicite  ferte  F  \\  2  hoc  .  .  .  ad  verba  hab.  T  ||  dicere  B  \\  1  (i.  e.  vel)  F:  et 
Daniel  ||  3  ytcctcc  iov  avxov  scripsi:  catautu  F  catatu  G  hcct'  ccvto  Daniel. 
dicere  voluit  interpres  idem  esse  hoc  loco  *fertev  quod  (dicite'>  ||  4  v.  120  ad  dar- 
daniae  liaec  hab.  T  hoc  ad  genus  pertinet,  ad  socia  a.  r.  haec  hoc  pertinet  ad 
illud  quod  ei  dixerat  sibilla  cquas  gentes  italum'.  ||  5  ad  id  Daniel:  id  om.  F  \\ 
sibilla  F  \\  6  ornaueris  G  ||  urbem  F  \\  7  peecvlsvs  M  ||  9pertinet  aeneae  AB  || 
12  tamae  F  ta  mae  G  tamen  Daniel.  fort.  tamen  Aenean  ||  14  ospiali  L  (pspi- 
talitatis  l)  ||  16  sensu]  nam  primum  est  fluuium  relinquere  deinde  lucum  subire 
add.  D  ||  17  acusativo  F  \\  iancxerat  F3  corr.  Daniel  ||  18  veteres  seclusit  F, 
SjchoeTlius.  secundum  veteres  ego  conieceram  ||  iunxerunt  Daniel  ||  20  iancxit  F  || 
21  optvme  B  ||  23  est  om.  SM  \\  pro]  prae  F  \\  24  generi  iungitur  AS  \\  26  iustus] 
cum  centauri  fuerint  crudeles  et  impii  add.  D  \\  ad  v.  127  in  marg.  sup,  facit 
eum  benivolum  in  principio  .  et  est  rhetorica  persuasio  . . .  incipere  debebat  T  \\ 
rethorica  F  ||  nam  principium  om.  F  ||   27  perspnas  F       '  ^ 


COMM.  IN  VEKG.  AEN.  VIII  119-128.  217 

venire.    sed  quia  ignokts  est  et  ostendere  vult  quid  impetrare  debet,  ait 
*Dardanus  Iliacae  primus  pater  urbis  et  auetor'.    contra  quos  auxilium 
petat  *gens  eadem  quae  te\    quid  ipsi  etiam  sit  utile,  a  quo  beneficium 
postulatur,   *nos  si  pellant  nihil  afore  credunt' :   dicit  enim7  nos  pelli- 
mur,  sed  vos  servietis.   post  rem  ipsam  proposuit  *accipe  daque  fidem\  5 
ad  ultimum  possumus  reddere  beneficmm  *sunt  nobis  fortia  bello  pectord : 
nam  utrum  posset  is   a  quo  petebatur,  omisit,  quia  manifestum  erat 
posse,   et  ignotus  a  demonstratione  personae  suae  incipere  debebat. 
cvi  me  fortvna  precari   servavit  tb  TtQBitov  dicendo  *fortuna\    et 
*cui  me  precari'  antiquum   est;   nani   modo  cquem  precari'  dicimus:  10 
Terentius  credo  qui  mihi  sic  oret;  item  facite  ut  vobis  decet, 
Sallustius  locum  editiorem  quam   victoribus  decebat.     et  est 
Graecum;  ut  av%so  'ATtoXXcnvi.    sane  veteres  et  ^precor  illi9  pro  *precor 
pro  illo9   dicebant:   Plautus  in  Amphitryone  noli  pessimo  precari, 
hoc  est  *pro  pessimo  noli  precari9.     aut  hyperbaton  vst  hoc  modo:  tibi  15 
me  fortuna  vitta  comptos  voluit  praetendere  ramos  et  precari. 

128.  vitta  comptos  ramos  ut  in  pacis  petitione  ramus  olivae 
cum  vittis  offeratur,  partim  fabulae,  partim  naturae  efficit  ratio. 
nam  cum  de  nomine  Atbenarum  Neptunus  et  Minerva  contenderent 
et  iussisset  Iuppiter  ut  illius  nomine  diceretur  civitas;  qui  munus  20 
melius  obtulisset  hominibus,  equum  Neptunus,  Minerva  olivam  pro- 
tulit;  et  statim  vicit.  unde  cum  eius  ramus  alicui  offertur;  indicat 
eum  esse  meliorem.  hinc  est  illud  proverbium  herbam  do;  id  est 
cedo  victoriam;  quod  Varro  in  aetiis  ponit;  cum  in  agonibus  her- 
bam  in  modum  palmae  dat  aliquis  ei;  cum  quo  contendere  non  25 
conatur,  et  fatetur  esse  meliorem.    vittas  autem  habet  ramus  olivae 


11  Terentius]  Phorm.  I  2,  90  et  ad.  III  4,  45  ||  12  Sallustius]  hist.  I  98 
Dietsch.,  I  100  Kritz.  ||  13  sv%s6\  II.  IV  101  ||  23  hinc  est  illud  proverbium  .  .  . 
auxilio]  exscr.  mythographus  II  119.  cf.  Mercklin  Philol.  III  p.  272 


1  uenire]  pertinet  add.  T  ||  quid]  quod  Daniel  \\  2  et  rursus  contra  quos 
auxilium  petat  dicit  gens  T  ||  3  quae  te]  ostendit  deinde  add.  T  ||  4  postulatur] 
dicens  add.  T  ||  pellat  F  ||  dicit  .  .  .  seruietis]  quasi  diceret  si  nos  pellunt  uos 
seruietis  T  ||  5  post  rem  GT:  postremi  F  \\  proponit  dicendo  T  \\  6  possumus 
reddere]  monstrat  se  reddere  posse  T  ||  beneficium]  cum  dicit  add.  T  ||  forta 
bella  F  \[  7  patebatur  F  ||  8  persione  G  ||  9  to  prepon  F  ||  10  quem]  quam  H  \\ 
12  meditiorem  S  ||  13  ad  cvi  m.  f.  p.  in  marg.  sane  .  .  .  precari,  supr.  vers.  ab 
al.  manu  quidam  hyperbaton  accipiunt  hoc  loco  optime  graiugenum  cui  me 
uoluit  fortuna  praetendere  ramos  et  precari  T  ||  14  plaustus  F  ||  amphitrione  F  || 
noli  pessimo  Daniel:  nobili  pessime  FT  pessimo  noli  precari  Goetz  et  Loeive 
fragm.  XVII  p~U8  ||  15  et  hoc  est  F  ||  16  uita  F  \\  17  in  om.  AS\\  19  Neptu- 
nus]  equum  add.  H  ||  contenderent  .  .  .  Minerva  om.  LH  {add.  Z)  ||  21  melius* 
munus  B  ||  optulisset  ASF  \\  22  ramus  eius  EL  ||  23  enm]  om.  L,  enim  F  ||  her- 
ban  H  ||  24  aetiis  ASM:  oetiis  MLH  antiquitatis  libris  F  \\  cum  imaginibus 
herbam  immodum  palmae  F  ||  26  conatur]  cupit  F  ||  meliorem]  est  etiam  oliua 
per  lxv\Loloyiuv  ab  sXufa  id  est  olea  dicta  quae  a  misericordia  dicitur  id  est 
slsog  add.  1) 


218  SERVIl 

ideo,  ut  inertiam  et  inbecillitatem  offerentis  ostendat:  scimus  enini 
oves;  unde  lana,  e  qua  vittae,  egere  alieno  semper  auxilio.  aut  quia 
et  lana  in  tntela  Minervae  sit7  qtiae  pacis  bellique  sit  eultrix.  aut  quia 
mite  et  quietum  animal  est  ovis,  cuius  quietem  habere  debent  qui  in 
5  foedus  et  amicitiam  coeunt.  quaeritur  .autem  quid  dixerit  *comptos\ 
sed  ut  crines  comi  dicimus  cum  nectuntur,  ita  et  hic  etiam  ramos 
comptos  nexos  illigatos  intellege,  ut  ipse  <(VII,418)>  tum  ramum  in- 
nectit  olivae:  ergo  quod  illic  Hnnectif,  hic  ^comptos'  dixit.  volvit 
hinc  eum  Iaudat,  quod  tantus  eum  vir  rogare  conpellitur. 

10  129.    danavm  QVOD  dvctok  et  arcas  nec  quod  multitudinem 

haberes  extimui?  nec  quod  esses  Arcas  f  ut  illuc  hoc  tendat  id  est 
Agamemnoni  et  Menelao  cognatione  coniunctus.  et  hoc  ad  laudem 
Euandri  pertinet,  qui  qualitate  morum  meruit  non  timeri. 

130.    fores  pro  cfuisses\    et  notandum  cfores5  de  praeterito. 

15  geminis  conivnctvs  atridis  geminos  hic  duos,  aliter  *gemini9  uno  partu 
editi.  quaeritur  sane  unde  Euander  Atridis  genere  fuerit  coniunctus. 
et  qnamvis  Hesiodus  dicat  qualiter  -coniunctus  sit  Euander,  tamen  qui- 
dam  aiunt  Thestii  fdias  Ledam  et  Hypermestram  fuisse,  Ledae  et  Tyn- 
darei  fdias  Glytemestram  Helenam  et  Timandram  fuisse,  quam  duxit 

20  uxorem  Echemus  Arcas,  cuius  fitius  Euander:  'Clytemestram  et  Hele- 
nam  notum  est  Agamemnoni  et  Menelao  iunctas  fuisse.  alii  ita  tra- 
dunt:  Steropes  et  Atlantis  filios  Oenomaum  et  Maiam  fuisse,  Oenomai 
Hippodamiam  filiam,  unde  Atreus  natus;  at  Maiae  filius  Mercurius, 
ex  quo  Arcades,  de  quibus  Euander:   quod  Accius  in  Atreo  plenius 

25  refert.     alii  ita  narrant:   Atlas  complures  habuit  filias,  et  de  Dione 

17  Hesiodus]  catal.  fragin.  CV  p.  318  Marksch. 


2  e  qua  vittae  Commelinusi  equauit  1P  peti  sueuit  Barthius  ad  Stdt.  Theb. 
VII  476  addens  iet  sic  liabent  membranae  Virgiliani  commentarii  uvmvv\iov'>  [| 
tegere  F  ||  semper  alieno  M  ||  4  iouis  F  ]|  5  amitiam  F  \\  ad  comptos  in  marg. 
quaeritur  cur  comptos  dixerit.  quem  ad  modum  crines  comi  dicuntur  cum 
nectuntur  ita  et  hic  etiam  ramos  comptos  nexos  illigatos  intellege  T  ||  queri- 
tur  F  ||  6  ita  .  .  .  intellege  om.  F  ||  9  eum  tantus  F  ||  10  ne  quod  F  \\  11  ut 
illuc  hoc  tendat  BLHM  ut  illud  hoc  tendat  AS  ut  illud  ostendit  adtendat 
FG  ut  illuc  hoc  tendat  cgeminis  coniunctus  Atridis'  vulgo.  exspectatur  nec 
quod  esses  Arcas  et  geminis  vel  duohus  Atridis  id  est  e.  q.  s.  fortasse  supra  et 
geminis  Atridis  aliquis  adscripserat  ut  illud  hoc  tendat,  i.  e.  augeat,  idque  eo 
consilio  ut  Aeneae  plus  extimescendum  fuisse  ostenderet  quod  Atridis  cognatione 
coniunctus  esset  Fuander,  quam  quod  esset  Arcas.  adtendat  autem  illud  Floria- 
censis  inde  ortum  est  quod  in  archetypo  supra  ostendit  adscriptum  erat  al.  ten- 
dat.  ||  13  non  timere  meruit  F  ||  14  et]  sed  AS\\  15  ad  GKMims%fsupr.  vers.  duo- 
bus  aliter  gemiui  uno  partu  editi  T  \\  16  editu  F  \\  18  Thestii  MarcJcscheffel 
"conl.  Apollod.  III  10,  5,  2:  thyaeste  F  tyaeste  G  Thyestae  Daniel  ||  yperme- 
stram  F  ||  thyandarei  F  ||  19  tymandram  F  ||  20  echemus  F:  cohemus  Daniel  \\ 
clitemestram\F||  helemam  F  ||  21  notum  est]  notiiq^;  G  ||  ita  onf.  G  ||  22  filio 
suo  enomaum  F,  corr.  Daniel  \\  cenomai  ippodamiam  F  ||  23  at  Commelinus: 
aut  F  ||  25  atlas  complures  habuit  filios  sed  de  lino  pelopem  F,  correxi.  cf. 
Hygin.  fab.  82  et  83  et  Ovid.  met.  VI  172  sqq. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  129-135.  219 

(Tantalus)  Pelopem  genuii,  is  Atreum,  Atreus  Agamemnonem  et  Me- 
nelaum;  Mercurius  deinde  est  Nicostratae  pater,  quae  fuit  mater  Euandri; 
Mercurium  Maia  filia  Atlantis  genuit.  sic  Euander  Atridis  coniunctus 
est.  Troianis  autem  sic  iungitur:  ex  Electra,  Atlantis  filia,  et  Iove 
Dardanus  nascitur,  cius  filius  Erichthonius ,  ex  eo  Assaracus,  ex  illo  5 
Capys,  ex  illo  Anchises,  ex  illo  Aeneas. 

131.  mea  ME  VIRTVS  haec  adrogatio  ad  honorem  Euandri  per- 
tinet.  et  sane  paulo  adrogantius  videretur  virtutem  suam  laudasse,  nisi 
deorum  oracula  et  fata  coniungeret.  deinde  ut  Euandro  hlandiretur7 
*tua'  inquit  *terris  dedita  fama\  et  ut  in  audientis  mente  remaneret,  10 
in  ultimo  addidit  zet  fatis  egere  volentem\  sed  hic  singula  distinguenda, 
ut  maior  sit  enumeratio.  sancta  oracvla  diyvm  Tiberini  scilieet, 
vel  Apollinis ,  ut  ^VI  96>  via  prima  salutis,  quod  minime  reris, 
Graia  pandetur  ab  urhe. 

132.  didita  fama  divulgata,  ut  <VII  144>  diditur  hic  subito  15 
Troiana  per  agniina  rumor. 

133.  fatis  egere   volentem    id  est,    quod    voluntatis   fuerat 
egit  necessitas  fati. 

134.  DARDANVS    ILIACAE  PRIMVS  PATER  VRBIS  ET  AVCTOR  JDar- 

danus  ex  love  et  Electra,  Atlantis  fitia,  genitns  de  Italia  sorte  abire  20 
conpulsus,  agros  Troicos  petit  ibique  Dardanum  oppidum  in  regione 
Dardania  conlocavit.  sane  hic  reddit  quod  ait  supra  ccognatique  pa- 
tres5.  sane^  sciendum  Atlantes  tres  fuisse;  unum  Mauruni,  qui  est 
maximus;  alterum  Italicum,  patreni  Electrae;  unde  natus  est  Dar- 
danus;  tertium  Arcadicum,  patrem  Maiae,  unde  natus  est  Mercurius.  25 
sed  nunc  ex  nominum  similitudine  facit  errorem  et  dicit  Electram 
et  Maiam  filias  fuisse  Atlantis  maximi.  nec  praeter  rationem  ait 
et  <(136>  cmaximus5  et  <140)>  cAtlas  idem  Atlas  generat':  nam  et 
ipse  habuit  etiam  horum  nominum  filias,  id  est  Electram  et  Maiam. 

135.  vt  grai  perhibent  id  est,  ut  vestrae  continent  litterae:  30 
firmius  enim  est  quod  ipsorum  testimonio  infertur. 


23  sane  sciendum  .  .  .  Electram  et  Maiam]  exscr.  mythogr.  III  13,  5 


2  nicostratias  F  nicostratis  G,  corr.  Daniel  ||  3  genit  F  ||  4  autem]  aut  G  || 

i 

alectra  G  ||  5  eretthonius  F  ||  erithonius  G  ||  assarachus  F  ||  ex  illa  capis  F  || 
9  fata  scripsi:  facta  F  \\  10  fort.  remanerent  ||  12  tyberini  BH  tiberis  F  ||  15  de- 
dita  libri,  nisi  quod  didita  m  ||  diditur  HM:  deditur  ASHm  dedi////tur  L  di- 
dic  F  ||  18  pati  H  ||  20  adlantis  F  athlantis  G  ||  21  dardanium  G  ||  23  sane} 
sed  F  ||  qui  est]  quem  F  \\  24  italum  F  \\  26  non  L  (nunc  T)  \\  27  nec  praeter 
rationem  ait  et  maximus  om.  R  ||  28  maximi  ASL  \\  generarat  H  ||  29  etiam 
om.  L  (add.  T)  ||  30  ut]  et  M  \\  31  firmus  F,  corr.  Daniel 


220  *  SERVII 

136.    advehitvr  tevgros  et  homines  et  regionem  significat.     sane 
prolepsis  est:  nam  post  Dardanum  Teucri  appellati  sunt. 

138.  mergvrivs  pater  est  Mercurius^  Iovis  etMaiae,  quae  est  una 
de  pleiadibus,  filius,  auctor  eloquentiae  et  lyrae,  internuntius  deorum. 
5  iste  etiam  palaestrae  inventor  hoc  modo  esse  narratur.  Choricus,  qui~ 
dam  rex  Arcadiae,  filios  habuit  JPlexippum  et  Enetum  et  Palaestram 
filiam.  sed  iuvenes  cum  casu  inter  se  haberent  certamen}  inpressione  et 
nisu  corporum  invenere  luctamina.  qui  cum  hoc  patre  praesente  facerent 
et  ille  re  nova  delectaretur  ?  ex  ea  re  ludus  factus  est,  quam  rem  Pa- 

10  laestra,  soror  mvenum,  Mercurio  amanti  se  prodidit.  qui  cum  rem 
novam  vidisset,  pleniorem  de  industria  artem  homines  docuit.  hoc  seni 
iuvenes  a  sorore  proditum  nuntiant.  ille  iratus  est  potius  filiis,  quod 
non  tamquam  furem  Mercurium  insequerentur.  quem  cum  illi  in  monte 
dormientem  invenissent,  manus  ei  amputaverunt :  unde  et  ipse  Cyllenius 

15  et  mons  dicuntur;  namque  graece  %vXXov$  aliqua  mutilatos  parte  cor- 
poris  dicunt:  unde  etiam  hermas  vocamus  quosdam  stimulos  in  modum 
signorum  sine  manibus.  Mercurius  vero  Iovi  conquestus,  Choricum 
evisceratum  in  fottietdum  redigi  fecit,  amatam  vero  suam  Palaestram 
remuneratus  omne  luctameh,  quod  corpore  conficitur?  palaestram  vocari 

20  fecit.  alii  Mercurium  quasi  Medicurrium  a  Latinis  dictum  volunt,  quod 
inter  caelum  et  inferos  semper  intercurrat.  hic  etiam  mercimonii  deus 
est.  quidam  hunc  in  petaso  et  in  pedibus  pinnas  habere  volunt  propter 
orationis,  cuius  auctor  est,  velocitatem.  caduceum  illi  ideo  adsignatur, 
quod  fide  media  hostes  in  amicitiam  conducat:  quae  virga  ideo  serpen- 

25  tibus  inligata  est,  ut  sicut  illi  obliti  veneni  sui  in  se  coeunt,  ita  hostes 
contemptis  et  depositis  inimicitiis  in  amicitiam  revertantur.  candida 
maia  splendidior  enini  est  Maia  inter  pliadas,  quae  est  una  de 
Atlantidibus,  hoc  est  pliadibus.  non  ergo  *candida'  pulchra?  ut  <(V 
oliy   candida  Dido.     meminit   aittem  Maiam  Atlantidem   esse,   ut 


1  scholium  ad  v.  136  hab.  T  \\  adveitve  F  ||  ad  homines  F  ||  sane]  et  est  T  || 
2  prolempsis  F  prolemsis  G  T  \\  est  om.  T  ||  nam]  quia  T  \\  fuerunt  tencri  appel- 
lati  T  ||  3  schoh  ad  mercvrivs  p.  e.  hab.  T  \\  4  pliaditius  F  \\  lirae  F  ||  6  arcadia 
filius  F  ||  plexiplum  F  \\  Enetum]  anteum  T  ||  pbalaestram  F  ||  8  inueuere  T: 
inuenera  F  invenerunt  Daniel  ||  9  ludos  F  ||  palaestram  F  ||  10  amantis  F  || 
12  iuuenis  T  ||  15  dicuntur  T  dlr  F  \\  eyllos  FT\\  16  dicuntur  T  ||  hermas  Com- 
melinus:  liermos  F T  \\  stimulos]  mutilos  F.  Schoellius,  oxvHonovg  ego  ||  17  Iovi] 
noui  T.  idem  edidit  Daniel,  ut  dubitem  satisne  accurate  legerim  hoc  loco  Floria- 
censem.  ceterum  Ioui  Commelinus  \\  corycum  F  ||  19  palaestra  F  ||  20  ficit  F  || 
a  Latinis]  adla  F  ||  21  incurrat  Daniel  ||  22  est  om.  F  \\  pennas  T  \\  23  ideo 
Commelinus:  adeo  F,  om.  T:  a  deo  Daniel  \\  25  inligata  est  ideo  serpentibus 
T||  coeunt  ita]  coeuntia  F  \\  hostis  conteptis  F  \\  27  enim  om.  LH\\  28  atlan- 
tidis  B  atlantibus  HMF\\  hoc]  id  F  ||  est  om.  B  \\  non  ergo  a  plenioris  com- 
mentarii  auctore  additum  esse  videtur  ut  alienum  scholium  cum  Serviano  co- 
necteretur  ||  29  utlantidem  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  136-147.  221 

ante  tibi  Eoae  Atlantides  abscondantur  et  multi  ante  occasum 
Maiae  coepere,  cum  vellet  per  Maiam  etiam  ceteras  Atlantis  filias 
intellegi. 

139.  cyllenae  mons  est  Arcadiae,  ubi  Maia  Mercuriuni  est 
enixa.  fvdit  autem  non  iniuriose  dictum  est;  ut  in  Pisonem  5 
quae  te  beluam  ex  utero,  non  hominem  fudit,  sed  celeritatem 
parientis  ostendit,  quod  infantibus  dicitur  omen  felicitatis  adferre. 
spectat  etiam  ad  rationem  physicam:  nam  celer  est  ubique  Mercu- 
rius;  ut  diximus  supra  <(IV  239)>?  et  ideo  dicit  eum  etiam  in  ortu 
fuisse  velocem.  10 

142.    genvs  amborvm  aut  meum  et  tuum,  aut  Troianorum  et  Arca- 
dum.    ergo  *amborum'  potest  c utrorumque'  accipi. 

144.  temptamenta  tvi  pepigi  cum  nullo  ante  pactus  sum; 
ut  te  aut  per  artem  aliquam;  aut  per  legatos  probarem?  sed  intre- 
pidum  me  tibi  commisi.  ctemptamenta  pepigi'  experimenta  pactus  15 
sum:  nam  geminus  est  f  hic  praeteritus  ab  eo  quod  est  paciscor: 
facit  enim  et  cpepigi'  et  cpactus  sum',  sicut  cplaceo'  et  placui  et 
placitus  sum.  cpago'  enirn,  unde  multi  volunt  venire  ^pepigi^  nus- 
quam  est  lectum.  et  altera  est  expositio:  non  temptavi  te  quibusddm 
pactionibus,  quibus  crederem  tuto  ad  te  venturum:  ut  haec  fyerit  ars  20 
temptantis.  aut  *non  legatos'  tale  est,  quemadmodum  in  oratione  ab 
alio  in  aliud  initium  transitur,  ut  <(IX  425)>  me  me  adsum  qui  feci, 
et  non  respondetur  propositis.  ergo  illtid  refertur  *non  legatos  misi% 
aut  tale  aliquid,  quod  sententiam  compleat. 

146.  GENS  eadem  qvae  te  sic  agit;  ut  et  ipse  praestare  videa-  25 
tur;   nam   et   supra  ait  <120>  csocia  arma  rogantes\     et  argute  in- 
seruit  *eadem\  nec  addidit  *nos\         davnia  Rutula;   a  Dauno. 
CRVDELI  bello  supra  <(118>  cbello  profugos  egere  superbo\ 

147.  nihil  AFORE   sibi  offuturum  nihil  arbitrantur. 


1  ante]    georg.  I  221    ||    multi]    georg.  I  225    ||    5  in  Pisonem]    fragm.  YX 
p.  1066  Halm. 


2  etiam  ceteras  ctiam  acllantis  filias  F  ||  6  beluam  LF  bellam  H  belua 
ASBM\\  7  om  felieitatem  B  \\  8  etiam]  enim  M\\  9  et  B:  sed  ASLM,  om; 
HF  [j  etiam  dicit  eum  F  ||  11  ad  genvs  a.  supr.  vcrs.  aut  dardani^aut  mercurii 
aut  meum  aut  tuum  aut  arcadum  aut  troiaoorum  T  ||  et  tuum  Masvicius:  aut 
tuum  F  ||  13  ante]  autem  M  ||  16  nam  geminus  est  hic  praeteriti  usus  F. 
Schoellius.  fort.  n.  geminus  e.  hic  praeteriti,  ut  geminus  substantivum  sit.  nam 
geminum  est  hic  praeteritum  Stephanus  \\  17  et  pepigi  om.  F  \\  18  pago]  pango 
ASM.  cf.  Prisc.  I  p.  523,  23  H.  ||  19  lectum  est  BM\\  non  temptavi  .  .  .  ars 
temptantis  hab.  T  \\  non]  ne  Gr  ||  20  malim  crederem  me  ||  21  aut]  fort.  et  || 
22  me  me]  mene  G  ||  25  agit]  ait  LHF  \\  28  supra  bello  om.  F  \\  29  afore  LF: 
adpore  ASH  affore  B M  ||  abfuturum  M  ||  v.  148  acl  qvin  supr.  vers.  ut  non,  acl 
omnem  supr.  vers.  bene  omnem  ne  solum  euandrum  contemnere  uiderentur  T 


222  SERVIT 

148.  qvin  omnem  ut  non  omnem.  et  bene  ^omnem?,  ne  solum  Euan- 
drum  contemnere  viderentur.  penitvs  sva  svb  ivga  utrum  *penitus 
sub  iuga  mittanf,  an  ^omnem  penitus  Hesperiam'? 

149.  qvoD  svpra   teneant   Adriaticum    dicit.  qvodqve  adlvit 
5  infra   Tyrrhenum  dicit:   omne  enim   mare7   guod  a  Sicilia  usque   ad 

Hispaniam  tendit,  inferum  appellatur  ideo  quod  sol  ibi  ad  inferiores 
caeli  partes  delapsus  occidat. 

150.  accipe  daqve  fidem  ab  utili  agit.  et  hoc  est  quod  ait 
in  decinio  <^152)>  hunianis  quae  sit  fiducia  rebus.         svnt  nobis 

io  fortia  bello  PECTORA  iterum  sic  laudat  iuventutem  suam,  quasi  praestet 
-  auxilium. 

151.  rebvs  spectata  ivventvs  experimentis  probata,  decennali 
scilicet  proelio.  et  bene  proniissionem  rebus  confirmat  et  testinio- 
niis;  quae  est  verbis  invalida. 

15  152.    ille  os  ocvlosqve  loqventis  suffecerat  ad  recordationem  An- 

chisae  vultum  agnovisse.  addidit  *et  totum  lustrabat  himine  corpus' :  quod 
sine  dubio  non  vacat.  nam  quia  Aeneas  de  virtute  sua  multa  prae- 
dixerat,  orationem  eius  voluit  aestimare  de  corpore:  et  postquam  fides 
factq  est,  inde  coepit  *ut  te  fortissime  Teucrum  accipio3. 

20  153.    totvm  lvstrabat  lvmine  corpvs   paterna  in  eo   linea- 

nienta  cognosc,ens.  .  Humine'  autem  pro  luminibus,  id  est  oculis. 

154.  pavca  refert  non  pauca/  sed  paueis,  id  est  breviter. 
hoc  vult  dicere:  inulta  eunT  dixisse,  sed  paucis.  vt  te  quem- 
admodum.       vt  te  fortissime  tevcrvm  ad  ^optime  Graiugenum'  reddidit 

25  *fortissime  Teucrum\ 

155.  AGNOSCOQVE  libens  postquam  probavit  ex  habitu  corpo- 
ris  yera  esse  quae  dicebat  Aeneas,  per  Anchisen  eum  laudat  adu- 
latione  deposita.  sane  inter  agnosco  et  cognosco  superfiuo  quidam 
volunt    facere    discretioneni ,    ut    cognoscamus    novos,    agnoscamus 

30  antiquos.    sed  haec  a  poetis  metri  necessitate  variantur;  nam  cagno- 
sco?  propter  synalipham  dixit. 


12   spectata  experintentis  probata]    cf.  Non.  p.  402,  23  M.    ||    28  sane 
antiquos]  cf.  Isid.  diff.'  verb.  62  et  89 


1  ne]  non  F  ne  non  JDaniel  ||  2  uideretur  F  \\  3  ominem  F  ||  4  hadriati- 
cum  G  ||  5  tyrrenum  F  ||  6  apellatur  F  ||  8  ab  utili  agit  edidit  Stephanus  ||  ait] 
est  S  ||  12  ad  spectata  supr.  vers.  probata  T  ||  13  proelio]  probata  add.  Sa  \\ 
ex  testimoniis  B  ||  14  uerbis  est  M  ||  verbis]  uerba  B,  om.  LH  (in  uerbis  add.  I) 
||  17  de]  in  Daniel  ||  19  accipere  F  accipe  G  \\  20  lineamenta  F:  liniamenta 
reliqui  praeter  H,  qui  liam  .  c.  menta  exhibet.  i.  e.  figuras  superscr.  m  ||  21  re- 
cognoscens  B  ||  acl  lvmine  supr.  vers.  oculis  F  \\  23  hoc]  efc  hoc  F  \\  sed  e  pau- 
cis  H  ||  24  ad  vt  te  f.  t.  supr.  vers.  ad  hoc  respondit  quod  ille  dixerat  optume 
graiugenum  T  ||  28  cognosco  et  agnosco  -SL  ||  et  cognosco  om.  H  ||  29  et  agno- 
scamus  AS  \\  novos  agnoscamus  om.  L  (add.  T)  > 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  148—166.^  223 

156.  vogem  anceisae  magni  mire  qttod  non  fecit  Aenean  dicentem 
qui  sit,  JEuandrum  cognoscentem. 

157.  hesionae  visentem  begna  sororis    commemorationi    necessitu- 
dinis  reddit  commemorationem  hosjpitii.    sane  fabula  de  Hesione  et  nota 
est  et  aliquot  locis  exposita.    quis  enim  nescit  a  Laomedonte  mercedem  5 
Neptuno  et  Apollini  6b  muros  Troiae  fabricatos  negatam;  cumque  in- 
cursu  maris  civitas  vexaretur,   coactum  Laomedontem  filiam  Hesionam 
ceto  obicere;  eamque  ab  Hercule  liberatam,  eversa  Troia  et  occiso  Lao- 
medonte  propter  negatum  praemium,  Telamoni  suo  comiti  in  matrimo- 
nium  datam.     quae  causa  fecit  ut  Priamus  ad  visenda  sororis  regna  10 
proficiscens  y  cum  Salaminam  tenderety  iter  per  Arcadiam  faceret  et  tunc 
ab  Euandro  esset  susceptus  Anchises.         hesionae  visentem  regna 
SORORIS  ut  diximus  supra  (I  619>  Hercules  eversa  Troia  Hesionain, 
Laomedontis   filiam,   Telamoni   suo   comiti   dedit,   ex  qua  natus  est 
Teucer.    Priamus  postea  cum  Salamina  tenderet  ad  visendum  regnum  15 
sororis,  per  Arcadiam  iter  fecit?  et  tunc  ab  Euandro  est  susceptus 
Anchises.         visentem  regna  videre*  cupientem. 

159.  protinvs  uno  eodemque  tempore,  hoc  est  dum  pergit; 
vidit  Arcadiam;  nam  non  possumus  csimur  intellegere,  cum  Sala- 
mina  insula  sit?  Arcadia  in  continenti.  20 

161.  mirabarqve  dvces  tevcros  hos  laudat,  quo  melior  sit 
ille  quem  praefert. 

162.  cvngtis  altiok  non  solum  ad  staturam,  sed  ad  omnia. 

163.  ivvenali  ardebat  amore   inest  enim  strenuis  iuvenibus 
studium  adquirendarum  amicitiarum:  Horatius  animusque  virilis  25 
quaerit  opes  et  amicitias. 

165.  cvpidvs    i7tL&v{i(DV.         phenei  oppidi  Arcadiae:   Homerus 
oE  08V8OV  r'  8V8{iovto.     nec  nos  debet  movere  quod;  cum  Euander 
de   Pallanteo   sit;    dicit  cPhenei  sub   moenia^    cum   sciamus  poetas 
vicinas  omnes  pro  uno  habere  civitates,  sicut  de  Didone  facit,  quam  30 
nonnumquam  Tyriam,  aliquotiens  Sidoniam  vocat. 

166.  ille  mihi  i^signem  pharetram  ius  hospitii  habet  inter 


25  Horatius]  a.  p.  166   ||   27  Homerus]  II.  II  605 


1  mirere  Schoellius.  quod  deleri  malim  ||  2  qui  sit  F:  qui  scit  Daniel  ||  4  fa- 
bule "F  ||  5  aliquod  F  ||  6  apollino  F  ||  incursum  G  ||  7  filiam  . . .  Laomedonte  om.  G 
||  8  cito  F  ||  11  Salamina  tenderet  et  iter  Baniel  ||  16  susceptus  est  ASB  \\  19  sa- 
lania  H\\  20  insula  BLJSF:  in  insula  ASMl  ||  archadia  autem  B  arcadium  H 
arcadiae  F  ||  23  ad  cvnctis  a.  supr.  vers.  non  solum  ad  staturam  sed  ad  omnia 
referendum  altior  T  ||  26  opes  et  om.  AS  \\  27  87ti<&v(ia)v  Commelinus:  en.  emON  F 
E7U  ftvybcov  Daniel  ||  finei  A  S  phinei  M  phynei  F  ||  28  oi  4)iN€ONT€NeMONT€  libri 
praeter  F,  qui  oi  4>incon  tene  amicitias  ncmontc  exhibet  ||  29  phenei  S  fenei  L: 
phinei  vel  finei  reliqui  ||  poetam  ASLM  ||  30  una  l  et  vulgo  ||  31  aliquando  L 


224  SERVII 

se  reinunerationeni,  sed  verecunde  tacet  Euander  de  suis  muneribus. 
lyciasqve  sagittas  enumerando  singula  efficit  ne  communia  etficta 
videantur. 

167.  aveo  dedit  intertextam  legitur  et  cintertexto'.    et  figu- 
5  rate  dictum  est,  intertextum  aurum  habentem. 

168.  frenaqve  bina  poetice,  nam  cduo'  debuit  dicere:  cbina5 
enim  secundum  Ciceronem  non  dicuntur  nisi  de  his  quae  sunt 
numeri  tantum  pluralis.  nam  Cicero  per  epistolam  culpat  filiuin, 
dicens  male  eum  dixisse  cdirexi  litteras  duas';   cum  clitterae',   quo- 

10  tiens  epistolam  significant,  numeri  tantum  pluralis  sint.  contra 
cepistolas  binas'  non  dicimus,  sed  cduas?. 

169.  ivncta  est  mihi  FOEDERE  dextra  antiquis  amicitiis  per 
Anchisae  hospitium. 

171.  avxilio  laetos  dimittam  Jiaec   sunt  pauca   quibus   auxilium 
15  pollicetur.        opibvs  id  est  militibus.    *opes*  antiqui  vocdbant  milites. 

172.  qvando  hvc  venistis  amici  siquidem  amici  iam  venistis: 
extraneos  enim  ad  sacra  non  licebat  adbibere.  hos  autem  adhibet 
ad  sacra  quasi  antiquis  iunctos  amicitiis:  unde  infert  cet  iam  nunc 
sociorum  adsuescite  mensis5. 

20  173.    annva  qvae  differre  nefas   anniversaria  saerificia,   id 

est  sollemnia,  ideo  non  differuntur,  quia  nec  iterari  possunt.  sollemne 
autem  hoc  esse  ipse  ait  <(102>  forte  die  sollemnem  illo  rex  Arcas 
honorem.  nam  kalendaria  si  qua  ftierint  ratione  dilata,  possimt 
rej$eti;    nec    piaculum    eorum    intermissione    committitur.     sane   fooc 

25  sacrum  pollutum  vocatur,  quod  populo.  annis  singulis  luitur.  faven- 
tes  ut  in  sacris  *favete  Ungnis%  *favete  vocibus\ 

174.  et  iAM  nvnc  ordo  est  *et  iam  sociorum\ 

175.  dapes  eptflae  deorum  propriae,  ut  lovis  cena.  svblata 
reponi  pocvla  quoniam  metu  reliquerant  mensas,  ideo  ait  *reponi\ 


6  bina  enim  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  diff.  verb.  159  ||  8  Cicero]  fragm.  p.  972,  33  Or. 


2  ad  v.  166  enumerando  singula  efficit  ne  uideantur  communia  et  ficta  sed 
propria  et  gentilicia  troianorum  T  \\  4  figurate  Daniel:  figura  F  \\  5  ad  inter- 
textam  supr.  vcrs.  intertextum  aurum  habentem  T  ||  7  Ciceronem  .  .  ^pluralis 
om.  H  ||  8  numero  tantum  plurali  L  tantum  numeri  pluralis  A  tantum  in 
numero  plurali  8  ||  per  epistolam]  pepia  H  ||  9  direxi  tibi  L  direxit  H  ||  10  sint] 
sunt  Ati,  ciceronem  non  dicuntur  .  .  .  pluralis  sint  add.  H  ||  15  scholium  acl 
opibvs  edidit  Daniel  e  Turonensi,  in  quo  ab  eo  scriptum  est  qui  Tironianis  notis 
utebatur  \\  16  iam  amici  F  ||  20  e  Floriacensis  additamentis  hoc  scholium  consti- 
tuendum  est  annva  i.  e.  soliemnia.  sollemne  autem  .  .  .  honorem.  ceterum  sol- 
lemne  .  .  .  honorem  edidit  Stephahus  ||  23  si  om.  M  \\  24  ad  v.  173  in  marg.  hoc 
sacrum  polluitum  (sic)  uocabatur  apud  antiquos  quod  singulis  annis  populo 
luitur  i.  e.  persoluitur  sacrificatur  T  ||  25  polluctum  Dorvillius,  ipsius  interpre- 
tis  errorem  corrigens  ||   28  caena  AMM^\\  29  ait  addidit  Daniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  167-183.  225 

176.  gramineo  hic  *  de  gramine  facto',  alihi  *gram,ineo'  pro  gra- 
minoso,  ut  <(VII  106)>  gramineo  ripae  religavit  ao  aggere  clas- 
sem.  sedili  bene  csedili?:  nam  in  templo  Hereulis  lectisternium 
esse  non  licebat.     quamvis  apud  veteres  omnes  sedentes  vescerentur. 

177.  praecipvvm  potest  et  *praecipue'  accipi.  5 

178.  accipit  aut  suscipit  ad  sedendum:  aut  pascit,  ut  <(III 
353^>  illos  porticibus  rex  accipiebat  in  amplis. *  torum  autem 
herbarum  super  solium  fuisse  intellegamus,  ne  sit  sedili  contrarium. 
congrue  autem  de  leonis  pelle  dicit  coopertum,  quasi  in  Herculis 
sacris.         *  invitat  et  accipit  verba  hospitalia.  *  10 

179.  tvm  lecti  ivvenes  non  vacat  'lecti':  in  sacris  enim 
Herculis  nec  servi  intererant  nec  liberti,  adeo  ut  Appius,  qui  sacra 
haec  transtulit  in  libertos  vel,  ut  quidam  volunt,  in  servos  publicos) 
e*t  caruerit  oculis  et  intra  annum  omnem  familiam  perdiderit  Pina- 
riorum.  certatim  id  est  studiose.  araeqve  sacerdojs  maximae  15 
scilicet:  nondum  enim  templum  Herculis  fuerat;  sed  ara  tantummodo, 
quam  maximam  dicit  (21V}  ex  magnifcudine  fabricae. 

181.  laboratae  CERERis  quae  eget  laboris,  ut  mox  et  fru- 
mentis  labor  additus,  ut  mala  culmos  esset  robigo:  glandes 
enim  sine  ullo  labore  nascuntur.  20 

183.  perpetvi  tergo  bovis  [aut]  secundum  Homerum  intelle- 
gendum7  qui  dicit  carnes  dorsi  apponi  solitas  honorabilioribus,  ut 
sit  sensus  talis:  posuit  ante  eos  magni  bovis  carnes  eas  quae  apud 
Maiores  in  lionore  fuerunt.  et  re  vera  cperpetui?:  nam  de  lioc  bove 
immolato  Herculi  carnes  carius  vendebantur  causa  religionis,  et  25 
inde  alter  redimebatur;  qui  ex  illius  pretio  comparatus  quasi  per- 
petuus  esse  videbatur.    *tergo5  autem  potest  a  parte  totum  intellegi: 


1  hic  .  .  .  graminoso]  cf.  Isid.  diff.  verb.  223  ||  3  bene  sedili  .  .  .  licebat] 
cf.  Macrob.  Sat.  III  6,  16  ||  16  nondum  enim  .  .  .  fabricae]  cf.  schol.  vet.  in 
Iuven.  VIII  14  ||  18  mox]  georg.  I  150  ||  21  Homerum]  11.  VII  321 


5  ad  praecipvvmqve  supr.  vers.  potest  pro  praecipue  accipi  T  ||  8  intelle- 
gimus  H  ||  9congrue  autem  sicut  de  leonis  pelle  sicut  dictum  est  dicitur  co- 
opertum  T\  sicut  et  sicut  dictum  est  omisit  Daniel.  fortasse  sicut  dictum  est 
post  intellegamus  addi  voluit  plenioris  commentarii  auctor,  cum  supra  ad  cgra- 
mineo?  adscriptum  esset  rde  gramine  facto\  ||  de]  fort.  sedile  vel  id  ||  pelle  leo- 
nis  H  ||  quasi  .  .  .  sacris]  quia  nihil  oportunius  in  IJerculis  festo  Daniel  ||  10 
invitat  .  .  .  hospitalia  post  Pinariorum  hao.  F  ||  13  vel  ut  Daniel:  uelit  F  \\ 
inserios  F  inferios  G,  corr.  Daniel  \\  14  Pinariorum]  immo  Potitiorum.  cf.  Ma- 
crob.  Sat.  III  6,  13;  Liv.  I  7,  14;  Fest.  s.  v.  c  Potitium\  ceterum  pinnariorum 
LH\\  17  maxima  F  \\  dixit  AS  \\  fabricae]  Viscera.  uiscus  uiscera  (uisceri  ead. 

V 

man.  lege  uisceris)  facit  add.  F  ||  19  robigo  A  M  rubigo  reliqui  ||  21  aut  seclusi 
et  infra  Qin.  24)  et  re  vera  scripsi  pro  aut  re  vera:  nam  secundum  . ..  fuerunt 
non  ipsa  quogue  eo  spectant  ut  *perpetuus  bos''  qui  sit  intellegendus  exponatur  || 
26  alter]  alter  bos  M    vitulus  alter  Fabricius  ||  qui  .  .  .  videbatur  om.  B 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  15 


226  SERVII 

quamvis  alii  dicant  ideo  *tergo  bovis%  quod  ad  aram  maximam  aliquid 
servari  de  tauro  nefas  est;  nam  et  corium  illius  mandunt.  lvstba- 
libvs  aut  pinguibus:  moris.  enini  fuerat  conapleto  lustro  pingues 
victimas  offerre  censores:  aut  certe  de  quinquennali  bove;  id  est 
5  perfectae  aetatis:  nam  Homerus  dicit  itiova  TtevTccEtrjQov.  aut  quia 
per  quinquennium  ipsis  victimis  urbs  lustrari  solebat.  alii  proprie  Hu- 
stralia'  dicunt  quae  duabus  manibus  accepta  in  aram  pontifex  vel  cen- 
sor  inponit:  quae  non  prosecantur. 

184.  POSTQVAM  EXEMPTA  FAMES  ET  AMOR  COMPRESSVS  EDENDI 

10  postquam  et  necessitati  satis  factum  est  et  voluptati. 

185.  rex  evandrvs  aut  non  servavit  nominis  declinationem:  nam 
*Euander'  facit7  sicut  ipse  alibi  <X  515>  Pallas  Euander  in  ipsis: 
aui  graece  declinavit  6  Evavdoog.  non  haec  variat  in  uno  pro- 
nomine  cnon  baec  sollemnia  nobis,  has  e&  more  dapes;   hanc  tanti 

15  numinis  aram?. 

187.  vana  svperstitio  superstitio  est  timor  superfluus  et  de- 
lirus.  aut  ab  aniculis  dicta  superstitio,  quia  multae  superstites  per 
aetatem  delirant  et  stultae  sunt:  aut  secundum  Lucretium  <(I  66> 
superstitio  est  superstarrtium  rerum,  id  est  caelestium  et  divinarum, 

20  quae  super  nos  stant,  inanis  et  superfluus  timor.  vetervmqve 
ignara  deorvm  duo  dicit:  non  ideo  Herculem  colimus,  aut  quia 
omnem  religionem  veram  putamus,  aut  quia  deos  ignoramus  anti- 
quos.  cautum  enim  fuerat  et  apud  Athenienses  et  apud  Romanoi^ 
ne    quis   novas   introduceret  religiones:   unde  et  Socrates   damnatus 

25  est  et  Chaldaei  vel  ludaei   sunt   urbe   depulsi.     sane  quidam  veteres 


3  aut  pinguibus  ...  censores]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  I  507 


1  ad  teego  supr.  vers.  quidam  dicunt  tergo  propterea  quia  ad  aram  maxi- 
mam.  aliquid  seruare  de  tauro  nefas  erat  T  ||  bovis]  iouis  F.  ^tergum*  moneo 
*corium'  intellegi  ab  interprete  ||  ad  om.  F.  ara  in  maxima  Lion  ||  2  ante  nam 
lacunam  indicavit  Daniel  ||  mandant  F,  corr.  Daniel  ||  5  ttiona  neNTaeTHPON  A  S : 

T7ION    U6NT6THPON    jR     MONANENTAEN    L     MONAN6NTA.    en.    pOU.    H      TTTONTT€NTA    €T    HPON 

M  TTiONa  MGNTa  gtpon  F  ccq6sv<x  TtsvTccstrjQov  Homerus  II.  VII  315  ||  6  lustrari 
Daniel:  lustralim  F  ||  ad  lvstralibvs  supr.  vers.  quidam  proprie  dicunt  lustralia 
quae  manibus  duabus  uel  censor  uel  pontifex  ponit  in  aram  T  ||  10  postquam 
autem  L  ||  necessitatis  factum  F  ||  satis  om.  L  (add.  T)  ||  13  evaNapoc  jP||  14  sol- 
lempnia  F  ||  16  delerus  JR,  dilisus  F  ||  17  superstitio  est  _R  ||  quia]  quae  ASF  || 
multae  LH  multe  B:  multis  AS  multi  F  mulieres  M.  cf  Isid.  or.  VIII  3,  6 
*alii  dicunt  (scil.  superstitionem  dictam  esse)  a  senibus,  quia  multis  annis  super- 
stites  per  aetatem  delirantf  et  mythogr.  III  5,  2  *hoc  autem  vel  ab  aniculis  ultra 
consuetudinem  humanae  vitae  superstitibus,  teste  Servio,  vocabulum  sumptum  est\ 
Don.  ad.  Ter.  Andr.  III  2,  7  ||  18  dilirant  LF  \\  19  est  et  superstantium  H  || 
vetervmqve  BM:  vetervmve  reliqui  ||  22  veram]  ream  H  \\  aut  quia  deos  igno- 
ramus  apud  (aput  A)  antiquos  enim  cautum  fuerat  ASE  ||  -23  cautum  enim 
fuerat]  nam  statuntum  fuerat  M  ||  25  vel]  et  Stephanus  ||  sane  quidam  e.  q.  s.] 
cf.  Arnob.  adv.  nat.  III  38  sq.  unde  dubitandum  esse  videbis  rectene  veteres  dei 
dicantur  novensiles,  si  quis  eos  ex  hominibus  factos  intellegat. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  184-201.  227 

deos  novensiles  dicunt,   quibus  merita  virtutis  dederint  numinis  digni- 
tatem.    ergo  ideo  *vana9,  quia  superstitio  ignara  deorum. 

189.  novamvs  honores  detraxit  cre',  nam  crenovaiaus'  debuit 
dicere:    quam   particulam   alibi  addidit,   ut  <III  717>  fata  renar- 
rabat  divum.     aliter  in  quarto  <260>  tecta  novantem  dixit.    qui-  5 
dam  intellegunt  proprie  esse  *novare'  replicando  vetera  quandam  facere 
novitatem  ac  per  hoc  excludere  vetustatis  iniuriam. 

190.  svspensam  hanc  aspice  rvpem  Cacus  secundum  fabulam 
Vulcani  filius  fuit?  ore  ignem  ac  fumum  vomens,  qui  vicina  omnia 
populabatur.  veritas  tamen  secundum  philologos  et  historicos  hoc  10 
habet,  hunc  fuisse  Euandri  nequissimum  servum  ac  furem.  novimus 
autem  malum  a  Graecis  %a%6v  dici:  quem  ita  illo  tempore  Arcades 
appellabant.  postea  translato  aeeentu  Cacus  dictus  est?  ut  *EXevr\ 
Helena.  ignem  autem  dictus  est  vomere;  quod  agros  igne  popula- 
batur.  hunc  soror  sua  eiusdem  nominis  prodidit:  unde  etiam  sacel-  15 
lum  ineruit,  in  quo  ei  per  virgines  Vestae  sacrificabatur.  svs- 
pensam  evpem  quasi  iam  iamque  lapsuram. 

193.  recessv  a  vestigiis  scilicet  hominum. 

194.  semihominis  hoc  est  feritate  corrupti.  facies  pro  *uni- 
versus  vis^is\  -         20 

195.  inaccessam  participium  sine  verbi  origine;  *accedor'  enim 
non  dicimus;  sed  tale  est;  ut  placita  nupta  triumphata  regnata. 
et  quaeritur  quis  hoc  ante  Vergilium  dixerit?       ora  virvm  hoc  est  capita. 

198.  HVIC  monsteo  bene  vitavit  casum;  in  quo  inerat  turpis 
significatio  verbi,  ne  diceret  *huic  Caco\  25 

200.  et  nobis  sicut  multis;  quibus  Hercules  profuit  monstra 
purgando.  aetas  beneficium  temporis;  ut  <(IX  7)>  volvenda 
dies  en  attulit  ultro. 

201.  avxilivm  adventvmqve  dei  hysteroproteron ;    ante   enim   ad- 


8  Cacus  e.  q.  s.]    exscr.  mythogr.  I  66,  II  153,   III  13,  1    |)    19  facies 
yisus]  cf.  Dcm.  ad  Ter.  eun.  II  3,  5  et  G-ell.  XIII  30 


2  ergo]  inepte  hac  particula  usus  est  plenioris  commentarii  auctor,  ut  scho- 
lium  ad  vana  adscriptum  cum  superioribus  coniungeret  \\  4  addit  ASL  \\  h^  qui- 
dam  .  . .  iniuriam  e  Turonensi  edidit  Daniel  \\  10  lioc  om.  LH  (add.  I)  ||  11  fuisse 
hunc  B  ||  fuisse  om.  F  ||  12  cacon  libri,  nisi  quod  cacom  F  ||  13  helenus  helena 
A8-E  helenae  helena  L  aelene  elena  H  helene  helena  MF  ||  14  igni  L  || 
15  eius  nominisv  F  ||  16  in  quo  ei  peruigili  igne  sicut  uestae  sacrificabatur  F, 
quam  scpipturam  vulgatae  praestare  vidit  Prellerus  Eoem.  Mythol.  p.  647  adnot.  4  || 
Yestae  om.  B,  sicut  Vestae  Masvicius  ||  20  uisum  F,  corr.  Daniel  \\  22  regnata 
om.  LH  (add.  T)  ||  23  uergilium  F  \\  ad  ora  supr.  vers.  i.  e.  capita  T  \\  24uita- 
uit  ex  uitat  A  mutauit  F  ||  casum]  causam  H  cacum  M  ||  in  om.  S  ||  inter- 
erat  F  ||  26  quibus  om.  L  (add.  I)  ||  profuit  hercules  E  ||  27  uoluendo  AS  \\ 
29  ad  avxilivm  a.  d.  in  marg.  histeroproteron  est  hoc  loco  quia  primo  fuit 
aduentus  et  postea  auxilium  T  ||  aduentum  om.  F,  add.  Daniel 

15* 


228  SERVII 

ventum,  sic  auxilium  debtiit  dicere.  maximvs  vltoe  non  tantum 
noster,  sed  omnium  terrarum. 

202.  tergemini  nece  GERYONAE  liane  fabriam  diximus  illo 
loco  <(VII  661>  postquam  Laurentia  victor  Geryone  extincto 
5  Tirjmthius  attigit  arva.  SPOLHSQVE  svperbvs  atqui  boves 
abduxerat:  sed  spolium  esfc  quicquid  de  hostibus  tollitur,  ut  <XI  80> 
addit  equos  et  tela  quibus  spoliaverat  hostem  item  <VI  168> 
postquam  illum  vita  victor  spoliavit  Achilles.  sane  aliter 
supra  <(196>  foribusque  superhis. 

io  203.    victor  perpetuo  epitheto  Herculis  usus  est,  quia  omnia  ani- 

malia  vicit:  quod  in  sequentibus  plenius  dicetur.  .  sane  de  Caco  inter- 
empto  ab  Hercule  tam  Graeci  quam  Bomani  consentiunt,  solus  Ver- 
riusFlaccus  dicit  Garanum  fuisse  pastorem  magnarum  virium,  qui 
Cacum  adflixit?   omnes  autem  magnarum  virium  apud  veteres  Hercu- 

15  les  dictos. 

205.  at  fvris  caci  mens  pro  ingenti  scelere  furis  nomen 
posuit:  capitale  enim  crimen  apud  maiores  fuit  ante  poenam  qua- 
drupli.  sed  Jiic  quidam  ab  Euandro  tamquam  in  degeneri  fraude  furem 
appellatum  volunt. 

20  208.    aveetit  erat  proprium  *abegit5;  sed  respexit  ad  praedam, 

quae  averti  dicitur7  ut  <I  528>  raptas  ad  litora  vertere  praedas. 

209.  atqve  HOS  quotiens  masculinum  et  femininum  iunguntur, 
haec  disciplina  est,  ut  etiam  si  posterius  est  femininum;  masculino 
respondeamus.         pedibvs  rectis  pro    zpedum  rectorum%   dativus  pro 

25  genitivo. 

210.  versisqve  viarvm  indiciis]  Jioc  est  vestigUs,  quod  aversi  trahe- 
bantur.  versisqve  viarvm  indiciis  id  est  contra  naturam  inicien- 
tibus  errorem  indiciis.  ipsa;  inquit;  decipiebant  indicia,  quae  indi- 
care  consuerunt;  nam  cindicium?  ab  indicando  nomen  accepit. 

12  solus  Verrius  Flaccus  .  .  .  dictos]  cf.  AureL  Vict.or.  gent.  Uom.  VI  || 
17  capitale  .  .  .  quadrupli]  exscr.  Isid,  or.  V  26,  18 

2  sed]  sed  et  BM  \\  terrarum  om.  LH.  unde  lucanus  (IV  610)  cterras  mon- 
stris  aequorque  leuantem  magnanimum  alciden  libycas  exciuit  in  oras'  add.JD  \\ 
3  haec  fabula  dicta  est  illo  loco  F\\  6  adduxerat  L  (corr.  1)  ||  9  superbus  F  |[ 
10  ephteeto  F,  corr.  Daniel  ||  12  ab  Hercule  Daniel :  alii  hercule  F  ||  13  Cara- 
num  lordan  Herm.  III  p.  409  ||  16  fvriis  LFa  \\  mens  effeka  M  \\  17  quadru- 
plicem  B  [|  18  in  degeneris  frade  (fraude  G)  F,  quod  correxi.  degenerem  autem 
fraudem  dixit  interpres  quae  genus  Caci  dehonestaret ,  ut  Tacitus  ann.  XII  19 
degenerem  precem.  fortasse  plenius  scholium,  quo  monitum  erat  Euandrum,  cum 
furem  diceret  Cacum,  a  fabula  discessisse,  neglegenter  in  brevius  coniractum  est. 
cf  Serv.  ad  v.  190  et  226  ||  19  apellatuin' £  ||  20  refflexit  H\\  22  quotiescumque 
M  \\  iungitur  L  ||  23  ut  etiam  ut  si  F  \\  est  om.  L  (femininum  sit  l)  ||  24  ad  pe- 
dibvs  r.  supr.  vers.  pro  pedum  rectorum  T  ||  26  versisqve  v.  i.  hoc  est  .  .  . 
trahebantur  id  est  contra  e.  q.  s.  F.    hoc  est  .  .  .  trahebantur  edidit  StepJianus 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VIII  202-220.  229 

212.    signa  et  hie  *signa*  pro  vestigiis. 

215.  qverellis   impleei  nemvs    non?    ut   multi   dicunt,    quia 
consortes  perdiderant,  sed  quia  avellebantur  a  pascuis:  insita  enim 
est  bubus   aviditas   edendi,    unde   est  ite   domum   pasti;   si   quis 
pudor?  ite  iuvenci:  vel  certe  propter  stdbulorum  mutationem.    *im-  5 
pleri  nemus'  pro  *impletur  et  relincuntur',  infinitum  pro  indicativo. 

216.  et  colles  clamore  eelinqvi  cum  clamore,  ut  <I  519> 
et  templum  clamore  petebant  et  atque  Ixionii  vento  rota 
constitit  orbis,  id  est  cum  vento.  et  hoc  est  melius.  nam  multi 
dicunt:  relinquebantur  colles  etiam  a  clamore,  hoc  est  tantum  re-  io 
cesserant  a  collibus  boves,  ut  nec  echo  resultaret,  scilicet  ad  colles 
iam  clamore  non  perveniente.  quod  non  procedit,  quia  hoc  sensu 
illud  excluditur  creddidit  una  boum  vocem9:  si  enim  tam  longe 
fuerunt,  ut  nulla  ratione  recedentium  boum  mugitus  colles  derelictos 
feriret,  quemadmodum  inclusi  bovis  est  clamor  auditus  ab  Hercule?  15 
alii  ita:  linquit  imago  vocis  evanescens,  tamquam  relictis  collibus  in- 
audita. 

211.  reddidit  quasi  inclamata.  vna  bovm  figura  Graeca,  ^ita 
tc5v  fiocov. 

218.  mvgiit  more  suo  pro  cmugivit',  ut  <VII  516>  audiit  et  20 
Triviae  longe  lacus.         gvstodita  fefellit  id  est  dum  custodiretur 
fefellit. 

219.  exarserat  pro  * ' exa/rsit' .  ateo  felle  doloe  quo  ira- 
scimur  secundum  physicos,  ut  splene  ridemus:  Persius  <T  12>  sed 
sum  petulanti  splene  cachinno.  25 

220.  eapit  aema  manv  nodisqve  gravatvm  robvr  duo  dixit,  sagit- 
tas  et  clavam.    et  non  vacat  cque\-  nam  si  armorum  epexegesis  est 


4  ite]  buc.  VII  44  ||   8  atque]  georg.  IV  484  ||  23  quo  irascimur  .  .  .  ride- 
mus]  cf.  Isid.  or.  XI  1,  127 


1  ad  si&na  ferebant  supr.  V6TS.  uestigia  ducebant  T  ||  schol.  ad  signa  edi- 
ditStephanus  ||  2  non]  nam  F  ||  3  uel]ebantur  M  ||  5  ad  discessv  m.  b.  in  mafg. 
quidam  dicunt  propter  stabulorum  mutationem  coeperunt  mugire  T.  in  eodem 
implebebantur  (sic)  et  relinquebantur  ad  impleri  et  kelinqvi  adscriptum  est  II 
7  clamare  L  II  reliqvi  L  M  (corr.  I)  \\  8  petebant]  pote  potebant  F  potebant  G  \\ 
9  id  est]  om.  ASLH,  hoc  est  M  \\  conuento  LH  (corr.  T)  ||  melius  .  .  .  hoc  est 
om.  LH  (add.  I)  ||  10  relinquibant  F  ||  11  resultarent  BM  (corr.  m)  ||  12  clamo- 
rem  non  peruenientem  JRH  ||  quia  hunc  sensum  illud  excludit  B  ||  senso  H  || 
13  bouum  LH\\  14  recedente  AS  ||  relictos  AS  |)  15  feriret]  non  feriret  et  F  \\ 
16  linquit  (scil.  colles)  scripsi:  inquid  F  ||  evanescens  scripsi:  euandens  G  eua- 
dens  j^||  colibus  F  (collibus  G)  ||  inaudita  scripsi:  inauditur  F.  possis  et  minus 
auditur  ||  19  tldin  F  \\  21  ad  cvstodita  supr.  vers.  dum  custodiretur  T  ||  23  ad 
ExARSEKATSupr.  v&rs.  pro  exarsit  T  ||  25  sum]  sub  BH\  petulantis  B  ||  plene 
B  ||  chachiano  A  chachinne  S  chacinno  H  cacinno  F  ||  26  duo  dixit  et  et  cla- 
uam  edidit  Stephanus 


230  SERVII 

cnodis  robur  gravatuni?7  vacat  cque'.    cgravatum5  autem  pro  cgrave' 
posuit:    iiam   grave  est  per  naturam  ponderosum,    gravatum    quod 
oneratur  extrinsecus.     sed  quidam  melius   c gravatum' ',  quam   *grave' 
dictum  volunt,  quasi  extrinsecus  nodi  sint  additi. 
5  222.    tvm  primvm  id  est  primo  Herculis  beneficio. 

223.  tvrbatvmqve  ocvlis  ea  parte  turbatum,  quae  proditrix 
mentis  est.  alii  coculi?  legunt  et  accipiunt  a  superioribus  Widere 
turbatum  oculi5.       iliget  potest  Hlicef  accipipro  *igitur'  aut  *continuo\ 

226.  arte    paterna   perseverat   in    fabula.     sane  aliter  ferro, 
to  aliter  arte. 

227.  fvltosqve  emvniit  hysteroproteron :  fulsit  ut  muniti  essent. 
et  *emuniif  sieut  cmugiit5  et  cemuniit?  pro  emunivit.  obice'  po- 
stes  hanc  obicem  dicimus,  ut  <(X377y  ecce  maris  magna  clau- 
dit  nos  obice  pontus.    dubitant  enim  multi;  utrum  masculinum  sit. 

15  228.    tirynthivs  a  Tiryntha,  in  qua  nutritus  est  civitate,   ut 

diximus  supra  <(VII  662)>.    et  est  versus  hypermetrus. 

230.  dentibvs  infrendens  proprie  Hnfrendens'  est  inter  se  conpri- 
mens  dentes:  nam  et  frendere  significat  dentibus  frangere,  unde  nefren- 
des  infantes,  quia  nondum  hdbent  dentes.    et  Varro  frenos  hinc  putat 

20  dictos.  frendere  ergo  quoquo  modo  frangere,  ut  ^fresa  fdba9  fracta. 

231.  aventini  montem  ut  <I  244>  fontem  Timavi;  <III  293> 
Buthroti  urbem.    , 

232.  ter    pessvs    valle    resedit    egens    consilii:     Sallustius 


2  grave  .  .  .  extrinsecus]  cf.  Isid.  diff.  verb.  266  ||  17  proprie  e.  q.  s.]  cf. 
Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  V  663  et  IX  446.  Isid.  or.  X  105  et  137;  XVII  4,  4 
et  XX  16,  1.  Isid.  diff.  verb.  226.  Fest.  Paul.  s.  v.  frendere.  Plac.  gloss. 
p.  31,  16  Deuerl.   ||  23  Saliustius]  hist.  inc.  10  Dietsch.  II  39  Kritz. 


1  robur  om.  M  ||  autem  om.  B  ||  3  oneratar]  meratur  F  \\  ad  nodisqve  a.  supr. 
vers.  quia  extrinsecus  fuerunt  nodi  additi  T  ||  5  ad  pkimvm  supr.  vers.  primo  T 
7  et  accipiunt  .  .  .  oculi  om.  B  ]|  a  superioribus]  nostri  add.  M  ||  8  oculis  As 
ad  ilicet  supr.  vers.  igitur  aut  continuo  ilicet  in  hoc  loco  intellegitur  T 
9  sane  et  alitur  (sic)  ferro  et  alitur  (sic)  arte  edidit  Stephanus  ||  11  ad  fvltos- 
qve  e.  id  est  fulsit  ut  muniti  essent.-  et  est  histeroproteron  uel  hypallage  T  || 
mvniit  LHM  ||  12  sicut  .  .  .  emunivit]  sicut  muniit  et  mugiit  pro  emuniuit 
ASH  (corr.  a)  pro  emuniuit  B  sicut  mugiit  et  muniit  pro  muniuit  L  sicut 
mugit  et  munit  pro  muniuit  M  sicut  emuniit  et  mugiit  pro  emuniuit  F.  post 
mugiit  vulgo  additur  pro  mugiuit  ||  14  multi]  non  nulli  F  \\  sit  om.  LII\\  sit] 
an  femininum  add.  I)  ||  15  tirrintha  A  tyrrintha  S  tyrintha  BL  thyrintha  H 
tirintha  M  tyrhinta  F  ||  in  qua  nutritus  est]  ubi  natus  est  F  ||  17  ad  dentibvs  i. 
in  marg.  dentes  inter  se  comprimens  proprie.  et  frendere  est  dentibus  frangere 
unde  et  infrendes  dicuntur  infantes  qui  non  habent  dentes.  hinc  quidam  fre- 
nos  dictos  aestimant  hinc  et  faba  fresa  T  ||  infrendus  F,  corr.  JDaniel "\\  18  et 
ante  frendere  delendum  videtur  ||  unde  et  nefrendes  Daniel  ||  20  quoquo  modo 
G.  Becker  mus.  rhen.  XXIX  p.  495 :  quo  modo  F  ||  22  botroti  B  bithroti  L 
bitroti  M  butroti  F  ||  urbem]  id  est  auentinum  montem  add.  D  \\  23  egens] 
fessus  egens  B  ^ 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  222—248.  231 

fessus  in  Pamphyliam  se  reeeperat.  nam  corpore  ^fatigatum5 
dicimus,  animo  vero  cfessum??  quamvis  hoc  saepe  confundat  aucto- 
ritas.  sane  quidam  sic  distingimnt  Her  saxea  temptat  limina%  subiun- 
gunt  *nequiquam  ter%  ac  post  Yessus  valle  resedif,  ut  semel  sederit. 

233.  stabat  acvta  silex  paene  omnes  hune  silicem  dixerunt:  5 
nam  et  Varro  et  Lucretius  ita  dicunt.  tanta  tamen  est  Vergilii 
auetoritas,  ut  persuadeat  nobis  etiam  hanc  silicem  dici.  DIRARVM 
volvcrvm  modo  cdirarum?  non  mali  ominis  dieit;  ut  sunt  bubones, 
sed  quae  humanis  cadaveribus  vescebantur:  dixit  enim  <(196)>  fori- 
busque  adfixa  superbis  ora  virum  tristi  pendebant  pal-  10 
lida  tabo. 

237.    dexter  hoc  est  a  dextra  parte  consistens.        concvSsit  sol- 
vit;  inpulit.     satis  signatis  usus  est  verbis. 

240.    reflvitqve    exterritvs   amnis    rem    naturae    vertit   in 
fabulam,   cum  ruina  rupis  in  se  recurrere  necesse  sit  impetum  flu-  15 
minis. 

242.  ingens  regia  regia,  sicut  Cacus  putabat.    sic  est  et  illud 
dictum  <I  140>  illa   se   iactet   in  aula  Aeolus.         penitvs  pa- 
tvere  admissum   lumen   est  usque  ad  secreta  speluncae.     cavernas 
autem  speluncae  per  tapinosin  dixit.     sane  veteres  loca  concava,  vel  20 
si  quid  incurvum  fuisset,  cavemas  appelldbant. 

243.  si  QVA  vi  terrae  hiatus  non  nisi  ex  terrae  motu  fit.    qui 
quoniam  aut  motu  aquae  inferioris  nascitur;  aut  crebris  tonitribus; 
aut  de   concavis    terris    erumpentibus   ventis;    ideo   ait  csi   qua  vi\ 
quod   autem   dicit   cinfernas  reseret  sedes?;  notandum   est   etiam  de  25 
inpossibilibus  fieri  posse  comparationem. 

245.  dis  invisa  superis  scilicet. 

246.  trepident  inmisso  lvmine  manes  Lucanus  <VI  744>  et 
subito  feriere  die. 

248.    insveta  rvdentem   clamantem.     et  abusive   dictum  est;  30 
sicut  supra  de  leonibus  <(VII  16)>  et  sera  sub  nocte   rudentum; 
nam  rudere  proprie  asinorum  est:   Persius  <(III  9)>  findor   ut  Ar- 
cadiae   pecuaria  rudere  dicas.     aut  ideo  *rudentem%  quia  supra 
ait  <194>  semihominis  Caci. 


1  nam  .  .  .  fessum]  cf.  Isid.  diff.  verb.  241   ||    22  terrae  hiatus  .  .  .  ventis] 
exscr.  Isid.  or.  XIV  1,  3 


2  confundit  F  \\  3  distingunt  F  ||  6  et  ante  Varro  om.  AS  ||  Varro]  de.o 
add.  L  ||  dicunt]  dixerunt  F  ||  12  ad  dexter  supr.  vers.  in  dextera  parte  con- 
sistens  T  ||  15  recurrere]  recurrere  faciat  ASJRMl  ||  17  regia  om.  L  ||  20  veteres 
. . .  appellabant  hab.  T  ||  23  inferioris]  de  inferioribus  M\\  nascuntur  AS  (corr.  a) 
j|  25  reserat  ASMF\\  26  posse  fieri  M  \\  28  teepidant  AMl  ||  29  ferire  A  pe- 
riere  F  ||  33  pectuaria  L   petuaria  H 


232  SERVII 

249.  telis  premit  omne  quod  iaci  potest  telum  vocatur  aito 
tov  rrjXo&sv,  unde  addidit  comniaque  arma  advocat'. 

250.  molaribvs  asperrimis  saxis,  non  unde  molae  fiunt.  et 
secundum  Homerum    dixit,  pLvkosidsC   tcstqo).     atit   certe   magnis   et 

5  molis  convenientibus. 

252.      FAVGIBVS  INGENTEM  FVMVM  MIRABILE  DIGTV  COnSUetudine  SUa  USUS 

est,  ut  cum  aliquid  contra  naturam  factum  infert,  praedicat  unde  in- 
credibile  videatur,  ut  <565>  cui  tres  animas  Feronia  mater,  hor- 
rendum  dictu,  dederat.     et  *mirabile  dictu'  parenthesis  est. 

io  255.    fvmiferam  nogtem  non  est  noctis  epitheton,  sed  quam  Cacus 

fumum   evomens  faciebat  gommixtis  igne  tenebris   utrumque   enim 

evomebat. 

256.  non  tvlit  non  sustinuit.  animis  pro  ira:  unde  iracundos 
dicimus  animosos.         per  ignem   per   eam   rem;   unde  ille   sperabat 

15  auxilium. 

259.  incendia  vana  cvana*  quantum  ad  Herculem  pertinet. 

260.  ANGIT  INHAERENS  elisos  ocvlos  et  siccvm  sangvine 
gvttvr  cangit  guttur'  bene  dicimus,  *angit  oculos9  non  procedit. 
ergo   cangit*   ad   unam   rem   pertinet,   ut   <(XII  435)>   disce,   puer, 

20  virtutem  ex  me  verumque  laborem,  fortunam  ex  aliis:  nam 
fortuna  non  discitur.  unde  multi  celidens'  legunt,  et  integer  sensus 
est:  nam  celisos'  soloeeophanes  est,  ut  sit  ita  cangit  guttur  et  elisos 
oculos  facit'. 

261.  siccvm  sangvine  per  lioc  iam  exanime  cadaver  ostendit. 
25           263.    abivrataeqve  rapinae  abiurare  est  rem  creditam  negare 

periurio.  sed  hoc  isti  loco  non  congruit:  unde  modo  cabiuratas 
rapinas'  contra  ius  retentas  intellegamus.  alii  ' '  abiuratas'  abductas 
atque  alieni  iuris  factas,  alii  fraude  et  furto  abductas  traduyit. 


1  omne  .  .  .  trilo&sv]  cf.  Isid.  or.  XVIII  7,  10  ||  4  Homerum]  11.  VII  270 


2     THAY06N    AS      THA€ON    M      TiaOOGN     L      TIA006N     H     TTdOoeN     M      THNO€N     F. 

ceterum  dictum  ano  tov  viqlo&sv  vulgo  \\  addit  L  ||  et  aduocat  L  (et  del.  I)  || 
3  et]  ut  ASM  (corr.  a)  ||  4  MYAoeiAeneTPiu  AS  MYAeeiAe  neTPU)  E  MYaeeiae 
ttctplu  L  MYdoeicie  neTPto  H  MYdoeiaeTieTPw  M  myonac  eTPto  F  \\  ad  molaribvs 
supr.  vers.  magnis  et  molis  eonuenientibus  T  ||  6  consuetudine  .  .  .  videatur 
hab.  T  ||  7  factum  om.  T  ||  praedicet  Daniel  \\  incredibili  F  \\  9  ad  mirabile  d. 
supr.  vers.  parentesis  poetica  T  ||  parthesis  F  ||  10  ad  fvmiferam  n.  in  marg. 
lioc  non  est  epiteton  noctis  sed  quam  faciebat  cacus  euomens  fumum  T  || 
11  ad  commixtis  i.  t.  supr.  vers.  quia  utrumque  euomebat  ignem  et  fumum  T  \\ 
utramque  G  ||  13  ad  animis  supr.  vers.  ira  :  inde  animosi  T  ||  18  nam  angit  ocu- 
los  M\\  22  soloecophanes  .  .  .  facit  om.  L  (in  marg.  add.  lj  ||  soloecopanes  AB 
(corr.  a)  solecopanes  S  solicophanes  M  solos  H  foloecoiuner  F  ||  est  libri 
praeter  H,  qui  facit  exhibet  ||  est]  id  est  figura  quae  masculinum  et  neutrum 
uel  accusatiuum  cum  nominatiuo  iungit  add.  D  ||  angit]  exclusos  add.  M,  del.  m  || 
23  oculos  solos  facit  l  ||  24  ostenditur  F  ||  26  periurio]  plautus  in  curculione 
(IV  2, 10)  cqui  abiurant  si  quid  creditum  est'  add.  D  \\  isto  B  ||  27  intellegimus  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  249-269.  233 

264.  INFOEME  cadaver  *informe'  rnagnuin;  cuius  formam  non 
sit  facile  conplecti.  et  cadaver  est  corpus  nondum  sepultum;  dictum 
cadaver  quod  careat  honore  sepulturae. 

265.  neqvevnt  expleri  corda  tvendo  non  poterant  homines 
videndo  cadaver  sua  corda  satiare.     Humdo9  autem  pro  ^intuendo*.      5 

267.  semiferi  bene  ^semiferi',  cum  supra  <194)>  *semihominis\ 

268.  laetiqve  minores  nove  et  satis  licenter  cminores'  dixit, 
cum  ab  ipso  Euandro  Herculem  constet  esse  susceptum?  et  minores 
non  dicamus;  nisi  quotiens  graduum  deficit  nonien;  ut  puta  cfilius 
nepos  pronepos  abnepos  adnepos'.  ubi  isti  gradus  defecerint,  merito  10 
iam  dicimusv  minores;  sicut  etiam  maiores  dicimus  post  patris  avi 
proavi  abavi  atavique  vocabulum.  ergo  *minores'  accipimus  pro  dein- 
ceps.  vel  certe  *minores'  cum  quibus  vivit,  quia  ipsum  constat  esse  lon- 
gaevum:  nam  post  ait  <(560>  o  mihi  praeteritos  referat  si  Iup- 
piter  annos.  '  16 

269.  PRIMVSQVE  POTITIVS  AVCTOR  ET  DOMVS  HERCVLEI  CVSTOS 

pinaria  SACRI  apud  maiores  nostros  raro  advenae  suscipiebantur; 
nisi  haberent  ius  hospitii;  incertum  enim  erat  quo  animo  venirent. 
unde  etiam  Hercules  primo  non  est  ab  Euandro  susceptus;  postea 
vero  cum  se  et  Iovis  filium  dixisset  et  morte  Caci  virtutem  suam  20 
probasset;  et  susceptus  et  pro  numine  habitus  est.  denique  ara  est 
ei  maxima  constituta;  quod  Herculi  Delphicus  Apollo  in  Italia  fore 
praedixerat.  cum  ergo  de  suo  armento  ad  sua  sacrificia  boves  de- 
disset;  inventi  sunt  duo  senes;  vel  ut  quidam  tradunt  db  JEuandro 
dati,  Pinarius  et  Potitius;  quibus  qualiter  se  coli  vellet  ostendit;  25 
scilicet  ut  mane  et  vespere  ei  sacrificaretur.  perfecto  itaque  matu- 
tino  sacrificio  cum  circa  solis  occasum  essent  sacra  repetenda;  Po- 
titius  prior  advenit;  Pinarius  postea;  extis  iam  redditis.  unde  iratus 
Hercules  statuit  ut  Pinariorum  familia  tantum  ministra  esset  epu- 
lantibus  Potitiis   et   conplentibus   sacra:   unde   et  Pinarii   dicti   sunt  30 


1  informe  .  .  .  conplecti]  cf.  Isid.  diff.  verb.  162  |[  8  et  minores  .  .  .  voca- 
bnlum]  exscr.  Isid.  or.  IX  5,  31  ||  19  Hercules  primo  e.  q.  s.]  exser.  mythoffr. 
I  69;  II  153;  III  13,  7.    cf.  Aurel.  Vict.  or.  gent.  Rom.  VIII 


1  cuius  .  .  .  conplecti  edidit  Stephanus  ||  2  dictum  om.  LH  \\  3  sepulturae 
honore  H  \\  5  cadauer  uidendo  L  ||  ad  tvendo  supr.  vers.  intuendo  T  ||  10  ad- 
nepos  M:  atnepos  LH,  om.ASRF,  abneptis  trinepos  B  ||  12  abavi  om.ASB  |j 
attauique  L  ||  uocabula  B  ||  ad  minores  in  marg.  minores  pro  deinceps  accipia- 
mus  siue  cum  quibus  uiuit  quia  constat  ipsum  fuisse  longeuum  T  ||  13  quia] 
qui  G  ||  19  primum  ex  primus  F  ||  ab  euandro  non  est  susceptus  F  ||  postea 
.  .  .  susceptus  om.  H  ||  20  diceret  B  ||  21  probasset  et  om.  B  ||  et  ante  pro  om.  L 
(add.  T)  ||  22  constituta]  consecrata  F  ||  25  et  Potitius  .  .  .  Pinarius  om.  F  |! 
26  uesperi  ASH\\  ei  om.  B  \\  30  complenti  L  (corr.  I) 


234  SERVII 

&7tb  tijg  Ttsbvag,  id  est  a  fame;  nam  senem  illum  Pinarium  constat 
alio  nomine  nuncupatum.  hinc  est  quod  paulo  post  Potitii  tantum 
facit  commemorationem,  ut  cprimusque  Potitius  ibat'.  quod  autem 
dicit  cdomus  Herculei  custos  Pinaria  sacri'  non  est  eontrarium;  nam 
5  ccustos'  est  ministra,  ut  in  undecimo  <(836>  at  Triviae  custos 
iamdudum  in  montibus  Opis  alta  sedet,  id  est  ministra.  alii 
*custos  Pinaria  sacrV  Mcunt,  quod  cum  ara  maxima  vicino  incendio 
conflagraret ,  a  Pinariis  liberata  sit.  et  ideo  *custos  sacri\  *auctor' 
vero  ^Potitius'  quare?   num  quod  sine  familia  Potitiorum  sacra  ista 

10  non  fiebant,  donec  illos  Appius  Claudius  corrupit  pecunia,  ut  servos 
publicos  fooc  sacrum  docerent,  propter  quod  dicitur  et  ipse  mox  caecus 
factus  et  Potitiorum  familia  intra  breve  tempus  extincta. 

270.    cvstos  pinaria  sacri  quidam  tradunt  ideo  *custos%  quod  Po- 
titii  sacra  publica  servis  publicis  prodiderint.    et  quamvis  tradatur  eos 

15  ideo  ad  sacra  Herculis  non  admitti,  quod  serius  venerint,  et  ideo  *custos', 
quoniam  nec  prandendi  habuerint  facultatem,  et  id  quasi  irreligioso 
datum  sit  quod  ignorantiae  eventus  attulerat,  tamen  habent  Ciceronem 
auctorem,  qui  in  de  domo  sua,  Pinarium  Nattam  appellans  sic  dicit 
(52,  134)>  quem  ego  tamen  credo,   si  est  ortus  ab  illis,    quos 

20  memoriae  proditum  est  ab  ipso  Hercule,  perfuncto  iam  labo- 
ribus,  sacra  didicisse.  quidam  tradunt  ideo  Potitiis  ab  Hercule 
sacra  commissa,  quod  cum  ipse  Hercules,  rem  divinam  faciens,  preces 
praecaneret,  quas  Potitius  diceret,  et  pro  eo  deo,  cui  Hercules  rem 
divinam  faciebat,  ipsum  Herculem  fortuitu  invocasset  Potitius,  fertur 

25  tunc   Herculem   accepto   omine   divinitatis,   reiecto    Pinario,   perpetuae 


6  alii  e,  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  III  6,  12  sqq. 


1    dlTO   THC   TlHNaC   A     dTTO    TCChC   TlINctC   L     AnO   TNCHC   ITINAC   H    dTTO   thc   niNac 

M  cUto  t€C  niNcic  F  a/nro  thc  B  spatio  relicto  {itBivriQ  add.  P.  DanieT)  ||  a  om.  M 
3  facit  commemorationem  tantum  AS  \\  4  Herculei  om.  B  \\  pinaria  custos  H 
Pinaria  .  .  .  nam  om.  F  \\  sacri]  sacra  AS  (corr.  a),  om.  B  ||  est]  hoc  est  F 

mo  -  -  ' 

5  ut  in  .XI.  ait  M  ||  7  ad  cvstos  p.  s.  in  marg.  quidam  custos  herculei  sacri 
pinaria  domus  quia  haec  ara  maxima  cum  uicino  incendio  conflagraret  a  pina- 
riis  est  liberata  T  ||  vicino]  uino  F  ||  9  Potitius]  potius  F  ||  13  schol.  ad  cvstos 
p.  s.  hab.  Gr  ||  lemma  omisit  Daniel  ||  Potitii  Danieli  potiti  in  F  ||   14  publicis 

b 

Daniel:  suplicis  F  (supblicis  G)  \\  prodederint  F  \\  quamvis]  quia  uis  G  \\  eos] 
i.  e.  Pinarios  ||  16  prandendi  scripsi  (cf.  Veranius  ap.  Macrob.  III  6,  14):  pro- 
dendi  F  pro  indendi  G  \\  et  id  quasi  irreligioso  datum  sit  scripsi:  et  id  quasi 
religioso  dictum  est  F  et  id  quasi  religioso  datum  G.  Floriacensem  secutus 
cstDaniel,  nisi  quod  religiose  edidit.  et  id  quamuis  religiosum  dictum  sit 
proposui  quaest.  Serv.  p.  34  ||  18  indae  F  inde  G  ||  Nattam]  notam  G  ||  apel- 
lans  F  (appellans  G)  \\  sic  F  \\  19  ubi  illis  F  \\  20  memoria  F  ||  iam  laboribus] 
iamboribus  F  laboribus  Daniel  ||  21  quidam  etiam  Daniel  ||  tradicunt  ideo  po- 
titius  F,  corr.  Daniel  ||  22  diuinum  F  ||  23  quas  potius  diceret  et  pro  G:  quas 
potitius  diceret  pro  F  ||  24  diuinum  F  \\  potius  G  \\  25  omne  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  270—275.  235 

epulatidnis  saerum  Potitio  tradidisse,  a  quo'  videbatur  consecratus,  et 
Potitios  dici,  quod  eorum  auctor  epulis  sacris  potitus  sit,  Pinarios, 
quod  eis,  sicut  dictum  est,  fames  epularum  sacrarum  indicta  sit:  hoc 
enim  eis  Hercules  dixisse  dicitur  v^istg  ds  Ttstvcctjsrs. 

271.  lvco  templurn  enim  nondum  habuerat  Hercules,  sed  aram  5 
tantummodo;  ut  diximus  supra  <179>.  maxima  ingens  enim  est 
ara  Hereulis,  sicut  videmus  hodieque  post  ianuas  circi  maximi.  alii 
maximam  ideo  dicunt,  quia  illo  tempore  omnibus  erat  honore  potior 
quam  sibi  Hercides,  postquam  se  a  matre  Euandri  Iovis  fblium  esse  et 
immortalem  futurum  cognovit,  statuit.  10 

272.  erit  qvae  maxima  repetitio   verbi  ad  honorem  et  potestatem 
pertinet. 

273.  in  mvnere  non  tam  *in  officio',  quam  *in  honore'  hic  acci- 
piendum. 

274.  porcite   dextris   praebete  invicem  pocula.     et   est  Ho-  15 
meri.          porgite  dextris]    id  est  *propinate  miituo*.     an  divisae  sunt 
personae,  ut  *cingite  fronde  comas'  ad  convivas  referatur,  *pocula  por- 
gite9  ad  ministros. 

275.  commvnemqve  vocate  devm  aut  quia  Argivus  est  Her- 
cules  et  supra  dixit  Aeneas  tam  Graecos  quam  Troianos  de  uno  20 
sanguinis  fonte  descendere:  aut  communem  deum  dixit  inter  deos 
atque  homines:  unde  medius  fidius  dictus:  aut  utriusque  naturae  me- 
dium,  id  est  inter  mortalitatem  et  divinitatem.  sunt  enim  numina 
aliqua  tantum  caelestia,  aliqua  tantum  terrestria,  aliqua  media: 
quos  deos  Apuleius  medioximos  vocat,  hoc  est  qui  ex  hominibus  dii  25 
fiunt.  alii  communem  deum  ideo  dictum  volunt;  quia  secundum 
pontificalem  ritum  idem  est  Hercules,  qui  et  Mars:  nam  et  stellam 
Ghaldaeis  dicentibus  unam  habere  dicuntur,  et  novimus  Martem  com- 


21    aut  communem  deum  dixit  e.  q.  s.]   cf.  mythogr.  III  13,  8   ||    25  Apu- 
leius]  de  dogm.  Plat.  I  11 


1  potiti  F,  corr.  JDaniel  ||  uidebantur  G  ||  2  potitius  F,  correxi  \\  pinarius 
F,  correxi  ||  3  eis  .  .  .  hoe  om.  G  ||  4  v^isig  de  tcelvugsts  om.  G  ||  neiNdceTdi  F  \\ 
7  hodie  L  (hodieque  l)  \\  8  era  F  \\  10  mortalem  F,  corr.  Gommelinus  ||  13  mv- 
nera  F  ||  ad  m  m.  supr.  vers.  in  officio  aut  in  honore  T  ||  in  hore  F  ||  15  Ho- 
meri]  xovg  fisv  ccqcc  %qvosolgi  nvnsXXoig  vlsg  sA%aimv  dsidsxat'  allo&sv  aXlog 
(II.  IX  670)  add.  Stephanus  et  Faoricius  ||  16  ad  poRaiTE  supr.  vers.  propinate 
mutuo,  in  marg.  db  alia  manu  Diuisae  sunt  hoc  loco  personae.  ad  conuiuas 
pertinet  cingite  comas  ad  ministros  porgite  pocula  T  ||  muto  F  ||  17  scingite  F  \\ 
conuiuias  F  ||  pocula  porrige  F  ||  21  inter  deos  .  .  .  aut  edidit  Stephanus  || 
22  medius  fidius  G  mediufi  fidius  F.  cf.  Sclioemann  opusc.  I  p.  30  ||  innaturae 
H  ||  medius  F  \\  25  sepuleius  H  ||  medioxymos  F  ||  qui]  quia  H  ||  defiunt  AS  (dii 
fiunt  a  deficiunt  s)  ||  27  hercules  est  L  ||  et  ante  stellam  om.  M  \\  28  caldei  F  || 
nouimus  martemque  Ml 


236  SERVII 

raunem  dici:  Cicero  Martemque  eonimunem,  Vergilius  <^XII  118)> 
et  dis  communibus  aras.  item  paulo  post  dat  salios  Herculi, 
quos  Martis  esse  non  dubium  est.  alii  ^communem?  humanum,  bene- 
ficum,  cpilav&QWTtov :  unde  et  communes  homines  dicimus.  Varro  dicit 
5  deos  alios  esse  qui  ab  initio  certi  et  sempitemi  sunt,  alios  qui  inmor- 
tales  ex  hominibus  facti  sunt:  et  de  his  ipsis  alios  esse  privatos,  alios 
communes.  privatos  quos  unaquaeque  gens  colit,  nt  nos  Faunum,  The- 
bani  Amphiaraum  ?  Lacedaemonii  Tyndareum:  communes  quos  universi, 
ut  Castorem  Pollucem  Liberum  Herculem.         date  vina  quia   tantum 

10  diis  superis  vino  libari  decebat. 

276.  hercvlea  popvlvs  Herculi  consecrata.  qui  cum  ad  in- 
feros  descendens  fatigaretur  labore,  dicitur  de  hac  arbore  corona 
facta  caput  velasse:  unde  foliorum  pars  temporibus  cohaerens  et 
capiti   albuit  sudore,   pars  vero  exterior  propter  inferorum  colorem 

15  nigra  permansit.  et  honeste  ait  cpependit  populus^  id  est  corona 
de  populo.  atqui  lauro  coronari  solebant  qui  apud  aram  maximam 
sacra  faciebant.  sed  hoc  post  urbem  conditam  coepit  fieri,  neque  alia 
fronde  circumdat  caput  praetor  urbanus,  qui  Graeco  ritu  sacrificat.  sed 
poeta  ad  illud  tempus  retnlit,  quo  Euander  apud  aram  maximam  sacra 

20  celebravit.  Varro  enim  rerum  humanarum  docet  in  Aventino  institutum 
lauretum,  de  qico  proximo  monte  decerpta  laurus  sumebatur  ad  sacra: 
quamvis  ipse  dixerit  populus  Alcidae  gratissima. 

278.    sacer  implevit  dextram  scyphvs  legitur  in  libris  anti- 

1  Cicero]  pro  Mil.  21,  56  ||  16  atqui  lauro  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  III 
12,  1  sqq.  ||  22  populus]  buc.  VII  61  ||  23  legitur  in  libris  antiquis  .  .  .  scyphus] 
exscr.  mythogr.  III  13,  7 

1  uergiiius  F  ||  Vergilius  ipse  inquit  in  medioque  focos  et  dis  communibus 
aras  Fabricius  \\  2  alios  H  ||  3  diibium  est]  est  et  alia  ratio  herculem  deum 
communem  uocari.  nam  constat  herculem  hominum  commodis  tutelaeque  ser- 
uisse,  unde  lucanus  (IV  610)  cterras  monstris  aequorque  leuantem  magnanimum 
alciden  libycas  exciuit  in  oras  add.  D  ||  ad  commvnemqve  v.  d.  supr.  vers.  quidam 
intellegunt  communem  deum  beneficum  inde  comniunes  id  est  beneficos  homi- 
nes  dicimus,  in  marg.  ab  alia  manu  est  etiam  et  alia  causa  uarro  dicit  .  .  . 
herculem  T  ||  beneficium  F  ||  4  4>AdN0PonoN  F  (f>aaN0POUN  G  ||  5  qui  om.  F  \\ 
6  ex  hominibus  inmortales  T  \\  et  de  his  ipsis  F:  et  deis  ipsi  G  ex  his  T  \\ 
alios  esse  priuatos  alios  communes  priuatos  T:  alios  communes  priuatos  pri- 
uatos  F  alios  communes  priuatas  G  ||  7  quas  G  \\  colit  T:  colitur  F  calitur  G 
ut    nos  .  .  .  Tyndareum   om.  T   \\    thebani    amfiaracum   F   thebafiaracum   G 

8  lacedaemonia  F  \\   indareu  F  ||    quos  T:  quas  F  \\   uniuersi  ut]  uniufic  G 

9  castorem  T:  pastorem  F  partorem  G  ||  et  pollucem  T  pollicem  F  ||  liberum 
et  herculem  T  \\  10  vina  Daniel  ||  13  temporibus]  dunauuingan  superscr.  a  ||  et 
del.  as  ||  14  caput  L  ||  abluit  SLMF  (corr.  m)  ||  sudorem  AS.  ex  capitis  vel 
capitis  albuit  sudore  coni.  Burmannus  ||  16  ad  v.  276  in  marg.  quidam  tradunt 
quod  lauro  solerent  coronari  qui  apud  aram  ...  gratissima  T  ||  atque  F  || 
17  cepit  F  ||  18  sacrificat  T:  significat  F  \\  sed]  expectatur  et  ||  21  lauretum  T, 
om.F  ||  decerpta  T:  coepta  F  ||  fumebatur  F  ||  22  quamvis  ipse  dixerit]  videtur 
interpres  reprefyendere  Homanos  quod  lauro  usi  sint  in  Herculis  sacris,  quamvis 
ipse  Vergilius  docuerit  populum  Herculi  gratissimam  esse. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  276-285.  237 

quis  Herculem  ad  Italiani  ingens  ligneum  poculuru  adtulisse,  quo 
utebantur  in  sacris.  quod  ne  carie  consumeretur  pice  oblitum  ser- 
vabatur,  cuius  magnitudinem  et  religionem  simul  significat  dicendo 
cimplevit  dextram  sacer  scypbus'.  scypho  praetor  in  anno  semel  vino 
libabat,  neque  Jwc  sine  sacra  fiebant  possumus  et  illud  accipere,  quod  5 
inter  munera  deorum  etiam  pocula  sunt:  Sallustius  historiarum  se- 
cundo  pocula  et  alias  res  aureas,  diis  sacrata  instrumenta, 
f  convivo  mereantur. 

279.  m  mensam  laeti  libanx^  hoc  est  *  date  vina  volentes'.  quae- 
ritur  sane,  cur  in  mensam  et  non  in  aram  libaverint?  sed  apud  anti-  10 
quos  inter  vasorum  supellectilem  etiam  mensam  cum  aris  mos  erat  conse- 
crari  quo  die  templum  consecrabatur :  unde  bene  ait  *in  mensam  laeti 
libant%  quam  constabat  cum  ara  maxima  dedicatam,  ut  alibi  <II  764> 
mensaeque  deorum. 

280.  devexo  olympo  inclinato  in  noctem  caelo.  15 

282.  pellibvs  IN  morem  cincti  aut  in  morem  Herculis:  aut 
certe  sacerdotum:  aut  *ex  more%  quia  Pan,  deus  Arcadiae,  pellitus  sit7 
unde  Euander. 

283.  ET  MENSAE  GBATA  SECVNDAE  DONA  FERVNT  quia?   ut  dixi- 

mus   (I  216)>   una   carnis   fuerat;    altera    pomorum.     mensae   autem  20 
secundae  f  quae  sunt  alioquin  gratae. 

284.  cvmvlantqve  oneratis  lancibvs  aras  id  est  reddunt  exta. 

285.  salii  salii  sunt,  qui  tripudiantes  aras  circumibant.    salta- 


5  Sallustius]  hist.  inc.  88  Dietsch.  56  Kritz.  ||  9  quaeritur  sane  e.  q.  s.]  cf. 
Macrob.  Sat.  III  12,  5  sqq. 


2  utebatur  ASB  et  mythograplius  ||  necarie]  nefarie  F  \\  3  dicendo  om.  A8\\ 
4  scpho  F.  fortasse  scypho  hoc.  ceterum  scholio  quod  exscripsit  plenioris  com- 
mentarii  auctor  cur  sacer  dictus  esset  scyphus  expositum  erat  ||  praeter  F,  corr. 
JDaniel.  cf.  Preller  JRoem.  MytJiol  p.  651  sq.  \\  bino  F  ||  5  libauit  F,  corr. -Da- 
niel  ||  posumus  F  ||  6  historiarum  secundo  F.  Schoellius:  his  sunt  secundum  F, 
hii  sunt  secundum  Daniel  hi  sunt  qui  secundum  Masvicius  hi  sunt  qui  sine 
verecundia  Dietschius  ||  8  convivo]  cum  pino  Commelinus  convivio  Masvi- 
cius,  receperunt  Kritzius  et  DietscJiius.  malim  ad  convivia  ||  post  mereantur 
lacunam  indicavit  Daniel.  mercantur  edidit  Gommelinus.  idem  eoniecit  Kritzius, 
recepit  DietscJiius,  recte  ut  opinor:  quamquam  incerta  est  Jiorum  verborum  emen- 
datio,  cum  nesciatur  integramne  Sallustii  sententiam  interpres  exscripserit.  || 
9  laeti  dabant  F  ||  ad  v.  279  in  marg.  quaeritur  cur  in  mensa  libauerint  et 
non  ad  aram.  sed  apud  antiquos  .  .  .  dedicatam  T  J|  10  arum  F  ||  aput  F  \\ 
11  supplectilem  F  ||  cum  aris  om.  T  ||  12  consecrabitur  F  ||  laeti  om.  T  ||  13  de- 
dicata  F  |[  16  aut  certe  secundum  nom  (morem  Daniel)  sacerdotum  F  ||  17  pel- 
litus  scripsi:  pelleus  F.  possis  et  pelle  uti  solet  vel  pelle  uestitur  ||  19  dixi  F 
diximus  supra  vulgo  ||  20  carnium  R  ||  ad  secvndae  supr.  vers.  prosperae  ut  qui- 
dam  intellegunt  T  ||  mensae  autem  secundae  uvae  sunt  olivaeque  gratae  F. 
Schoellius  coniecit  ||  23  alii  sunt  F  ||  ad  v.  285  in  marg.  Tum  salii  genus  mini- 
strorum  erat  quos  a  saltu  quidam  appellatos  dicunt.  saltabant  autem  more 
ueteri  armati  .  .  .  ultimus  fuit  T 


238  _         SERVII 

bant  autem  ritu  veteri  armati  post  victoriam  Tiburtinorum  de  Volscis. 
sunt  autem  salii  Martis  et  Herculis,  quoniam  Chaldaei  stellam  Martis 
Herculeam  dicunt:  quos  Varro  sequitur.  et  Tihurtes  salios  etiam  dica- 
verant.  quidam  hos  a  saltu  appellatos  tradunt.  quos  alii  a  Numa  in- 
5  stitutos  dicunt,  ut  arma  ancilia  portantes  saltarent:  ergo  bene  a  saltu 
appellati.  horum  numerum  Hostilius  addidit;  nam  dtlo  sunt  genera 
saliorum,  sicut  in  saliaribus  carminibus  invenitur:  Collini  et  Quirinales, 
a  Numa  instituti,  ab  Hostilio  vero'  pavorii  et  pallorii  instituti.  habue- 
runt    sane    et   Tusculani  salios    ante   Bomanos.     alii   dicunt   Salium 

10  quendam  Arcadem  fuisse,  qui  Troianis  iunctus  hunc  ludum  in  sacris 
instituerit.  non  nulli  tamen  hos  a  Dardano  institutos  volunt,  qui  Sa~ 
mothracibus  diis  sacra  persolverent.  quidam  etiam  dicunt  salios  a  Mor- 
rioy  rege  Veientanorum ;  institutos,  ut  Halesus,  Neptuni  filius,  eorum 
carmine  laudaretur,  qui  eiusdem  regis  familiae  auctor  ultimus  fuit. 

15  288.    lavdes  hercvleas  et  facta  FERVNT  senes  tantuin  voce 

laudes  Herculis  exsequebantur,  iuvenes  et  gestu  corporis  eius  facta 
nionstrabant.  unde  ibi  inmorandum  est  *hic  iuvenum  chorus%  ut  ^salii* 
iuvenibus  convenianty  carmina  ad  senes  pertineant.  et  bene  senes  facta 
Herculis  canunt,  quorum  aetas  scire  et  interesse  gestis  Herctdis  potuit, 

20  antequam  is  ab  hominibus  transiret  ad  deos.  sane  quaeritur  cur  huic 
deo  aperto  capite  sacrum  fiat  legitur  enim  in  libris  antiquioribus 
ipsius  admonitio  his  verbis  *mihi  detecto  vertice  cuncti  sacrificanto'.  et 
fuit  observatio  ne  quis  in  aede  Herculis  eius  habitum  imitaretur:  signum 


2  sunt  autem  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  III  12,  5  sqq.    ||    20  sane  quaeritur 
e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  III  6,  17 


1  diuulscis  F  ||  2  caldei  F  chaldei  T  \\  3  Herculeam F.  Schoellius :  herculem  F\\ 
quos  uarro  etiam  sequitur  T  \\  alios  G  ||  4  quidam  .  .  .  quos  om.  T  ||  a  Numa] 
anima  .F.||  5  acilia  G  ||  a  saltu  bene  T  ||  6  fort.  horum  numero  xn.  Hostilius 
addidit.  Dempsterus  auxit  pro  addidit  coniecit  ||  hostili  G  ||  7  carminibus  salia- 
ribus  T  ||  8  pauori  et  pallori  F.  cf.  Preller  Boem.  Mythol.  p.  612  adnot.  3, 
Marquardt  l$oem.  Staatsverw.  III  p.  412  adnot.  4.  Livii  verba  quae  sunt  (I 
27,  7)  *Tullus  in  re  trepida  duodecim  vovit  Salios  fanaque  Pallori  ac  IPavorV 
scJioliastae  fraudi  fuerunt  ||9  tuscalani  G  Tuscani  Dempsterus  ||  11  hos]  saos 
quod  Lobeckius  Aglaopli.  p.  1292  veteri  scholiastae  Aen.  II  325  restituit  hoc 
quoque  loco  scribendum  esse  censet  Kettnerus  Varron.  Stud.  p.  9  adnot.  ||  samo- 
tracibus  Ubri  J|  12  dis  T  (|  etiam  om.  F  ||  tradunt  T  ||  Mamorrio  Marquardt  l.  I. 
adnot.  8  dubitanter  proponit  ||  13  alesus  F\  14  laudaret  T  ||  auctor  F,  om.  T3 
auctae  Daniel  ||  16  et  del.  s  ||  gesto  A  gesta  S  (corr.  as)  |]JL8  conveniant  Masvi- 
cius:'  conueniunt  F  \\  pertineant  Masvicius:  pertinant  F  pertinent  Daniel.  fort. 
et  s.  i.  conveniunt,  c.  a.  s.  pertinent  ||  20  is  scripsi:  his  F  hic  Daniel  ||  adeos 
F,  corr.  Daniel  ||  qur  F,  om.  G  ||  21  operto {F,  correxi  \\  legitur  enim  ...  amictu 
in  dextro  Floriacensis  margine  scripta  sunt,  itaque  desunt  in  Autissiodorensi, 
qui  superiorem  scholii  partem  habet  ||  22  ipsius  admonitio  omisit  Daniel  |)  dete- 
sto  F  j|  sacrificanto.  et  fuit  scripsi:  sacrificanti  faut  F  sacrificant.  id  facit 
Daniel  ||  23  ne  quis  Masvicius:  ne  F  ||  habituf  mitaretur  F,  corr.  Daniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  288—291.  239 

enim  eius  operto  capite  est  constat  tamen  ante  adventum  in  Italia 
Aeneae  aram  Herculi  consecratam,  db  Aenea  vero  morem  operiendorum 
capitum  inductum,  sicut  ait  <(III  405)>  purpureo  adopertus  amictu. 
prima  novercae  monstra  bene  cprinia5;  nam  et  alia  omnia 
Iunonis  insidiis  pertulit.  fabula  autem*  hoc  habet.  Hercules  natus  5 
est  cum  Iphiclo,  Amphitryonis  filio.  sed  cum  Iuno  duos  serpentes 
inmisisset  Herculi,  Iphiclus  de  cunis  terrore  lapsus  suo  vagitu  ex- 
citavit  parentes.  qui  cum  surrexissent,  viderunt  Herculem  angentem 
manibus  angues  inmissos  ei  novercalibus  odiis. 

289.    eliserit  praefocaverit.     et  hunc  versum  iunge:  unum  est  10 
enim  ^monstra'  et  *angues\ 

291.  troiamqve  ut  supra  diximus,  Troiam  Hercules  evertit 
propter  negatos  sibi  a  Laomedonte  equos  divino  semine  procreatos 
et  Hesionae  nuptias,  quam  a  ceto  liberaverat;  necato  patre  eius  Lao- 
medonte.  sane  critici  frustra  culpant  Vergilium,  quod  praesentibus  15 
Troianis  Troiae  laudari  introduxit  excidium,  non  respicientes  quia 
hoc  ratio  fecit  hynmorum,  quibus  aliquid  subtrahere  sacrilegium  est. 
alii  magis  Jioc  in  solacium  Aeneae  cantatum  posse  accipi  tradunt:  nam 
quod  Herculi  datur,  Graecis  aufertur.  et  potest  oblitteratus  dolor  videri 
\praeteritus~\,  quando  ad  faialem  ierram  perventum  est,  sicut  alibi  ait  20 
Aeneas ,  <J  206y  illic  fas  regna  resurgere  Troiae,  ut  ibi  iaM 
dixerat  <TII  120>  salve  fatis  mihi  debita  tellus,  quia  expectatus 
venerat  solo  Laurenti  arvisque  Latinis.  oechaliamqve  Oechalia 
civitas  in  Euboea  insula  fuit,  cuius  Eurytus  rex  Iolen  filiam  dene- 
gavit  Herculi,  victori  certamine  sagittarum  ante  promissam?  ideo  25 
quod  eum  fuerat  filius  dehortatus,  dicens  ab  Hercule  et  Megaram 
uxorem  et  ex  ea  filios  interemptos,  quod  factum  fuerat  Iunonis 
instinctu.     unde    iratus    Hercules    propter    nuptias    sibi    denegatas; 


5  Hereules  .  .  .  odiis]  exscr.  mythogr.  I  50  ||   10  eliserit  praefoeaverit]  cf. 
Non.  p.  291,  33  M.  ||  24  Eurytus  rex  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  II  159 


1  tamen]  autem  Daniel  ||  in  italiae  eneae  F:  Aeneae  in  Italiam  Daniel 
Aeneae  in  Italia  Gavius  Bassus  apud  Macrobium  \\  4  schol.  ad  prima  nover- 
cae  monstra  owi.  JE^  |]  6  ifido  AM  ificho  H  ||  7  idus  A  (ifidus  a)  inficlus 
H  ||  8  herculem  angues  tenentem  manibus  singulis  inmissos  AS  mythogra- 
phus,  nisi  quod  hic  singulis  omittit  ||  angentem]  tenentem  R  ||  10  praefoca- 
verit  LHMFa:  pro  focauerit  AS  pro  suffocauerit  B  ||  12  euertendi  F  ||  15 
creti  AS  cretici  BL  tritici  H  greci  M  (critici  m)  ||  uergilium  F  ||  16  Troia- 
nis  om.  B  ||  laudari]  om.  ASMl,  laudare  F  ||  quia]  quod  L  \\  19  hercula  F, 
corr.  Daniel  ||  obliteratus  F  oblyteratys  G  ||  20  praeteritus  seclusi  ||  22  telus  de- 
bita  F,  et  cet  add.  G  ||  23  oethalia  F  ||  24  euritus  (euritius  M)  rex  oechaliae 
(oecaliae  L)  libri  Serviani  ||  iolem  ASFl:  ionem  BLHM  ||  25  herculi  uictori 
certamine  sagittarum  denegauit  F  ||  icleo  et  fuerat  om.  B  ||  26  megeram  lib 
correxi  ||  28  instructu  L  (instinctu  l) 


240  SERVII 

eversa   eivitate,  interemit  Eurytum   et  Iolen   sustulit.  mille  pro 

multis. 

292.  mille  labores  rege  SVB  evrystheo  cuius  asperrima 
imperia  sustinuerat  Hercules  voluntate  Iunonis:  nam  hoc  est  quod 
5  dicit  cfatis  Iunonis';  id  est  voluntate:  vel  certe  responsis,  quae  Eurystheo 
in  Herculem  dederat.  et  quidam  bono  auspicio  *fatis  Iunonis'  positum 
volunt,  hoc  est  quam  etiam  Troiani  gravem  sustinent,  ut  dei  iuventur 
exemplo,  qui  tametsi  multis  eius  instinctu  subiacuerit  aerumnis,  virtute 
tamen  ad  divinitatem  pervenerit. 

10  293.    nvbigenas   de  Ixione   et  Nube   procreatos  Centauros,   ut 

superius  <TI  286)>  diximus.    Pindarus  fopsum,   cum  equas  pasceret, 
incestasse  eas,  inde  Centauros  natos  dicit. 

294.    hylaevmqve    PHOLVMQVE    Hylaeum    Theseus    interemit; 
Pholus   vero   Herculem   suscepit   hospitio    eo    tempore,    quo    ad   ex- 

15  pugriandos  Centauros  esset  profectus:  Lucanus  <TI  391)>  hospes 
et  Alcidae  niagni,  Phole.  unde  apparefc  per  poeticam  licentiam 
nomina  esse  pro  nominibus  posita.  alii  Pholum  non  abhorrere  a 
vera  historia  tradunt.  Pholus  enim  dum  miratur  sagittas  Herculis, 
quibus  tot  Centauros  interfecerat,   una  ex  illis  in  pedem   eius  decidit, 

20  cuius  vulnere  sanari  non  potuit.  cresia  mactas  prodigia  cmactas? 
bene  ad  leonem;  quem  interemit;  refertur:  nam  Cretensem  taurum 
non  mactavit;  sed  cum  eum  incolumem  ad  Eurystheum  perduxis^t; 
ille  eum  licet  flammas  vomuisse  dictus  sit,  inlectus  pulchrihidine,  in 
Atticam  regionem  reliquit.     qui  cum  Marathonem  vastaret,   a  Theseo 

25  postea  occisus  est.  uno  tamen  verbo  utrumque  saepe  concluditur; 
aliquotiens  una  pars;  ut  <(XII  435)>  disce  puer  virtutem  ex  me 
verumque  laborem;  fortunam  ex  aliis.  alii  *mactas*  ad  Cen- 
tauros  sicut  ad  leonem  referri  volunt. 


18  Pholus  enim  .  .  .  potuit]  cf.  comm.  Luc.  VI  391,  Luct.  Plac.  ad  Stat. 
Ach.  I  238  [|  23  ille  .  .  .  occisus  est]  cf.  mythogr.  I  47  et  II  120;  Luct.  Plac. 
ad  Stat.  Theb.  V  441 


,1  iolen  F:  iolem  ASl  ionem  reliqui  ||  3  cuius]  huius  F  \\  7  iuventur  scripsi: 
iubentnr  F  ||  8  tam  et  simul  F  tam  multis  Daniel  ||  9  adiuinitatem  F  \\  10  crea- 
tos  B  ||  11  supra  AS  ||  opsum]  Ipsum  Daniel.  fort.  Pindarus  Centaurum,  Ixione 
et  nube  ortum  e.  q.  s.  cf.  Pind.  Pyth.  II  78  sqq.  et  scholia  ||  equos  F,  corr.  Da- 
niel  ||  12  natus  F,  corr.  Daniel  ||  13  interemit]  occidit  F  ||  15  est  profectus  Lion  || 
hospes  et  alchidae  et  magnis  folus  F  ||  16  alcides  LS[\\  17  aborrere  F  \\  a  vera 
Daniel:  uera  F  ||  18  Pholus  Daniel:  plus  F  ||  19  in  pedem  Daniel:  in  palem  F  \\ 
21  bene]  sane  JSJ|  nam  Cretensem  .  .  .  ipse  typhoevs  (v.  298)  om.  H  \\  22  cum 
eum  e.  q.  s.]  his  additionibus  Servianum  scholium  moleste  interrumpitur.  fdbula 
ipsa  neglegenter  narrata  est.  cf.  mythogr.  I  47,  II  120  ||  23  uomuisset  dictos  sit 
inlectos  pulcritudine  F,  corr.  Daniel  ||  24  reliquid  F  ]|  25  saepe  .  .  .  laborem 
om.  L  (in  marg.  add.  I)  ||  27  uerumque  saepe  laborem  F  ||  ad  mactas  supr.  vers. 
quidam  ad  omnia  superiora  referunt  mactas  T  ||   centauro  F 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VIII  292-299.  241 

295.  nemeae  svb  rvpe  Nemea  silva  est  vicina  Thebis,  in  qua 
Hercules  interemit  leoneni,  qui  Ltmae  filius  et  invulnerabilis  dictus 
est.    cNemeae5  autem  anapaestus  est:  nam  et  *ne'  et  cme'  breves  sunt. 

296.  stygii  tremveee  lacvs  id  est  inferni,  quo  tempore  de- 
scendit  ad  rapiendum  Cerberum.  5 

297.  ossa  svper  kecvbans  aut  ad  terrorem  dictum  est:  aut 
certe  illud  est  quod  etiam  supra  <(VI  395)>  dixiruus,  Cerberum  esse 
terram?  quae  corpora  sepulta  consumit;  nam  inde  Cerberus  dictus 
est  quasi  %oso(5oQog.  alii  pueriliter  volunt  a  Cerbero  Amphiarai 
ossa  consumi,  qui  hiatu  terrae  secundum  Statium  descendit  ad  in-  10 
feros.  semesa  csemensum?  non  dicimus;  sicut  nec  censum*:  nam 
cesum?  facit  et  ccomesuro/. 

298.  nec  te  vllae  facies  *faeies?,  id  est  species,  more  suo: 
vel  periculorum  vices  multae,  ut  <VI  104>  nova  mi  facies  et  <TI 
56(X>  quae  scelerum  facies:  subauditur  tamen  *terruere\  ipse  15 
typhoevs  et  hoc  poetiee;  nam  si  interemit  Centauros,  quemadmodum 
etiam  Gigantum  interfuit  proelio,  qui  ante  innumeros  annos  fuisse 
dicuntur?  ergo  znon  terruif  pro  *non  terreref  vel  ' terruissetf \  ut  sit 
*nec  te  Typhoeus  ipse  terreret\ 

299.  non  te  rationis  egentem  litotes  figura;  nam  minus  20 
dixit  et  plus  intellegimus :  hoc  enim  dicit:  prudentissimum  te  non 
circumvenit  Lernaeus  anguis,  id  est  hydra;  turba  capitum.  et  est 
talis  figura?  qualis  ^VII  261)>  munera  nec  sperno.  aliis  amphi- 
bolia  videtur.  (nam)  si  ordinaveris  *non  te  Lernaeus  turba  capitum 
circumstetit  anguis\  remanet  *rationis  egentem9,  (si  *non  te  rationis  25 
egentem')  ordinaveris,  remanet  ^Lernaeus  t.  c.  c.  a!  et  est:  non  eguisti 
ratione  cum  te  Lernaeus  anguis  circumstetit  capitum  turba.  praeter  haec 
quae  Herculem  hoc  loco  poeta  fecisse  memoravit,  alia  facta  Herculis 
haec  sunt   superatus  aper  Erymanthius;  post  cerva;  item  Stymphalides 


2  qui  Lunae  .  .  .  dictus  est]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  58  ||  10  Sta- 
tium]  Theb.  VII  809  sqq. 


2  luine  G  ||  3  ne  et  me]  neme  F  ||  breves  sunt]  ae  autem  longa  diphthongo. 
Interemit  et  alterum  leonem  apud  cleonas  graeciae  urbem  cuius  pellem  gesta- 
bat  in  tutamen  et  laudem  unde  lucanus  (IV  612)  cille  cleonaei  proiecit  terga 
leonis5  add.  D  ||  4  descendit  ad  rapiendam  proserpinam  M  ||  8  nam  et  inde  L  || 
9  alii  om.  A  8  ||  a  om.  AS  \\  10  Statium]  fabulas  F  ||  vivus  descendit  Fabricius  || 
11  semessa  F  ||  mensum  AS  ||  13  facies  om.  L  ||  22  circumvenit.  Et  est  .  .  . 
sperno.  lernaevs  a.  .  .  .  tvrba  capitvm  aliis  amphibolia  exemplaria  impressa  ||. 
23  aliis  amphibolia  .  .  .  capitum  turba]  sie  locum  constitui.  aliis  amfybolia 
uidetur  si  ordinaueris  (ordinaveris  om.  Daniel)  non  te  lernaeus  turba  egentem 
capitum  anguis  remanet  rationis  egentem  ordinaueris  remanet  leruaeus  t.  c.  c.  a. 
sed  (si  Daniel)  est  non  eguisti  ratione  cum  te  lernaeus  anguis  circumstetit 
capitum  turba  F  ||  27  praeter  haec  . . .  quo  facto  inter  deos  relatus  est  hab.  TD  || 
29  superatos  hec  sunt  superatos  aper  F  ||  cerva]  cerberus  D  ||  stynfalides  FT 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  16 


242  SERVII 

aves,  quae  ahtmnae  Martis  fuisse  dicuniur,  quae  hoc  periculum  regio. 
nibus  inrogabant,  quod  cum  essent  plurimae,  volantes  tantum  plumarum 
de  ^se  emittebant,   ut  homines  et  animalia  necarent,    agros  et  semina 
omnia  cooperirent. .  inde  ovilia  Elidensium  regis,  quae  stercore  anima- 
5  lium  congesto  pestilentiam  tam  suis  quam  vicinis  regionibus  creaverant, 
inmisso  Alpheo  flumine  purgavit  et  regionibus  salubritate  reddita,  ipsum 
regem   negata   sibi   mercede   interemit.     inde   equos  Diomedis   Thracis, 
qui  humanis  camibus  vescebantur,   abduxit.     inde  ad  Hippolytae  cin- 
gulum  petendum  perrexit  eamque  ablato  cingulo  superavit.    ad  Geryonem 
10  autem,  sicut  iam  supra  <VII  662>  dictum  est,  navi  aenea  navigavit 
tergo  leonis  velificans,  ibique  primum  canem,  Echidnae  filium,  peremit 
deinde  Eurytiona  pastorem,  Martis  filium,  novissime  Geryonem,  cuius 
abduxit  armenta.     item   ad  Hesperidas  perrexit,    et  Antaeum,   filium 
Terrae,  victum  luctatione  necavit.    inde  in  Aegypto  Busiridem  necavit, 
15  qui  advenientes  hospites  immolare  consueverat.    post  Prometheum,  lovis 
imperio  in  Caucaso  monte  religatum,    occisa   sagittis   aquila    liberavit. 
Acheloum  etiam  fluvium,  qui  se  propter  Deianiram,  Oenei  filiam,  cer- 
tando  cum  Hercule  in  formas  varias  commutabat,  mutatum  in  taurum, 
avulso  ab  illo  cornu,  victoria  cedere,  conpulit.    post  Lycum  regem,  qui 
20  se  apud  inferos  constituto,  Megaram  uxorem  eius  temptaverat,  reversus 
peremit:  propter  cuius  necem  luno  ei  insaniam  misit,  ut  uxorem  neca- 
ret  ac  filios.    qui  post,  recepta  sanitate,  cum  expiationem  parricidii  db 
Apolline  petisset  nec  ab  eo  responsa  meruisset,   ira  concitus  cortinam 
ipsam   et   tripodem  Apollinis   sustulit:    ob    quod   iratus   Iuppiter    eum 
25  Omphalae  servire  praecepit.     cuius  finis   humanitatis   talis  fuit.     cum 
Deianiram  coniugem  per  fluvium,  in  quo  Nessus  Centaurus  commean- 
tes   transvehebat ,    etiam  Hercules  transvehere  vellet,    ausus  est  Nessus 
occulte  Deianiram  de  stupro  interpellare.   quod  cum  Hercules  agnovisset 
Nessum  peremit.    sed  Nessus  moriens  Deianiram  monuit,  ut  sanguinem 
30  suum  exeeptum  servaret,  et  si  quando   advertisset  Herculem  altera  fe- 

1  alumine  ¥T\  2  uolentes  F  |  plumarum]  stercorumque-a^.  D  ||  3  neca- 
rentur  D  ||  agro  sed  F  ^  4  cooeperirent  F  \\  inde  .  .  .  regis]  inde  ab  augia 
eliensium  rege  rogatus  ouilia  D  ||  unde  F  ||  bovilia  Masvicius  ||  5  quam  et  uici- 
nis  F  ||  creuerant  F  ||  6  repurgauit  F  ||  7  ande  F  \\  diomedes  F  ||  Thracis]  tra- 
chis  FT,  om.  D  ||  8  unde  _F  ||  ad  D:  ab  FT  \\  yppolite  FT  ||  9  eumque  T  \\ 
gersonem  FT\\  10  aeneas  T  ||  11  ergo  FT\\  cantem  edi  id  ne  filium  F  cante 
mechidne  filium  T  caute  mathonae  filium  D ,  corr.  Daniel.  Orthrum  c.  E.  f. 
Mdsvicius  ||  12  gerionem  FT  ||  13  ab  FT  \\  hesperida  T  \\  abantheum  F  \\ 
14  necavit  om.  D  ||  15  promotheum  F\\  16  occiso  T  \\  liberauerit  T  |)  17  fluvium] 
fluuii  deum  D  ||  deseianiram  FT  \\  filium  T  ||  20  Megaram  Masvieius:  megae- 
ram  FT,  om.  D  ||  21  ut]  et  FT\\  necauit  T  \\  22  sanitatem  F  (post  receptam 
sanitatem  DanieT)  ||  expiatione  FT  \\  parricii  F  \\  25  onfale  F  onfali  T  \\  26  deia- 
neram  T  ||  nesus  F  T,  sic  et  infra  semper  ||  centauiros  F  centauros  TD,  corr. 
Fabricius  ||  27  transuehere  D:  transfuere  F  transire  T  ||  28  deianeram  FT 
$ic  et  infra  \\  cum  om.  F  ||  cognouisset  D 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  299-310.  243 

mina  delectari}  sanguine  ipso  vestem  inlitam  marito  daret,  per  quam 
vindicari  posset.  sed  Deianira  cum  audisset  maritum  Iolen7  Euryti 
Oechaliensis  amare  fliam,  vestem  tinctam  Nessi  sanguine  Lichae  servo 
dedit  ad  eum  perferendam.  qui  cum  Herculi  in  Oeta  occurrisset,  munus 
uxoris  tradidit.  quam  cum  ille  Iovi  sacrificaturus  induisset,  tanto  cor-  5 
poris  ardore  correptus  est,  ut  non  invento  remedio  pyram  construi  iube- 
ret  donatisque  Philoctetae  sagittis  peteret  ab  eo  ut  cremaretur.  quo 
facto  inter  deos  relahis  est. 

301.  salve  hic  ^salve'  sic  dictum  est  ut  alibi  (1  330)>  sis  felix. 
hic  Divus  Fidius  solus  dicitur,  quodsolus  fidem  fecit  (esse)  se  Iovis  10 
filium.         vera  iovis   proles   nullus   enim   humano   sanguine   pro- 
creatus  tanta  perficeret. 

302.  dexter  adi  id  est  propitius.  pede  secvndo  omine 
prospero. 

303.  svper  omnia  caci  id  est  hoc  factum  laudant  ultra  omnia.  15 
et  sic  est  dictum,  ut  <(IX  281>  sed  te  super  omnia  dona  unum 
oro.  et  bene,  quantum  ad  ipsos  pertinet,  rem  maiorem  et,  sibi  uti- 
liorem  servavere  post  omnia:  quia  ita  saepe  fit7  ut  ea  quae  in  prae- 
sente  aguntur,  fabulis  omnibus  postea  addantur,  et  quae  experti  erant, 
potiora  videantur  ignotis,  ei  fides  habeatur  illis  quae  audierant  ex  his  20 
quae  viderant. 

307.  obsitvs  aevo  aetate  involutus;  ut  Terentius  ait  annis 
pannisque  obsitus.  nonnulli  *obsitum'  quasi  insitum  et  obsessum 
et  possessum  tradunt. 

310.     FACILESQVE    OCVLOS    FERT   OMNIA   CIRCVM    physiei    dicunt  25 

ex  vino  mobiliores  oculos  fieri:  Plautus  faciles  oculos  habet7  id 
est  mobiles  vino.  hoc  etiam  Maecenas  in  symposio,  ubi  Vergilius  et 
Horatius  interfuerunt ,  cum  ex  persona  Messalae  de  vi  vini  loqueretur, 


13  dexter  propitius]  cf.  Non.  p.  290,  11  M.  ||  22  Terentius]  eun.  II  2,  5 
23  obsitum  .  .  .  obsessum]  cf.  Isid.  or.  X  197 


,  2  possit  F  ||  euritio  etalensis  F  euryti  et  haliensis  T  euryti  B  ||  3  lycae 
_Z>  |1  4  in  uota  T  ||  munus  Daniel:  manus  FT  ||  munus  uxoris]  manibus  uxoris 
clatam  D  ||  5  induxisset  D  ||  6  adore  F  ||  invento  remedio  om.  JD  ||  7  cremaretur] 
ne  inueniretur  add.  D  \\  10  fecit  esse  se  Dorvillius:  fecis  se  F  fecit  se  Daniel  \\ 
11  procreatus  qui  tanta  M  ||  15  id  est  om.  AS\  16  ut]  ut  est  LHM  \\  sed]  et 
libri  praeter  BF  \\  malim  rem,  quantum  ad  ipsos  pertinet,  maiorem  ||  17  et 
utiliorem  edidit  Stephanus  ||  18  seruare  L  seruant  re  F  \\  19  aguttur  F  ||  experti 
erant  seripsi:  experierant  F  expetierant  Commelinus  \\  20  ignoturis  F,  corr. 
Daniel  ||  ex  F  et  Daniel  ||  22  ait]  ait  ut  F  ||  ad  obsitvs  a.  supr.  vers.  quasi 
insitum  et  obsessum  T  ||  23  insitum]  fort.  indutum  ||  27  hoc  etiam  .  .  .  reducit 
bona  hab.  T  ||  mecenas  F  mecaenas  T  ||  simposio  F  ||  ubi]  cui  Masvicius  || 
uergilius  F  \\  28  ex  personam  ee  ledem  uino  F  ex  personam  ee  lederi  uino  T 
ex  persona  Messalae  Danielis,  de  vi  vini  Hageni  est  coniectura  \\  loqueretur  ita 
ut  T:  loquereturit  aut  F  loqueretur  ait  aut  Daniel  (aut  del.  Heinsius,  quem 
Masvicius  et  Burmannus  secuti  sunt) 

16* 


244  SERVII 

ita:  ut  idem  umor  ministrat  faciles  oculos,  pulchriora  reddit 
omnia  et  dulcis  iuventae  reducit  bona. 

311.    CAPITVRQVE    locis    delectatur.  capitvrqve  zocis]    nam 

uno  loco  diutius  retinetur. 
5  313.    eomanae   conditor  arcis   conditor^  Pallantei,  ubi  nunc 

Palatiuni  est:  quod  non  est  re  vera  arx,  sed  tenet  rerum  omniuni 
principatum.  et  hic  stibtiliter  videtur  significare  JRomam  initium  ab 
Euandro  ducere. 

314.    haec  nemora  indigenae  FAVNT  c  indigenae  %   id  est  inde 

10  geniti,  avt6%&ovsg.  et  sciendum  secundum  Hesiodi  theogoniam 
primo  deos  genitos,  inde  hernitheos,  post  heroas,  inde  homines 
innocentes,  ultimos  sceleratos:  quem  et  hic  nunc  ordinem  servat. 
sane,  sicut  supra  <(VII  48)-  dictum  est,  Faunus  Pici  filius  dicitur,  qui 
a  fando,  quod  futura  praediceret?  Faunus  appellatus  est:  quorum  etiam 

15  responsa  ferebantur.  hic  Faunus  habuisse  filiam  dicitur  fomam  castita 
et  disciplinis  omnibus  eruditam,  quam  quidam,  quod  nomine  dici  pro- 
hibitum  fiwrat,  JBonam  Deam  appellatam  volunt.  hos  Faunos  etiam 
Fatuos  dicunt,  quod  per  stuporem  divina  pronuntient.  quidam  Faunum 
appellatum  volunt  eum  quem  nos  propitium  dicimus. 

-20  315.    tevncis  et  dvro   ROBORE  nati   hoc  figmentum   ortum 

est  ex  antiqua  hominum  habitatione,   qui  ante  factas  domos  aut  in 
cavis  arboribus  aut  in  speluncis  manebant.    qui  cum  exinde  egrede- 
.  rentur  aut  suam  educerent  subolein,  dicti  sunt  inde  procreari. 

316.    neqve  CVLTVS  erat   id  est  nullam  sui  curam  habebant. 

25  alii   ad   animum   referunt,    ut   Sallustius   indocti   incultique.     alii 

3  capitvr  delectatur]  cf.  Non.  p.  253,  12  M.  ||  9  indigenae  .  .  .  avx6%&ovsg] 
cf.  Isid.  or.  IX  4,  39  et  X  147 ;  comm.  Luc.  II  432  ||  20  hoc  figmentum  e.  q.  s.J 
cf.  Luct.  Plao.  ad  Stat.  Theb.  IV  276  ||  25  SallustiusJ  Cat.  2,  8 


1  idem  umor  Masvicius  ex  JRychii,  ut  Burmannus  opinatur ,  coniectura: 
idem  uinor  F  idem  amori  T  (sed  amori  moneo  ab  eadem  manu  supra  vers. 
scriptum  et  r  Utterae-  formam  eius  similem  esse  qua  hodie  Galli  scribentes  utun- 
tur)  vinum  (deleto  idem)  Heinsius  id  et  in  vino  est  Bentleius  ad  Hor.  carm. 
III  21,  13.  cf.  Hertz  anal.  ad  carm.  Horat.  hist.  III  p.  11  adnot.  5  ||  pulcriora  F  || 
3  ad  capitvr  supr.  vers.  delectatur  diutius  tenetur  T  \\  delectatur]  locorum  pul- 
chritudine  add.  Fabricius  ||  nam]  id  est  nam  F  ||  5  pallante  ASH  (corr.  a)  || 
6  omnium  rerum  F  ||  10  theogoniam  F  teugoniam  L  theugoniam  H:  theolo- 
giam  ASEl  theologoniam  M  i.  e.  librum  de  genere  deorum  superscr.  I  || 
11  emitheos  libri  ||  12  ultimo  AS  ||  et  hic]  hinc  H\\  ad  v.  314  m  marg.  faunus 
a  fando  dictus  quod  scilicet  futura  praediceret  cuius  responsa  ferebantur.  et 
faunos  inde  genitos  dictos  uolunt  quasi  fatuos  quod  per  stuporem  mentis  futura 
pronuntient  T  ||  14  quorum]  i.  e.  Pici  et  Fauni  ||  15  filium  F,  corr.  JDaniel  || 
oma  castita  F  Faunam  castitate  Heinsius  bonam  castitate  Burmannus  omnium 
castissimam  Masvicius  Romam,  castitate  Bursianus  Liter.  Centralbl.  1859  p.  609 
cf.  ad  Aen.  I  273  et  277.  summa  castitate  Iordanus  (Pretter  Boem.  Mytliol.  ed.  3 
p.  400  adnot.  1)  ||  17  bonum  F  ||  fauno  et  fatuo  F  ||  20  dvro]  rvpto  LH  \\  nata  B  \ 
figmentum]  Homericum  est  et  add.  Fabricius  ||  ortum]  natus  F  \\  21  domus  M  \ 
23  sobolem  ASBMF  ||  procreati  4 /S  ikT F  ||  24  sui  om.M  \\  25ferunt(^  ||  salustius  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  311—321.  245 

Qquis  neque)  mos  {neque  cultus  erat9)  hoc  est  qui  neque  legibus  aut 
imperio  cuiusquam  regebantur,  quia  mos  est  lex  quaedam  vivendi  nullo 
vincuh  adstricta,  hoc  est  lex  non  scripta.  sed  hic  ^cultum'  legem,  impe- 
rium  dictum  volunt  alii  mores  pro  legibus,  ut  <I  264)  moresque 
viris  et  moenia  ponet  et  <VII  204>  veterisque  dei  se  more  5 
tenentem. 

317.  componere  opes  reservare,  ordinare.        parcere  parto 
de  die,  inquit,  vivebant  nee  inventa  servabant. 

318.  RAMI  ATQVE  ASPER  VICTV  VENATVS  ALEBAT    COgnato  quo- 

dammodo  victu  alebantur;  aut  venatu  montium  aut  arborum  ramis:  10 
hinc  enim  ali  debebant  ex  arboribus  nati. 

319.  primvs  quasi  et  alius  venerit  e  caelo;  sed  primus  in  Italiam 
venit.  ab  aetherio  venit  satvrnvs  olympo  hoc  dicit  secundum 
poeticum  morem-,  nam  Saturnus  rex  fuit  Cretae,  quem  Iuppiter  filius 
bello  pepulit.  hic  fugiens  ab  Iano  rege,  qui  urbem  habuit,  ubi  nunc  15 
Ianiculum,  est  susceptus,  qui  regnabat  in  Italia.  quem  cum  docuis- 
set  usum  vinearum  et  falcis  et  humaniorem  victum,  in  partem  est 
admissus  imperii  et  sibi  oppidum  fecit  sub  clivo  Gapitolino,  ubi  nunc 
eius  aedes  videtur.  qui  postea  suum  repetivit  imperium.  ex  hoc  et 
Satumalia,  ut  essent  memorialia  vitae  quam  Satumus  docuerat:  qua  20 
die  simili  et  promiscuo  victu  utuntur  servi  et  liberi.  ideo  autem  in 
aede  ipsius  Satumi  aerarium,  quod  ibi  potissimum  pecunia  servaretur, 

eo  quod  illi  maxime  credatur. 

321.  is  genvs  indocile  pro  eindoctum':  nam  'indocile'  est 
quod  penitus  non  potest  discere,  "indoctum^  quod  nondum  didicit.  25 
hos  autem  dicit  esse  conpositos,  unde  apparet  quia  cindocile'  dixit 
pro  cindoctum\  hoc  autem  est  quod  dicit  Cicero  in  primo  rheto- 
ricorum;  feros  adhuc  homines  magni  cuiusdam  viri  oratione  con- 
positos. 

2  quia  mos  .  .  .  scripta]  cf.  Isid.  diff.  verb.  339  ||  14  nam  Saturnus  e.  q.  s.] 
exscr.  rnythogr.  III  1?  2  ||  24  nam  indocile  .  .  .  didicit]  cf.  Isid.  diff.  verb.  292  II 
27  Cicero]  cf.  de  inv.  I  2,  2 

1  mos  F  (mons  G) :  ad  morem  JDaniel.  sed  apparet  plen.  comment.  auctorem 
scholii  quod  exscripturus  erat  lemma  mutilasse.  ||  legimus  G  \\  3  sed  hic]  fort.  et 
hi  ||  4  ut  addidi :  veluti  Daniel  ||  5  moenia  ponet]  moenp.  F  \\  8  iuuenta  H  in- 
uent  F  iumenta  Stephanus  ||  9  cognato  .  .  .  ramis  om.  H  ||  cognati  F  ||  11  hunc 
G  ||  debebant  scripsi:  debant  F  debent  Baniel  ||  12  ae  celo  F  (e  caelo  G)  \\ 
18  sub  diuo  capitulino  F,  corr.  Daniel  \\  20  esset  F,  corr.  Daniel.  fort.  ut  esset 
mernoria  illius  vitae  ||  21  simili  Commelinus:  simile  F  simul  Masvicius  \\  22  ^po- 
tissimum  F.  ceterum  ideo  autem  in  aede  ipsius  Saturni  erat  aerarium,  quod 
ibi  pro  tutissimo  populi  pecunia  servaretur,  eo  quod  illi  maxime  credebatur 
Sclwellius,  ideo  .  .  .  aerarium  quo  vel  in  quo  publica  potissimum  pecunia  ser- 
vabatur,  quod  illi  maxime  credebant  vel  credebatur  ego  ||  24  nam  ..  .  indoctum 
om.  L  (add.  I)  ||  nam  om.  B  \\  25  discere]  docere  F  doceri  Daniel  ||  26  incom- 
positos  LM  ||  27  est  quod  om.  L  ||  28  adhuc  om.  E  ||  iurio  rationis  H 


246  8ERVII 

322.  legesqve  dedit  atqui  dixit  <VII  203>  haud  vinclo 
nec  legibus  aequam;  sed  intellegimus  Saturnuni  dedisse  leges; 
quibus  adeo  obtemperaverunt,  ut  iam  ita  per  naturam  sine  legibus 
viverent.  hunc  sane  deum  et  leges  recipere  et  legibus  praeesse  docet 
5  antiquitas;  nam  ideo  et  acceptae  a  populo  leges  in  aerario  claudebantur, 
quoniam  aerarium  Saturno  dicatum  erat,  ut  hodieque  aerarium  Satumi 
dicitur.  lativmqve  vocari  malvit  bene  'maluit':  nam  et  Satur- 
nia  dicta  est7  ut  <(329)>  et  nomen  posuit  Saturnia  tellus.  et 
Vergilius  Latium  vult  dici,  quod  illic  Saturnus  latuit  fugiens  lovem. 

10  fabula  nota  est,  quod  Saturnus  filios  suos  de  Ope  genitos  voraverit, 
cum  audisset  a  filio  se  regno  esse  pellendum,  et  quod  ei  uxor  nato  Iove 
lapidem  pro  infante  obtulerit  devorandum.  Varro  autem  Latium  dici 
putat,  quod  latet  Italia  inter  praecipitia  Alpium  et  Apennini.  qui- 
dam  ferunt  a  Latino  dict.um  Latium,  alii  ipsum  Latinum  a  Latio. 

15  325.    sic  placida  popvlos  in  pace  regebat  ut  merito  aurea 

saecula  crederentur. 

326.  decolor  aetas  vitiosa,  quae  decoloraret  veteres  mores: 
in  omni  enim  vitioso  corpore  inest  pessimus  color.  et  adludit  ad 
naturam   metalli,   quam   cernimus   discolorem:    nec   inmerito;    supra 

20  enim  dixerat  caurea  saecula^  ideo  nunc  dixit  caetas  decolor5;   id  est 

aurea  et  ferrea,  sicuti  Hesiodus  dicit.    sane  *decolor  aetas'  quis  ante  hunc? 

328.    tvnc  manvs  avsoniae   omnes   terrae  habitatores  aut  in- 

digenae  sunt  aut  advenae  aut  convenae.    indigenae  sunt  inde  geniti; 

ut  <314)>  de  Faunis  dixit:  advenae  de  uno  loco  venieiites;  ut  Satur- 

25  nus:  convenae  de  diversis,  ut  Ausones  et  Sicani:  quamvis  quidam 
Ausones  cognominatos  ab  Ausone,  Vlixis  et  Girces  filio,  dicant.  Sicani 
autem  secundum  non  nullos  populi  sunt  Hispaniae;  a  fluvio  Sicori 
dicti:  Lucanus  <TV  14)>  Hesperios  inter  Sicoris  non  ultimus 
amnis.     hi  duce  Siculo  venerunt    ad  Italiam   et  eam  tenuerunt  ex- 


7  nam  et  Saturma  .  .  .  latuit]  cf.  Isid.  or.  XV,  1,  50  ||  24  advenae  .  .  .  di- 
versis]  exscr.  Isid.  diff.  verb.  34 


4  hunc  sane  .  .  .  dicitur  hab.  T  ||  legos  FT ,  corr.  JDaniel  ||  recipere]  malim 
praecipere  ||  5  et  ideo  T  ||  6  dicatum  erat]  dictum  G  ||  9  uergilius  F  ||  fugiens 
lovem  e.  q.  s.]  fortasse  scholium  ad  akma  i.  f.  (v.  320)  adscriptum  huc  trans- 
latum  est  f  fabula  F  \\  4  de  Ope  genitos  Masvicius-.  deo  progenitos  F  \\  11  esset 
F  ||  12  dicitum  putat  M  ||  13  praecipitia  H  precipicia  L:  praerupta  ASEM 
loca  F,  inde  iuga  Gommelinus  \\  19  metallorum  F  ||  22  omnis  B  ||  indigenae 
ASMMl:  incolae  LHF  ||  23  sunt  om.  A  BMLH  ||  advenae]  abitatores  Iha- 
bitatores  H  ||  convenae]  cumuenae  B  aut  incolae  sunt  add.  F,  quae  delev%\ 
indigenae  sunt]  ut  ide  add.  F  ||  geniti]  quos  uocant  aborigines  latine  graece 
uero  avtox&ovsg  add.  JD  \\  24  de  uno  .  .  .  convenae  de  om.  LH  (add.  T)  || 
25  ausonii  H  ||  26  ulixes  et  arte  filio  F,  corr.  Daniel  ||  27  sicolori  L  (corr.  I)  || 
28  lucanas  dicit  M  ||  hisperio  AS  hesperio  Ba  ||  29  amnes  B  ||  siculo  BL: 
sicelo  AS  sicaelo  HMF 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  322—333.  247 

clusis  Aboriginibus.  mox  ipsi  pulsi  ab  illis  quos  ante  pepulerant, 
insulani  vicinam  Italiae  occupaverunt  et  eani  Sicaniam  a  gentis  no- 
mine7  Siciliam  vero  a  clucis  nomine  clixerunt:  quaniquam  Thucydides 
dicat  cle  Sicilia  Italum  regem  venisse  et  ab  eo  esse  Italiam  appel- 
latam.  alii  sic  distinguunt  *Sicanae'  et  submngunt  *saepius  et  nomen  5 
posuit  Satumia  telltis9:  semel  enim  Sicani  ex  Hispania  in  Italiam 
venisse  dicuntur.  at  Italia  plura  nomina  habuii,  dicta  est  enim  Hespe- 
ria,  Ausonia,  Satumia,  Italia. 

330.  inmani  corpore  thybris  hic  Tuscorum  rex  fuit;  qui 
iuxta  hunc  fluvium  pugnans  cecidit  et  ei  nomen  inposuit:  vel  ut  10 
quidam  volunt  a  Glauco,  Minois  regis  filio,  occisus  est.  alii  volunt 
istum  ipsuin  regem  latrocinatum  esse  circa  huius  fluminis  ripas  et 
transeuntibus  crebras  iniurias  intulisse;  unde  Thybris  quasi  vflgig 
dictus  est  aito  tijg  v^Qemg^  id  est  ab  iniuria:  nam  amabant  maiores 
ubi  aspiratio  erat  &  ponere.  alii  Tiberim,  Iani  et  Camasenae  filium,  15 
ihi  in  bello  perisse  tradunt.  Varro  Tiberim  a  Thebri  quodam  vel  a  * 
qui  ibi  perierit,  dictum  tradit.  alii;  ut  supra  (Jll  500>  dixinms, 
volunt  eos  qui  de  Sicilia  venerunt;  Thybrin  dixisse  ad  similitudinem 
fossae  Syracusanae;  quam  fecerunt  per  iniuriam  Afri  et  Athenien- 
ses  iuxta  civitatis  murum:  nam  quod  Livius  <T  3;  8)>  dicit;  ab  Albauo  20 
rege  Tiberino  Thybrin  dictum;  non  procedit  ideo;  quia  etiam  ante 
Albam  Thybris  dictus  invenitur.  sed  hic  Alexandrum  sequitur,  qui 
dicit  Tiberinum,  Capeti  filium,  venantem  in  hunc  fluvium  cecidisse  et 
fluvio  nomen  dedisse:  nam  et  a  pontificibus  indigitari  solet 

331.  post  itali  etiam  JEuander  se  Italum  dicit.  25 

332.  albvla  nomen  antiquum  hoc  nomen  a  colore  habuit. 

333.  me  pvlsvm  patria  aut;  ut  diximus  supra  <51>;  propter 


3  Thucydides]  VI  2    ||    9   laic  Tuscomm   rex  fuit  e.  q.  s.]    exscr.  mythogr. 
I  193,  cf.  Isid.  or.  XIII  21,  27;  Aurel.  Vici  or.  gent.  Rom.  18 


4  italium  F  \\   5  alii  .  .  .  Italia  hab.  T  ||  distingunt  F  ||  8  Vitalia  Daniel  \\ 

r 

10  ei  om.  LH  (add.  I)  ||  posuit  F  ||  11  monois  F  ||  13  v$qi$]  ubispic  L  ibpic  H  || 
14  dictum  est  F  ||  YBPcac  LH  ybpcoc  F  ||  15  o  ponere  LMF:  o  ponere  ASB 
(s  swpra  o  in  JRegin.  Laniel)  opponere  H  S  ponere  vulgo.  ut  ema  septem  uel 
f  ut  slevcc  felena  quod  aeolicum  digamma  dicitur  nunc  pvo  s  t  ponitur  ut 
tybris  add.  D  ||  thiberini  F  Tyberim  Gommelinus  ^Tiberinum  Gluverius  \\  Ca- 
mesenae  Masvicius  ||  16  Tiberim  .  .  .  perierit  sic  locum  constituimus :  tiborinate 
bre  quoda  1  a  quibus  perierit  F  Tyberin  a  Tyberino  quodam  rege  Latinorum 
quod  ibi  interierit  Daniel.  respicere  videtur  interpres  ad  Varr.  d.  I.  V  V  30,  ut 
inde  lacuna  explenda  sit.  ||  18  a  similitudine  ASBF  ||  20  Livius]  lius  F  ||  21 
thybrin  BHM:  thibrin  A  tyberin  L  tybrin  Fl  ||  22  thybris  BLM:  thibris  A 
tybris  HF  ||  23  tyberinum  F  ||  24  malim  ita  indigitari.  cf.  Serv.  ad  v.31  *nam 
in  sacris  Tiberinus'  et  ad  v.  72  csic  enim  invocatur  in  precibus:  adesto,  Tiberine, 
cum  tuis  undis"  ||  26  a  calore  AF  \\  27  supra  om.  AS 


248  SEJEiYII 

parricidium :  aut  certe  oraculorum  necessitate  conpulsum.  pela- 
Giqve  extrema  id  est  aut  per  extrema  pelagi  actum:  aut;  ut  dicit 
Donatus,  per  pelagus  extrema  sequentem,  ut  cpelagi?  adverbium 
sit.         pelagiqve  extrema]  pro  *  in  pelago' ,  aut  pelagi  pericula. 

5  334.     FORTVNA  OMNIPOTENS  ET  INELVCTABILE  FATVM!   Secundum 

stoicos  locutus  est,  qui  nasci  et  mori  fatis  dant,  media  omnia  for- 
tunae:  nam  vitae  humanae  incerta  sunt  omnia.  unde  et  miscuit,  ut 
quasi  plenum  ostenderet  dogma:  nam  nihil  tam  contrarium  est  fato 
quam  casus;  sed  secundum  stoicos  dixit.  alii  *for(una  omnipotens' 
io  propter  fugam  et  exilium,  Hneluctabile  fatum'  idcirco,  ut  se  sceleris  et 
parricidii  crimine  purgaret 

335.  egere  coegerunt,  ut  quasi  ostendat  invitum. 

336.  carmentis  nymphae  monita  matris  eius?  quae  Nicostrate 
dicta  est7  sed  ideo  Carmentis  appellata  a  suis,   quod  divinatione  fata 

15  caneret:  nam  antique  vates  carmentes  dicebantur,  unde  etiam  Ubrarios 
qui  eorum  dicta  perscriberent ,  carmentarios  nuncupatos.  alii  huius 
comites  Porrimam  et  Postvertam  tradunt,  quia  vatibus  et  praeterita  et 
futura  sunt  nota.  alii  etiam  Tiburtem  dictam.  cnymphae?  autem 
maritae  dicit:  nam  graece  sponsa  vv\xyr\  dicitur.     haec   autem   non 

20  vere  nympha  fuit;  sed  vaticinatrix.  alii  nympham  ideo  dictam,  quo- 
niam  qui  res  Arcadum  scripserunt7  tradunt  sex  feminas  ibi  fuisse  quae 
nymphae  vocarentur,  in  quis  et  Garmentem:  proprio  ergo  vocabulo,  non 
epitheto  poetico  usus  est.         avctor  scilicet  oraculorum. 

337.  monstrat  et  aram   aut  quam   Euander  matri  fecit   ex- 
25  tinctae:  aut  *aram*  pro  monumento:  auPideo  aram,  quia  ibi  sepulta 

est  et  post  excessum  dea  credita.    est  autem  iuxta  portam;  quae  primo 


5  secundum  stoicos  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  diff.  verb.  219  ||  13  quae  .  .  .  caneret] 
cf.  Isid.  or.  I  4,  1 


1  patricidium  F  ||  2  pelagi  actum  om.  LH  (add.  T).  in  Hamb.  post  extrema 
legitur  hoc  nomen,  quod  ex  scholio  ad  v.  332  errore  repetitum  est  \\  ut  dicit  Do- 
natus]  ut  dicunt  quidam  F  ||  3  extrema]  ex  pelagi  LH  (corr.  I)  \\  ut]  ///u  L 
aut  M.  in  Hamb.  inter  sequentem  et  ut  octo  fere  litterarum  spatium  relictum 
esse  moneo  \\  4  sit]  est  HM  et  L,  ut  videtur;  nam  sit  in  ras.  1 1|  6  dant]  dicant 
E  |J  7  et  ante  miscuit  om.  F  \\  ut]  et  LH\\  8  ostendere  LH\\  9  ad  inelvctabile 
f.  in  marg.  insuperabile  ut  se  parricidii  crimine  purgaret  ideo  dicit  ineluctabile 
fatum  T  ||  10  excilium  F  ||  factum  F  ||  11  paricidii  F  ||  13  eius]  euandri  F  || 
ad  v.  336  in  marg.  haec  carmentis  proprio  nomine  nicostrata  dicta  est  et  a 
suis  earmentis  dicebatur  quod  diuinatione  facta  eaneret  quia  omnis  uates  apud 
ueteres  carmentes  dicebantur  et  librarios  qui  eorum  dicta  perscriberent  car- 
mentarios  nuncupabant  T  \\  quae]  qui  F  ||  14  apellata  Gr'\\  facta  F,  corr.  Daniel  \\ 
16  nuncupatos  F,  lege  nuncupabant  vel  nuncupatos  esse  dicunt  ||  17  porrimam  G 
porramam  F  cf.  Ovid.  fast  I  633.  Varro  ap.  Gell.  XVI  16  Prorsam  vocat  || 
posuetam  F  Postvotam  Baniel  Postvortam  Masvicius  ||  22  queis  JDaniel  ||  24 
extincta  B  \\  25  munumento  F  \\  quia  ibi  extincta  et  sepulta  est  Masvicius  et 
Burmannus  \\  26  est  autemj  haec  ara  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  334-343.  249 

a  Carmente  Carmentalis  dicta  est;  post  scelerata  a  Pabiis  CCCVI, 
qui  per  ipsam  in  bellum  profecti;  non  sunt  reversi.  vatis  fati- 
dicae  bene  addidit  cfatidicae':  nam  vatem  et  poetam  possumus  in- 
tellegere;  unde  solum  plenum  non  erat.  ergo  tale  est  ut  illud  in 
Sallustio  in  tugurio  mulieris  ancillae,  non  quia  mulieris  statim  5 
et  ancillae,  si  autem  ancillae  statim  et  mulieris. 

340.  QVAE  prima  quia  postea  etiam  sibylla  dixit. 

341.  nobile  pallantevm  futurum  seilicet;  sicut  et  Aeneadas: 
ad  sequens  enim  Bomanorum  retulit  tempus. 

342.  asxlvm  retvlit  postquam  Hercules  migravit  e  terris;  10 
nepotes  eius  timentes  insidias  eorum  quos  avus  adflixerat,  Athenis 
sibi  primi  asyluin;  lioc  est  templum  misericordiae;  collocarunt  unde 
nullus  posset  abduci;  quod  etiam  Statius  dicit;  ut  Herculeos  fama 
est  fundasse  nepotes.  ideo  ergo  ait  cquod  Romulus  acer  asylum 
retulit';  hoc  est  fecit  ad  imitationem  Atheniensis  asyli:  quod  ideo  15 
Romulus  fecit;  ut  haberet  advenas  plures  cum  quibus  conderet  Ro- 
mam.  ergo  *retulif  aut  restituit  aut  nominavit.  Iuvenalis  <(VIII  272> 
et  tamen  ut  longe  repetas  longeque  revolvas  nomen;  ab 
infami  gentem  deducis  asylo.  sane  Jioc  non  ad  Euandri  perso- 
nam  adplicatur,  quod  ipse  Aeneae  retulerit.  20 

343.  gelida  monstrat  svb  evpe  lvpercal  sub  monte  Pa- 
latino  est  quaedam  spelunca;  in  qua  de  capro  luebatur;  id  est  sacri- 
ficabatur:  unde  et  lupercal  non  nulli  dictum  putant.  alii  quod  illic 
lupa  Remum  et  Romulum  nutrierit:  alii,  quod  et  Vergilius,  locum 
esse  hunc  sacratum  Pani;  deo  Arcadiae;  cui  etiam  mons  Lycaeus  25 
in  Arcadia  consecratus  est.  et  dictus  Lycaeus?  quod  lupos  non  sinat 
in  oves  saevire.  ergo  ideo  et  Euander  deo  gentis  suae  sacravit 
locum  et  nominavit  lupercal;  quod  praesidio  ipsius  numinis  lupi  a 
pecudibus   arcerentur.     sunt  qui  dicant  hunc  Ilava  svvdXtov^   deum 


4  in  Sallustio]  Iug.  12,  5.    cf.  Serv.  ad  Aen.  I  409  ||  10  postqnam  Hercules 
deducis  asylo]  exscr.  mythogr.  I  60.  cf.  II 166  ||  13  Statius]  Theb.  XIl497sqq. 


1  celerata  F  \\  cccvn.  LH  trecentis  viris  Stephanus  ||  3  intellegere]  Luca- 
nus  (Lucill.  Fabricius  Lucilius  vulgo)  fnec  si  te  pectore  uates  accipiam'  add.  D. 
vid.  Phars.  I  63  ||  4  unde]  ut  F  ||  ut  om.  ASMl  ||  illud]  illud  est  LH  (est 
del.  I)  ||  7  sibillam  B  sibullam  H  ||  8  aeneades  LHM  \\  10  retvlit  libri,  nisi 
quod  kettvlit  a  ||  12  sibi  asilum  primi  L  ||  mage  L  (misericordiae  l)  mae  H  || 
13  hercules  F  ||  14  est]  et  F  ||  15  hoc  est  templum  fecit  M  ||  17  ergo  .  .  .  no- 
minavit  non  edidit  Daniel  \\  18  et]  sed  L  ||  ut]  et  LH  ||  longe  repetas  om.  F  |) 
reuoluam  F  ||  19  asilum  A  asylum  S  asilo  LF  ||  20  quod]  fort.  quasi  ||  23  non 
nulli  putant  dictum  AS  \\  24  quod  et  uirgilius  BLH:  quod  est  uerius  ASFl 
quod  est  ueri  similius  M  ||  25  esse  om,  JR  ||  26  est  om.  F  \\  quod  Ivnovg  hoc  est 
lupos  Fabricius  \\  sinit  L  ||  29  sunt  qui  dicant  .  .  .  februm  vocabant  hab.  T  [| 
sunt]  in  F  ||  Uava  hvvaliov\  pana  enyalion  T  paneny  alii  F  (panaens  alii  G) 
Panem  alii  Laniel  |j  deum  fuisse  bellicosum  T 


250  SERVII 

betticosum:  dtii  Liberum  patremy  eo  quod  eapro  ei  f%t  divina  res,  qui 
est  hostia  Liberi  propria.  in  hums  similitudinem  intecti  cultores  eius : 
cui  tupercatia  instituta  sunt,  quia  deus  pastoralis  est.  nam  Bemum  et 
Bomulum  ante  urbem  conditam  Mpercalia  cetebrasse  eo  quod  quodam 
5  tempore  nuntiatum  illis  sit  latrones  pecus  illorum  abigere:  illos  togis 
positis  cucurrisse  caesisque  obviis  pecus  recuperasse:  id  in  morem  ver- 
sum,  ut  hodieque  nudi  currant.  non  nulli  propter  sterilitatem  hoc  sa- 
cmm  dicunt  a  Bomulo  constihitum,  ideoque  et  puellae  de  loro  capri 
caeduntur,  ut  careant  sterilitate  et  fecundae  sint:  nam  petlem  ipsam 
10  cUpri  veteres  februm  vocabant. 

344.  PARRHASIO     DICTVM     PANOS    DE    MORE    LYCAEI     ordo     est: 

monstrat  lupercal  Panos  Lycaei?  dictum  de  more  Parrhasio,  id  est 
ostendit  lupercal  Panos  Lycaei;  dicatum  ex  more  Arcadico:  nam 
Parrhasia  Arcadia  est.  dictvm  dicatuni,  consecratum.  panos 
15  lycaei  chuius  Panos'  genetivus  est  Graecus,  et  cPanos  Lyeaei5  sic 
dictum  est;  ut  cIovis  Olympi^  ^Apollinis  Delphorurn '. 

345.  sacri  monstrat  nemvs  argileti  csaerF  execrabilis.  sane 
Argiletum;  quasi  argilletum,  multi  volunt  a  pingui  terra;  alii  a  fa- 
bula.     nam  Euander  Argum   quendam    suscepit  hospitio.     qui   cum 

20  de  eius  cogitaret  interitu,  ut  ipse  regnaret,  Euandro  hoc  non  sen- 
tiente  socii  intellexerunt  et  Argum  necarunt:  cui  Euander  et  sepul- 
chrum  fecit  et  locum  sacravit,  non  quod  ille  merebatur/  sed  hospi- 
talitatis  causa.  bene  autem  in  hac  re  Euander  inmoratur  et  docet 
causas,   ne  apud  hospitem   veniat  in  suspitionem.     ergo  Argiletum 

25  ab  Argo  illic  sacrato  et  sepulto.  alii  Argum  occisum  dicunt  ab  ipso 
Euandro7  auxiliante  sibi  Hercule,  quod  is  ex  hospite  factus  esset  ini- 
micus.  dlii  Danaen.  cwtn  duobus  fdiis  Argo  et  Argeo,  quos  de  Phineo 
habuit,  venisse  in  Italiam  et  tocum  %ibi  nunc  Boma  est  tenuisse,  ibique 
Argum  Ahoriginum  insidiis  interfectum   loco  nomen  dedisse.     alii  Ar- 

30  giletanam  portam  appettari7  quod  eam  Gassius  Argillus  sive  fecerit  sive 
refecerit:   (vet)  quod  ibi  Cassius  Argiltus  belto  Punico  primo  sit  inter- 


17  sane  .  .  .  terra]  cf.  Varro  d.  1.  1.  V  157 


1  capra  T  ||  res  om.  libri,  add.  Daniel  \\  quae  T  \\  4  eo  T:  ex  F  \\  5  illi  T  \\ 
6  obuiis  F:  obuius  G  obuios  T  ||  7  sterelitatem  F  ||  8  caprae  T  ||  9  sterelitate 
Fl  fecundae  T:  fec  du§  F  ||  pallem  G  ||  10  febmm  libri  februuni  Masvicius  || 
uocabunt  F\  12  dictum  .  .  .  Lycaei  om.  LH  (add.  l)'\\  de  more  dictum  B,  in 
quo  Parrhasio  .  .  .  ex  more  omissa  sunt  \[  13  dicatum  ex  dictitum  H  ||  14  arcba- 
dia  dicta  est  B  ||  16  olympici  F  \\  delfos  M   Iovis  Olympici  Apollinis  Delphici 

.r 

vulgo  ||  18  argilletum  B:  argriletum  A  a///griletum  S  ag.iletum  L  argiletum  H 
quasi  argilletum  om.  M  ||  20  de  eius]  dedis  H  de  eius  ex  decius  M\\  consen- 
tiente  B  sciente  F  ||  22  locum]  lacrum  F  ||  non]  nam  F  ||  25  sepulto  et  sacrato 
Masvicius  ||  27  quos  Daniel:  quod  F  ||  30  Cassius  post  Argillus  Daniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  344—348.  251 

fectus  ob  turbulentam  et  seditiosam  naturam.  alii  quod  Argillus  senator 
post  Cannense  proelium  suaserit  a  Poenis  pacem  postidari,  ideo  in  s&- 
natu  carptum  dom%imque  eius  dirutam  et  locum  Argiletum  appellatum. 
quidam  dicunt  cum  Capitolii,  ubi  nunc  est,  fundamenta  iacerentur, 
caput  Jiumanum  quod  Oli  diceretur,  inventum:  quo  omine  sollicitatos  5 
conditores  misisse  ad  Tusciam  ad  aruspicem  illius  temporis  nominatum, 
qui  iam  indicaverat  Argo  filio  suo,  tributum  fataliter  esse,  ut  is  loc%is 
orbi  imperitaret,  in  q%to  illud  caput  esset  inventum.  obvii  igitur  A.rgo 
Jii  qui  missi  erant  ubinam  esset  pater  interrogaverunt  qui  cognita 
causa.  itineris  eorum,  omne  responsum  patris  prodidit  monuitque  ut  10 
caverent,  ne  ab  eo  interrogatione  deciperentur.  sed  cum  legati  ad  eum 
pervenissent  et  de  significatione  inventi  capitis  quaererent,  volens  ille 
dominatum  orbis  patriae  suae  potius  adscribere,  interrogavit,  anne  Jiic, 
suum  locum  ostendens,  invenissent.  illis  negantibus  suspicatus  proditum 
esse  responsum,  quaesivit  an  quemquam  obvium  habuissent.  illis  simpli-  15 
citer  confitentibus  occurrisse  sibi  iuvenem,  tunc  aruspex  conscenso  equo 
secutus  Argum  occidit  eo  loco,  ubi  mmc  JRoma  est,  a  cuius  caede  Ar- 
giletum.    quamvis  liaec  historia  etiam  de  alio  nomine  saepe  celebrata  sit 

346.  testatvr  locvm    iurat  non  sua  culpa  iura  hospitii  esse 
violata.       testatvrqve  locvm]  vel  in  testimonium  ducit  nomen  loci7  vel  '20 
detestatur. 

347.  tarpeiam  sedem  prolepsis :    duo   haec   enim   nomina  postea 
monti  indita  sunt 

348.  avkea  nvnc   ^nunc^  acl  utrumque  pertinet,  et  ad  *aurea? 

et  ad  cTarpeiani  sedem':  nam  Tarpeia  sedes  dicta  est  a  Tarpeia  25 
virgine.  curn  enim  Romulus  contra  Sabinos  bella  tractaret  et  Tar- 
peio  cuidam  dedisset  arcem  tuendain,  filia  eius  Tarpeia  aquatum 
profecta  in  hostes  incidit.  quam  cum  hortarentur  ad  proditionem 
arcis,  illa  pro  praemio  poposcit  ornatum  manuum  sinistrarum;  id 
est  armillas.  facta  itaque  arcis  proditione  hostes  ingeniosa  morte  30 
promissa  solverunt:  nani  scuta;  id  est  sinistrarum  ornaturn,  super 
illam  iacientes  eam  luce  privarunt.  quae  illic  sepulta  Tarpeiae  sedi 
nomen  inposuit.  *  ~ 

4  quidam  dicunt  e.  q.  s.]  cf.  Arnob.  adv.  nat.  VI  7  jd.  219  Reiffersch.  || 
25  Tarpeia  sedes  .  .  .  inposuit]  exscr.  mythogr.  I  155 

1  sediciosam  F  ||  senator  post  Daniel:  senatorq:  F  \\  5  cupud  F  ||  olli  F  \\ 
omine  Commelinus :  omnis  F  omnes  Daniel  ||  7  is]  his  F  ||  8  imperatoret  F, 
correxi.  imperaret  Daniel  ||  9  hii  F  ||  misi  F  ||  12  illi  F  ||  13  potius  F  potens 
Daniel\\  15  habuissent  scripsi:  fuissent  F  fecissent  Daniel  \\  illi  F  ||  18  istoria 
F  ||  alio]  fort.  Capitolii  ||  cebrata  F,  corr.  Daniel  ||  19  testatvrqve  Fa  ||  20  ad 
.testatvrqve  l.  supr.  vers.  in  testimonium  deducit  nomen  loci  T  ||  22  prolempsis 
F  ||  26  Romulus  om.  ASB  ||  30  ingeniose  S  ||  31  sinistrarum  manuum  F  ||  32  luce] 
uita  F   vita  Daniel 


252  SERVII 

349.  religio   id  est  metus;    ab  eo  quod  mentem  religet  dicta 
religio. 

350.  diea  magna;  admirabilis,  ut  <1X  183>  an   sua   cuique 
deus  fit  dira  cupido?         saxvm  sic  appellatur  Capitolium. 

5  351.    HOC  nemvs  bene  ubique  enenius'  dixit:  nam  tunc  aedificia 

non  erant. 

352.    qvis  devs  dubitando   *quis  deus'  adfirmat  deum  esse. 
ipsvm  credvnt  se  vidisse  iovem  in  hoc  scilicet  nemore.    sane  ad 
illud  adludit  quod  primi  dicuntur  Iovi  templa  et  rem  divinam  fecisse 

10  —  Aeacus  enim  primus  in  Arcadia  templum  lovi  constituisse  dicitur  — 
nec  enim  longe  sunt  a  love  Olympico:  unde  eos  dicit  Iovem  vidisse, 
et  quod  ipsi  sunt  7t^o08Xrjvov3  ut  ait  Sta.tius  Arcades  astris  luna- 
que  priores:  licet  dicat  Sallustius  Cretenses  primos  invenisse  reli- 
gionem,  unde  apud  eos  nat.us  fingitur  luppiter. 

15  354.    aegida  concvteret  hic  distinguendum:   nam  aegida;  id 

est  pellem  Amaltheae  caprae;  a  qua  nutritus  est;  in  sinistra  Iuppiter 
tenet.  sane  Graeci  poetae  turbines  et  procellas  %atatyCdag  appellant, 
quod  haec  mota  faciat  tempestates.  ergo  ^nigrantem'  tempestatem  com- 
moventem.       dextra  nimbosqve  cieret  et  de  dextera  fulmina  com- 

20  moveret:  nam  modo  nimbos  pro  fulminibus  posuit;  quae  de  dextera 
iacit.  aegidis  autem  concussio  commovet  pluvias.  ergo  *concuteret 
aegida  atque  per  eam  nimbos  moveref. 

355.    disiectis   oppida  mvris   unum  Iani;  aliud  Saturni,    iam 
tunc  vetusta. 

25  356.    monvmenta  virorvm  hoc  sermone  ostendit  etiam  Satur- 

num  virum  fuisse. 

357.    ianvs  fater  Ianiis  in  laniado  habitavit    qui  quod  una  navi 


1  eeligio  id  est  metus]  cf.  Non.  p.  379,  14  M.  ||  12  Statius]  Theb.  IV  275. 
cf.  Luct.  Plac.  ad  h.  v.  ||  13  Sallustius]  hist.  III  60  Dietsch.,  63  Kritz.  cf.  my- 
thogr.  III  3,  9  ||  27  qui  quod  ...  sigoata  est]  cf.  Macrob.  Sat.  I  7,  22 


1  rediget  F  \\  7  ad  qvis  d.  supr.  vers.  dubitando  quis  deus  affirmat  esse 
deum  T  ||  9  allusit  L  ||  11  nec]  non  L  ||  a  ioue  olimpico  ASBFl  a  longe  oli- 
pho  L  a  longe  lympico  H  a  monte  olympico  M.  ||  12  tzqoosXtjvoi  vulgo:  ttpuj- 
toc€annoi  ASF  nptoToc€AHNOi  RH  rriuToceaNNoi  L  TipaTOceaNNOi  M  id  est 
ante  lunam  creati  add.  T)  ||  lunaeque  M  ||  13  licet  et  dicat  LH  ||  primo  M  || 
14'unde  et  apud  B  ||  16  capraeg  S  capreae  F  ||  17  ad  v.  354  in  marg.  greci 
poetae  procellas  et  tempestates  apellant  aegidas  quod  haec  scilicet  mota  faciat 
tempestates.  ergo  nigrantem  tempestatem  commouentem  T  ||  categidas  F  || 
apellant  F  ||  18  faciet  F  ||  19  et  om.  ASB  ||  commouit  B  commouet  LH.  haud 
scio  an  Servius  seripserit  in  sinistra  Iuppiter  tenet  et  de  dextera  fulmina  com- 
mouet ,  ut  lemma  post  interpositum  sit  ||  20  nimbosque  F  ||  25  monimenta  BM  \\ 
27  ad  v.  357  hic  ianus  in  ianiculo  habitauit.  et  quia  una  naui  exul  uenit  in 
eius  pecunia  ex  altera  parte  figurabatur  eius  caput  et  ex  altera  parte  signa- 
batur  nauis  T  ||  in  om.  F 


.      COMM.  m  VERG.  AEN.  VIII  349—363.  253 

exul  venit,  in  pecunia  eius  ex  una  parte  Iani  caput,   ex  altera  navis 
signata  est 

359.  dictis  dubium  est,  nomen  sit  *dictis',  an  participium. 

360.  passimqve   armenta  videbant   quae  post  mortem  Caci 
passim  nullo  timore  vagabantur.  5 

361.  romanoqve  FORO  Romanum  forum  est  ubi  nunc  fostra 
sunt.  sed  et  Mc  prolepsin  fecit:  nam  postea  sic  dictum  est.  lavtis 
mvgike  carinis  carinae  sunt  aedificia  facta  in  carinarum  moduni, 
quae  erant  circa  templum  Telluris.  lautas  autem  dixit  aut  propter 
elegantiam  aedificiorum,  aut  propter  Augustum,  qui  natus  est  in  10 
curiis  veteribus  et  nutritus  in  lautis  carinis.  alii  dicant  carinas  mon- 
tem  nominatum,  quod  ager  suburbanus  ante  portas  carus  erat.  alii 
lauta  loca  legatorum,  quae  in  ea  regione  instructa  accipere  consuerant 
alii  quod  ibi  Sabini  nobiles  habitaverint,  quorum  genus  invidere  et  cari- 
nare  solebat.  carinare  autem  est  obtrectare:  Ennius  eontra  carinan-  15 
tes  verba  atque  obscena  profatus,  alibi  neque  me.decet  hanc 
carinantibus  edere  chartis.  alii  quod  Bomani  Sabinis  instantibus 
fugienteSj  eruptione  aquae  ferventis  etipsi  liberati  et  hostes  ab  insequendo 
repressi  (sint.  aut)  quia  calida  aqua  lavandis  vulneribus  apta  fuit, 
locus  lauttdus  appellatus  est.  20 

363.  ,  victor  alcides  svbiit  hic  ius  pontificale  quibusdam  videtur 
subtiliter  tangere:  'domus  enim,  in  qua  pontifex  habitat,  regia  dicitur, 
quod  in  ea  rex  sacriftculus  habitare  consuesset,  sicut  flaminia  domus, 
in  qua  flamen  habitat,  dicebatur:  quod  hic  ostendit  ex  persona  Euandri, 
quem  facit  orantem  ut  Aeneas  suam  ingrederetur  domum,  non  utique  25 
profanam,  sed  sacratam,  scilicet  quae  fuerit  hospitium  Herculis,  illis 
versibus  *haec,  inquit,  limina  victor  Alcides  subiit,  haec  illum  regia 
cepitf.  quem  etiam  honore  divinae  dignationis  sociat  adiciens  *aude 
hospes  contemnere  opes  et  te  quoque  dignum  finge  deo\'   haec  enim  di- 


15  Ennius]  ann.  181  et  229  Vahl. 


1  nltera  F  (altera  G\  ||  2  ignata  F  (signata  G)  \\  est  om.  G\  3  an]  a  G  || 
4  schol.  ad  v.  360  om.  F  \\  7  prolempsin  F  ||  9  quae  eirea  templuni  telluris 
erant  A  S  ||  eirca]  intra  HM  inotra  L  (circa  l)  ||  lautis  B  ||  10  est  om.  H  \\  in 
curiis  veteribus]  in  cunis  ueteribus  ASM  in  cuniis  ueteribus  B  cunis  ueteri- 
bns  LH  in  lantis  in  cunis  ueteribus  F  ||  11  lautis  secluserim  \\  alii  .  .  .  obtre- 
ctare  in  marg.  hab.  T  ||  alii]  quidam  T  ||  12  subarbanns  F  ||  carus  T:  cariis  F  || 
alii  .  .  .  consnerant  om.  T  ||  13  legatorium  F  ||  14  alii  dicunt  quod  T  ||  sabino- 
rum  T  ||  quorum  genus]  qui  inuicem  T  ||  irridere  Masvicius  ||  15  solebat]  om.  T, 
solebant  G  ||  carine  F  ||  est  antem  obtrectare  maledicere  T  ||  obtrectere  G  || 
16  atque]  atq;ne  G  ||  neque  me]  nec  me  rem  itbergius  j|  17  cartis  G  ||  18  aquae 
Daniel:  atque  F  \\  19  sint  addidi  \\  aut  addidit  Masvicius  ||  callida  F  \\  21  hic] 
ihic  F  Virg.  hic  Laniel  ||  22  angere  F  ||  domum  Baniel  ||  23  consuisset  F  \\ 
25  ingrediretur  F  ||  28  quem]  i.  e.  Aenean  ||  29  contempnere  F 


254  SEBVII 

cendo  quid  aliud  agit,  quam  ut  sacratae  religionis  usum  tribuat  antisti 
*divina  communia,  utpote  quem  etiam  pontificali  honore  nuncupaverat, 
dicens  <47(T>  *maxime  Teucrorum  ductor':  neque  enim  quia  ductor  eo 
maximus,  sed  quia  maximus  eo*  omnia.  regiae  autem  verius  meminit 
5  dicendo  Hecta  suhibant  pauperis  Euandrf  (et)  *Bomanoque  foro':  quis 
enim  ignorat  regiam,  ubi  Numa  habitaverit,  in  radicibus  Palatii  fini- 
busque  Bomani  fori  esse?  victor  alcides  svbiit  sv6v^6lcog^ 
id  est  bonum  Aeneae  omen  ostenditur:  Varro  enim  divinarum  libro 
iv.  Victorem  Herculem  putat  dictum,  quod  omne  genus  animalium  deih- 

10  ceps  vicerit  sed  Bomae  Victoris  Herculis  aedes  duae  sunt,  una  ad 
portam  trigeminam ;  alia  ad  forum  boarium:  cuius  commenti  causa  haec 
exponitur.  Marcus  Octavms  Hersennus  in  prima  adulescentia  tibicen, 
postquam  arti  suae  diffisus  est,  mercaturam  instituit.  bene  re  gesta 
decimam  Herculi  dicavit.   postea  cum  navigans  hoc  idem  ageret,  a  prae- 

15  donibus   circumventus  fortissime  pugnavit  et  victor   recessit.     quem   in 

'  somnis  Hercules  docuit  sua  opera  servatum.     cui  Octavius,   impetrato 

a  magistratibus  loco,  aedem  cum  signo  sacravit  et  Vietorem  incisis  lit- 

teris  appellavit.     ergo  Vergilium   non  tantum  ad  victoriam  praesentem 

victorem  dixisse,  sed  occulte  perpetuo  eius  epitheto  usum  debemus  acci- 

20  pere,  quippe  quem  Bomae  sub  hoc  nomine  sacratum  coli  videbat;  nam 
supra  ait  <(203>  taurosque  hac  victor  agebat,  cum  de  pugna  eius 
alia  loqueretur.  sane  hic  *subiitf  ktxta  usum  praesentem  accusativo 
hmxit,  cam  antiquo  more  alibi  dativo  iunxerit,  ut  <125)>  progressi 
subeunt  luco.        cepit  mire  dixit,  ut  alibi  <TX.  641)>  nec  te  Troia 

25  capit. 

364.  avde  hospes  contemnere  opes  bene  *aude';  quasi  rem 
arduam  et  difficilem.  avde  hospes  contemnere  opes  ideo  dixit  *aude% 
tamquam  virtute  opus  sit  animi  et  ad  expellendum  amorem  divitiarum. 


8  Varro  enim  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  III  6,  9  sqq. 


1  antisti]  lacunam  significavit  Daniel.  antistiti  et  divina  communia  Mas- 
vicius;  sed  versum  potius  quam  verbttm  interoidisse  puto:  id  quod  facillime  fieri 
poUtit;  nam  tanti  ambitus  scholium  dubitari  non  potest  quin  in  eo  quoque  libro 
ex  quo  Floriacensis  descriptus  est  minutissimis  et  litteris  et  linearum  intervallis 
scriptum  fuerit.  cf.  praef.  p.  LX  ||  4  eo  oma  F.  post  omnia  lacunam  indicavit 
Daniel.  eo  omnia  regit  Masvicius.  mihi  hoc  fere  modo  sententia  supplenda  vi- 
detur  sed  quia  maximus  eo  (ductor:  maximus  autem  quia  pontifex  qui  curat 
sacra)  omnia.  cf.  ad  v.  470  (|  7  uictor  auten  alcides  subiit  F  \\  eusymbolos  ARM 
eusimbolos  B  eusymbolus  S  easimbolus  L  €ycimboaoc  F  \\  8  libro  V.  Merke- 
lius  praef.  ad  Ovid.  fast.  p.  CXVIII  ||  9  deinceps  scripsi:  dicens  F  decies  Da- 
niel  j|  10  aedes  duae]  aedesq:  F  \\  11  -altera  Daniel  ||  12  octauus  F  \\  Hersennus] 
Herrenus  Macrobii  libri  Eserninus  Masvicius  ||  tibicem  F  ||  13  difusus  F  || 
16  imperato  F  ||  17  incissis  F  ||  22  acusatiuo  F  ||  27  difficilem  opes  contempnere 
nam  ideo  dixit  aude  tamquam  F  (lemma  supplevi,  nam  delevi)  opes  .  .  .  aude 
omisit  Daniel 


COMM.  m  VERG.  AEN.  VIII  364-373.  255 

dignvm  finge  deo  coinpone  te  et  forma  in  similitudinera  numi- 
nis:  quod  iuxta  sectam  cynicam  hospes  Hercitlis  suadet.  sane  quidam 
*deo'  pro  inmortalitate  dictum  vohtnt. 

365.  NON  asper  non  aspernator,  id  est  fastidiosus. 

366.  ANGVSTI  SVPTER  FASTIGIA  TECTI  INGENTEM  AENEAN  DVXIT  5 

ex   contrarietate    quaesitus   ornatus,    ait   enim   cangusti   tecti   supter 
fastigia  ingentem  Aenean  duxit\ 

368.  effvltvm  sicut  supra  dictum  est,  apud  veteres  dicebatur, 
super  quod  unusquisque  iacuisset.  pelle  libystidis  vrsae  species 
pro  genere:  nam  cuiuslibet  ferae  possumus  accipere.  ,  10 

370.  exterrita  mater  ideo  territa,  quia  mater. 

371.  tvmvltv  ut  *Gallicus  tumultus9. 

373.    dictis  divinvm  adspirat  amorem  id  est  dictis  suis  addit  venu- 
statem7   ut  amabiliter  eius  audiatur  oratio.         dictis  divinvm  inspi- 
rat    amorem    petitura   pro    filio    de    adulterio   procreato    orationem  15 
suam   ingenti    arte    conposuit:    quod    etiam  Vulcanus    ipse   testatur; 
dicens  <(395)>  *quid  causas  petis  ex  alto?'  non  enim  aperta  est  eius 
petitio,    sed    longo    prooemio    perversam   amore   mariti   circumvenit 
mentem.    ergo  quaestionem  hanc  quae  nascitur  ex  petitione  Veneris 
inpudica,  solvimus  his  modis:  primo  quod  Vulcanum  amore  circum-  20 
venit,   nam   et  post  completam   orationem  statim  eum  complectitur  et 
molli  amplexu  fovet:  deinde  quod  nacta  est  occasionem  eius  temporis 
quo  Marti  arma  faciebat,  quem  fuisse  sciebat  adulterum:  per  quod 
datur  intellegi   Vulcanum    iam    omnem    suspitionem   et  iram   quam 
habuit   circa  Venerem7   deposuisse,   adeo   ut  arma  etiam  ipsi  fabri-  25 
caret  adultero.    praeterea  Vulcanum  uxorium  fuisse  testatur  et  ipse 
Vergilius    dicens    <394)>    tum    pater    aeterno    fatur    devinctus 


1  compone]  come  8  ||  2  iuxta  F  ||  cynica  ospes  F.  ceterum  de  Hercule  An- 
tisthenis  cogitat  interpres.  cf.  JBrandis  G-escli.  der  Griech.-Boem.  Phil.  II  p.  75  sq.  || 
5  svper  LH  ||  6  ex]  e  L  at  F  ||  augusti  LH  ||  supter]  super  AHM  subter 
reliqui  ||  8  ad  efpvltvm  in  marg.  apud  ueteres  dicebatur  efFultum  super  quo 
unusquisque  iacuisset  T  ||  sicut  supra  dictum  est]  cf.  ad  buc.  VI  53  capud 
veteres  unusqpisque  eo  super  quod(  iacebat  fultus  dicebatur9.  ex  his  apparet  eo 
fultus  vel  eo  fultum  esse  post  iacuisset  addendum  esse  \\  10  quae  post  accipere 
e  Turonensi  edid.it  Laniel  ideo  dicit  ]ybistidis  ut  ex  pretio  bestiae  aliquid 
gratiae  potuisset  ipsis  stratis  accedere  seclusi:  sunt  enim  Tiberii  Donati  \\ 
12  tvmvltvm  F  tvmvltv  in  G  tvmvltv  ut  Burmannus  ||  13  dictis  .  .  .  oratio 
hab.  T  ||  14  oratio  sane  uenus  petitura  F  ||  15  amorem]  amoterraem  H  ||  mater 
petitura  L  ||  procreationem  LH  (procreato  orationem  Ih)  \\  18  premio  longo  A 
proemio  longo  Sa\\  proemio  MLM  praemio  H  prohoemio  F  \\  perversam  .  .  . 
mentem]  peruersum  amorem  arte  circumuenit  praesentem  F  (praesentem  cum 
iis  quae  sequuntur  coniunxit  Daniel)  ||  peruersam  JR M:  peruersa  ASH  peruerso 
La  ||  amare  B  \\  21  complectitus  F  ||  22  deinde  quod  .  .  .  adultero]  cf.  v.  433  sqq.  || 
quod  om.  F  ||  nacta  est  om.  B  ||  nancta  F  nata  H  ||  25  arma]  eius  add.  L  (del.  I) 
ei  add.  H  ||  26  propterea  L  ||  testantur  M F  (corr.  m)  testamur  H  ||  ipse  om.  AS  || 
27  uergillius  H  uergilius  F  ||  tunc  LHM 


256  SERVII 

amore,  et  Statius  ubi  Martem  Venus  adloquitur,  ut  at  non  eadem 
Vulcania  nobis  obsequia,  et  laesi  servit  tamen  ira  mariti. 
nam  quod  dicit  Donatus  potuisse  fieri  ut  cum  Anchisa  concumberet 
Venus,  ante  quam  Vulcano  nuberet,  non  procedit:  constat  enim  a 
5  principio  Venerem  uxorem  fuisse  Vulcani.  sane  ^divinitm'  &elov 
debemus  accipere. 

374.  dvm  bello  argolici  *dum?  pro  *quam  diu9.  sane  haec  oratio 
rhetorica  suasio  est.  nam  principium  a  verecundia  sumpsii;  dicendo 
enim  numquam  se  molestam  antea  fuisse,   ostendit  se  inpetrare  debere, 

10  praesertim  ex  eo  quod  non  timuerit  petere.  *nunc  Iovis  imperio  JRutu- 
lorum  constitit  oris7  ergo  eadem  supplex  venio':  haec  non  tantum  ro- 
gandi,  sed  etiam  inpetrandi  vim  habent.  verso  tamen  ordine:  nam 
primo  arma  petit?  deinde  adiuvat  exemplo  dicendo  *te  filia  Nerei'  etc.? 
deinde  causam  *aspice  qui  coeant  popuW ;  ipsum  enim  ^popuW  multi- 

15  tudinem  significat,  et  quasi  non  inpugnet,  sed  inpugnetur  Aeneas,  ita 
pathos  fecit  dicens  *in  me  excidiumque  meorum' :  nam  quod  a  principio 
arma  petit  haec  ratio  est,  quod  rem  nec  magnam  nec  difficilem  Vulcano 
petebat.  ideo  et  statim  posuit;  nam  ubi  maius  aliquid  est?  ante  causa 
dicenda  est,  ut  praemollitis  animis,  tunc  quod  petitur  suggeratur. 

20  375.    debita  fataliter  ad  exitium  destinata.         casvrasqve  ini- 

micis  iqnibvs  arces  causa  cur  non  petierit. 

376.  miseeis   atqui  honestum   est   miseris   subvenire;    sed  hoc 
»  dicit:  cur  te  fat%arem  pro  hominibus  fati  necessitate  perituris? 

arma  rogavi  argute  hic  in  principio  arma  nominat,  ut  iam  intellegatur 
25  quid  petitura  sit. 

377.  artis  opisqve  tvae  duo  duobus  reddit,  (auxilium)  *opis'7  arma 
(*artis')i  aut  eerte  idem  valet  ^opis'  quod  *artis9 ;  hinc  opifices. 


1  Statius]  Theb.  III  275  ||  3  nam  quod  dicit  Donatus  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac. 
ad  Stat.  Theb.  VII  62 


1  at]  ad  HMF  ||  2  serui  H  \\  5  eed^  F  xb  &stov  Daniel.  fort.  &sccg  \\  7  pro 
equam  diu'  ego:  pro  quam  F  postquam  Daniel  ||  ad  v.  374  in  marg.  haec  ora- 
tio  rhetorica  est  suasio  et  principium  a  uerecundia  sumitur  quia  dicendo  num- 
quam  se  molestam  fuisse  antea  ostendit  se  impetrare  debere  praesertim  ex  eo 
quod  non  timuerit  petere  T  ||  8  rhetica  F  ||  sumsit  F  ||  9  se  om.  F  ||  10  quod 
non  timuerit  petere]  fort.  quod  non  debita  vel  quod  contra  fata  timuerit  petere 
vel  quod  noluerit  vetita  petere.  cf.  schol.  Floriacense  ad  v.  375  ||  11  rogandis  F  \\ 
■  12  fort.  imperandi  propter  cimperio'  ||  fort.  inverso  tamen  utitur  ordine  ||  14  fort. 
deinde  causam  addit  ||  coeant]  anqd  F  \\  15  significabat  F  ||  inpugne  sed  F  || 
19  dicendo  F  ||  20  schol.  ad  debita  om.  F  ||  cassvrasqve  \F  consvrasqve  G  || 
24  ad  non  arma  r.  in  marg.  argute  ponit  arma  in  principio  et  haec  ratio  est 
quod  arma  petat  in  principio  quod  rem  nec  magnam  nec  difficilem  uulcano 
petat.  nam  ubi  maius  est  aliquid  ante  causa  dicenda  est  ut  praemollitis  ani- 
mis  tunc  id  quod  petitur  suggeramus  T  ||  nomina  F  ||  intellegat  G  ||  26  ad  artis 
o.  t.  supr.  vers.  duo  duobus  reddit.,,  artem  referamus  ad  arma  opem  ad  auxi- 
lium  T  ||  27  idem  Daniel:  id  -f-  (=  id  est)  F  ||  opices  F9  corr.  Daniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  374—383.  257 

378.  incassvmve  tvos  ordo  est:  tuosve  labores  incassum  exercere 
volui. 

379.  priami  deberem  plveima  natis  sciinus  quod  Paridi  taiv 
tum  debuit,  sed  hoe  velat  aliarum  commemoratione  personarum,  ne 
ex  turpi  causa  Paridi  debuisse  videatur.    simul  et,  ut  quidam  tradunt,  5 
pulchritudinis  suae  Vulcanum  admonet,  hoc  est  *formae  iudicio  Iovis 
coniugem  vici9. 

380.  aeneae  flevissem  saepe  laborem  bene  post  Pergama, 
post  Troianos,  post  Priami  liberos  cum  excusatione  fit  Aeneae  com- 
memoratio;  dicit  enim  se  eius  infelicitate  commotam:  ut  illud  causas  10 
hdbeat,  hoc  miseratione  consistat.   * 

381.  nvnc]  id  est  *nunc  vero\  et  subdistingue:  nunc  autem,  lovis 
imperio.  iovis  imperio  ne  videretur  inpudens,  si  aliena  regna 
deposceret.  et  hoc  latenter  dicere  videtur:  fave  huic  cui  etiam  Jup- 
piter  favet.  15 

382.  eadem  quae  tunc  seilicet  silui;  quae  nihil  petii.  sanctvm 
mihi  nvmen  si  c sanctum'  simpliciter  accipiatur,  leve  est.  *numen'  ergo 
*sanctum9  ut  Heges  sanctas'  dicimus,  id  est  firmas,  a  sanciendo. 

383.  arma  ROGO  hic  distinguenduin,  ut  cui  petat;  non  dicat, 
sed  relinquat  intellegi,  ne  foede  apud  maritum  et  amorem  suum  circa  20 
Anchisen  memoret  et  susceptum  de  adulterio  filiam.  genetrix  nato. 
te  filia  neri  hoc  est,  soles  hoc  praestare  matribus.  et  dicit  Theti- 
dem;  quae  Achilli  arma  inpetravit.  et  bonis  utitur  comparationibus 
dicendo  cfilia  Neri5;  cum  ipsa  lovis  sit  filia;  item  cuxor  Tithonia', 
cum^sit  ipsa  Vulcani.  *Neri?  autem  pro  cNerei?:  omnia  enim  quae  25 
in  ceus?  exeunt  hodie  apud  maiores  in  ces'  exibant;  ut  cNereus 
Neres;  Tydeus  Tydes',  et  genetivum  in  cis*  mittebant;  cTydis  Ne- 
ris'.     sed  quia   plerumque  V  supra  in  latinitate  detrahitur;  rema- 

1  exerceri  Masvicius  ||  4  sed  lioc  velat  .  .  .  personarum  scripsi:  sed  hoc 
uel  ad  aliarum  commemoratione  personarum  LR,  consentiunt  reliqui  libri  Ser- 
viani,  nisi  quod  ad  om.  ASM  vel  om.  B.  sed  hoc  honestius  uel  ad  aliarum 
commemoratione  personarum  aduci  (traduci  G)  potest  F.  traduci  potest  post 
personarum  in  marg.  add.  m  \\  5  et  om.  G  ||  6  pulcritudinis  G  ||  admonet  G 
admoneret  F  ||  7  vici]  ci  G  ||  9  post  ante  Priami  om.  LR  (add.  I)  ||  12  ad  v.  381 
haec  non  tantum  uim  rogandi  habent  sed  etiam  impetrandi  uerso  tamen  ordine 
quia  primo  arma  petit  deinde  adiuuat  exemplo  dicendo  filia  nerei  et  rlq.  T  || 
iovis  impekio  id  est  .  .  .  imperio  ne  uideretur  e.  q.  s.  F  \\  et  om.G  ||  14  videtur] 
uideretur  L  ||  16  quae  om.  M  ||  scilicet  tunc  L  ||  peti  F  [|  ad  sanctvm  m.  n.  supr.  ■ 
vers.  si  sanctum  simpliciter  accipiamus  leue  est.  ergo  sanctum  ut  leges  sanctas 
id  est  firmas  dicimus  a  sanciendo.  ergo  sanctum  sancitum  intellege  T  ||  19  pe- 
tit  ASM  ||  22  nerei  ABF  \\  ad  te  f.  n.  supr.  vers.  etiam  hoc  soles  praestare 
matribus  quanto  magis  mihi  T  ||  thetis  libri  Serviani,  filia  nerei  add.  ASm  || 
24  nerei  ABF  ||  thitonia  ALRF  ||  25  nerei  F  ||  26  eius  AS  (eus  as)  ||  exibant  { 
ut]  exibantur  F  ||  exiebant  LM\\  27  Tydeus  .  .  .  Neris  om.  LR  (add.  I)  ||  is  B: 
eis  ASMF  ei  1 1|  thideis  nereis  AS  tidaeis  nereis  B  tydeis  nereis  Ml  tideis 
nereis  F  ||   V  suprema  F.  Schoellius 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fase.  I.  17 


258  SERVIl 

nebat  CT.    hinc  est  cfilia  Neri';   <I  30>  inniitis  Achilli,   iteni   in 
Sallustio  ad  bellum  Persi  Maeedonicum.     sic  Asper. 

384.  tithonia  conivnx  Aurora  pro  Memnone. 

385.  asf/Ige  qvi  coeant  popvli  tb  altiov ,  ut  praesentem  ostenderet 
5  necessitatem.    dieendo  autem  *popuW  phantasiam  feeit.       clavsis  fer- 

rvm  acvant  portis  ut  ostenderet  festinationem:  dixit  enim  superius 
<(VII  629)>  quinque  adeo  magnae  positis  incudibus  urbes 
telanovant.  in  me  artificiose  arma  petit  etiam  sibi  profutura; 
nisi  enim  subvenis,  iterum  vulnerabor;  nam  a  Graecis  fuerat  vulnerata, 
to  unde  est  (X  29)>  equidem  credo  mea  vulnera  restant. 

388.  cyNCTANTEM  scilicet  de  promissione,  quam  rem  per  am- 
plexum  suum  inmisso  amore  persolvit. 

389.  accepit  solitam  flammam  vel  quasi  maritus;  vel  adludit 
ad  rem  naturalem:  namque  ideo  Vulcanus  maritus  fingitur  Veneris, 

15  quod  Venerium  officium  non  nisi  calore  consistit,    nnde   est  frigi- 
dus  in  Venerem  senior. 

390.  labefacta  per  ojssa  si  ossa  labefecit,  quanto  magis 
animum? 

391.  atqve  olim  fere?  ut  solet;  nam  non  est  adverbium  temporis. 
20           392.    ignea  rima  micans  id  est  fulmen;  cuius  naturam  expressit; 

namque  nubes  vento  coactae  plerumque  rumpuntur  et  ex  se  fulmen 
emittunt.  quamvis  philosophi  fulgura  et  tonitrua  simul  exprimi  dicant, 
sed  illud  eelerius  videri,  quia  clarum  est?  tonitrua  autem  ad  aures  tar- 
dius  pervenire.  alii  *rima  micani  fulgetram  dicunt:  et  hoc  ad  veloci- 
25  tatem  amoris,  qui  momento  Vulcanum  percussit.  » 

393.  formae  conscia  conivnx  intellexit  se  dolis  et  pulchri- 
tudine  perverfcisse  mentem  mariti.  aUi  duahus  rebus  Venerem  volunt 
maritum  adgressam,  dolis  et  pulchritudine:  et  volunt  melius  *dolis  \et 


1  in  Sallustio]  hist.  I  6  Dietsch.,  I  7  Kritz.  ||  14  namque  .  .  .  senior]  exscr. 
Isid.  or.  VIII  11,  78;  mythogr.  III  10,  5  ||  15  frigidus]  georg.  III  97  ||  22  quam- 
vis  .  .  .  peruenire]  cf.  Isid.  or.  XIII  8,  2 


1  i]  ei  libri  ||  nerei  libri  ||  atque  inmitis  M  \\  achillei  M  ||  2  persi  libri  ||  sic 
Asper  om.  F  \\  3  aurora  petiuit  pro  memnone  J)  \\  4  to  auTioN  F,  om.  G  ita  ut 
spatium  relictum  sit  ||  5  dicendo  qui  populi  et  quae  moenia  fantasiam  fecit 
liah.  T  Tiberii  Donati  ad  h.  v.  scholio  inserta  ||  6  ut]  at  G  \\  enim  moneo  ad 
lemma  referri  ||  8  sibi]  ubi  F  ||  9  fuerit  F  \\  10  credo  quide  mea  F  \\  11  dubi- 
tantem  scilicet  Fabricius.  cf.  Non.  p.  252,  18  M.  ||  rem  om.  F  j|  17  labefecit 
om.  B.  in  eodem  libro  supra  lemma  ipse  librarius  haec  adscripsit  uim  amoris 
ostendit  ||  19  olim]  olim  hoc  est  supr.  vers.  add.  m  ||  noh]  nunc  L  hic  non  m  || 
21  nubes  a  uento  BL  ||  22  emittant  F  ||  quamvis]  quam  G  ||  fulgora  F  (fulgura 
G)  j|  23  videri  Masvicius:  uidetur  F  ||  25  amoris  JDaniel:  moris  F  \\  26  dolis  et] 
dolis  in  H  sola  F.  cf.  praef.  p.  XVI  ||  27  duabus  rebus  .  .  .  genetiuo  hab.  T  || 
28  pulcritudine  F  ||  et  formae  secl.  F.  Schoellius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  384-400.  259 

formae]  conscia%  quam  *laeta\  et  *formae9  melius  dativo  casu  quam 
genetivo. 

394.  devinctvs  hoc  sernione  ostendit  eum  posse  euncta  con- 
cedere. 

395.  ex  alto  f  mirum  et  hoc  libenter  et  olim  de  promittentis.        5 
ex  alto   argumentatione  longe  -repetita.     est  autem  de  usu  dictum: 
Gicero  primo  libro  ad  JSrutum  si  Pompeius  non  ex  alto  peteret 
et  multis  verbis  me  iam  hortaretur. 

397.  tvm  qvoqve  sicut  nunc.    et  *tum  quogtue9  bis  audiendum. 
tevgros  armare  fvisset  per  *  Teucros'  Aenean  debemus  accipere,  quia  10 
Venus  ante  ait  *arma  rogo'  et  subiungendo  *genetrix*  et  rel.  per  simi- 
litudinem  signifcat  Aenean.     ergo  poeta  aliud  dicendo  aliud  dedit  in- 
tellegi.     sane  *fuisset\  in  proximo  repetitum,  decorem  addidit. 

398.  nec  pater  omnipotens  notandum  quod  hic  lovem  a  fatis  se- 
parat}  cum  alibi  iungat7  ut  <III  375)>  sic  fata  deum  rex  sortitur.  15 
sed  hanc  imminentium  malorum  dilationem  Etrusci  libri  primo  loco  a 
Iove  dicunt  posse  impetrari,  post  a  fatis:  unde  et  hic  ait  *nec  pater 
omnipotensy  nec  fata  vetabanf.  nec  fata  vetabant  stare  atqui 
supra  <(375)>  ait  cdebita\  sed  sciendum  secundum  aruspicinae  libros  et 
sacra  Acheruntia,  quae  Tages  conposuisse  dicitur?  fata  decem  annis  20 
quadam  ratione  differri:  quod  nunc  dicit  Vulcanus  potuisse  fieri. 
ergo  non  est  contrarium;  nam  fata  differuntur  tantum,  numquam 
penitus  inmutantur:  quod  etiam  luno  dicit  <(VII  314^>  atque  inmota 
manet  fatis  Lavinia  coniunx;  at  trahere  atque  moras  tan- 
tis  licet  addere  rebus.  25 

400.    si  bellare  paras  quia  dixerat  cin  me  excidiumque  meo- 


7  Cicero  pr.  1.  ad  Br.]  fragm.  p.  971,  17  Or. 


3  devictvs  JK1T||  procedere  LH  (corr.  I)  ||  5  ex  alto  mirum  . . .  promittentis 
et  utitur  argumentatione  1.  r.  F.  fortasse  qvid  cavsas  petis  e.  a.  mirum  rj&og 
libenter  et  statim  repromittentis.  ex  his  mirum  fi&og  debetur  F.  Schoellio.  Daniel 
post  promittentis  lacunam  indicavit.  solide  pro  olim  de  Masvicius  coniecit.  et 
utitur  quod  a  plenioris  commentarii  auctore  inepte  additum  est  ut  hoa  scholium 
cum  Serviano  coniungeretur ,  delevi  et  Servianis  suum  lemma  reddidi  ||  6  de  usu] 
deus  Cr  ||  8  uerbis  et  me  F  (et  del.  Daniel)  ||  9  ad  tvm  q.  supr.  vers.  hoc  est  sicut 
nunc  T  ||  tunc  quoque  F  ||  10  armate  F  ||  per]  et  per  Gr  ||  Aenean]  enen  F  || 
11  et  rel.  F:  nato  Daniel  ||  per  simplicitudinem  G  ||  12  significant  F  ||  aliud  dedit 
intellegi  om.  G  ||  13  in  proximo  Commelinus:  in  proximum  F  fort.  in  proximo 
uersu  ||  decorum  Masvicius  ||  14  ad  v.  398  notandum  est  nobis  hoc  loco  quod 
iouem  separat  a  fatis  cum  alibi  iungat  quia  etrusci  iibri  primo  loco  a  ioue 
dicunt  posse  impetrari  post  a  fatis  T  ||  separet  F  ||  15  eum  alibi  iungant  et  F, 
corr.  Daniel  \\  16  malorum  Gommelinus :  maiorem  F  ||  17  post  a  F  postea  Da- 
niel  ||  19  secundum  om.  LH  (add.  I)  \\  aruspicinae  libros  LHMF:  artem  aru- 
spicinae  B  artem  aruspicine  libros  AS  \\  20  acheruntia  ASBMl:  eruntia  L 
aeruncia  H  achef  ea  F  ||  anni  F  \\  23  iuno  etiam  AS  ||  dicit  ut  vidgo  ||  24  manet 
.  .  .  moras  om.  F  \\  moras  AS   moram  reliqui  ||  26  bella  reparas  M 

17* 


260  SERVII 

rum*.     quidam  Jiunc  sensum  illi  iungunt  *absiste  precando  viribus  in- 
dubitare  tuis':  cetera  enim  per  parenthesin  dicta  sunt. 

401.    possvm  promitteee  CVRAE  quicquid  in  me  curae  est;  id 
est  officii  et  sollicitudinis. 
5  402.    liqvido  electro  atit  liquefacto }  aut  .puro.     et  secundum 

Plinium  in  naturali  historia  <(XXXIII  §  80^>  tria  sunt  electri  genera; 
unum  ex  arboribus;  quod  sucinum  dicitur;  aliud;  quod  naturaliter 
invenitur;  tertium;  quod  fit  de  tribus  partibus  auri  et  una  argenti: 
quas  partes  etiam  si  naturale  s.olvas;  invenies.  unde  errant  qui 
10  dicunt  melius  esse  naturale.  electri  autem  natura  probatur  veneno; 
quo  recepto  et  stridorem  emittit  et  varios  ad  iridis  similitudinem 
reddit  colores.    et  ad  lumina  in  convivio  clarius  auro  et  argento  lucet. 

403.  animaeqve  valent  fabrica  Vulcani  dudbus  constat}   ventis  et 
igne;  hic  ergo  *animae9  pro  spiritu}  quo  fabriles  folles  inflari  solent. 

15  Animae  venti;  a%h  rmv  avspcov:  Horatius  inpellunt  animae  lin- 
tea  Thraciae:  unde  et  canima'  dicitur,  quae  secundum  aliquos 
ventus  est;  ut  <IV  705)  atque  in  ventos  vita  recessit.  pre- 
cando  viribvs  indvbitare  tvis  id  est  dubitare;  nam  cin*  vacat. 
et  hoc  dicit:  precum  nimietas  postulationis  significat  dubitationem. 

20  sane  *indubitare'  quis  ante  hunc? 

404.  ea  verba  logvtvs   quidam  humiliter   dictum   accipiunt. 
406.    CONivais  infvsvs  GREMIO  hoc   est  ante  concubuit  et  sic 

quievit.     Probus    vero    et   Oarminius    propter    sensum    cacenphaton 

cinfusum'    legunt;   ut   sit  sensus:    dormiit   cum   coniuge   dormiente; 

25  id  est  petiit  soporem;  infusum  etiam  coniugis  gremio.    alii  *infusus' 


6  tria  sunt  electri  genera  .  .  .  lucet]  cf.  Isid.  or.  XVI,  24  et  XYI  8,  6  sq.  |l 

14  hic  ergo   animae  pro   spiritu]   cf.  Macrob.  comm.  in  somn.  Scip.  I  14,  14  || 

15  animae  venti]  cf.  Non.  p.  233,  33  M.  ||  Horatius]  carm.  IV  12,  2  ||  22  hoc  est 
e.  q.  s.]  cf.  Gellius  IX,  10 


2  parentesin  F  \\  3  possvnt  ASM\\  1  sacinum  F  ||  8  fit  om.  F  ||  partibus] 
duabus  F  ||  auri  et  om.  F  ||  9  naturale  soluas  ASBF:  natura  resoluas  LH 
naturale  resoluas  Ml  ||  inuenies  manifestas  Masvicius  ||  10  naturale  melius  esse 
AS  ||  11»  quo]  quod  II  q:  (=  que)  F  ||  ad  iridis  similitudinem ,  quod  Servium 
scripsisse  conieceram  (praef.  p.  XLIII).,  Monacensis  praebet,  cuius  libri  eam  par- 
tem  qua  libri  VII — XII  continentur  anno  1882  exeunte  contuli:  ad  dissimilitu- 
dinem  ASBL  ad  similitudinem  H  ad  similitudinem  arcus  caelestis  F  ||  12 
reddidit  H  ||  lucent  F  \\  13  ad  v.  403  (fabrica)  uulcani  duabus  rebus  constat 
(uentis)  scilicet  et  igne  hic  ergo  ani(mae  pro  sp)iritu  accipiunt  quo  fabriles 
(folles  s)olent  inflari  T.  quae  inclusi  umore  deleta  sunt  ||  14  igne]  flatu  F.  fort. 
ventis,  id  est  flatu,  et  igne.  ceterum  cf.  Isid.  or.  XIX  6,  4  *fabrica  duabus 
rebus  constat,  ventis  et  flammis'  ||  solent  id  est  uenti  F  ||  15  inpellant  F  ||  limea 
F  \\  16  et  om.  F  ||  18  tvis  id  est  dubitare  om.  F  ||  22  ante  confessionem  L 
ante  confusionem  H  (ante  concubuit  l)  ||  23  sensum  om.  A  ||  24  dormit  ASL  \\ 
25  soporem  petiit  AS  ||  infusum  etiam  coniugis  gremio  ASMl:  infusum  in 
coniugis  gremio  B  infusum  in  etiam  coniugis  con  gremio  LH  infusum  etiam 
coniugis  e  gremio  F 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VIII  401-411.  261 

legunt,  ut  significetur  coisse  illos  et  sic  sopitos,  et  volunt  esse  emphasin 
coitus:  nam  *infusum  gremio  soporem9  nihil  esse  dicunt.  multi  autem 
cacenphaton  accipiunt,  ne  duo  epitheta  videantur,  *placidum>  et  Hnfusum9. 
alii  figurate  accipiunt  *placidum  per  membrd?  pro  eo  quod  est  placidum 
membris.         per  membra  potest  ambiguum  videri,   Yulcani  an  Veneris.  5 

408.  cvkricvlo  tempore  modo;  alias  loco;  alias  officio.  Cicero 
in  Oratore  <(3;  12>  pro  loci  spatio  haec  s%mt  curricula  ac  spatia 
multiplicium  variorumque  verborum.  et  multi  sic  distinguunt 
Hnde  ubi  prima  quies  —  medio  iam  noctis  abactae  curriculo  expulerat 
somnum  —  cum  femina  primum,  cui  tolerare  colo  vitam  tenuique  Mi-  10 
nerva  impositum' ;  nam  *quies  curriculo  eccpulerat  somnum9  aut  paene 
nihil  est  —  quid  enim  est  quies  nisi  somnus?  —  aut  ut  sit  aliquid, 
non  est  abstemia  matrona  illa,  cum  surgit  quiete  satiata  maxime.  *cui 
tolerare  colo  vitam  tenuique  Minerva  inpositum9  et  hic  distinguitur ; 
quid  enim  est  *inpositum  cinerem3?  cum  illud  sit  pulchrius:  cui  casti-  15 
tas  inposuit  lanificio  tolerare  vitam,  ut  sequatur  *cinerem  et  sopitos 
suscitat  ignes\  ut  alibi  <(542)>  et  sopitas  ignibus  aras  excitat. 

409.  COLO  hunc  sequimur:  nam  chuius  coli'  dicimus;  non  ut 
Statius  chuius  colus'.  tenviqve  minerva  non  filo  tenui,  id  est 
subtili  artificio;  sed  parvo  pretio  lanificii,  id  est  tenuiter  et  exiliter  20 
victum  praebente.  et  alii  hic  distinguunt  et  subaudiunt  cmos  est? 
aut  *placet*;  ut  sit  sensus  ccui  tolerare  colo  vitam  tenuique  Minerva 
mos  est?  vel  *placet5  et  sic  inferunt  cinpositum  cinerem  et  sopitos 
suscitat  ignes';  ut  e  contra  Horatius  incedis  per  ignes  suppo- 
sitos  cineri  doloso.  alii  sic  legunt  ctenuique  Minerva  inpositum?;  25 
quasi  fato  datum,  id  est  cui  haec  est.  necessitas  fataliter  data. 

411.    noctem   addens    operi    per   transitum    ostendit   noctem 
esse  partem  diei. 


18  hunc  sequimur  .  .  .  huius  colus]  cf.  Prob.  cath.  p.  24,  6  K.  ||  24  Hora- 
tius]  carm.  II  1,  7 


1  coisse  Gommelinus:  odisse  F  ||  sepitos  F,  corr.  Baniel  ||  enfasin  ^||  3  epi- 
teta  F  ||  5  et  per  membra  Daniel  ||  an  Daniel:  a  F  ||  7  haec]  illa  enim  Ciceronis 
libri  ||  ac  spatia  om.  iidem  \\  8  clistingunt  F  ||  9  inde  ubi  e.  q.  s.']  vohiisse  videtyr 
interpres  medio  . ,  .  somnum  parenthesin  esse  et  expulerat  ad  "Vulcanum  referri  || 
nocti  F  ||  10  feminam  F  \\  primam  F  \[  11  aut  scripsi:  cum  F  ||  paene  Daniel: 
pene  F.  malim  plane  ||  13  cum  F:  dum  Daniel  ||  quiete  satiata  scripsi:  quiet 
est  tiata  F  (possis  et  nam  vel  quae  cum  surgit  quiete  est  satiata)  quia  est 
tiata  Daniel    quia  festinat  Masvicius  ||  cui  scripsi:  aut  F  ||   18  hunc]  hoc  L  || 

19  colus]  colis  F.  in  vi.  thebaidos  (380)  cextrema  iam  fila  colu  datur  ordo  se- 
nectae'    et  in  quarto   (III  241)    cnigraeque   sororum  iurauere   colus'   add.  D  \\ 

20  subtili  Daniel:  subtilio  F  sub  stilio  G  \  ad  tenuique  supr.  vers.  tenuiter  et 
exiliter  uictum  praebente  T  ||  tenuter  F  tenuer  G  ||  21  distingunt  libri  ||  23  ut 
sic  ASH  it  sic  M  (et  sic  am)  \\  24  ignem  F  [|  subpositos  ASLHM  inpositos 
F  ||  26  hoc  est  F  ||  cuius  E 


262  SERVII 

412.  exekcet  penso  fatigat:  Terentius  primo  haec  vitam 
parce  ac  duriter  agebat.  hinc  ergo  traxit  Vergilins  nt  diceret 
ccastum  ut  servare  cubile  coniugis';  id  est  ne  cogatur  propter  pauper- 
tatem  pudorem  deserere. 

5  414.    ignipotens  Vulcanus,  ut  diximus  <T  171>,  ignis  est,  et 

dictus  Vulcanus  quasi  Volieanus,  quod  per  aerem  volet;  ignis  enim 
e  nubibus  nascitur.  unde  etiam  Homerus  dicit  eum  de  aere  prae- 
cipitatum  in  terras,  quod  omne  fulmen  de  aere  cadit.  quod  quia 
crebro   in  Lemnum  insulam  iacitur,   ideo   in   eam   dicitur  cecidisse 

10  Vulcanus.  claudus  autem  dicitur,  quia  per  naturam  nuniquani  rectus 
est  ignis.  neg  tempore  segnior  illo  bene  comparationis  similitudini 
duo  reddidit,  festinationem  et  industriam. 

415.  ad  fabeilia  dura.  et  ex  contrariis  epithetis  fecit  orna- 
tum;   dicens  cmollibus  e  stratis  surrexit  ad  opera  fabrilia\ 

15  416.     INSVLA     SICANIVM     IVXTA     LATVS    AEOLIAMQVE     ERIGITVR 

liparen  physiologia  est,  cur  Vulcanus  in  his  locis  officinam  habere 
fingatur  inter  Aetnam  et  Liparen:  scilicet  propter  ignem  et  ventos, 
quae  apta  sunt  fabris.  cA.eoliam?  autem  cLiparen?  ideo;  quia  una 
est  de  illis  septem  insulis;  in  quibus  Aeolus  imperavit. 

20  418.    exesa  gaminis  c exesa9  ad  ustim  caminorum,  qui  sunt  Cyclo- 

pum:  an  *caminis  exesa'  pro  Hgnibus  exesa?? 

419.  antra  aetnaea  tonant  magnitudinem  ictuum  ostendit; 
quibus  etiam  vicini  montes  resultabant:  aut  certe  cAetnaea?  quasi 
Aetnae  dixit.  < 

25  420.    avditi  refervnt  gemitvs  echo  breviter  significavit. 

avditi  r.  #.]  id  est  referentes  gemitus  audiuntur:  non  enim  prius  audiun- 
■  ktr  et  postea  referunt  gemitus,  potest  et  bis  intellegi  audiri  eos7  primum 

1  Terentius]  Andr.  I  1,  47  ||  5  Vulcanus  .  .  .  ignis]  exscr.  mythogr.  II  40 ; 
III  10,  4;  Isid.  or.  VIII  11,  39  sqq.  ||  16  physiologia  est  .  .  .  imperavit]  exscr. 
mythogr.  III  10,  5 


2  ac]  hac  EF  \\  uergilius  F  \\  3  ad  castvm  v.  s.  c.  supr.  vers.  ne  cogatur 
.  .  .  deserere  T  ||  4  pudoref  F  \\  5  ut  diximus  supra  JRH  ||  6  quasi  volicanus 
om.  B  ||  7  e]  om.  L  (add.  T),  ex  M\\  8  fulmen  om.  L  ||  9  in  ea  LH  ||   10  Vul- 
canus]  ubi  eum  Sinties  nutriuerunt  add.  Fdbricius  ||  rectus]  repertus  J3"||  11  ignis] 
hoc  enim  ex  Homero  tractum  ubi  dicit  (II.  I  590)  r\8ri  ydg  {is  . .  .  &v[i6g  ivrjsv 
add.  Faoricius.  ipsa  Homeri  verba  D  quoque  habet  ||  ad  nec  t.  s.  i.  supr.  vers. 
pigrior.    bene  comparationi  duo  reddit  festinationem  et  industriam  T   ||    com- 
parationi  F,  corr.  Daniel  ||    13  dura  om.  H  ||   facit  AS  \\    14  e  om.  ASLH 
17  fingatur  habere  B  ||  18  apta]  accepta  H\\  ide  LH\\  quia]  quae  L    qui  H 
20  ad  exesa  c.  supr.  vers.  ad  usum  caminorum  exesa  siue  ignibus   exesa  T 
exsessa  F\\  exsesa  .F||  23  quasi  aenea  AS,  om.  F  ||  25  gemitv  A  ||  echo  AS 
echo  et  M  et  hoc  BLF  (c  del.  I)    haechoc  H  ||  ad  avditi  e.  a.  supr.  vers.  id 
est  audientes   id   est  referentes   gemitus   audiuntur. ,  non  enim  prius  audiuntur 
et  postea  referuntur  gemitus  T  ||  26  genitus  F  ||  27  genitus  F  ||  audiri  scripsi: 
audire  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  412—427.  263 

cum  eduntur,  postea  per  echo,  cum  venerunt  in  ea  loca,  ex  quibus 
repulsi  vocis  imaginem  referunt. 

421.    strictvrae  chaltbvm  strictura  est  terra  ferri  in  inassam 
coacta.     Chalybes   autem  proprie  populi   sunt;   apud   quos  nascitur 
ferrum,   ut  ipse   at  Chalybes   nudi   ferrum  virosaque  Pontus  5 
castorea:    unde    modo    cChalybum?    posuit    cstricturas'    pro    ferri 
massis. 

423.  HOC   tvnc    id   est   huc  tum.     et   choe'   pro  chuc'   posuit 
secundum   antiquum  morem:   nam   antea  choc?  adverbium  loci  fuit; 
quod  nunc   abolevit:    nam   crebro    in   antiquis  lectionibus  invenitur,  10 
sicut  in  epistulis  probat  Verrius  Flaccus  exemplis  auctoritate  ratione, 
dicens  in  adverbiis  pro  V  V  plerumque  maiores  ponere  consuetos. 

et  sic  pro  chuc'  choe*  veteres  dicere  solebant,  sicut  pro  cilluc5  ^illo' 
dicimus:  unde  etiam  choc'  o  longum  esse  apparet,  sicut  cillo';  cum 
pro  cilluc'  ponitur.  15 

424.  ferrvm  exergebant  oeconomia. 

425.  brontesqve   quid  facturi  sint  ex  nominibus  docet:   nam 
Brontes  a  tonitru  dictus  est;  Steropes  a  fulgetra;  aitb  trjg  GteQOTtrjg. 
Pyragmon  vero;   qui  numquam  a  calenti  incude  discedit,   aito  xov 
TtvQog  kccI  tov  a%[iovog;  nam  mvq  ignis  est;  a%{iG)v  incus.        nvdvs  20 
membra  per  hunc  etiam  ceteros  nudos  fuisse  significat. 

426.  informatvm  in  quandam  formam  designatum  et  conpo- 
situm.  dicit  autem  in  fulmine  partem  non  perfectam;  partem  iam 
politam  fuisse.         manibvs  deest  *in\  ut  sit  *in  manibus\ 

427.  TOTO    GENITOR   QVAE   PLVRIMA   CAELO    ctoto    Caelo^   id   est  25 

ab  omni  parte  caeli:  nam  dicunt  physici  de  sedecim  partibus  caeli 

3  strictura  e.  q.  s.]  cf.  Non.  p.  21,  14;  p.  524,  3  M.  Plin.  nat.  hist.  XXXIV 
§  142  sqq.  ||  5  at]  georg.  I  58  ||  8  hoc  i.  e.  huc]  cf.  Prisc.  XV  6  (II  p.  64,  7  H.)  || 
17  quid  facturi  sint  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  10,  5  ||  25  toto  caelo  .  .  .  ful- 
rnina]  exscr.  mythogr.  III  10,  5 

1  eduntur  F  \\  cum]  eum  G  ||  in  ea  loco  F  in  ea  locu  G,  correxi.  in  eos 
locos  Daniel  ||  4  autem  om.  A  S  ||  5  ferrum  nascitur  AS  \\  ut  om.  AS  \\  at]  ait 
at  B  ait  ad  F,  om.  AS  \\  6  chalibes  posuit  stricturas  BH\\  7  massis  ferri  L  \\ 
8  hoc  tvm  libri  praeter  B,  qui  hoc  tvnc  exhibet  ||  tum]  tunc  H  ||  9  fuit]  posuit 
B  II  10  abolebit  F  ||  11  epistulis  M:  epistolis  reliqui,  nisi  quod  epistolas  F  || 
uerius  SHF  ||  auctoritatem  AS  \\  12  aduerbio  LHM  ||  pro  u  o]  probo  AS 
prouo  2T||  13  pro  illuc]  pro  huc  AS  ||  illo  om.  H\\  14  sicut  illo]  dicimus  add. 
LHM  (del  l)  ||  cum  M:  quod  F,  om.  reliqui  ||  16  ad  feervm  e.  in  marg.  oeco- 
nomia  est  in  hoc  loco  quia  exercetur  primo  et  postea  praeparatur  ad  aliquod 
opus  T||  17  quod  B  ||  facturus  BH\\  sit  B  sit  ex  sint  jff||  18  dictus  est]  quod 
graeci  §QOv%r\v  dicunt  add.D,  and  trjg  fiQovcrjg  additur  vulgo  \\  a  fulgetra  BLH: 
a  fulgoratione  ASM  (fulguratione  am)  ad  fulgeratione  F  ||  acpanHC  AL   acrrpa- 

uhc  S  CTCPAnHC  B  (corr.  Daniel)  Acpannc  H  caeTpaunc  M  ACTPanHC  F  ||  19  in- 
cudine  F  ||  descendit  B  discedat  L  ||  20  dKMtuNoc  ASBHM  aKmonoc  L 
aKAAtoNoc  F  ||  pyr  ALHM  pir  B  ||  agmon  BLHMF  \\  incus]  inos  A  ||  25  toto 
caelo  om.  L  (add.  T)  \\  caelo]  caelo  caelo  B   eccaelo  H  \\  26  de  om.  L  (add.  I) 


264  SERVII 

iaci   fulmina.     cquae3   autem   qualia,    ut   <(IX  479)>   hunc    ego    te, 
Euryale,  aspicio,  id  est  talem.    ergo  hoc  dicit:  faciebant  fulmen 
in  eorum  similitudinem;  quae  luppiter  iacit  toto  caelo,    lioc  est  de 
diversis  partibus  caeli;  scilicet  sedecim. 
5  428,    deigit  quibusdam  videtur  humiliter   dictum.     alii  *de'  pro 

*valde9  accipiunt,  sicutdicimus  *deamo*  pro  *valde  amo\ 

429.  tris  imbeis  torti  radios  constricti  eil  coacti  in  gran: 
dinem:  Statius  sicco  quos  asper  hiatu  praesolidat  Boreas. 
et  sciendum  hoc  eum  velle  ostendere;   toto  anno  iaci  fulmen:   nam 

10  per  has  periphrasis  tempora  ostendit  anni  totius;  quae  et  quattuor 
esse  et  ternos  menses  habere  manifestum  est:  unde  dicit  ^tris  imbris 
torti  radios*;  hoc  est  grandinis,  quae  abundat  per  hiemem;  ctris 
nubis  aquosae',  hoc  est  veris;  quo  tempore  nimiae  sunt  pluviae;  ut 
et  ruit  imbriferum  ver;   crutili  tris  ignis9,  hoc   est   aestatis;   cet 

15  alitis  austri^  id  est  autumni;  quo  ventorum  crebra  sunt  flamina. 
et  prudenter  his  omnibus  naturam  exprimit  fulminis;  quod  necesse 
est  ut  per  nubes  nascatur  et  ventos:  nam  alibi  ait  <(II  649)>  ful- 
minis  adflavit  ventis  et  contigit  igni.  et  bene  in  materiam  ful- 
minis  vertit  ea  ex  quibus  fulmen  nascitur,  nubem  imbrem  ventum:  nam 

20  ut  physici  volunt,  cum  nubes  ventis  vehementer  agitatae  swit,  sic  inca- 
lescunt,  ut  accendantur.  sane  fulmen  triplici  praeditum  potestate  est: 
est  ostentatorium,  peremptorium,  praesagum.  osientatorium  est  quo  ter- 
ror  incutitur,  ut  zfulgores  nunc  terrificos  sonitumque  metumque\  at 
cum  dicit  *flammisque  sequacibus  irass  peremptorium  docet    praesagi 

25  autem  sic  meminit  <(X  175)>  tertius  ille  hominum  divumque  inter- 
pres  AsilaSj  cui  pecudum  fibrae,  caeli  cui  sidera  parent  et 
linguae  volucrum  et  praesagi  fulminis  ignes.  non  nulli  vero 
manubias  fulminis  his  numinibus,  id  est  Iovi7  lunoni,  Marti  et  Austro 


8  Statius]  Theb,  I  352  ||  9  et  sciendum  .  .  .  et  ventos]  exscr.  mythogr.  III 
10,  5  ||  14  et  ruit]  georg.  I  313  ||  18  et  bene  .  .  .  ut  accendantur]  cf.  Luct.  Plac. 
ad  Stat.  Theb.  III  321 


1  pro  qualia  F  \\  2  fiabant  F  ||  5  schol.  ad  deicit  e  Turonensi  edidit  Daniel  \\ 
8  sicco  F:  siccos  ASBLH  sic  eos  M  ||  hasper  AS  per  L  ||  hiatu  MHFi 
hiatus  ASLM  ||  9  fulmina  B  ||  11  unde  dicit]  undec  F  (unde  est  Daniel)  I 
12  torti  .  .  .  nubis  om.  JH  ||  - 12.  habundat  libri  ||  14  et]  cum  Vergilius  ||  fuit  F  | 
rutuli  ASLHM  (corr.  a)  \\  15  fulmina  BL  flumina  H  \\  18  uentus  F  \\  20fisici 
F  \\  21  ad  v.  429  m  marg.  sup.  prudenter  his  omnibus  naturam  fulminis  ex- 
primit  quod  necesse  est  nascatur  per  nubes  et  uentos..  et  triplici  potestate  est 
praeditum  fulmen.  est  enim  ostentatorium  .  .  .  findit  T  ||  22  et  praesagum  T  \\ 
23  horrificos  F  \\  at  .  .  .  docet]  peremptorium  docet  cum  dicit  fiammisque  se- 
quacibus  iras  T  ||  24  peremptorum  F  ||  praesagum  sic  meminit  in  tertio  ille  T  [[ 
25  interpres  *  .  .  ignes  om.  T  ||  28  nominibus  FT,  corr.  Daniel  ||  id  est  .  .  . 
attributas]  asserunt  attributas  ioui  marti  iunoni  simulque  austro  uento  T 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  VIII  428-435.  265 

vento,  adserunt  attributas,  quod  hoc  loco  ostendunt.  nam  cum  dicit 
*tris  imbris  torti  radios',  Iovem  significasse  intellegitur;  cum  vero  Hris 
nubis  aquosae',  Iunonem  inteTlegit;  cum  autem  *rutili  tris  ignis%  Mar- 
tem;  et  sic  adiectum  *alitis  Austri\  scilicet  venti.  alii  ideo  ternorum 
radiorum  volunt  mentionem  factam,  quia  fulmen  trisulcum  est:  aut  5 
enim  terebrat  aut  incendit  aut  -fdisclina.  et  Hmbris  torti  radios9  pro  Hor- 
tos  radios',  *tortir  autem  vehementis.  et  hoc  verbo  frequenter  utitur 
quotiens  vim  aliquam  vult  exprimere,  ut  <^IX  668>  torquet  aquosam 
hiemem  et  <TV  208)>  an  te  genitor,  cum  fulmina  torques. 

431.  fvlgores  nvnc  tereificos  quas  fulgetras  dicunt.  10 
sonitvmqve  metvmqve  non  quem  habeant,  sed  quem  inferant.  et  per 
sonituni  tonitrua*ostendit;  per  metum  fulgetras.  et  hunc  ordinem 
sic  posuit;  ut  hominibus  yidetur:  nam  re  vera  prior  est  conlisio 
nubium7  unde  ignis  emicat:  nos  autem  ideo  prius  fulgetras  videmus, 
quam  tonitrua  audianius,  quia  velocior  oculorum,  quam  aurium  15 
sensus  est. 

432.  seqvacibvs  persecutricibus:  quoniam  rapax  natura  ignis 
est.     et  ordo  est  ^irasque  flammis  sequacibus9 . 

433.  cvrrvmqve  rotasqve  nova  elocutio  ^currum  et  rotas  instabanf. 
nec  nos  moveat  quod  in  domo  Vulcani  Marti   currus  fdbricatur;    eo  20 
enim  dbsente  fabricabatur. 

435.  aegidaqve  HORRIFERAM  aegis  proprie  est  munimentum 
pectoris  aereum,  habens  in  medio  Gorgonis  caput:  quod  munimen- 
tum  si  in  pectore  numinis   fuerit,   aegis  vocatur:   si  in  pectore  ho- 


1  ettributas  F  ||  quod  hoc  loco  ostendunt  om.  T  ||  dicunt  F  \\  3  intellegi  F  || 
cum  autem  om.  T  ||  4  et  sic  adiectum  om.  T  ||  alitis  austri  scilicet  uenti]  alitis 
aliis  uentis  F  alitis  austri  uentum  austri  significasse  uidetur  T  alitis  austri 
ventis  Commelinus  alitis  austri  venti  Masvicius.  scilicet  ego  addidi,  id  est 
venti  Heinsius  ||  ideo  om.  T  ||  5  factum  F  ||  fulmen  mtrisulcum  F  (ni*tri- 
sulcum  DanieT)  ||  trisulctum  T  \\  6  terebrat  scripsi  (cf.  Festus  s.  v.  Hrisulcum', 
Serv.  ad  Aen.  II  649):  gerebat  F  afflat  Masvicius  ||  aut  incendit  Masvicius: 
incenditur  F  ||  aut  disclina  F:  aut  dissipat  Masvicius.  afflat  intercidisse  Festi 
et  Servii  testimoniis  modo  commemoratis  ostenditur.  cf.  etiam  ad  georg.  I  332. 
disclina  natum  videtur  ex  disciplina,  ut  his  fere  lacuna  explenda  sit  ut  testatur 
Etruscorum  de  fulguratura  disciplina.  cf.  ad  Aen.  I  42.  afflat  enim  terebrat 
incendit  ut  ait  Caecina  de  Etrusca  disciplina  coni.  F.  Schoellius.  ceterum  pro  aut 
enim  . .  .  disclina  haec  exhibet  T  fulgus  quod  tangit  fulgur  quod  incendit  et  urit 
fulmen  quod  cuneat  id  est  findit  ||  7  venementis  scripsi:  ehimentis  F  elemen- 
tis  Daniel  ||  10  termficos  om.  libri  praeter  M,  qui  t.  habet  ||  quas]  quae  L 
(quas  I)  quos  M  \\  fulgora  LH  (fulgetras  l)  fulgestras  F  fulgoras  m\\  12  ordi- 
nem  non  sic  M.  sed  pertinet  haec  adnotatio  non  ad  sonitumque  metumque,  sed 
ad  fulgores  n.  t.  sonitumque  ||  14  emicat  ASM:  emanat  reliqui  ||  15  audiantur 
M  audimus  F  ||  16  est  om.  F  |)  17  ad  seqvacibvs  supr.  vers.  persecutricibus 
quoniam  natura  ignis  rapax  est  T  ||  19  ad  instabant  supr.  vers.  instant  (lege 
instanter)  efficiebant.  et  est  noua  elocutio  T  \\  noue  locutio  F  \\  curruum  F  \\ 
22  proprie  .  .  .  aegis  om.  LH  (add.  T)  \\  indumentum  M  nunimentum  F  ||  23  ae- 
rum  M  (aereum  m)  uerum  F  ||  24  uocatur]  quid  sit  aegis  add.  A  (del.  a).  idem 
in  marg.  exhibet  S  ||  si  in  pectore  hominis  om.  M 


266  SERVII 

lainis,  sicut  in  antiquis  imperatorum  statuis  videmus,  lorica  dicitur. 
tvebatae  vel  concitatae  et  iratae:  vel  pro  cturbantis\-  nam  timuit 
homoeoteleuton,  et  fecit  supinam  significationem.  alii  ad  fabulam 
referunt,  quia  dicitur  in  bello  Gigantum  arma  perdidisse  turbata, 
5  ut  quasi  ipsa  nunc  reparet:  cuius  dicti  nullus  auctor  invenitur 
idoneus. 

436.    sqvamis  serpentvm  avroqve  polibant  aegida  horriferam 
aureis  squamis  serpentum  certatim  polibant.    alii  volunt  re  vera  de 
corio  serpentum  dicere  eum  arma  esse  levigata. 
io  437.    conexosqve  angves  Gorgonis  scilicet  capiti.        ipsamqve 

in  pegtore  divae  hoc  est  quae  in  pectore  ponatur. 

438.  desecto  vertentem  lvmina  collo  aui  sua  lumina  cir- 
cumferentem  et  mortis  indignatione  quaerentem7  quorum  se  interitu 
posset  ulcisci:    aut  certe   intuentum  lumina  in  saxa  vertentem:   aut 

15  horrore  suo  aliorum  oculos  avertentem,  ne  cum  periculo  videretur.  hoc 
autem  caput  ideo  Minerva  fingitur  habere  in  pectore,  quod  illic  est 
omnis  prudentia,  quae  confundit  alios  et  inperitos  ac  saxeos  con- 
probat.  desegto  vertentem  quomodo  *vertentem'?  id  est  secto  collo 
non  sua  lumina  vertentem,   sed  immutantem  eorum  faciem  qui  hanc 

20  vidissent:  aut  *vertentem9  dixit  ^lumina9  aversa  hdbentem,  ut  hdbuit 
cum  secaretur  ei  collum,  et  quaereret  aspectibus  vindicari. 

439.  tollite  CVNCTA  inqvit  vile  est  quod  plerique  dicunt, 
propter  arma  Martis  iratum  esse  Vulcanum;  praesertim  cum  et 
arment  Minervam  et  fabricent  fulmina  Cyclopes,  et  Vulcanus  dixerit 

25  ccuncta  tollite5.    ergo  ctollite'  aut  diflferte  est,  aut  celerius  terminate. 
coeptosqve  avperte  labores    quia   dixerat  <424>   chis  infor» 
matum  manibus  iam  parte  polita  fulmen  erat'. 

440.  aetnaei  cyclopes  ut  <III  678>  Aetnaeos  fratres. 

441.  nvnc  viribvs  vsvs   hoc  est  nunc   est   vestrarum   virium 
30  exercitium;   id  est  tempus  est  exercendae  virtutis  circa  arma  viri 


15  hoc  autem  caput  .  .  .  conprobat]  exscr.  Isid.  or.  VIII  11,  73  et  mythogr. 
III  10,  2 


2  ad  tvrbatae  supr.  vers.  concitatae  iratae  T  |j  pro]  per  L  (corr.  T)3  om.  F  || 

3  suponam  L,  sed  su  in  ras.  I,  item  o  in  i  mutavit  1 1|  fulam  AS  (fabulam  s)  || 

4  turbata  aut  L  turb.at  Anti  H  ||  5  forte  reparentur  ||  dictis  JRH\\  8  aureis]  cum 
aureis  ASMl  \\  certatim  .  .  .  serpentum  om.  L  (add.  T)  ||  de  corio]  do.  orior  JSTII 
12  disecto  L  dexsecto  H  \\  schol.  ad  ipsamqve  i.  p.  d.  post  conprobat  hao.  F  || 
16  fingitur  habere  minerua  B  ||  Minerva]  amiuersia  F  \\  17  confudit  F  \\  impe- 
ditos  B  inpeditoa  JBL  ||  19  immutantem  JDaniel:  minutantem  F  \\  20  ad  vekten- 
tem  l.  c.  supr.  vers.  auersa  lumina  babentem  ut  habuit  cum  secaretur  ei  col- 
lum  T  ||  20  uerentem  F  ||  lumina  uersa  F  lumina  adversa  Daniel  ||  21  et  quae- 
reret]  forte  aut  quaerentem  ||  22  plerumque  F  \\  23  praesertim  cum  et  arma 
mineruae  fabricent  et  fulmina  ciclopes  B  \\  24  arment////  L  armentu  H  || 
25  ergo  tollite  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  436-453.  267 

fortis.    et  sic  dictum  est,  ut  dicimus  *opus  est  viribus9:  et  hoc  quidam 
non  ad  difficultatem  operis,  sed  ad  celeritatem  referunt. 

4A2.  rapidis  paratis.  arte  magistra  ambitiosius  quani  si 
cmagistri?  diceret:  et  rem  personae  in  artem  transtulit,  ut  si  dicas 
copus  est  peritia  inedicinae';  non  *medici9.  5 

443.  peaecipitate  moras  praecipitanter;  id  est  festinanter 
abicite.         nec  plvra  effatvs  sicut  festinantem  decebat. 

444.  ocivs  incvbvere  quani  ille  praeceperat.  pariter  pari 
modo.     dicitur  et  pro  c similiter'  et  pro  *simul9. 

445.  soetiti  diviserunt  inter  se  laboris  officium;  ut  <(III  510)  10 
sortiti  remos. 

446.  vvlnificvsqve  chalyps  populuni;  apud  quos  nascitur, 
pro  ferro  posuit.  et  cliquescit5  dixit  proprie:  nam  ferrum  non 
semper  solvitur;  sed  mollescit. 

447.  informant    designant.         ingentem  autem  et  magnitu-  15 
dine   et   soliditate:  nam   et  clipeum  dixit,   qui  magnitudine   corpus 
furatur,  unde  et  clipeus  dictus  est  aitb  tov  nMtyuix  et  dicturus  est 
cseptenosque   orbibus   orbes  inpediunt',    id   est  veluti  septem  scuta 
facta  in  unitatem  conectunt. 

449.  ventosis  ventos  gignentibus:  aliter  ventosa  per  aequora  20 
vectiSj  quae  ventis  turbentur. 

450.  accipivnt  reddvntqve  iungendum:  uno  enim  eodemque 
tempore  parte  reddunt;  parte  ventos  accipiunt.  stridentia  tin- 
GVNT  tingendo  stridere  faciunt. 

451.  aera  lagv  amat  lacum  pro  aqua  ponere.  25 

452.  illi  quidam  pro  *alii9  accipiunt.  in  nvmervm  in  ordi- 
nem;  ut  tunc  vero  in  numerum  Faunosque  ferasque  videres 
ludere. 

453.  forcipe  forfices   sunt  quibus  incidimus;   forcipes  quibus 


1  et  sic  .  .  .  opus  est  -viribus]  cf.  Non.  p.  419,  23  M.  ||  12  populum  .  .  . 
posuit]  cf.  Isid.  or.  XVI  21,  1  ||  16  nam  et  .  .  .  nMtyai]  cf.  Isid.  or.  XVIII  12,  1  || 
20  ventosa]  georg.  I  206  ||  27  tunc  vero]  buc.  VI  27  ||  29  forfices  e.  q.  s.]  cf. 
Non.  p.  531,  30;  exscr.  Isid.  or.  XIX  7,  3.  cf.  or.  X  99  et  XX  13,  3  et^iff.  verb.  262 


1  quidem  F,  corr.  Baniel  ||  2  dificultatem  G  ||  3  paratis  scripsi:  satis  F 
latis  Daniel  ||  quam  si  dixisset  magistri  F  \\  6  peritia  om.  JR  ||  6  praecipitantes 
LH  (corr.  I)  \\  festinantes  L  (corr.  I)  ||  7  abice  JEZ"  |J  festinantes  L  (corr.  I)  festi- 
nan£  H  ||  8  otivs  ABMl  J|  12  chalyps  F  calips  B,  calyps  L  calibs  A  cha- 
libs  H  chalybs  M  \\  nascitur  ferrum  pro  ipso  ferro  posuit  B  ||  13  pro  ferro 
posuit]  superbo  posuit  H  ferrum  pro  posuit  F  ||  et  om.  ASM  \\  dixit  .  .  .  mol- 
lescit  om.  L  (add.  T)  ||  improprie  B  inproprie  Ma\\  17  est  om.  BH\\  KA€Yai  S 
kae<pa  B  KAenTiN  L  KAGYa  H  KdeYd,  M  ||  18  inpediuit  F  \\  19  unitate  HM  || 
20  ad  ventosis  supr.  vers.  uentos  gignentibus  alibi  uentosa  per  aequora  quae 
uentis  turbantur  T  ||  uentis  G  ||  21  uecte  F  ||  que  F  qui  JDaniel  j|  tubentur  G  \\ 
22  enim  om.  L  ||  24  tinguendo  libri 


268  SERVIl 

aliquid  forvum  tenemus;  quasi  forvicapes;  nam  forvum  est  ealidum: 
unde  et  formosos  dicimus  quibus  calor  sanguinis  ex  rubore  pulchri- 
tudinem  creat.    has  tamen  forcipes  in  medicinalihus  Graeci  ardiotlieres 
appellant,  quihus  solent  in  hello  vulneratis  spicula  extrahi. 
5  454.    dvm  haeg   properat    hoc  est  properanter   facit:    et    est 

honesta  elocutio.  aeoliis  nam,  ut  diximus  <(416)>;  Vulcania  una 
est  de  septem  Aeoliis,  in  quihus  Aeolus  regnaverat  lemnivs  quia 
in  Lemnum  insulam,  ut  diximus  <414>;  cecidit;  a  love  praecipitatus 
vel  a  Iunone  proptef  deformitatem  deiectus;  quam  aerem  esse  con- 

10  stat;  ex  quo  fulmina  procreantur.  ideo  autem  Vulcanus  de  femore 
lunonis  fingitur  natus;  quod  fulmina  de  imo  aere  nascuntur:  quod 
etiam  Lucanus  dicit  <(II  269>  fulminibus  terrae  propior  suc- 
cenditur  aer;  pacem  summa  tenent. 

456.    VOLVCRVM  jsvb  cvlmine  potest  et  generaliter  accipi  volu- 

15  crum  quarumvis;  quae  matutinae  sonant;  potest  et  specialiter,  ut 
hirundinum;  potest  et  gallorum:  quae  omnia  propter  sermonis  htimili- 
tatem  vitavit.        K 

458.  tyrrhena  vincvla  Tusca  calciamenta.  et  dicit  crepidas; 
quas  primo  habuere  senatores;   post  equites  Romani;  nunc  milites. 

20  alii  calceos  senatorios  volunt,  quia  hoc  genus  calciamenti  a  Tuscis 
sumptum  est. 

459.  tegeaevm  ensem  Arcadicum  gladium. 

460.  DEMISSA    AB    LAEVA    PANTHERAE     TERGA    RETORQVENS     a 

sinistro  humero  pellem   demissam  habuit;    quam    retorquens    et   in 
25  dexteram  revocans  partem  se  amiciebat. 

461.  gemini  cvstodes  hoc  et  in  Homero  lectum  est  et  in 
historia  Romana;  quae  ait  Syphax  inter  duos  canes  stans  Sci~ 
pionem  appellavit. 

464.    sermonvm  mei^ior  scilicet  promissi  auxilii;  ut  <171>  auxi- 


7  lemnivs  quia  .  .  .  summa  tenent]  exscr.  mythogr.  III  10,  4 


1  furaum  II  forbum  F  \\  foruicapes  H  foruicapiens  M  forbicapes  F  || 
furuum  H  |#2  color  F  \\  robore  F  \\  3  ccQdio&rJQsg  Daniel  ||  5  properantes  H 
properantis  F  ||  6  honesta  locutio  B  honeste  locutio  F  ||  uulcani  H  ||  7  in  qui- 
bus  Danieh  in  om.  F  ||  aeoliis  F,  corr.  Daniel  \\  regnavit  Daniel  \\  10  flumina 
AS  (corr.  s)  ||  lucanus  H  ||  11  natus  est  H  ||  12  uulcanus  F  ||  dicit]  dicit  ut 
ASBF  dixit  M  ||  proprior  ASH  (corr.  s)  ||  succiditur  B  succeditur  MH  \\ 
13  summam  F  ||  15  matutine  Daniel  matutino  Lion  ||  16  humilitatem  Daniel: 
humitatem  F  humanitatem  G  ||  22  gladium]  totum  hoc  legitur  in  homero  de 
agamemnone  (II.  II  42)  % gf  to  d'  oQ&co&sig  .  .  .  %icpog  ccQyvQOTjlov  add.  D,  totum 
hoc  ex  Homero  (Od.  II  2—4)  add.  Fdbricius  ||  23  dimissa  ASHM  ||  24  sinistris 
L  (corr.  I)  ||  umero  H\\  dimissam  ASHM  \\  qui  L  (quam  l)  \\  26  lectum  est]  de 
telemacho  ulixis  filio  (Od.  II  10)  §ij  f  fysv  .  .  .  oiQyol  sTtovto  add.  D  ||  27  sy- 
fax  ASMF  sifax  BLH  ||  duas  M  duo  F  ||  canens  L  ||  28  apellauit  LH  ||  29  ut 
,  .  .  dimittam  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  454-477.  269 

lio  tutos  diniittam  opibusque  iuvabo.  heros  hoc  nonien 
non  tantum  praesentis  est  virtutis;  sed  et  praeteritae:  unde  est  quod 
Euandruni  heroem  dicit;  cum  sit  virtutis  emeritae.  plerumque  heros 
et  generis  est. 

465.    matvtinvs  AGEBAT  rem  temporis  ad  personam  transtulit.  5 

467.  ivngvnt  dextras  sic  enim  se  antiqui  salutdbant. 

468.  licito  takdem  sermone  ctandem?;  quia  amborum  desi- 
derio  nox  fecerat  moram:  vel  *tandem9  dato  secreto. 

470.  maxime  tevgrorvm  dicendo  *maxime9  subtiliter  ostendit  eum 
pontificis  maximi  et  scientiam  et  potestatem  habere.  10 

471.  nvmqvam  res  eqvidem  troiae  victas  satis  mature  cequi- 
dem5  dixit;  id  est  ego  quidem  Troiam  te  vivo  victam  non  arbitror, 
quantum  est  in  opiriione  mea. 

472.  pro  nomike  tanto  pro  tui  nominis  gloria. 

474.  hing  rvtvlvs  premit  hoc  est  <(146)>  gens  eadem,  quae  te  15 
crudeli  JDaunia  bello  insequitur.  et  mvrvm  circvmsonat 
armis  et  brevitatem  sui  ostendit  imperii  et  hostilem  necessitatem; 
ob  quam  se  penitus  exarmare  non  poterat.  camni?  autem  *claudimur 
Tusco?  ideo  dixit;  quia  ipse  fuit  Romani  finis  imperii:  luvenalis 
<TXII  264)>  et  quae   imperii  fines  Tiberinum  virgo  natavit.  20 

475.  sed  tibi  ego  artificiose  agit;  ut  etiam  quae  monstrantur 
auxilia;  ipsius  esse  videantur.  cingentes'  autem  cpopulos'  non  sine 
causa  dixit:  nam  Tuscia  duodecim  lucumones  habuit;  id  est  reges;N* 
quibus  unus  praeerat:  unde  est  ^X  202)>  gens  illi  triplex7  populi 
sub  gente  quaterni.  25 

476.  qvam  fors  inopina  hoc  beneficium  casus  praestat;  qui 
efficit  ut  eo  tempore  quaeras  auxilium;  quo  Tyrrheni  ducem  requirunt. 

477.  fatis   HVCx  te  poscentibvs  adfer  perge  illuc  poscen- 
tibus  fatis;  nam  talis  est  sensus;  si  legeris  cadfer\   et  similiter  iun- 
git  fortunam  fato?  ut  supra;    ubi  ait  <334>  fortuna  omnipotens  30 
et  ineluctabile  fatum.    si  autem  legeris  cadfers';  sensus  erit  talis: 


1  totis  II  laefcos  Vergilius.  cf.  Aen.  I  571  ||  2  praesentis  est]  praesentem  B  || 
3  herodeni  F  \\  ad  emerifcae  haec  in  marg.  adscr.  I  id  esfc  iam  non  poterat  mili- 
tari.  et  unde  dicit  emerite.  quasi  sine  meritis  id  est  sine  militia  ||  6  ad  ivn- 
gvnt  d.  supr.  vers.  sic  se  salutabant  antiqui  T  ||  se  antiqui  se  F  (|  7  quia  maiori 
amborum  desiderio  ASl\\  8  ad  tandem  supr.  vers.  dato  secreto  T  ||  9  dicendo 
. . .  habere  hab.  T  ||  suptiliter  T  ||  10  maximi  honorem  et  prudentiam  habere  T  || 
11  ego  equidem  F  \\  13  quantum  .  .  .  tanto  om.  L  (add.  T)  \\  15  schol.  ad  hinc 
e.  p.  post  natavit  hab.  F  j|  18  ob  quam]  ob  quam  rem  F  ||  21  agit]  ait  MHF  || 
ut  om.  H  ||  22  ipse  BH\\  ingentis  B  ||  28  adfeb]  a.  libri  praeter  F  qui  adfers 

et 

exhibet  ||  29  adfer  et  ASHF:  affer  et  Ba  affer////  L  (et  supr.  scr.  I)  adfert  et 
M  ||  iunxit  F  ||  30  ubi  om.  AS  \\  31  si  autem  .  .  .  factum  est  om.  L  (add.  T)  || 
affers  Bl 


270  SERVII 

fati  necessitate  factum   est  ut   venires;    fortunae   beneficium   ut  illi 
ducem  requirant.     legimus  ergo  et  cadfer?  et  cadfers'. 

478.  havd  progvl  hing  ut  ire  ei  facile  persuadeat.  saxo  coli- 
tvk  fvndata  vetvsto   antiquo   opere,    ut  <1II  84)>    templa    dei 

5  saxo  venerabar  structa  vetusto. 

479.  vrbis   agyllinae    sedes    quae    nunc   Caere    dieitur. 
lydia  qvondam  gens  cquondam  insedit9,  non  cquondam  bello  prae- 
clara5:   nam    etiam  tunc  florebat.     sane  etiam  supra  <(II  781>  dixi- 
mus;  Maeoniam  provinciam  esse.    cuius  dum  brevitas   duos   fratres, 

10  Lydum  et  Tyrrhenuni,  ferre  non  posset,  ex  sorte  Tyrrhenus  cum 
ingenti  multitudine  profectus  est  et  partem  Italiae  tenuit  et  Tyrrhe- 
niam  nomiuavit.  hi  diu  piraticam  exercuerunt,  ut  etiam  Cicero  in 
Hortensio  docet;  cum  captivos  novis  poenis  adfligerent,  occisorum 
eos    religantes    cadaveribus.     quod    Vergilius    dat   Mezentio,    sciens 

15  lectum  esse  de  gente  Tyrrhenorum.  sane  illo  tempore  Tyrrheni 
dicti  sunt,  post  Tusci  aTtb  %ov  ftveiv.  Lydi  autem  a  Lydo,  regis 
fratre,  qui  in  provincia  remanserat.  et  *Lydia3  provincia  positivum, 
*Lydia'  gens  derivativum  pro  *Lydica\  sane  hanc  AgyTlam  quidam  a 
Pelasgo  conditam  dicunt,    alii  a  Telegono,    alii  a   Tyrrheno,    Telephi 

20  filio.  ^insediV  autem  secundum  Sallustium  montem  sacrum  atque 
Aventinum  insedit. 

482.  saevis  tenvit  mezentivs  armis  unde  illi  magis  indigni  iniu- 
riis}  quorum  persona  laudata.  et  hoc  positum  est7  ut  ostendatur  an 
utile  illis  sit  iungi  Aeneae. 

25  483.    qvid  memorem  infandas   caedes  figura   oratoria,   quae 

paralipsis  vocatur:  Cicero  nam  illa  nimis  antiqua  praetereo. 

484.  epfera  cruentae  di  capiti  ipsivs  ut  <1I  190)>  quod 
di  prius  omen  in  ipsum  conyertant.     quando  enim  volumus  ex- 


8  sane  etiam  .  .  .  noininavit]  cf.  Isid.  or.  XIV  3,  43  ||  12  Cicero  in  Horten- 
sio]  fragm.  92  p.  987  Or.  ||  19  a  Tyrrheno  Telephi  filio]  cf.  comm.  Luc.  II  210  || 
20  secundum  Sallustium]  hist.  I  9  Dietsch.,  I  10  Kritz.  ||  26  Cicero]  in  Cat.  I  1,  3 


1  fata  -F||  necessitatem  A  ||  uenire  F  \\  benefitio  L  ||  2  adfer  ASH:  affer 
Ba   afferat  L  (afferaet  l)    adfert  M   adferes  F  \\  affers  BLa  ||  6  quae  .  .  .  dici- 
tur]  quae  nuncreditur  F  ||  cere  libri  praeter  F  \\  7  bello]  in  bello  LH\\$  cuius- 
dam  breuitas  cum  duos  F  \\    11  tyrrhenam  F   \\    13   hensio  A    ortensio  LF  || 
novis  om.  H  ||   adfligeret  M  \\    14  uergilius  F  [|    15  de  tirrhenorum  gente  A8 
de  tyrrhenorum  agente  F  ||    Tyrrhenorum  om.  LH  (add.  I)  ||    16   post  Tusci 
07n.  L  (add.  I)  ||  tuscia  AS  (corr.  a)  \\  gygyn  A    ovpcn  B  (corr.  JDaniel)    ©Yin  H 
oy6in  M   oycih  F  ||  lidii  B  \\  rege  (regis  l)    fratre  L  H  rege  fratre  tyrreni  M, 
fort.  recte  ||  17  lidia  F  ||  18  lidia  F  \\  diriuatiuum  F  \\  Lydica  Masvicius:  lidia  F 
agillam  F  Agyllinam  Daniel  \\  19  pellasgo  F  \\  telogono  F  ||  telesi  F,  correxi 
22  unde]  fort.  videntur  vel  sunt  enim  ||  26  paralipsis  AS:  paralempsis  reliqui 
praeterreo  M  ||  27  ut  est  F  ||  28  ad  di  c.  i.  supr.  vers.  quando  uolumus  indigni 
tatem  rei  exprimere  quasi  commoti  auertimus  orationem  T 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VIII  478-506.  271 

primere  indignitatem  rei,  quasi  commoti  avertimus  orationem,  ut  <(VI 
529)>  di  talia  Grais. 

485.    mortva  qvin  etiam  quod  supra  dictum  est:  quod  Gicero  etiam 
in  Hortensio  de  Tuscis  dixit. 

487.    tobmenti  genvs  exclaniatio  est  inventi  supplicii,  et  etiam  5 
detestatio.         sanie  taboqve  sanies  mortui  est.    ctabo'  viventis  sci- 
licet  sanguinis. 

489.    at  fessi  cum  essent  fessi,  tandem  circumsistunt. 

493.    conpvgere    confugiebat:    et  ut  dixinms  <TI  132>?  histo- 
ricus  stilus  est.       defendier  defendi,  id  est  defendebatur.    et  ver-  10 
tit  historiam;   nam,   ut   diximus  <IV  62(T>;   Turnus   magis   confugit 
ad  Mezentium. 

495.  ad  svppligivm  bene,  non  ad  bellum.        praesenti  marte 
sine  aliqua  dilatione. 

496.  his  ego  te  aenea  dvgtorem  quasi  grande  incrementum.  15 
ADDAM   aut   dabo;    aut  re   vera   addam  habentibus  Tarchonem. 

toto  namqve  fremvnt  vel  praeterita  narrat;   vel  coniectura  est,  utrum' 
velint  qui  cessant. 

498.    longaevvs  arvspex   argumento   aetatis  vult  doctum  vi- 
deri.    quibusdam  sane  displicet,  quod  aruspicis  nomen  (non)  addiderit,  20 
cuius  aetatem  auctoritatemque  designat. 

500.    flos  vetervm  Ennianum. 

502.  svbivngere  coniungendo  subiungere. 

503.  optate  dvces  votis  scilicet:  vel  certe  expectate  vel  legite. 

504.  hoc  acies  campo  quasi  iam  in  bellum  parati.  25 

505.  regniqve  coronam  insigne;  non  re  vera  coronam?  quam 
Tusci  reges  numquam  habuerunt.     ergo  species  est  pro  genere. 

506.  mandatqve   insignia  aut  mittit  insignia,   id   est  omnia 
ornamenta  regalia;   aut  re   vera   cmandat  insignia^    id  est  magna, 


6   sanios  .  .  .  samguinis]    cf.  Isid.  or.  IV  8,  22   et  diff.  verb.  234    ||    22  En- 
nianum]  cf.  ann.  v.  309  Vakl. 


2  grecis  G  ||  5  exclamatio  . . .  detestatio  hab.  T  ||  etiam  om.  F.  et  detestatio 
edidit  Stephanus  \\  8  ad  tandem  supr.  vers.  istud  tandem  ad  armati  cireumsistunt 
refertur  T  ||  circumsistant  F  ||  10  defendi  om.  F  ||  euertit  Z  ||  14  dubitatione  F  || 
15  doctorem  F  ||  16  tarchontem  M  ||  17  vel  praeterita  .  .  .  cessant  hab.  T  \\ 
aut  coniectura  est  T  \\  20  quibusdam  Daniel:  quibus  F  \\  nomen  non  Masvi- 
eius:  nomen  F  \\  23  ad  svbivngere  supr.  vers.  subiugando  coniungere  T.  cete- 
rum  hoc  scholium  Servianis  ad  v.  504  adiecit  Daniel  ||  24  ad  optate  supr.  vers. 
expectate  legite  T  ||  et  expectate  uel  F,  et  cum  Daniele  delevi  \\  25  iam  om.  B  \\ 
bello  LM  (corr.  V)  ||  26  coronam  omeonia  lidia  tusci  reges  nii  habuerunt  L 
(corr.  I)  ||  29  re  vera]  ipse  tharchon  oratores  ad  me  misit  coronamqui  (coro- 
namque  Daniel)  cum  sceptro  regni  add.  F:  quae  huc  relegavi.  nam  ab  ipso 
plenioris  commentarii  auctore  videntur  addita  esse:  quem  Serviana  non  intelle- 
xisse  inde  apparet  quod  a  verbis  quae  sunt  mandat  insignia  novum  scholium 


272  SERVII 

ut  castris  succedani;  eapessaui  regna  Tyrrhena.  alii  *insignia*  pro 
fascibus  accipiunt?  qui  ad  Bomanos  a  Tuscis  translati  sunt;  aliud  est 
enim  ^insigne'  singulari  numero,  aliud  *insignia%  in  quihus  vestis 
et  sella  regia  accipi  potest.  vel  *mandat'  tradit,  ut  dicimus  mandari 
5  magistratum:  Sallustius  ad  consulatum  mandandum  M.  Tullio 
Ciceroni. 

508.  sed  mihi  tarda  gelv  occurrit  tacitis  quaestionibus,  di= 
cens  se  non  isse  propter  aetatem  senilem,  filium  vero  propter  mixtum 
genus   per  originem   matris:   unde  Aenean   dicit   ire   debere,    cui  et 

io  aetas  et  origo  regna  concedunt.  jsaeclisqve  effeta  senectvs 
notandum  dicta  csaecula?  etiam  in  uno  homine  secundum  eos-qui 
dicunt  saeculuni  triginta  annos  habere:  nam  alii  volunt  centum  et 
deeem,  alii  mille  annis  putant  saeculum  contineri. 

509.  invidet  imperivm  bona   elocutio   est,   ut  Liber   pampi- 
15  neas  invidit  collibus  umbras. 

510.  mixtvs  matre  sabella  pro  * duplici  genere  natus\ 

511.  partem  patriae  traheret  sic  dixit  *trafoeref  quomodo  dicitur 
originem  ducere.         et  annis  ad  se  retulit. 

512.  generi  fatvm  indvlget  ad  Pallanta  retulit       qvem  nvmina 
20  poscvnt  ut  <503>  cexternos  optate  duces'. 

513.  italvm  fortissime  dvctor  evGviifioXwg  iam  ductorem 
Italiae  vocat  Aenean. 

514.  SPES  et  solacia  cspes9  quia  multa  sibi  de  eius  virtute 
promittebat  pater,  csolacium5  quia  amissa  coniuge  unici  filii  uteba- 

25  tur  solacio. 

515.  tolerare  quasi  rem  asperam  et  difficilem.  et  per  hoc 
significat  nondum  eum  sufficere,  ut  intellegatur  quidnolit:  nam  et  pater- 
nam  sollicitudinem  servat  et  Jieroicam  virtutem,  et  ideo  non  vult  sim- 
pliciter  dicere  nondum  debere  puerum  pugnaref   sed  verecunde  *  sub  te 

30  tolerare  magistro\ 

5  Sallustius]  Cat.  23,  5  ||  14  Liber]  buc.  VII  58 


incipere  putavit,  quod  Floriacensis ,  cum  ea  quae  antecedunt  in  sinistro  margine 
scripta  sint,  in  dextro  exhibet,  omittit  Autissiodorensis ,  quamquam  superiora 
liabet.  ||  1  ad  v.  506  in  marg.  quidam  insignia  accipiunt  pro  fascibus  qui  a 
tuscis  ad  romanos  translati  sunt.  aliud  est  enim  insigne  singulari  numero  et 
aliud  numero  plurali  in  quibus  potest  intellegi  mandat  tradit  (sic)  T  ||  3  in- 
signa  F  ||  6  ad  v.  507  ex  Autissiodorensi  hoc  scJiolium  exscripsi  svccedam  castris 
pro  in  castra  veniam  ut  (Aen.  IV  10)  equis  novus  hic  nostris  successit  sedibus 
hospes'.  ||  8  senilem  aetatem  B  F  ||  propter  om.  M  \\  9  et  ante  aetas  om.  LB  \\ 
10  effaeta  ASm  effata  M  ||  12  nam]  non  F  ||  volunt  om.  F  ||  cxx.  LM  || 
1Q  ad  mixtvs  m.  s.  supr.  vers..  duplici  genere  natus  T  ||  genere  natus]  genera- 
tus  G  ||  18  ad  cvivs  e.  a.  supr.  vers.*  cum  dixit  annis  ad  se  retulit  et  generi  ad 
pallantem  T  ||  19  gteneris  G  ||  21  eusimbolos  vel  eusymbolos  libri  ||  24  solatia  F  || 
25  solacio]  est  autem  solatium  praesentis  diminutio  tristitiae  add.  D  ||  29  sub 
tetto  lerare  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  508—524.  273 

517.  miretvr  imitetur:  Lucanus  <1X  807>  miratoremque 
Catonis,  id  est  imitatorem:  optima  enim  ingenia  necesse  est  ut  ea 
quae  niirantur,  imitentur. 

519.  svo   nomine   bene   in   omnibus   filii    gratiam    facit:   nam 
dicit:    dat  tibi  Pallas  milites  ducentos  suo  nornine,  ipse  vero  a  me  5 
accipiet    ducentos.         svo  nomine]    *maluit   enim   munus   suum   cum 
persona  eius  dividere,  quam  suo  nomine  totum  dare.* 

520.  deftxiqve  ora  tenebant  aut  tacebant,  ut  tenuitque  inhians 
tria  Cerberus  ora:  aut  stupebant. 

522.  tristi    CVM    corde    propter    brevitatem    auxilioruni.  10 
pvtabant  figura  per  tempora:   ^pufabanf  quasi  putassent,  nisi  sigyium 
dedisset.    aut  certe  ^putabant*  cogitabant:  unde  et  arbores  putari  dicun- 
fur,  quia  diu  deliberatur,  quid  eis  adimi  debeat,  quid  relinqui.    putare 
est  et  discernere  et  in  partes  redigere,  inde  disputare. 

523.  caelo  aperto  sereno;  ut  et  aperta  serena  prospicere.  15 
fin  eo  est  enim  qiiod  aperti. 

524.  inproviso  nullum  enim  indicium  praecesserat  nubium. 
vibratvs  proprium   telorum  ad  fulgorem  transtidit.         fvlgor  id  est 
fulgetra.     et  tria   genera   fidgoris  esse   dicuntur:   unum    consiliarium, 
ubi  quid  cogitantibus  nobis  accidit,  quod  vetat  aut  hortatur;   alterum  20 
auctoritatis 7  quod  evenit  re  gesta,  quod  probet;  tertium  statum  est7  ubi 
nec  novi  quicquam  gessimus  nec  cogitamus,    sed  quietis  nostris  rebus 


8  tenuitque]  georg.  IV  483  ||  12  aut  certe  .  .  .  relinqui]  cf.  Don.  ad  Ter. 
ad.  V  3,  10  et  eun.  IV  7,  43.  Non.  p.  369,  17  M.  ||  15  et  aperta]  georg.  I  393  || 
19  et  tria  genera  e.  q.  s.]  cf.  Sen.  quaest.  nat.  Tl  39 


1  Lucanus  .  .  .  imitentur  om.  B  \\  miratoremque]  imitatoremque  II  mira- 
torlque  Lucanus  \\  2  optim  (optimo  I)  enim  ingenio  L  ||  3  mirentur  F  ||  4  faciat 
maluit  enim  .  .  .  dare  namque  dicit  F.  ad  v.  519  maluit  suum  munus  cum 
persona  (adde  filii)  diuidere  quam  sibi  totum  arroganter  dare  T  ||  nam]  nam 
hoc  a  ||  5  ducentes  H  ||  6  accipiet  ASBLM:  accipicnt  H  accipiat  F  accipies 
Vossianus  Bnrmanni\\  9  cerberus]  cerus  F  ||  au  stupebant  F  \\  11  ad  pvtabant 
in  marg.  figura  est  per  tempora  quasi  putassent  aut  certe  putabant  cogitabant. 
unde  putari  arbores  dicuntur  quia  diu  deliberatur  quid  eis  adimi  quid  relinqui 
debeat.  item  putare  discernere  et  in  partes^edigere  inde  discernere  T  || 
14  impartes  F  ||  15  aspicere  B  ||  16  post  aperti  lacunam  indicavit  Daniel.  in  eo 
est  enim  quid  aperti  Masvicius.  fort.  et  in  eo  est  omen  quod  aperto  caelo  ful- 
gur  mittitur.  cf.  Serv.  ad  georg.  I  487  ||  19  fulgori  F,  correxi.  fulgora  Daniel 
fulgura  Commelinus  \\  ad  v.  524  in  marg.  (vibrare)  est  proprie  commouere  (et 
tor)quere.     interdum   fulgere  (et)  splendere   significat.     et  quod  (pro)prium   est 

V 

telorum  transtulit  ad  fulgor  T.  quae  inclusi  umore  deleta  sunt  \\  ad  v.  524  fai 
marg.  super.  tria  genera  esse  dicuntur  fulguris:  unum  consiliarium  ubi  quid 
cogitantibus  nobis  accidit  quod  aut  uetat  aut  hortatur.  alterum  auctoritatis 
quod  euenit  re  gesta  et  quod  probat.  tertium  est  statum  ubi  nec  quicquam 
noui  gerimus  aut  cogitamus  sed  quietis  nostris  rebus  utimur.  sed  haec  duo 
non  pertinent  ad  praesentem  loeuin  primum  uero  congrue  adiungitur  quia  et 
aeneas  de  breuitate  auxilii  cogitat  et  sic  fulgur  factum  (sic  ex  factus)  est  quod 
eum  hortetur  ne  de  inbecillis  subsidiis  desperet  T  ||  20  accedit  F 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  18 


274  SERVII 

fruimur.  sed  duo  haec,  quae  sequuntur,  ad  locum  hunc  non  pertinent. 
primum  sane  apte  videtur  adiungi,  ubi  quid  cogitantibus  noiis  accidit, 
quod  vetat  aut  hortatur,  quod  consiliarium  dicitur:  nam  et  hic  modo 
Aeneas  de  hrevitate  auxilii  cogitat,  quia  ait  ^multaque  dura  suo  tristi 
5  cum  corde  putdbant'  et  sic  fulgur  factum  est,  quod  eum  hortetur,  ne 
de  bellicis  subsidiis  desperet. 

525.  cvm  sonitv  tonitrus  scilicet.  et,  ut  dixinius  supra  <431>; 
ordinem  tenuit  qui  nobis  apparet,  ut  fulgetras  dicat  priores;  cum 
sint   ante   tonitrua.         rvere   omnia    sic    enim    sonat7    ut    videatur 

10  ruina:  alibi  (1  129)>  caelique  ruina.  bene  autem  temperavit  dicens 
cvis|/,  id  est  ad  opinionem  animi. 

526.  TYRRHENVSQVE  TVBAE  MVGIRE  PER  AETHERA  CLANGOR 

Tyrrhenuni  clangorem  dixit  tubae  ideo;  quia  apud  Tuscos  tubam 
constat    inventam.     ergo    cTyrrhenus   clangor5    sonus    Tyrrlienarum 

15  tubarum.  et  bene  congruis  ominibus  arma  nuntiantur;  per  sonum 
tubarum.  et  figurate  per  epitheti  inmutationem  Tyrrhenae  tubae.  Varro 
de  saeculis  auditum  sonum  tubae  de  caelo  dicit.  videtur  autem 
hic  oportune  Tyrrhenae  tubae  facta  mentio,  ut  iam  (ad)  Tyrrhenorum 
castra  vocari  videatur  Aeneas. 

20  527.    FRAGOR  INTONAT    cfragor?    est    proprie    armorum    sonus. 

quod  autem  dicit  cintonat',  illuc  spectat  <XII  654>  fulminat 
Aeneas  armis;  quae  vult  fragore  tonitrua;  splendore  fulgetram 
imitari.  non  autem  mirum  est  a  Venere  allatis  armis  inesse  fulgo- 
rem:   nam  et  Homerus  dicit  a  Thetide   oblata   arma  habere  motum 

25  quendam  et  spiritum;  quae  duo  in  aqua  esse  manifestum  est.  The- 
tidem  autem  novimus  nympham  esse. 

528.  inter  nvbem  per  nubem;  more  suoe  et  dicit  in  serena 
parte  caeli  fuisse  nubem;  per  quam  arma  portata  sunt. 


13  TyrrhenuHi  .  .  .  inventam]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VI  404  et  Tsid. 
or.  XVIII  4,  2  ||   16  Varro  de  saeculis]  p.  258  Ries. 


1  secuntur  F  \\  2  adiuncti  uerbi  quod  F  adnecti  ubi  quod  Gommelinus 
adnecti  ubi  quid  Masvicius  ||  4  quia  JDanieli  q:  F  ||  5  fulgor  F  ||  eum]  cum  F  || 
6  subdiis  F  \\  disperet  F\\  7  tonitrum  F  \\  8  ut]  et  F  \\  dicit  H\\  10  alibi  caeli- 
que  ruina  om.  AS  ||  alibi]  alibi  ait  F  ||  14  constat  esse  inuentam  l  ||  15  tubarum 
.  .  .  nuntiantur  om.  F  ||  omnibus  libri  ominibus  vulgo  ||  per  sonum  ASMFl: 
per  sonos  M  per  sono  L  per  sonis  H.  fort.  ut  per  sonum  ||  16  malim  Varro 
.  .  .  dicit  .  et  figurate  ...  tubae  ||  expectatur  cTyrrhenus  tubae  clangor'  pro 
cTyrrhenae  tubae'  ]|  18  ad  addidi  ||  19  vocare  Baniel,  ut  iam  Tyrrhenorum 
castra  vocare  videantur  Aenean  Burmannus  ||  21  illud  L  ||  22  quia  uult  frago- 
rem  tonitrua  splendorem  fulgetram  imitari  JR  \\  23  adlatis  F  ||  armis  om.  F  || 
25  esse  om.  F  ||  26  nympham]  Homerus  autem  sic  (II.  XIX  12)  eog  aqa  cpcQVr]- 
oaea  .  .  .  Sg  fiiv  [iccXlov  sdv  %6Xog  add.  Fdbricius.  quinque  versuum  spatium 
relictum  est  in  L>. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  525—540.  275 

529.  per  svdvm  csuduni?  est  quasi  ssub  udum;  serenum  post 
pluvias,  ut  ver  sudum.  alii  ^suduwb  semiudum  volunt  dici,  cum  per 
nubes  ad  nos  perveniat  solis  ictus  non  integer.  pvlsa  tonare  recte 
arma,  quae  iisdem  ignibus,  quibus  fulmina,  facta  sunt,  ait  tonare  pulsa. 
et  hic  magis  proprie,  quam  Homerus:  ille  enim  spirare  ait  et  moveri,  5 
hic  vero  armis  Aeneae  caelestem  sonitum  dedit,  unde  veniebant. 

531.  agnovit  SONITVM   hoc   est  quid   sonitus  significaret. 
divae  promissa  parentis  xata  xb  OiG)7tG){i£vov  intellegamus  Vene- 
rem  ei  promisisse. 

532.  hospes  et  qui  suscipit  et  qui  suscipitur  ehospes?  vocatur,  10 
ut  hoc  loco  Euander,  item  supra  <(463)>  hospitis  Aeneae  sedem. 

ne  qvaere  profecto  Jiic  *  profecto'  vetuste  pro  expletiva  coniunctione 
positum.  ne  vero  hospes  ne  qvaere  propecto  ambae  parti- 
culae  ad  ornatum  pertinent  tantum. 

533.  portenta    modo    bona    omina.         EGO    poscor   olympo  15 
aut  de  Olympo  poscor,  id  est  haec  signa  mei  causa  fiunt:  aut  certe 

in    Olympum    poscor.     alii    ^Olympo  poscor',   alii  ^Olympo*    sequen- 
tibus  iungunt. 

534.  diva  creatrix  rerum  omnium  generaliter. 

537.    hev  adeo  de  victoria  fretus  est,   ut  etiam  hostium  mise-  20 
reatur.     et  hinc  nascitur  ille  sensus  <(XI  152)>  non  haec  o  Palla 
dederas    promissa    parenti.     ifcem    Aeneas   <(XI  54)>    hi    nostri 
reditus  expectatique  triumphi?  haec  mea  magna  fides! 

540.    poscant  acies  quasi  eant  nunc  et  flagitent  bellum.         foe- 
dera  rvmpant    quae    se   facturum   Latinus    promiserat;    non    enim  25 
erant   facta:    aut  certe  *foedera',  quod  in  septimo   <(243>   legati  cum 
muneribus  missi. 


1  sadum  .  .  .  non  integer]   cf.  Non.  p.  31,  14  M.    ||    2  ver]  georg.  IV  77 
10  hospes  .  .  .  vocatur]  cf.  Isid.  diff.  verb.  160 


2  pluuiam  H  ||  ver  nactae  sudum  D  ||  ad  per  svdvm  in  marg.  quidam  intel- 
legunt  sudum  quasi  semiudum  quod  ad  nos  solis  ictus  per  nubes  non  integer 
perueniat.  et  ideo  pulsa  tonare  dicit  quia  hisdem  ignibus  facta  sunt  quibus 
fulmina.  et  pulsa  significat  collisa  T  ||  sumiudum  F.  cf.  Philarg.  acl  georg. 
IV  77  ||  4  hisdem  F  \\  7  quod  SMl\\  8  intellegimus  ASMl\\  9  ei  MF:  et  H 
baec  2tL,  om.  AS  ||  promisse  A  promissae  S  ||  11  ut  om.  LH  (add.  1)  ||  in  hoc 
loco  M  ||  Euander  om.  AS  ||  sedem]  sic  et  uector  qui  uehit  et  qui  uehitur  et 
alumnus  qui  alit  et  qui  alitur  add.  D  ||  13  positum  ambae  particulae  e.  q.  s.  F  \\ 
veko  profecto  ASM  qvaere  proeecto  BLH\\  15  bona  modo  L  ||  17  in  olynipo 
H  ||  poscor]  dempta  praepositione  ut  (V  451)  fit  clamor  caelo'  add.  1)  ||  olym- 
poscor  F,  corr.  Laniel.  in  olympo  poscor  Masvicius  ||  olympos  sequentibus  F  || 
20  ideo  F  ||  misereatur]  quod  aeneae  %axa  xb  7tQSirov  recte  tribuitur  qui  j)ius 
ubique  inducitur  add.  I)  ||  21  dederam  o  palla  B  ||  opallean  AS  (corr.  a)  || 
22  dederam  LH\\  24  ad  poscant  a.  supr.  vers.  flagitent  bellum  T  \\  26  ad  foe- 
dera  r.  supr.  vers.  quia  in  septimo  missi  sunt  legati  cum  muneribus  T 

18* 


276  SEBVII 

542.  hercvleis  sopitas  ignibvs  aras  hypallage  est;  id  est 
suscitavit  aras  Herculeas;  in  quibus  erant  ignes  sopiti. 

543.  hesternvm  autem  larem  cui  pridie  sacrificaverat.  et  est 
iteratio:  naru  niale  quidam  cexternum5  legunt;  id  est  extraneuni. 

5  544.    magtat  lectas  de  more  lectas ,  an  de  more  mactat? 

545.  evandrvs'  pro  *Euander%  sed  vitavit  o^iotote^evTov  sequen- 
tis  verbi. 

546.  post  hinc  ad  naves  GRADITVR  unuin  vacat;  aut  *post'; 
aut  chinc9;   ut  post  liinc  digrediens  iubeo  frondentia  capris 

10  arbuta:  tale  est  et  illud  <1I  40)>  primus  ibi  ante  omnes. 

547.  qvi  sese  in  bella  seqvantvr  in  expeditionem  et  belli- 
cam  praeparationem :  nam;  ut  supra  diximus;  cbelluni'  est  tempus 
omne  quo  vel  praeparatur  aliquid  pugnae  neeessariuni,  vel  quo 
pugna   geritur;    cproelium?   autem   dicitur   conflictus   ipse   bellorum: 

15  unde  modo  bene  dixit  cqui  sese  in  bella  sequantur?;  non  cin  proe- 
lium*;  nam  ad  auxilia  petenda  vadit,  non  ad  pugnam.  quamquam 
etiam  si  sic  diceret  *qui  se  in  proelium  sequantur?;  non  valde  ab 
re  esse  videbatur:  hi  enim  equites,  cum  a  Tarchone  accepisset 
Aeneas  auxilia;    cum  aliis  Etruscis  equitibus  per  terram  missi;   ob- 

20  vios  statim  habuere  bellantes;  et  quasi  iani  hinc  recte  pergere  vi- 
dentur  in  proelium:  unde  etiam  a  Cymodocea  naviganti  Aeneae 
dicitur  <X  238>  iam  loca  iussa  tenent  forti  permixtus 
Btrusco  Arcas  eques. 

549.  segnis  sine  remigio;  id  est  cessans,  nihil  administrans.    et 
25  respexit  ad  descendentes;  de  quibus  ait  <94>  remigio  noctemque 

diemque    fatigant;    licet  fuerit  lenissimus   fluvius.     epitheton  ergo  ' 
ad  tempus,  non  enim  ignavos  dixit:  aut  *segnis'  certe.  quia  melipres 
elegerat.         deflvit  defertur. 

550.  rervm  quas  gesserat.         patris  ubi  esset. 

30  552.    exortem    aeneae    per   id    quod    non    est  factum;    quocl 

factum  est  indicatur.    per  cexortem?  autem  optimum  et  praecipuum 


3  cui  .  .  .  extraneum]  cf.  Isid.  "diff.  verb.  178  ||   9  post]  georg.  III  300 


2  suscitabat  F  ||  sopiti  igues  B  \\  3  externvm  F  ||  autem  om.  RH  ||  quo  U  || 
sacrificabatur  ASM  ||  5  ad  de  more  bidentes  supr.  vers.  siue  mactat  de  more 
siue  lectas  de  more  id  est  secundum  ritum  T  ||  6  omoeteuluton  sequentib:  uerbi 
F,  corr.  Baniel  ||  10  et  om.  AS  ||  11  et  in  bellicam  AS  \\  12  diximus]  dictum 
est  F\\  13  quo]  quod  AF  q;  H  ||  uel  quod  A  uel  co  R  \\  15  non  ad  proelium 
F  ||  18  tharchonte  B  tharconte  M  thachonte  F  ||  19  auxilium  F  ||  20  recta  F 
rectae  M  ||  uiderentur  M\\  21  ad  praelium  F  ||  22  tenent  ASLH:  tenet  reliqui  || 
30  exortem  .  .  .  non  est  factum  om.  AS  per  id  quod  non  est  factum  om.  M. 
dicit  autem  Servius,  quod  Aeneae  non  sortito  equus  adductus  sit,  ea  re  indicari 
ceteris  sorte  equos  datos  esse. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  542—553.  277 

significat.     ^exortew?  autem,  ut  *exlegem\     et  multi  hoc  loco  reprehen- 
dant  Vergilium,  qitod,  cum     Aeneam  ubique  pontificem   ostendat,    et 
pontificibus  non  liceat  eqito  vehi,  sed  curru,  sicut  et  in  septimo  <28(T> 
a  Latino  ei  currum  missum  dicit,  cur  hic  equo  eum  usum  faciat,  dicens 
*ducunt   exortem  Aeneae,    quem   fulva    leonis  pellis   obit   totum  prae-  5 
falgens  unguibus  aureis'  item  <585>  Hamque  adeo  exierat  portis  equi- 
tatus   apertis   Aeneas   inter  primos9.     cuius   rei   haec   redditur   ratio: 
Aeneam  non  tantum  pontificii  iuris,  sed  omnium  sacrorum  et  peritum 
et  primum  fuisse,  Vergilium  autem  inventa  occasione  ritum  Bomanarum 
caerimoniarum  exponere.     etenim  veteri  sacrorum  ritu  neque  Martialis  10 
neque  Quirinalis  flamen  omnibus  caerimoniis  tenebatur,  quibus  flamen 
Dialis:  neque  diurnis  sacrificiis  destinabantur ,  et  abesse  eis  a  finibus 
Italiae  licebat,    neque  semper  praetextam,   neque  apicem  nisi  tempore 
sacrificii  gestare  soliti  erant.     ergo  si  ire  eis  in  provinciam  licebat,  et 
equo  sine  religione  vehi  licuit:  quod  hic  ostendit,  vehit  in  provinciam  15 
misso  Aeneae  equum  dafoim:  nam  Enander  hoc  ait  <475>  c sed  tibi  ego 
ingentes  populos  opulentaque  regnis  iungere  castra  paro\   deinde  infra 
de  potestate  obtinendae  provinciae  subtexuit  Hpse  oratores  ad  me  regni- 
que   coronam   cum   sceptro    misitf,    et   excusatione   interposita  hortatur 
Aeneam,  ut  Etruscis,  regem  et  ducem  desiderantibus ,  praesit:  ait  enim  20 
<(511>  Huy  cuius  et  annis  et  generi  fatum  indidget,  ingredere\    ergo  et 
equo   merito   uti  potuit,   si  ei  ire  in  provinciam  fas  erat.     sciendum 
tamen  poetam   contentum    esse  universum    ius  pontificale,   dum   aliud 
narrat,  attingere. 

553.    pellis  obit  totvm   pellis   ostenditur  magnitudo  in  hoc;  25 
quod  dicit  ctotuni  obit?;  id  est  circumdat.         vngvibvs  avreis   aut 


1  multi  hoc  loco  reprehendunt  .  .  .  dum  aliucl  narrat  attingere  in  marg. 
sup.  hab.  T  ||  2  Vergilium  om.  F  \\  quod]  qui  T  cur  Schoellius  ||  Aeneam]  eam  F  \\ 
3  curru]  tyrru  F  ||  et  om.  F  ||  4  hic  equo]  haequo  F  ||  usum  faciat  Commelinus : 
ipsum  faciat  F  evanuerunt  haec  veroa  in  Turonensi  ||  dicens  ducunt]  ducunt 
inquid  T  \\  5  exsortem  T  ||  pellib;  F  ||  otum  F  ||  6  inquibus  F  ||-itemque  iamque 
T}  et  iterumque  F,  correxi  ||  7  apertis  om.  F  ||  8  pontificium  T  ||  sed  etiam 
omnium  T  \\    9  uergilium  F  ||    ta  occasione  evanuerunt  in  T  ||    romanorum  F 

o 

romanarum  T  ||  10  etenim  .  .  .  ritu  T:  more  etenim  ueteri  sacrorum  F  \\  11  fla- 
minum  T  ||  tenebantur  Masvicius  ||  12  neque]  que  F  ||  diurnis  .  .  .  praetextam 
neque  om.  F  \\  clestinabantur]  distinebantur  Masvicius.  cf.  Gellius  X  15,  16 
*Dialis  cotidie  feriatus  est'  ||  14  gestare]  cessare  T  ||  prouintiam  F  \\  15  rele- 
gione  F  ||  dit  velut  in  pro  evanuerunt  in  T  (|  uelud  F  (|  16  aenea  T  \\  namque  T  \\ 
ho  F  ||  18  de  potestate]  debita  potestate  T  fort.  cle  oblata  vel  de  delata  || 
obtinente  F  \\  subtexuit  om.  T  ||  19  et  T:  tum  F  \\  terposita  horta  evanuerunt 
in  T  ||  20  desiderare  T  \\  ait  enim  tu  om.  T  ||  enim]  ens  F  ||  21  cuius  inquid  et 
annis  T  ||  generis  factum  F  ||  ingredere  reposui:  increclere  F  (incedere  Daniel), 
om.  T  ||  22  merito]  ei  T.  fortasse  voluerat  interpres  ei  uti  licuit  ||  si]  quia  T  \ 
iu  prouinciam  ire  T  ||  24  poetam  .  .  .  esse]  poetam  con  evanuerunt  in  T,  extat 
temptum  esse  ||  uniuersum  scripsii  diuersum  FT  ||  25  pellis  MF:  obit  pellis 
AS,  om.  BLH\\  hoc]  eo  ASF  ||_26  obit  om.  AS  ||  ad  obit  supr.  vers.  circumdat  T 


278  SERVII 

quia  ungues  ipsi  cuin  aruerint,  auri  irnitantur  coloremj  aut  quia 
solebanfc  deaurari:  Statius  auro  mansueverat  ungues. 

554.    svbito  vvlgata  cur  csubito5?  ipse  dicit:  quasi  cper  par- 
vam  urbeni'. 
5  555.    OCivs  positivus  antiquus  est;  id  est  eceleriter';  nec  enim 

potest  esse  comparativus  ubi  nulla  est  comparatio.    tractum  ex  Graeco 

C3K80)g. 

556.  vota  metv  dvplicant  MATRES  bene  'duplicant  metu'; 
nam  inest  semper  in  matribus  votum.         propivsqve  pekiclo  it 

10  timor  cit  timor  propius  periclo',  id  est  ad  periculum  vicinias:  aut 
certe  cit  timor  propius  periclo*  pro  cpropior';  nam  matres  quod 
timent,  hoc  putant  liberis  posse  contingere.  aut  certe  ^aeqiiatur  peri- 
culo  timor%  et  per  dativum  extulit,  ut  propius  stabulis  armenta 
tenerent:  aut  poetice  dixit  timorem  periculo  comitem. 

15  557.    iam  apparet  adhuc  illis  pergentibus  iam  proelium  cogi- 

tabatur  a  matribus.  ergo  ut  solet,  imaginem  %i\v  cpccvtccijcccv  3 ttt  est 
<II  369>  et  plurima  mortis  imago:  hane  Sallustius  speciem  dicit: 
speciem  captae  uriis  efficere. 

558.  pater  evandrvs  cum  dicit  *pater\  ostendit  cuius.      dextram 
20  complexvs  evntis  filii  scilicet,  quia  dixerat  cpater*. 

559.  haeret  inexpletvs  multi  hic  distinguant?  ut  sit  cin- 
expletus  haesit  et  talia  locutus  est  lacrimans9.  alii  legunt  cinexple- 
tus  lacrimis9.  honestius  tamen  est  cinexpletum  lacrimans',  ut  sit 
nomen  pro  adverbio,  id  est  inexplebiliter. 

25  560.     O   MIHI   PRAETERITOS   REFERAT    SI   IVPPITER   ANNOS    et   co" 

et  csi'  optantis  sunt,  id  est  utinam:  quae  nunc  iunguntur;  nam  sin- 
gula  ante  ponebantur,  ut  <TI  187)>  si  nunc  se  nobis  ille  aureus 

2  Statius]  Theb.  VI  724  ||   13  propius]  georg.  I  355   ||    17  Sallustius]  hist. 
fragm.  inc.  38  Dietsch.,  4  Kritz. 


1  auri  inmittantur  L  aurum  mittantur  F  ||  2  solebat  B  solent  F  ||  man- 
sueuere  M  mansuerat  F  ||  unguis  F  ||  6  comparatio]  aut  comparatiuum  pro 
positiuo  ponitur  ut  senior  pro  senex.  est  autem  ab  graeco  nomine  compara- 
tiuus  convg  add.D  \\  8  bene  modo  duplicant  metum  L  (metu  T)  ||  9  votum  om.  F  \\ 
10  it  timor  om.  libri  praeter  LHM\\  propius  om.  libri  praeter  ASm  \\  uicinius 
AJELMl:  uicinus  SLBF  ||  11  proprius  LM  \\  pro  propior]  pro  proprior  II M 
propius  propior  F  ||  12  ad  peopivsqve  p.  supr.  vers.  uicinus  ad  periculum  uel 
aequatur  periculo  timor  T  ||  16  ad  imago  in  marg.  fantasia  poetica  est  hoc  loco  . 
et  hanc  imaginem  sallustius  speciem  dicit  sicut  ipse  dicit  speciem  captae  ur- 
bis  T.  post  urbis  una  vox  evanuit.  discedentes  quod  Daniel  SaUastii  verbis 
addidit  in  Turonensi  ad  evntis  (v.  558)  supr.  vers.  adscriptum  est  ||  17  dicut  F  || 
21  inexpletvm  B  ||  multi  .  .  .  inexplebiliter]  lacrimis  honestius  tamen  est  in- 
expletum  lacrimans  multi  hic  distingunt  ut  sit  inexpletus  hesit  et  alialcutus 
est  lacrimans  ut  sit  nomen  pro  aduerbio  id  est  inexplebiliter  F  \\  distingunt 
libri  ||  inexpletus]  inexplebiliter  B  ||  22  alia  B  ||  exinpletus  II  ||  23  lacrimans 
.  .  .  inexplebiliter  om.  LH  (add.  I)  ||  ut  non  sit  nomen  B  (|  25  et  ante  o  om.  B  || 
27  ponebantur  ante  AS 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  554-564.  279 

arbore    ramus:    ergo   unum  vaeat;    quantum   acl   antiquitateni.    et 
notanclum  votum  de  praeterito  fieri. 

561.  qvalis  eram  aut  ut  sini  talis;  qualis  tunc  erarn;  quando 
ista  perfeci:  aut  certe  laudantis  est  cqualis  eram  cum  primam  aciem 
Praeneste  sub  ipsa  stravi'.  et  bonum  principium  parentis,  qui  filium  5 
ad  bella  mittens  cohortatur:  ab  aetate  enim  iuvenum  coepit,  cui  facile 
e,sse  debet  hostem  prostemere.  simul  et  filium  paternis  exemplis  ad- 
monuit,  ut  (lll  343)>  et  pater  Aeneas  et  avunculus  excitat  Hector. 

praeneste  svb  ipsa  in  septimo  neutro  genere  dixit  <^682)>  quique 
altum  Praeneste  viri.  10 

562.  scvtorvmqve  incendi  victoe  acervos  lioc  traxit  de 
historia:  Tarquinius  enim  Priscus  victis  Sabinis  in  honorem  Vulcani 
eorum  arma  succendit:   quem  postea  secuti  sunt  ceteri. 

564.  cvi  tres  animas  per  transitum  ostendit  illam  Platonis 
et  Aristotelis  contentionem,  qui  dubitant,  utrum  quattuor;  an  tres  15 
animae  sint  in  liomine,  cpv6i%r\  ai<5\rr\ti%ri  vor\xi%r\,  remota  %ivr\%i%r\% 
lioc  autem  loco  per  ctres  animas'  magnum  et  perfectum  indicat 
virum-,  nam  quantum  ad  fabulam  pertinet;  tres  animas  propter 
tria  habuit  corpora.  attendendum  sane,  hoc  sibi  Euandrum  vindi- 
care  quod  fuit  in.  Hercule;  nam  ut  ille  Geryonem  extinxit,  ita  hic  20 
Erylum  occidit.  inde  est  quod  paulo  post  dicit  cneque  finitimo 
Mezentius  umquam  huic  capiti  insultans5.  Herculis  enim  mos  fuit, 
ut  etiam  non  rogatus  laborantibus  subveniret.  tunc  enim?  sicut  et 
Varro  dicit,  omnes  qui  fecerant  fortiter;  Hercules  vocabantur:  licet 
eos  primo  xliii.  enumeraverit.  hinc  est  quod  legimus  Herculem  25 
Tirynthium;  Argivum;  Thebanum;  Libym.  feronia  mater  nympha 
Campaniae;  quam  etiam  supra  <^VII  799^>  diximus.  haec  etiam 
libertorum  clea  est;  in  cuius  templo  raso  capite  pilleum  accipiebant. 
cuius  rei  etiam  Plautus  in  Amphitryone  <T  1;  305^>  facit  mentionem 
quod    utinam    ille    faxit    luppiter,    ut    raso    capite    portem  30 


3  ut  om.  ASLF\\  5  sub  ista  M  \\  bonum  principium  .  .  .  Hector  in  marg. 
liab.  T  ||  quij  quo  T  ||  6  cohortatur  T:  cohortetur  F    cohertetur  G  ||  7  proner- 
nere  G  ||  8  excitet  T  ||   12  priscus]  primus  add.  ASM\\  honore  B  ||   13  ceteri] 
victoh  Euandrum  in  Italiam  uenientem  Herilus,  rex  Praenestinus ,  auxilio  suo- 
rum  ciuium  uoluit  expellere:  quos  uicit  Euander  et  Heriium  interfecit  et  inter- 
fectorum  clypeos  combussit  add.  Fabricius  \\  14  tkis-jR^||  16  physice  eheticeno 
etice  remota  cinetice  A    siticae.  hethicae.  noiticae  remota  ceneticae  B   pisicae 
est  haeticae  notice  remota  cecinetice  L    sytice   ehaetice  noaetice  remota  cine- 
tice  H  fysice  est  et  hetice  Noetice  remota  cinetice  M  fysice  est  etethice  noe 
tice  remota  cinite  F  \\  17  tris  BF\\  18  propter]  per  F  \\  20  extincxit  LRM 
21  herilum  A   qxAvcc&SBLF   ycerilum  LL  eryculum  M  \\  dicit]  ait  F  \\  23  sicut 
om.  L  (ut  add.  I)  ||  et  om.  F  \\   25  eos  qui  primo  AS  ||  enumerauerint  BHM 
Herculem  om.  F   \\    26  libym  MF:  lybyn  AS    libium  B   libim  L   lybim  H 
28  iu  om.  F  \\  roso  jP'||  30  ut  ego  hodie  raso  capite  caluus  capiam  pilleum  D 
portet  B 


280  SEKVII 

pilleum.  in  huius  templo  Tafracinae  sedile  lapideum  fuit,  in  quo 
hic  versus  incisus  erat  bene  meriti  servi  sedeant,  surgant  liberi. 
quam  Varro  Libertatem  deam  dicitj  Feroniam  quasi  Fidoniam. 

565.  horrendvm  dictv  dictum  est  e  persona  poetae,  qui  his  quibus 
5  fides  difficilior  est,  interponit  adfectum,  ut  alibi  <(II  204)>  horresco  re~ 
ferens  et  <(IV  454>  horrendum  dictu,  latices  nigrescere  sacros: 
et  hoc  facit,  %d  probabilitas  credendi  nascatur.  terna  arma  movenda 
figura  poetica,  nam  ctrina?  debuit  dicere:  carma'  enim  numeri  sunt 
tantum  pluralis.  cmovenda?  autem  vel  contra  ipsum,  vel  ab  ipso. 
10  569.    finitimo  aut  in  finitimo:  aut  finitimo  capiti,  id  est  vicino. 

570.  hvic  capiti  insvltans  ad  curam  enim  viri  fortis  et  viri  boni 
pertinet,  ne  quid  iniuriose  fiat  alicui  homini:  ergo  et  hinc  contumeliam 
ducit,  quod  finitimos  a  tyranni  iniuria  non  defenderit 

571.  vidvasset  civibvs  vrbem  scilicet  viris  fortibus  peremptis. 
15  et  proprie  cviduasset5  dixit;  quia  urbs  generis  est  feminini:  Horatius 

abusive  et  satis  incongrue  in  genere  masculino  posuit;  dicens  vi- 
duus  pharetra  risit  Apollo. 

572.  AT  vos  o  svperi  iam  hinc  quasi  pater  loquitur.  divisa 
enim  est  haec  adlocutio,  et  ultima  pars  eius  habet  parentis  adfectum; 

20  quod  et  ipse  ostendit  dicens  cet  patrias  audite  preces5;  prima  vero 
viri  fortis  est;  ut  cqualis  eram;  cum  primam  aciem  Praeneste  sub 
ipsa  stravi'. 

574.  patrias  avdite  preces  poterat  videri  idem  dixisse,  nisi  liben- 
ter  voto  suo  immoraretur. 

25  577.    dvrare    laborem    ipsius    scilicet    senectutis:    Terentius 

senectus  ipsa  morbus  est.  cdurare5  autem  est  sustinere:  Hora- 
tius  ac  sine  funibus  vix  durare  carinae  possunt  imperio- 
sius  aequor. 


15  Horatius]  carm.  I  10,  11  ||  25  Terentius]  Phorm.  IV  1,  9  ||  26  Horatius] 
carm.  I  14?  6 


1  templae  arracinae  sedille  F,  corr.  Daniel  |j  2  surgant  Masvicius:  surgunt 
F  surgent  Daniel  ||  3  libertatem  F  libertorum  Masvicius  \\  4  dictus  F,  corr. 
Daniel  (|  e  persona  poetae  qui  his  scripsi:  per  poeta  (poetam  Daniel)  his  F. 
possis  eb  est  parenthesis.  poeta  his  ut  dictus  tamquam  falso  iteratum  secludatur. 
dicit  Asper:  poeta  his  F.  Schoellius  \\  5  difficilior  est  scripsi:  difficiliorem  F  || 
6  orrendum  F  ||  7  schol.  ad  terna  a.  m.  om.  F  ||  9  pluralis]  cui  non  iunguntur 
nomina  numeralia  ut  supra  diximus.  non  enim  dicimus  tria  arma  add.  Fabri- 
cius  ||  10  autfinitimo  om.  F  \\  ad  fimtimo  supr.  vers.  uicino  sibi  T  ||  11  ad  au- 
ram  G  ||  12  pertinet  ne  Daniel:  pertinere  F  ||  hinc  Daniel:  huic  F  \\  13  tyrra  F  | 
iniuriam  G  ||  16  satis]  pro  tis  H  ||  posuit]  non  posuit  L  (non  del.  T)  ||  uidus  F  | 
17  fisit  F  ||  18  iam]  nam  AS  \\  19  haec  om.  L  ||  adfectum  parentis  F  ||  20  ef 
om.  L  ||  22  stravi]  nvmina  vestra  vestra,  mihi  faventia  add.  Fabricius  ||  26  se- 
nectus  .  .  .  memorare  om.  F  ||  27  possint  L  ||  28  aequor]  et  Vergilius  (I  207) 
cdurate  et  vosmet  rebus  servate  secundis'  add.  Fabricius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  565—595.  281 

578.  infandvm   casvm  parentis   est   quod  formidat  uolle   me- 
morare. 

579.  CRVDELEM  vitam  quae  filio  est  superstes. 

581.    SOLA  ET  sera  quia  et  unus  erat;  et  serius  susceptus,  id 
est  a  seniore.     vel  propter  hoc  vitam  optat  longiorem,   quod  brevem  ex  5 
itto  fructum  consecutus  sit,  vel  quod  sera  ex  filiis  voluptas  est. 

583.    svpremo  hoc  ex  pefsona  poetae,  quia  periturus  erat  Pallas. 

585.    iamqve  adeo  exierat  cadeo?  ad  ornatum  pertinet  tantum. 

587.  inde  liic  ^deinde'  significat:  et  est  polysemus  sermo.       ipse 
AGMINE  pallas  in  medio  hic  enim  mos  fuit;  ut  tirones  ponerentur  10 
in    medio?    ambirent    viri   fortes    exercitum.     aut   certe   honoris   est 
medium  locum   in   exercitu    tenere,    ut    ipse   alibi   <1X  28)>   medio 
dux  agmine  Turnus. 

588.  CONSPECTVS   conspicuus,    conspicabilis,  nam   pro   nomine . 
participium  posuit.     sic  est  <(XI  93>  et  versis  Arcades  armis.        15 

589.  qvalis  oceani  Homericum  est. 

590.  ante  alios  ASTRORVM  dilicit  icnes  Venus  in  caelo 
habet  unam  propriam  stellam?  quae  oriens  luciferum,  occidens 
vesperum  facit:  inde  Statius  et  alterno  deprenditur  unus  in 
ortu.  habet  etiam  duas  alias;  unam  in  signo  tauri  et  unam  in  20 
septentrione;  unde  etiam  taurus  domus  esse  dicitur  Veneris:  ideo 
clixit  cquem  Venus  ante  alios  astrorum  cliligit  ignis'. 

591.  sacrvm  venerabile.       tenebras  autem  resolvit  propter 
iubar;  quod  sola  possidens  aliquod  efficit  liimen. 

592.  ocvlisqve  seqvvntvr  mira  brevitate  lioc  explicuit 7  idestquam  25 
longissime  possunt  prospiciunt. 

593.  pvlveream  nvbem  hysteroproteron. 

594.  qva  proxima  meta   viarvm  qua  proximus  circuitus  est. 

595.  agmine   facto    agmen  est  proprie    exercitus    ambulans: 
quicquid  fuerit  aliud  abusive  dicitur.  30 


16  Homericum  est]  II.  XXII  317.  cf.  Macrob.  Sat.  V  8,  10  ||  19  Statius] 
Theb.  VI  241.  cf.  Luct.  Plac.  ad  h.  v.  et  Isid.  or.  III  70,  19  et  V  31,  5  ||  29 
agmen  .  .  .  dicitur]  exser.  Isid.  or.  IX  3,  64 


4  serus  F  \\  ad  mea  sola  e.  s.  v.  supr.  vers.  quia  serius  erat  susceptus  id 
est  a  seniore  patre  uel  .  .  .  uel  quod  sera  uoluptas  est  ex  filiis  T  \\  1  ad  bi- 
gkessv  d.  s.  supr.  vers.  ex  persona  poetae  hoc  accipe  quia  periturus  erat  pal- 
las  T  ||  9  ad  inde  supr.  vers.  deinde  T  \\  10  agmine  et  fallas  LH  (et  del.  I)  || 
inos]  haec  Llt  (corr.  I)  ||  fuit  mos  M  ||  11  medio]  medio  et  AQJRMl  ||  habirent 
LH  harnbirent  l  ||  12  ipse]  et  ip^se  H,  om.  AS  \\  15  posuit]  est  B  ||  sic  JDaniel: 
hic  F  ||  16  ad  qvalis  v.  o.  supr.  vers.  haec  comparatio  homerica  est  T  ||  19  de- 
penditur  JRL  deprehenditur  M  depreditur  F  ||  uenus  M  ||  20  hortu  M  ortum 
F  ||  21  septemtrionem  HF  ||  24  iurar  F  ||  efficiafc  LH  (corr.  I)  affert  M  adfert 
F  II  25  ad  ocvlisqve  s.  supr.  vers.  mira  .  .  .  prospiciuut  T  ||  26  posunt  F,  om. 
Daniel  ||  27  ysterio  proteron  F  ||  2S '  scJwl.  ad  v.  594  hab.  T  ||  30  aliud  fuerit  JR  || 


282  SERVII 

597.  prope  caeritis  amnem  Agylla  civitas  est  Tusciae,  a 
conditore  Agella  appellata,  cui  ex  inscitia  Romana  aliud  est  inditum 
nomen.  nam  cum  Romani  euntes  per  Tusciam  interrogarent  Agyl- 
linos  quae  diceretur  civitas,  illi,  utpote  Graeci,  quid  audirent  igno- 

5  rantes  et  optimum  ducentes  si  prius  eos  salutarent,  dixerunt  %aiQei 
quam  salutationem  Romani  nomen  civitatis  esse  putaverunt,  et  de~ 
tracta  aspiratione  eam  Caere  nominarunt,  ut  dicit  Hjginus  in  ur- 
bibus  Italicis.  canmis*  autem  aut  tacuitnomen7  aut,  ut  auidam  volunt, 
Minio  dicitur,  ut  <X  183)>  qui  Caerete  domo  qui  sunt  Minio- 
10  nis  in  arvis.    alii  Caere  montem  putahant,  ab  hoc  oppidum  dictum. 

598.  late  sacer  hoc  est  non  solum  colebatur  a  civibus,  sed 
etiam  ab  accolis.         vndiqve  deest  zquem%  vel  *eum\ 

599.  nigra  umbrosa;  more  suo. 

600.  veteres   sacrasse  pelasgos    de    his    varia   est   opinio; 
15  nam   alii  eos   ab  Atheniensibus,   alii   a  Laconibus,    alii   a  Thessalis 

^dicunt  originem  ducere;  quod  est  propensius:  nam  multas  in  Thes- 

salia  Pelasgorum   constat   esse   civitates.     hi  primi  Italiam  tenuisse 

perhibentur.     Philochorus  ait  ideo  nominatos  Pelasgos,  quod  velis  et 

vemo  tempore  advenire  visi  suntr  ut  aves.    Hyginus  dicit  Pelasgos  esse 

20  qui  Tyrrheni  sunt:  hoc  etiam  Varro  commemorat. 

601.  arvorvm  pecorisqve  deo  publica  caerimoniarum  opinio 
hoc  habet;  pecorum  et  agrorum  deum  esse  Silvanum.  prudentiores 
tamen  dicunt,  esse  eum  vXlkov  &ebv,  hoc  est  deum  vXr\q.  vlr\ 
autem  est  faex  omnium  elementorum;  id  est  ignis  sordidior  et  aer; 

25  item  aqua  et  terra  sordidior,  unde  cuncta  procreantur:   quam  vXr\v 
Latini  materiam  appellaverunt;    nec  incongrue;  cum  materiae  silva- 
rum  sint.    ergo  quod  Graeci  a  toto;  hoc  Latini  a  parte  dixerunt. 
lvcvmqve  diemqve  hoc  a  Romanis  traxit;  apud  quos  nihil  fuit  tam 


14  de  his  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  IX  2,  74  ||  25  quam  vlr\v  .  .  .  silvarum  sint] 
exscr.  Isid.  or.  XIII  3,  1  et  mythogr.  III  85  2 


ad  v.  596  is  qui  Tironianis  notis  utebatur  in  Turonensi  haec  adscripsit  qua- 
drupedante  sonitu  .  nouum  uerbum  est  quadrupedante  sonitu  id  est  sonitu  equi 
quattuor  pedes  habentis  ||  1  cerktis  ALMF  \\  agilla  Ubri  praeter  B,  qui  agillina 
exhibet  ||  2  ex  om.  B  ||  inscitia  Bm:  inscithia  A  (inscitcia  a)  inscia  S  inscicia  L 
iustitia  H  inscientia  MF  ||  4  audief  B  audierant  L  audierint  ex  audierent 
M  ||  5  eos  om.  A  S  ||  salutauerint  L  ||  kaipe  B  (1  chere  id  est  salue  superscr.  dl. 
man.)  xnre  L  xEhpe  M  \\  6  Romani  om.  E  ||  7  cere  libri  ||  hyginus  AS  ign  B 
iginus  LH  yginus  MF  ||  in]  de  F  ||  8  autem]  ipsius  ciuitatis  add.  M  ||  9  Minio] 
lllll/l0  R  (quattikor  litterae  deletae  sunt)  ||  ut]  quia  alibi  dicit  F  ||  cerete  libri 
praeter  B  qui  certe  cxhibet  ||  domos  q  F  \\  10,  Caere  Burmannus-.  certe  F  \\  ab 
hoc  Masvicius:  ob  hoc  F  ||  12  ad  vndiqve  supr.  vers.  deest  quem  lucum  T 
18  Philochorus  Masvicius:  filiocorus  F  iilocorus  Commelinus  ||  19  yginas  F 
20  tyrreni  F  ||  24  ignis  ASF:  igni  BH  igne  Lm  ignes  M  ||  sordidior  et 
subduceret  AS  \\  et]  ut  L  ||  aere  BMl  ||  25  aque  terrae  L  aque  terra  II  aquae 
et  terrae  F  \\  sordidiora  J^HJ^||  26  materia  LII  (corr.  I)  ||  27  hoc  om.  BL 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  597-607.  283 

sollemne  quam  dies  consecrationis:  hinc  est  illud  (1  733>  nostros- 
que.  huius  meminisse  minores.  ecce  et  hio  luco  et  nwnen  et  con- 
secrationem  dedit. 

603.  tarcho    et    tyrrheni    Tareho,    sic    legitur ,    et    Latinus, 
nominativus  est  de  Graeco  veniens,    ab   eo  quod  est  Tarchon,   per-  5 
dito  V  et  *£>'  in  V  mutata,  ut  Apollo  '^Ttollcov:  aliter  versus  non 
stat.       tvta  tenebant  castra  locis  hoc  est  et  industria  et  natura 
munitissima.     sed    novimus    castra    per    naturam    munita    esse    non 
posse,  nisi  in  collibus  fuerint:  quod  si  in  montibus  sunt,  quomodo 
procedit  clatis  tendebat  in  arvis'?    ne   sit  ergo  contrarium,   intelle-  10 
gamus  quod  hodieque  videmus  et  legimus,  hanc  collium  fuisse  natu- 
ram,  ut  planities  esset  in  sumnio,  in  qua  inerant  castra  Tarchonis.  x 
quamquam  multi  velint  ccelsoque  omnis  de  colle  videri  iam  poterat 
legio'  ad  Aenean  referre,  ut  intellegamus  venientes  in  collibus  fuisse 
Troianos,  castra  vero  Etrusca  in  campis.    quod  si  velimus  aceipere,  15 
quemadmodum  procedit  ctuta  tenebant  castra  locis'?  tuta,  id  est  per 
naturam  locorum. 

604.  de  colle  videri  incertum ,  utnim  ipsa  in  colle  agens,  an  ab 
his  qui  de  colle  prospiciunt. 

605.  tendebat  in   arvjs   ut  <II  29>  hic   saevus   tendebat  20 
Achilles;  hoc  est  tentoria  habebat. 

606.  et  bello  lecta  quia  ait  supra  <547)>  cqui  sese  in  bella 
sequantur,  praestantes  virtute  legit*:  aut  clecta'  proprie,  quia  di- 
lectus  militum  est. 

607.  eqvos  et  CORPORA  cvrant  ingenti  arte  quod  sequebatur  25 
oinisit,  reclditurus  in  decimo:  namque  si  vellet  dicere  venisse  Aenean, 
vidisse  Tarchonem,  petisse  auxilia,  satis  longum  fuerat  et  peribat 
illud  quod  ait  supra  <(497)>  toto  namque  fremunt  condensae 
litore  puppes,  cum  Etruscorum  festinationi  dicentis  brevitas  con- 
gruat.  verum  hoc  quod  in  isto  loco  praeterniisit,  reddit  in  decimo  30 
<148)>  dicens  namque  ut  ab  Euandro  castris  ingressus  Etru- 
scis;  regem  adit  et  regi  memorat  nomenque  genusque. 


4  tarco  L ,  et  tyrrheni  Tarcho  omittens  ||  tarco  H  \\  sic  Daniel:  sit  F  ||  et] 
et  est  F  ||  5  ab  eo  om.  B  ||  quod]  qui  B  ||  perdita  littera  n  F  ||  6  Apollo  om.  LH\\ 
apollon  apollo  Bl  \\  'Anollcov']  plato  ozluxcov  add.  D  ||  7  natura  erant  munitis- 
sima  B  ||  10  tenebant  AS  (tendebat  a)  ||  12  tarcontis  M  torchonis  F  ||  13  velint] 
uolnnt  F,  om.  LH  (add.  I)  ||  16  nam  tuta  Daniel  ||  18  ad  de  colle  v.  supr.  vers. 
siue  ipsa  legio  in  colle  agens  siue  ab  his  qui  de  colle  prospiciebant  T  ||  21  ha- 
bebat  Masvicius:  hab#t  F  ||  26  rediturus  L  ||  27  tharthontem  L  tarchontem  M  || 

29  cum]  cum  et  LH  ut  cum  M  \\  festinationis  edicentis  AS  (et  dicentis  a)  || 

30  reddidit  HM  ||    32  adiit  H  ||    ad  dona  ferens  aderat  (v.  609)  hoc  scholium 
liab.  D  homerus  ait  (II.  XXI  3)   rj  d'  ig  rrjccg  lkcxvs  &eov  TtctQU  dcoQd  cpsQovocc 


284  servii 

608.  aetherios  nimbos   per   aerem  numinum,   scilicet  purga- 
tiorem?  qui  circa  deos  est. 

609.  redvcta  secreta. 

610.  egelido  secretvm  flvmine  vidit  cegelido';  id  est  nimium 
5  gelido:   et   est  una  pars   orationis,   ut   eduramque  pirum,   id  est 

valde  duram,     et  sic  dixit  csecretum  flumine  egelido5,  hoc  est  prae- 

sidio   fluminis;    ut  dicimus  csecretus  est  monte'  vel  silvis.     latenter 

autem   ostendit;   Aenean  non  nisi  flumine   ablutum,    numen   videre 

potuisse. 
10  611.    obtvlit  vltro   id   est   deam   confessa,    ut  in  secundo 

<(591>  dixit.    est  autem  Jiysteroproteronj  et   est   ordo    cobtulit   se  et 

locuta  est\ 

612.    promissa    kcctcc    xb    6LG)7t(6{i6vov ,    ut    supra    <(534)>    lioc 

signum  cecinit  missuram  diva  creatrix. 
15  613.    lavrentes   svperbos  ut  <118>   quos    illi   bello  pro- 

fugos  egere  superbo. 

614.    acrem   tvrnvm    fortem.     et    proprie    apucl   nos    acer    est 

qui   apud   Graecos    dsivog    dicitur:    nam    fortem   et   vehementem   et 

asperum  et  amarum  potest  significare.       poscere  provocare,  Cicero 
20  poscunt  maioribus  poculis;  id  est  provocant. 

617.    deae   donis   propter    arma.         tanto   laetvs   honore 

munere  divae:    quod   manifestam   viderat   matrem   et  plenam   numi- 

nis  sui. 

619.     INTERQVE  MANVS  ET  BRACCHIA  VERSAT  iungendum  est;  ut 

25  intellegas  Aenean  manibus  minora;  bracchiis  maiora  arma  considerasse; 
ut  puta  loricam  et  scutum:  haec  enim  sunt  arma  maiora:  minora 
vero  galeam  gladium  ocreaSc  versat  considerat;  ut  <(V  408> 
huc  illuc  vinclorum  inmensa  volumina  versat. 

621.    fatifervmqve  ensem  fatum  saepe  pro  morte  positum  legitur, 

30  ^fatiferum'    ergo    letiferum.        rigentem;    sangvineam?    ingentem 


5   eduramque]   georg.  IV  145  ||    17  acrem  fortem]    cf.  ISfon.  p.  241,  8  M.   || 
19  poscere  provocare]  cf.  Non.  p.  374,  15  M.  ||  Cicero]  in  Verr.  act.  II  1,  26,  66 


4  id  est  nimium  gelido  et  om.  B  ||  id  om.  H  |j  7  vel  silvis]  uel  egelido 
BLH  (siluis  superscr.  T)  ||  10  ut  ipse  in  B  ut  inisse  L  (isse  del.  I)  inesse  H  || 
11  et  est  autem  yproteron  nant  (lege  nam)  ordo  est  F  \\  ad  v.  611  in  marg. 
histeroproteron  T  ||  18  dinos  dicitur  ASMFl:  dicitur  B  noscitur  -L£T||vehe- 
mentem]  dinos  add.  F  \\  21  laetvs  honorb  om.  ASBLH  (munere  divae  gran- 
dibus  Utteris  scriptum  in  ASB)  ||  22  manifestum  LH  (corr.  T)  manifeste  F  \\ 
24  versat]  et  hoc  ex  homero  (II.  XIX  18)  xsQTteto  d'  s&  %slqs6Giv  e%cov &sov 
aylaa  8mga  add.  D  ||  iungendum]  distinguendum  Masvicius  seiungendum  F. 
Schoellius  ||  25  intellegas]  manu  aeneae  add.  F  ||  26  et  AB  uel  reliqui  ||  sunt 
om.  BLH\  29  ad  fatifervm  supr.  vers.  loetiferum  T  ||  factum  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  608-630.  285 

clistinguendum    propter    plura    epitheta.     * sanguineam9    aidem    velut 
cruentam,  terribilem. 

623.  solis  inardescit   eadiis   Irin  physica  ratione   describit, 
quae   fit  cum  aquosam  nubem    solis  ardor  inradiat.     nec  est  incon- 
grua  haec  comparatio,  cum  lorica  de  diversis  metallis  fieri  plerum-  5 
que  consueverit. 

624.  leves  ocreas  id  est  nitida  tibialia.  recocto  saepe 
purgato,  qttia  quanto  plus  coquitur,  melius  fit:  ergo  ad  qualitatem  et 
acl  commendationem  refertur. 

625.  non    enarrabile    textvm    bene    cnon   enarrabile5:    cum  10 
enim    in   clipeo   omnem   Romanam    historiam   velit   esse   descriptam 
dicendo   cillic   genus   omne   futurae    stirpis    ab   Ascanio   pugnataque 

in  ordine  bella';  carptim  tamen  pauca  commemorat;  sicut  in  primo 
<(456)>  ait  videt  Iliacas  ex  ordine  pugnas,  nec  tamen  universa 
descripsit.  sane  interest  inter  hunc  et  Homeri  clipeum:  illic  enim  sin-  15 
gula  dum  fiuni  narrantur,  hic  vero  pro  perfecto  opere  noscuntur:  nam 
et  hic  arma  prius  accipit  Aeneas  quam  spectaret,  ibi  postquam  omnia 
narrata  'sunt}  sic  a  Thetide  deferuntur  ad  Achillem.  oportune  ercjo 
fecit  Vergilius7  quia  non  videtur  simid  et  narrationis  celeritas  potuisse 
co^ecti  et  opus  tam  velociter  expediri,  ut  ad  verbum  posset  occurrere.       20 

627.  havd  vatvm  ignarvs  litotes  figura,  id  est  futurorum  non 
inscius.  et  quibusdam  videtur,  hunc  versum  omitti  potuisse.  ven- 
tvriqve  inscivs  aevi  non  caevi';  sed  quae  in  aevo  erant  futura. 

629.  stirpis  AB  ascanio  usque  ad  Augustum  Caesarem. 
pvgnataqve  in  ordine  bella   et  hic  subaudiri  potest  c ab  Ascanio' ;   et  25 
bella  Albanorum,  f  quae  a  Bomanorum  in  clipeo  clicit. 

630.  mavortis  in  antro  potest  accipi  et  cfecerat  lupam  Ma- 
vortiV    et    cMavortis    in    antro'.     Fabius    spelunca   Martis   dixit. 


28  Fabius]  I  fragm.  4  ap.  Pet.  p.  109 


1  ad  sangvineam  supr.  vers.  cvuentam  terribilem  T  ||  4  ardor  solis  F  ||  5  de 
om.  L  (add.  T)  \\  6  consuerit  L  consueuerat  F  \\  7  saepe  purgato]  sic  Homerus 
{II.  XVIII  608  sqq.)  avxag  S7tel  drj  .  .  .  sccvov  Kac6iT8QOio  add.  I)  ||  11  historiam 
romanam  F  \\  velit]  uel  R  uellet  F  ||  12  figurae  F  ||  15  describit  A L  (describsit  a 
descripsit  Z)  discribit  F  ||  ad  v.  625  in  marg.  hoc  interest  inter  homeri  clipeum 
et  uirgilii  quia  ibi  singula  dum  flunt  narrantur  .  .  .  occurrere  T  \\  16  pro  per- 
fecto  T:  profecto  F  perfecto  JJaniel  ||  17  ibi]  et  ibi  T  ||  postquam  T:  potest- 
quam  F  \\  18  a  tetide  T  ad  hedicle  F  \\  19  fecit  om.  F  ||  uergilius  F  ||  videtur] 
auditur  JDaniel  ||  20  post  conecti  lacunam  indicavit  Laniel  ||  21  ad  havd  v.  i. 
sitpr.  vers.  quibusdam  uidetur  hunc  uersum  emitti  potuisse  T  ||  22  versum] 
casum  67  ||  emitti  F,  corr.  Daniel  ||  23  non  aevi  om.  F  ||  25  ad  v.  629  in  marg. 
subaudiri  potest  ab  ascanio  usque  ad  augustum  bella  romanorum  et  albano- 
rum  T  ||  de  Ascanio  Daniel  ||  26  Albanorum  Masvicius:  bonorum  F  ||  quae  a] 
quae  Daniel.  fortasse  atque  vel  post  ea  ||  dicitj  Jacunam  indicavit  Daniel.  fort. 
fuisse  vel  depicta  fuisse  addendum.  et  bella  Eomanorum  et  Albanorum  in  cli- 
peo  fecit  F.  Sclioellius  ||  28  speluncam  Daniel 


286  SERVII 

dicendo  autem  *et'  ostendit  mnlta  alia  fuisse  depicta.  est  autem 
elegans  figura  ^fecerat  procubuisse\  sane  laus  est  operis,  ut  talis  vide- 
retur.     *fetam*  vero  quae  peperit  et  nutrire  potuisset 

631.  procvbvisse  id  est  prima  parte  se  inclirmsse,  quod  Graeci 
5  7tQ0%v7tt£cv  dicunt,  ut  inclinatione  corporis  ubera  praeberet  infan- 
tibus:  riam  si  cprocubuisse*  iacuisse  accipias,  contrarium  est  quod 
dicit  cludere  pendentes  pueros'.  quod  si  c procubuisse'  ut  <82>  cum 
fetu  eoncolor  albo  procubuit  accipiamus,  intellegere  dcbemus  *pen- 
dentes'  desiderio  alimoniae  suspensos  vel  intentos,  ut  <(IV  79)>  pendet- 

10  que  iterum  narrantis  ab  ore.  alii  *pcndentes'  cessantes,  ut  <1V  88> 
pendent  opera  interrupta.  sciendum  tanien?  voluisse  eum  gestum 
proprie  expriniere,  quem  in  ipsius  lupae  cernimus  statuis.  gemi- 
nos  hvic  re  vera  geminos  modo;  alias  similes.  sane  totus  hic  locus 
Ennianus  est.         - 

15  632.    lvdere  moveri:    Terentius  congrum  istum  maximum 

paulisper  in  aqua  sinito  ludere.  matrem  quasi  matrera,  cuius 
adfectum.  pueris  exhibebat.  sane  veteres  etiam  nutrices  matres  vocahant, 
ut  ait  Plautus  in  MenaecJimis  et  mater  non  possit  dignoscere, 
quae  mammam  dabat 

20  633.    tereti  cervice  rotunda;  cum  longitudine?  nt  incumbejis 

tereti  Damon  sic  coepit  olivae. 

634.  mvlcere  alternos  non  quod  in  pictura  erat  dicit?  sed 
id  quod  intellegimus  factum  fuisse,  ut  <^I-483>  ter  circum  Iliacos 
raptaverat  Hectora  muros.        corpora  fingere  lingva  id  est 


13  modo  .  .  .  similes]  cf.  Non.  p.  316,  17  M.  ||  14  Enniaims]  ann.  I  fragm.  L 
ap.  Vahl.  p.  13  |)  15  -Terentius]  ad.  III  3,  23  ||  17  sane  .  .  .  vocabant]  cf.  Non. 
p.  343,  32;  423,  23  M.  ||  18  in  Menaechmis]  prol.  19  ||  20  incumbens]  buc.  VIII 
'  16  ||  24  id  est  .  .  .  tergebatur]  cf.  IsicL  or.  XII  6,  60 


1  fuisse]  esse  F  ||  picta  BL  dicta  H  (depicta  Z)  ||  ad  v.  630  in  marg.  est 
autem  .  .  .  potuisset  T  ||  2  eligans  FT  ||  facerat  F  ||  est  om.  F  \\  talis  (i.  e.  lupa) 
T:  tale  F  \\  3  fetas  F  ||  5  ttpokyutin  M  -RPOKYnTin  LH  upokyntin  M  ^pcytin  F  \\ 
6  accipies  L  ||  7  supr.  vers.  631  si  procubuisse  iacuisse  accipiamus  clebemus 
tunc  intellegere  pendentes  suspensos  alimoniae  desiderio  uel  intentos  ut  pen- 
detc^ue  iterum  narrautis  ab  ore  T  ||  quodi  F,  corr.  Laniel  ||  10  narrantes  F  || 
alii  .  .  .  interrupta]  cf.  adnot.,  crit.  ad  lin.  16  ||  11  tamen  est  M  ||  gestum]  babi- 
tum  add.  M  ||  12  de  scholio  ad  geminos  h.  in  sinistro  marg.  haec  tantum  hab.  F 
sane  hic  totus  locus  enuius  est.  in  dextro  margine  scripta  sunt  Geminos  huic 
modo  re  uera  geminos  modo  alias  similes  sane  totus  hic  locus  inmanis  est  || 
15  congruum  ASLII  (corr.  s)  gongrum  M  ||  maxima  //////  L  (dude  vel  tres  lit- 
terae  deletae.  maximum  Z)  maximaim  H  ||  16  ludere]  alii  pendentes  cessantes 
ut  pendent  opera  intorrupta  add.  MF  et  Vossianus  Burmanni,  nisi  quod  ope- 
ram  interruptam  F  id  est  moveri.  pendentes  cessantes  ut  pendent  opera  inter- 
rupta  minaecjue  add.  Steplianus  ||  17  ad  v.  632  in  marg.  nutricem  quasi  matrem 
cuius  affectum  pretebat  pueris  sane  ueteres  .  .  .  dabat  T  ||  18  plaustus  F  || 
menecmis  T  menedimis  F  ||  matrem  T  ||  posci  F  ||  dinoscere  T  ||  23  id]  hic  H, 
om.  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  631-636.  287 

tergere:  Cicero  in.  Sestiana  <(35,  77>  spongiis  sanguis  effinge- 
batur,  id  est  tergebatur.  fingere  tamen  et  formare  aliquid  et  ad  in- 
tegram  faeiem  arte  producere  significat;  inde  fictores  dicuntur  qui  ima- 
gines  vel  signa  cx  aere  vel  cera  faciunt 

635.  nec  procvl  hinc  eomam   congrue,    iuxta  proprios   con-  5 
ditores.         raptas  sine  more  sabinas   raptas  spectaculo  sine  ullo 
exemplo,  aut  sine  ullo  bono  more:  vel  *raptas?  stupratas,  id  est  per 
vim.    historia  autem  talis  est.    Bomidus  cum  turbam  civium  non  hdbe- 
ret,   asylum  condidit,   ad  quem   locum  si  quis  confugisset,  eum  exindc 
non    liceret  auferri.     hic  cum  videret  virorum  multitudinem  sine  conu-  10 
biis  posse  deperire,  a  vicinis  civitatibus  matrimonia  postulavit,  sed  ab 
eis  contemptus  celetes  se  Neptuno,  equestri  deo,  qui  et  Consus  dicitur, 
editurum  proposuit    ad  quos  celetes  cum  de  vicinis  civitatibus  maxima 
multitudo  cum  omnibus  feminis  convenisset,  Bomidus  eas  signo  dato 
rapi  de  spectamlo  fecit:   ob  quam  rem  a  Sabinis  bellum  ei  indictum  15 
est.    in  quo  cum  iam  capto  a  Sahinis  Capitolio  in  foro  Bomano  pugna- 
retur  et  eius  milites  fugerent,  lovi  Statori  templum  se  facturum  esse 
promisit,  si  ems  stetisset  exercitus.    quo  voto  restituta  pugna  cum  anceps 
esset,  intervenientibus  mulieribus  Sabinorum,  quae  iam  Bomanis  nuptae 
erant,  pttgna  sedata  est  et  icto  foedere  Tatius  rex  Sabinorum  in  partem  20 
urbis  acceptus  est:  unde  Bomani  a  Curibus  Quirites  appellati  sunt 

636.  consessv  caveae  cavea  est  ubi  populus  spectat.  vallis 
autem  ipsa  ubi  circenses  editi  sunt,  ideo  Murcia  dicta  est,  quia  quidam 
vicinum  montem  Murcum  appellatum  volunt;  alii,  quod  fanum  Veneris 
Verticordiae  ibi  fuerit,  circa  quod  nemus  e  murtetis  fuisset,  inmutata  25 
littera  Murciam  appellatam;  alii  Murciam  a  Murcido  ,9 quod  est  mar- 
cidum,  dictam  volunt;  pars  a  dea  Murcia,  quae  cum  ibi  Bacchanalia 
essent,  furorem  sacri  ipsius  murcidum  faceret.       magnis  circensibvs 

22   vallis   autem  ipsa  .  .  .  faceret]    cf.  Becker  Handb.   d.   roem.  Alterth.  I 
p.  467  adn.  972 


1  e  foro  spongiis  effingi  sanguinem  Cicero  ||  2  ad  fingere  l.  in  marg.  ter- 
gere.  fingere  tamen  est  proprie  formare  aliquid  .  .  .  faciunt  T  ||  ingram  F  || 
3  perducere  Daniel  ||  fectores  F  ||  4  faciunt]  item  fingere  add.  F  \\  6  raptae  F  || 
e  spectaculo  AF  ||  Raptas  sine  more  id  est  sine  ullo  exemplo  aut  sine  bono 
more.  historia  autem  talis  est  .  .  .  Quirites  appellati  sunt  in  marcj.  inf.  T  || 
7  ullo  aut  bono  J^  ||  13  uitinis  F  \\  14  annibus  F  ||  15  spectaclo  F  \\  18  quo] 
duo  F  ||  19  sapinorum  F  jj  naptae  F  ||  20  pugnas  F  ||  hicto  F  ||  22  exspectat  F  \\ 
spectat]  Plautus  in  Amphitryone  (prol.  65)  cut  conqnisitores  singuli  in  subsellia 
eant  per  totam  caueam  spectatoribus  add  Fabricius  ||  23  murgia  F  ||  quidem  F  || 
24  uicinum  emontem  F  ||  aliquod  F  ||  25  ubi  F  ||  inde  mulata  Daniel  ||  26  li- 
tera  F  ||  murtiam  F  ||  Murciam  Commelinus:  murcidam  F  ||  murcido]  murco 
Commelinus  ||  martidum  F,  correxi.  murcidum  Daniel  ||  27  Bacchanalia  Comme- 
linus:  baci  canali  F  ||  28  murcidum  Commelinus:  martidum  F  marcidum  Da~ 
niel.  cf.  August.  de  civ.  dei  IV  16  *deam  Murciam,  quae  praeter  modum  non 
moveret  ac  faceret  liominem,  ut  ait  Pomponius.  murcidum,  id  est  nimis  desidio- 
sum  et  inactuosum'.  ||  faceret  Commelinus:  facerent  .F.  lacunam  indicavit  Daniel 


288  SERVII 

actis  crnagnis'  quantum  ad  paupertatem  pristinam  pertinet:  nara 
leginius  propter  equorum  inopiam  diversis  eos  tunc  usos  animalibus. 
raptae  autem  sunt  Sabinae  Consualibus,  hoc  est  mense  Martio. 
Consus  autem  deus  est  consiliorum,  qui  ideo  templum  sub  circo 
5  habet,  ut  ostendatur  tectum  esse  debere  consilium:  inde  est  quocl 
et  Pidei  panno  velata  manu  saerificabatur,  quia  fides  tecta  esse 
debet  et  velata,  ideo  autem  dicato  Consi  simulacro  rapuerunt  Sa- 
binas,  ut  tegeretur  initum  de  rapto  consilium.  iste  Consus  et  eques 
Neptunus  dicitur,  unde  etiam  in  eius  honorem  circenses  celebrantur. 

10  errant  ergo  qui  dicunt  ^magnis  circensibus'  aut  Megalesiacis,  aut 
Romanis,  quos  constat  fieri  aiite  kal.  ian.  cactis*  autem  cum  age- 
rentur,  quia  non  erat  praesens  a  passivo  participium,  ut  <I  121)> 
et  qua  vectus  Abas.  circensibvs  circenses  dicti  vel  a  circuitu? 
vel  quod  ubi   nunc   metae  sunt,   olim   gladii   ponebantur,    quos  cir- 

15  cumibant.  dicti  autem  circenses  ab  ensibus,  circa  quos  currebant. 
sane  notandum  positos  circenses  sine  adiectione  ludorum,  cum  ita 
dicamus  ludos  theatrales,  ludos  gladiatorios;  ludos  circenses. 

638.    romvlidis  hic  dativus  pluralis  venit  ab  eo,  quod  est  chic 
Romulida*.         cvribvsqve   severis    mire   et  merito  dixit  cseveris': 

20  cum  enim  filias  perdiderint  Caeninenses;  Antemnates;  Crustumini  et 

Sabini,    ceteris    quiescentibus   Sabini   soli  bella   sumpserunt.     inter- 

venientibus  postea  triginta  feminis;  iam  enixis;  de  illis  quae  raptae 

erant;   pax  facta  est:   ex  quarum  nominibus  curiae  appellatae  sunt. 

in  communem   etiam   mulierum   honorem   kalendae  eis  dicatae  sunt 

25  Martiae:  Horatius  Martiis  caelebs  quid  agam  kalendis?  luve- 
# 

4  Consus  autem  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  191.  cf.  Pseudo-Asconius  p.  142, 
19  sqq.  Or.  ||  13  circenses  .  .  .  currebant]  exscr.  Isid.  or.  XVIII  27,  3  ||  24  in 
communem  e.  q.  s.]  cf.  schol.  vet.  in  luv.  IX  53  |]  25  Horatius]  carm.  III  8,  1 

1  magnum  B  ||  quantum]  tantum  quautum  H  ||  ad  om.  II  |]  4  sub  circo 
JRLHF:  sub  tecto  circo  A.SD  sub  tecto  Ml  et  mythogr.  sub  tecto  in  circo 
Fabricius.  fort.  sub  terra  in  circo.  cf.  Tertull.  de  spect.  5  *et  nunc  ara  Conso  illi 
in  circo  defossa  est  ad  primas  metas  sub  terr.d*  ||  5  debere  esse  F  ||   6  et  om.  F  || 

8  egeretur  L  (tegeretur  l)  egrecleretur  H  ||  inito  AS  (corr.  a)  initium  H  ini~ 
cium  F  ||  rapta  F  raptu  Masvicius  [|  consilio  AS  (corr.  a)  ||  equestris  Masvicius  || 

9  Neptuni  mythogr.  ||  circum  LH  (circenses  Z)  ||  celebrabantur  M  ||  10  ergo] 
enim  L  \\  megalensiacis  AS  megalenacis  F  ||  13  schol.  ad  circensibvs  om.  F  \\ 
14  monetae  AS  (metae  a)  mometae  L  (mo  del.  T)  metetae  H  ||  olim  om.  L 
(add.  T)  ||  gradus  L  (gladii  V)  gaudii  H  ||  circumibant  .  .  .  circenses  om.  L  (cir- 
cumibant  .  .  .  ludorum  add.  I)  ibant  .  .  .  ludorum  cum  om.  H  ||  15  autem  M, 
om.  ASRl,  inde  vulgo  ||  circenses  om.  I  \\  currebant]  circumibant  vulgo  ||  16  ludos 
circenses  ludos  theatrales  ludos  gladiatores  B  \\  17  gladitores  H  ||  18  romolidts 
F  ||  19  romolida  LH  ||  miro  F  \\  emerito  F,  corr.  Daniel  \\  20  ceninenses  H: 
cenienses  AS  cerinenses  BL  cetinenses  M  cenienses  F  ||  antemnate  AH 
(corr.  a)  autemnate  S  autemnates  L  (corr.  T)  auraur  natei  F  ||  cristamini  F  \\ 
21  sumpserunt]  sicut  dictum  est  add.  F  ||  qui  interuenientibus  ASH.  ante  inter- 
uenientibus  tres  litterae  deletae  in  L  ||  23  quorum  ASM  (corr.  m)  ||  24  dictae 
BF  \\   25  martius  M  ||   caelebs]  calior  F 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VIII  638—641.  289 

nalis  <(IX  53)>  munera  femineis  tractat  secreta  kalendis.    nec 
enim    aliter   congruit  Martias   kalendas   esse  feminarum?   nisi   quia, 
ut  diximus,  feminae  bella  sedarunt.     sane  sciendum  omnes  virgines 
raptas  excepta  Hersilia,  quam  sublatam  a  marito  sibi  Romulus  fecit 
uxorem.    aut  *severis'  disciplina:  aut  rem  hoc  verbo  reconditam  dixit,  5 
quia  Sabini  a  Lacedaemoniis  originem  ducunt,  ut  Hyginus  ait  de  ori- 
gine  urbium  Italicarum,  a  Sabo,  qui  de  Perside  Lacedaemonios  trans- 
iens  ad  Italiam  venit  et  expulsis  Siculis  tenuit  loca  quae  Sabini  hdbent: 
nam  et  partem  Persarum  nomine  Caspiros  appellare  coepisse,  qui  post 
corrupte  Casperuli  dicti  sunt.    Cato  autem  et  Gellius  a  Sabo  Lacedae-  10 
monio  trahere  eos  originem  referunt.    porro  Lacedaemonios  durissimos     , 
fuisse  omnis  lectio  docet.     Sabinorum  etiam  mores  populum  Bomanum 
secutum  idem  Cato  dicit:   merito  ergo  *severis9,  qui  et  a  duris  paren- 
tibus  orti  sunt,  et  quorum  disciplinam  victores  Bomani  in  multis  se- 
cuti  sunt  15 

639.  posito  certamine  finito,  ut  <I  374>  ante  diem  clauso 
componet  Vesper  Olynipo. 

640.  iovis  ante  aram  ante  templum  Iovis  Statoris,  quod  fe- 
cerat  Roniulus,  postquam  orans  elatis  armis  meruit  ne  suus  exer- 
citus  fugeret.  20 

641.  ivngebant  foedera  porca  foedera,  ut  diximus  supra 
<(I  Q2y?  dicta  sunt  a  porca  foede  et  crudeliter  occisa;  nam  cum  ante 
gladiis  configeretur ,  a  fetialibus  inventum  %it  silice  feriretur  ea  causa, 
quod  antiqui  Iovis  signum  lapidem  silicem  putaverunt  esse.  Cicero 
foedera  a  fide  putat  dicta.  sed  huius  porcae  mors  optabatur  ei;  qui  25 
a  pace  resilisset.  falso  autem  ait  cporca*:  nam  ad  hoc  genus  sacri- 
ficii  porcus  adhibebatur.  ergo  aut  usurpavit  genus  pro  genere;  ut 
timidi  venient  ad  pocula  dammae,  cum  has  dammas  dicamus; 


10  Cato]  or.  I  7  p.  5  Iord.;  51  p.  66  Pet.  ||  Gellius]  fragm.  10  p.  168  Pet.  || 
21  foedera  .  .  .  resilisset]  exscr.  Isid.  or.  XVIII  1,  11  ||  28  tiniidi]  buc.  VIII  28 


3  a  feminis  bella  sedate  (sic)  sunt  F  \\  4  aersilia  L  ||  qua  B  |j  5  ad  v.  638 
in  marg.  quidam  seueris  disciplina  intellegunt  au  Qege  aut)  duris  parentibus 
hortos  (i.  e.  ortos)  id  est  a  lacedaemonibus  quos  durissimos  fuisse  omnis  lectio 
docet  T  ||  seuiris  F  ||  6  laiedaemoniis  F  ||  dicunt  F  \\  de  origine  in  orbium  ita- 
lascim  F  \\  7  Sabo  Daniel:  sabone  F  \\  10  Casperuli  Daniel:  casperin  F  ||  uicti 
sunt  Fy  corr.  Daniel  ||  gelius  F  ||  a  Sabo  Daniel:  asco  F  ||  12  mores  Daniel: 
maiores  F  \\  13  siuiris  .F  ||  14  uictoris  F  \\  16  id  est  finito  F  ||  19  elatis]  datis 
A  ||  emeruit  Ml  ||  ne  suus  exertius  fugeretur  F  (exercitus  fugaretur  Daniel)  || 
22  cum]  eum  F  \\  23  confugeretur  F  ||  iuueutum  F  \\  sicile  F  \\  24  antiqui  ego: 
antiq:  F  antiquum  Daniel  ||  lapidem  silicem  Masvicius:  lapidis  silicem  F  la- 
pidis  siliceni  Daniel  ||  25  sed  huius  porcae  F:  cuius  libri  Serviani  ||  26  resillis- 
sed  F  resiluisset  Burmannus.  cf.  Neue  Formenl.  II2  p.  482  sqq.  ||  27  aut  ergo 
.F||  28  damnae  AS  (corr.  a)  ||  damnas  SF 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  19 


290  SERVH 

item  supra  <(631>  lupain^  cum  artis  sit  chic'  et  chaee  lupus':  aut 
certe  illud  ostendit;  quia  in  omnibus  sacris  feminini  generis  plus 
vaient  victimae.  denique  si  per  marem  litare  non  possent;  succida- 
nea  dabatur  feniina;  si  autem  per  feminam  non  litassent;  succidanea 
5  adhiberi  non  poterat.  quidam  *porcam'  euphoniae  gratia  dictam  volunt. 
huius  autem  facti  in  sacra  via  signa  stant,  Bomulus  a  parte  Fala§i} 
Tatius  venientihus  a  rostris. 

642.     CITAE    METTVM   IN  DIVERSA  QVADRIGAE  Donatus    hoc    10CO 

contra  metrum   sentit;   dicens  ceitae*  divisae;   ut   est  in  iure  cercto 

10  non  cito';  id  est  patrimonio  vel  haereditate  non  divisa;  nam  ccitus' 
cum  divisus  significat;  cci?  longa  est.  ergo  ceitae'  veloces  intelle- 
gamus.  quem  autem  dicit  Vergilius  Mettum  Mettius  Fufetius  dictus 
est;  quod  nomen  mutilavit  causa  metri.  novimus  autem  nominum 
vel  mutationem  vel  mutilationem  concessam  poetis:  sic  pro  Polluce 

15  Castorem;  pro  Cytheride  Lycoridem  posuit,  ut  sed  quae  legat 
ipsa  Lycoris.  hic  autem  Mettius  Fufetius  cum  apud  Albanos 
summam  rerurn  teneret;  a  Romanis  in  auxilium  contra  Fidenates 
vocatus;  iure  societatis  venit  quidem,  sed  in  ipso  proelio  ad  hostes 
defecit.     quod  cernens  Tullus  Hostilius   ait  voce  maxima  militibus 

20  suis;  ita  ut  etiam  hostis  audiret  cne  trepidetis:  meo  consilio  factum 
est;  ut  factiose  Mettius  Fufetius  ad  hostes  transiret':  quo  consilio 
et  suis  paene  iam  amissas  reddidit  vires  et  effeeit  ne  hostes  cre- 
derent  Mettio.  quem  post  victoriam  captrrhi  Tullus  Hostilius  reli- 
gavit    ad    binas    quadrigas;    ita    ut    ab    unis    quadrigis    traherentur 

25  manus;  pedes  vero  ab  alteris:  quibus  agitatis  velociter  eum  crudeli 
morte  diseerpsit.  videns  itaque  poeta  Romano  nomini  incongruam 
esse  vindictam;  culpam  in  criminis  retorquet  auctorem;  dicens  ex 
sua  persona  ad  ipsum  Mettium  cat  tu  dictis  Albane  maneres5.  ideo 
etiam  cmendacis*  infert;  ut  tacitae  quaestioni  et  invidiae  crudelitatis 


9  fcitae'  divisae]  cf.  Non.  p.  265,  24  M.  ||   15  sed  quae]  buc.  X  2 


1  lupam  om.  LH  (add.  T)  ||   lupus]   commuo.  genus  esse  add.  M,  del.  m  || 
2  in  om.  LH^  feminini  MLHm   feminei  ASF  femini  M  ||  3  succedanea  A8M 
(corr.  a)    sucedanea  F  ||  4  feminina  L  \\  litasset  LHM  (corr.  I)  [|  succedanea 
ASMF  (corr.  a).    uictima  supr.  vers.  add.  I  \\    5  adbibere  F  ||   gratiam  F 
6  pacti  coni.  Burmannus  ||  a  parte  Daniel:  aperte  F  ||  palati  F  ||  7  rostros  F 
9  erecto  AS   eroto  B   recto  F  ||  11  intellegimus  F  \\  12  Mettum]  mettus  AS 
metius  S   metcius  L  ||  fufecius  AS   fuifecius  L    sufetius  HM  ||  14  mutilationem 
uel  mutationem  L  ||  Polluce]  pulliae  F  \\    15  sed]  sit  B  ||    17  summum  HM  \\ 
19  tullius  AR  ||  uoce  magna  L  ||  20  ita  om.  F  ||  22  ammissis  (sic)  iam  F  \\  red- 
dit  LH  ||    23  postquam  Lm  (corr.  I)    post  quem  HM  ||    captam  L  (corr.  I)  \\ 
tullius  B  L  F  ||  24  aduas  (ad  duas  Daniel)  quadrigas  F  ||  ita  . .  .  quadrigis  om.  L 
(add.  I)  ||  abinis  AS  (ab  unis  a)  ||  26  romani  nominis  (ominis  H)  BLH^  27  in 
om.  F  ||  retorquetur  F   retorquet  in  Daniel  ||  29  credulitatis  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  642-646.  291 

occurrat.  sane  constat  post  victoriam  de  Albanis  Bomanorum,  quam 
per  conditionem  Horatiorum  et  Guriatiorum  adepti  sunt,  hoc  factum 
esse  quod  hoc  loco  poeta  narravit:  nam  quemadmodum  Mettius  vel  ad 
auxilium  facile  nisi  iussus  venisset?  vel  post  cognitam  fraudem  acciri 
tam  facile  potuisset,  nisi  iamquam  subiectus  congratulatum  victoriam  5 
ad  Tullum  Hostilium  venisset? 

646.     NEC   NON   TARQVINIVM    EIECTVM    PORSENNA   IVBEBAT   Tar- 

quinius  Superbus  habuit  perditos   filios;  inter  quos  Arruntem.     qui 
dum   in   castris   esset;  patre   suo  Ardeam   obsidente;   et  ortus  esset 
inter   eum   et   Collatinum;    maritum  Lucretiae,    de  uxoribus   sermo;  10 
eo  usque  processit  contentio;  ut  ad  probandos  earum  mores  arreptis 
equis    statim    domos    suas    simul    proficiscerentur.     ingressi    itaque 
civitatem  Collatiam;  ubi  fuit  Lucretiae  domus;  invenerunt  eam  lani- 
ficio  operam  dantem  et  tristem  propter  mariti  absentiam.     inde  ad 
Arruntis  domum  profecti  cum  uxorem  eius  invenissent  cantilenis  et  15 
saltationibus    indulgentem,    reversi    ad    castra   sunt.     quod    Arruns 
dolens  cum  de  expugnanda  Lucretiae  castitate  cogitaret;  mariti  eius 
nomine  epistulam  finxit  et  dedit  Lucretiae;  in  qua  hoc  continebatur; 
ut  Arruns  susciperetur  hospitio.    quo  facto  per  noctem  stricto  gladio 
eius   ingressus   cubiculum   culn  Aethiope,    hac   arte    egifc   ut  secum  20 
coiret,  dicens  cnisi  mecum  concubueris;  Aethiopem  tecum  interimo; 
tamquam  in   adulterio   deprehend^rim  \     timens  itaque  Lucretia  ne 
castitatis   amore   famam   deperderet,    quippe   quam   sine  purgatione 
futuram    esse   cernebat;    invita  turpibus  imperiis  paruit.     et  altero 
die  convocatis  propinquis;  marito  Collatino;  patre  Tricipitino,  Bruto  25 
avunculo;  qui  tribunus  equitum  celerum  fuerat;  rem  indicans;  petiit 
ne  violatus    pudor;    neve    inultus   eius    esset   interitus;    et   coniecto 


7  Tarquinius  Superbus  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  I  74 


1  uictoariam  F  \\  2  curatiorum  F  ||  factum  est  F  ||  3  Metius  Commelinus: 
dii  metius  F  dum  et  ius  JDaniel  ||  ad  auxilium  Masvicius:  ad  om.  F  ||  4  nisi 
Commelinus:  misi  F  ||  venisset  Commelmus:  uenisse  F  ||  acciri  tam  Commelinus: 
attirenita  F  atciremtam  Daniel  ||  8  filios  perditos  LH  ||  9  erat  L  (esset  Z)  || 
10  Lucretiae]  et  arruntem  filium  tarquioii  superbi  et  bruto  magistro  equitum 
add.  M  ||  13  collatinam  L  collaetiam  H  colletiam  M  ||  14  ad  om.  ASM  \\ 
15  adruntis  M  ||  16  quod]  ad  (pro  at)  F  ||  18  in  quo  L  M  in  co  H\\  20  Aethiope 
.  .  .  concubueris  om.  F  \\  ut  secum  om.  L  (add.  I)  \\  21  coire  L  (corr.  T)  ||  22  ti- 
mens  itaque  Lucretia  .  .  .  uirgatis  ergo  ac  si  diceret  purpuratis  (v.  660)  om.  H  |j 
ne  castitatis  amore  famam  ego:  ne  famam  castitatis  amorem  A  ne  famam  ca- 
stitatis  amore  Sa  ne  castitatis  famam  amore  RLM  ne  castitatis  famam  casti- 
tatis  amore  F  ne  castitatis  famam  morte  Fabricius  \\  23  quippe  quam  deine 
dubitatione  futura  esse  cernebat  F  ||  24  altera  F  ||  25  tripicitino  AS  ||  26  equi- 
tum  om.  F  |)  scelerum  F  ||  27  uiolatus  ei  pudor  A  uiolatus  eius  pudor  B  || 
esset  .  .  .  Brutus  de  om.  L  (add.  T)  \\  indultus  F  \\  coniecto  mythographus:  eiecto 
ASEF  accepto  Ml  erecto  Fabricius  detecto  Burmannus.  ex.erto  F.  Schoel- 
lius.    fort.  arrepto 

19* 


292  SERVII 

gladio  se  iriteremit.  quem  Brutus  de  eius  corpore  extractum  tenens 
processit  ad  populum,  et  multa  conquestus  de  Tarquinii  superbia 
et  filiorum  eius  turpitudine,  egit  ne  in  urbem  reciperentur,  aucto- 
ritate  qua  plurimum  poterat:  nam  ut  dixinius,  Brutus  tribunus 
5  equitum  fuerat.  sed  cum  non  susciperetur  Tarquinius  contulit  se 
ad  Porsennam,  regem  Tusciae.  qui  pro  Tarquinio  cum  ingentibus 
copiis  capto  Ianiculo  et  illic  castris  positis,  Romam  vehementer 
obsedit.  et  cum  per  sublicium  pontem,  hoc  est  ligneum,  qui  modo 
lapidetis  dicitur,  transire  conaretur,   solus  Cocles  hostilem  impetum 

10  sustinuit,  donec  a  tergo  pons  solveretur  a  sociis:  quo  soluto  se  cum 
armis  praecipitavit  in  Tiberim,  et  licet  laesus  esset  in  coxa,  tamen 
eius  fluenta  superavit:  unde  est  illud  ab  eo  dictuni,  cum  ei  in  comi- 
tiis  coxae  vitium  obiceretur  cper  singulos  gradus  admoneor  triumphi 
mei'.    in  t^tam  autem  obsidionis  necessitatem  populus  venerat,  ut 

15  etiam  obsides  darei  ex  quibus  Cloelia  inventa  occasione  transna- 
tavit  fluvium  et  Romam  reversa  est,  redditaque  rursus  est,  pacis 
lege  eam  Porsenna  repetente.  qui  admiratus  virtutem  puellae  dedit 
ei  optioneru,  ut  cum  quibus  vellet  rediret.  illa  elegit  virgines,  quae 
iniuriae  poterant  esse  obnoxiae,    unde  Porsenna  hoc   quoque  miratus 

20  eoncessit,  et  rogavit  per  litteras  populum  Romanum,  ut  ei  aliquid 
virile  decerneretur :  cui  data  est  statua  equestris,  quam  in  sacra  via 
hodieque  conspicimus.  eiectvm  facile  poterat  suscipi  et  occidi. 
sed  id£o  non  est  susceptus,  quia  occidi  non  poterat  religione  im- 
pediente:  rex   enim   etiam  sacrorum   fuerat.     unde   postea  alii  facti 

25  sunt  consules,  alii  reges  sacrorum.  porsenna  unum  fn'  addidit 
metri  causa:  unde  et  paenultimae  datus  accentus  est:  nam  Porsena 
dictus  est:  Martialis  <I  21;  6>  hanc  spectare  manum  Porsena 
non  potuit. 

648.    aeneadae    satis   longe   petitum   epitheton.     et  potest  hoc 

30  loco  liistoria  de  Mucio  accipi. 


8    qui    modo    lapideus    dicitur]    cf.   Becker   Handb.    der   roem.  Alterth.  I 
p.  695  sqq.  ||  15  ex  quibus  Gloelia  e.  q.  s.]  cf.  schol.  vet.  in  Iuv.  VIII  265 


1  de  eius  abstulit  corpore  B  ||  extractum  LF  mythogr.  exertum  AMs  exer- 
citum  S  exertumque  B  ||  6  porsenam  B  ||  cum  om.  L  (add.  I)  ||  7  ianiculo  capto 
B  ||  8  supplicium  ASl  subulbium  La  sublitium  B  suplicium  s  \\  11  licet]  sci- 
licet  #||  inlaesus  esset  coxam  F  \\  12  eius  om.  AS\  fluentam  uexauit  jP-||  cum 
ei  om.  F  |j  cometiis  L  (comitiis  T)  commitias  M  comicis  a  ||  15  codia  B  ||  trans- 
mutauit  tyberim  F  \\  16  redigitaque  est  F  ||  17  lege  eam  om.  F  ||  repente  LF 
(corr.  I)  ||  19  obnoxiae  Laniel:  obnixe  F  \\  22  eiectum  autem  quare  aut  qui  fa- 
cile  F  ||  24  etiam  om.  ASl  ||  postea]  praeterea  L  (corr.  I)  etiam  F.\  25  sane 
porsena  F  \\  addit  L  (corr.  I)  ||  26  causa  metri  B  ||  27  marcialis  SL  ||  exspectare 
manu  F  \\  porsenam  B    porsenna  LF  (corr.  I)  ||  28  no  F  ||  29  repetitum  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  648-652.  293 

649.  illvm  Coclitem  scilicet.  et  modo  cCoeles'  in  hoc  homine, 
de  quo  dieit,  proprium  est  nomen,  in  aliis  appellativuni,  nam  luscos 
ccoclites5  dixerunt  antiqui:  unde  et  Cyclopas  ccoclites'  legimus  dictos, 
quod  unum  oculum  habuisse  perhibentur:  qiiasi  GtQoyyvlcbitag  a 
rotunditate.  *  5 

651.  vinclis  innaket  cloelia  rvptis  atqui  obsides  non  li- 
gantur;  sed  vincla  pro  custodiis  accipiamus,  aut  certe  pro  foederibus: 
aut  certe  cruptis  vinclis  pontis';  id  est  ponte  resoluto. 

652.  in  svmmo   cvstos  tarpeiae  manlivs  arcis  in   summa 
clipei  parte;  nam  postea  ait  <675>  *in  medio  classes  aeratas\    et  bona  10 
ratione   utitur   in  pictura  apta  unicuique  rei  loca  distribuens.     ideo 
enim  in  summa  clipei  parte  dicit  factum  esse  Capitolium,  quia  hoc 
arcem    urbis    esse    manifestum    est.     haec  historia   autem  talis   est: 
Brenno  duce  Senones  Galli  venerunt  ad  urbem  et  circa  Alliam  flu- 
vium  occurrentem  sibi  deleverunt  exercitum  omnem  populi  Romani.  15 
aliaque    die    eum    vellent    ingredi    civitatem,    primo    cunctati    sunt 
timentes  insidias,  quia  et  patentes  portas  et  nullum  in  muris  vide- 
bant.    postea  paulatim  ingressi  cuncta  vastarunt  octo  integris  men- 
sibus?  adeo  ut  quae  incendere  non  poterant,  militari  manu  diruerent, 
solo  remanente  Capitolio,  ad  quod  cum  utensilibus  reliqui  confuge-  20 
rant    cives:    qui   tamen   a   Gallis    obsidebantur    etiam   id   penetrare 
cupientibus,  quos  alii  per  dumeta  et  saxa  aspera,  alii  per  cuniculos 
dicunt    conatos    ascendere.     tunc  Manlius,    custos   Capitolii,    Gallos 
detrusit  ex  arce?  clangore  anseris  excitatus,   quem  privatus  quidam 
dono  Iunoni  dederat:  namque  secundum  Plinium  nullum  animal  ita  25 
odorem  hominis  sentit.     qua  causa  postea  eo  die  quo  hoc  factum  est, 
canes  qui  tunc  dormientes  non  senserant,  cruci  suffigebantur  y  anseres 
auro    et  purpura  exomati  in  lecticis  gestabantur.     sane  hic  Manlius 


2  nam  luscos  .  .  .  perhibentur]  exscr.  Isid.  or.  X  163.  cf.  Varro  d.  1.  1.  VII 
71  ||  25  nullum  .  .  .  sentit]  exscr.  Isid.  or.  XII  7,  72 


1  coclitem  BF:  cocletem  AS  id  est  cocletem  L  porsennam  M  id  est 
porsennam  Z.  ||  coclis  F  \\  in  hoe  loco  de  co  dicit  F  ||  2  lucos  ex  locus  F  ||  3  co- 
litas  F  [|  coclites  Masvicius:  coclitas  ASMFl  coclias  BL  ||  4  perhibentur] 
Plautus  in  curculione  (v.  393  Fl.)  fde  Coclitum  prosapia  te  esse  arbitror  nam 
ii  sunt  unoculi'  add.  D  \\  strangylo  opas  F  strangilo  opas  G  \\  5  runditate  G  \\ 
7  accipimns  F  ||  8  id  est  etiam  ponte  AS  id  est  iam  ponte  BM  \\  12  esse 
factum  F  ||  14  et  om.  F\  aliani  B  allum  L  (allium  Z)  alium  F  ||  15  omnem 
deleberunt  exercitum  JT  ||  17  insidias  timentes  F  ||  18  uastantes  L  (uastarunt  l)  || 

19  quae]  ea  quae  M  \\  potuerant  B  ||  delerent  B    diruerunt  LF  diruerant  l  || 

20  confugierunt  F  ||  21  id  a  ad  I  ||  22  prius  alii  om.  AS  ||  23  manilius  B 
mallius  LMFa  ||  24  de  arce  AS  \\  privatus]  princeps  superser.  s  ||  26  sentire 
dicitur  F  ||  sentit]  quod  ouidius  in  metamorph.  (II  538)  intelligens  dixit  cnec 
seruaturis  uigili  Capitolia  uoce  crederet  anseribus'  add.  JD  ||  28  purpora  F  || 
Manlius  Daniel:  manibus  F 


294  SERVII 

post  defensum  Capitolium  pro  praemio  singulis  libris  farris  ob  virtutem 
a  populo  donatus  est.  in  tantam  autem  cibi  penuriam  redacti  erant  in 
obsidione,  ut  coriis  madefactis  et  postea  frictis  vescerentur:  cuius  rei 
argumentum  est  quod  hodieque  ara  in  Gapitolio  est  Iovis  Tutoris,  in 
5  qua  liberati  obsidione  coria  et  sola  vetera  concremaverunt.  hic  tamen 
Manlius,  postmodum  adductus  in  suspitionem  regni  appetiti  vel  inimi- 
corum  oppressus  factione,  a  popuh  damnatus  est. 

653.  peo  templo  pro  defensione  tenipli,  hoc  est  *in  templo'] 
nam   cante   templuni'   non  procedit,    cum    obsessus    intra    templum 

10  esset.  sic  in  nono  <(674)>  ipsi  intus  dextra  ac  laeva  pro  tur- 
ribus  adstant,  Terentius  nam  ni  haec  ita  essent,  pro  illo 
haud  stares  Phaedria.  tenebat  defendebat:  et  est  militare 
verbum,  ut  etiam  Sallustius  dicit.  unde  e  contra  victos  cloco  motos' 
dicimus:    Cicero  loco  ille  motus  est. 

15  654.    HORREBAT   regia   cvlmo   Curiam  Calabram   dicit,   quam 

Romulus  texerat  culmis.  ideo  autem  *Calabra',  quod  cum  incertae 
essent  Jcalendae  aut  idus,  a  Bomulo  constitutum  esty  ut  ibi  patres  vel 
populus  calarentur ,  id  est  vocarentur,  et  scirent,  qua  die  Imlendae  essent 
vel  etiam  idus.    a  rege  sacrificido  idem  fiebat  ut,  quoniam  adhuc  fasti 

20  non  erant,  ludorum  et  sacrificiorum  praenoscerent  dies. 

655.  atqve  hic  *hic\  in  Capitolio  scilicet.  et  satis  prudenter 
argenteum  anserem  dixit:  nam  quasi  et  epitheton  est  coloris  et 
significavit  rem  verarn.  nam  in  Capitolio  in  honorem  illius  anseris, 
qui  Gallorum  nuntiarat  adventuni,  positus  fuerat  anser  argenteus. 

25  avratis  porticibvs  hoc  ad  tempus  retulit  florentis  Romanae  rei- 
publicae:  nam  illo  loco  ubi  dixit  chorrebat  regia  culmo??  ideo  addi- 
dit  cRomuleo9?  ut  incipientis  et  pauperis  adhuc  imperii  tempora 
designaret. 

656.  gallos  Senones,  qui  Senones  dicti  sunt,  quod  Liberum  patrem 


9  nam  .  .  .  procedit]  cf.  Non.  p.  523,  7  M.  ||  11  Terentius]  Phorm.  II  1,  39  || 
14  Cicero]  in  Cat.  II  1,  1  ||  29  Senones  .  .  .  recepissent]  cf.  Isid.  or.  IX  2,  106 

1  libius  farris  ub  TP,  corr.  JDaniel  ||  2  in  tantum  aut  ubi  F,  corr.  Daniel  || 
3  corus  F  ||  uascerentur  F  \\  4  odioque  F  ||  capitonio  F  ||  tutoris  ego:  sutoris  F 
soteris  Daniel  ||  5  obsidioni  F  ||  6  inimicorum  Daniel:  muiediorum  F.  invido- 
rum  ego  malevolorum  F.  Schoellius  ||  9  namque  F  \\  11  ni  Fm:  nisi  SBL  nihilJ. 
ni////  (duae  vel  tres  litterae  deletae)  M\\  12  aut  EF]\  fedria  libri  ||  et  est]  id  est 
F  ||  13  et  contra  B  e  contrario  F  ||  14  est  om.  M  ||  15  calebram  F  calabriam 
reliqui  ||  18  populos  F  ||  19  pidus  F  ||  20  praenoscerent  dies  om.  F  \\  ideo  autem 
. . .  praenoscerent  dies]  dedi  quae  Floriacensis  exhibet.  Servii  haec  sunt  ad  quam 
calabatur  id  est  uocabatur  senatus  uocabatur  (om.  LM)  et  populus  a  rege 
sacrificulo  ut  quoniam  adhuc  fasti  non  erant  ludorum  et  sacrificiorum  prae- 
noscerent  dies  ||  21  hinc  F\\  et  om.  F  \\  22  dixerat  A  dixerit  S  \\  quaesa  F  || 
24  argenteus  anser  B 


COMM.  1N  VERGL  AEN.  VIII  653—664.  295 

hospitio  recepissent         canebat   quasi   praedivinabat:  naui  ccanere? 
et  dicere  et  divinare  significat. 

657.  arcemqve  tenebant  deest  cpaene':  naui  prope  tenuerunt. 

658.  DEFENSI   TENEBRIS   ET   DONO   NOCTIS    OPACAE   multi   itera- 

tionem  volunt;  alii  dicunt  ctenebris'  propter  cuniculos,  cdono  noctis'  5 
somno  Manlii;  nam  somnus  noctis  est  donum. 

659.  gaesaries  coma,  ab  eo  quod  caedi  potest.  aveea  vestis 
hoc  est  barba:  unde  contra  investes  dicimus  inberbes:  unde  est 
<(166)>  tunc  mihi  prima  genas  vestibat  flore  iuventas. 

660.  virgatis   lvcent   sagvlis    quae    habebant    in    virgarum  10 
modum   deductas   vias.     et  bene   adlusit  ad  Gallicam   linguam,   per 
quam  virga  purpura  dicitur.    Virgatis'  ergo,  ac  si  diceret  virga  tinctis; 

id  est  purpuratis.         gaesa  hastas  viriles:   nam   etiam  viros  fortes 
Galli  gaesos  vocant. 

662.  scvtis  longis   per  hoc  corporum  ostenditur  magnitudo,  15 
ut  supra  <(VII  275)>  stabant  ter  centum  nitidi  in  praesepibus 
altis,  per  quod  equorum  magnitudinem  expressit. 

663.  hic   in   eodem   scuto.     et  congrue  sacerdotes  statim  post 
templa    commemorat.         salios    qui    sunt  in  tutela  Iovis?  Martis, 
Quirini.     dicti  Salii  ideo  quod  circa  aras  saliunt  et  tripudiant.    alii  20 
a  Salio,  Aeneae  comite,  dictos  volunt.        nvdosqve  lvpercos   cum 

in  honorem   Panos   Lupercaliorum   sollemnitas   celebraretur,  pecora 
Romanorum  subito  a  latronibus  rapta  sunt.     illi  proiectis  vestibus 
persecuti    sunt    latrones:    quibus    oppressis    et   receptis    animalibus, 
propter  rem  a  nudis  prospere  gestam  consuetudo  permansit  ut  nudi  25 
Lupercalia  celebrarent. 

664.  lanigerosqve  APICES  flamines  in  capite  habebant  pil- 
leum;  in  quo  erat  brevis  virga  desuper  habens  lanae  aliquid.    quod 


1  nam  canere  .  .  .  significat]  cf.  Isid.  diff.  verb.  98  ||  8  unde  .  .  .  inberbes] 
cf.  Non.  p.  45,  27  M.  ||  13  gaesa  .  .  .  vocant]  cf.  Liict.  Plac.  ad  Stat.  Theb. 
IV  64;  Non.  p,  555,  10  M.  ||  27  flamines  .  .  .  sunt  reperta]  exscr.  Isid.  or.  VII 
12,  18  sq.    cf.  Varro  d.  1.  1.  V  84 


1  bospicium  F  (corr.  Daniel)  ||  recipissent  F  ||  qjin  pconabat  F  (quasi  prae- 
canebat  Daniel)  \\  perdiuinabat  L  (corr.  I)  ||  5  dicunt  om.  B  \\  7  ad  caesaries 
supr.  vers.  coma  a  cedendo  dicta  T  ||  ab  eo  ego:  ado  F  adeo  G  ideo  Daniel  || 
8  e  contra  Zy  ||  11  vias]  strias  Masvicius:  cf.  MarMandus  ad  Stat.  silv.  V,  2, 152 
|(  12  uirga//  A  (uirgae  fuisse  videtur)  uirgae  SMF  uirge  BL  (uirga  l)  ||  virga 
tinctis  scripsi:  uircatis  As  uirgatis  reliqui.  ceterum  uirgatis  id  est  omnes  quod 
sciam  Serviani  commentarii  editores  abiecerunt  ||  13  cesa  SG  caesa  B  \\  hasta 
est  uirilis  F  ||  viros  fortes  om.  F  ||  14  gaesos  Ha  caesos  reliqui.  gaesatos  coni. 
Vossius  de  vit.  serm.  lib.  I  2p.  12  ||  15  per  hoc  LMF:  per  haec  ASBHm  || 
16  ut  om.  LH  ||  20  saliant  B  ||  tripudient  B  tripudiunt  F  \\  22  honore  B  \\ 
solemne  B  sollemne  F  ||  24  insecuti  F  ||  latrones  quibus]  is  (his  Daniel)  latro- 
nibus  F  ||  25  prospere]  propere  bene  F 


296  SERVII 

cum  per  aestus  ferre  non  possent,  filo  tantum  eapita  religare  coe- 
perunt;  nam  nudis  penitus  eos  capitibus  incedere  nefas  fuerat:  unde 
a  filo  quo  utebantur;  flamines  dicti  sunt;  quasi  filamines.  verum 
festis  diebus  filo  deposito  pillea  necesse  erat  accipere,    quae  secun- 

5  dum  alios  ad  ostendendam  sacerdotii  eminentiam  sunt  reperta,  sicut 
columnae  mortuis  nobilibus  superponuntur  ad  ostendendum  eorum 
columen.  alii  dicunt  non  propter  eminentiam  dignitatis  hoc  factum; 
sed  quia  cum  sacrificarent  apud  Laurolavinium  et  eis  exta  frequen- 
ter  aves  de  vicinis   venientes  lucis   abriperent,   eminentia   virgarum 

10  eas  terrere  voluerunt.    exinde  etiam  consuetudb  permansit?  ut  apud 
Laurolavinium  ingentes  haberentur  virgae,  non  breves  ut  in  urbe. 
lapsa    ancilia    caelo    regnante  Numa  Pompilio   scutum  breve   et 
rotundum    caelo   lapsum    est.     et  cum   aruspices   respondissent  illic 
fore  orbis  imperium,  ubi  illud  fuisset,  diligentia  Numae;  ne  quando- 

15  que  ab  hostibus  posset  auferri;  adhibito  Mamurio  fabro  multa  simi- 
lia  facta  sunt  et  in  templo  Martis  locata.  quod  autem  dicit  ancilia; 
plurali  utitur  numero  pro  singulari:  nam  unum  lapsum  est.  ancile 
autem  dicitur  aut  quasi  undique  circumcisum;  aut  quasi  a\japi%Bilov -5 
id  est  undique  labrum  habens. 

20  665.    extvdeeat    studiose    fecerat.         dvcebant    deducebant: 

haec  enim  fuerat  consuetudo. 

666.  pilentis  matres  in  mollibvs  pilenta  sunt  vehicula,  sicut 
nunc  basternas  videmus.  erant  autem  tunc  veneti  coloris,  non  ut 
nunc  santy  russati;    quibus   nisi   castae   non  utebantur.     cmollibus* 

25  autem  pensilibus;  ut  <(XI  64>  molle  feretrum  et  oscilla  mollia: 
ut  contra  cplumas  pensiles'  dicimus  et  molles  significamus.  aut 
*mollibus*    molliter   stratis:    quidam  pilenta  flaeta   occisia  sed  vulgo 


17  ancile  .  .  .  labrum]  cf.  Varro  d.  1.  1.  VII  43;  Isid.  or.  XVIII  27,  3; 
comm.  Luc.  IX  477  ||  22  pilenta  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  XX  12,  4  ||  25  oscilla  mol- 
liaj  georg.  II  389 


1  ferre]  portare  F  \\  2  eos  penitus  AS  \\  3  sunt  dicti  F  ||  filiamines  AS 
(corr.  as)  flamines  B  ||  5  sunt  reperta  .  .  .  propter  eminentiam  om.  L,  add.  I  \\ 
7  propter]  popnlo  AS  (propter  a),  om.  I  ||  eminentia  l  \\  8  ei  ASH  ||  9  lucis 
uenientes  B  ||  10  etinde  F  ||  11  baberent  uirgas  LF  ||  urbe]  sunt  et  qui  flamines 
ab  gestamine  pilei  dicti  sint  (dictos  aiunt  Fabricius)  quasi  pilaminis  (pilamines 
Fabricius)  add.  D  ||  14  orbis  SLF:  urbis  reliqui  ||  iliud  suis  fuisset  H\\  numae] 
inuniaeJP  ||  15  manurio  L  mario  F  ||  17  nam  .  .  .  circumcisum  om.  F  ||  18  aM(j>i- 
xiaon  ASBLH  dmcpiKid^  M  aMc})ixiaon  F  \\  20  deducebant  om.  ASF\\  23  ui- 
deamus  F  ||  24  rusati  ASL  russaci  M  ||  quibus  nisi  castae  non  utebantur  ASL: 
quibus  nisi  castae  HM  (non  utebantur  sicut  nec  uittis  unde  adidit  castae  in 
marg.  add.  m)  spatium  relictum  est  in  Beginensi  in  quo  quibus  nisi  castae  ute- 
bantur  scripsit  JJaniel  quibus  nisi  castae  matronae  utin  poterant  F  quibus  nisi 
castae  matronae  uti  non  poterant  sicut  nec  uittis  Isidorus  ||  26  ut  ante  contra 
omisit  Daniel  ||  ad  mollibvs  supr.  vers.  pensilibus  siue  molliter  stratis  T  ||  aut] 
ut  Daniel  et  Masvicius  ||  quidam  pilenta  tecta  cisia  vulgo  dicta  tradunt  Schef- 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  VIII  665-674  297 

dicta  tradunt.         hinc  procvl   bene   longe   a  templis  inferos  facit. 
et  bene  Tartareas  sedes,  ut  nihil  praetermissum  videretur. 

668.    SCELERVM  poenas  pro  csceleratorum5.    et  bene  ait  cseele- 
rum  poenas';  in  crimina  enim  personae  incidunt,  non  ipsarum  sunt 
proprie   crimina:   unde  et  sceleribus  sunt  statuta  supplicia,   quae  in  5 
se  incidentes  homines  obnoxios  faciunt.        et  te  catilina  minaci 
pendentem  scopvlo  lioc  quasi  in  Ciceronis  gratiam  dictum  videtur. 

670.  secretosqve  pios  aut  in  secreto  morantes;  aut  participialiter, 
ab  illis  secretos.  his  dantem  ivra  catonem  ut  supra  <VI  841> 
dixnnus,  Gensorium  significat;  non  Vticensem,  qui  eontra  Caesarem  10 
bella  suscepit.  quomodo  enim  piis  iura  redderet,  qui  in  se  impius 
fuit?  et  supergressus  est  hoc  loco  Homeri  dispositionem,  siquidem 
ille  Minoem,  Rhadamanthyn,  Aeacum  de  impiis  iudicare  dicit,  hic 
Romanum  ducem  innocentibus  dare  iura  commemorat. 

671.  haec  inter,   bene   inter  inferos   et  superos   mare  factum  15 
dicit,  quod;  ut  supra  <VII  226>  diximus;  nos  ab  antipodis  dividit; 
qui  inferi  sunt  nostri  comparatione. 

672.  imago  avrea  non  est  contrarium  quod  et  caerulam  et 
auream  et  argenteam  maris  esse  dicit  imaginem,  quam  scimus  pro 
ventorum  qualitate  mutari  et  colores  varios  reddere:  quod  expressum  20 
in  scuto  fuisse  significat.  ibat  autem  quidam  pro  *eraf  accipiunt, 
ut  (1  46>  ast  ego  quae  divum  incedo  regina.  sane  ubique  pro- 
positum  est  poetae  Augusti  gloriam  praedicare;  itaque  maiorem  partem 
operis  in  hoc  clipeo  Augusto  adsignat.  caervla  id  est  maria. 
flvctv  cano  omnis  enim  spuma  alba  est.  25 

673.  in  orbem  in  circuitu. 

674.  aestvmqve  secabant  naturalem  rem  ostendit:  nam  sem- 
per  mare  turhatur,  quando  delphini  apparuerint. 

12  Homeri]  Od.  XI  568  ||  27  naturalem  .  . .  apparuerint]  cf.  Isid.  or.  XII  6, 11 


ferus  de  re  vehic.  I  25  coniecit,  quam  coniecturam  receperunt  Masvicius  et  Bur- 
mannus.  sed  cum  cisia  duabus,  pilenta  quattuor  rotis  instructa  fuisse  constet, 
non  puto  Schefferi  sententiam  probari  posse.  fortasse  interpres  pilentis  flaeta'  i.  e. 
festa  c  oeeasione '  matronas  uti  solitas  esse  dixerat  et  magis  frequentatum  pilenti 
nomenf  veluti  petorritum ,  commemoraverat.  cf.  Isid.  orig.  XX  12,  4.  quidam  pi- 
lenta  redas  ac  cisia  esseda  vulgo  dieta  tradunt  F.  Schoellius.  cf.  Marquardt 
Privatl.  d.  B.  p.  712  ||  1  ad  templis  longe  F  ||  2  ad  tartareas  s.  supr.  vers.  ideo 
tartareas  dicit  ut  ninil  uideatur  esse  praetermissum  T  ||  5  propria  F  j|  unde 
sceleribus  AS\\  6  obnocios  F  \\  8  ad  secretos  p.  supr.  vers.  aut  in  secreto  mo- 
rantes  aut  separatos  ab  illos  (sic)  T  ||  participaliter  F  ||  9  ut]  ut  et  ASm  et  H 
et  ut  Fl  11  quomo  F  ||  13  radamantin  ASH  radamantum  BF  radainantem 
LM  (sed  e  in  ras.  T)  ||  ab  inpiis  M  ||  16  antipodibus  m  )\  17  inferiores  H  || 
18  imago  avrea]  Inmago  autem  est  aurea  F  ||  cemleam  ASBMl  ||  20  immu- 
tari  L  \\  21  ad  ibat  supr.  vers.  ibat  pro  erat  quidam  mtellegunt  T  ||  22  re- 
gine  F  \\  24  Augusto  Masvicius:  augustum  F.  post  adsignat  lacunam  indicavit 
Daniel  ||  25  est]  quae  e  fluctibus  nascitur  add.  D  ||  26  orbe  ASLHM  ||  28 
quanclo  ASr:  quo  BM  quod  cum  L  (quo  tempore  T)    quod  H  cum  F 


298  SERYII 

675.  in  medio  utrum  clipeo  an  mari? 

676.  cernere  erat  Graeca  figura  est. 

677.  fervere  ab  eo  quod  est  *fervo'  facit:  nam  ab  eo,  quod  est 
*ferveo'  "fervere'  facit  *ve'  producta:  sic  *effulgere\     alii  dicunt  anti- 

5  que  per  tertiam  coniugationem  correpta  media  sylldha  positum,  ut  lavit 
ater  corpora  sanguis  pro  *lavaf;  de  eo  in  tertio  georgicorum  <(221> 
in  ipso  loco  plenius  dictum  est  levcaten  in  promontorio  Epiri 
est  mons  Leucata:  quod  quia  saxa  nuda  in  cacumine  habuit,  ex  horum 
candore  Leucates  appellatus  est.  avroqve  effvlgere  flvgtvs  non  quod 
10  hic  ex  auro  fluctus  esse  dicat,  quos  supra  canos  dixit,  sed  cum  mare 
ex  auro  expressum  sit,  fluctus  per  aurum  effulgent 

678.  hinc  avg-vstvs  agens  italos  cum  de  statu  reipublicae 
esset  longa  contentio  inter  Augustum,  Antonium  et  Lepidum;  pla- 
cuit  ut  totum  Orientem  teneret  Antonius?  Augustus  Gallias  et  Hi- 

15  spanias  cum  Italia,  Lepidus  Africam  Siciliam  Sardiniam.  ad  causam 
maioris  fidei  Antonius  sororem  Augusti  duxit  uxorem.  profecti  itaque 
sunt  in  provincias  suas.  sed  Antonius  in  Aegypto  captus  est  amore 
Cleopatrae,  non  usque  quaque  adeo,  ut  ea  dimissa  contra  Parthos 
proficisceretur.     quibus    victis    dum    Gleopatrae    cupiditate    festinat, 

20  exercitum  omnem  frigore  in  Armenia  perdidit;  ipse  tamen  anima- 
lium  cadaveribus  pastus  cum  paucis  ad  Aegyptum  est  reversus. 
ubi  ei  coepit  suadere  Cleopatra  ut  se  sortiretur  uxorem,  derelicta 
sorore  Augusti.  quo  facto  Augustus  vehementer  accensus  contra 
eum   coepit  bella  moliri.     Antonius   re   comperta?   collectis  Orientis 

25  viribus;  prior  cum  uxore  Cleopatra  venit  ad  bellum.    conflictum  est 


5  lavit]  georg.  III  221.    cf.  Philarg.  ad  h.  v. 


1  sehol.  ad  m  medio  post  circuitu  hab.  F.  ad  medio  supr.  vers.  sqilicet 
scuti  T  i|  2  est]  sicut  graece  dicitur  oqccv  bvso-ci  add.  D  \\  3  habeo  F  ||  facit 
Danieh  fac  F  ||  habeo  F  \\  4  ecfulgere  F  ||  ali  F  \\  5  sillaba  F  j|  6  atur  F  || 
7  promunturio  £T:  promontorio  AS  promunctorio  JRM  promuntorio  LF\\  8  ad 
vers.  677  m  marg.  hic  mons  saxa  habet  nuda  in  cacumine  ex  quorum  candore 
leucates  est  apellatus  quia  leucon  dicunt  graeci  album  T  ||  quia]  q:  F  ||  ex 
orum  F  ||  10  sed  cum  scripsi:  cum  om.  F,  sed  quod  Masvicius  ||  mare  et  ex  auro 
Daniel  ||  11  effulgeant  F,  correxi  \\  12  dum  L  (cum  l)  \\  13  Lepidum  F:  catulum 
ASLH  catullum  BMal  ||  14  spanias  ASH  (hispanias  a)  ||  15  Lepidus  F: 
catulus  ASLH  catullus  BMal  ||  et  ad  causam  F  ||  17  sed  Antonius  in  Aegypto] 
sed  antonius  hic  in  prima  aetate  cfe  (creatus  Daniel,  fort.  contra  legem)  tri- 
bunus  plebi  caesareanas  partes  cum  curione  defendens  bellum  ciule  (ciuile 
Daniel)  inter  caesarem  pompeiumque  commouit.  quaestor  fuit  idemque  augur 
quo  consule  in  senatu  caesar  occisus  est.  hic  sicut  dictum  est  cum  diuisa  rei 
publice  (re  publica  DanieT)  ad  orientem  isset  in  aegypto  F.  quae  huic  scholio 
addidit  plenioris  commentarii  auctor  non  recepi:  nam  non  solum  nullius  sunt  pre- 
tii  sed  etiam  Serviana  corrumpunt.  ||  19  quibus  victis]  quibus  cum  ante  uictor 
esset  post  repulsus  F  \\  festinaret  Jua  (corr.  T)  ||  20  frigore]  et  famae  add.  B  || 
24  moliri  .  .  .  cum  impetu  con  (v.  689  et  692)  om.  H  ||  re  comperta]  reperta  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  675-681.  299~ 

navali  certarnine  circa  Actiuni  Epiri  promunturium:  ubi  victi  sunt 
Antonius  et  Cleopatra  et  in  fugani  coacti.  postea  occiso  Antonio 
illa  sibi  serpentes  adhibuit.  sed  quia  belli  civilis  triumphus  turpis 
videtur?  laborat  poeta  ut  probet  iustum  bellum  fuisse?  diceiis  Augu- 
stum  esse  ccum  patriBus  populoque  penatibus  et  magnis  dis'?  contra  5 
cum  Antonio  auxilia  peregrina  et  monstruosa  Aegypti  numina.  et 
re  vera  in  exercitu  Antonii  omnes  barbari  fuerunt:  quod  et  Vergi- 
lius  dicit  cAegypturn  viresque  Orientis  atque  ultima  secum  Bactra 
vehit'.  unde  etiam  de  hoc  bello  egit  triumphum:  nec  enim  civile 
putatum  est?  qirod  tantuinmodo  Roniano  duce  gestum  est?  qui  et  10 
ipse  barbarae  serviebat  uxori,  adeo  ut  praetoria  ei  castra  concederet, 
quorum  qui  potiebatur  imperio?  ipse  vocabat  exercitum:  unde  est 
illo  loco  de  Cleopatra  cpatrio  vocat  agmina  sistfo':  nam  Antonius 
consulare  sibi  tantum  detinuit  imperium?  in  quo  sola  est  potestas 
iubendi.  ille  enim  ducit  exercitum  qui  habet  in  potestate  castra  15 
praetoria. 

679.  penatibvs  et  magnis  dis  alii  unum  volunt  esse?  alii 
separant?  ut  magnos  deos  accipias  Iovem  Minervam  Mereurium, 
quos  Aeneas  de  Samothracia  sustulit. 

*680.    tempora  plammas  laeta  vomvnt  naturaliter  enim  Augu-  20 
stus  igneos  oculos  habuisse  dicitur,  adeo  ut  obtutum  eius  nemo  con- 
tra  aspectare  posset,    denique  quidam   eques  Romanus,    interrogatus 
ab   eo?   cur  se  viso  verteret  faciem;    dixerit  cquia  fulmen  oculorum 
tuorum  ferre  non  possum'?  sicut  ait  Suetonius. 

681.  aperitvr  vertice  sidvs  apparet  sidus  in  vertice?  hoc  25 
est  super  galeam.  nam  ex  quo  tempore  per  diem  stella  visa  est? 
dum  sacrificaretur  Veneri  Genetrici  et  ludi  funebres  Caesari  exhibe- 
rentur;  per  triduum  stella  apparuit  in  septentrione.  quod  sidus  Gae- 
saris  putatum  est  Augusto  persuadente:  nam  ideo  Augustus  omnibus 
statuis,  quas  divinitati  Caesaris  statuit,  hanc  stellam  adiecit  ipse  vero  30 
Augustus  in  honorem  patris  stellam  in  galea  coepit  habere  tlepictam. 


24  Suetotrius]  cf.  vifc.  Aug.  79 


1  promontorium  AS  promunctorium-JRm  promutorium  L  promoncturiutn 
M  promunurium  F  ||  2  in  om.  ASL  (add.  al)  \\  fuga  s  ||  coecti  A  (corr.  a) 
coepta  S  (coepta  est  s)  ||  3  adhibuit]  sed  antonius  cum  alexandriam  obsideret 
(obsideri  Laniel)  uideret  et  in  eo  esse  ut  capi  posset  se  ipsum  occidit  cleo- 
patra  uero  cum  ad  augustum  esset  adducta  et  in  custodia  esse  iussa  esset  ad- 
motis  sibi  ut  putatur  serpentibus  uitam  finiuit  add.  F  ||  5  esse]  fuisse  L  \\ 
6  monstrosa  LMF  (monstruosa  m)  ||  15  iubentis  B  uiuendi  F  (|  17  alii  id 
unum  F  ||  22  espectare  F,  corr.  JDaniel  ||  24  possumus  F  ||  sutonius  AS  (sueto- 
nius  a)  \\  28  septemtrione  F  ||  quod]  cuius  Serviani  libri  \\  30  statius  F  ||  divini- 
tati  scripsi:  diuinitate  F  ob  diuinitatem  JDaniel  ||  31  in  honorem  patris  augu- 
stus  stellam   libri  ne  Floriacensi  quidem  excepto:  quamquam  is  qui  pleniorem 


300  SERVII 

honorifice  autem  poeta  unam  stellam  *sidus9  dixit,  cum  sidus  ex  multis 
stellis  constet. 

682.  paete   alia  non   e  contra,   sed  in  alia  parte   aciei. 
ventis  et  dis  agrippa  secvndis  Agrippa  dicitur  db   aegro  partu, 

5  id  est  qui  pedibus  nascitur.  sed  Mc  Agrippa  \on  adeo  claro  genere 
ortus,  viribus  et  societate  Augusti  ad  summos  honores  pervenit:  nam 
et  tribunus  plebi  quietissimus  fuit,  et  post  tertium  consul,  et  in  mtdtis 
bellis  cum  Augusto  gestis  victoriam  Augusto  sua  virtute  confecit:  nam 
et  Sextum  Pompeium  apud  Mylas  ipse  devicit,   et  apud  Actium  Anto- 

10  nium  et  Cleopatram  navali  certamine  prope  ipse  superavit:  ob  quod 
meruit  etiam  gener  esse  Augusto.  csecundis?  ergo  dixit  Augusti  com- 
paratione:  nam  hoc  dicit:  Augustus,  nimio  ventorum  et  numinum 
utebatur  favore,  Agrippa  sequenti,  hoe  est,  ille  habuit  primum  favo- 
rem;  hic   secundum.    Hadrianus  scribit  Agrippam  solitum  tempestate 

15  orta  milites  cogere  naves  in  fluctus  urgere,  ut  consuetudine  discriminis 
dempto  metu  redderet  eos  adversum  pericula  fortiores:  ergo  itgog  dvtt- 
diatitolrjv  saevi  maris,  quod  exercitationi  militibus  erat,  ait  *diis  et 
ventis  secundis9  esse  pugnatum,  ut  tempestatem  quidem  Agrippa  non 
timuerit,   sed  favor  divinus  maria  constraverit.    nam  et  ipsa  Actiaca 

20  pugna  cum  aquilo  ei  esset  adversus,  eo  exercitio,  quo  milites  adsu&verat 
adversum  fluctus  naves  agere,  ad  portum  se  fugere  finxisse:  qua  re  cum 
hostes  decepti  insequi  conati  essent,  conversis  subito  navigiis  suis  Alexan- 
drinas  naves  incurrisse  et  telis  ac  flammis  in  eas  missis,  refragante 
hostibus  flatu,  cum  nihil  ipsi  tale  facere  possent,  victoriam  consecutum. 

25  merito  ergo  *ventis  secundis9. 

683.  insigne  svPERBVM  quasi  principale  decus. 

684.  navali   fvlgent    rostrata   corona    Sextus   Pompeius, 
Pompei    filius,    in   Sicilia   piraticam   exercuit.     contra    quem    primo 


4  Agrippa  .  .  .  nascitur]  cf.  Loewe  prodromus  p.  19  et  p.  396  sq. 


commentarium  composuit  Augustus  delere  debuit  ||  habere  in  galea  coepifc  de- 
pictam  L  ||  in  galileam  B  in  galilea  F  ||  1  ad  v.  681  in  marg.  honorifice  poeta 
unam  stellam  sidus  appellauit  cum  sidus  ex  multis  stellis  constet  T  ||  3  non 
haec  contra  F  \\  4:  ab  aegro  partu  Daniel  (cf.  Plin.  nat.  Jiist.  VII  §  45,  Gellius 
XVI  16,  JSfonius  p.  558):  ab  egypto  partu  F  ||  5  qni  pedibus  Masvicius:  qui 
odieb;  F  qui  hodie  bis  Daniel\\  8  conficit  F  ||  9  moelas  F  ||  10  nauari  F  ||  ob 
quo  F  ||  11  generis  se  F  \\  13  sequentibus  F.  agrippa  sbcvndis  vulgo  ||  14  Ha- 
drianus]  fort.  Haterianus  ||  agryppam  F  ||  15  urguere  F  ||  16  demtu  mecu  F, 
corr.  Daniel  ||  ^nsantidiastollens  aevi  F,  corr.  Daniel  ||  17  exercitationi  Masvicius: 
exercitatione  F.  post  erat  lacunam  indicavit  Daniel.  fort.  quod  exercitatione 
militibus  notum  erat  ||  ad  dis  a.  s.  supr.  vers.  quia  diuinus  fauor  ei  maria 
constrauerit  non  quod  non  timuerit  tempestatem  T  ||  20  exerticio  F  ||  adsua- 
uerat  F  ||  21  finxit  Masvicius  ||  qua  re  Daniel:  queri  F  ||  22  conuersi  F  ||  suisi  F  || 
23  incurrit  Masvicius  ||  talis  F  ||  refraglante  F  ||  24  flatu  F:  fluctu  Daniel  ||  ipse 
F  ||  consecutus  est  Masvicius  ||  25  ad  insigne  s.  supr.  vers.  id  est  principale  de- 
cus  belli  T  ||  decus]  deus  G  ||  27  siciliam  ARL  (sicilia  a) 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  VIII  682-695.  301 

cum  Agrippa  dimicavit  Augustus;  postea  Agrippae  cura  data  est; 
qui  eum  delevit.  ob  quod  ei  Augustus  rostratam  dedit  coronam; 
quia  vicerat  navali  certamine. 

685.  hinc  a  parte  contraria.  ope  barbariga  crimen  Antonii, 
quod  ope  barbarica  JRomanus  pugnet.  5 

686.  victor  ab  avrorae  popvlis  quia  primo  vicerat  Parthos, 
ut  diximus.  atqui  Antonium  PartM  postea  pepulenmt;  sed  videtur  hoc 
ideo  tacuisse,  ne  Augustus  iribellem  superasse  videatur.  ideo  addidit 
victorem  Orientis  Antonitim,  ut  maiorem  hostem  Augustus  vicisse  videa- 
tur.  litore  rvbro  Erythraeo  mari,  quod  est  inter  Aegyptum  10 
et  Indiam. 

687.,  vltima  secvm  bactra  vehit  cultinia'  non  quantum  ad 
fines  spectat  orbis  terrarum?  sed  cultima?  in  imperio  .Antoniano: 
constat  enim  Bactrianos  post  se  habere  gentes  innumeras. 

688.  nefas   exclamatio   est;  quasi  *pro  nefas' !  aut  per  paren-  15 
thesin  dictum  est.     et  nefas  non  in  eo  tantum  quod  Aegyptiam  Ro- 
manus  duxerat,   sed  etiam  quod  mulier  castra  sequebatur;  quod  in 
ingenti  turpitudine  apud  maiores  fuit:  unde  bellaturus  Pompeius  in 
Lesbo  reliquit  uxorem. 

689.  rvere  ruebant,  id  est  veniebant  cum  impetu.   et  hoc  verbo  20 
more  suo  ostendit  velocitatem. 

691.  credas  pro  %credat  quis\ 

692.  concvrrere  montibvs  altos  alii  caltis'  legunt,  unum 
tamen  est. 

693.  tvrritis  pvppibvs  instant  hoc  de  historia  traxit:  nam  25 
Agrippa  primus  hoc  genus  turrium   invenit,  ut  de   tabulatis  subito 
erigerentur,    simul    ac    ventum   esset   in   proelium,    turres    hostibus 
inprovisae;  in  navigando  essent  occultae. 

694.  telisqve  volatile  Gato  sub  tcla  volantia. 

695.  arva  nova  neptvnia  caede  cnova  caede'  magna;  nimia:  30 


28  Cato]  incert.  libror.  fragm.  12  p.  86  Iord. 


7  ad  v.  686  in  marg.  atqui  idem  parthi  postea  pepulerunt  antonium  sed 
. . .  uideatur  T  \\  atqui]  aut  qui  F  aut  quia  Daniel  ||  parchi  G  ||  8  auigustus  G  || 
uideretur  T  ||  ideo  ^  .  .  Antonium]  merito  ergo  uictorem  dicit  T  |[  9  xiugustus 
om.  T  ||  vicisse]  superasse  T  ||  13  spectat]  pertinet  F  ||  15  aut  .  .  .  nefas  edidit 
Baniel,  non  inveni  in  Floriaeensi  \\  16  quod]  quam  L  \\  17  dixerat  F  \\  20  rue- 
bant  om.  F  ||  ad  rvere  supr.  vers.  hoc  uerbo  .  .  .  uelocitatem  T  \\  21  ad  v.  690 
in  marg.  conuolsus  proprie  dicitur  cui  ui  aliqua  sua  adimuntur.  unde  nauis 
conuolsa  cui  eminentia  ui  tempestatis  auferuntur  et  conuolsum  dicitur  disruptum 
dissipatum  euersum  T  ||  22  ad  credas  supr.  vers.  credat  quis  T  ||  27  erigentur 
ASLIT  (corr.  a)  ||  28  nauigendo  F  \\  30  magna  om.  F 


302  SERVII 

nam  non  dicit  re  vera  *nova\    (non)  *nova  arva\  sed  *nova  caede' : 
Homerus  aQv^atveto  8'  dipati  yala.    sed  non  est  hoc  *rubescunt\ 

696.  pateio  vocat  agmina  sistro  Cleopatra  sibi  tantum  ad- 
sumpserat,  at  se  Isin  vellet  videri.  Isis  autem  est  genius  Aegypti, 
5  qui  per  sistri  motum;  quod  gerit  in  dextra,  Nili  accessus  recessus- 
que  significat:  per  situlam,  quam  sinistra  manu  retinet,  ostendit 
fluentiam  omnium  lacunarum.  Isis  autem  lingua  Aegyptiorum  est 
terra,  quam  Isin  volunt  esse.  hanc  Isim  et  alios  deos  ideo  Aegyptii 
colunt,  quia  deos  reges  habuisse  dicuntur;  ergo  in  obprobrium  Alexan- 

10  drini  exercitus  pro  classico  sistrum  posuit.  quod  autem  ait  ^vocat 
agmina9,  hoc  est  quod  superius  dictum  est  <(678)>  et  Augustus  in  com- 
memoratione  vitae  suae  refert,  Antonium  iussisse  ut  legiones  suae 
apud  Gleopatram  excubarent  eiusque  nutu  et  iussu  parerent. 
bene  ergo  *vocat  agmina'  quae  signum  dabat 

15  697.    A  tergo  respicit  angves  hoc  est7  nondum  videbat  mor- 

tem  futuram.     traditur  enim  ne  ad  triumphum  Augusti  reservaretur, 

admota  sibi  aspide  defecisse.    tum  *geminos%  cum,  unum  sibi  admoverit. 

698.    devm  monstra  ideo  cmonstra?  dixit,   quia   sub  Augusto 

necdum  Romani  Aegyptia  sacra  susceperant.    et  admittebat  locus  pro 

20  laude  Augusti  aliquid  etiam  in  deos  inclementius  dici.  Varro  indignatur 
Alexandrinos  deos  Bomae  coli.  latrator  anvbis  quia  capite  ea- 
nino  pingitur,  hunc  volunt  esse  Mereurium,  ideo  quia  nihil  est  cane 
sagacius.  bello  autem  Gigantum  plures  deos  ferarum  formas  accepisse 
traditur. . 

25  699.    contra   neptvnvm    Homerum    sequitur?    qui    deos    dicit 

contra  se  pro  diversis  partibus  habere  certamen.    et  quidam  latenter 


2  HomerusJIl.  X  484  ||  4  Isis  autem  . .  .  volunt  esse]  exscr.  mythogr.  II  90; 
III  7,  4  ||  21  quia  .  .  .  sagacius]  exscr.  mythogr.  II  42  ||  26  et  quidam  e.  q.  s.] 
cf.  Isid.  or.  XII  6,  34;  Don.  ad  Ter.  Andr.  IV  3,  24;  comm.  Luc.  YI  675 


1  nam  non  Bl:  nam  ASLHM  anon  F  uon  a  \\  nova]  naua  F.  cum  alia 
fuerint  bella  civilia  et  caedes  aliae  in  ipsis  add.  Fabricius  ||  non  noua  arva 
scripsi:  noua  arua  Gr,  noua  om.  F  ||  sed  nova  . . .  yaicc  om.  G  ||  malim  sed  cnoua 
caede  rubescunt'  ||  2  €PYTaYGOAAimaTTiTAia  F  ||  sed  hoc  est  nunc  rubescunt  coni. 
Burmahnus.  sed  . . .  rubescunt  secludenda  videntur  ||  6  per  sistollam  H  (alterum 
s  ead.  man.  del.)  per  sitellam  F  ||  7  adfluentiam  F  ||  lacunarum]  lacrimarum  AS. 
i.  e.  fossarum  in  quas  nilus  stagnans  recipiebatur  add.  T>  ||  Isis]  Sis  AS  || 
8  terra  om.  A  \\  alio  F  (corr.  Daniel)  ||  aegypti  F  aegiptii  G  ||  9  quia]  q:  F  q  G  || 
10  sistorum  J^'||  12  legione  G  |j  suas  F  \\  13  Cleopatram  Baniel:  decoratum  F 
decorarum  G  ||  excuberant  F  ||  iussus  F  |j  16  triumfum  F  ||  aeseruaretur  F,  cor- 
rexi.  adservaretur  JDaniel  ||  17  admota  Burmannus:  admoto  F  ||  defecisse.-tuin 
Baniel:  defecisset  cum  F  ||  ad  geminos  a.  t.  r.  a.  supr.  vers.  pluralem  numerum 
posuit  pro  singulari  quia  unum  non  duos  sibi  admouit  T  \\  admouerit  Masvicius : 
admoueretur  F.  cum  unus  sibi  admoueretur  Lion  \\  18  ad  monstra  e.  l.  a.  supr. 
vers.  admittebat  locus  pro  laude  augusti  aliquid  in  deos  inclementius  dicere 
et  ideo  uituperat  sacra  quae  postea  susceperunt  romani  T  ||  19  atmitebat  F  || 
20  inclimentius  F  \\  dici]  cidi  F  \\  .21  coli]  lico  F  \\  23  ferrarum  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  696-711.  303 

illud  tetigisse  Vergilium  volunt,  quod  Plinius  Secundus  in  historia 
naturali  <1X  79;  XXXII  2^>  dicit,  quod  Antonii  navem  piscis  echeneis 
retinuerit,  qui  piscis  latine  remora  dicitur. 

701.  caelatvs    ferro    aut   in    arniis    locatus:    aut    de    ferro 
sculptus,  scilicet  metallo  sibi  congruo:   aut  *saevit  ferro\         dirae  5 
Dirae  proprie  sunt  ultrices  deae.    et  bene  has  interesse  dicit  proelio; 
aut  a  Iove  missas  ad  terrorem  Aegyptiis  inferendum,  aut  ad  punien- 
durn  Antonium,  qui  matrimonii  laeserat  foedus. 

702.  sgissa  discordia  palla  utrum  ^scissa  palla  gaudens',  an 
*scissa  palla  vadif  et  seorsum  *gaudens'?  ideo  autem  Discordia,  quia  10 
unius  civitatis  et  cives  principes  erant.  et  bene  Diras  Discordia  sequi- 
tur?  quam  Bellona  comitatur:  nam  per  Discordiam  venitur  ad  bellurn, 
in  quo  necesse  est  sanguinem  fundi,  ideo  ait  *sanguineo  flagetto' :  Ho- 
ratius  ira  truces  inimicitias  et  funebre  bellum. 

704.    activs   haec   CERNENS    quem   postea  Actium   nominavit  15 
Augustus. 

706.  vertebant  terga  sabaei  omnes  isti  populi  Orientis  sunt. 

707.  ipsa   videbatvr  ventis  apud  plures  (legitur)  Gleopatram  prio- 
rem  fugisse,  post  insecutum  Antonium. 

'  708.    iam  iamqve  inmittere  F.   scilicet   aviditate  fugiendi.     et  20 
hene  *iam  iamqui  addidit,  quia  tempus  operis  in  pictura  declarari  non 
poterat 

709.  inter  caedes  inter  suorum  cadavera.       morte  fvtvra 
omine  mortis  futurae. 

710.  iapyge  ferri  vento,  qui  de  Apulia  flans  optime  ad  Orien-  25 
tem  ducit;  lapygia  enim  Apulia  dicta  est:  Horatius  obstrictis  aliis 
praeter  Iapyga.     quem  Varro  de  ora  maritima  argesten  dicit7  qui 
de  Occidente  aestivo  flat     hic  in  Apulia  pestilens  est. 

711.  magno  corpore  aut  ita  eum7  tamquam  deum7  magno  cor- 


13  Horatius]  ep.  I  19,  49  ||  26  Horatius]  carm.  I  3,  4  ||  27  quem  .  .  .  flat] 
ef.  Isid.  or.  XIII  11,  10 


1  tegisse  F  ||  uergilium  F  ||  2  echeneis  Masvicius :  echen  F  ||  5  scuptus  L 
scultus  HF  ||    divae  diuae  ASH  \\    sunt  proprie  JRL   ||    7  ad  ante  puniendum 
om.  F\  8  foedus]  fidem  F  ||   9  ad  v.  702  siue  scissa  palla  gaudens  siae  scissa 
palla  uadit  gaudet  seorsum  1  ||  10  uidit  F  \\  11  diras  B:  dira  ASLH   diram  M 
diri  F  ||   15  anum  AS  (actium  a)    actiuum  LH  ||   16  aug-r  F  ||  ad  aecvm  i.  Ar 
supr.  vers.   cum   dicit    intendebat   perpetuam    operam   pugnantis   ostendit   T  || 
18  legitur  addidi  ||  20  ad  v.  708  in  marg.  ideo  dicit  iam  iamque  quia  .  .  .  po- 
terat  T  ||  21  declarare  F  ||  25  qui  de  Apulia]  om.  L  (add.  V),  quod  capulia  H 
ad  orientem  Fas:    ad  horientem  L    adherentem  ASBH    ad  tarentum  Ml 
26  dicit  B  ||  obstriciis  ASBH  \\  27  ore  F  ||  argestem  F  ||  28  in  Daniel:  an  F 
29   ad  magno  m.  c.   supr.  vers.   magno   corpore  id  est  tamquam  deum  ingenti 
forma  T 


304  SERVII 

pore  formatum  accipiendum  est:  aut  *magno%  septemfluo.    et  non  *cor- 
pore  maerentem',  sed  *magno  corpore  pandentem  sinus\ 

713.  vocantem  caervlevm  in  geemivm  hoc  de  liistoria  est; 
nani  legitur  Cleopatram   praesagio   mortis   futurae  oblitam  esse  re- 

5  cessus  Aegypti  petere?  in  quibus  facile  poterat  bella  reparare.  de 
qua  re  se  moriens  dicitur  increpasse.  bene  ergo  poeta  adicit  hortatum 
fuisse  Nilum  ut  interitus  fugeret,  ideo  Hota  veste  vocantem  caeruleum 
in  gremium\  latebrosaqve  flvmina  quia  Nili  origo  nescitur, 
licet  Plinius  <T  51>  dicat  haud  longe  ab  Aetliiopia  Maurorum, 
10  post  maiorem  Atlantem,  lacum  esse,  ex  quo  Nilus  erumpit.  quod 
videtur  esse  veri  simile  ex  beluarum  similitudine. 

714.  triplici  trivmpho  tres  enim  Augustus  habuit  triumphos: 
nam  primo  die  triumphavit  exercitus  qui  Antonium  vicerat  navali 
bello,    secundo   qui   Dalraatas   vicerat,    tertio   ipse   cum   Alexandrino 

15  est  ingressus  triumpho. 

715.  di8  italis  votvm  inmortale  SAGRABAT  videtur  aedem  Apollinis 
dixisse,  quae  est  in  Palatio. 

716.  tergentvm  hoc  est  pro  multis. 

717.  LVDISQVE  VIAE  PLAVSVQVE  FREMEBANT   hoc  est,    COmpita- 

20  licii  ludi  celebrati  sunt.    et  est  zeugma:  nam  et  delubra  fremebant. 

720.  candentis  limine  phoebi  in  templo  Apollinis  in  Palatio 
de  solido  marmore  effecto,  quod  adlatum  fuerat  de  portu  Lunae? 
qui  est  in  confinio  Tusciae  et  Liguriae:  ideo  ait  *candentis\ 

721.  dona  recognoscit  popvlorvm   aurum  coronarium  dicit? 
25  quod   triumphantibus  hodieque  a  victis   gentibus   datur.     inponebant 

autem  hoc  imperatores  propter  concessam  immunitatem.  ideo  ergo 
dixit    cdona*:    nam    si    hoc   non    esset,    spolia    diceret.  aptatqve 

svperbis  postibvs  porticum   enim  Augustus  fecerat   in   qua   simulacra 
omnium  gentium  conlocaverat:  quae  porticus  appellabatur  *ad  nationes'. 
30  724.    hic  nomadvm  genvs  atqui  Antonius  Orientis  habuit  popu- 

los;  sed  intellegamus  has  gentes  Africae  operas  suas  locasse  et  simul 
cum  Antonio  ab  Augusto  esse  superatas.  discinctos  vel  habitum 
eorum   ostendit,   qui  usque  in  talos   fluebat:   quod  Plautus  ridet  in 


2  pendentem  F  ||  4  nam]  non  F  \\  esse  om.  F  \\  receptus  B  \\  6  ad  vocantem 
supr.  vers.  nt  scilicet  interins  fugeret  T  \\  ortatnm  F  ||  8  qnia  .  .  .  nescitur]  de 
quornm  nil  origine  scitur  B  quam  loriginae  scitur  FL  ||  10  post  maiorem  om. 
BLH  (add.l)  ||  15  ingressus  est  BM  ||  16  schol.  ad  v.  715  post  Augustus  (v. 
704)  exhibet  F,  huc  collocavit  Daniel  ||  aedem  Apollinis  Daniel:  eadem  opollo- 
nis  F  ||  18  ad  tekcentvm  supr  vers.  finitus  pro  infinito  T  ||  multos  F  ||  19  com- 
pitalici  BL  conpitalicium  F  ||  20  zeumu  G  \\  freuebant  F  ||  21  apollonis  F  \\ 
24  popvli  F  ||  26  autem  om.  B  ||  immunitatem  Masvicius:  emunitatem  BM 
monetam  L  (i  emunitatem  i  uitam  superscr.  1)  unitam  H  uitam  ASF  ||  27  di- 
cit  F  ||  nam  om.  F  ||  30  nvmadvm  ASBLM  ||   33  flucbat  Fa:  fluebant  reliqui 


COMM.  IN  VERG-.  AEN.  VIII  713—728.  305 

Poenulo  <V  2,  15)>  dicens  quae  est  illa  avis?  eum  Afrum  vidisset 
vestem  dimissam  trahentem;  neque  enim  utuntur  hodieque  zonis:  aut 
cdiscinetos?  dixit  inliabiles  militiae;  omnes  enim  qui  militant  cincti 
sunt:  aut  certe  inefficaces,  ut  contra  cpraecinctos'  strenuos  dicimus: 
Horatius  altius  ac  nos  praecinctis  unum.  unde  et  Graece  svfa-  5 
vog  appellatur  non  qui  bonam  zonam  habet,  sed  qui  est  strenuus. 
mvlciber  Vuleanus,  ab  eo  quod  totum  ignis  permulcet:  aut  quod 
ipse  miilcatus  pedes  sit,  sicut  quibusdam  videtw:  aut  quod  igni  mulceatur. 

725.  lelegas  Thessalos:  Lucanus  de  Thessalia  <VI  383>  mox 
Lelegum    dextra    pressum    descendit   aratrum.         carasqve  10 
Carae  insulani  populi  fuerunt  piratica  famosi,  victi  a  Minoe,  ut  et 
Thucydides  et  Sallustius  dicunt.         GELONOS  populus  Scythiae. 

726.  evphrates  ibat   iam  mollior  vkdis    sentiens   quasi  se 
esse  superatum:  Horatius  minores  volvere  vertices. 

727.  morini  populi  Gralliae  in  finibus,  qui  Britanniam  speetant,  15 
proximi  oceano.         rhenvs   fluvius   Galliae,  qui  Germanos  a  Gallia 
dividit.    'bicornis'  autem  aut  commune  est  omnibus  fluviis,  aut  proprie 
de  Bheno,  quia  per  duos  alveos  fluit:  per  unum  qua  Romanum  im- 
perium  est,  per  alterum  qua  interluit  barbaros,  ubi  iam  Vahal  dicitur 

et  facit  insulam  Batavorum.  20 

728.  dahae  populi  Scythiae?  a  parte  septemtrionali  iuncti  Per- 
sidi:  unde  Davi  dicti.  aeaxes  hic  fluvius  Armeniae,  quem  pon- 
tibus  nisus  est  Xerxes  conscendere.  cui  Alexander  Magnus  pontem 
fecit,  quem  fluminis  inerementa  ruperunt.  postea  Augustus  flrmiore 
ponte  eum  ligavit,  unde  ad  Augusti  gloriam  dixit  *pontem  indignatus  25 
Araxes\ 


5  Horatius]  sat.  I  5,  5  ||  7  Vulcanus  .  .  .  permulcet]  cf.  Macrob.  Sat.  VI 
6,  2.  Don.  ad  Ter.  ad.  I  2,  10;  hec.  I  1,  8  ||  12  Thucydides]  I  4  ||  Sailustius] 
hist.  inc.  8  Dietsch.,  I  78  Kritz.  ||  14  Horatius]  carm.  II  9,  22  ||  22  Araxes  .  .  . 
ruperunt]  cf.  Isid.  or.  XIII  21,  16 

2  demissam  H  ||  odieque  sonis  F  ||  4  certe]  cetera  F  ||  strenuos  .  .  .  unum 
om.  F  ||  5  praecinctis  unum]  praecincti  sunt  unum  ASBLM  (corr.  m)  prae- 
cincti  sunt  H  ||  euzonos  LM  euzona  A8  uzono  B  euzono  H  euzonus  F  \\ 
6  qui  est  om.  F  \\  qui  om.  ASHL  ||  est]  et  L  es  1Z"||  strenicus  F  ||  7  mvlcifek 
ASBHM  ||  8  ipso  F  \\  mulctatus  Masvicius  ||  mulceatur  F:  mulcatur  Daniel 
mulctatur  Masvicius.  fort.  igni  ferrum  mulceatur  ||  9  schol.  ad  lelegas  om.  F  || 
11  cara  H\\  insulam  SF  (insularum  s)  insulai  L  {corr.  T)  ||  et  om.  F  ||  12  tuchi- 
dides  ABL  tucydides  SH  duchydides  M  tuchidides  F  ||  dicit  H\\  populos  F  || 
15  in  galliae  fimbus  F  \\  18  alveos  om.  H  \\  qua]  quo  M  \\  19  post  per  alterum 
in  Beginensi  spatium  relictum  est  in  quo  qua  interluit  barbaros  scripsit  Laniel. 
interluit  Barbaros  edidit  Stephanus:  quae  puto  Servii  esse,  cui  nolim  tribui 
per  alterum  qua  Dahae  populi  Scythiae  ||  21  dahae  A  danae  #  indae  L  (Indo- 
miti  dae  l)  inda  H  indomiti  dahae  M  indomiti  dachae  B  indomite  dahae  F  \\ 
seythiae  populi  F  ||  22  daui  F:  Dani  Laniel  ||  armeniae  fluuius  F  \\  quem  .  .  . 
conscendere  om.  MFl  ||  quem]  quae  AH\\  23  xerses  AS  exerses  L  serxes  H  || 
cui]  vel  cui  Masvicius.  cui  Alexander  .  .  .  Araxes  in  marg.  inf.  scrips.  I  || 
24  ruperant  l  \\  25  ad]  et  l  \\  dicit  l 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  I.  20 


306  SERVII  COMM.  IN  VERG.  AEN.  VIII  729-731. 

729«    per  clipevm  vvlcani  hic  distinguendum :  nam  *Vulcani  pa- 
rentis9  non  procedit.         parentis  nunc  honoris. 

730.  RERVM  futuraruin,  quae  nondum  fuerunt.       imagine  gavdet 
ignarus  erat  veritatis,  sed  triumphorum  imagine  delectabatur. 

731.  ATTOLLENS  VMERO  FAMAMGlVE  ET  FACTA   NEPOTVM   Si    ^fata?    legeHs, 

hoc  est,  quae  nepotes  fataliter  fecerunt.  hunc  versum  notant  critici  quasi 
superfluo  et  humiliter  additum  nec  convenientem  gravitati  eius:  namque 
est  [eius]  magis  neotericus.  famamqve  gloriam.  nepotvm  poste- 
rorum. 


2  parentis  .  .  .  fuerunt  om.  F  \\  nunc  honoris]  in  aliquibus  autem  libris  ita 
liabetur,  Per  clypeum  Vulcani:  hic  distinguendum  est,  nam  Vulcani  parentis 
non  procedit:  nam  dona  parentis,  id  est  matris  accipiendum  est  add.  Fdbricius. 
nunc  Veneris  pro  nunc  honoris  coni.  JBurmannus.  sed  nihil  mutandum:  Servius 
enim  parentis  ad  Volcani  refert,  ideo  dicit  honoris  esse,  non  cognationis  \\ 
5  legeris  Daniel:  legiri  F  \\  6  quae  F:  quod  Daniel  ||  fatualiter  F\  cretici  F  || 
7  superflao  Daniel:  profluo  F  ||  humiliter  F:  inutiliter  Daniel  ||  8  eius  seclusit 
Masvicius  ||  neutericus  F  netutericus  G  ||  famamqve  .  .  .  posterorum  om.  F 


SERVII  GRAMMATICI 

IN  VBRGILII  AENEID0S  LIBRVM  NONVM 
COMMENTAEIVS. 

1.  atqve  EA  diversa  penitvs  dvm  p.  G.  in  hoe  libro  mutaiio 
est  rerum  orunium:  nam  et  personae  et  loea  alia  sunt  et  aliud  nego- 
tium  ineipitur;  ab  Aenea  enim  transit  ad  Turnum,  a  Tuscia  ad 
Ardeam,  a  petitione  auxiliorum  ad  bellum.  quem  transitum  quidam 
culpant,  nescientes  Vergilium  prudenter  iunxisse  superioribus  nego-  5 
tiis  sequentia  per  illam  particulam  catque  ea  d.  p.  dum  parte  gerun- 
tur?,  scilicet  dum  offeruntur  arrna,  dum  dantur  auxilia.  c&m'  enim 
cum  sit  conmnctio,  foic  tamen  adverbii  vim  obtinet:  Terentius  mea 
nifoil  referty  dttm  patiar  modo.  sane  formatus  est  iste  liber  ad 
illud  Homeri,  ubi  dicit  per  noctem  egressos  esse  Diomeden  et  Vlixen,  10 
cum  capto  Dolone  castra  penetrarunt:  nam  partem  maximam  et 
oeconomiae  et  negotiorum  exinde  habet.  diversa  penitvs  valde 
diversa,  id  est  longius  remota,  vel  apud  Pallanteum  vel  in  Etruria: 
unde  paulo  post  <(10)>  dicit  cnee  satis?  extremas  Corythi  penetravit 
ad  urbes  Lydorumque  manum'.  15 

2.  irim  Iris  quasi  £Qig  dicta  est:  numquam  enim  ad  concilia- 
tionem  mittitur,  sicut  Mercurius,  sed  ad  disturbationem.  et  est 
ministra  non  tantum  dearuin,  sed  et  deorum:  nam  praeter  Homerum 
et  Vergilius  hoc  probat,  dicens  <(800)>  aeriam  caelo  namluppi- 
ter  Irim  dimisit,  germanae  haud  mollia  iussa  ferentem.        20 


8  Terentius]  Eun.  II  3,  29    ||    16  Iris  .  .  .  dimisit]   exscr.  mythogr.  II  6  et 
Luct.  Plac.  ad  Stat.  Ach.  I  220.    cf.  mythogr.  III  4,  2  et  6 


2  nam  et  aliae  personae  vulgo  \\  3  incipit  L  ||  transit  BMF  et  in  ras.  I: 
traxit  ASH\\  tusciam  H\\  ad  om.  LH  (add.  I)  ||  4  peticione  ALM  \  5  uergi- 
lium  F  ||  superioribus  negotiis  iunxisse  B  ||  6  sequentia  om.  B  ||  illam]  eam  B  || 
8  aduerbis  obtinet  F,  corr.  Daniel.  possis  et  adverbii  locum  tenet  ||  9  ad  illa 
BF\\  11  penetrarent  ASM  \\  13  id  est]  et  J3"  ||  16  irin  ALHM,  om.  B  ||  Iris 
om.  M  ||  eris  ABLF  \\  enini  om.  AS  \  18  nam  praeter  homerum  F:  nam  prae- 
ter  deorum  ASBL  (praeter  in  ras.  I)  nam  pater  deorum  H  nam  praeter  dea- 
rum  Ml,  om.  mythogr.  II  et  Steplianus  ||  20  irin  L  ||  dimittit  S  (corr.  s)  de- 
misit  F 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  21 


308  SERVII 

3.  avdacem  ad  tvrnvm  forteni  sine  felicitate,  sicut  de  Pal- 
lante  diximus  <(VIII  110)>.  et  modo  mtdaciae  laus  oportuna,  quia  ad 
audendum  exhortandus  est. 

4.  parentis  pilvmni  Pilumnus  et  Pitumnus  fratres  fuerunt  dii. 
5  liorum  Pitumnus  usum  stercorandorum  invenit  agrorum  —  unde  et 

Sterculinius  dictus  est  —  Pilumnus  vero  pinsendi  frumenti:  unde 
et  a  pistoribus  deus  colitur.  ab  ipso  et  pilum  dictum  est.  quidam 
Pilumnum  et  Pitumnum  Castorem  et  Pollucem  accipiunt:  non  nulli 
laudum  deos:    Varro   coniugales  deos  suspicatur.         saceata  valle 

10  ideo  csacrata?;  quia?  ut  diximus  <I  441)>;  numquam  est  lucus  sine 
religione.  sedebat  ut  Asper  dicit  cerat';  quae  clausula  antiqua 
est  et  de  usu  remota.  secundum  Plautum  autem  csedere5  est  con- 
silium  capere,  qui  inducit  in  Mostellaria  <T  1,  54)>  servum  dicentem 
sine  iuxta  aram  sedeam,   et   dabo  meliora  consilia.     sed  se- 

15  cundum  augures  csedere9  est  augurium  captare;  namque  post  designa- 
tas  caeli  partes  a  sedentibus  captantur  auguria:  quod  et  supra  ipse 
ostendit  latenter,  inducens  Picum  solum  sedentem,  ut  <TII  187> 
parvaque  sedebat  succinctus  trabea,  quod  est  augurum;  cum 
alios  stantes  induxerit.    ergo  csedebat'  aut  erat  aut  consilia  capiebat 

20  aut  augurabatur.  unde  et  hic  lucus  vice  aedis  sacratae  accipi  debet: 
quod plenius  illo  loco  dictum  est  <TII  174)>  hoc  illis  curia  templum. 
aut  quia  in  locis  sacris  sedentes  (qui)  consilia  habituri  erant,  curiam 
in  templo  hdberent:  quod  Numa  cum  sciret,  Vestae  aediculam,  non 
templum   statuit,   ne  ibi  senatus   haberi  posset  et  ipsa  necessitate  vir 


4  Pilunmus  et  Pitumnus  .  .  .  dictum  est]  exscr.  mythogr.  II  183.    cf.  Isid. 
or.  XVII  1,  3 


1  de]  et  F  ||  ad  v.  3  in  marg.  oportuna  est  hoc  loco  laus  audaciae  que  ad 
audendum  exhortatur  T  ||  2  audaciae]  aut  latio  F  ||  3  audiendum  F  ||  exortan- 
dus  G  ||  4  paeentis  .  .  .  dictum  est  om.  F  ||  pitumnus  BLHM  bitumnus  AS. 
ab  aliis  scriptoribus  Picumnus  vocatur.  cf.  Preller  Boem.  Myihol.  I3  p.  376  || 
fuerunt  et  dii  Masvicius  ||  5  bitumnus  Sa  piturum  H  \\  6  sterculinius  ASL 
sterquilinius  B  M  stericulinius  H  ||  Pilumnus  .  .  .  dictum  est  post  sacrata  hdb.  H 
II  pensende  ASH  (pensendi  a  pinsendi  s)  pensendi  L  ||  7  quidam  .  .  .  suspica- 
tur  e  Turonensi  edidit  JDaniel  ||  9  laudum]  infantium  Burmannus  e  scholio  ad 
Aen.  X  76  adscripto.  sed  e  Varronis  (d.  v.  p.  B.  lib.  II)  verbis  a  Nonio  (p.  528  M .) 
laudatis  r  infantium'  deos  parum  accurate  dictos  esse  apparet  quos  Varro  ipse 
r  coniugales*  appellari  docuerit.  quod  interpres  dicit  laudum  deos  a  non  nullis 
putatos  esse  Pilumnum  et  Pitumnum  inde  videtur  explicandum  esse  qiwd  veteres 
a  Castoribus,  quibuscum  illi  comparantur,  equites  in  re  fortiter  gerenda  adiuvari 
crediderunt.  cf.  Preller  Boem.  Mythol.  II3  p.  300  sqq.  ||  10  ut  diximus  supra  LF 
||  13  monte  laria  F,  corr.  Laniel  \\  16  captantur  LM:  captare  namque  ASH 
optabantur  B  captabantur  F  \\  18  succinctus]  om.  AH,  sede  M  sua  intus  F  \\ 
20  uicae  aedis  se  sacratae  accipi  debat  F,  quocum  consentit  G,  nisi  quod  acci- 
piebant  exhibet  pro  accipi  debat,  quod  ipsum  JDaniel  correxit  ||  22  qui  add. 
Masvicius  ||  abituri  G  ||  23  stiret  ueste  ediculam  G  \\  24  templum  om.  G  ||  sena- 
tos  habere  F,  corr.  JDaniel 


COMM.  m  VERG.  AEN.  IX  3-11.  309 

introiret  locum.     nam  et  ipsa  consilia  a  sedendo  quasi   considia  dicta 
sunt;  sedentium  enim  animi  tranquilliores  fiunt. 

5.  thavmantias  securicluHi  poeticam  Thaumantis  filia.  ceterum 
ex  admiratione  hoc  nomen  accepit,  quae  admiratio  de  eius  coloribus 
nascitur.  5 

6.  divvm  promittere  nemo  ?nemo'  pro  cnullus'  posuit.  et 
est  acyrologia:  nam  cdivum  nemo'  non  possumus  dicere,  cum  pro- 
prie  cnemo'  sit  cne  horno9. 

7.  avderet    docet   per   transitum   multa  interdum  temporum 
ratione  provenire,  quae  numina  praestare  non  possunt:  quod  etiam  10 
paulo  post  in  matris   deum   petitione  Iuppiter  probat,   dicens  <(96)> 
cui  tanta  deo  permissa  potestas.       volvenda  pro  Wolubilis\ 

8.  aeneas   vrbe  et  socns  ab  occasione.     et  ostendit  quid  illi  ex- 
pugnandum  sit,  quia  caret  defensore.       vrbe  urbs  ista,  quae  est  ftutam 
<TII  Ibiy  ipse  humili  designat  moenia  fossa.   Jianc  castrum  Lau-  15 
rens  ait  dici  Varro,  oppidum   tacet     sed  ubi  primum  Aeneas  egressus 
sit,  eum  locum  Troiam  nuncupari  traditur. 

9.  palatini  prolepsis  est 

10.  nec  satis  quia  occurrebat  ab  Euandro  eum  facile  posse 
remeare.  corythi  penetravit  ut  totam  \iri\  Etruriam  peragrasse  20 
videatur.  Goryfhi  autem  montis  Tusciae,  qui?  ut  diximus  <VII  209>; 
nomen  accepit  a  Corytho  rege;  cum  cuius  uxore  concubuit  luppiter, 
unde  natus  est  Dardanus.  *penetravit'  autem  bene,  quia  supra  dixerat 
*penitus\ 


1  nam  .  .  .  dicta  sunt]  cf.  Isid.  or.  VI  16,  12  ||  3  thavmantias  .  .  .  nascitur] 
exscr.  myfchogr.  II  6  et  Luct.  Plac.  1.  1.  ||  6  nemo  .  .  .  ne  homo]  cf.  Charis. 
p.  96,  15  K.  et  Isid.  or.  X  184 


1  considia]  consilia  F  ||  2  animi  om.  G  \\  tranquiliores  F.  ex  verbis  quae 
sunt  unde  et  hic  . . .  tranquilliores  fiunt  eum  qui  pleniorem  commentarium  com- 
Xjosuit  nihil  ab  auctoribus  suis  accepisse  puto  nisi  haec  hic  lucus  . . .  curia  templum 
et  quia  in  locis  sacris  sedentes  consilia  habere  solebant:  nam  et  ipsa  consilia 
.  .  .  tranquilliores  fiunt:  illa  ad  lvco  (v.  3),  Jiaec  ad  sacrata  valle  sedentes 
(v.  4)  adscripta  fuisse  videntur.  reliqua  ipse  e  Servianis  ad  VII  153  et  174 
scholiis  addidit  •  singulae  scliolii  sententiae  quam  non  sint  apte  inter  se  conexae 
nemo  non  videt.  ||  3  poetam  B  poetica  Stephanus  ||  4  quae]  quia  Burmannus  || 
5  nascitur]  et  Graece  &ccv[icc  dicitur  add.  Fabricius  ||  8  ne  homo  F:  nec  homo 
reliqui  ||  10  peruenire  L  (corr.  I)  ||  quae  .  .  .  possunt]  quae  numquam  praestare 
possunt,  H  ||  praestare  non  possunt  om.  L  (add.  I)  ||  11  improbat  E  ||  13  ad  v.  8 
in  marg.  agit  ab  occasione  T  ||  14  quae  est  tutam]  quae  est  dicta  Troia  ut 
Burmannus.  fort.  quae  est  tutamentis  ab  Aenea  firmata  vel  saepta,  ut  ipse 
e.  q.  s.  urbs  ista,  quia  est  tuta,  ut  F.  Schoellius  ||  15  castrim  F  ||  17  traditur  F 
traditus*  Daniel  tradit  Masvicius  \\  18  prolempsis  F  prolemsis  G- 1|  20  remeare] 
ad  troiam  scilicet  quam  fecerat  in  morem  castrorum  in  marg.  add.  1 1|  in  secl. 
Daniel.  totam  ille  Etruriam  F.  Schoellius  ||  21  qui]  quia  F  ||  23  ad  penetravit 
supr.  vers.  bene  dicit  penetravit  quia  supra  dixerat  penitus  diversa  parte  T 

21* 


310  SERVII 

11.  lydorvmqve  manvm  omnia  haec  ad  occasionem  faciendi  per- 
tinent  ex  longinquitate,  ut  dictum  est,  regionis. 

12.  nvng  tempvs  a  metu.  armat  agrestes  ne  ei  formidinem 
iniciat,  agrestes  esse  commemorat. 

5  13.    tvrbata  arripe  castra  aut  *arripe  et  turba':  aut  turbata 

invade  per  absentiam  Aeneae.  Hurbata'  autem  inordinata:  aut  certe 
Hurba  et  arripe\ 

14.  paribvs  alis  id  est  aeqaalibus.    et  ostendit  aequalem  volatum. 

15.  fvqa  pro  *veloci  reditxC ;  neque  enim  fugit.         secvit   svb 
10  nvbibvs  arcvm  hoc  est  duxit,   ut  <TI  899>  ille  viam   secat  ad 

naves.  et  re  vera  arcus  ipse  variis  coloribus  sectus  est.  bene 
autem  csub  nubibus';   quia  sine   nubis  beneficio   arcus  non  videtur. 

16.  agnovit  ivvenis  deest  *eam\  et  Irim  tantum  agnovit,  non 
et  a  quo  missa  esset;  utrum  a  Iove;   an  a  Iunone.     hinc   est  quod 

15  dicit  cquis  te  mihi  nubibus  actam  detulit  in  terras3?  unde  apparet 
eum  scisse  nuntiam  illam  et  lovis  et  Iunonis  esse. 

19.  repente  item  aliud  augurium:  namque  cum  Iris  sine  nu- 
bibus  non  possit  videri;  post  eius  abscessum  statim  est  secuta  sere- 
nitas.        clara  autem  bene  addidit;  quia  tempestas  tcov  {ibGgov  est. 

-20  20.    discedere  caelvm  chasma   dicit  factum;   id   est  subitam 

aeris  disruptionem  et  quendam  recessum:  per  quod  vult  videri  chasma 
Irim  se  recepisse.  medivm  autem  bene  dixit;  nam  est  et  summum; 
unde  est  (I  225y  sic  vertice  caeli  constitit.  nubes  autem  in 
medio  sunt;  ubi  omnia  ista  sunt  signa  quae  dicit;  id  est  Iris,  sere- 

25  nitas;  chasma:  nam  si  in  summo  fierent,  nullus  videre  potuisset. 
humani  enim  oculi  altiorem  et  nimium  splendorem  ferre  non  possunt. 
sane  chasma  est;  ita  enim  Plinius  vocat;  disruptio  et  quidam  caeli 
recessus.  in  auguralibus  libris  inter  ostenta  etiam  caelum  discessisse 
dicitur.  et  quidam  hic  *caelum'  pro  aere  accipiunt,  ut  Lucretius 
(IV  134)>  in  hoc  caelo  qui  dicitur  aer. 

27  Plinius]  nat.  hist.  II  §  96 


4  supr.  vers.  11  omnia  ista  ad  occasionem  faciendi  ex  longinquitate  regio- 
nis  pertinent  T  \\  hoccasionem  F  ||  pertinet  F  ||  3  ad  nvnc  t.  supr.  vers.  agit  a 
metu  T  ||  a  om.  G  \\  nei  formidini  none  iniceat  L  (corr.  1)  \\  6  invade  om.  JR  || 
ad  tvrbata  supr.  vers.  inordinata  T  ||  inordinata  autem  aut  certe  F,  correxi  || 
8  aliis  F  ||  9  ad  fvga  supr.  vers.  ueloci  reditu  T  ||  12  quia]  quasi  M  ||  13  ivve- 
nis  . . .  dicit  om.  H\\  14  esset]  sit  F  ||  15  apperet  eam  F,  corr.  Daniel  ||  17  Iris] 
ipsis  F  |  18  post  cuius  abscissum  F  ||  19  addit  H  ||  20  discendere  L  (corr.  I) 
discindere  H  discere  F  ||  chasma  autem  A  ||  21  disruptionem]  distinctione  H  || 
secessu  F  ||  per  om.  L  (add.  I)  ||  uidere  F  ||  casma  irim  A  casmatrim  8  casma- 
tri  H  inter  chas  marim  F,  Irim  om.  &  ||  22  nam]  irim  a  \\  25  fierent  E:  fieret 
reliqui  ||  26  humani  autem  AS  ||  splendorem  F et  exemplaria :  altiorem  ASBHMl 
alciora  L.  aetherem  et  nimbura  altiorem  F.  Schoellius  ||  28  discessus  exempla- 
ria  non  nulla  ||  in  fulguralibus  libris  coni.  P.Begell  ||  ostenta  Laniel:  est  emta  F  \\ 
discisse  F,  correxi 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  11-29.  311 

21.  palantesqve  polo  stellas  bene  'palantes',  quasi  in 
alienum  tempus  errore  venientes:  aut  *palantes'  quae  sunt  palantes, 
epitheton  stellarum  perpetuum.  omina  tanta  scilicet  caelestia.  et 
haec  omina  pro  signis  vel  auspiciis  posuit. 

22.  qvisqvis  in  arma  vocas  vel  Iuno  vel  Iuppiter.  5 

24.  oneeavitqve  aethera  votis  iterum  atque  iterurn,  aut 
alia  atque  alia  est  vota  pollicitus.  locus  autem  iste  dictus  est  secun- 
dum  augurum  morem,  apud  quos  fuerat  eonsuetudo,  ut  si  post 
acceptum  augurium  ad  aquam  venissent,  inclinati  aquas  haurirent 
exinde  et  manibus  et  fusis  precibus  vota  promitterent,  ut  visum  10 
perseveraret  augurium,  quod  aquae  intercessu  disrumpitur:  unde 
etiam  in  duodecimo  visum  augurium  non  procedit  neque  sortitur 
exitum  firnium,  quia  cycnus,  dimissus  ab  aquila,  in  fluvium  cecidit; 
ut  <^XII  255>  praedamque  ex  unguibus  ales  proiecit  fluvio. 
hinc  videtur  etiam  Turnus  minime  potuisse  liberari.  15 

25.  IAMQVE    OMNIS     CAMPIS    EXERCITVS    IBAT    APERTIS     intelle- 

gamus  hunc  exercitum  primo  cpnfuse  in  campos  ruisse,  post  dige- 
stum  in  ordines,  ut  sit  sequentium  fluminum  congrua  comparatio: 
quae  flumina  dicit  post  camporum  inundationem  in  alveos  suos 
reverti.  nam  hoc  vult  dicere:  ut  de  campis  flumina  in  alveos  re-  20 
deunt,  sic  digesta  est  in  acies  militum  multitudo,  quae  fuerat  ante 
diffusa. 

26.  dives  eqvvm  per  genetivum  frequentius  utimur  hac  figura, 
quam  per  ablativum.    sane  hic  secutus  veteres  cuius  rei  dives  addidit, 
cum  alibi  subtraxerit,  ut  <TV  263)>   dives   quae   munera  JDido   et  25 
<VII  IV)  dives  inaccessos  ubi  Solis  filia  lucos. 

27.  coercent   cogunt,   colligunt,   alias  *continent%  alias  *con- 
pescunt\    non  nulli  ^postrema"  pro  *postremas  partes'  accipiunt. 

29.  sedatis  amnibvs  quia  Nilus  exundat  aestate,  cum  cetera  flu- 
mina  inminutione  quieta  sunt.  30 


1  in  alienum  errorem  uenientes  AS  (corr.  a)  ||  3  perpetum  F  (perpetuum  G)  || 
omjnia  ASF  (corr.  a)  ||  ad  omina  t.  in  marg.  quasi  diceret  in  campo  (sic)  uocor 
sequor  prouocantem.  omina  autem  hoc  loco  signa  et  auspicia  debemus  intelle- 
gexe  T  ||  4  haec]  hic  Masvicius  ||  10  et  fusis]  etfusis  F  ||  vota  om.  B  ||  mitterent 
.  .  .  aquae  om.  BLH  (in  marg.  add.  T)  \\  11  intercessum  F  ||  12  in  .XI.  M  || 
non  procedit  nec  sortitur  exitum  firmum  F:  quod  aquae  intercessu  disrumpitur 
firmum  Serviani  libri,  nisi  quod  firmum  est  MM  firmum  non  est  l  ||  15  hic 
M  ||  turno  H  turnum  F  ||  liberare  H  \\  18  sequentium  in  fluminum  ASH  (in 
del.  a)  ||  19  suos  .  .  .  alveos  om.  F  ||  20  alveos  suos  vulgo  ||  26  diues  incesso  rubi 
solis  et  rtq.  G  ||  27  colligunt  om.  H  ||  ad  coercent  supr.  vers.  cogunt  colligunt 
interdum  significant  (sic)  continent  et  interdum  compescunt  T  ||  28  ad  postrema 
supr.  vers.  id  est  postremas  T  \\  29  ad  sedatis  a.  supr.  vers.  quietis  quia  nilus 
aestate  exundat  cum  .  .  .  sunt  T 


312  SERVII 

30.  altvs  per  tacitvm  ganges  fluvius  Indiae  est,  qui  secun- 
duro.  Senecam  in  situ  Indiae  novem  alveis  fluit,  secundum  Melonem 
septem:  qui  tamen  et  ipse  commemorat  non  nullos  dicere,  quod  tri- 
bus  alveis  fluat.    Vergilius  tamen,  Nilo  eum  iungens,  septem  alveos 

5  habere  significai     hanc  varietatem  Donatus  fugiens  longum  hyper- 

baton  facit,  dicens  cceu  surgens  septem  amnibus  Nilus  aut  Ganges\ 

altvs  per.tacitvm  sane  bene  addidit  cper  tacitum  altus',  hoc 

est  per  profundam  altitudinem;  nam  licet  erescat,  intra  ripas  tamen 

est;  nec;  ut  Nilus,  superfunditur  campis;  unde  Asper  distinxit  caltus 

io  per  tacitum5.     et  bene  agmen   exercitus   flumini   conparavit,   quia   et 

fluviorum  agmina  ipse  dicit  <II  782>  leni  fhtit  agmine  Thybris. 

pingvi   FLVMINE   nilvs  Nilus   dictus   est  quasi  viav   llvv,  hoc 

est  novum  limum  trahens:  quod  volens  exprimere  dixit  cpingui  flu- 

mine?;  id  est  fluore,  quae  res  fecundam  efficit  terram:  quod  et  ipse 

15  in  georgicis  <II  187)>  ostendit  dicens  liquuntur  montibus  amnes 

felicemque  trahunt  limum  item  et  viridem  Aegyptum  nigra 

fecundat  harena. 

31.  cvm  reflvit  campis  hoc  est  a  campis  rediit;  tunc  enim  omnia 
ora  eius  apparent:  alias,  cum  abundat,  una  eius  facies  est 

20  34.    ab  adversa  castris   opposita,   an   venienti   agmini?         qvis 

GLOBVS  id  est  quantus:  admirantis  enim  est;  non  interrogantis;  nec 
enini  interrogat  qui  nuntiat. 

37.  hostis  adest  hic  distinguendum;  ut  cheia'  miiitum  sit 
properantium  clamor.    et  est  Ennianum,  qui  ait  heia  machaeras. 

25  ergo  cheia?  ingenti  clamore  dicentes  ad  portas  ruebant.  alii  chostis 
adest;  heia?  legunt.  alii  *lieia'  non  a  persona  ad  personam  dictum 
pntant,  sed  ipsum  poetam  quasi  actu  rei  et  imaginatione  exclamasse. 

1  secundum  Senecam  in  situ  Indiae]  fragm.  11  ap.  Has.  III  p.  420  ||  12  Ni- 
lus  .  .  .  fecundam  efficit  terram]  cf.  Isicl.  or.  XIII  21,  7  ||  16  et]  georg.  IV  291  || 

24  Ennianum]  ann.  v.  585  ap.  Vahl.  p.  85 

2  fluit  .  .  .  alveis  om.  B  ||  Melam  Masvicius.  cf.  Mel.  III  7,  68  ||  3  quod 
tantum  tribus  alveis  Fabricius  quod  tribus  tantum  alveis  Masvicius  ||  4  uer- 
giHus  .F||  7  addit  H  \\  8  per  ante  profundam  om.  F  \\  crescant  EH[\  9  nec  ut 
nilus  F:  nec  iussu  A  nec  ius  S  nec  tacitum  ius  BLH  (del.  Z),  om.  M.  for- 
tasse  intra  ripas  tamen  est  taciturnus  nec  superfunditur  campis  ||  distinxit]  di- 
xit  B  ||  10  et  om.  G  ||  exitus  G  ||  11  agmina  thyibris  F  ||  12  neanei  a,Yn  AS 
nean  cyain  B  neaneylin  L  neane  iacin  H  NeANeiAra  M  NeaneiAYN  F  ||  15  Un- 
quuntur  L  lincuntur  H  ||  19  aparent  F  ||  habundat  F  ||  20  ad  adversa  supr.  vers. 
castris  opposita  siue  ab  agmine  ueniente  T  ||  agmini  G  agmmine  F ',  sed  ne 
add.  man.  rec.  ||  23  eia  Bl  ea  L  ||  24  annianum  B  enniarum  H  iniarum  F  II 
ait]  it  AS   arc  H  ||  eia  ASBHl,  om.  L  ||  macheras  libri,  nisi  quod  machera  F  || 

25  eia  BF  ||  portam  B  ||  ad  heia  supr.  vers.  quidam  heia  non  a  persona  ad 
personam  dictum  uolunt  sed  ipsum  poetain  sub  imaginatione  actae  rei  excla- 
masse  T  ||  a]  ad  F  ||  a  persona  om.  G  ||  27  quasi  hactu  rei  et  maginatione 
(magnatione  G)  et  clamasse  F.  quasi  tactum  rei  imaginatione  F.  SchoeUius 
quasi  in  actu  rei  et  imaginatione  vel  quasi  in  actae  rei  imaginatione  ego 


COMM.  m  VERG.  AEN.  IX  30—52.  313 

39.  NAMQVE    ITA   DISCEDENS    PRAECEPEKAT    exCUSatio   TroiailO- 

ruro,  ne  portas  clausisse  tiniore  viderentur.  optimvs  ARMIS  peri- 
tus  arinoruni,  clux  egregius,  qui  et  futura  provicleret. 

40.  si  qva  interea  fortvna  fvisset  scilicet  bellicus  casus. 

42.  tvtos  servarent  aggere  mvros  id  est  tutos  beneficio  aggeris  5 
muros. 

43.  pvdor  iraqve  monstrat  licet  eos  hortaretur  ira  et  pudor. 

44.  obigivnt  obices  ponunt,  vel  obicibus  muniunt,  et  per  hoc  clau- 
dunt.       facessvnt  %ic  Yaciunf,  alias  *discedunt\  ut  illa  hinc  facessat. 

45.  tvrribvs  pro  *in  turribus'.  10 

46.  tardvm  agmen   pedituni  dicit,   qui  equituru  comparatione 
tardi  sunt. 

47.  vrbi  Troiae;  quam  fecerat  Aeneas  castrorum  in  morem. 

48.  macvlis  qvem  thracivs  albis  figura:  maculas  albas  habens. 

et  nove  albas  maculas  dixit;  cum  proprie  macularum  haec  sit  natura;  15 
ut  obscuritate  sua  album  aliquid  infuscent. 

49.  CRISTAQVE    TEGIT    GALEA   AVREA    RVBRA   pro   * gaUd    Cristas 

habens  rubras\  sed  duo  ablativi  sunt  et  duo  nominativi;  quos  me- 
trica  ratione  diseernimus;  nam  crubra  crista5  longae  sunt  ultimae; 
quia  ablativi  sunt  casus.     sane  huius  niodi  versus  pessimi  sunt.         20 

51.  en  ait  eclipsis  festinationis  exprimendae  gratia :  qiiidqtiid  cnim 
addideris  sensus  admittet. 

52.  principivm  pvgnae  hoc  de  Romana  sollemnitate  tractum 
est.  cum  enim  volebant  bellum  indicere;  pater  patratus,  hoc  est 
princeps  fetialium,  proficiscebatur  ad  hostium  fines;  et  praefatus  25 
quaedam  sollemnia,  clara  voce  dicebat  se  bellum  indicere  propter 
certas  causas;  aut  quia  socios  laeserant;  aut  quia  nec  abrepta  ani- 
malia  nec  obnoxios  redderent.  et  haec  clarigatio  dicebatur  a  clari- 
tate  vocis.  post  quam  clarigationem  hasta  in  eorum  fines  missa 
indicabatur  iam  pugnae  principium.   post  tertium  autem  et  tricesimum  30 

9  illa]  Ter.  Phorm.  IV  3,  30.    cf.  Serv.  ad  Aen.  IV  295 


^  1  descedens  L  descendens  H  ||  2  uideatitur  H  ||  4  schol.  ad  v.  40  om.  F  \\ 
seilicet  et  bellicus  casus  AS\\  5  ad  tvtos  s.  a.  m.  supr.  vers.  beneficio  aggeris 
seruarent  tutos  muros  T  ||  agge  G  ||  aggeres  F  ||  6  muros  om.  G  ||  8  ad  obicivnt 
supr.  vers.  obices  ponunt  vel  obicibus  muniunt  et  ab  alia  manu  claudunt  ob- 
struunt  T  ||  claudunt]  ludunt  F  ||  9  ad  facessvnt  supr.  vers.  faciunt  implent  T  || 
14  ad  macvlis  q.  t.  a.  supr.  vers.  id  est  maculas  albas  habens  T  \\  figura  (figu- 
ras  Daniel)  maculis  albas  habens  F,  correxi  ||  15  hoc  sit  macularum  B  haec 
sit  macularum  L  \\  natura]  om.  BL  (add.  Z),  macularum  H  ||  17  ad  cristaqve 
t.  a.  a.  k.  supr.  vers.  tegit  illum  galea-  cristras  rubreas  (sic)  habens  T  \\  18  ru- 
bans  F  ||  19  crista  rubra  B  ||  21  ad  en  a.  supr.  vers.  eclipsis  est  festinationis 
exprimendae  gratia  facta  T  ||  28  reddiderant  StepJianus  primus  ||  a  claritate  vo- 
cis  om.  B  ||  30  principium  pugnae.  hasta  in  hostium  fines  missa  indicabatur 
principium  pugnae  post  tertium  autem  et  tricesimum  diem  .  .  .  primamque 
deorum  tellurem  hab.  T  ||  tricisimum  F  (corr.  man.  rec.) 


314  SERVII 

diem  quam  res  repetissent  ab  hostibus,  fetiales  hastam  mittebant.  denique 
eum  Pyrrhi  temporibus  adversum  transmarinum  hostem  bellum  JRomani 
gesturi  essent  nec  invenirent  locum,  ubi  hanc  sollemnitatem  per  fetiales 
indicendi  belli  celebrarent,  dederunt  operam,  ut  unus  de  Pyrrhi  militibus 
5  caperetur,  quem  fecerunt  in  circo  Flaminio  locum  emere}  ut  quasi  in 
hostili  loco  ius  belli  indicendi  implerent.  denique  in  eo  loco  ante  aedem 
Bellonae  consecrata  est  columna.  Varro  in  Cdleno  ita  ait  duces  cum 
primum  hostilem  agrum  introituri  erant,  ominis  causa  prius 
hastam  in  eum  agrum  mittebant,  ut  castris  locum  caperent. 

10  ergo  bene  hoc  poeta  de  more  Bomano  tractum  Turno  utpote  duci  dedit. 
sed  in  hac  consuetudine  fetialis,  qui  bellum  indicebat,  antequam  hastam 
iaceret,  etiam  terram  hostium  contestabatur :  unde  quidam  volunt  Aenean 
scientem  quod  bellum  gesturus  esset,  sicut  a  sibylla  cognoverat,  ubi  ad 
Italiae  partem  debitam  venit,  primum  adorasse  terram,  ut  <VII  136)> 

15  geniumque  loci  primamque  deorum  Tellurem. 

53.  clamoeem  excipivnt  socn  legitur  et  cclamore\  si  ccla- 
rnore',  sensus  erit  talis:  hastae  iactum  socii  clamore  comitantur;  si 
cclamorem?;  intellegimus  Turni  eos  clamorem  excepisse  et  cum  fre- 
mitu  eum  secutos  esse,  id  est  excipiunt  clamorem  Turni  et  cum  fre- 

20  mitu  eum  sequuntur. 

54.  inertia  corda  non  re  vera;  sed  sicut  hostibus  videbatur. 

56.  arma  vmos  vehementius  *viros9  pronuntiandum.  gastra  fo- 
vere  veteres  *fovere'  pro  *diu  incolere'  vel  *habitare'  dicebant. 

57.  aditvmqve  per  avia  qvaerit  etiam  per  avia.     sane  ex- 
25  primitur  Turni  violentia;  nam  viam  per  avia  nullus  requirit. 

59.  AD  cavlas  munimenta  et  saepta  ovium.  est  enim  Graecum 
nomen  V  detracto:  nam  Graeci  avldg  vocant  animalium  receptacula. 

7  Varro  in  Caleno]  Biese  p.  247    ||    26  nmnimenta  .  .  .  receptacula]  exscr. 
Isid.  or.  XV  9,  6 


1  feciales  F  \\  2  pyrri  F  ||  3  hubi  F  ||  sollenitate  itatem  F  \\  fitiales  F  (corr. 
man.  rec.)  ||  4  celebrent  F  ||  pyrri  F  ||  5  flaminio  T  fmmineo  F  (corr.  man.  rec.) 
||  ut]  at  F  ||  6  ante  edem  T:  antea  dem  F  ante  pedem  Daniel  \\  7  columna] 
bellone  add.  T  ||  in  calencita  ait  F  ||  8  introituri  erant  T:  introitum  rerant  F 
introitum  ierant  Baniel  ||  omnis  F  ||  9  mitebant  F  ||  10  bene]  be  F  ||  duce  F  T, 
corr.  Gommelinus  ||  11  hoc  F  ||  12  unde  quidam  uolunt  scienter  aeneam  fecisse 
qui  cum  bellum  gesturus  esset  .  .  .  primum  adorauerit  terram  .  .  .  tellurem  T  || 
13  sybilla  F  \\  17  actum  H\\  19  eum  ego:  eos  .F||  secutos  Daniel:  secutus  F  \\ 
20  sequuntur]  secutos  l.  ceterum  veroa  quae  sunt  et  cum  fremitu  .  .  .  Turni 
Servii  esse  videntur  et  a  librario  aliquo  a  priore  et  cum  fremitu  ad  alterum 
aberrante  omissa  ||  21  non]  nam  B  \\  22  ad  vmos  supr.  vers.  uehementer  inhoc 
loco  j>ronuntiandum  est  uiros,  a^FovERE  in  marg.  fouere  ueteres  pro  incolere 
et  .  .  habitare  ponebant  sicut  .  .  .  T  (ante  habitare  duae  litterae  evanuerunt. 
post  sicut  quid  olim  scriptum  fuerit  hodie  non  potest  cognosci)  ||  23  inicolere  F  || 
vel]  et  Daniel  \\  ducebant  F,  corr.  Commelinus  \\  25  per  avia]  peruiam  II  ||  que- 
rit  L  ||  26  enim]  autem  F  ||  nomen  om.  AS  ||  detracto]  adiecto  H  tracto  L 
(corr.  I)   natracto  H  \\  aulas  libri 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  53-74.  315 

unde  in  sacris  aedibus  et  in  tribunalibus  saepta,  quae  turbas  prohibent, 
caulas  vocamus. 

60.  nocte  svper  media  ultra  mediam  noctem,  id  est  plus 
quam  media,  vel  maiore  eius  parte.  et  est  bona  elocutio,  facta  per 
syllepsin;  ut  si  dicas  clegi  nocte  super  media?;  id  est  ultra  mediam  5 
noctem;  nulla  enim  syllepsis  est;  quae  non  et  casum  mutet,  et 
egeat  subauditione,  ut  <285>  hanc  ego  nunc  ignaram  huius 
quodcumque  pericli. 

61.  inprobvs  ira  non  Hra  inprobus%  sed  Hra  saevif :  totum  autem 
summa  brevitate  narratum.  io 

62.  saevit  in  absentes  fantasiam  saevitiae  expressit,  qua  lupi 
sic  circa  caulas  fremunt;  ut  in  ipsis  animalibus  solent. 

63.  ex  LONGO  eabies  absoluta  elocutio,  ut  si  dicas  cille  fame 
fatigatur  ex  longo'.         sangvine  pro  *a  sanguine'. 

66.  et  qva  via  clavsos  cqua?  adverbiuni  loci  est;  non  pro-  15 
nomen:  nam  non  stat  versus;  si  cvia'  septimus  sit;  non  nominativus. 
ergo  cqua  via?  per  quam  partem  via  vallo  Troianos  excutiat.    legitur 
tamen  cet  quae  via';  et  est  sensus  absolutior. 

67.  effvndat  in  aeqvvm  in  planum 7  in  campum. 

70.    invadit  sogiosqve  incendia  foscit  ovantes  hysteroprotcron,  ut  20 
aviditatem  iuvenis  ostenderet.     *incendia'  autem  pro  materia,  ex  qiia 
incendia  sequuntur:  et  videtur  eventum  posuisse. 

72.  tvm  vero  ut  signum  incendendarum  navium  datum  cst. 

73.  facibvs  pvbes  accingitvr  atris  pro  *ad  faces  accingitur% 
ut  sit  dativus,  ut  <TI  235)>  accingunt  omnes  operi:  aut  *accingitur>  25 
armatur;  instruitur  facibus. 

14.    diripvere  fogos  quaeritur ;  quid  ibi  faciant  foci.    sed  in  car- 
minibus  quaedam  nec  ad  subtilitatem  nec  ad  veritatem  exigenda  sunt. 


1  tibunalibus  F  ||  2  caulas  Salmasius  exercit.  Plin.  p.  647:  clausas  F  aulas 
Daniel.  sciens  videtur  monachus  aliquis  clausas  pro  caulas  posuisse  ||  3  ad  nocte 
s.  m.  supr.  vers.  plus  media  nocte  T  ||  4  parte]  transacta  additur  vulgo  ||  facta 
om.  LH  ||  5  sinlempsin  A  sinlemosin  S  silempsin  H  silensin  L  syllempsin  H 
sylempsin  M  sillempsin  F  \\  9  ira^pbus  .F  ||  11  fantasia  iii*§  saeuitiae  M  fantasia 
nfa  euitae  H  \\  qua]  quia  BF\\  12  solet  BF\\  ad  solent  in  marg.  haec  add.  I: 
hoc  dicit:  sicut  lupus  ueniens  ad  caulas  ouium  fremit  et  audiens  agnos  exer- 
cere  balatum,  seuit  in  ipsos  absentes,  tamquam  inter  illos  sit,  non  aliter  in- 
fiammantui'  irae  in  turno  lustranti  et  rnuros  et  castra.  ||  ad  fatigat  supr.  vers. 
instigat  cogit  T.  cf.  Non.  p.  304,  8  M.  ||  13  soluta  B  \\  15  est  loci  AS  ||  17  per 
quam  partem  uia  F:  p.  q.  p.  uiam  ASH  p.  q.  p.  uiae  BLMa  ||  extiat  F  || 
18  quae]  qua  H  ||  19  effvdat  F  \\  ad  m  aeqvor  supr.  vers.  in  planum  campum  || 
21  ad  incendia  supr.  vers.  non  re  uera  incendia  sed  materiam  T  ||  22  sequitur 
F,  corr.  Daniel  ||  etentum  G  ||  23  ad  tvm  v.  supr.  vers.  ut  signum  datum  est 
incendendarum  nauium  T  ||  24  facibvsqve  AcciNaiTVR  atris  libri  Serviani  ||  ad 
facibvs  supr.  vers.  pro  ad  faces  T  ||  accigitur  F  ||  25  dauus  F  ||  26  instruitur] 
Atris  quasi  Ietiferis:  nam  faces  ardentes  sunt  add.  Fabricius  ||  27  faci  F,  corr. 
Daniel 


316  SERVII 

aut  certe  *focos\  quos  ibi  habere  potuerunt.         picevm  fert  fvmida 
lvmen  sordidior  enim  in  taedis  et  ignis  et  fumus  est. 

76.    QVIS  devs  o  mvsae   quia  res   deorum   est   et   ardua;   ideo 

per    se    eam   non  potest  dicere.     hic    autem    gloria  Turni    latenter 

5  ostenditur,  cuius  vis  nisi  a  numinibus  repelli  non  potuit.        tevcris 

aut  detraxit  praepositionem  *ab%  ut  sit  *ab  Teucris';  aut  *Teucris'  in 

honorem  salutemque  Teucrorum  incendia  classibus  avertit. 

78.  pkisca  fides  facto  SED  fama  perennis  omnis  antiquitas 
difficile    pura    et    incorrupta    manat    in   posteros.     hoc    enim    dicit: 

10  factum  hoc  licet  priscum  sit;  id  est  antiquum;  tamen  fama  eius  non 
est  oblitterata  temporis  vetustate.  alii  sic  intellegunt:  fabulosum  est 
quidem,  sed  fides  eius  rei  penes  priscos  est:  ekts  enim  rei,  cuius  aucto- 
rem  facere  noluit7  sic  ordinem  protulit  alii:  iam  quidem  evanuit  ftdes, 
hoc  est  nemo  credit  factum,  adhuc  tamen  fama  vivit  et  dicitur.   *priscd 

15  autem  *fides'  a&oitKjtCa,  quasi  non  sit  facta  historia. 

79.  qvo  primvm  hoc  est  cin  initio';  non  enim  secundo  factae 
sunt  naves  apud  Idam  ab  Aenea.  formabat  id  est  formare 
cogitabat;  non  enim  in  Ida;  sed  apud  Antandrum  factae  sunt.  et 
bene  phrygia  in  ida,  quia  et  in  Greta  est  alia  Ida,  ut  <(III  105)>  mons 

20  Idaeus  ubi  et  gentis  cunabula  nostrae. 

80.  alta  pelagi  absolutum  est;  ut  clata  camporum5. 

81.  ipsa  devm  fertvr  GENETRix  figmentum  hoc  licet  poeti- 
cum  sit;  tamen  quia  exemplo  caret;  notatur  a  criticis:  unde  longo 
prooemio  excusatur.     nam  ideo  et  prisca  ratione  religionis  et  Iovis 

25  beneficio    dicit   esse   perfectum,    ut  naves   mutarentur    in  nynrphas; 
quo  vel  aliqua  ex  parte  possit  esse  verisimile.    sane  quidam  ^fertur* 
reprehendunt,    quod  dicendo  auctoritatem  rei  detraxerit.     alii  laudant, 
quod  dicendo  *fertur'  incredibili   rei   auctoritatem   dare   noluerit. 
berecyntia  mater  deum  a  monte  Phrygiae  Berecynto;  cuius  ultima 


1  hibi  F  ||  2  ex  tedis  M l  \\  3  et  om.  Fa  \\  4  tanta  L  (t  latenter  superscr.  T) 
litante  H  ||  6  ad  incendia  t.  supr.  vers.  aut  a  teucris  auertit  aut  in  honorem  et 
salutem  teucrorum  de  classibus  auertit  incendia  T  ||  ut  si  F  ||  9  manet  S  ma- 
nuaut  B  ||  postera  F  ||  hoc  .  .  .  dicit]  ergo  hoch  (sic)  dicit  F  ||  10  non  est  fama 
eius  AS  ||  11  temporum  F  ||  ad  v.  78  in  marg.  quidam  hoc  sic  intellegunt  fabu- 
iosum  est  quidem  sed  eius  rei  fides  penes  priscos  est  non  nulli  autem  euanuit 
quidem  fides  id  est  nemo  credit  factum  sed  adhuc  fama  uiuit  T  ||  12  rei]  ei  F  || 
an  cuius  se  auctorem?  ||  13  iam]  tam  F\  15  axiopistia  F  ||  ficta  Bentleius  apud 
Hedicke  Varia  p.  7  facta  historica  (scil  fides)  F.  Sclioellius  ||  16  in  om.  LF  \\ 
secundae  B  ||  17  formare  cupiebat  1  cogitabat  L  forma  t  recogitabat  H  ||  19 
frigia  F  ||  20  nostra  F  \\  23  creticis  BLF  priscis  Masvicius  e  Begio  codice  |[ 
26  ad  v.  81  quidam  reprehendunt  cur  dixit  fertur  quod  auctoritatem  rei  detra- 
xit.  alii  laudant  quod  in  re  incredibili  noluit  auctoritatem  dare  T  ||  27  rep- 
dunt  G  ||  28  incredibi  F  incredibile  G  \\  29  berecynthia  AS  bebechintja  B 
berecintia  Lm  berecinthia  HM  verecynthia  F  ||  berecyntho  A  berechinto  B 
berecinto  L   uerecincto  F  \\  cuius  F:  quibus  Serviani  liiri 


COMM,  IN  VERG.  AEN.  IX  76-85.  317 

syllaba  caret  aspiratione,  quam  addimus  quotiens  montem  Deli 
Cynthum  dicimus.  est  autein  tenuis  ista  discretio,  quibus  nominibus 
subtrahi  debet  aspiratio:  nam  ecce  Ripaei;  montes  Areadiae;  non 
scribuntur  cum  aspiratione:  quam  addimus  cum  Riphaeos;  montes 
Scythiae;  significamus.  5 

82.  da  nate  petenti  ac  si  diceret,  ei  quae  iubere  debuerat. 
et  dicendo  *nate*  et  *parens9  iteratione  auxit  adfectum. 

83.  domito  te  poscit  olympo  videtur  hoc  dicere:  praesta  ei; 
cuius  beneficio  servatus  ad  Olympi  regna  venisti.  Saturnus  enim 
cum  omnes  consumeret  filios,  Iovem  solum  esse  non  potuit;  celatum  10 
matris  auxilio.  *doniito?  ergo  c01ympo5  in  tuas  scilicet  leges  per 
beneficium  meum  mundo  redacto.  sane  haec  narratio  tertii  lihri  erat, 
sed  dilata  est,  ut  hic  oportunius  redderetur,  a%it  ne  bis  idem  diceretur: 
potest  ergo  aut  xatcc  tb  (jlcjtico^svov  videri,  aut  hysteroproteron. 

84.  pinea  silva  mihi  congrue:  nam  pinus  in  tutela  est  matris  15 
deum. 

85.  in  arce  fvit  svmma  hoc  est  apud  Gargara;  quae  dicta 
sunt  quasi  cara  caros;  id  est  caput  capitis;  altitudinis  altitudo:  cara 
est  enim  uscpaAiy.  Gargara  autem  sunt  montis  Idae  cacumina;  propter 
quod  dixit  cin  arce  summa'.  sane  et  hic  locum  sacratum  ostendit.  20 
et  *pinea  silva  lucus  fuitf  tdle  schema  est  ut  nec  tamen  interea 
raucae,  tua  cura,  palumbes  feminino  plurali  femininum  singulare 
iungitur,  item  neutrum  singidare,  ut  ite  meae,  quondam  felix  pecus, 
ite  capellae,  aui  dttobits  femininis  phtralibus  masculinum  singidare, 
ut  <(XII  336>  Iraeque  Insidiaeque,  dei  comitatus.         qvo  sagra  25 

17  Gargara  .  .  .  nscpccli]]  cf.  Luct.  Plac.  in  Stat.  Theb.  I  549  ||  21  nec  ta-    - 
men]  buc.  I  57   ||  23  ite  meae]  buc.  I  74 


1  quotienscumque  F  \\  2  cinthum  ALH  chinthum  B  canthum  F  \\  3  de- 
beat  MF  ||  riphei  ASH  ripei  BLM  rifei  F  ||  non]  montes  ASH  ||  4  cum] 
quam  F  ||  quam]  quod  M  \\  rephaeos  F  ||  7  ad  tva  caea  pakbns  supr,  vers.  cum 
dixit  nate  et  cara  parens  auxit  affectum  T  ||  9  cuius  om.  ASH  (add.  a)  ||  bene- 
ficia  AS  (corr.  a)  beneficiis  L  beneficios  H  ||  10  fiiios]  suo  Qege  suos)  add.  F  \\ 
Iovem  .  .  .  auxilio]  iouis  solus  esse  potuit  celatus  matris  auxilio  H  ||  esse]  ab- 
sumere  add.  F  \\  11  in  tuasilicet  lege  L  (corr.  I)  ||  12  tertii  scripsi  Burmannum 
secutus  qui  liaec  adnotavit  c puto  respici  ad  initium  lib.  III  ut  pro  II  legendum 
est9 :  tunc.II  F  tunc  hn  G  ||  erant  G  \\  14  cata  to  siopomenon  F  ||  15  raatris 
deum  est  F  ||  18  cara  earas  S  %aga  xQcizog  vulgo  \\  cara]  caric  B  \\  19  K€cj)aaii  M 
K€(f>AH  F  |j  20  dicit  B  duxit  H  ||  ad  lvcvs  supr.  vers.  id  est  consecratus  locus 
id  est  in  summa  religione  T  ||  21  ut  om.  JDaniel  ||  22  palumbes]  ubi  add.  Da- 
niel  ||  feminium  F  ||  singulare  iungitur  .  .  .  comitatus]  sic  locum  constitui  siiigir 
aeneae  quodam  felix  pecus  aut  duobus  feminis  pluralibus  masculinum  singulare 
que  deico  mitatus  F  singulare  iungit.  Et  Ite  meae  quondam  felix  pecus,  ubi 
duobus  foemininis  pluralibus  neutrum  singulare  que  dei  comitatus*  Haniel, 
quem  Masvicius  secutus  est,  nisi  quod  ite  capellae  post  pecus  addidit  et  que 
dei  comitatus  omissis  neutrum  singulare  respondet  scripsit  ||  25  scJiolium  ad  qvo 
s.  f.  post  quod  est  prius  (v.  87)  liab.  F  ||  ad  qvo  s.  f.  supr.  vers.  sciiicet  friges  T 


318  SERVII 

ferebant  non  addit  qui7  sed  intellegimus  Phrygas:  item  <III  106>  cen- 
tum  urbes  hahitant  magnas,  id  est  Gretes.  et  bene  arbores  con- 
secravit  quibus  inmortalitatem  petitura  est. 

86.  nigranti   picea   cnigranti?    umbrosa.     et   cpicea?    arboris 
5  genus  est;  unde  pix  desudat.    liarum  autem  secundum  Plinium  quin- 

que  sunt  species,  sicut  etiam  supra  <VI  180>  diximus. 

87.  has  EGO  non  ctrabes';  nam  de  aeere  naves  non  fiunt:  unde 
melius  arbores  intellegimus,  referentes  ad  piceas  vel  pinos.  sane 
notandum  trabes  eum  dixisse  de  arboribus,   cum  non  dicantur  trabes, 

10  nisi  iam  caesae  et  compositae.  abutitur  ergo  eo  quod  posterius  est 
pro  eo  quod  est  prius.  classis  egeret  pro  *classe%  genetivus  pro 
ablativo.  et  iusta  Aeneae  petitio,  et  concedentis  benignitas  numinis 
exclusit  piaculum:  nam  his  remotis  sacrilegium  committeretur.  ideo 
addidit  *laeta  dedi\ 

15  88.    timor  anxivs   aut  perpetuum   est  timoris   epitheton:    aut 

certe  verum  timorem  voluit  significare,  ut  separaret  ab  eo  qui  ex 
cupiditate  nascitur  prosperorurn,  ut  <T  137>  exultantiaque  hau- 
rit  corda  pavor  pulsans. 

89.    solve  metvs  id  est  meos. 

20  91.    prosit  nostris  IN  montibvs  ORTAS  bona  brevitate  detraxit 

et  chis'  et  cesse?;  nam  plenum  est  cprosit  his  ortas  esse  in  mon- 
tibns  nostris':  quod  fecit  elocutionis  causa.  sane  hic  ostendit  quod 
supra  arcem  dixit  pro  monte.  et  bene  *ortas%  ut  sensum  quendam  na- 
vibus  daret,  verbum  de  origine  commoda. 

25  92.    torqvet  qvi  s.  m.  aut  sustinet,  aut  nutu  suo  regit. 

93.  qvo  fata  trahis  ostendit  fata  posse  aliquatenus  trahi, 
non  tamen  usquequaque.  hinc  enim  dicit  cquo'?  id  est-  ad  quam 
rem.  petis  istis  id  est  pro  istis;  nam  sic  dicimus  cpeto  tibi% 
id  est  pro  te.     aut  ^istis'  utrum  precibus,  an  navibus? 

30  95.    eas  habeant  ius;  nec  enim  possunt  aeterna  esse  quae  ab 

hominibus  facta  sunt:  Horatius  debemur  morti  nos  nostraque. 
nam  sicut  animi  facta  inmortalia  sunt;  ita  corporis  pereunt:  Sallu- 


5  Plinium]  nat.  hist.  XVI  §  38  sqq.  ||   31  Horatius]  a.  p.  63  ||  32  Sallustius] 
cf.  Iug.  2,  2 


1  addi  F  \\  3  petura  F  ||  7  acerte  H  \\  8  pinus  F  cf.  Neue  Formenl  I2 
p.  515  j|  9  eum  .  .  .  trabes  Servii  sunt  ||  trabes]  non  dici  add.  M,  non  add.  V\\ 
10  caesae]  sint  vulgo  additur  \\  et  diu  compositae  l  \\  11  genitivus  Daniel:  sed 
datiuus  F  ||  17  prosperitate  L  prosperitatis  l  ||  19  ad  metvs  supr.  vers.  scilicet 
meos  T  ||  24  dare  F  \\  commodi  G.  fort.  verbum  de  origine  animantium  com- 
modavit  ||  25  regit  om.  L  ||  26  trihis  H  vocas  tkahis  F  ||  29  istis  utrum  JDaniel: 
sistis  utrumque  F  ||  31  nos  om.  ABLH  (add.  I)  ||  32  animae  LM  ||  ita  .  .  . 
inmortalia  sunt  om.  LH  (add.  I) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  86-109.  319 

stius  eeteriiixi  studia  omnia  nostra,  sieuti  aninia,  inmortalia 

SUnt.  CERTVSQVE    INCERTA    PERICVLA    LVSTEET    AENBAS    SeCUTUS 

dubia  iemptet.  et  hoc  dicit:  casibus  licentiam  haec  petitio  vult  adi- 
mere.  nam  Aeneas  sorte  qua  homo  est;  navigationis  debet  timere 
periculum:  quod  perit,  si  eius  navibus  aeternitas  detur.  5 

96.  cvi  tanta  deo  permissa  potestas  ccui'  ac  si  diceret 
cne  regi  quidem  deorurn'.  *permissa'  autem  data,  ut  hoc  possit 
praestare. 

97.  defvnctae    liberatae,    ut    <TI  83)>    o    tandem    magnis 
pelagi  defuncte  periclis.       portvsqve  tenebvnt  nautico  usus  10 
est  verbo;  cum  de  navibus  diceret. 

98.  qvaecvmqve  hic  ostendit  aliquas  esse  perituras.  evase- 
eit  vndis  de  undis  exierit,  cum  venerit  ad  eum  locum;  de  quo 
navigatura  iam  non  sit.  alii  legunt  cevaserit  undas' ;  quod  si  est, 
intellegimus  ^quaecumqvie  evaserit  undarum  periculum'.  15 

100.  moetalem  eeipiam  poemam  bene  dixit  cmortalem?:  nec 
enim  potest  fieri  ut  eadem  res  et  mortalis  sit  et  inmortalis;  sed  ut 
sit  inmortalis,  ante  est  ut  desinat  esse  mortalis. 

101.  qvalis  neeeia  doto  non  dixit  ctales  erunt':  sic  supra 
<II  223>  qualis  mugitus,  fugit  cum  saucius  aram  taurus.       20 

104.  pee  pice  toeeentes  ardentes:  et  est  figmentum  poeticum. 

105.  totvm  nvtv  tremefegit  olympvm  Honiericum  est  ybiyuv  <J' 
iXilt^ev  "OXvyLTtov. 

106.  adeeat  peomissa  dies  promissum  tempus  advenerat. 

107.  tveni  iniveia  scilicet?  quam  inferebat.  et  modo  ciniuria'  25 
est  ddLxrj{icc,  id  est  iniustitia.  hinc  est  apud  comicos  iniurius  qui 
audet  aliquid  contra  ordinem  iuris.  et  bene  ciniuria'7  quia  et  contra 
necessitatem  fati,  guod  Troianos  ad  Italiam  venire  conpulerat,  et 
contra  rationem  foederis  bella  commoverat.  dlii  *iniuria9  violentia 
accipiunt.  30 

109.    nova  lvx  hoc  est  repentina,  id  est  nimbus  deorum:  quod 


22  Homericum]  11.  I  530.    cf.  Macrob.  Sat.  V  13,  22    ||    25   iniuria  est  in- 
iustitia  .  .  .  iuris]  exscr.  Isid.  or.  V  26,  10 


1  inmortalia  sunt  sicuti  anima  JR  \\  2  ad  certvs  securus,  ad  incerta  dubia 
supr.  vers.  T  |j  3  licentia  F  ||  4  qua]  quia  H  ||  7  ne  regi  H:  nec  regi  ASBMl 
ne  egi  L  nerigi  F  ||  permisso  F  ||  13  cum  venerit  om.  F  \\  14  nauigandum  B 
nauigatur  H  ||  undas  .  .  .  evaserit  Servii  sunt  ||  17  sed  ut  sit  inmortatis  Servii 
sunt  ||  19  dota  F  cloto  l  ||  talis  F  ||  erunt]  sed  intellegendum  est  scilicet  add.  1 1| 
23  €a€aiz€n  oaimiton  F  ||  24  scliol.  ad  aderatp.  d.  om.  F  ||  26  AaiKHMA  A  aaiKNMA  H 
aaiKHMA  M  ||  27  quia]  om.  ASBLH,  nam  Stephanus  \\  28  fati  BM :  faci  ASLH  || 
fati  quod  Troianos  Commelinus:  factque  troianos  F  fas  ee  q;  troianos  G  fati 
Troianos  Daniel  ||   conpulerant  F  ||  29  rectionem  F 


320  SERVII 

ipse  paulo  post  dicit.  in  secundo  <(616>  nimbo  effulgens.  et  hic 
*lu%9  proprie,  aliter  postea  <728>  continuo  nova  lux  oculis  effulsit. 

110.    nimbvs  lumen,  quod  capita  deorum  arribit. 

113.  ne  trepidate  pro  *ne  festinetis'.  et  per  hoc  significatur 
5  ideo  ad  navium  defensionem  egressos  non  esse  Troianos;  quia  numen 
vetavit. 

115.  qvam  sacras  dabitvr  pinvs  fabula  tolis  est:  Attis,  puer  spe- 
ciosus,  cum  matris  magnae  praeesset  sacris,  a  rege  civitatis  suae 
adamatus  est;   sed  cum  intellegeret  vim  sibi  a  rege  instare,   clam  in 

10  silvas  profugit.  cam  ergo  inventus  vim  sibi  videret  inferri,  verenda 
stupratoris  abscidit,  qui  moriens  eandem  ipsam  partem  corporis  puero 
abscidit.  quem  semianimem  sub  pinu  latentem  cum  invenissent  antisti- 
tes  matris  magnae,  perlatum  in  templum  deae  frustra  conati  refcere, 
defunctum   sepelierunt.     cuius   ut  perpetua   maneret    memoria,    mater 

15  magna  instituit,  ut  quotannis  in  sacris  suis  plangeretur,  pinumque 
arborem,  sub  qua  iacuerat,  tutelae  suae  adscripsit,  et  effecit  ut  cultores 
sui  viriles  sibi  partes  amputarent,  qui  archigalli  appellantur. 

116.  ite  deae  pelagi  alii  hucusque  volunt  matrem  deum  lo- 
cutam:  prope  enim  videtur  absurdum  ipsam  indicare  quae  sit,  cum  iam 

20  nymphis  et  audientibus  utique  et  videntibus  dicat.  alii  iungunt  cgene- 
trix  iubet':  et  putatur  melius7  quia  postea  ait  <(X  220)>  quas  alma 
Cybebe  numen  habere  maris  nymphasque  e  navibus  esse  ius- 
serat. 

121.  obstipvere  animi  rvtvlis  hoc  est  Butulorum;    dativus  pro 
25  genetivo.         obstipvere  rvtvli  timuerunt  ergo  Rutuli,  timuit  Mes- 

sapus?  numinis  marini  filius?  qui  utique  fiducia  patris  et  sui  nihil  ex 
mari  timere  debuerit,  vel  certe  <VII  692)>  quem  neque  fas  igni  cui- 
quam  nec  sternere  ferro;  timuit  Tiberis.  per  hos  autem  gradus; 
id  est  Mutuli,  Messapus7  amnis,  maior  Turni  designatur  audacia.  tale 
30  est  et  in  quarto  <529>  at  non  infelix  animi  Phoenissa, 

122.  et  amnis  ravca  sonans  licet  antiquitas  hahuerit  chic9 
et  chaec  amnis^  melius  tamen  est  accipere  crauca  sonans5  pro 
crauce5;  quani*  *rauca  amnis5. 


4  ne  trepidate  pro  ne  festinetis]  cf.  Non.  p.  408,  5  M. 


1  effulgens]  ....  legens  F  (quinque  fere  Utterarum  spatio  relicto)  legen  G  || 
3  abyt  F,  ambit  Daniel,  qui  addidit  ut  saepe  dixi:  quod  nescio  unde  petitum 
sit  ||  6  uetuit  BF  \\  8  a  rege  Daniel:  a  gere  F  \\  9  a  rege  .  .  .  vim  sibi  om.  G  || 
elam]  quasdam  Daniel  ||  11  ipsa  paritem  G  ||  12  semanimem  G  \\  antistes  2P, 
corr.  Daniel  ||  15  quodannis  F  ||  17  ampotarent  F  ||  apellantur  G  ||  19  eum  iam 
nemphus  F,  corr.  Daniel  \\  21  quia  Danieli  que  F  ||  26  fidutia  F  ||  et  haud  scio 
an  secludendum  sit  ||  nihil  et  mari  F,  corr.  Daniel  ||  27  fas]  stas  F  ||  28  timuit] 
etiam  add.  Daniel  ||  29  Messapi  Daniel  ||  amius  F  ||  talis  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  110-131.  321 

123.  REVOCATQVE  PEDEM  TIBERINVS  AB  ALTO  nunc  ipsum  deum 

territum  dixlt:  supra,  undas  fuisse  perterritas  et  in  se  repressas. 

124.  avdagi  tvrno  ecce  ubi  confirmat  epitheton,  quod  Turno  sem- 
per  inponit.     et  hoc  colore  futuram  orationem  ostendit. 

125.  animos  tollit  dictis   magnanimitatem   suam;  qiiia  ipse  5 
non  terreatur,   conprobat  dictis.     tale  est  et  illud  e  contrario  <TIII 
223)>    turbatumque    oculis.    potest   tamen   accipi7    eorum    animos 
tollit,  gui  erant  territi:  et  hinc  *increpat\ 

126.  teoianos  haec  monstra  petvnt  id  est  appetunt;  hoc  est 
ad  Troianomm  pertinet  damnum,  ut  <I  717>  reginam  petit.  10 
ivppiter  ipse  scilicet  qui  omnibus  praestare  eonsuevit:  unde  et 
luppiter  dietus  est;  quasi  iuvans  pater.  ergo  cauxilium  solitum'  non 
eirca  Troianos  accipimus;  sed  quod  ipse  omnibus  praestare  consue- 
vit.     alii  ^auxilium  solitum^  auxilium  fugae  accipiunt. 

127.  NON    TELA   NEQVE   IGNES    EXSPECTANT    RVTVLOS    non    ex-  15 

jDectant   Troiani   ut  Rutulorum  telis   aut  ignibus   pereant;   qui  iam 
navium  amissione  perierunt. 

128.  maria  invia  tevcris   color   est:  nam  rem   quam  pro  se 
Troiani  putabant,  in  contrarium  vertit;  dicens  navigationis  et  fugae 
auxilium  perdidisse   Troianos;   quos   constat  pro  felicitate  habuisse  20 
navigationis  vitare  discrimina. 

129.  rervm  pars  altera  adempta  id  est  naturae  rerum.  rervm 
pars  altera  dempta  humanae  enim  naturae  duo  elementa  concessa 
sunt;  mare  et  terra. 

131.    nil  me  fatalia  terrent  nihil  pro  *non\    et  tacitis  oc-  25 
currit  quaestionibus;  dicens:  si  fataliter  se  ad  Italiam  venisse  dicunt; 
iam  venerunt;  completa  sunt  fata.    et  callide  tacuit  quod  erat  fatale: 
Troiani  enim  dicebant  Italiae  sibi  regua  deberi.     et  est  oratorium 
quaestiones   ita  proponere;   ut  facile   solutionis  sortiantur  eventum. 

11  scilicet  .  .  .  iuvans  pater]  cf.  Gell.  V  12,  4;   Isid.  or.  VIII  11,  34    (|    25 
Nihil  pro  non]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  IV  5,  9 


1  ad  revocatqve  p.  supr.  vers.  cnm  proprie  animantium  sit  reuocare  pedem 
notandum  est  quod  sua  auctoritate  fluuiorum  posse  dici  ostendit  uirgilius  T  \\ 
deum  territum]  tieum  eritum  F  \\  2  supra]  cf.  VIII  240  ||  4  et  hoc  loco  refu- 
turam  F,  corr.  Gommelinus  ||  6  dictum  B  ||  de  contrario  ASF  ||  1  ad  vltro 
animos  t.  supr.  vers.  potest  accipi  quod  eorum  attollat  animos  qui  erant  ter- 
riti  T  ||  8  hinc  Daniel:  ins  F  |j  9  appetunt]  contra  troianos  supr.  vers.  add.  I  || 
hoc  est  .  .  .  damnum  non  deouerunt  cum  Servianis  coniungi  ||  10  ut  reginam 
petit  om.  F ,  reginam  petit  post  adpetunt  hab.  G  ||  13  quod  om.  L  \\  14  ad 
avxilivm  s.  supr.  vers.  quidam  intellegunt  auxilium  solitum  auxilium  fugae  T 
16  ignibus  aut  telis  F  ||  quia  nauium  L  (corr.  I)  ||  17  perierunt  om.  LH  (add.  I) 
20  habuisse]  quod  iam  habebant  finem  uagandi  supr.  vers.  add.  I  ||  23  naturae^ 
vecturae  Buherius  ||  25  et  Daniel:  ut  F  \\  27  sunt  om.  AS  (add.  s)  ||  28  dicunt 
LH  (dicebant  T)  ||   oratorum  AM\\  29  facilem  F 


322  SERVII 

132.  si  QVA  phryges  prae  se  iactant  *iactant%  quasi  et  ista 
confingant.     aut  *prae  se  iactant'  prae  se  ferunt. 

133.  tetigere  qvod  arva  quaestio  est,  an  superare  possint  qui  sorte 
venerint.     et,  sicut  supra  dictum  esb,  per  concessionem  argumentatur : 

5  etiam  si  vera  sint  quae  iactant,  tamen  iam  completa  sunt  Hetigere  quod 
arva  fertilis  Ausoniae  Troes'. 

134.  SVNT    ET  MEA    CONTRA    EATA    MIHI    llOC    falsum    est    quod 

clicit  Turnus.  sed  in  arte  rhetorica  timc  nobis  conceditur  uti  men- 
dacio,   cum  redarguere  nullus  potest;   ut  hoc  loco   est:    quis   enim 

10  vere  potest  scire;  Turno  data  sint;  necne;  responsa?  sane  quia  scit 

falsum  esse  quod  dixit;   argumentis  probare  dicta  contendit,   dicens 

esse  sceleratam  gentem;  raptam  sibi  coniugem:  in  quo  facto  utitur 

Graecorum  exernplo,   qui  rapta  Helena   gentem   delevere  Troianam. 

136.    conivge  praerepta   invidiose   sponsam   coniugem  vocat. 

15  nec  solos  tangit  atridas  iste  dolor  eur  non  in  similitudine 
criminis  sit  poenae  similitudo?  si  culpa  repetitur;  supplicia  quoque 
geminentur. 

138.  periisse  semel  satis  est  quasi  obiectio  estj  ut  si  dicatur:  sed 
periisse  semel  satis  est,  immo  vero  semel  satis  fuit  eos  peccasse:  ex  quo 

20  colligitur  quotiens  peccaverunt,  totiens  eos  perire  debere. 

139.  PENITVS  MODO  NON  GENVS  OMNE  PEROSOS  FEMINEVM   modo 

omne  genus  femineum  non  eos  penitus  perosos  decebat;  propter  quod 
ante  perierunt.     locutus  est  autem  figurate. 

140.  medii  fidvgia  valli  quod  inter  Troianos  Buhdosque  sit  me- 
25  dium.    et  bene  de  muris  nihil  dixit. 

141.  fossarvmqve  morae  non  tutela;  sed  mortis  dilatio. 

142.  an  non  vidervnt  .  legitur  et  cat  non  viderunf:  si  can 
non';  absolutum  est;  si  cat  non';  inceptiva  est  particula;  ad  ornatum 
pertinens:  Horatius  at  o  deorum  quidquid  in  caelo  regit.    tale 


29  Horatius]  epod.  V  1.    cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  IV  1,  42 


2  fingant  EH  fingunt  L  (confingunt  T)  confringant  F  ||  aut  Daniel:  eam  F  || 
prae  se  ferunt  Masvieius:  praeferunt  F  \\  3  ad  v.  133  in  marg.  per  concessio- 
neni  argumentatur  hoc  loco  quasi  dicat  etiamsi  uera  sinfc  quae  iactant  iam 
completa  sunt  T  ||  possent  F,  correcci  ||  5  sunt  F  ||  9  in  hoc  loco  Fl  \\  est  om.  F  |j 
10  vere  om.  F  ||  Turno  data  sint]  si  turno  uere  data  sint  F  ||  Turno]  cur  non 
Hl  sunt  AL  (sint  al)  \\  11  dixit]  loquitur  F  \\  12  sceleratam  esse  M  ||  ob  raptam 
Fabricius  ||  ucitur  H  iacr  F  ||  13  ob  raptam  helenam  F  ||  14  vocat]  dixit  B 
15  similitudinem  HF  ||  18  ad  perisse  supr.  vers.  quasi  obiectio  est  haec  T 
19  et  quo  F,  corr.  Daniel  ||  21  modo]  ita  inquit  sunt  mulieris  causa  uexati  u1 
detestari  deberent  etiam  nomen  femineum  supr.  vers..  add.  I  ||  22  perosos  esse 
vulgo  ||  dicebat  ASL  (corr.  T)  oportebat  F  ||  24  ad  medii  p.  v.  supr.  vers.  quod 
inter  troianos  et  rutulos  erat  medium  T  ||  intra  F  ||  26  quasi  non  tutela  Fabri- 
cius  ||  27  videbvnt  A  ||  ad  non  F  ||  29  caeloest  regit  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  132-155.  323 

est  <^VII  363)>  at  non  sic  Phrygius  penetrat  Lacedaemona 
pastor.  et  est  exemplum  a  maiore  ad  minus,  hoc  est:  at7  credo,  non 
viderunt  Neptuni  manu  fabricata  moenia  conflagrasse }  ut  ftduciam  vitae 
in  exiguo  (vallo)  et  parva  fossa  habeant. 

144.  legti  ferro  utrum  *  ad  ferrum  lecti\  an  potius  *acie  lecti%  5 
ut  si  dixisset  *virtute  lecti\         vallvm  historice  locutus  est.     vallum 
autem   dieitur  ipsa   niunitio;   nani  valli  fustes   sunt?   quibus   vallum 
niunitur:    ipse   de   sustentaculis  vitium  primus   vallos   sub   tecta 
referto. 

145.  trepidantia  gastra  ut  <(13^>  turbata  arripe  castra.  io 

146.  non  akmis  mihi  vvlcani  bene  arma  generaliter  dixit: 
nam  e£jpse  habuit  a  Vulcano,  sed  solum  gladium?  ut  (XII  90> 
ensem;  quem  Dauno  ignipotens  deus  ipse  parenti  fecerat  et 
Stygia  candentem  tinxerat  unda.  per  hoc  autem  quasi  latenter 
dicit  se  Achille  esse  meliorem,  qui  se  Troianos  etiam  sine  divinis  15 
armis  superare  posse  confidit. 

147.  addant  SE  protinvs  omnes  ne  timere  videatur  auxilio- 
rum  niultitudinem ;  dicit  incrementa  esse  victoriae.  quidam  ^protinus9 
hic  pro  *Mcet9  accipiunt. 

151.    lvce  palam  propter  tenebras  et  furta  inertia.    vel  *luce%  20 
quod  Ilium  nocte  captum  est:  *palam\  quia  insidiis. 

153.  qvos  distvlit  hector  bene  solius  Hectoris  facta  est 
commemoratio;  ut  ostendatur  perisse  eum,  qui  potuit  esse  terrori: 
per  quod  vult  Aenean  nihil  fortiter  in  bello  fecisse  Troiano.  et  satis 
Hectori  dedit,  quasi  plus  esset  differre,  quam  vincere.  25 

154.  melior  qvoniam  pars  acta  diei  id  est  maior  et  prima. 
an  quoniam  diei  hoc  optimum,  quod  matutinum? 

155.  bene  oestis  coepora  rebvs  in  eo  tantum;  quod  hostes 


6  vallum  .  .  .  munitur]   cf.  Isid.  or.  XV  9,  2    ||    8  primus]    georg.  II  409 
27  an  quoniam  .  .  .  matutinum]  cf.  Non.  p.  2,  14  M. 


2  supr.  v.  142  argumentum  a  maiore  ad  minus  siue  a  specie  quia  quod 
semel  potuerunt  ipsi  greci  facere  possunt  et  alii  T  ||  3  nectuni  G  \\  conflagras- 
set  F,  corr.  Daniel  ||  4  vallo  add.  Masvicius.  in  exigua  et  parva  f.  h.  Comme- 
linus  ||  5  acie  lecti  JDaniel:  ac  relicti  F  malim  ca  me  lecti5  ||  7  autem  Daniel: 
aut  F  ||  10  arripere  F  ||  14  haec  F  ||  17  ad  addant  s.  p.  o.  supr.  vers.  pro  qua7 
litate  materiae  deprimit  omnia.  et  in  hoc  loco  protinus  quidam  intellegunt 
pro  licet  T  (pro  . .  .  omnia  Tiberii  Donati  sunt)  ||  20  inertia]  quia  noctu  captum 
est  ilium  supr.  vers.  add.  I  ||  ad  lvce  p.  supr.  vers.  quia  nocte  ilium  captum 
est  propterea  dicit  luce  et  palam  quia  per  insidias  captum  est  T  ||  23  perisse 
BLHF:  ipse  ASMl  \\  24  et  satis  .  .  .  vincere  post  Troiano  collocavi,  post 
terrori  habet  F  ||  27  diei  F.  Schoellius:  dici  F  dicit  Daniel  an  quoniam  dicitur 
hoc  e.  q.  s.  ego 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  22 


324  SERVII 

non  ausi  sunt  egredi:  nam  nihil  egerant    ergo  liortativa  est  oratio  ad 
socios,  ut  audaciores  esse  debeant,  cum  videant  se  tirneri. 

156.  proovrate  verbum  conposihim,  id  est  curate.  pvgnam 
SPERATE   parari   scilicet   contra   Troianos,  non   a  Troianis,   ne   vi- 

5  deatur  contra  supra  dicta  omnia  nunc  sociis  inferre  terrorem.  ergo 
a  me  parari  sperate,  id  est  pugnaturos  vos  scitote,  licet  hostes  muris 
se  teneant,  ut  <XI  18>  arma  parate  animis  et  spe  praesnmite 
bellum. 

157.  vigilvm  excvbiis  excubiae  diurnae  sunt,  vigiliae  nocturnae. 
10           160.    centeni  qvemqve  secvti  centurionuni  scilicet,   ex  more 

Romanae  militiae:  nam  ex  numero  militum  qui  eos  sequuntur,  gra- 
dus  dignitatis  apparet. 

161.  pvrpvreis  oristis  ivvenes  hic  versus  per  figuratum  ablativum 
prolatus  est 

15  162.    variantqve  viGEs  ut  invicem  potent. 

163.  indvlgent  vino  ablativus  casus  est,  et  deest  *sibi%  ni  figu- 
ratum  est.  indvlgent  vino\  ex  fiducia  scilicet:  sequitur  <(186>  cer- 
nis  quae  JRutulos  habeat  fiducia.  vertvnt  crateras  aenos 
potantes  exhauriunt     et  est  hemistichium  Ennianum. 

20  164.    gvstodia  nomen  ambiguum,  sed  modo  *quae  custodif. 

166.  e  vallo  pro  muro.  armis  alta  tenent  bona  elocutio,  id 
est  armati  tenent  alta,  hoc  est  muros.     ^tenentf  autem  custodiunt 

167.  trepidi  formidine  festini  per  formidinem:  nam  non  est 
iteratio. 

25  168.    explorant  confirmant  pontesqve   qui  fiunt  in  muris 

angustioribus?    ut  sit  facilior   transitus  ad  divisas  muri  partes. 
propvgnacvla  pilas  murorum.  ^ 


9   excubiae   .  .  .  nocturnae]   cf.   Isid.   or.  IX  3,  42    ||    19   Ennianuin]   ann. 
v.  502  Vahl. 


1  egredi]  Homeri  est  (II.  II  381)  vvv  d'  £q%86&:'  liti  Ssltcvov  iva  ^vvaycQ- 
[isv  uQiqa  add.  D  ||  egerent  F  \\  ortatiua  F  \\  2  sotios  G  \\  audatiores  F  ||  timere  G  || 
4  parati  ASL  ||  5  omina  Masvicius  ||  sociis  (sotiis  M)  inferre  terrorem  MF: 
socios  inferuorem  ASH  sotios  putare  inferiores  JR  sotios  inferre  terrorem  L, 
sed  re  terrorem  in  ras.  2 1|  terrorem]  sperate  autem  dixit  quia  cupidos  eos  osten- 
dit  pugnae  et  uictoriae,  ut  uiros  fortes  add.D  ||  6  a  me  pararis  parat  F,  corr. 
Daniel  ||  9  nocturnae  sunt  M  \\  10  more  om.  JRLH  (in  ras.  scr.  I)  ||  11  romana 
militia  JR  ||  12  apparet]  unde  et  milites  dicti  a  mille  et  tribuni  militum  dicti 
sunt  %iIiccq%oi  add.  D  ||  13  pvrpvrei  Daniel  ||  15  ut  .  .  .  potent]  vices  stationum 
Commelinus,  quem  Masvicius  et  Burmannus  secuti  sunt.  ||  17  cernis]  om.  Daniel, 
enim  Masvicius  ||  19  emisthium  L  emisthicium  H  emistichium  reliqui  ||  20  ad 
cvstodia  s.  v.  quae  custodiebat  T  ||  21  ad  e  vallo  s.  v.  de  muro,  ad  et  armjs 
s.  V.  bona  est  elocutio  id  est  armati  custodiebant  alta  id  est  muros,  ad  tenent 
s.  v.  custodiunt  T  ||  pro]  e  Daniel  ||  bone  locutio  (lucutio  G)  F  |[  22tenent 
om.  G  ||  aut  G  ||  25  ad  exploeant  s.  v.  attentius  obseruant  T  ||  27  pilas]  om.  L 
(add.  ?),  pinnas  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  156—182.  325 

171.  eectoees  ivvenvm  legitur  et  ciuveni":  si  ciuveni??  Asca- 
nio;  si  ciuvenum?;  magistros  niilitum  accipe. 

172.  sortita  periclvm  aut  sorte  divisa  ad  defensionem  peri- 
cli:  aut  par  timens  jgerieulum,  qiiocl  quisque  eooperiretur. 

173.  qvod  cviqve  tvendvm  est  exercet  unusquisque  vices  ad  5 
id  quod  aceipit  tuenduni. 

175.  ida  venatbix  a  plerisque  Ida  mater  Nisi  accipitur,  quia 
dixit  Wenatrix':  nam  si  montem  volueris  accipere,  abusive  Idam 
venatricem  dictam  intellege;  pro  cvenationibus  abundantem9:  nam 
cvenatrix5  est  proprie  quae  venatur;  non  quae  venationibus  abundat.  10 
aut  ^venatrix'  pro  his  qui  in  ea  venantur,  ut  domitrixque  Epidau- 
rus  equorum. 

176.  iacvlo  celerem  bene  inducit  Nisum  optimum  esse  iacu- 
latorem,  et  lianc  praemittit  armorum  peritiam?  qua  plurimum  poterit 

in  Euryali  defensione.  15 

178.  troiana  neqve  indvit  arma  hoc  est  qui  nondum  belli- 
cosa  arma  induerat,  id  est  acceperat.  et  hoc  dicit:  pulcher  quidem 
erat?  sed  nondum  bellandi  peritus. 

179.  prima  ivventa  num  prima  lanugine?  intonsa  hoe  ad  sua 
tempora  rettulit;  alioquin  heroes  non  tondebantur.  "  20 

180.  amor  vnvs  erat  id  est  eodem  studio  flagrahant.  pariterqve 
in  bella  rvebant  aut  simul,  aut  similiier  et  pari  virtute}  id  est  aeque 
fortes  erant. 

182.  dine  hvnc  ardorem  mentibvs  addvnt  evryale  an  s. 
c.  D.  E.  d.  c.  apud  Plotinum  philosophum  et  alios  quaeritur,  utrum  25 
mentis  nostrae  acies  per  se.  ad  cupiditates  et  consilia  moveatur,  an 
inpnlsu  alicuius  numinis?  et  primo  dixerunt,  mentes  humanas  mo- 
veri  sua  sponte;  deprehenderunt  tamen  ad  omnia  honesta  inpelli 
nos  genio  eir  numine  quodam  familiari,  quod  nobis  nascentibus  datur, 
prava  vero  nostra  mente  nos  cupere  et  desiderare:  nec  enim  potest  30 


11  domitrixque]  georg.  III  44  ||  21  pariter  sirniliter]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun. 
I  2,  12   ||  25  apud  Plotinum  e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  6,  19 


1  iuuenis  BF  ||  si  iuveni]  si  iuuenis  B,  om.  MF  ||  ascanium  BF  \\  3  diuisi  L 
diuise  II  ||  4  ad  sortita  p.  s.  v.  id  est  par  timens  periculum  .  .  .  experiretur  T  \\ 
aut  parturiens  periculum  F  ||  5  tvendi  A  tvendo  F  ||  est  om.  AMF  ||  8  Iclam] 
id  est  AS  (del.  a)  \\  11  hiis  F  \\  14  qua  ex  quia  L  ||  poterit  om.  AS,  potuerit  M  || 
15  defensationem  JR  defensionem  L  (corr.  I)  ||  16  troiana  nec  M  F  troianaqve  L 
troianeqve  H  ||  19  ad  intonsa  i.  definit  tempus  aetatis.  lanugine  id  est  prirnam 
lanuginem  barbae  tunc  emittebat  T  (definit  tempus  aetatis  Tib.  JDonati  sunt. 
id  est  .  .  .  emittebat  is  scripsit  qui  Tironianis  notis  utebatur)  ||  20  rectulit  F  || 
21  ad  amor  v.  e.  s.  v.  id  est  .  .  .  flagrabant,  ad  pariterqve  i.  b.  r.  aut  simul 
.  .  .  erant.  ruebant  cum  impetu  se  effundebant  T  ||  eodem  I:  eorum  F  \\  22  et] 
aut  T  ||  id  est  om.  T  ||  25  plotinam  F  \\  27  duxerunt  S  ||  30  proba  F  (prava 
man.  rec.) 

22* 


326  SERVII 

fteri  ut  prava  numinum  voluntate  eupiamus;  quibus  nihil  malum 
constat  plaeere.  unde  nune  hic  ortus  est  sensus:  hoc  enim  dicit 
Nisus:  o  Euryale,  dine  nostris  mentibus  cupiditates  iniciunt  et  desi- 
deria;  an  deus  fit  ipsa  mentis  cupiditas?  mentibvs  vero  addvnt 
5  bene  dixit  caddunt*:  nam  animus  mi  natura  prudens  est;  sed  ei 
additur  ut  aliquid  inpatienter  desideret.  non  nulli  tamen  inter  cupi- 
ditatem  et  cupidinem  hanc  differentiam  esse  volunt,  ut  masculino  genere 
Cupidinem  deum  ipsum,  id  est  %ov  "Eqcozcc  significemus,  feminino  cupi- 
ditatem:  quamvis  hocauctores  plerumque  confundunt 
10  183.    dira  magna. 

184.  aliqvid  magnvm  scilicet  per  hostes  transitum. 

185.  agitat  molitur.        qviete  modo  otio,  non  somno;  nam 
in   vigiliis   fuerat   collocatus.     qui   enim   custos  est  de  insomnio  suo 

■  queri  non  potest. 

15  186.     CERNIS     QVAE    RVTVLOS     HABEAT     FIDVCIA     RERVM     ipsius 

desiderii  vult  esse  rationabiles  causas;  ne  vanum  mens  agitare  videa- 
tur:  nam  et  neglegentia  hostium  per  fiduciam  nimiam  ostenditur7  et 
occasio  dabatur  aliquid  strenue  gerendi. 

187.  somno  vinoqve   sepvlti    alterum   pendet  ex   altero.     et 
20  ^sepulti'  quasi  sine  pulsu  et  nihil  sentientes. 

188.  porro  hortantis  est:  aut  num  coniunctio  expletiva? 

189.  qvid  dvbitem  id  est  cogitem:   omnis   enim   cogitatio  in 
dubitatione  est  ante  sententiam. 

190.  popvlvsqve  patresqve  transfert  in  Troianos  Romanam 
25  consuetudinem;  ut  solet  plerumque:  prius  enim  iubebat  aliquid  po- 

pulus,  postea  confirmabat  senatus. 

191.  reportent  portent:  nam  cre*  vacat.    aut  fab  eo  reportare. 

192.  si  tibi  qvae   POSCO   promittvnt  poscere   est   secundum 
Varronem   quotiens   aliquid  pro   merito   nostro   deposcimus;    petere 

30  vero  est  cum  aliquid  humiliter  et  cum  precibus  postulamus.  et  bene 
quod  Euryalum  nolit  ducere  latenter  ostendit:  nam  ideo  adiecit  *mihi 
facti  fama  sat  est\ 

20  sepulti  .  .  .  sentientes]  cf.  Isid.  or.  X  262;  XI  2,  37;  diff.  verb.  522  || 
21  porro  .  .  .  expletiva]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  I  5,  43  et  III  4,  17  ||  28  poscere 
.  .  .  postulamus]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  II  5,  11 

1  proba  1P\  capiamus  S  \\  4  ipse  ASLH  (corr  dl)  ||  6  desideret]  desidera- 
ret  F.  quasi  praeter  eius  naturam  adiunctum  ex  altero  add.  D  ||  non  nulli  .  .  . 
confundunt  post  magna  (v.  183)  colloc.  Daniel  ||  cupidatem  F  (cupiditatem  G)  \\ 
8  gu'NCpuj€a  F  ||  16  uidetur  F  \\  17  fudatiam  F  fidutiam  G  ||  19  sepvlti]  om. 
ALH,  s.  M  ||  23  sientiam  L  (id  est  deliberationem  supr.  scr.  I)  ||  26  post  AS  || 
27  uacant  M  ||  aut  ab*  eo  quod  est  reportare  Daniel  aut  pro  eo  quod  est  ad- 
portare  coni.  Burmannus  coll.  Servii  ad  VII  167  scJiolio.  fortasse  aut  ab  eo 
(i.  e.  ab  Aenea)  reportent  ||  28  est  secundum]  enim  est  sciendum  L  \\  30  uere  H  || 
est  om.  S  ||  cum  ante  precibus  om.  F  \\  31  dicere  ASM 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  183-206.  327 

193.  svb  illo  pro  *ex  illo9:  praepositionem  mutavit 

194.  moenia  pallantea  ubi  nunc  credit  esse  Aenean. 

196.  ardentem  modo  ardentem,  ut  <IV  101>  ardet  amans  Dido: 
an  festinantem?  ut  <T  423>  instant  ardentes  Tyrii:  an  cupiditate 
caedis  flagrantem?   ut  ^XII  71)>  ardet  in  arma  magis:  an  propter  5 
illud  quod  ipse  dicit  *dine  hunc  ardorem  mentibus  addunt9  et  deinde 
*aut  pugnam  aut  aliquid  iamdudum  invadere  magnum9. 

197.  svmmis  adivngere  rebvs  ^sunmium'  et  extremum   dici- 
mus  et  laudabile.     bene   ergo  in  re  dubia  sermone  usus  est  dubio; 
nam    hoc    dicit:    non    debes    me    nec   a  tua   gloria   nec  a  periculis  10 
segregare. 

199.  genitor  bellis  adsvetvs  ipse  puer  est  necdum  proba- 
tus:    unde  se  et  a  belli  temporibus  et  a  patris  virtute   commendat. 

200.  argolicvm  terrorem  quem  Graeci  inferebant.       troiae- 
qve  labores  bene  %ata  xb  6LW7tci^i8vov  annos  JEuryali  ostendit:  nam  15 
si  a  coepto  Troiano  bello,  quod  decennium  tenuit,  septem  anni  erroris 
addantur,   anni   vix   decem   et  septem  sunt     est  ergo  aetas  paene  ad 
hellum  hihabilis;  sed  exercitium  ostenditur}  quod  inter  bella  nutritus  est 

201.  svblatvm  susceptum. 

202.  MAGNANIMVM  AENEAN   (eT    FATA    EXTREMA    SEGVTVs)    ideO  SCCUtUS,   20 

non  ut  vitae  studeam,  sed  gloriae. 

203.  est  hic  est  animvs  chic'  potest  esse  et  adverbium  de- 
monstrantis;  ut  sit  cest  hie?;  id  est  in  meo  pectore.  potest  et  sic 
accipi;  ut  dicas:  est  hic  animus  lucis  contc^^r,  hoc  est  iste  ani- 
mus.     ergo  chic*  et  produci  potest  et  corripi.  25 

204.  ISTVM  QVI  VITA  BENE  CREDAT  EMI    QVO   TENDIS    ItONOREM 

qui  istum  honorem,   quo   tendis,  id   est  ad   quem  niteris,    libenter 
emat  vita>  id  est  vitae  pretio. 

205.  nil  tale  verebar  quale  tu  suspicaris. 

206.  non  distinguendum ,  ut  initium  iuris  iurandi  sit  *ita  me  refe-  30 
rat*.         referat  tibi  magnvs  ovantem  ivfpiter  mire  ius  iurandum  con- 


8  summum  .  .  .  laudabile]  cf.  Non.  p.  401,  33  M.  ||  19  svblatvm  snsceptum] 
cf.  Non.  p.  316,  28  M. 


1  ad  svb  s.  v.  ex  T\\  2  aenea  esse  AS  \\  3  ad  ardektem_a.  a.  s.  v.  aufc  re 
uera  ardentem  aut  festinantem  aufc  cupidifcate  caedis  nagrantem  aut  propter 
illud  dixit  diine  hunc  ardorem  et  reliqua  T  ||  ut  Daniel:  aut  ut  F  aut  G  \ 
4  cipiditate6r  ||  5  caedi  F  \\  6  dicat  Daniel  ||  dine]  ne  F  ||  8  aut  extremum  F  \ 
9  in  rebus  dubiis  F  ||  13  a  belli  temporibus  F:  ab  illis  temporibus  Serviani 
libri  ||  15  cata  to  siopomenon  F  \\  euriali  F  ||  16  a  coepto  Daniel:  accepto  F  |j 
decendium  F  ||  20  ad  fata  extrema  secvtvs  s.  v.  scilicet  ut  non  studeam  uitae 
sed  gloriae  T  ||  28  vitae  om.  AS  \\  30  ad  non  s.  v.  hic  est  separandum  ut  ini- 
tium  sit  iurandi  ita  me  T  \\    31  mireus  iurandum  6r 


328  SERVJI 

posituw,;  sic  enim  iurat,  quasi  relicturus  eum7  cum  de  virtutibus  eius 
optime  sentiat. 

207.  haec  humana  negotia:  vel  quae  loquitur. 

208.  sed  si  qvis  multas  ca%isas  praetendit:  primam  ipsius  pueri, 
5  secundam  propter  se,   tertiam  matris.     et  est  parenihesis  *quae  multa 

vides  discrimine  tali9,   hoc  est  quae  multa,  ut  in  tali  discrimine,  acci- 
dere  posse  intellegis. 

211.  pretiove  pro  *vel9 :  ^ve*  enim  syllaha  proprie  *veV  significat. 

212.  mandet  hvmo  inulti  liic  distinguunt;   alii  iungunt  cman- 
10  det  humo  solita^  ut  sit  ccommendet  in  terra\     csolita5  autem  *for- 

tuna5;   quae  piis   invidere  consuevit:    Statius?   hinc  trahens  colorem, 
ait  invida  fata  piis  et  fors  ingentibus  ausis  rara  comes. 

213.  absenti  quem  non  sepelierit         absenti  ferat  inperias 
lioc  est  cenotapliion  faciat  et  inpleat  honorem  sepulcri.     de  inferiis 

15  autem  plenius  in  qttarto  georgicorum  invenies. 

214.  miserae  ad  illum  exitum,  quem  timet,  retulit:   an  dolenter 
iam  *miserae%  quae  in  lioc  consilio  filii  periclitatur? 

215.  pver  mire  dissuadet  dicendo  *puer\        e  matribvs  e  nobi- 
libus;  nam  matres  non  nisi  nobiles  dicimus:  unde  et  matronae  dictae 

20  sunt.    scimus  autem  non  omnes  mulieres  in  Sicilia  remansisse:  nam 
legitur  in  xi.  <35>  et  maestum  Iliades  crinem  de  more  solutae. 

216.  nec  moenia  cvrat  acestae  id .  est  nec  tenetur  desiderio  Segestae 
civitatis. 

217.  ille   avtem    hunc    locum    esse   interrupta   oratione  Nisi 
25  intellegimus. 

219.    vigiles  simvl  excitat  qui  vigiliarum  officium  habebant, 


11  Statius]  Theb.  X  384 


1  enim  iurat  F  enumerat  JDaniel  ||  3  vel  om.M  ||  locuntur  L  (loquitur  T)  \\ 
4  acl  rapiat  casvsve  devsve  s.  v.  rnultas  causas  praetendit  primani  ipsius  pueri 
secundam  propter  se  tertiam  matris  T  ||  5  et  est  parenthesis  siquis  in  adversum 
et  rlq.  hoc  est  e.  q.  s.  F,  reposui  ea  Vergilii  verba,  ad  quae  hoc  est  .  .  .  in- 
tellegis  sine  dubio  pertinent  ||  8  sillaba  F  \\  9  hic  om.  ASM\\  distingunt  libri  \ 
alii  iungunt  om.  ASM  ||  10  solito  ASM  (corr.  a)  silito  H  ||  commendat  L  \ 
solita  .  .  .  consuevit]  solita  aut  id  est  cui  mandari  defunti  (defuncti  G)  solent 
fortuna  scilicet  quae  piis  inuidere  consueuit  F.  voluerat  fortasse  plenioris  com- 
mentarii  auctor  commendet  in  terra  solita  id  est  .  .  .  solent.  Solita  aut  for- 
tuna  scilicet  quae  e.  q.  s.  \\  13  ad  absenti  s.  v.  quem  non  sepelierit  T  ||  absenti 
f.  i.  absenti  quemnon  sepelierit  hoc  est  e.  q.  s.  F  ||  16  supr.  vers.  214  hoc  ad 
illum  exitum  retulit  quem  timebat  siue  dolenter  dicit  quia  mater  in  consilio 
filii  iam  periclitabatur  T  \\  dolenter  F:  dolent*  Daniel  dolet  vicem  Masvicius  \\ 
17  misere  G  ||  pariclitator  F  ||  22  ad  maoni  nec  m.  c.  a.  s.  v.  id  est  nec  disiderio 
(sic)  tenetnr  acestae  siue  regis  siue  ciuitatis  T  ||  id  est  om.  F  ||  24  hoc  loco  esse 
interruptam  orationem  Nisi  ab  Euryalo  intellegimus  Fabricius  ||  interruptum  E  || 
Nisi]  g  n  (i.  e.  pro  non)  supr.  scr.  I  ||  26  excitant  ASHM  (corr.  am)  ||  qui 
.  .  .  procedit  om.  H  \\  offitia  M 


COMM.  m  VERG.  AEN.  IX  207-229.  329 

hoc  esi  futwros   vigiles;    alioquin   quomodo   excitat?   et  totum  iunctim 
legendum  est,  ut  simul  et  Idictum  et  factum  videatur. 

220.  servantqve  vices  hic  distinguenduni  est,  alias  sensus 
non  procedit.  statione  relicta  lioc  ad  Nisum  ei  JEaryal/um  pertinet, 
ut  sit  sensus  *statione  relicta  ipse  comes  Niso  graditur' :  quidam  *ser-  5 
vantque  vices  statione  relictd?  pro  *stationis  relictae  vices  servanf  intellegi 
volunt,  ut  <(I  75)>  et  pulchra  faciat  te  prole  parentem,  hoc  est 
pulclirae  prolis. 

221.  regemqve  reqvirvnt  id  est  regis  filium;  ut  <VI  28> 
rnagnum  reginae  sed  enim  miseratus  amorem.  10 

222.  cetera  per  terras  omnes  exaggerat  more  suo  vigilan- 
tum  laborem. 

225.  CONSILIVM    SVMMIS   REGNI   DE    REBVS   HABEBANT    c Sitmmis' 

utrum  maximis,  an  quod  pntabant  eas  in  extremo  sitas?  et  est  Lucilii 
versus  uno  tantum  sermone  mutato;  nam  ille  ait  eonsiliuni  sum-  15 
mis  hominum  de  rebus  habebant. 

226.  iam  nvntivs  esset  ciam?  aut  cito,  ut  festinandum  sit  et 
iam  nuntiandum  Aeneae  nec  differendum:  aut  cum  nullum  invenirent, 
ad  desperationem ,  quasi  nemo  esset  iam7  qui  posset  audere. 

227.  adnixi  iiastis  mira  facies  consilii:  in  rebus  dubiis  non  sedent,  20 
secl  stant.         adnixi  tiastis   ostendit  iam   eos   diurna  statione  fati- 
gatos.     quod  autem  stant  et  Romani  moris  est  et  bellicae  necessi- 
tatis.     hunc   autem   standi   habitum   et   Sallustius   comruemorat,    ut 
fessi  arma  sua  quisque  stantes  incumbere. 

228.  castrorvm  et  campi  medio  m.  inedio  campi  spatio;  qui  25 
campus  castrorum  medius  fuit.  castrorvm  et  campi  medio\  quia  in 
mediis  castris  principia  sunt  semper.  et  bene  *campi  medio\  quam 
*campo  medio':  tunc  enim  *campo  medio%  cum  aliquot  campi  sunt  et 
unus  est  medius  campus,  *campV  autem  *medio'  in  media  parte  unius 
campi.  30 

229.  alacres   concitati:   Terentius  quid  tu  es  tristis?  quidve 

14  Lucilii  versus]  lib.  I  fragm.  VI  ap.  Muell.  p.  2  ||  18  iam  .  .  .  differen- 
dum]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  II  1,  13;  Ad.  II  1,  21;  Phorm.  II  3,  4  ||  23  Sal- 
lustius]  hist.  III  72  Dietsch.,  87  Kr.  cf.  Keil  grammat.  Lat.  VII  p.  478  ||  31  Te- 
rentius]  Eun.  II  3,  13 


1  ad  vigiles  s.  e.  illi  s.  v.  iunctim  est  hoc  intellegendum  (sie)  ut  simul 
dictum  et  factum  intellegatur  T  ||  iunctum  F  ||  2  ut]  et  F  \\  10  miseratur  H  || 
13  ad  svmmis  r.  d.  r.  siue  maximis  siue  in  extremo  sitis  T  ||  14  eas  in]  eafine  G  || 
lucili  F  ||  15  consiliis  F  ||  summi  H  \\  18  inuenissent  ASMl  ||  20  ad  v.  227  in 
marg.  mira  . .  .  stant  T  ||  21  stant  ostendit  ergo  iam  eos  e.  q.  s.  F  \\  diuturna  F  || 
25  campi  spatio  F:  campi  statio  Serviani  libri,  nisi  qiiod  campis  H  campi 
est  statio  Stephamis  \\  27  principes  Daniel  ||  sunt  om.  G  ||  28  cum  aliquot  .  .  . 
autem  medio  om.  G  ||  29  ad  castkorvm  e,  c.  m.  s.  v.  ojuidam  intellegunt  m  me- 
dia  parte  unius  campi  T 


330  SERVII 

es  alacris?  admittier  orant  hoc  .verbo  ostendit  olim  et  apnd  reges 
admissionum  faisse  officium. 

230.     EEM   MAGNAM   PRETIVMQVE    MORAE    FORE    dieebant    Se    ad- 

ferre  rem  inagnam;  cuius  mora  pretium  posset  adferre;  id  est  poe- 
5  nam:  Terentius  ego  pretium  ob  stultitiam  fero:  ut  sit  sensus; 
si  tardius  mittamus  ad  Aenean;  luemus  hostibus  poenas.  alii  sic 
intellegunt:  scimus  quidem  adventum  nostrum  moram  vestris  adferre 
consiliis;  verum  huius  morae  erit  pretium;  id  est  remuneratio:  nam- 
que  hoc  offerebant  quod  illi   eogitabant;  ut   diximus  supra  cquisve 

10  Aeneae  iam  nuntius  esset'?  alii  deesse  putant  c adfirmantes%  ut  sit 
sensus,  adfirmantes  rem  magnam  futuram  et  multum  illos  consecuturos, 
si  audiendi  se  moram  pertulissent.  alii,  qui  pretium  pro  poena  dicunt 
positum,  ita  tradunt,  eos  anxios  tam  diu  super  rebus  duhiis  futuros, 
quam  diu  se  non  admiserint  ad  loquendum. 

15  231.    accepit  trepidos.  festinos,  more  suo.    ergo  per  metalepsin 

cupidos  dixit  aymvimvtag:  non  enim  possumus  timentes  accipere,  quod 
festinabant. 

233.  neve  haec  NOSTRis  spectentvr  ab  annis  bene  excusat; 
quia  scit  de  aetate  puerorum  posse  dubitari;  dicens  non  ex  sugge- 

20  rentum  persona;  in  qua  est  maior  auctoritas,  sed  sua  vi  consilia  pon- 
deranda.    c  spectentur'  autem  aestimentur. 

234.  rvtvli  somno  vinoqve  sebvlti  occasio  prius  narratur ,  sic  con- 
silium,  ut  necessario  ad  id  quod  nuntiat,  veniat. 

235.  locvm  insidiis  conspeximvs  ipsi  ordo  est  *locum  conspeximus, 
25  qui  insidiis  patet\    *ipsi'  autem  ad  fidem  pertinet:  qui  enim  rem  tan- 

tam  nuntiat,  debet  firma  auctoritate  contendere.  et  communicat  cum 
socio  quod  solus  conspexit 


5  Terentius]  Andr.  III  5,  4.    cf.  Don.  ad  hune  vers. 


1  ad  admittier  s.  v.  hoc  uerbo  ostendit  apud  reges  admissionis  officium  T  || 
admitier  F  ||  2  aclmisionum  F  ||  5  ego  ASM:  ergo  reliqui  ||  pitium  II  ||  ob  stul- 
titiam]  pro  stultitia  B  ab  stulticiam  L  obstaculi  M  \\  6  mittamus  ASF:  mit- 
tamur  BLHM  \\  8  rememuratio  L  \\  10  s.  v.  280  quidam  putant  deesse  affir- 
mantes  ut  sit  sensus  affirmantes  rem  magnam  p.  m.  f.  T  ||  adfirmantis  F  || 
11  multum  Daniel:  multos  F  ||  15  metalemsin  -F  ||  16  ccyajvLCDwag  scripsi:  ato- 
niontac  F  droviovvzccg  Laniel  ciTioQovvTccg  Commelinus  ||  possum  F  ||  quod 
Laniel:  quid  F.  an  qui?  ||  18  spectentvr]  esset  ASIIM  ||  19  dubitare  F  || 
21  ad  spectentvr  s.  v.  aestimentur  T  ||  22  ad  rvtvli  s.  v.  s.  s.  v.  congrue  dicit 
quia  prius  causa  narratur  deihde  consilium  .  .  .  ueniat  T  \\  rvtili  G  ||  rhoccasio 
F  ||  sic]  quam  Masvicius  ||  23  ad  id]  adit  F  ||  24  ad  locvm  i.  c.  i.  s.  v.  ordo  est 
locum  conspeximus  ipsi  in  biuio  qui  patet  insidiis.  et  quod  dicit  ipsi  ad  fidem 
pertinet  T  ||  25  que  F  (qui  G)  ||  26  nuntiet  F  ]|  auctoritatem  F  ||  cum  socio 
scripsi:  cumscio  F  eonscio  Laniel.  cum  inscio  F.  Schoellius.  sententia  est:  Ni- 
sus  quod  solus  conspexit  Euryalum  quoque  conspexisse  dicit.  cf.  v.  193  rUimulo 
videor  reperire  sub  illo  posse  viam?  et  Serv.  ad  v.  243 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  230-248.  331 

236.  qvi  patet  in  bivio  necessarie  signa  addidit  portae  qvae 
proxima  ponto  apparet,  ut  et  supra  <TII  31>  dixiinus,  castra  Tro- 
iana  in  Ostiensi  fuisse,  siquidem  nullus  alter  loeus  in  Laurolavinati 
liinc  fluvio  cohaeret,  riinc  pelago:  et  nunc  dicit  cportae  quae  pro- 
xinia  ponto',  item  paulo  post  <(466)>  dicturus  est  murorum  in  parte  5 
sinistra  opposuere  aciem:  nam  dextera  cingitur  amni. 

237.  interrvpti  ignes  supra  <187>  aliter  lumina  rara  mi- 
cant.  fvmvs  erigitvr  signum  est  sopitorum  ignium  quotiens 
maior  fumus  erigitur. 

238.  fortvna    occasione    ad   inquirendum   Aenean.     alii   hune  10 
ordinem  volunt  *si  fortuna  permittitis  uti,  mox  hic  eum  spoliis,  ingenti 
caede  peracta,   adfore   cernetis.     nec   nos   via  fallit  euntes   quaesitum 
Aenean  et  moenia  Pallantea9. 

239.  qvaesitvm  ut  quaeramus. 

240.  cvm   spoliis    hinc   est  quod    supra  <206>  Euryalo    dixit  15 
me   referat  tibi   magnus   ovantem  Iuppiter,  respicien#  ad  id 
quod  posset  fortiter  facere. 

241.  nec  nos  via  fallit  bene  ubique  cuncta  cum  amico 
communicat. 

242.  obscvris  primam  svb  vallibvs  vrbem  nos  in  obscuris  20 
vallibus    positi    vidimus    primam    urbem;   hoc    est   primam   partem 
urbis;  nam  Palatium  in  monte  est;  non  in  vallibus. 

243.  totvm  amnem  hoc  est  regionem  amnis. 

244.  ANNIS    GRAVIS    ATQVE    ANIMI    MATVRVS    ALETES    SallustillS 

de  Philippo  qui  aetate  et  consilio  ceteros  anteibat.  25 

246.  NON   TAMEN   OMNINO    TEVCROS   DELERE   PARATIS    ac   si   di- 

ceret:  licet  irascamini  ad  tempus;  hinc  tamen  apparet  non  velle  vos 
penitus  delere  Troianos;  quod  tales  animos  nostris  iuvenibus  datis. 

247.  certa  hoc  loco  firma  vel  fortia. 

248.  VMEROS  DEXTRASQVE  TENEBAT  AMBORVM  llOC  ad  adfectum  30 

retulit;    nec   enim   simul   fieri  potest.     intellegimus   autem   quod    et 
singulos,  et  membratim  amplectebatur. 

10  Fortuna  occasione]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  V  132  ||  24  Sallustius] 
hist.  I  47  Dietsch.,  50  Kr. 


1  ad  qvi  pr  r.  e.  s.  v.  hoc  dicendo  necessario  addit  signa  T  \\  necessariae  G 
necessaria  Gommelinus  ||  2  apparet  .  .  .  proxima  ponto  om.  H  \\  troianorum  E 
3  laurolauinio  JR L    lauronaunati  F  ||  4  cohaeret  hinc  pelago  om.  M  ||  dixit  F 
7  aliter]  om.  R,  aliter  ait  F  ||  10  aeream  F  ||  12  caede  .  .  .  cernetis]  et  rlq.  F 
16  referebat  ASH  (corr.  a)    ||    17   quod  possit  facere  fortiter  L   ||    20  primvm 
ASHM  ||    21  primum  urbem  ASH  (corr.  a)  ||    23  ad  totvm  c.  a.  s.  v.  id  est 
regionem  amnis  T  ||    24  animis  ASM  \\   25  anteibat]   nam  in  senioribus  uiget 
prudentia,    unde   Ouidius   (met.  VI  29)    fseris  uenit  usus   ab   annis'    add.  JD  || 
27  irascimini  M  ||  non  om.  LH\\  29  ad  certa  s.  v.  firma  fortia  T  \\  32  menbra- 
tim  AL  \\  amplectabatur  AS   amplexabatur  B 


332  SERVir 

249.     VVLTVM   LACRIMIS    ATQVE   OEA  RIGABAT    poetice    iuiixit,    et 

niodo  unura  significant:    est  autem  iteratio.     interduni  recipiimt  di- 
scretionem;  nam  os  est  naturaliter  facies,  quam  habemus;  vultus  vero, 
quem  pro  motu  animi  ad  tempus  formamus. 
5  250.    pro  lavdibvs  id  est  virtutibus:  ab  eo  quod  praecedit  id 

quod  sequitur,  ut  <V  355>  primam  merui  qui  laude  coronam. 

252.  di  moresqve  dabvnt  vestri  Ciceronis  est,  tractum  de 
philosophia,  qui  dicunt  sufficere  ad  gloriam  bene  facti  conscientiam: 
scit  enim  poeta  niliil  esse  maius;  quam  quod  vel  a  diis  meruerimus 

10  vel  moribus. 

253.  actvtvm  confestim;  sine  dilatione:  et  est  adverbium  tem- 
poris.  integer  aevi  ^integri  aevi\  figurate:  id  est  adulescens;  cui 
aetas  integra  superest;  unde  Ennius  deos  aevi  integros  dicit  qui- 
bus    multum    aevi    superest.     et  dono   omine  ad  pericida  pergentibus 

15  etiam  per  Ascanium  praemium  pollicetur:  longiorem  enim  eis  vitam 
promittU,  si  ea  exspectent  quae  Ascanius  dare  maior  possiL 

254.  meriti  praestiti;  ut  <V  801>  merui  quoque;  item  <VI 
664>  quique  sui  memores  aliquos  fecere  merendo. 

255.  immo  ego  vos  pulchre  poeta  fidem  sponsionis  Aleti  addidit, 
20  ut  eum  statim  promissa  Ascanii  seqnerentur.       vos  autem  nise  figurate, 

ut  <523)>   voSj    o  Calliope.         sola  salvs  vero,    eui   una   est   salus 
genitore  reducto. 

256.  excipit  ascanivs  id  est  subsequitur:  et  a  poeta  dictum 
est.        per  magnos  nise  penates  hoc  est  quod  ait  <III  12>  penatibiis 

25  et  magnis  dis,  id  est  quos  Aeneas  secum  advexerat;  nam  ideo  ait 
zAssaracique  larem%  id  est  familiae  nostrae  vel  generis  proprium,  vel 
quos  nos  Troiani  praecipue  colimus^   de  quibus  ait  <III  148>  Pliry- 


3  nam  os  .  .  .  formamus]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  I  89;  Isid.  or.  XI 
1,  34  et  diff.  589  ||  12  adulescens  .  .  .  superest]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  III  2,  20  || 
13  Ennius]  trag,  rell.  v.  403  ap.  Ribk  ed.  II7  v.  444  ap.  Vahl. 


2  significat  M  ||  3  ad  atqve  o.  r.  s.  v.  proprie  os  est  facies  quam  habemus 
naturaliter  uultus  uero  quem  pro  motu  animi  ad  tempus  formamus  T  ||  os] 
mos  F,  omisit  Daniel  ||  4  mutu  F  nutu  JDaniel  ||  5  procedit  L  ||  8  philosophis 
F  ||  qui]  om.  L  {a&d.  I),  quia  s  \\  dicit  Z  ||  bene  factam  L  (corr,  l)  ||  conscien- 
tia  MHF.  quod  et  uirgilius  supra  (I  604)  ait  cet  mens  sibi  conscia  recti' 
add.  JD  ||  ad  v.  252  in  marg.  scit  poeta  quod  nihil  maius  est  quam  quod  a  diis 
meraerimus  uel  rectis  moribus  fecerimus  T  ||  9  manus  G  ||  10  vel  moribus]  vel 
rectis  moribus  fecerimus  e  Turonensi  Daniel  ||  13  superest]  manet  Masvicius  \\ 
16  maior  j^:  maiora  Daniel  \\  17  pretii  AS  preteriti  1Z"||  18  alios  B  ||  merendo] 
cum  mereri  sit  conferre  ut  (IV  317)  csi  bene  quid  de  te  merui5  add.  D  || 
19  alaeti  F.  fort.1  fidem  sponsioni  Aletis  addidit,  ut  eam  ||  20  vos  autem  .  .  . 
reducto  post  dictum  est  hab.  F  ||  hisi  F  ||  21  o]  a  G  ||  Calliope  sola  salvs]  cal- 
lio  posse  lasaluus  F  ||  cui  uua  Daniel:  cu  cuna  F  \\  23  schol.  ad  v.  256  post 
deaest  Terra  hab.  F  \\  24z  nisi  penantes  F  ||  26  ad  assaraciqve  l.  s.  v.  id  est 
familiae  nostrae  et  generis  proprium  T  ||  generi  Daniel  ||  27  frigiique  penantes  F 


COMM.  IN  VEEG.  AEN.  IX  249—262.  333 

giiqne  penates,  quos  mectim  a  Troia  mediis  ex  ignibus  urbis 
extuleram.  q%ii  tamen  dii  qui  sint,  a  diversis  varie  traditur,  sicut 
supra  <III  119)  dictum  est. 

257.  canae  vestae  venerabilis ;  antiquissimae:  ipsa  enim  anti- 
quissima  dea  est,  Terra.  5 

258.  obtestor  adiuro.    et  est  ordo  cimnio  ego?  cui  sola  salus 
genitore   reducto,   vos    obtestor  per   deos,   revocate   parentem5. 
FORTVNA  fidesqve  est  id  est  quicquid  casu;  quicquid  consilio  egero, 
vobis  committam:   nam   per  fidem  consilia  significat,  per  fortunam 
opes,  imperium,  cuiuslibet  rei  possibilitatem.    alii  sic  tradunt:  c/br-  10 
tuna9  ut  possitj  *fidesy  ut  velit  promissa  persolvtre.    alii  ita:  quantum 
liabeo  fortunae  in  vestris  pono  gremiis,  doque  fidem  me  ita  animatum 
esse  et  sic  sentire:  *mihi%  inquit,  ^habeo  coniunctam  fortunam  et  fidem9. 
nam  cum  volumus  ostendere  quantum  in  nostra  sit  potestate,  duo  dicimus 
fortunam  et  fidem:  fortuna  de  nostris  est  possessionibus ,  fides  quantum  15 
nobis  creditur  ab  inimicis. 

260.  nihil  illo  triste  recepto  subaudis  cerit\ 

261.  argento  perfecta  id  est  tota  argentea. 

262.  devicta  genitor   qvae   cepit   arisba    atqui    secundum 
Homerum  Arisba  Troianis  misit  auxilia  et  ab  Achille  subversa  est.  20 
sed    accipimus,    aut    ante    bellum    Graecorum    Arisbam    a   Troianis 
captam  et  in  amicitiae  foedus  admissam:  aut  certe  pocula  haec  data 
ab  Heleno?  qui  in  Achillis  bona  per  Pyrrhi  successerat  hereditatem, 
ut   sit   cquae   cepit5   pro    cquae   accepit*   devicta  Arisba;    scilicet    ab 
Achille.    dicta  est  Arisba  ab  Meropis  vel  Macarei  filia,  quam  primum  25 
Paris  in  coniugio  habuit.    quidam  ab  Abante,  qui  Troica  scripsit,  re- 
latum  ferunt9  post  discessum  a  Troia  Graecorum  Astyanacti  ibi  datum 
regnum:   hunc  ab  Antenore  expulsum  sociatis  sibi  finitimis  civitatibus, 
inter  quas  et  Arisba  fuit:  Aenean  hoc  aegre  tulisse  et  pro  Astyanacte 
arma  cepisse,  ac  prospere  gesta  re,  Astyanacti  restituisse  regnum.   quod  30 
si  ita    est,   merito  eam  Aeneas  et  vicisse  et  haec  pocula  inde  cepisse 
memoratur. 


6  obtestor  adiuro]   cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  I  5,  56  ||    19  secundum  Home- 
r imi]  II.  II  836 


2  sint  Masvicius:  sunt  F  ||  tradentur  F,  correxi.  traduntur  JDaniel  || 
5  eterra  F.  fortasse  icl  est  Terra  ||  7  reuocate  per  deos  F  ||  10  et  cuiuslibet 
vulgo  ||  fortunam  F  ||  11  ut  ante  velit  om.  6r  ||  12  vestris  Daniel:  ius  F  ||  doque] 
dequo  G  ||  me  ita  animatum  JDaniel:  mei  daminatum  F  ||  13  inquid  F  ||  abeo  G  || 
fidem]  esse  adcl.  F  \\  14  xnF,  dicimus  Daniel:  duo  dicimus^  fortunam  et  fidem 
scripsi  ||  15  fortunam  de  nostris  G  ||  21  accepinxus  B  accipiamus  l  \\  22  dicta 
F  ||  23  successit  F  ||  27  fuerunt  F  ||  astyanocti  F  ||  28  societatis  F,  corr.  Daniel  || 
29  hastjnacte  F   bastinocte  67  ||  30  gesta  re]  gesa  G  ||  quocl  sita  est  F 


334  SERVII 

263.  DVO  magna  talenta  bene  addidit  cmagna';  naiii  varium 
apud  diversas  gentes  pondus  est  talenti:  unde  talentum  potest  et 
breve  aliquid  et  magnum  significare.  nam  ut  supra  <(Y  112>  dixi- 
mus?    secundum  Plautum    talentum    septuaginta    librarum    est:    qui 

5  cum  dixisset  deberi  centum  quadraginta  libras,  paulo  post  intulit 
duo  talenta,  per  iocum  dicens  debentur  talenta  tot;  quot  ego 
et  tu  sumus.  item  Homerus  talentum  breve  quiddam  ostendit; 
quippe  quod  accepit  victus;  cum  victori  levia  data  sint  munera. 

264.  gratera  antiqvvm  Jioc  est  antiquo  opere  factum,  ttt  ei  pre- 
10  tium  crescat  ex  tempore. 

265.  capere  italiam  obtinere. 

266.  dicere  sortem  statuere.  alii  proprie  cducere?  legunt; 
quod  est  sortium,  ut  <TI  22>  stat  ductis  sortibus  urna.  alii 
%deiceri  legunt  secundum  illud  <V  490>  deiectamque  aerea  sortem 

15  accepit  galea}  id  esi  sortiri  praedam. 

267.  vidisti  qvo  tvrnvs  eqvo  melior  oeconomia:  Nisvim  noluit  in- 
ducere  postulantem  equum  Turni  praemii  loco,  sed  honestius  facit  ultro 
offerri,  cum  Homerus  fecerit  Dolonem  Achillis  currus  inprobe  postu- 
lantem. 

20  268.    ipsvm  illvm  equum  scilicet,  cui  ex  pronomine  addidit  digni- 

tatem. 

269.  excipiam  sorti  extra  sortem  seponam,  ut  tihi  dari  possint, 
id  est  praeter  sortem  dabo.         iam  nvng  aut  *iam  nunc  excipiam\ 

270.  matrvm  cum  dicit  *matrum\  non  solum  sexum  ostendit,  sed 
25  etiam  propter  muneris  laudem  vult  ostendere  fecundas. 

271.  captivosqve  dabit  subaudiendum  *bis  sex\ 

272.  insvper  his  super  haec:  esi  figurata  elocutios  per  dativum 
casum.       campi  qvod  rex  habet  ipse  latinvs  mos  fuerat  ut  viris 


1  bene  acldidit  magna  e.  q.  s.]  cf.  ad  Aen.  V  112  ||  6  debentur]  Plaut. 
Mostell.  III  1,  114  ||  7  Homerus]  II.  XXIII  263  sqq.  ||  18  Homerus]  II.  X  321  j| 
22  extra  sortern  seponam]  cf.  Non.  p.  293,  9  M.  ||  28  mos  fuerat  e.  q.  s.]  cf. 
schol.  vet.  in  Iuven.  II  132 


2  talenti]  talenta  JR  talem  F  ||  et  breue  et  magnum  aliquid  B  ||  4  plauta 
J^H  5  deberi]  om.  AS,  debere  L  \\  cxi  L  ||  6  per  icum  odicens  F  \\  quod  HF  || 
ego]  et  ego  L  ||  7  ostendit]  apucl  quem  in  equorum  cursu  tertium  praemium 
est  lebes  quarto  autem  duo  talenta  argentea  ut  aurea  xm  ds  xsxaQtcp  frrjns 
Svco  %qv6olo  xdlavza  add.  D  ||  8  sunt  L  ||  9  ad  cratera  a  s.  v.  antiquo  .  .  . 
tempore  quasi  ipsa  uetustate  mirabilem  T  ||  liic  est  F  ||  11  ad  capere  s.  v. 
optinere  T  ||  12  dicere  F  dvcere  Serviani  libri  ||  alii  cducere'  legunt,  quod  est 
proprie  sortium  Burmannus  ||  14  deiere  F  ||  15  sortili  F  ||  16  meliore  Laniel  || 
oeconnomia  G  ||  18  offerri  Banieli  effiri  F  ||  dilonem  F  Didonem  JDaniel  \\ 
23  per  L  (praeter  7)  ||  fortasse  id  est  iam  nunc  excipiam  yel  iam  n.  tva  p.  aut 
ci  n.  e.'  diibitatum  esse  videtur  iam  nunc  utrum  ad  excipiam  an  ad  tua  prae- 
mia  referendum  esset  ||  24  schol.  ad  matrvm  e  Turonensi  edidit  Daniel.  est  autem 
Tiberii  JDonati  ||  27  figurate  locutio  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  263—282.  335 

fortibus  sive  regibus  pro  honore  daretur  aliqua  publici  agri  parti- 
eula,  ut  habuit  Tarquinius  Superbus  in  campo  Martio:  quod  ^spatium 
ab  Homero  rs^isvog  dicitur.  hoc  ergo,  quod  Latinus  pro  honore  de 
republica  liabuit,  ab  Ascanio  intellegamus  esse  promissum. 

274.    pectore  toto  omni  adfectu.     et  est  de  proverbio:   Gicero  5 
de  legibus  <I  18,  49>  nisi  toto  pectore  amatur,  ut  dicitur:  cum 
enim  dicit  *ut  dicitur9  ostendit  proverbiale. 

277.  rervm  verborvmqve  fides    et  rem  publicam  tibi  coni- 
mittam  et  tecum  omne  communicabo  consilium. 

278.  CONTRA  QVEM  TALIA  FATVR  EVRYALVS   CUr  ClWl  duobuS  Sti  loCUtUS   10 

Ascanius,  et  unus  illi  respondit,  id  est  Euryalus,  et  minor?  quia 
Eurydlo  et  familiarius  et  posterius  est  locutus,  dein  quia  Euryalus 
matrem  commendare  debeat. 

279.  ME  NVLLA  DIES  TAM  FORTIBVS  AVSIS  DISSIMILEM  ARGVERIT 

ab  hoc  officio  et  ab  hac  audacia  accessu  temporis  inferior  non  pro-  15 
babor,    qualiscumque    fortuna  comitetur.     id  est  numquam  aut  tam 
secunda  fortuna  acciderit,  aut  tam  adversa,  ut  me  dissimilem  mei  fa- 
ciat,  hoc  est  neque  secundis  intumescam,  neque  adversis  deiciar. 

280.  tantvm  tantummodo  hoc  possum  de  me  promittere,  ut 
semper  audeam;  semper  velim  fortiter  facere:  nam  hoc  est  quod  20 
dicit  *fortibus  ausis  dissimilem  arguerit'.  tantum  ergo  meum  est 
hoc  promittere;  sive  prospera,  sive  adversa  fortuna  comitetur:  nam 
caut9  disiunctiva  particula  est?  non  negantis  adverbium.  quidam  sic 
intellegunt:  tantummodo  fortuna  prospera  non  in  contrarium  recidat: 
tamquam  nunc  in  secundis  rebus  sit,  cum  obsideatur.  alii  ita  putant:  25 
me  nulla  dies  dissimilem  arguet,  sive  quae  est  hodie  fortuna  perman- 
serit,  sive  etiam  laeta  fuerit,  id  est  nec  si  feliciter  mihi,  nec  si  infe- 
liciter  cesserit,  dissimilis  ero  huic  conatui.  et  melius  legitur  sine  aspi- 
ratione,  id  est  *aut  adversa9. 

281.  svper  omnia  dona  ultra  omnia?  magis  quam  omnia;  pro-  30 
prie  enim  *super'  hoc  significat:  ut  sit  *pro  omnibus  donis\ 

282.  priami  de  gente  vetvsta  de  familia.  et  bene  eam  etiam  ex 
cognatione  commendat:  nam  Ascanius  nepos  est  Priami  per  Creusam. 

1  sive]  atque  Masvicius  \\  3  temenos  libri  ||  .4  intelleganius  niso  esse  pro- 
missum  Ml  ||  6  amator  F  (corr.  DanieT)  amor  G  \\  7  enim  om.  G  ||  dicit]  dici- 
tur  G  \\  diciturj  datus  F  ||  10  cur  cum  Daniel:  circum  F  ||  11  illi  Masvicius: 
ille  F  illis  Daniel  ||  et  miuor?  quia  Commelinus:  et  minorque  F  ||  12  deinde 
Commelinus  ||  qui  F,  correxi.  quod  Commelinus  ||  13  malim  debebat  ||  16  com- 
mitteretur  L  (corr.  T)  committitur  F  ||  id  est  ad  ipsius  poetae  verba  pertinet  \\ 
17  dissimi  G  ||  18  intumescam  Daniel:  uttumescam  F  ||  21  meum  hoc  est  pro- 
mittere  L  \\  22  committetur  AF  (corr.  a)  commitetur  L  ||  23  negantis]  i.  e. 
haut  superscr.  m  \\  30  ad  svper  o.  d.  in  marg.  super  his  ut  sit  supra  his  omni- 
bus  T  ||  31  hoc  scripsi:  his  F  id  Daniel  ||  homnibus  F  ||  32  euni  LH\\  33  cogi-  " 
tatione  AS  (corr.  a)    cogatione  L  (corr.  T) 


336  .  SERYII 

283.  miseram  quae  sic  inpatienter  diligit  filium. 

284.  mecvm  excedentem  ut  <VI  112>  ille  meum  comi- 
tatus  iter:  vult  enim  intellegi,  sui  causa  matrem  secutam. 

285.  ignaram  hic  Hgnaram'    cui  non  dixerit.  qvodcvmqve 
5  pericli  est  syllepsis:  nam  subaudis  ?periclum?. 

286.  inqve  salvtatam  linqvo  insalutatam:  et  est  tmesis;  ut 
<X  794>  inutilis  inque  ligatus  cedebat. 

287.  qvod  neqveam  lacrimas  perfekre  pabentis  excusat, 
ne  videatur  crudelis:   unde  sequitur  matris  eius  tragicus  et  misera- 

10  bilis  ille   conquestus   <(48(T>  potuisti    linquere    solam   crudelis 
et  talia. 

288.  inopem  modo  auxilii  egentem.  religtae  aut  a  mey  aut 
ab  hominibus. 

289.  avdentior  ut  *  sapientior' ,  ab  appellatione,  non  a  participio 
15  f  futura   cum:    Terentius   in   heauton   timorumeno  <(IV  1,  32)>  natu 

gravior,  ignoscentior. 

290.  m  casvs  omnes  ut  supra  <280>  cfortuna  secunda,  aut 
adversa  cadat\ 

291.  pvlchee  ivlvs  incongruum   epitheton  pulchritudinis  po- 
20  suit7  cum  res  sit  in  hoc  loco  religionis. 

292.  st^inxit  pietatis  imago  praestrinxit,  niomordit,  admo- 
nuit.  sensus  autem  est:  aut  postquam  vidit  istum  sic  amare  ma- 
trem?  paternae  pietatis  virtutem  coepit  agnoscere:  aut  certe  coepit 
etiam  ipse  sic  in  pietatem  moveri;  ut   eius   consueverat  pater:   aut 

25  certe    exemplo    Euryali    avidius    coepit    amare    patrem    etiam    ante 

dilectum. 

296.    nec  paetvm  gratia  talem  parva  manet  debet  ab  onmi- 

bus  coli  quae  talem  creavit:  non  ergo  a  te  tantumy  sed  per  te  com- 

mendatur. 
30  297.    casvs  factvm  qvicvmqve  seqvetvr  satis  congrue;  prae- 

mia  enim  non  debentur  eventui,  sed  voluntati:  hoc  est  quidquid  eve- 

nerit,  praemia  dabo. 


21  strinxit  praestrinxit]  cf.  Non.  p.  365,  11  M.  ||  22  aut  postquam  e.  q.  g.] 
cf.  Macrob.  Sat.  IV  6,  9 


4  agnaram  F  ||  6  est]  esto  F  ||  mesis  A  temesis  Ba  themesis  LM  mes- 
sis  HF\\  7  caedebat  BH  concedebat  l  ||  11  alia  ASF\\  12  auxilio  H\\  13  omi- 
nibus  F  \\  14  avdientior  F  \\  15  cum  del.  Masvicius.  fortasse  futura  cum  ortum 
est  ex  futur  a,  i.  c.  o  i.  e.  futurus  audentior  in  casus  omnes  ||  riata  grauior 
ignoscenr  (i.  e.  ignoscentur)  F  ||  21  momordit  perstrinxit  F  ||  praestrinxit  A  S  L  M 
praestinxit  H:  perstrinxit  BF\\  23  paternam  F  \\  agnoscere  .  .  .  avidius  coepit 
om.  L  (add.  I)  ||  24  sic]  hic  H  \\  in  pietatem  vulgo:  impietatem  H  pietate  ASl 
impietate  B  in  pietate  M F  |]  28  a  te  Gommelinus:  ante  F  \\  30  seqvitvr LH  || 
31  hoc  est  ad  poetae  veroa  pertinet  ||  exuenerit  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  283—307.  *       337 

298.  per  qvod  patee  ante  solebat  alii  volunt  ideo  cante'? 
quia  absens  est  Aeneas:  secl  iurare  possunius  etiani  per  absentis 
filii  caput.  alii  ad  causani  religionis  trahunt;  quae  praecepit^  ut 
filii  imitentur  in  oninibus  rebus  suos  parentes:  ut  nunc  quasi  imi- 
tatio  sit  iuris  iurandi,  ut  dicat  Ascanius  ciuro  per  caput  meum^  5 
sicut  praesens  pater  per  suum  caput  iurare  consueverat  quotiens 
fidem  suam  confirmare  cupiebat.  alii  volunt  ideo  dictum  cante'? 
quia  pontificibus  per  liberos  iurare  non  licebat,  sed  per  deos  tan- 
tummodo,  ut  sit  cante'  antequam  pontifex  esset  Aeneas.  ergo  *ante> 
aut  temporis  est  aut  ordinis.  10 

299.  redvci  rebvsqve  secvndis  mira  arte  moratur  in  pro- 
speris  et  ea  iterat,  tacet  adversa  et  magis  intellectui  et  subauditioni 
relinquit.  cum  enim  non  dicat  csi  non  redieris',  ait  cmatrique  tuae 
generique  manebunt'.  hoc  autem  secundum  morem  Romanorum 
dicit?  apud  quos  ita  praemia  decernebantur  cilli  liberisque  eius',  ut  15 
darentur  liberis  quae  accipere  non  potuissent  parentes. 

302.  lycaon  gnosivs  Cretensis:  et  est  laus  ab  artifice.  hunc 
autem  gladium  Euryalo  datum  intellegimus :  nam  Nisus  accepit 
pellem  et  galeam. 

304.  pellem  horrentisqve  leonis  exvvias   t6   avtb   dixit,  20 
hoc  est  bis  idem;   ut  <(III  247>  bellum   etiam  pro  caede  boum 
stratisque   iuvencis,  Laomedontiadae?  bellumne  inferre  pa- 
ratis? 

305.  galeam  fidvs  permvtat  aletes   galeae   enim  sunt  ex- 
plorantum?   sicut  etiam  Homerus  ostendit.     *permutaf  autem  conpo-  25 
situm  pro  simplici 

307.  primorvm  genetivus  hic  venit  et  ab  eo  quod  est  chic  pri- 
mus  hi  primf,  et  ab  eo  quod  est  chi  primores';  sicut  chi  proceres': 


2  sed  iurare  possumus]  non  iurare  non  possumus  LH  (corr.  I)  nam  iurare 
possumus  Stephanus  ||  3  quia  L  (quae  l)  ||  praecedit  L,  ut  videtur  (praecepit  l). 
malim  praecipit  ||  4  inmitarentur  L  (imitentur  l)  ||  rebus  om.AS  ||  quasi  om.  E  || 
5  ut'J  an  et  ||  9  ante  ante  antequam  om.  ELHM  (add.  I)  j|  12  iterata  ASMl  j| 
13  non  ante  dicat  om.  ELH  (add.  I)  ||  15  illi  liberisque  eius  om.  Ml  ||  19  galea 
et  pellem  F  ||    20  cayto  E   to  auto  H  ||    21  est  om.  AS  \\    22   bellumine  F_\\ 

24  geleae  Commelinusi  alia  ASLM  aliae  EHF\\  explorantumj  arma  add.  F  || 

25  ostendit]  nam  ut  quidam  dicit  alia  bellatoria  galea  alia  speculatoria  in 
marg.  add.  I.  qui  exploratores  sic  armat  et  (ut  Fabricius)  primo  de  diomede 
(II.  X  261)  cl^cpl  ds  oi  nvvsrjv  xscpodrjyiv  s&yjks  .  .  .  [isacw  d'  svl  nilog  kqtiqsl. 
sed  de  iila  diomedis  (galea  vulgo  additur)  proprie  intellegendum  est  quae  sine 
cono  est  ut  occultior  sit  explorator.  talis  enim  uocatur  hcctccitv^  quia  sit  hu- 
milis  fabricata  (fabrica  Masvicius)  icl  est  %a%m  tsvhttj  add.  JD.  his  aliae  bel- 
lantium  ut  idem  de  Paride  (II.  III  336)  yiQatl  d3  stc'  tcp&itKp  kvvsyjv  svtvhtov 
s&rjnsv,  titTtovQiv'  dsivbv  8s  locpog  %cl&v%sq&sv  svsvsv  add.  Fabricius  ||  27  venit] 
est  F  ||  et  om.  EMF  ||  hic  primus  .  .  .  quod  est  om,  ELHM  ||  28  hi  ante  pri- 
mores  om.  F 


338      '  SERVII 

quoruni  nominum  nominativus  singularis  non  invenitur,  licet  dicamus 
chuius  primoris'  chuius  proceris'. 

308.    votis   aut  cum  votis:   aut  pro  reditu  vota  facientes.     an 
iuvenumqne  senumque  manus  ad  portas  votis  prosequitur?  an  iuvenum 
5  quidem  manus  ad  portas,  senum  vero  votis  prosequitur,  ut  iuvenes  qui- 
dem  illos  deduxerint?  senes  vero  optaverint  illis  reditum. 

310.  portanda  nuntianda. 

311.  et  nvbibvs  inrita  donant  ut  ipse  <XI  795>  partem 
volucres  dispersit  in  auras. 

io  312.    svperant  transgrediuntur.     - 

313.  castra  inimica  non  tantum  hostilia,  sed  et  perniciosa; 
nam  cum  dolore  dictum  est  cinimica';  unde  scilicet  redituri  non 
erant,  quod  ex  sequentibus  conprobatur:  dicendo  enim  cmultis  tamen 
ante  futuri  exitio';  id  est  antequam  ipsi  perirent,  ostendit  perniciosa 

15  esse  castra  quae  ipsis  mortem   fuerant  adlatura.     et  bene  eito  dictus 
est  exitits,  cum  castra  mortifera  dicuntur. 

315.  litore  cvrrvs  quia  ante  <236>  dixerat  cportae  quae 
proxima  ponto5:  aut  aream  litori  proximam,  sicut  solet.  quidam 
clitore?  fluminis  volunt. 

20  317.    vina  simvl  Jioc  est  vasa  vini;  scilicet  in  quibus  vina  po- 

nantur.  ore  locvtvs  non  est  perissologia:  nam  secundum  Ho- 
merum  exploratores  quae  volunfc?  plerumque  nutu  plerumque  sibilo 
significant. 

318.  avbendvm  dextra  quia  audemus  et  cursu  et  animo. 
25  nvng  ipsa  vocat  res  id  est  somnus  et  vinum. 

319.  hac  iter  est  per  hostium  caedem  et  audaciam  nostram. 
se  attollere  adsurgere. 

320.  consvle  provide. 

321.  haec  EGO  vasta  dabo   de   quibus   dixit  <315>  ccorpora 
ttQ  fusa  vident\ 


2  huius  proceris  om.  LHM  (huius  proces  (sic)  add.  I)  ||  4  senumque]  senu-F, 
om.  Darriel  ||  5  iuuenis  G  ||  6  deduxerunt  et  optauerunt  F,  corr.  Masvieius  || 
7  nuntianda]  fiuntianda  F  \\  ad  avbae  omnia  discerpvnt  lioc  scholium  edidit 
Faoricius  quia  non  pertulerunt  illa  mandata  Aeneae.  quae  inutiliter  iubentur 
dicitur  ventus  discerpere.  ||  8  partim  ASM  \\  11  pernitiosa  et  Mc  et  lin.  14  libri 
plerique  ||  13  ex  sequentibus]  x  in  ras.  2.  et  sequentibus  Lion,  fortasse  recte  || 
14  ipse  F  ||  15  et  bene  cito  dictum  est  exitio  Daniel.  nisi  fallor,  laudandum 
esse  dicit  poetam  interpres  quod  in  initio  narrationis  infelicem  fore  rei  susceptae 
exltum  significaverit.  \\  17  litore  aut  aream  .  .  .  volunt.  cvrrvs  quia  .  .  .  ponto 
Daniel  ||  18  fortasse  proximam  dixit  ||  quodam  et  uoluunt  F  ||  22  quae]  quod  M, 
om.  LH\\  plerumque  sibilo  om.  M,  plerumque  sibilo  significant  om.  LH  (p.  s. 
significare  add.  I)  ||  23  significant]  apud  quem  Vlixes  Diomedi  sibilo  innuit 
(II.  X  502)  QOLgrjCsv  d'  ccqcc  mcpava^cov  zJvoiiridsi  8Cw  add.  D  ||  25  ad  res  s.  v. 
somnus  et  uinum  T  ||  27  scliol.  ad  se  attollere  et  consvle  hab.  T  ||  29  va- 
stabo  HF 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  308-331.  339 

322.    vocemqve  premit  aut  summissa  voce  loquitur,  aut  tacet  ' 
svperbvm  cur  *superbum'  dixerit  enarrat  *qui  forte  tapetibus  altis  ex- 
tructus' ':  superbum  enim  est  et  nobile,  ut  <(VII  63(J>  Tiburque  super- 
bum.    *extructus'  autem  pro  *extructis  tapetibus  altis\    veteres  et  men- 
sarum  et  tori  struices  appellabant  5 

324.  toto  proflabat  pectore  somnv3i  periphrasis  est,  ne  verbo  hu- 
mili  stertentem  diceret. 

326.  sed  non  avgvrio  potvit  depellere  pestem  ^augurio' 
hic  pro  scientia  augurii:  et  ostendit  per  transitum  fati  necessitatem 
nulla  peritia  posse  depelli.     est  auteni  Homericus  versus.  10 

327.  temere  passim,  fortuito,  neglegenter.  vel  humi  vel  peri- 
culose,  ut  in  consuetudine  solemus  dicere  temerarios  homines.  He- 
mere9  significat  et  *facile\'  Plautus  magnus  est  hic  fluvius,  non 
hac  temere  transiri  potest.  significat  et  *subito\-  Ennius  j-quod 
tam  temere  itis  citate  catomerariis.  significat  *sine  causa\'  En-  15 
nius  haud  temere  est  quod  tu  tristi  cum  corde  gubernas. 

328.  premit  opprimit,  occidit.      svb  ipsis  eqvis  circa  ipsos  equos. 

329.  pendentia  quasi  ebriorum:  aut  ita  iacentium,  ut  colla 
penderent. 

331.    singvltantem  cum  singultu  animam  efflantem.         atro  20 
potest  et  superioribus  adplicari,  ut  sit  inteltectus  *sanguine  singultantem 
atro%  potest  et  sequentibus  iungi;  sed  melius  sequentibus. 


1  aut  .  .  .  tacet]  cf.  Non.  p.  365,  11  M.  ||  3  superbum  .  .  .  nobile]  cf.  Non. 
p.  391,  13  M.  ||  12  temere  significat  et  facile]  cf.  Charis.  p.  221,  11  K.  ||  13  Plau- 
tus]  Bacch.  I  1,  52  ||  14  Ennius]  ann.  v.  543  Vahl.  ||  15  Ennius]  ann.  v.  473  Vahl.  || 
17  premit  occidit]  cf.  Non.  p.365,  18  M. 


1  ad  vocemqve  p.  s.  v.  aut  summisse  loquitur  aut  tacet  et  premit  hoc  loco 
frenat  cohibet  T  ||  4  extructis  F  \\  ad  qvi  f.  t.  a.  e.  s.  v.  pro  extructis  tapetibus 
altis  figurate  T  ||  exstructus  F  ||  apetibus  F  ||  altus  F9  altis  Daniel  ||  mensarum 
ego:  mensura  F  ||  5  tori  struices  F.  Schoellius:  toris  traes  F.  cf.  Fest.  s.  v.  struix 
et  ad  Aen.  IV  267.  mensa  et  toris  tapetes  appellabant  Daniel  mensis  et  toris 
tapetes  appendebant  Fabricianum  exemplar  anni  1613  mensis  et  toris  tapetes 
aptaba,nt  Commelinus.  ||  6  perifrasis  .  .  .  diceret  hab.  T  ||  perifrasius  F  ||  humili 
uerbo  T  ||  7  stertentem  T  sterentem  F  humilis  terrentem  G  ||  8  ad  avgvrio  s.  v. 
augurii  scientia  T\\  10  versus]  &XX'  ov%  oimvoiGiv  £qvc6ccto  %ii]qa  (isIcclvccv  (II.  II 
859)  add.  D  ||  11  fortuitu  ASLHM  \\  ad  temere  i.  t.  i.  s.  v.  humi  uel  periculose 
et  temere  aliquando  signincat  subito  aliquando  facile  aliquando  sine  causa  T  \\ 
vel  humi  e.  q.  s.]  cf.  ad  v.  373  ||  13  rapidus  fluuius  est  hic  Plauius  ||  14  quo 
Ivlasvicius  jj  15  temere  Daniel:  te  in  re  F  ||  catomecariis  Daniel  Ac  temere 
erratis  ScaMger  citati  catomitarii  Masvicius.  Vahlenus  nihil  nisi  quo  tam  temere 
itis  citati  Fnnio  tribuit,  in  catomerariis  latere  suspicatur  Cato  temere  fieri  quae 
e  Gharisio  adscripta  e  margine  in  ipsum  scholium  inlata  sint.  similiter  iudicasse 
videtur  Hauptius,  quem  Keilius  ad  Char.  I.  I.  sibi  indicasse  commemorat  post 
Ennii  verba  quo  tam  temere  itis  legendum  esse  citat  e  Catone  Charisius.  || 
17  ad  svb  i.  e.  s.  v.  inter  ipsos  equos  T  ||  18  ad  secat  pendentia  c.  s.  V.  id  est 
quorum  colla  pendebant  iacendo  siue  quorum  colla  pendebant  cum  secarent  T  || 
aut  ita  Daniel:  hauddita  F  haddita  G 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  23 


340  SERVII 

333.    plvrima  lvserat*  pro  cplurinium  luserat9:  vel  per  pluri- 

mam  noctem. 

335.    deo  vel  vino;  vel  sonino.         protinvs  hic  *porro  tenus\ 
337.    per  ovilia  tvrbans   perturbans  ovilia:   nani  tmesis  est. 
5  339.    mvtvmqve  metv   scilicet  pecus;  nam  male  quidam  acci- 

piunt  cmutum  fremit'  de  leone:  quod  si  dixeris,  vacat  cmetu'. 

340.  incensvs  et  ipse  perfvrit  exemplo  Nisi. 

341,  SINE  nomine  plebem  bene  expressit  et  bellatoris  peritiam 
et   tironis    inconsideratam    aviditatem;    nam  Nisus    reges   interimit, 

10  Euryalus  saevit  in  plebem:  Sallustius  ex  insolentia  avidus  male 
faciendi.  csine  nomine'  autem  dixit  sine  gloria,  quorum  per  humi- 
litatem  non  sunt  omnibus  nota  nomina.  ataui  adiecit  nomina;  nam 
ait  ^Fadumque  Herbesumque  subitf :  ergo  aut  *sine  dignitate  et  nobilitate9, 
aut  seorsum  plebem  dicit  et  seorsum  nobiles7  quorum  nomina  inseruit. 

15  343.    rhoetvm  vigilantem  hoc  loco  non  tantuni  Rhoeti  timor, 

sed    et  Nisi    audaeia   conprobatur.  vigilantem]    *hoc   est   qui   in 

tantum  potando  vigilaverat,  ut  metuens  post  magnum  cratera  se  tegeret* 

346.    et  mvlta  morte  recepit  pvrpvrevm   multi  hic  distin- 

guunt,  ut  sit  sensus  talis:  eduxit  gladium  multo  cruore  purpureum. 

20  alii  ?multa  morte  recepit',  ut  sit:  eduxit  gladium  cum  multo  cruore, 
et  sic  inferunt  cpurpuream  vomit  ille  animam5  secundum  eos7  qui 
animam  sanguinem  dicunt.  ^recepit*  eduxit,  ut  <(X  383^>  hastamque 
receptat  ossibus  haerentem.  vel  secundum  Homerum  ***  Cor- 
nutus  *nocte'  legit  et  adnotavit  utrum  ^nocte'  pro  morte,  ancum 

25  multa  nox  esset? 


10  Sallustius]  hist.  inc.  77  Bietsch.,  43  Kr. 


1  ad  plvrima  n.  s.  v.  id  est  per  plurimam  noctem  ut  quibusdam  placet  T  || 
luserat]  x  add.  F,  inde  dixit  Daniel  ||  3  vel  ante  somno  om.  B  ||  ad  protinvs  s.  v. 
quasi  porro  tenus  id  est  continue  sine  intermissione  T  ||  protinvs  pro  continuo, 
proprium  Virgilio  Fabricius  ||  ad  v.  336  continuasset  per  noctem  aut  aequalem 
fecisset  nocti  si  uis  per  datiuum  legere  id  est  usque  ad  lucem  produxisset  T  || 
4  perturbans  om.  F\\S  et  ante  bellatoris  om.  ASL  (add.  I)  ||  9  interimit  MF: 
interemit  reliqui  ||  10  saevit  in  plebem]  saeuitiam  impleuit  H  \\  ut  salustius  MD  || 
ex  F:  et  Serviani  libri  ||  auidus  LM:  a.uidius  ASJRHFl  ||  11  humilitatem] 
fmatu  superser.  a  ||  12  autquijF  (|  subiecit  G  ||  13  radumque  F  ||  herbaesumque  F 
herbesumque  G  ||  15  roethvm  libri  Serviani  ||  16  Nisi]  Euryali  Masvicius  ||  con- 
probetur  AS  (corr.  a)  conprobantur  H  ||  hoc  est  .  .  .  tegeret  post  dvaq)SQBi 
(p.  341  lin.  2)    hab.  F   ||    17  tegero  F   ||    18  pvrpvrevm  BM:  pvrpvream  SLF 

A. 

pvrpverem  A  pvrpvrea  H  ||  multi]  morti  AS  \\  19  multo]  cum  multo  M  ||  20 
multo  om.  AS}  del.  I  ||  22  eduxit]  extraxit  supr.  vers.  add.  1 1|  23  secundum  Ho- 
merum]  Graeca  nescio  'quo  modo  ex  codice  non  exscripsi,  sed  vehementer  cor- 
rupta  esse  adnotavi.  hinc  illud  certe  praestare  posse  videor ,  non  laudasse  inter- 
pretem  ea  quae  Daniel  ediderit  (II.  V  83)  ellafis  Ttoqcpvqsog  ftavaxog  %al  ^iotga 
KQaraLrj.  ||  25  nox]  noc  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  333-358.  341 

348.    vina  refert    proprie,    quae    paulo    ante   potaverat. 
*referf  autem  reicit;  Graeci,  ut  ille,  dicunt  dvacpsQSi.         hic  fvbto 
fervidvs  instat   scilicet   Euryalus?    qui   saeviebat   latenter,  ut   sit 
cfurto5  nocturno  proelio:  nani  fures  icleo  dicti  sunt?  quod  furvo,  id 
est   nigro   ternpore   furta   committunt :   aut   re  vera  cfurto  fervidus^  5 
quia  Messapi  galeam  sustulit  et  Rhamnetis  phaleras. 

350.  deftcere  extremvm  utrum  *  ignem  extremum9,  an  *deftcere 
extremum9?  religatos  non  resolutos,  sed  diligenter  ligatos:  unde 
addidit  crite',  id  est  ex  militari  consuetudine  optime  ligatos.  rite 
ex  more.  10 

352.  sensit  enim  parenthesis.       nimia  caede  ferri  deest  Hllum9. 

ferri  tpSQSG&CCV. 

353.  lvx  inimica  proditrix. 

354.  poenarvm  exhavstvm   satis   est   bene  *  exhaustum  97  ut 
ostendat  eos  avidos  caedis  fuisse  et  cruoris   hostilis.         via  facta  15 
per  hostes  ut  <(32r>  haec   ego   vasta   dabo   et  lato  te  limite 
ducam, 

355.  mvlta  virvm  . .  .  tapetas  mire  artum  tempus  expressit,  quo 
nectsse  erat  Jiaec  omittere. 

356.  pvlchrosqve  tapetas  secundum  Graecosper  masculinum  genus.  20 

357.  EVRYALVS  PHALERAS  RHAMNETIS  ET  AVREA  BVLLIS  CIN- 

gvla  tibvrti  phalerae  ornamenta  equorum  sunt.  et  est  sermo 
Graecus  %ajt  cpakaQ*  evTCOLrjra.  ccingulum'  autem  hominum  generis 
neutri  yQst?  nam  animalhini  genere  feminino  dicimus  chas  cingulas5. 

358.  TIBVRTI     REMVLO     DITISSIMVS     OLIM     QVAE     MITTIT     DONA  25 

consuetudo  erat  apud  maiores  ut  inter  se  homines  hospitii  iura 
mutuis  muneribus  copularent?  vel  in  praesenti  vel  per  internuntios. 
sensus  ergo  nunc  talis  est:  Caedicus  quidam  Tiburti  Remulo,  cum 
eum  sibi  absens  hospitio  vellet  adiungere,  misit  phaleras  et  eingula, 
bullis  aureis,  hoc  est  clavis  insignita.    Remulus  moriens  nepoti  suo  30 


4  nam  fures  .  .  .  cornmittunt]  cf.  Gell.  I  18,  4;  Isid.  or.  X  106;  diff.  verb. 
340  ||  20  secundum  .  .  .  genus]  cf.  Non.  p.  229,  8  M.  ||  22  phalerae  .  .  .  Graecus] 
exscr.  Lsid.  or.  XX  16,  1.  cf.  Non.  p.  554,  16  M.  ||  23  %an\  Hom.  II.  XVI  106  || 
cingulum  .  .  .  has  cingulas]  exscr.  Isid.  or.  XX  16,  4 


1  ad  eefekt  5.  v.  reicit,  ad  hic  s.  v.  aut  pro  tunc  aut  hic  eurialus  T  \\ 
3  qui  seuebat  L  (quia  seuiebat  l)  qui  furebat  F  \\  6  et  om.  ASHMF\\  7  ad 
deficere  e.  s.  v.  aut  extremum  deficere  aut  extremum  ignem  T  ||  8  religatos  U 
diligatos  L  \\  9  rite  H:  re  reliqui  ||  optime  om.  M  ||  ad  rite  s.  v.  ex  more  T  \\ 
11  deest  Masvicius:  id  est  F  \\  16  uastabo  H\\  18  mira  arte  Daniel  \\  20  cape- 
tas  F  ||  23  K/\cj)4>aAapeinoYHTA  F  Ka$<}>MAMPeHOYHTa  G  naTtcpdlaQ'  svitodita  JDa- 
niel  tcc  cpalaq'  zvTtoiryza  Commelinus.  in  Servianis  libris  deesse  moneo  liaec 
verba.  \\  cingula  AS  \\  27  uel  per  internuntios  uel  in  praesenti  AS  ||  uel  ante  in 
praesenti  om.  B  ||  28  nunc  om.  AS  ||  29  cingulas  AS  (corr.  a)  ||  30  clavis]  ana- 
glifis  superscr.  I  ||  insignata  ASL  (corr.  a) 

23* 


342  SERVII 

cognoinini  haec  reliquit,  qui  postea  victus  a  Rutulis  est  et  occisus: 
post  cuius  morteni  apud  Rhamnetem  Rutulum  ab  Euryalo  haec 
reperta  sunt  munera.  quod  autem  dixit  cTiburti  Remulo^  aut  Ti- 
burtino  intellegamus,  hoc  est  de  Tibure,  ut  sit  dativus  ab  appella- 
5  tivo  veniens  hic  Tiburs:  aut  cTiburti??  hoc  est  filio  Tiburti  ab  eo 
quod  est  hic  Tiburtus,  huius  Tiburti,  ut  sit  cTiburti  Remulo'  sicut 
<VI  36>  Deiphobe  Glauci. 

359.  cvm  ivngeret  absens  aut  cum  se  illi  iungeret,  aut  cum  iun- 
geretur. 

10  360.    SVO  morienjs  dat  habere  Kepoti  nepoti  Remulo,  queni 

supra  avo  cognominem  diximus.  nam  quotiens  aperte  non  ponitur 
nomen  filii  vel  nepotis,  cognominem  -eum  esse  intellegimus  avo  vel 
patri,  quorum  nomen  aperte  positum  invenimus;  et  e  contra  si  filii 
vel  nepotis  positum  nomen  fuerit,   praetermissum  autem  parentum, 

15  cognomines  eos  esse  intellegamus  necesse  est. 

361.  post  mortem  scilicet  Remuli,  secundum  supra  dictum 
sensum:  nam  Donatus  dicit  post  mortem  Nisi  et  Euryali  bello 
potiti  sunt  Rutuli:  quod  non  proeedit,  si  diligenter  advertas. 
sane  „  sciendum   locum    hunc    esse    unum    de  xn.  Vergilii    sive    per 

20  naturam  obscuris,  sive  insolubilibus,  sive  ernendandis,  sive  sic  re- 
lictis,  ut  a  nobis  per  historiae  antiquae  ignorantiam  liquide  non 
intellegantur. 

362.  neqviqvam  non  fruiturus.  et  est  *nequiquam  aptat?;  non 
cnequiquam  fortibus5. 

25  363.    galeam  messapi  non  occisi  Messapi  abstulit  galeam  — 

nam  dimicaturus  est  paulo  post  —  sed  invenit  iacentem  et  sustulit. 

CRISTISQVE  DECORAM  bene  praemittit  dicens  cdecoram5;  nam  eius 

splendore  prodente  Euryalus  capitur.    deniqiie  Nisus  hac  ratione  non 

proditur,    cui   hahenti  f  inferiore  galeam,    hdbiliorem    galeam    Aletes 

30  permutavit. 

364.  excedvnt  castbjs  Rutulorum  scilicet:  nam  supra  dixit 
<(313)>  castra  inimica  petunt. 

2  liaec  om.H\  3  dixit  om.  AS  (dicit  add.  a)  ||  4  intellegimus  F  ||  6  reniulu 
E  remulus  LH  (corr.  I)  \\  8  ivngbbb  et  F  ||  aut  .  .  .  iungeretur  hab.  T  ||  illi 
om.  T  ||  iungere  F  ||  10  Remulo  om.  B  ||  11  avo  om.  BM,  del.  I  ||  cognomine 
SHF  ||  diximas]  dictum  est  F  ||  12  cognominem  .  . .  vel  nepotis  om.B  ||  cogno- 
mine  HF  ||  eum  cognominem  S  ||  13  inuenies  AS  ||  et  e  contrario  AS  ||  14  autem] 
ut  B  ||  15  cognomine  AH  {corr.  a)  ||  18  adtendas  AS\1%  hunc  locum  F  ||  xn.] 
duocim  L  (duodecim  l)  xm  F.  id  est  unum  de  inuictis  supra  scr.  I  ||  uergilii  F  ' 
20  sic]  si  L  (sic  T)t  om.  H  \\  relictis]  relicti  sunt  F  \\  21  antiquae  om.  AS 
liquide  om.  M  ||  23  et  est  .  .  .  fortibus  om.  B  ||  25  occiso  messapo  L  (corr.  T) 
29  habendi  F  ||  inferiorem  Baniel  insigniorem  Burmannus.  fortasse  infestiorem 
i.  e.  pemiciosam,  vel  ferream.  ||  abiliorem  F  ||  ateles  F.  ceterwn  denique  . . .  per- 
mutavit  non  videntur  antiqui  interpretis  esse  ||  31  nam]  ut  ASMl  ||  dixit  om.  ASM 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  359-371.  343 

365.  vrbe  latina  non  est  contrarium  illi  loco,  ubi  ait  <(VII 
600)>  saepsit  se  tectis  rerunique  reliquit  habenas,  quod  modo 
a  Latina  urbe  auxilia  venire  commemorat:  intellegimus  enim  Lati- 
num  in  principio  discordiae  et  tumultus  paululum  se  abstinuisse, 
postea  tamen  nec  suorum  copias  nec  propria  denegasse  consilia;  5 
nam  eum  et  coetui  et  foederibus  interfuisse  dicturus  est.  praemissi 
eqvites  hos  neque  alio  loco  a  Turno  missos  usquam  diocit,  nec  prius  de 
eis  mentionem  fecit:  dubitatur  ergo  a  quo  sint  vel  quibus  praemissi, 
vel  cur  praemissi,  cum  eos  constet  aliis  iam  in  campo  positis  advenire. 

366.  legio  campis  instrvcta  moratvr  proprie;  nam  legiones  10 
peditum  sunt?  turmae  vero  equitum. 

367.  tvrno  regi  in  omnibus  bonis  *regis9  dicitur  inventum:  nam 
quasi  absurdum  est,  duobus  positis,  Turnum  potius  quam  Latinum 
responsa  dare. 

368.  tercentvm  quia  Romani  equites  primo  trecenti  fuerunt;  15 
de  singulis  enim  curiis  deni  dabantur,  quas  triginta  fuisse  diximus 
<(VIII  638)>.  an  Hercentum'  ut  oF  8'  ivvsa  Ttdvreg  av&Gtav.  scv- 
tati  omnes  armati:  a  parte  totum:  non  clipeati;  nam  clipei  peditum 
sunt?  scuta  equitum.  volscente  magistro  proprie:  nam  niagi- 
ster  equitum  dicitur  more  Bomano  qui  dictatori  adiungi  solet.  20 

369.  mvro  Troianorum.  mvrosqve  svbibant  Troianorum.  et 
est  locutio  de  Cicerone  poterisne  eius  f  oratione  subire? 

370.  laevo  flectentis  limite  respiciens  situm  regionis  lo- 
cutus  est. 

371.  svblvstri   noctis  in  vmbra   sublustris  nox   est  habens  25 
aliquid    lucis:    Horatius    nocte    sublustri   nihil    astra    praeter 
vidit  et  undas. 


17  dl  <T]  11.  VII  161   ||    18  clipei  .  .  .  equitum]   cf.  Isid.  or.  XVIII  12,  1 
22  de  Cicerone]  divin.  in  Caec.  14,  46   ||  26  Horatius]  carm.  III  27,  31 


2  quo  L  (quod  l)  ||  a  om.  F  \\  4  paulolum  A8M  (corr.  a)  ||  obtinuisse  AS 
(corr.  a)  \\  7  susquam  G  ||  de  eis.  JDaniel:  decis  F  ||  8  dubitatus  G  ||  9  constat  F, 
eorr.  Masvicius  ||  12  cregis'  malim  cTurno  regis',  id  quod  Servium  legisse  ex 
scholio  ad  vrbe  latina  adscripto  apparet  ||  nam  .  .  .  responsa  dare]  qui  haec 
adnotavit  videtur  cavere  voluisse  ne  aut  'Turni  regis'  aut  ^Turni  regi'  (i.e.  La~ 
tino)  legeretur.  verta_  quae  sunt  duobus  positis  interpretor:  cum  aut  Turnus 
Latino  aut  Latinus  Turno  responsa  dedisse  putandus  sit.  ceterum  totum  scho- 
lium  non  videtur  antiqui  interpretis  esse.  cf.  jRibbeck  prol.  p.  189  ||  17  exspecta- 
tur  an  Hercentum  scutati  omnes'  ||  oYa  eNN€ATTPdNTecdN  F  oya  CNNeanpaNrecaN  G 
svvicc  ndvx'  S6av  Daniel  ||  ad  scvtati  o.  s.  v.  a  parte  totum  intellege  T  \\  19 
equitum]  ut  haec  breuiora  illi  uero  longiores  sunt  add.  D  ||  20  qui  ego :  quae  F 
quod  Daniel  ||  21  Muros  muro  troianorum  F  Murosque  subibant  muro  troia- 
norum  G  ||  22  poterisne]  pone  G  ||  orationem  Daniel.  scripsisse  videtur  interpres 
quod  Ciceronis  libri  exhibent  orationis  subire  invidiam  cf.  Nonius  p.  404  et 
Arus.  Mess.  gramm.  lat.  VII  p.  507,  11  K. 


344  SERVII 

372.  inmemorem  amentem,  ut  <(II  244)>  instamus  tamen  in- 
memores:  vel  incuriosum,  vel  incautum.  radiis  lunaribus  intelle- 
gendum. 

373.  havd  temere  particula  liaec  moclo  cnon  sine  causa'  signi^ 
5  ficat;  alias  cfortuito';  alias  cniale?;  alias  cinprovide';  alias  *passim\ 

ut  (32iy  temere  inter  lora  iacentes,  alias  *facile> :  Flautus  rapi- 
dus  fluvius  est  hic,  non  hac  temere  transiri  potest:  quae  pro 
loco  accipiuntur  et  intelleguntur.  adverbium  sane  qualitatis  relatum  est. 
375.  nihil  illi  tendere  contra  hoc  est  cnihiLcontra  respon- 
10  derunt':  nam  ctendo  contra  sermonem  tuum?  est  crespondeo  tibi', 
ctendo  contra  iter  tuum'  est  coccurro  tibi':  ergo  cnihil  contra  ten- 
debant?;  id  est  nihil  respondebant  e  contra. 

377.  ad  divortia  viae  in  diversa  tendentes,  hoc  est  ad  diver- 
ticula  viae  militaris:  Terentius  ubi  ad  ipsum  veni  diverticulum. 

15  diverticula  autem  sunt  semitae  transversae;  quae  sunt  a  latere  viae 
militaris. 

378.  aditvm  CORONANT  melior  est  lectio  cabitum5;  quam  cadi- 
tum?:  cingunt  enim  silvam;  ne  abeant,  non;  ne  adire  possint. 

381.  ^dvcebat  semita  legitur  et  clucebat?:  quod  si  est;  crara? 

20  pro  craro?  accipiendum;  ut  sit  craro  lueebat';  herbis  scilicet  in  ali- 
quibus  locis  intervenientibus :  si  "ducebat*;  intellegimus  inter  calles 
pecorum  raram  fuisse  semitam,  hoc  est  hominum  viam.  et  non 
ostendit  quo  ducebat:  sed  intellegamus  euntes. 

383.    evryalvm   inpedivnt   cinpedio   te?   dicimus   per   accusa- 

25  tivam;  et  casus  mutari  non  potest;  nisi  deseras  verbum;  ut  dicas 
cinpedimento  mihi  es?.  sciendum  sane  multas  conferri  in  Euryalum 
excusationes,  regione  viarvm  regionem  hic  rectum  iter  dixit,  ab  eo 
quod  regat  tramitem. 

6  Plautus]  Bacch.  I  1,  52  ||  13  vias  in  diversa  tendentes  e.  q.  s.]  cf.  Isid. 
or.  XV  16,  11  (cf.  praef.  p.  XLII);  Non.  p.  290,  23  M.  ||  14  Terentius]  Eun.  IV 
2,  7,    cf.  Don.  ad  hunc  vers. 

1  ad  inmemorem  s.  v.  amentem  uel  incautum  uel  incuriosum  T  \\  4  non 
^  om.  AS  ||  5  fortuitu  SLHa  fortuite  A  ||  male  alias  om.  H  ||  alias  passim  e.  q.  s.] 
cf.  ad  v.  327  ||  6  teme  G  ||  lora]  tela  Daniel  \\  apidus  G  ||  7  transi  F  ||  8  intelle- 
gantur  F  \\  adverbium]  g  aduerbium  F  (pro  ut  ex  iis  quae  praecedunt  temere 
repetitum  delevi)  adverbio  Daniel  ||  qualitatis  sane  Daniel  ||  est]  hoc  loco  add. 
Daniel.  sententia  haec  est:  fuerunt  sane  qui  c temere'  adverbium  qualitatis  esse 
referrent.  inter  adverbia  sane  q.  r.  e.  F.  Schoellius  ||  9  nihil  contra]  illi  contra 
nihil  H  nihil  illi  contra  M  ||  13  vias  Masvicius  ||  deuertfcula  AF  (diuerticula  a)  \\ 
14  Terentius  .  .  .  militaris  om.  B  ||  deuerticulum  HF  ||  15  deuerticula  AHF 
(diuerticula  a)  \\  autem  om.  L  ||  17  abitvm  AM  \\  est  om.  LF  (add.  V)  ||  habitum 
LF.  (corr.  T)  \\  aditu  H  \\  18  habeant  BLH  (corr.  I)  ||  abire  H.  ne  habeant  unde 
abire  possint  Guelferb,  I  ||  22  pecodum  M  \\  23  hostendit  F  (ostendit  G)  || 
25  deseras  HM:  dederas  AS  detrahas  JRL  deras  F  \\  26  es]  est  LH  ||  in- 
ferri  F  \\  27  ad  regione  v.  s.  v.  id  est  recto  itinere  inde  appellatum  quod  regat 
tramitem  T  ||  rectum]  rerum  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  372—399.  345 

384.  nisvs  abit  bene  nieminit  velocitatis,  quam  ei  in  quinto 
<(318)>  dedit^  ut  prinius  abit  longeque  ante  ornnia  corpora 
Nisus  emicat.  inprvdens  scilicet  remanentis  Euryali:  aut  Hn- 
prudens'  se  evasisse;  alii  ^inprudens*  valde  prudens  accipkmt. 

385.  albae   de   nomine    vel    porcae,    vel    civitatis,    vel    regis  5 
Albani,  cui  successit  Procas. 

388.  infelix  qva  te  regione  reliqvi  se  infelicem  dicit  qui 
dolet,  non  illum  propter  quem  dolet. 

389.  ITER    OMNE    REVOLVENS    FALLACIS     SILVAE    Vrbanus     huc 

usque  verba  Nisi  vult  esse;  alii  poetae  dant  crursus  perplexum  iter  10 
omne  revolvens  fallacis  silvae%  ut  Nisus  usque  ^qiiave  sequar'  dixisse 
videatur. 

391.  observata  id  est  observans.  silentibvs  pro  *ipse  silens': 
aut  *silentibus\  ut  <IV  525>  cum  tacet  omnis  ager. 

392.  SIGNA  seqventvm  militarem  sonum  dicit,  qui  varius  est:  15 
nam  interdum  canit,  ut  insequantur  eos  qui  fugiunt;  interdum  receptui. 

393.  nec  longvm  in  medio  tempvs  inter  auditum  sonum  et 
visum  Euryalum.    et  est  eclipsis. 

395.  fravde  loci  et  noctis  *  fraude  loci'  difficultate  loci,  ^noctis' 
pro  tenebris  et  obscuritate  fraudem  appellat.    quidam  *noctis  subito  tur-  20 
bante  tumultu*  legunt,  ut  sit  *noctis  tumultu'  nocturno.    tumultum  ex- 
plorantium  dicit. 

396.  oppressvm  rapit  hoc  est  cquem  iam  manus  omnis  rapit'; 
nam  male  quidam  cvidet  rapi*  accipiunt:  quod  si  admiseris,  vacat 
cquem  iam  manus  omnis'.  25 

397.  qvid  faciat    mire  adfectum  suum  poeta  interposuit 

398.  in  hostes  quidam  *in  enses'  legunt  et  melius  hoc  putant, 
quam  in  hostes. 

399.  PVLCHRAM     PROPERET     PER    VVLNERA     MORTEM    atlt    deest 

*adire%  aut  deest  *ad\  ut  sit  *ad  mortem  properet':   aut  certe  antique  30 


4  se  evasisse  scripsi  e  schol.  Veron. :  suasisse  F  \\  ad  inprvdens  s.  v.  quidam 
accipiunt  ualde  prudens  T  \\  pruden  F  \\  5  vel  porcael  de  portae  F  ||  7  dixit  F  \\ 
9  resolvens  texere  silvae  F  ||  Vrbanusj  quidam  F  j|  11  revolvens]  resoiuens  F. 
et  deineeps  s.  v.  add.  I  ]|  fallacis  silvae  pro  lemmaie  exhibent  exemplaria  iin- 
pressa  ||  usquequaque  JDaniel  ||  12  videatur  Daniel:  audeatur  F.  an  audiatur?  || 
13  ad  observata  s.  v.  pro  obseruans  ipse,  ad  silentibvs  s.  v.  pro  ipse  silens  T\\ 
observans]  obstruens  F  ||*14  ut  addidi  ||  16  receptui]  receptus  ASF,  ut  reci- 
piantur  milites  ipsi  add.  Ml  ||  18  et  est  olypsis  F  ut  est  olipsis  G  \\  19  nocti 
G  ||  20  obscuritatem  F  \\  21  tumultu  Masvicius:  tumuitum  F  ||  noctis  tumultus 
F  ||  tumultum  G  tumultu  F  ||  22  post  dicit  lacunam  indicavit  JDaniel.  ceterum 
cf.  schol.  Veron.  \\  24  uident  F\\  rapit  M  \\  amiseris  BLH  j|  26  ad  v.  397  hoc 
loco  mire  affectum  suum  interponit  poeta  et  ex  addubitatione  rei  mouet  pa- 
thos  T  ||  adfactum  F  \\  30  adire  Commelinus:  audire  F 


346  SERVII 

^properet  mortem9,  ut  Plautus  properate  prandium,  Ennius  festi- 
vum  festinant  diem.  zpulchram  mortem' :  gloriosum  enini  est  pro 
amico  perire.  et  cpulehram?  ex  persona  poetae  elietum  est:  vel  certe 
*pulchram'  ad  eum,  qui  hoc  putat. 

5  400.    ocivs  pro  *ociter- \ 

402.  tv  peaesens  nostro  svccvrre  labori  non  dicit  cquae 
praesens  es'  sed  *praesens  succurre',  id  est  ilico,  statim.  et  consue- 
tudinis  eius  est,  ut  de  vicino  et  proximo  ducat  opportunas  invocationes: 
(XII  lliy  *Faune,  precor,  miserere'  inquit:  et  <III  34)>  nym- 

10  phas  venerabar  agrestes  Gradivumque  patrem  Geticis  qui 
praesidet  arvis.  et  in  repetitione  ztu  dea,  tu  praesens'  maior  empha- 
sis  videtur. 

404.    si  qva  cqua'  vacat  et  hic  et  in  sequenti. 

406.  svspendive  tholo  tholus  proprie  est  veluti  scutum  breve, 
15  quod   in  medio    tecto    est,    in    quo    trabes    coeunt:    ad    quod    dona 

suspendi  consueverant.  quae  tam  diu  dona  dici  poterant,  quam  diu 
non  profana  fierent,  sicut  in  libris  sacrorum  refertur.  bene  autem 
venatorem  inducit  numen  invocare  silvarum.  alii  tholum  aedium 
sacrarum  dicunt  genus  fdbricae,  ut  Vestae  et  Panthei  est.  alii  tectum 
20  sine  parietibus  columnis  subnixum.  aedes  autem  roUmdas  tribus  diis 
dicunt  fieri  debere,  Vestae,  Dianae,  vel  Herculi  vel  Mercurio. 

407.  tvrbare  globvm  sana  petitio:  nam  quia  tot  vincere  in- 
possibile  fuerat,  petit  ut  saltem  eos  perturbet  telorum  beneficio. 
rege   tela  per  avras   per   nocteni,    in   qua   sine   auxilio   numinis 

25  recti  iactus  esse  non  possunt. 

409.  ferrvm  conicit.  hasta  de  ferro  ad  hastam  transiii". 
cconicit?  pro  ccoicit?:  nam  cconicit9  antiquum  est. 

1  Ennius]  trag.  rell.  v.  395  Ribb.  ed.  II,  v.  434  Vahl.  ||  14  tholus  .  .  .  co- 
cunt]  exscr.  Isid.  or.  XIX  19,  6.    cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  734  et  IX  195 

1  festinum  et  dies  F,  corr.  Dcmiel.  cf.  Philarg.  ad  georg.  IV  170,  ||  3  pe- 
rire]  deficere  F  ||  ad  et  pvlcheam  p.  p.  v.  m.  s.  v.  aut  ex  persona  poetae  accipe 
dictum  aut  ex  persona  illius  qui  hoc  putabat  gloriosum  T  \\  5  ad  addvcto 
s.  sv.  quidam  fproducto'  intellegunt.  alii  creducto?  quia  reducitur  manus  ut 
fortius  exeat  quod  fuerit  destinatum  T.  cf.  Tiberii  Donati  scholium  \\  ad  svspi- 
ciens  s:  v.  aut  ueneratus  est  ut  deam  aut  in  superna  respiciens  T  ||  7  es]  om. 
AS,  est  L  (corr.  I)  \\  ilico]  illicet  L  loco  F,  unde  loco  statuto  pro  ilico  statim 
Daniel  ||  et  consuetudinis]  ex  consuetudine  Masvicius  ||  8  eius]  i.  e.  Vergilii. 
est  addidi  \\  ut]  et  G  ||  uitino  G  ||  proxima  dicat  F,  corr.  Daniel  ||  inuocatione  F  || 
9  misere  F  ||  inquid  F  ||  10  uenerabor  F  ||  graduumque  F  ||  11  repitatione  F, 
corr.  Daniel  ||  enfasis  F  ||  15  tecta  AS  (tecto  a  tecti  s)  ||  16  consueuerat  HMF  \\ 
18  tholu  medium  G  ||  19  ut  inserui  (|  Panthei  est].  pantei  e  G  panthere  F  Pan- 
theon  Gommelinus.  cf.  Iordan  in  Preller  Boem.  Myth.  ed.  III  vol.  II  p.  372 
adnot.  ||  20  ades  G  ||  21  vel]  ue  G  \\  herculae  F  hercule  G  ||  22  quia  om.  AS  || 
tot  om.  BLHM  (add.  I)  ||  uincit  F  \\  23  saltim  LM  \\  eos  om.  LH  (add.  I)  \\ 
25  tecti  F  ||  26  transilit  B  ||  27  coicit  libri,  nisi  quod  icit  L  (coicit  l)  ||  conicit 
BHMFal:  conum  AS    coicit  L.    cf.  Brambach  Lat.  Orthogr.  p.  199  sgq.  et  300 


COMM.  m  VERG.  AEN.  IX  400-424.  347 

410.  ADVERSI    IN    TERGVM    SVLMONIS    IBIQVE    FRANGITVR    cter- 

gum'  pro  ctergus'  dixit  —  Sallustius  tergis  vinciebant  pro  cter- 
goribus'  — ,  ut  intellegamus  hastain  in  seutuni  venisse  et  illic  esse 
conlisani  —  ut  cfrangitur'  sit  cconliditur?  —  fissoque  scuti  ligno  etiam 
praecordia  penetrasse:  aliter  non  procedit;  nam  si  hastam  re  vera  5 
fractam  aeeipianius,  ratione  caret  quod  dicit  cfisso  transit  prae- 
cordia  ligno'.  alii  re  vera  in  tergum  volunt  esse  percussum:  quod 
falsum  est;  nam  quo  modo  ante  fissum  lignum  est  et  sic  praecordia 
penetrata?  sciendum  tamen  locum  hune  unum  esse  de  his  quos 
insolubiles  diximus  supra  <361>.  10 

411.  ligno  quidam  humiliter  dictum  accipiunt. 

414.  hoc  acrior  idem  quod   latuerat  et  quod  ei  primus  pro- 
spere  cesserat  iactus. 

415.  telvm  librabat  ab  avre    gestus  iaculantis   exprimitur: 
duobus  autem  generibus  manualia  tela  mittuntur;   aut  enim  ab  aure,  15 
aut  a  latere  tela  iaciuntur. 

416.  per  tempvs  vtrvmqve  congrue  dicit  telum  per  tempus 
utrumque  transisse;  ait  enim  cdiversi  circumspiciunt',  hoc  est  chuc 
et  illuc  ora  circumferunt',  per  quam  oportunitatem  potuit  telum 
tempus  utrumque  transire.  Asper  tamen  dicit:  cper  tempus  utrum-  20 
que';  hoc  est  cinter  tempus  utrumque',  ut  e  contra  <VII  30>  hunc 
inter  fluvio  Tiberinus  ainoeno,  id  est  cper  hunc\  quod  si  est, 
intellegamus  in  fronte  esse  vulneratum. 

417.  tepepacta    cerebro    alibi  <698>    et   fixo    ferrum    in 
pulmone  tepescit.  25 

420.  interea  donec  ille  invenitur.       calido  mihi  sangvine  poenas 
Ennius  in  primo  nam  mi  calido  dabis  sanguine  poenas. 

421.  persolves   amborvm    aut   occisorum,    aut  tuas   et  Nisi: 
nam  duos  eos  fuisse  novit,  supra  enim  ait  cstate  viri'. 

424.    amplivs  de  cetero,  posthac:  interdum  et  guantitatem  significat,  30 

1  tergum  . . .  dixit]  cf.  Non.  p.  414,  9  M.  ||  2  Sallustius]  hist.  inc.  48  Dietsch  , 
14  Kr.   ||  27  Ennius]  ann.  v.  101  Vahl.    cf.  Macrob.  Sat.  VI  1,  14 

2  uinciebat  J.  (uinciebant  a)  \\  4  pro  conliditnr  F  ||  scuti]  excuti  AS  (corr.  a) 
scuto  F !!  5  praecordio  M  (corr.  m)  ||  6  accipiam  H  II  7  percursum  AS  (corr.  o>  " 
8  quo  modo  om.  M,  modo  om.  LH  \\  fissum  est  llgnum  S^fissunTlTgniim  esse 
F?  inde  f.  1.  esset  Daniel  ||  9  hunc]  om.  L,  binc  H  ||  unum  om.  F.  unum  de 
muictis  in  marg.  adscr.  I  ||  quos  supra  insolubiles  dictum  est  F  ||  14  schol.  ad 
v.  415  et  416  om.  F  ||  15  duobus  .  .  .  mittuntur  unus  hao.  M,  edidit  Stephanus  || 
aut  enim  ab  aure  om.  H  \\  17  per  timpvs  vtriqve  B.  idem  liber  infra  ter  timpus, 
semel  timpus  ex  tempus  exhibet  ||  21  hoc  est  .  .  .  utrumque  om.  AS  ||  24  fixo] 
pede  add.  R,  pedem  add.  LH  (del.  I)  ||  27  mi  Daniel:  mihi  F  \\  dabis  F:  das 
Daniel  ||  28  schol.  ad  v.  421  om.  F  ||  29  eos  om.  M  (add.  m)  ||  30  ad  amplivs 
s.  v.  de  cetero  posthac  T  ||  de  cero  F 


348  SERYII 

ut  Terentkis  quod  tibi  mea  ars  efficere  hoc  possit  amplius. 
tantvm  potvit  hoc  quamvis  ad  animum  Nisi  pertineat,  tamen  sympa- 
thiam  etiam  poeta  ex  sua  persona  fecit 

425.    me  me   subaudis   cinterficite5:    et   est  interrupta   elocutio 
5  dolore  turbati. 

427.  NEC  potvit  validior  argumentatio  ex  inpossibilitate;  ut 
(I  232>  quid  Troes  potuere?  item  <(I  529>  non  ea  vis  animo, 
nec  tanta  superbia  victis. 

428.  TANTVM   INFELICEM   NIMIVM  DILEXIT  AMICVM    COntra   illud : 

10  eur  ergo  venit?  dicit:  tantum  amicum  dilexit;  ut;  cum  nihil  posset; 
tamen  veniret. 

431.  volvitvr  evryalvs  leto  aut  septimus  est;  aut  dativus; 
sed  si  dativus  fuerit;  figuratum  est;  id  est  cin  letum?;  ut  <(V  451> 
it  clainor  caelo. 

15      433.  PVRPVREVS  VELVTI  CVM  FLOS  SVCCISVS  ARATRO  habetur 

ratio  comparationis :   videtur   enim  Euryal®,  Hyacinthum  comparare; 
qui  pulcherrimus  fuit  et  post  mortem  conversus  in  florem  est. 

434.  lang  vesoit  moriens  duplex  similitudo  et  pulchritudinis  et  gestus. 

435.  LASSOVE   PAPAVERA   COLLO   DEMISERE    CAPVT    Homeri    est 

20  et  comparatio   et  figura;    nam   et  ille   sic   ait;   ut  multorum   unum 
diceret  caput. 

436.  solvmqve  per  omnes  an  per  obstantes,  an  protegentes? 

437.  volscentem  petit  appetit:  petitiones  enim  proprie  dici- 
mus  impetus  gladiatorum?  unde  Cicero  quot  ego  tuas  petitiones 

25  ita  coniectas;  ut  vitari  nullo  modo  possent;  parva  quadam 
declinatione    et,    ut    aiunt,    corpore    effugi.  moratvr  per- 

severat 


1  Terentius]  Andr.  I  1,  4  ||  19  Homeri  est  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  V  10,  13 
24  Cicero]  in  Cat.  I  6,  15 


1  possim  F  [|  2  ad  avt  tantvm  p.  p.  d.  s.  v.  quamuis  ad  animum  nisi  per- 
tineat  istud  tantum  tamen  sinpathiam  facit  ex  sua  persona  poeta  T  |)  sinpha- 
tian  F  \\  4  schol.  ad  v.  425  om.  F  ||  5  turbati]  corrupti  £L  ||  7  item]  et  F  || 
9  schol.  ad  v.  428—433  om.  F  ||  10  amicum]  animum  H  ||  amicum  dilexit]  in. 
f.  a.  nimium  dilexit  amicum  L  ||  13  figura  L  |j  16  iacinthum  Al  iacincthum  S 
iacinctum  JR  iacintum  L  iacynchtum  H  yacinthum  M  [|  17  conuersus  est  in 
florein  M  \\  18  pulcritudinis  G  ||  19  dimissere  AS  dimisere  LHMa  ||  21  caput] 
inqncQV  d'  cog  srsQcoas  %dqr\  pdlsiv  .  .  .  7ir\%r\%i  fiaqvv&sv  (II.  Vlll  306  sqq.) 
add.  D  ||  22  ad  pek  o.  s.  v.  per  obstantes  T  \\  ac  protegentes  G  ||  23  schol.  ad 
voescentem  p.  om.  F  ||  petitiones  vulgo :  petas  libri  ||  24  unde  et  cicero  M  || 
quod  MLH\\  25*  conicetas  LH\\  posse  uiderentur  Ciceronis  libri  \\  quaedam  M 
(corr.  DanieT)  quidem  H  ||  26  declamatione  B  (corr.  Daniel)  ||  corpore  effugi] 
corporeae  A  corpore  e.  S  corporee.  ffugi  B  (sed  ffugi  add.Daniel)  coporeae  L 
(ae  del.  et  exedunt  supr.  scr.  I)  corpore  H  corporea  excessi  M.  haud  scio  an 
Servius  scripserit  corporea  e.  ||  ad  moratvr  s.  v.  perseuerat  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  425—448.  349 

439.  pkotvrbant  modo  eonfodiunt?  unde  p-aulo  post  cconfos- 
sus\         non  SETivs  non  segnius,  quamquani  vulneratus. 

441.  in  oke  CONDIDIT  adverso  archaismos  est?  ut  supra  <345> 
pectore  in  adverso  totum  cui  comminus  ensem  condidit. 

443.  placidaqve  ibi  demvm  morte  qvievit  aut  proprium  est  5 
mortis  epitheton:  aut  ex  affectu  pereuntis  dictum  est?  qui  cum  amico 
moriebatur. 

444.  fortvnati  ambo  prosphonesis  est.  mire  horum  mortem  non 
luctu  aut  misericordia ,  sed  felicitatis  testimonio  prosequitur.  si  qvid 
mea  carmina  possvnt  verecunde.  io 

446.  domvs  familia.  capitoli  inmobile  saxvm  accolet  in 
urbe  Konia  Iovis  templum  non  fuit.  quod  cum  iam  devotum  a  Prisco 
Tarquinio  vellet  Superbus  Tarquinius  aedificare;  coepit  auguriis 
captare  qui  mons  huic  ternplo  esset  aptissimus.  et  cum  in  omnibus 
Tarpeius  esset  inventus,  in  quo  erant  multa  diversorum  numinum  15 
sacella?  actum  est;  ut  exinde  ad  alia  templa  numina  evocarentur 
sacrificiis?  quo  posset  libere  et  sine  piaculo  templum  Iovis  oraedi- 
ficare.  cumque  omnes  dii  libenter  migrassent;  Terminus  solus;  hoc 
est  limitum  deus?  discedere  noluit?  sed  illic  remansit.  tunc  de  hoc 
ipso  sacrificatum  est  et  deprehensum;  quod  Terminus  cum  Iove  20 
remanens  aeternum  urbi  imperiuni  cum  religione  significaret;  unde 
in  Capitolio  prona  pars  tecti  patet?  quae  lapidem  ipsum  Termini 
speetat;  nam  Termino  non  nisi  sub  divo  sacrificabatur.  hinc  ergo 
nunc  dixit  cCapitolii  inmobile  saxum  accolet5?  quia  Terminus  non 
est  revulsus  de  loco.  25 

448.  praeda  rvtvli  spoliisqve  pqtiti  non  solum  suis  armis 
eos  exuerunt?  sed  etiam  illa  praeda?  quae  Eutulis  fuerat  ante  detracta. 


1  modo  non  confodiunt  Burmannus  ||  unde]  ut  F  ||  confossos  A8F  con- 
fossis  B  ||  2  quamquam  vulneratus  om.  F  ||  3  arcaismos  JRHM  sarcasmos  L 
(sarcaismos  l,  idem  casus  pro  casu  superscr.)  archassmos  F  ||  4  pectora  AS  || 
6  quia  L  \\  8  ad  v.  444  in  marg.  aequat  amborum  fidem  et  laudem  et  mirabi- 
liter  istorum  mortem  non  luctu  atque  misericordia  sed  felicitatis  testimonio 
prosequitur  T  ||  prosphonosis  F  profonesis  G  ||  10  verecunde]  ad  euitandam 
arrogantiam  dictum  add.  D  ||  11  domvs  .  .  .  aedificare  om.  F  ||  capitolii  AH 
capitolia  B  inmane  M  \\  12  cum  om.  AS  1]  13  vellet]  cum  uellet  a  ||  14  ex 
omnibus  ASM  ||  16  a>d  om.  LH  (alia  ad  templa  l)  ||  17  posset  et  libere  M  || 
18  cumque  inde  omnes  i?  ||  dii]  di  MF,  om.  LH  (add.  I;  spatium  relictum  inB) 
||  libenter]  inde  libenter  L  libenter  inde  vulgo  ||  19  diseedere  ASBl:  addicere 
LH  (cf.  Liv.  I  55,  3)  abscedere  M  descendere  F  \\  illa  F  \\  tunc  deo  ipsi  sa- 
crificaturrr  est  B  \\  de  hoc  ipso]  i.  e.  propter  hoc  ipsum  superscr.  I  ||  21  signifi- 
caret]  sacrificaret  AS  \\  unde  .  .  .  patet  MF:  unde  hoc  in  capitolio  una  pars 
templi  patet  AS  unde  in  capitolio  uel  prouna  pars  tecti  patet  B  unde  capi- 
toli///  pronas  par  tecti  patet  Lj  (unde  in  capitolio  pars  tecti  patet  l)  unde  in 
apitolii  prona  pros  tecti  patet  H.  fortasse  unde  in  Capitolii  pronao  pars  tecti 
patet  ||  22  terminis  petat  AS  (termini  petat  d)  ||  23  sub  cliuo  F  ||  26  eos  armis  F 
||  27  illa  om.  BLH  (add.  I) 


350  SERVII 

450.    neg  minor  in  gastris  lvctvs  decens  repetitio. 

452.    SERK4NOQVE  nvmaqve  decima  antapodosis,  quae  fit  quo- 
tiens  conimemorantur  ea  quae  non  sunt  ante  praedicta:  neque  Nu- 
mam  induxit  occisum. 
5  453.    tepidaqve  RECENTEM  caede  locvm  hypallage  est,  tepi- 

dum  locum  recenti  caede;   unde   multi  legunt   ^tepidumque   recenti 
caede  locuni\ 

454.    spvmantem  sangvine'  rivos   spumas  tunc  habet  sanguis 
cum  effunditur,  nam  postea  conquiescit;  unde  bene  dixit  cspumantes 
10  rivos5,  quia  praemisit  cseminecesque  viros'. 

457.  et  iam  prima  novo  Lucretianum  est.  et  bene  descripturus 
caedes  et  bella  morose  diem  oriri  facit. 

459.    iam  rebvs   lvce   retectis    supra   <VI  272>    et   rebus 
nox  abstulit  atra  colorem. 
15   ^       461.    cogit   qvisqve   svos    scilicet   comites;    nam   plenum   est 
caeratasque  acies'. 

462.  acvvnt  rvmoribvs  iras  quia  duo  ausi  sunt  per  eorum 
castra  transire. 

465.  evryali  et  nisi  volunt  non  nuili  clamorem  esse  militum; 
20  sed  melius  boc  a  poeta  dictum  accipimus  —  nam  Rutuli  eorum  non 
~    noverant  nomina  —  ut  sit  cquin  etiam  capita  Euryali  et  Nisi  prae- 

figunt  in  arrectis  hastis  et  cum  magno  clamore  eomitantur\ 

466.  mvrorvm  in  parte  sinistra  aliud  agens  situm  castrorum  osten- 
dit.    praeterea  et  prooeconomia   est,   quia  postea  castris  per  fluvium 

25  Turnus  evadit. 

467.  CINGITVR  amni  camne*  debuit  dicere:  numquam  enim  bene 
in  T  exeunt  nisi  quae  communis  sunt  generis;  ut  cdocilis'  cagilis?; 
sed  ideo  ausus  est  ita  ponere  ablativum,  quia;  ut  supra  <(122> 
diximus,  apud  maiores  hic  et  haec  amnis  dicebatur. 


11  Lucretianum]  II,  144.    cf.  Macrob.  Sat.  VI  1,  25 


1  repetito  F  \\  2  sabkanoqve  B  ||  antepodosis  AS   antipadosis  ex  antepa- 

V 

dosis  L  antipodosis  F  antapodosis  greca  figura  M  ||  4  indixit  F  \\  5  hypallage 
.  .  .  locum  om.  LH\\  est  pro  tepidum  Lion  ||  6  locum]  sic  alibi  (VIII  106)  cte- 
pidusque  cruor  fumabat  ad  aras'  add.  JD  ||  8  spvmantem  F  ||  9  spumantis  LH 
spumantem  F  ||  10  sanguineosque  uiros  M  ||  11  ad  v.  457  in  marg.  bene  descriptu- 
rus  bella  et  caedes  diem  morose  facit  oriri,  ad  tithoni  c.  s.  v.  istud  lucretia- 
num  est  T  ||  15  plena  ASLH  (plenum  T)  ||  19  volunt  .  .  .  militum  om.  F  \\ 
20  accipiamus  ASM  ||  23  ad  illud  agens  iscum  castrorum  ostendit  F,  corr. 
Baniel  ||  24  ad  nam  dextera  c.  a.  s.  v.  prooeconomia  est  quia  turnus  postea  e 
castris  per  fluuium  euadet  T  ||  29  dicebatur]  uerumtamen  quae  duas  habent 
consonantes  ante  fis',  in  ci'  et  ce'  ablatiuum  mittunt,  ut  ignis  igne  uel  igni: 
uirgilius  (Aen.  IV  2)  cuulnus  alit  uenis  et  caeco  carpitur  igni':  et  uectis  uecte 
uel  uecti:  terentius  in  eunucho  (IV  7,  4)  ccum  uecti  dorax'  (sic)  add.  D 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  450-480.  351 

468.    tenent  fossas  tuentur,  defendunt. 

470.  nota  nimis  miseeis  hoc  plus  conimovebantur:  quoniani 
etiarn  abscisi  vultus  necduni  agnitionis  amiserant  notas. 

471.  pinnata  quidam  volunt  ideo  hic  Famam  pinnatam  a  poeta 
inductam,  quia  tumultum  et  res  adversas  nuntiet,   ut  illud  tangere  vi-  5 
deretur,   quod  qui  bellum  nuntiaret  pinnatas  litteras  diceretur  adferre. 

473.  svbitvs  miserae  potest  pro  *suhitus  miserae\  vel  pro  *subito 
miserae';  ergo  et  genetivus  potest  esse. 

41A.  excvssi  manibvs  eadii  bene  'excussi',  quasi  nescienti: 
nielius,  quam  si  diceret  cproiecti\  10 

475.  femineo  vlvlatv  inpatienti,  ut  <XI  782)>  femineo  prae- 
dae  et  spoliorum  ardebat  amore. 

477.  peima  petit  ideo  cprima'?  quia  solent  in  extrema  neees- 
sitate  etiam  mulieres  muros  ascendere,  ut  <(XI  89iy  ipsae  de  mu- 
ris  matres.         non  illa  vievm  non  illa  peeicli  unum  pudoris  15 
est;  aliud  salutis. 

478.  telorvmqve  memor  hanc  inpatientiam  matris  Euryali  illo  loco 
poeta  praemisit,  cum  eam  Euryalus  nec  profectionem  suam  ad  requi- 
rendum  Aenean  scire  signiftcat,  et  tantopere  commendat  Ascanio:  nam 

et  Nisus  propter   illam   dicit  nolle   Euryalum  sibi   comitem   iungere,  20 
quod  scirety  si  quid  ei  accidisset,  intolerabiliter  eam  laturam. 

479.  HVNC  talem.  et  est  conquestio  matris  Euryali  plena  artis 
rhetoricae:  nam  paene  omnes  partes  habet  de  misericordia  commo- 
venda  a  Cicerone  in  rhetoricis  positas.  hvnc  te  aspicio  a  qua- 
litate  caedis.  25 

480.  seea  meae  eeqvies  Euander  <VIII  581>  mea  sera  et 
sola  voluptas.  et  ^requies9  hic  pro  solacio.  potvisti  linqveee 
solam  ab  intercepto  solacio. 


11  inpatienti]  cf.  Isid.  or.  XI  2,  24  ||  22  hvnc  talem]  cf.  Don.  ad  Ter.  Ad. 
III  2,  14 


2  commouebatur  A8  (corr.  a)  ||  quoniam]  quia  A8F  ||  3  abscissi  A8  (corr.  a) 
absi  L  (abscisi  T)  ||  amisissent  JRL  (amiserant  /)  amisisse  H  \\  4  ad  pinnata  p.  v. 
s.  v.  quidam  pennatam  famam  a  poeta  inductam  ideo  uolunt  quod  tumultum 
et  res  aduersas  nuntiet  ut  iliud  tajngere  uideatur  quod  qui  bellum  nuntiabat 
litteras  pennatas  dicebatur  afferre  T  |)  5  quae  F,  correxi  !|  8  ad  miseeae  caloe 
o.  n.  liaec  edidit  Fabricius  Homericum  (II.  XXII  448)  rrjg  d'  £lsX£%&ri  yvia, 
%ccyial  ds  oi  i%7t£Gs  kbqkls.  ||  10  melius  om.  libri  praeter  BMl  \\  quasi  diceret 
et  proiecti  B  ||  13  ideo  A8F:  ideoque  RLH,  om.  M  ||  quia  petit  solent  ELH  \\ 
"15  matres]  ita  Homerus  (II.  XXII  462)  avxag  sTtsl  nvgyov  ts  %al  avdqozv  tt-ev 
ofiiXov  add.  Fabricius  ||  17  banc  inpatientiam  .  .  .  laturam  Jiab.  T  ||  18  cum  eam 
ego:  cum  ea  T,  eam  om.  F  ||  19  tantop  G  ||  20  nole  G  ||  21  accedisset  F  ||  22  id 
est  talem  Ml  \\  23  cum  BLH  (nam  l)  \\  de  om.  H\\  conuenda  L  ||  24  na&og  a 
qualitate  caedis  Fabricius  \\  26  sola  et  sera  BF  \\  27  ad  reqvies  s.  v.  pro  sola- 
cio  T  ||  solatio  F  ||  28  solatio  libri 


352  SERVII 

481.  crvd.elis  qui  potuisti  linquere  solani,  cum  pius  esses. 
svb  tanta  PERicvLA  *  suh9  pro  c '  in\  ut  <(I  453)>  namque  sub  ingenti 
lustrat  dum  singula  templo. 

482.  adfari  extkemis  Anchises  <(II  644>  sic  o  sic  positum 
5  adfati    discedite    eorpus,   Terentius   quin    igitur,    dum    licet; 

loquimini  mecum,  Antipho?         matri  melius  *matri',    quam  si 
dixisset  *mihi\ 

483.  latinis  id  est  Latinorum. 

484.  nec    tva    fvnera   mater    id    est   cfunerea':    nam    apud 
10  maiores   funeras   dicebant  eas  ad   quas   funus  pertinet,   ut  sororem, 

matrem:  nam  praeficae,  ut  et  supra  <TI  216)>  diximus,  sunt  plan- 
ctus  principes,  non  doloris.  funeras  autem  dicebant  quasi  funereas, 
ad  quas  pertinet  funus.  vel  derivavit  veteres  secutus;  ut  *funeram' 
pro  funesta  diceret,  ut  homo  *scelerus9  sicuti  scelestus  vel  scelerosus 
15  dicebatur:  Plautus  in  Pseudulo  <(III  2,  28>  teritur  sinapis  scelera, 
in  eadem  <(IV  5,  3)>  nunc  iube  venire  Pseudulum,  scelerum  caput, 
id  est  scelestum.  , 

485.  avt  vvlnera  lavi  Bomana  consuetudo  fuit  ut  mortui  lava- 
rentur,   ideoque  hos  qui  hoc  officium  implebant,  pollinctores  appellatos 

20  dicunt,   qui  mortuis  os  polline  oblinebant,   ne  livor  appareret  extincti. 

486.  festina  pro  *festinans%  nomen  pro  participio:  vel  a  verbo 
derivatum,  ut  ab  eo  quod  est  *festino'  ^festinus9  dicatur,  ut  hic  *festina\ 
quomodo  superius  *funera' :  Sallustius  in.secunda  cohortes  festinas 
composuerat:  ut  ipse  ab  eo  quod  *propero'  (XII  85>  circumstant 

25  properi  aiirigae,  ut  sit  nominativus  *hic  properus\   et»bene  *festina% 
nam  ait  superius  <(474>  *excussi  manibus  radii  revolutaque  pensa'. 

488.  qvo  seqvar  id  est  inquiram. 

489.  fvnvs  lacervm  dilaniatum  cadaver:  nam  cfunus'  pro  ca- 


5  Terentius]  Phorm.  III  3,  16  [|  21  pro  festinans  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  ad 
Stat.  Theb.  VI  75  ||  23  Sallustius]  hist.  iue.  44  Dietsch.,  10  Kr. 


1  qui]  quia  L  (corr.  I)  cum  F  \\  solam  om.  BLF  (add.  I)  ||  2  ad  svb  t. 
s.  v.  in  tanta  T  ||  4  extremis  ASHM  et  L,  ut  .videtur:  extremvm  JRFal.  cum 
mos  fuisset  dicere  uale  uale  add.  JD  \\  5  quin]  tum  Terentius  ||  6  loquimini  .  .  . 
Antipho]  ldqui  cumifo  F  ||  mecum]  mecum  cum  AS  ||  ad  matri  s.  v.  melius 
matri  dixit  quam  mihi  T  ||  8  ad  latinis  s.  v.  pro  latinorum  T  ||  9  funerea]  fu- 
nera  RF  (|  10  pertinebat  F  ||  11  planctus]  plantus  L  (corr.  I)  plautus  H,  genits 
superscr.  a~\\  12  funereas]  tuneras  ASH  (co%r.  a)  ||  13  ad  fvnera  m.  in  marg. 
i.  e.  tua  funerea  mater  uel  certe  deriuauit  ueteres  secutus  ut  funeram  diceret 
pro  funestam  et  tales  deriuationes  in  autiquis  repperiuntur  ut  homo  scelerus 
.  .  .  id  est  scelestum  T  ||  15  pseudolo  F  (pseudulo  G)  ||  16  speudolum  F  pseu- 
dolum  T  ||  capud  F  ||  18  ad  v.  485  in  marg.  Romana  .  .  .  extincti  T  ||  laueren- 
tur  F  ||  19  polliciores  F  ||  20  ne  libor  apparet  F  ||  21  fvnesta  G  ||  22  ut  om.  G  || 
23  Sallustius]  fcdt  G  ||  secunda]  fcta  G.  fortasse  in  secundo  ||  24  sicut  JDaniel  \\ 
ipsi  G  ||  25  augurie  F  ||  26  ut  excussi  G  ||  nianibus  G  ||  27  ad  qvo  s.  s.  v.  i.  e. 
inquiram  T  ||   28  cadauer  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  481-501.  353 

davere  posuit.     ergo  ex  posteriore  intellegitur  prius.        hoc  mihi  de  te 
hoc  caput  intuens  ait. 

491.  si  QVA  est  pietas  si  qua  pietas  in  oecidendo  est,  in  me 
probetur. 

492.  me  primam  absvmite   ferro    unusquisque   enini  in  pro-  5 
priae  salutis  desperatione  credit  universa  etiam  posse  consumi,  unde 
est  quod  modo  dixit  cme  priniani':  quasi  mortuo  Euryalo  omnes  Troiani 
perituri  essent. 

494.  invisvm  hoc  detrvde  capvt  svb  tartaea  telo  invisum 
quidem   est  hoc  et  odiosum   caput,   verum   misericordiae   genus   est;  10 
si  me  etiam  iratus  interimas.         invisvm]  *deest  Hibi\    et  si  Hnvisum', 
quo  modo  *miserere9*? 

495.  QVANDO    ALITEE,    NEQVEO     CRVDELEM     ABRVMPERE     VITAM 

hinc  traxit  illum  colorem  luvenalis  (X  255>  quod  facinus  dignum 
tamlongoadmiseritaevo?  15 

497.  torpent  ineractae  antea  infractae,  nunc  tamen  torpent, 
ut  <^XII  iy  Turnus  ut  infracfcos  adverso  Marte  Latinos. 
infractae]  naturaliter  enim  homines  dolore  ac  miseratione  franguntur. 

498.  idaevs  et  actor  ex  nominibus  personarum  et  fidem  et  digni- 
tatem  rei  addit.  20 

499.  lacrimantis   ivli    puero    dat    lacrimas,    cui    potest    sine 
pudore;  viris  fortibus  tantum  dolorem. 

500.  svb  tecta  reponvnt  honorifice.    quod  autem  dicit  ccor- 
ripiunt5?  non  iniuriae  est?  sed  celerii:atis?  id  est  raptim  tollunt. 

501.  at  tvba  terribilem  sonitvm  hemistichium  Ennii:  nam  25 
sequentia  iste  mutavit.    ille  enim  ad  exprimendum  tubae  sonum  ait 
taratantara    dixit.     et   multa    huius   modi  Vergilius   cum   aspera 
invenerit,    mutat.     bene    tamen    hic    electis    verbis   imitatur   sonum 
tubarum. 


25  Ennii]  aim.  v.  452  Vahl. 


1  ad  v.  489  in  marg.  ab  eo  quod  sequitur  id  quod  praecedit  T  ||  acl  hoc 
m.  d.  t.  s.  v.  caput  intuens  haec  dicebat  T  \\  3  si  qua  pietas  om.  LHF  \\  in 
occidendo  est]  sin  occidendum  est  F  ||  5  primvm  F  \\  6  credit]  decreditur  LH 
(corr.  I)  creditum  F,  inde  credit  tum  Daniel  ||  7  ne  primum  F  ||  10  hoc  est  F  j| 
odiosum  caput  ergo  deest  tibi  .  .  .  miserere  uerum  .  .  .  interimas  F  \\  11  si  mej 
sine  BF  \\  14  quod  om.  LH  (add.  I)  ||  fatimus  L  (fatinus  l)  ||  dignus  LH  (corr.  I) 
||  18  ad  injfractae  a.  p.  v.  s.  v.  quia  naturaliter  omnes  homines  .  .  ,"  franguntur 
T  ||  dolore  cmiseratione  G  \\  19  ad  ilionei  m.  s.  v.  ex  nominibus  .  .  .  addit  T  \\ 
hominibus  F  ||  fidem  T:  finem  F  ||  23  honorifice  ASF:  homerice  BLHMD. 
in  D  duorum  versuum  spatium  relictum  est,  Homerice  sfe  da^ia.  (psgovai  Fa- 
bricius  ||  dicitur  ASLM  ||  24  non  iniuria  sed  F  \\  est]  ut  raptores  distrahunt 
add.  D  ||  25  emisthitium  L  emisthicium  H  emistichium  reliqui  ||  enni  F  \\ 
26  sequentia  .  .  .  exprimendum  om.  HLH  (add.  T)  ||  27  tharantanta  L  thara- 
thantara  H  ||  uergilius  F  ||  28  inuenit  F 


354  SERVII 

502.  inceepvit  et  insonuit  et  segnitiam  increpavit. 

503.  volsci  non  mirum  quia  dicit  Volseos,  cum  et  Camilla  de 
Volscis  sit?  ut  <(VII  803)>  Volsca  de  gente  Camilla:  namque 
pars  aliqua  Tusciae  dat  Turno  auxilia,  cum  Tuscos  dixerimus  <VII 

5  715)>  specialiter  Aeneae  favere.    item  e  contra  pars  Venetiae  auxi- 

lium    praestat   Aeneae,    quam    Turni   fuisse    superius    diximus. 

testvdine  testudo  est  scutorum  conexio,  curvata  in  testudinis  modum 

et  similitudinem,    cum  a  militibus  aliqua  civitas   obsidetur,   et  fit  ut 

murus  eius  subruatur.   namque  in  armorum  generibus  milites  sumunt 
10  ab    animalibus   nomina,   ut    caries':    Sallustius    inmodum    ericii 

militaris.  inventor  autem  testudinis  Artemon  Clagomenius  fertur,  idem- 

que  arietis  repertor  dicitur.  scuta  aerea  gestare  Guretes  primi  invenerunt. 

galea  Thracicum  tegmen  est.     thoraces  Thorax  quidam  rex  dicitur  in- 

venisse.     Lycaon  Arcas  gladium  longiore  lamina  produxisse  narratur. 
15  Peleus  primus  machaeram  dicitur  invenisse.     harpen,   id   est   curvum 

gladium  in  modum  falcis,  a  Perseo  inventam  multi  dixerunt. 

-   504.    FOSSAS  implere  parant  vertit  ordinem:  nam  ante  est  ut 

impleatur  fossa,  tollantur  valli;  et  sic  testudine  accedatur  ad  murum. 

quamquam  possumus   intellegere   etiam  ad  fossas  eos  facta  venisse 
20  testudine.   proprie  tamen  *fossas  implere%  *vallum  vellere9:  sic  enim  et 

historici, 

507.    effvndere  contra  proprie;   tela  enim  non  iaciuntur  in 

subiectos,  sed  funduntur.    et  dicendo  comne  genus  telorum'  ostendit 

telum  vocari  omne  quod  iacitur. 
25  509.    adsveti  longo  m.  d.  b.   docet  usum  in  rebus  omnibus 

plurimum  posse. 

510.    infesto  volvebant  pondere  hoc  est  infesti  ponderis. 

svbter  jdensa  testvdine  hoc  est  sub  testudine. 


1  increpvit  insonuit]  cf.  Non.  p.  329,  23  M.  ||  7  testudo  .  .  .  ericii  militaris] 
Serviana  exscr.  Isid.  or.  XVIII  12,  6  ||  10  Sallustius]  hist.  III  22  Dietsch.,  23  Kr. 
||  24  telum  .  .  .  iacitur]  cf.  Isid.  or.  XVIII  7,  10 


1  in  segnitiam  AS  (in  del.  a)  \\  8  et  similitudinem  testudinis  cum  G  ||  10 
ab  animalibus  om.  B  ||  aries]  aeris  A  eris  S  ||  iricii  J.  S  M  irici  LF  (erici  T) 
hirci  B  inci  H  \\  11  inventor  testudinis  .  .  .  multi  dicunt  (sic)  hab.  T  ||  claze- 
memur  F  clazamenus  T  ||  12  arietes  F  ||  repertor  arietis  T  ||  scuta  aerea  F.  Schoel- 
Uus:  stauera  F  \\  cureti^  F  \\  13  galeae  F  \\  trachicum  T  \\  toraces  G  \\  torax  T 
troax  G  ||  14  lammina  T  ||  15  macheram  repperisse  dicitur  T  ||  macheram  F 
inuenis  G  ||  arpen  libri  \\  currum  F  \\  16  inuenta  F  \\  multa  G  \\  18  accendatur  F 
19  possimus  B  ||  etiam  om.  LH  (add.  I)  \\  facta  testudine  uenisse  M  \\  21  ad 
vellere  v.  s.  v.  bis  idem  dixit  T  \\  23  subiecto  LH  (corr.  T)  \\  24  iacitur]  iacti- 
bus  B  et  L,  ut  videtur,  actibus  H  iactur  Z.  graeci  roc  §sXr}  aitb  xov  fidlXsLv 
sicut  latine  tela  aitb  rov  xrjXs  id  est  longe  add.  D,  edidit  Stephanus  ||  25  adsveti 
.  .  .  omnibus  om.  BLH  (add.  I)  ||  26  potest  B  ||  27  hoc  est  subter  infesti  F  \\ 
pro  infesti  ponderis  L  ||  28  sub  testudine  Masvicius:  subter  testudine  F 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  IX  502-528.  355 

513.  nec  iam  svfficivnt  diu  iairi  non  sustinent.  rvvntqve 
hic  *ruunt'  pro  deiciunt 

515.    armorvmqve   resolvit   tegmina   hic   ostendit   arnioruni 
conexionem   esse   testudinem:    Lucanus   de   testudine   <III  484>   at 
postquam  virtus  incerta  virorum  perpetuam  rupit  defesso  5 
milite  cratem  singula  continuis  cesserunt  ictibus  arma. 

519.  etrvscam  pinvm  hoc  est  ipse  Etruscus.  *quassabaf  autem 
et  *infert'  mutatio  temporum,  ut  <I  471>  Tydides  multa  vastabat 
caede  cruentus  ardentesque  avertit  equos  in  castra. 

523.    vos  o  calliope  precor  syllepsis  per  numeros;  erat  enim  10 
rectum  cvos  musae?  aut  te?  Calliope'.         adspirate  favete;  ut  <(II 
385>  adspirat  primo  Portuna  labori. 

526.  oras  evolvite  belli  hoc  est  ingentis  belli  narrate  non 
tantum  initia,  sed  etiam  extrema  bellorum:  nam  orae  sunt  extremi- 
tates.    est  autem  Ennianum  qui  potis  ingentis  oras  evolvere  bellL  15 

527.  tvrris  erat  turris  huius  modi  esse  ad  munitionem  civi- 
tatum  et  in  secundo  legimus;  sed  hae  plerumque  mobiles  sunt, 
plerumque  fixae:  fixae;  ut  in  secundo  <(445>  turris  ac  tecta  do- 
morum,  mobiles,  ut  in  duodecimo  <(675)>  meminit  subdideratque 
rotas  pontesque  instraverat  altos.         pontibvs  pro  tabulatis.       20 

528.  oportvna  loco  pro  *oportuno%  scilicet  circa  portas. 


2  ruunt  pro  deiciunt]  cf.  Don.  ad  Ter.  Ad.  III  2,  21  ||  15.  Ennianum]  ann. 
v.  178  Vahl.  cf.  Macrob.  Sat.  VI  1,  18 


1  diu  om.  L  (add.  I)  ||  2  ad  kvvntqve  s.  v.  deiciunt  T  ||  3  7tsQt>cpQcc6ti%mg 
hic  ostendit  D  \  hic  ostendit  .  .  .  testudinem  om.  BLH  (in  marg.  add.  I).  dubito 
num  Servii  sint  haec  vefba  ||  hinc  ASl  ||  4  testudinem.  resolvit  tegmina  lucanus 
de  testudine  e.  q.  s.  ASFl  ||  ac  in  ras.  1 1|  5  defenso  L  ||  6  limite  B  \\  gratem  F  || 
continuisse  cesserunt  A  continuis  se////cesserunt  L  (duae  litterae  radendo  dele- 
tae  sunty  tum  c  et  prior  s  in  ras.  I)  continuis  seesserunt  H  ||  7  quassabat  et 
infert  .  .  .  cruentus  hab.  T  ||  8  tytides  T  ||  multas  G  ||  9  auertite  F  ||  castras  G  || 
10  caliope  JRL  ||  sillempsis  A  silempsis  S  silemsis  M  psillemsis  L  sylempsis  M 
syllempsis  F  syllepsis  est  vulgo  ||  11  aut  o  caliope  L  et  te  o  caliope  1 1|  12  la- 
hori]  ductum  est  verbum  a  prospere  navigantibus ,  quibus  ventus  dicitur  §£ 
ovqicov  spirare  add.  Fdbricius  ||  13  narrate]  narrat  enim  B  narrante  F  ||  14  ini- 
tia  ASMF:  inimititias  B  inimiticias  L  (initicia  l)  inimicitia  H  ||  extremitates] 
et  meministis  enim  divae  et  memokare  potestis  differt  meminisse  ac  memorare, 
cum  illud  sit  memoriter  tenere ,  memorare  vero  exponere  et  narrare.  est  autem 
homeri  (sententia  add.  Stepham-us^  sententia:  ait  enim  add.  Fabricius.  II.  II 484) 

E67ZST8    VVV    [IOL    J10V6CCL  'OXvymiCC  S(6[ICCt'    £%QV6®,i,    V[ISL£    yaQ    ^SdL    S6TS ,    7tUQS6TS 

ts,  i6ts  ts  nuvTcc  add.  JD}  edidit  Stephanus  ||  16  ciuitatis  H\\  17  haec  A  hec  L 
haec  HM  hac  F  ||  18  plerumque  flxae  fixae  ut  hic  mobiles  in  secundo  meminit 
subsideratque  rotas  pontesque  strauerat  altos  B  plerumque  fixae  mobiles  ut 
in  duodecimo  subdideratque  rotas  fixae  ut  in  secundo  turris  ac  tecta  domorum 
mobiles  ut  xn  meminit  subdideratque  rotas  pontesque  intrauerat  altas  F  || 
turris  .  .  .  domorum  om.  LH  (add.  T)  ||  19  subsideratque  H  \\  20  strauerat  L 
stauerat  H  \\  altos]  lucanus  (III  455)  cstellatis  axibus  agger  erigitur  geminasque 
aequantes  moenia  turres  accipit  add.  D  ||  ad  pontibvs  s.  v.  tabulatis  T  ||  21  op- 
portvna  La  ||  pro  oportuna  G 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  24 


356  SERVII 

529.  opvm  vi  potest  et  hypallage  esse,  ut  sit  cope  viriuni*. 

530.  gertabant  zeugma:  potest  et  ad  Latinos  et  ad  Troianos  referri. 

531.  CAVAS  patulas.         densi  pro  'tela  densa'. 

533.  flammam  adfixit  adfectate:   debuit   enim   dicere,   adfixit 
5  aut  facem  aut  malleolum,  non  flammam.         QVAE  plvrima  vento 

gliscens  et  magna  facta  per  ventum. 

534.  haesit  adesis  non  iam  cadesis',   sed  quos  exedit  adhae- 
rendo,  id  est  haesitans  adedit  vel  adesos  reddidit. 

535.  maloevm  velle  fvgam  honestissima  elocutio. 

10  537.    peste  incendio,    ut  <T  683>    et  toto   descendit   cor- 

pore  pestis. 

541.  vnvs  subaudis  *et  alter':  nam  non  procedit  *unus  Helenor 
et  Lycus  elapsi'.  elapsi  scilicet  non  mortem,  sed  turris  ruinam. 
543/  maeonio  regi  aut  proprium  patris  nomen  est;  aut  cogno- 
15  minem  eum  filio  intellegamus/quia;  ut  supra  <(360)>  dixirnus,  cum 
filii  vel  patris  nomen  praemittitur  et  aliud  tacetur,  cognomines  eos 
esse  intellegimus.  fvrtim  svstvlerat  e  stupro  educaverat:  hinc 
est  et  dulcia  furta. 

544.  vetitisqve  ad  troiam  miserat  armis   secundum  Dona» 
20  tum  cyetitis  fato',  quia  stare  Troia  diutius  vetabatur;  sed  melius  lege 

inilitari  intellegimus,  quia  servi  a  militia  prohibebantur:  unde  in 
Deiotariana  <^8;  24)>  purgat  hoc  Cicero;  cum  fuisset  obiectum  inter 
equites  quos  Deiotarus  miserat  Caesari,  unum  servum  fuisse:  Ver- 
gilium  autem  novimus  trahere  aliqua  de  historia.  servos  sane  num- 
25  quam  militasse  constat  nisi  servitute  deposita,  excepto  Hannibalis 
tenipore,  cum  post  Cannense  proelium  in  tanta  necessitate  fuit  urbs 
Roma;  ut  ne  liberandorum  quidem  servorum  daretur  facultas. 

545.  ,ense  nvdo   id  est  stricto.     *mse  levis'  (levis)   armaturae 
est;  *nudo'  autem  stricto^  vel  sine  vagina.         parmaqve  inglorivs 


18  et  dulcia  furta]  georg.  IV  346  ||  24  servos  sane  .  .  .  facultas]  exscr.  Isid. 
or.  IX  3,  38 


1  scholium  ad  opvm  vi  post  patulas  exhibent  libri  Serviani   ||   uirum  F 
4  adfectat  JEZT  ||  8  haesitans  Laniel:  haesitat  F  ||  9  elocutio]  cum  honestius  sit 
forti  mala  fugere  uelle  quam  timere  mala,  quod  timidi  est  non  fortis  add.D 
13  scilicet  om.  B  ||  14  est  om.  F  ||  aut  cognomines  eos  esse  intellegamus  B 
cognomine  HF   ||    16  cognomine  H  ||    eos  om.  H  \\    17  intellegamus  LHM 
19  secundum  quosdam  F   \\   20  facto  BLF  (corr.  rl)   ||    qui  F,  corr.  JDaniel 
deutius  F  ||  sed  om.  F  ||  lege  militari]  legebatur  milita  militare  F  \\  21  intelle- 
gamus  ASMl\\  malitia  AB  (corr.  a)  \\  22  denotariana  H  deiatariana  F\\  23 
fuisse]   at  (sic)  nescio   quem   ex  eo  numero   seruum   iudicatum.     non  arbitror, 
non  audiui;   sed  in  eo,  etiamsi  accidisset,   culpam  regis  nullam  fuisse  arbitra- 
rer  add.  L>  ||    24  sane]   namque  Masvicius  ||    28  ad  nvdo  s.  v.  stricto  aut  sine 
uagina  T  ||  structo  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  529-563.  357 

alba  quasi  tiro,  ut  dixiruus  supra  <TII  796>?  quia  picta  arma  iam 
probati  in  bellis  habebant. 

548.  ^  vt  fera  quidam  pardum  significari  volunt. 

553.  longe  melior  lycvs  ergo  et  Helenor  bonus.  inter 
cper';  ut  <(VII  30>  hunc  inter  fluvio  Tiberinus  arnoeno.  5 

555.  prendere  saxa  manv  quia  tunc  alti  non  erant  muri,  sed 
ad  inipetum  tantuni  repellenduni?  ut  etiani  Sallustius  ostendit,  ubi 
Sertorium  umeris  sublatum  per  muros  ascendisse  commemorat. 

556.  cvrsv  teloqve  secvtvs  nimiam  eius  ostendit  celeritatem, 
qui  potuit  telum  missum  consequi:  nam   hoc   dicit?  cum  praemisso  10 
telo  ad  hostem   venit:    Statius   et  emissum  cursu   conprendere 
telum. 

558.    revellit  in  verbo  cvello'  facit  in  participio  cvulsus*. 

560.  qvalis  vbi  avt  leporem  pro  cqualiter?. 

561.  pedibvs  iovis  armiger  vncis  quia  dicitur  aquila  in  bello  15 
Gigantum  Iovi  arma  ministrasse.  quod  tamen  fingitur:  nam?  ut 
supra  <(VIII  319>  diximus?  luppiter  et  Saturnus  reges  fuerunt.  sed 
Iuppiter  dum  cum  patre  Saturno  haberet  de  agris  contentionem? 
ortum  bellum  est.  ad  quod  egrediens  Iuppiter  aquilae  vidit  augu- 
rium.  cuius  cum  vicisset  auspicio?  fictum  est  quod  ei  pugnanti  tela  20 
ministraverit:  unde  etiam  a  felici  augurio  natum  est?  ut  aquilae 
militum  sierna  comitentur. 

562.  qvaesitvm  qui  requiritur:   nam  praesens  a  passivo  non 
habuit.     et   est  hysteroproteron;    nam    post  raptum   requiritur:    vel 
"quaesitum'   requirendum,    Tto&ritov.         mvltis  balatibvs   id   est  cum  25 
multis  balatibus. 

563.  martivs  lvpvs  aut  cruentus?  aut  Marti  dedicatus. 


11  Statius]  Theb.  VI  568  ||    15  quia  dicitur  e.  q.  s.]    exscr.  mythogr.  II  3 
et  III  3,  4  ||   19  ad  quod  egrediens  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  XVIII  3,  2 


1  tyro  libri  ||  ad  alba  in  rnarg.  quia  probati  in  bello  milites  solebant  habere 
arma  picta  T  ||  picta]  puto  F  ||  3  quidam  .  .  .  volunt  hab.  T  \\  perdum  F  \\ 
significare  G  ||  6  pendere  AH  pkaetendere  F  ||  7  ad  om.  H  \\  tantum  om.  F  || 
ubi  .  .  .  eius  ostendit  om.  HJ\  8  humeris  ASELH  ||  10  qui]  quia  F  ||  telo 
praemisso  L  ||  11  emissum  F:  missum  Serviam  libri  ||  conprehendere  ASHM 
(conprendere  a)  cumprehendere  L  ||  13  uello  ASBF?  om.  LH  (add.  I),  uelli 
ex  uello,  ut  videtur,  M  uelli  a.  in  perfecto  velli  Burmannus  in  Vergilio  cvelli5 
facit  in  perfecto  F.  Schoellius.  cf.  JDiom.  p.  372,  12  K.  ||  14  qualiter]  comparatio 
homerica  (II.  XXII  308)  OLfirjosv  ds  dlslg  .  .  .  7}  nxca%u  laycaov  add.  I),  edidit 
Stephanus  ||  15^in  bello  gigantum  aquila  F  ||  21  ministrauerit  ASM:  ministra- 
ret  MLHF  ministrasset  mythographi  ministrarit  Guelferbytani  ||  augurib;  F  || 
ut  aquila  militaria  signa  comitetur  F  ||  23  queritur  F  ||  24  habet  F  ||  protysteron 
AHF  (ysteroproteron  a)  proysteron  S  ||  25  ad  qvaesitvm  s.  v.  aut  qui  requi- 
ritur  aut  requirendum  T  ||  uoocton  F,  corr.  JDaniel  ||  ad  mvltis  b.  s.  v.  scilicet 
cum  T  ||  27  morti  M  (corr.  m)  marte  F  ||  dicatus  F 

24* 


358  SERVII 

564.  AGGERE  complent  agger  est  cuiuslibet  rei  coaeervatio, 
unde  fossae  aut  valles  possunt  repleri.     subaudiendum  tamen  *alii\ 

566.  ingenti  feagmine  montis  supra  dicti  saxi  exaggeratio  est. 

567.  lvcetivm  solum  hoc  nomen  est,  quod  dictum  a  Vergilio 
5  in  nullo  alio  reperitur  auctore.    sane  lingua  Osca  Lucetius  est  Iup- 

piter,  dictus  a  luce?  quam  praestare  hominibus  dicitur.  ipse  est 
nostra  lingua  Diespiter,  id  est  diei  pater:  Horatius  namque  Die- 
spiter  plerumque  per  purum. 

569.    hig  iacvlo  bonvs  neseias  de  quo  dixerit 
10  570.    caenea   tvrnvs   tvrnvs   ityn   ut    ait  Lucilius    bonum 

schema  est?  quotiens  sensus  variatur  in  iteratione  verbo- 
rum,  et  in  fine  positus  sequentis  sit  exordium,  qui  appellatur 
elimax. 

572.  pro  tvrribvs  aut  pro  defensione  turrium:  aut  sic  magni; 
15  ut  ttirres  putares. 

573.  hasta  themillae  Themillas  Themillae,  ut  Aeneas  Aeneae. 
clevis'  autem  chasta?  pro  cleviter  veniens':  unde  et  cstrinxerat'  dixit; 
id  est  paululum  vulneraverat,  ut  <(X  478^>  tandem  etiam  magno 
strinxit  de  corpore  Turni. 

20  574.    demens  qui  scutum  quo  se  tuebatur7  abiecit. 

575.  alis  pennis. 

576.  laevo  adfixa  est  lateri  ostendit  vulneris  locum,  quem 
ante  suppresserat.  sic  in  quarto  <689>  infixum  stridit  sub  pe» 
ctore  vulnus.. 

25  577.    spiramenta  animae  definitio  pulmonum. 

579.  pictvs  acv  chlamydem  hoc  est  habens  chlamydem  Phry- 
giam,  ut  <(III  484)>  et  Phrygiam  Ascanio  chlamydem.  et  est 
figuratum  *pietus  chlamydem\        ferrvgine  clarvs  hibera  ferrugo 


1  agger  .  .  .  repleri]  exscr.  Isid.  or.  XV  9,  3  ||  5  sane  .  .  .  diei  pater]  cf. 
Gell.  V  12,  5  sqq.  ||  7  Horatius]  carm,  I  S4?  5  ||"  10  Liiciliusl  lib.  IX  fragm. 
XXXIV  Muell.  ||  17  strinxerat  paululum  vulneraverat]  cf.  Non.  p.  403?  12  M.  || 
28  ferrugo  .  .  .  subnigrae]  cf.  Isid.  or.  XIX  28,  6  et  XIV  3,  36 


1  rei  om.  F  \\  cumulatio  F  \\  4  lvcetvm  F  ||  a]  cum  H  ||  uergilio  F  ||  5  rep- 
peritur  BF  reperiatur  ASM  reperiebatur  L  repperiebat  H  ||  lucecius  S  lu- 
cretium  JBT  (|  6  dicitur  hominibus  F  ||  ipse  est  enim  nostra  D  \\  7  diei]  dies  F  |) 
9  ad  hic  i.  s.  v.  id  est  alter  de  illis  duobus  T  ||  10  itin  Bl  sitin  L  sytin  H 
ytin  MF  ||  11  scema  ELM  ||  quoties  B  quociens  F  ||  verborum]  uariatur  L 
(corr.  I)  ||  15  turrem  F  turrim  Stephanus  et  JDaniel  ||  17  ut  extrinxerat  dixit  F  \\ 
strinxerat]  extrinxerat  AS  (corr.  a)  ||  18  paulolum  ASM  (corr.  a)  paulum  F  || 
20  quo  tegebat  F  quo  se  tegebat  Baniel  ||  21  pinnis  HF  ||  23  sup  L  ||  25  pul- 
monum]  pulmorum  F.  quia  dicitur  (sic)  a  spirando  i.  e.  a  pulsu,  sicut  graece 
nvsv{Loov  cltzo  %ov  nvs6LV  add.  B  ||  26  pictvs  .  .  .  Ascanio  chlamydem  om.  E  || 
hoc  est  .  .  .  Ascanio  chlamydem  om.  LH  (add.  I)  ||  id  est  M  ||  frigidam  cla,mi- 
dem  M  \\  27  ut  .  .  .  chlamydem  om.  M  ||  frigidam  F  \\  et  est  figuratus  pictus 
clamide  F,  corr.  Masvicius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  564-587.  359 

coloris  genus  est,  qui  vicinus  est  purpurae  subnigrae.  cHibera? 
autem  modo  non  Hispana,  sed  Pontica:  nani  Hiberia  pars  Ponti 
est  inter  Persidem  et  Armeniam,  ubi  optime  colores  diversi  tinguntur, 
ut  ostendit  Horatius  dicens  herbasque  quas  Iolcos  atque  Hi- 
beria  mittit,  venenorum  ferax.  5 

580.  genitor  qvem  miseeat  arcens  ordo  est  'stabat  Arcentis 
filius  Arcens  in  armis  egregiis':  nam  non  congruit  ut  huius  filii 
praetermisso  nomine,  bis  fiat  patris  commemoratio. 

581.  symaethia  circvm  flvmina  Symaethos  fluvius  est  Sieiliae, 

a  rege  Symaetho  dictus,  haud  longe   ab  urbe  Catinensi,   circa  quem  10 
sunt  Palici  dei,  quorum  talis  est  fabula:  Aetnam  nympham,  vel,  ut 
quidam  volunt,  Thaliam,  Iuppiter  cum  vitiasset  et  fecisset  gravidam, 
timens  lunonem,  secuiidum  alios  ipsam  puellam  terrae  conimendavit, 
et  illic  enixa  est:  secundum  alios  partum  eius.   postea  cum  de  terra 
erupissent  duo  pueri,  Palici  dicti  sunt,  quasi  iterum  venientes:  nam  15 
TtdXiv  lxsiv  est  iterum  venire.    hi  primo  humanis  hostiis  placaban- 
tur?  postea  quibusdam  sacris  mitigati  sunt  et  eorum  inmutata  sacri- 
ficia.    ideo  ergo  cplacabilis  ara'?  quia  mitigata  sunt  eorum  numina. 
Palicos  nauticos  deos  Varro  appellat.    alii  dicunt  Iovem  hunc  Palicum 
propter  Iunonis  iracundiam  in  aquilam  commutasse.     alii  Vulcani  et  20 
Aetnae  filium  tradunt    sed  incertum  ex  qua  recondita  historia  Arcen- 
tem  istum  induxerit:  neque  enim  sine  ratione  vel  lucus  Martis  appo- 
situs  est   et  q%iid  homo  Siculus  in  hoc  hello  facit,  quem  nusquam  supra 
cum  Aenea  dicit  ad  Italiam  pervenisse? 

585.  liqvefacto  tempora  plvmbo  diffidit  plumbum  enim  25 
iactum  nimio  rotatu  et  aeris  calore  dissolvitur:  Statius  et  arsuras 
caeli  per  inania  glandes. 

586.  porrectvm  extendit  harena  intellegimus  eum  cecidisse  ^ 
trans  murum.    dicendo  autem  cmulta?  ostendit  corporis  proceritatem. 

587.  tvm  primvm  bello  hoc  loco  puerum  ideo  poeta  fecit  armari,  30 


4  Horatius]  epod.  V  21  ||  9  Symaethos  e.  q.  s.]  Serviana  exscrips.  mythogr. 
I  190,  II  45.  cf.  Luct.  Plac.  in  Stat.  Theb.  XII  156  et  Macrob.  Sat.  V  19,  15  || 
26  Statius]  Theb.  X  533.    cf.  Luct.  Plac.  ad  hunc  vers. 

2  ispana  L  spana  R  ||  Hiberia]  libera  F  ||  3  persidam  F  ||  coloris  F  ||  4  lol- 
cos]  colchos  ASM  ioleos  F  colcos  l  \\  7  egregius  ASBM  egrediens  U  jj 
8  permisso  M  ||  9  symaethus  L  ymettos  F  ||  siliciae  AS  ciliciae  H  \\  10  ymeto  F 
Symetho  Baniel  ||  quam  L  (quem  T)  ||  11  pallici  L   falici  F  U   12  taliam  G  || 

13  ipsam  .  .  .  secundum  alios  om    L,  add.  1 1|  ipsam  puellam]  partum  eius  B  || 

14  secundum  alios  post  partum  eius  cum  de  terra  erupissent  duo  pueri  my- 
thogr.  I  ||  15  pueri  om.  LH  (add.  I)  ||  16  uaAiNiKiN  ALH  ttaainkin  B  (corr. 
Baniel)  naaTNiKiN  M  naxinion  F  ||  18  inde  ergo  F  ||  19  appellant  F  ||  hunc 
iouem  F  ||  20  iunonem  F  ||  *23  quem  Baniel:  quae  F  |J  26  arsura  B  ||  30  ad 
v.  587  in  marg.  ideo  hoc  Joco  poeta  puerum  facit  armari  . . .  donauit  T  ||  poeta] 
postea  Baniel 


360  SERVII 

quia  legit  in  historia  pueros  de  bellis  gloriam  reportasse:  filium  Marei 
Drusi  annorum  sedecim;  Crispini  filium  Grispinum  in  Corsica,  cum 
fugeret  exercitus  Spurii  Carvilii  consulis}  bellum  restituisse;  apud  Soram 
bello  Italieo  ab  Herennio  puerum  in  aciem  eductum,  a  quo  hostem 
5  occisum  spoliatumque;  Lucii  Tarquinii  filium,  quem  ob  hoc  pater  aurea 
bulla  praeteootaque  donavit. 

590.  minorem  germanam  quia  niaior  nyinpha  fuerat,  Iovis 
voluntate. 

592.  digna  atqve  indigna  relatv  cindigna',  id  est  turpia  et 
10  obscena,  ut  dici  solet  *fanda  et  nefanda\ 

593.  NOVO  eegno  aut  nova  regii  generis  adfinitate:  aut  quia 
etiam  ipsi  per  regis  filiam  portio  debebatur  imperii:  aut  partem  regni 
a  Turno  acceperat. 

594.  ingentem  sese  CLAMORE  ferebat  non  erat  ingens,  sed 
15  se  esse  clamitabat  ingentem. 

595.  itervm  denuo:  nam  iam  tertio  obsidentur,  et  citerum' 
non  nisi  de  duobus  dicimus. 

596.  bis  capti  phryges  semel  ab  Hercule,  post  a  Graecis. 
alii  tradunt  semel  a  Graecis  et  nunc  a  Latinis:  hoc  et  magis  aptum 

20  esse  Numani  personae,  ut  se  vicisse  existimet,  gtii  tam  iactans  et  petu- 

lans  inducatur.       morti  praetendere  mvros  emphasis  est;  cmorti? 

enim  pro  cbello'  posuit:   sic  supra  <(141)>  leti  discrimina  parva. 
morti  p.  /¥.]    cum  potuerit  *hosti9   dicere:    scilicet  ut  nihil  Troianis 

reliquum  sit,  quam  perire. 
25  597.    nostra  convbia  aut  quasi  Turni  cognatus  loquitur:  aut 

invidiose  retorquet  *nostra  conubia',    et   vult   causam   omnium   esse 

communem. 

598.  italiam  ad  Italiam. 

599.  non  hic   atridae    exaggeratio    vituperationis :    nam  non 
30  tantum  se  Troianis,  sed  etiam  eorum  victoribus  praefert.    potest  et 

*AtridaeJ  intellegi,  quorum  conmges  aut  deserunt  maritos,  aut  inter- 


1  marti  drusi  F  ||  2  in  om.  G  ||  3  fugeret  et  exercitus  G  ||  4  ad  herennio  F  \\ 

V 

5  post  spoliaturnque  lacunam  indicavit  Daniel  \\  locii  tarquini  G  ||  filius  libri, 
corr.  JDaniel\\  9  hoc  est  AS\\  10  obscura  BH  obscenia  F  \\  12  etiam]  et  F  || 
per]  pro  M  \\  15  clamabat  F  ||  16  denuo  .  .  .  et  iterum  om.  BLH  (add.  I)  || 
1%  ad  iteevm  v.  t.  s.  v.  quidam  iterum  semel  a  grecis  intellegunt  et  nunc  a 
latinis  T  ||  -hoc  et  magis  ego:  hoc  est  magis  F  et  hoc  magis  Daniel  ||  20  se 
vicisse  ego:  se  uisisse  F  feuisisse  G  se  coepisse  (i.  e.  *cepisse')  Daniel  \\  21  en- 
fasis  libri  ||  22  discrimine  parvo  vulgo.  cf.  Aen.  III  685.  ceterum  x.  f.  m.  add.  AS 
24  reliquum  sit  quam  perire  Masvicius:  reliquam  perire  F  \\  25  cognatos  II 
cognatis  F  ||  26  indiuidiose  H  ||  retorquens  L  (corr.  I)  retorquent  H  \\  28  ad 
italiam  s.  v.  ad  italiam  T  \\  29  nam  .  .  .  Troianis  om.LHl  30  tantum]  solum 
M  ||  31  atridas  F,  correxi  ||  terimunt  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  590-606.  361 

imunt  revertentes.         fandi  fictok  vlixes  aut  fallax,  aut  loyodai- 
dalog,  id  est  qui  dolum  celat  sermonis  ornatu. 

600.  dvrvm  A  stiepe  genvs  Italiae  disciplina  et  vita  laudatur: 
quam  et  Cato  in  originibus  et  Varro  in  gente  populi  Romani  com- 
memorat.  5 

601.  gelv  dvramvs  et  vndis  undis  gelidis:  et  est  ev  Sia  dvotv, 
ut  <(III  467y  hamis  auroque  trilicem:  nam  nemo  quod  plus  est 
prius  dicit;  si  enim  duo  essent,  ante  aquam  diceret,  sic  gelu. 

602.  venatv  pro   cvenatui?7   ut  ccurru?   pro  ccurrui?:    ablativus 
dubius,  vel  pro  dativo.       pveri  bene  yenationem  pueris^dedit,  opus  rusti-  10 
cum  iam  iuvenibus.       silvasqve  fatigant  ipsi  fatigantur  in  silvis:» 
aut  pro  feris  silvas  posuit,  in  quibus  sunt  ferae. 

603.  flecteee  lvdvs  eqvos   aliorum  labor  nostrae  pueritiae 
ludus  est.     *flectere'  autem  verbo  antiquo  usus  est:  nam  equites  apud 
veteres  flexuntae  vocabantur,  sicut  ait  Varro  rerum  humanarum.    sane  15 
poeta  meminit  sui,  nam  ait  superius  <(VII  162)  ante  urbem  pueri 

et  primaevo  flore  iuventus  exercentur  equis. 

604.  AT    PATIENS    OPEEVM    PAEVOQVE    ADSVETA    IVVENTVS    llOC 

et  in  georgicis  <(II  472^>  laudat:  nam  magnae  virtutis  est  in  nimio 
labore  parvis  esse  contentum.  20 

605.  teeeam  domat  bene  bellico  usus  est  verbo:  et  ne  a  re 
militari  discederet,  non  dixit  cterras  colimus??  sed  cdomamus5;  ac  si 
diceret,  cum  hostes  desunt,  terras  ferro  domamus.  qvatit  oppida 
bello  oppidum  quidam  a  vico  castelloque  magnitudine  secernunt:  alii 
locum  muro  fossave  aliave  qua  munitione  conclusum:  alii  locum  aedi-  25 
ficiis  constitutum,  ubi  fanum  comitium  forum  et  murus  sit:  alii  oppi- 
dum  dici  ab  oppositione  murorum;  vel  quod  hominibus  locus  esset  opple- 
tus;  vel  quod  opes  illo  munitionis  gratia  congestae  sunt. 

606.  ivvencvm  teega  fatigamvs  hasta  agriculturam  sine 
officio   belli  non   gerimus.     est   autem   cacosyntheton  et  homoeote-  30 


24  oppidum  .  .  .  congestae  sunt]  cf.  Isid.  or.  XV  2,  5  sq. 


1  logodedalus  AMl  a  loco  dedalos  B  locodedalos  LH  longodedalos  F  \\ 
2  dolum  celat]  doloscebat  F,  \\  ornatu  AS  et  in  ras.  I:  ortu  BHM  ornato  F  || 
6  en  dya  dyin  A  endiadun  B  en  dia  diin  L  endyin  H  enniadin  M  andyan- 
din  F  ||  8  si]  sic  F  ||  duo]  dicti  S  ||  antequam  SLH  (corr.  sl)  ante  aquam  iam 
M  ||  9  uenato  H  \\  10  dedit  opus  Gommelinus:  deditores  F  \\  11  iubenibus  F  || 
12  aut]  -uel  F  ||  silvas]  siluamTi  ||  13  lvdos  AHF  ||  14  ad  v.  303  in  marg.  cum 
dicit  flectere  antiquo  uerbo  iisus  est  quia  apud  ueteres  equites  flexuntae  uoca- 
bantur  T  \\  15  flexuntae  F  flexeunte  G.  cf.  Plin.  nat.  hist.  XXXIII  §  35  *cele- 
res  sub  Bomulo  regibusque  sunt  appellati,  deinde  flexuntes'  flexutes  Salmasius 
ad  Lamprid.  Commod.  11  ||  humanorum  F  ||  17  iuuentus  et  exercentur  F  (et  et 
equis  om.  G)  ||  22  disceret  F  ||  23  ferro]  fere  B  ||  24  oppidum  quidam  .  .  .  con- 
gestae  sunt  hab.  T  ||  25  aliave  qua]  aliqua  T  ||  monitione  F  ||  28  opus  T  ||  moni- 
tionis  F  ||  29  agriculam  F  ||  30  cacosintheton  et  omoteleuton  B   cacosyntheton 


362  SERVII 

leuton:  nam  fsit  ita  *versa  hasta  iuvencorum  terga  fatigamus%  id  est 
caedendo  urgemus. 

607.  seea  senectvs  in  aliis  ctarda  senectus'. 

608.  debilitat  vires  animi  bene  *animi',  quia  non  est  ausus 
5  corporis   dicere:   nec  enim  potest  fieri;    ut   quamvis  robustus  senex 

vires  habeat  prioris  aetatis  et  suae  conparetur  adulescentiae.  nunc 
ergo  licet  dicat  fortes  esse  etiam  senes;  bona  tamen  usus  est  tem- 
peratione,  ut  diceret  nihil  animorum  vigori  derogare  temporis 
vetustatem. 

10  609.    ganitiem  galea  premimvs  id  est  semper  militamus. 

611.  vobis  picta  CROCO  vituperatio  Troianorum,  in  qua  utitur 
argumentis7  quae  in  rhetoricis  commemorat  Cieero;  a  gente,  ab 
liabitu;  a  gestu,  ab  animo.  et  sunt  molliores  versus,  apti  ad  carpen- 
dam  mollitiem.    sane  vestes  acu  pictas  coloribus  Phryges  primi  invene- 

15  runt:  nam  ideo  et  artifxes  talium  vestium  phrygiones  appellati  sunt. 
fvlgenti    mvrice    purpura.     hanc    autem    vitio    et    dedecori    apud 
maiores  fuisse   constat:   Iuvenalis  <(XIV  187>  peregrina  ignota» 
que  nobis  ad  scelus  atque  nefas  quaecumque   est;  purpura 
ducit. 

20  612.    desidiae  cordi  vobis  sunt:  et  est  ab  animo  argumentum. 

choreis  servavit  hoc  loco  naturam  syllabae;  quam  in  sexto  <(644)> 
metri  causa  corripuit,  ut  pars  pedibus  plaudunt  choreas  et 
carmina  dicunt. 

613.    et    tvnicae    manicas    tunicae    vestrae    habent   manicas; 

25  quod  etiam  Cicero  vituperat,  dicens  manicatis  et  talaribus  tuni» 
cis:  nam  colobiis  utebantur  antiqui.    sane  *habent9  bis  audiendum. 

et  habent  redimicvla  mitrae  illud  dicturus  fuerat;  habetis  in 
pilleis  redimicula:  quod  convertit  in  vituperationem  maiorem,  dicens 


1  nam  .  .  .  urgemus]  cf.  Pompeii  comm.  p.  295,  3  K.  Charis.  p.  271,  22  K. 
Donat.  p.  395,  18  K.  ||  14  sane  vestes  . . .  appellati  sunt]  cf.  Isid.  or.  XIX  22,  22  || 
25  Cicero]  in  Cat.  II  10,  22  ||  26  nam  .  .  .  antiqui]  cf.  Isid.  or.  XIX  22,  24 


ex  omoeoteleuton  A  cacosinthgton  (cacpsintethon  H)  exomoeteleuton  LH  cato- 
sintheton  ex  homo  oeteuleton  M   cacosintheton  ex  homoe  teleuto  F  \\  homoeo- 
teleuton]  nam  terga  cum  eodem  fine  casus  terminatur  ut  uersa  hasta  add.  D  \\ 
1  nam  est  ita  Masvicius.   fortasse  nam  sic  ista  iuDge  ||    3  schol.  ad  v.  ^07  om. 
BLHM  (add.  I)  ||  tarda  F  \\  alii  F  ||  tarda]  sera  F  \\  10  ad  canitiem  a.  p.  6'.  v. 
semper  militamus  T  ||   12  ab]  et  Ml,  om.  F  ||   13  et  gestu  F  ||  ab  animo  om. 
BLHF  (ab  habitu  a  gestu  ab  animo  in  ras.  I)  ||  molliores  Daniel:  meliores  F 
14  molliaem  F  moliam  G,  corr.  JDaniel  ||  aco  F  \\  fryges  F  \\   15  artificis  F 
taliam  G  ||  frygiones  F  ||  appellantur  Daniel  ||   16  haec  L  (1  hanc  superscr.  T) 
18  nobilis  H~\\  adque  LF  \\   19  dicit  ASH  \\  20  ad  desidiae  c.  s.  v.  ab  animo 
argnmentum  T  \\  21  quam  in  sexto  metri]  quamque  in  ctri  F  \\  in  sexto]  dixi 
AS  (ut  dixi  in  textu,  in  .vi.  in  marg.  a)  |]  25  et]  ac  F  ||  26  colobis  F  ||  antiqui] 
quae  sunt  aTtb  xov  noloov  add.  D  (quae  dicta  sunt  aitb  xov  noXofiov  Fabricius)  || 
27  illos  F 


COMM.  1N  YERG.  AEN.  IX  607-616.  363 

ereligatas  habetis  mitras5.  naui  pillea  viroruin  sunt;  mitrae  femi- 
naruni,  quas  ealauticas  dicunt.  mitra  autem  proprie  Lydorum  fuit, 
ut  <(IV  216)>  Maeonia  mentum  mitra:  quem  habitum  imitati  sunt 
Troiani.  alii  mitras  meretricum  esse  voluerunt,  quod  hic  tamquam 
effeminatis  obicitur.  5 

614.  o  vere  phrygiae  jpsos  vituperaverat  Thryges',  nunc  ad 
maiorem  iniuriam  Phrygias,  non  Phryges  dicit.  alta  dindyma 
montes  matris  deum.  *ite9  autem  *per  alta*  sic  dixit,  quasi  currite 
per  Dindyma  et  ducite  choros  per  Dindyma.  nec  sufficit  Numano 
loqui  iniuriam  Troianorum,  nisi  etiam  sacris  numinum  contumeliam  lo 
faciat.  sed  hoc  iam  quasi  moriturus  loquitur:  hoc  est  enim  *digna  atque 
indigna  relatu  vociferans%  ut  ^dignd?  sint  quae  de  suorum  virtute  dixit, 
*indigna?  quae  impia  et  in  deos  ausus  est. 

615.  biforem  dat  tibia  cantvm  bisonum,  inparem.  et  ser- 
vavit  eis  tibiarum  suarum,  id  est  Fhrygiarum,  naturam.  nam  tibiae  15 
aut  Serranae  dicuntur,  quae  sunt  pares  et  aequales  habent  cavernas: 
aut  Phrygiae,  quae  et  inpares  sunt  et  inaequales  habent  eavernas. 
ergo  cbiforem'  dissonum;  dissimilem;  non  enim  sunt  pari  modula- 
tione  conpositae:  ut  enim  ait  Varro  tibia  Phrygia  dextra  unum 
foramen  habet,  sinistra  duo,  quorum  unum  acutum  sonum  20 
habet,  alterum  gravem. 

616.  bvxvsqve  vocat  berecyntia  a  monte  Berecynto  dicta. 
dicitur  autem  et  chaec  buxus'  et  choc  buxum';  ut  et  torno  rasile 
buxum:  unde  superfluo  quidam  arborem  generis  feminini  esse  volunt, 
cum  hoc  loco  etiam  de  ligno  generis  feminini  habeamus  exemplum.  25 


1  nam  pillea  .  .  .  feminarum]  exscr.  Isid.  XIX  31,  4  ||  23  et  torno]  georg. 
11  449 


1  pillei  jR  ||  2  calauticas  ASBHF:  ca///laticas  L  (caulaticas  fuit,  ut  vi- 
detur)  calaticas  M  calanticas  vulgo  ||  3  moenia  HMF  melia  L  (corr.  I)  \\  4 
metricum  F,  corr.  Daniel  ||  hic  est  tamquam  F,  est  delevi  \\  5  effeminatis  I)a- 
niel:  obfemitiatis  F  \\  obicitur  F:  obiectum  JDaniel  ||  6  uituperat  ML  (corr.  T)  \\ 
friges  L  fryges  a:  frygas  ASHMF  frigas  E  ||  sed  nunc  ASMl  ||  ad  maiores 
iniurias  L  ||  7  Phrygias]  frigas  H  frygas  M F  \\  fry^es  M  friges  Fal:  frigas 
ASBLH\\  dixit  Jb  ||  dicit]  sicut  homerus  (Fv.  YH"96)  m  }xov  ansiXrixriQsg  .  .  . 
aivo&sv  cclvwg  add,  D  ||  9  dindima  F  ||  choru3  F  ||  dindima  F  ||  10  ad  v.  616  in 
niarg.  .  .  .  troianorum  contumeliam  numinibus  facit.  et  haec  quasi  iam  mori- 
turus  loquitur.  et  haec  sunt  illa  indigna  quae  supra  dixit  T  (ante  troianorum 
una  vox  eva,nuit)  ||  nomano  F  ||  contumeliam  F:  coniunctam  JDaniel  ||  12  relato 
F  ||  quae  Laniel:  qua  e  (i.  e.  qua  est)  F  \\  15  fragiarum  F  ||  nam  om.  BLH 
(add.  I)  ||  16  aut]  autem  B  ||  serranae  libri.  cf.  quae  Mommsenus  corp.  inscr. 
lat.  vol.  I  p.  153  ad  tit.  549  exposuit.  ||  17  aut  Phrygiae  .  .  .  habent  cavernas 
om.  ASMF  ||  18  bifonem  S  biforem  A,  sed  r  in  ras.  a  ||  dissimilemque  F  || 
enim  om.  F  ||  23  et]  aut  Vergilius  ||  24  esse  volunt  .  .  .  feminini  om.  LHF 
'~J3    I)  ||  volunt]  lignum  incisum  neutri  add.  B  ||  25  cum  om.  ASl 


364  SEfiVII 

617.  et  cedite  FERRO  aut  ferruin  relinquite,  et  est  iteratio: 
aut  eeaedite  ferro9,  id  est  eum  viri  non  sitis?  abscidite  partem  virorum. 

618.  iactantem  de  suorum  gloria.  dira  canentem  ad  in- 
iuriam  Troianorum. 

5  619.    nervoqve  eqvino  quia  in  arcubus  nervi  equini  solent  esse: 

Accius  Philocteta  tendens  nervo  equino  concita  tela. 

621.  ANTE   IOVEM   SVPPLEX   PER   VOTA  PRECATVS    atqui  Apolli- 

nem   debuit  invocare  iaculaturus   sagittas;   sed   dicimus   ideo  Iovem 
invocatuin,   quia   omne   initium  et  incrementum  Iovi  debetur,  ut  ab 
lOlove  principium  musae.     unde  nunc  Ascanius   non   quid  faciat; 
cogitat,  sed  quod  primum  faciat:  inde  invocat  Iovem. 

622.  ivppiter  omnipotens  boc  epitheton  interdum  ad  gloriam 
numinis  ponitur,  iuterdum  ad  causam  dicentis.  namque  hoc  locd 
dicendo  comnipotens?  ostendit  eum  etiam  his  qui  per  se  minus  valent, 

i5  praestare  posse  virtutem. 

623.  ipse  tibi  bene  *ipse%  quia  adhuc  pro  Ascanio  pater  solehat 
sacrificare:  nam  ideo  et  *sollemnia'  ait7  quae  fieri  solerent}  ut  se  osten- 
deret,  si  victoria  et  pax  esset  secuta7  etiam  illius  officii  capacem  esse. 

feram  sollemnia  dona  *feram'   de   iuvenco   non   dicinius,    sed 
"20  cadducam'.    intellegimus  ergo  alia  dona  eum  ferre  promisisse:    sin- 
gulis    enim    numinibus    certa   sunt    dona    quae   offeruntur:    inde   est 
<T  54>  strueremque  suis  altaria  donis,  id  est  congruis. 

624.  statvam  ante  aras  aptam  se  daturum  victimam  osten- 
dit:  alibi  et  ductus  co^nu  stabit  sacer  hircus  ad  aram.    quo- 

25  tiens  enim  victima  reluctabatur,  ostendebat  se  inprobari:  Lucanus 
<(VII  165)>  discussa  fugit  ab  ara  taurus.  ciuvencum5  autem  se- 
cundum  Romanas  caerimonias  dixit:  na,m  lovi  de  tauro  non  immo- 


6  Accins  Philocteta]  fragm.  IX  ap.  Ribb.  p.  206  ed.  II   ||    9  ab  Iove]  buc. 
III  60  ||  23  aptam  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  III  5,  8  ||  24  et  ductus]  georg.  II  395 


1  caedite  Ha  caedete  B  \\  2  aut]  om,.  ASM  (add.  d),  et  F  ||  caedite  B: 
cedite  reliqui  \\  abscidite  BLHMa:  abscedite  ASF  abscindite  vulgo  ||  virorum] 
i.  e.  castrare  uos  debetis  more  uestrorum  gallorum  cybeles  sacerdotum  ut 
iuuenalis  (II  115)  cphrygio  quos  tempus  erat  iam  more  supervacuam  cultris 
abscindere  (abrumpere  luvenalis  libri)  carnem  add.  D  ||  5  nervo  G  ||  nervi]  ner- 
uini  G  ||  6  filateta  F  Philoetetae  Daniel  ||  tendere  G  ||  contita  G  ||  7  per]  i.  L 
i.  M,  om.  H.  fuisse  videntur  qui  in  vota  legerent.  \\  atqui]  aut  quia  AS  ||  8  dixi- 
mus  BLH  (corr.  I)  ||  10  num  (non  l)  quid  fatiet  L  \\  11  cogitat  .  .  .  faciat 
om.  LH  (add.  I)  ||  sed  quod  primum  faciat  M  l:  sed  primum  faciat  .A>S'  sed 
quod  primum  F  sed  primum  B  ||  inde  om.  B  ||  12  ad  numinis  gloriam  AS  \\ 
J3  nominis  BH\\  16  ad  ipse  t.  a.  t.  t.  f.  s.  v.  bene  dicit  ipse  quia  pro  asca- 
nio  solebat  adhuc  pater  sacrificare  T  ||  17  malim  id  est  quae  f.  s.  ||  18  si]  sic  G  || 
20  eum  alia  dona  B  ||  promisse  LF  (corr.  I)  \\  21  unde  ASMF  ||  22  strueremue 
F  ||  23  aptam]  param  F  per  aras  Daniel  \\  24  aras  F  ||  25  uictime  luctabatur  F  || 
26  discussa  fugit]  ad  aram  diffugit  AS    ad  aram  fugit  M  \\  27  non  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  617—630.  365 

labatur,  ut  etiani  in  tertio  <(21)>  dixinius,  nisi  cum  triuniplii  noniine 
suovetaurium  fiebat:  quod  tarnen  ideo  adrnissuni  est;  quia  non  tan- 
tum  Iovi,  sed  et  aliis  diis  qui  bello  praesunt,  sacrificatur.  avrata 
fronte  ita  enim  victimae  ornari  consueverant. 

625.    candentem  candidum:    Iuvenalis  <X  65>  duc  in  Capi-  5 
tolia  magnum  cretatumque  bovem.         capvt  Cvm  matre  fe- 
rentem  aequalem   matri,   nondum  patri:    Iuvenalis  <(XII  8)>   quem 
iam  pudet  ubera  matris  ducere,  qui  vexat  nascenti  robora 
cornu. 

627.  de   parte   serena    ut   non    causae    sit?    sed    augurii,   et  10 
auspieii  vis  ostenderetur :  solent  enim  tonitrua  per  tempestatem*  inferri. 

628.  intonvit  laevvm  prosperum:  ut   enim   etiam  supra  <II 
54;  693>  diximus;  quae  sinistra  nobis  videntur,  intuentibus  caelum, 
illic   dextra   sunt:    non    quod   sinistra   bona   sunt,    sed   quod   dextra 
caeli  nobis  ^inistra  sunt.       sonat  vna  fatifer  arcvs  simul  atque  15 
cognovit  augurium. 

629.  et  fvgit   melius  ceffugit'  legitur.     et  figura  est  *horren- 
dum  effugit\ 

630.  perqve   capvt  remvli  venit   figmenta   haec   vulnerum 
plerumque   non  sine  ratione  ponunt  poetae:   nam   modo  hune  ideo  20 
in  capite  dicit  esse   percussum,   quia   eum  supra  vaniloquum  intro- 
duxerat  et  superbum:  quod  vitio  capitis  evenit:  Horatius  attollens 
vacuum   plus   nimio   gloria   verticem.     sic  Homerus  Thersiten 

a  tergo  vulneratum  dicit  usque  ad  praecordia  —  nam  ait  ^ietdipQSva 
—  quia  eum  stultum  induxerat.     item  de  Achille  dicit  Ttodccg  ccwvg  25 


22  Horatius]  carm.  I  18,  15  ||  25  nodccg]  II.  I  58 


1  in  nomine  M  ||  2  suouetaurium  fiebat  BLHM  (sacrificium  uetitum 
superscr.  I)  suo  uicarium  faciebant.  uetaurum  fiebat  AS  suo  uicarium  facie- 
bant  F  sue  vel  tauro  fiebat  Stephanus  et  Fabricius  suovetaurium  faciebant 
Daniel  suovetaurilia  fiebant  Masvicius  ||  3  et  om.  ASLF  \\  5  dum  in  capito- 
lium  F  ||  6  creatumque  A  SL  (corr.  T)  ||  quae  post  fekentem  ex  uno  Turonensi 
Daniel  edidit  hoc  est  non  iuuenci  matrem  sed  quae  iam  peperisset.  unde  con- 
suetudo  permansit  ut  uacca  simul  et  taurus  auratis  cornibus  ioui  capitolino 
mactentur  (immolarentur  DanieT)  e  Tiberii  Donati  commentario  petita  sunt.  \\ 
10  causa  F  ||  11  auspici  F  \\  tempestate  F  ||  12  etiam  om.  F  ||  15  fatifee]  l. 
[i.  e.  letifek)  L  M  ||  simulatque  c.  augurium]  simul  augurium  L  (atque  cogno- 
uit  add.  I)  simul  atque  augurium  H  simul  atque  argentu;  M  simul  ut  cogno- 
uit  augurium  F  ||  17  et  fvgit  JRMF:  effvgit  reliqui  ||  effugit  LHM:  efugit  li 
effudit  F  et  fcigit  ASl  \\  19  vulnerum  plerumque]  uulnerumque  LH  (plerum 
add.  I) ,  plerumque  om.  M  ||  20  hunc]  hoc  F  ||  21  uaniloqum  A  uanilocum 
LHF  ||  22  atollens  F  et  tollens  Horatius  ||  23  iacuum  S  ||  hersiten  A  thersin- 
ten  ML  (corr.  T)  ||  24  M€Tac}xp€Na  AS:  metac^pocna  H  mctac}>pocn  L  META(j>poena  H 
M€TAcj)P€na  M  meeacJ)P€Nci  F.  Hom.  II.  II  265  cmqTtQcp  8e  [isrdcpQSVov  r^ds  hciI 
£[ico  Ttlrj^sv  ||  25  eum  om.  F  \\  noaac  iukyc  axiaaaeic  A  uoAac  u>kyc  axiaahyc  B 
noaAC  lukyc  axiaAHYC  L    noaac  wkyc  axiaaeyc  H    uoaac  UJKYC  aXlAACYC  M   noAac 

U)KY€A€IC  F 


366  SERVII 

*A%ikXev$)  quem  leginms  in  talo  esse  vulneratum.    vel  ideo  *per  caput 
et  cava  tempora\  ut  divinitus  misso  telo  nulla  pars  alia  corporis,   sed 
caput  vulneraretur  7  scilicet  ut  hominis,  qui  infanda  et  impia  de  religio- 
nibus  dixerat,  sacrilegium  capite  expiaretur, 
5  631.    virtvtem  inlvde  cinludo  tibi'   et   'insulto  tibi'  dieimus: 

nam  cinludo  te'  figuratum  est;  ut  hoc  loco?   item  cinsulto  te':   Sal- 
lustius  multos  a  pueritia  bonos  insultaverat. 

632.  haec  rvtvlis  pro  Halia' :  vitavit  pronomen. 

633.  hoc  taktvm  ascanivs  et  dixit  et  fecit. 

10  634.    animosqve  ad  s.  t.  aut  suos7  aut  Ascanii,  per  favorem. 

636.  acies  vrbemqve  syllepsis. 

637.  nvbe  sedens  sicut  solent  numina:   Iuno  <XII  810>  nec 
tu  me  aeria  solam  nunc  sede  videres  digna  indigna  pati. 
victorem  bene  ei  qui  unum  occiderat,   addidit  dignitatem.         adfatvr 

15  ivlvm  non  iia,  ut  lulus  audireL 

641.  macte  magis  aucte;  adfecte  gloria.  et  est  sermo  tractus 
a  sacris:  quotiens  enim  aut  tus  aut  vinum  super  victimam  funde» 
batur;  dicebant  cmactus  est  taurus  vino  vel  ture';  hoc  est  cumulata 
est  hostia  et  magis  aucta.     *macte'  ergo  pro  *mactus  esto%  vocativum 

20  pro  nominativo  posuit,  ut  Persius  <III  28)>  stemmate  quod  Tusco 
ramum  millesime  ducis  censoremve  tuum  vel  quod  trabeate 
salutas  pro  *millesimus9  et  *trabeatus%  et  Vergilius  <(III  382>  vici- 
nosque  ignare  paras  invadere  portus  pro  Hgnarus%  et  alibi  <TII 
685)>  quos  Amasene  pater  pro  *Amasenus9:  sic  ergo  et  *macte'  pro 

25  *mactus\  quod  autem  *esto'  non  addidit,  ab  antiquitate  descivit;  nam 
veteres  *macte  esto'  dicebant.  sed  hoc  secutus  suam  consuetudinem  fecit: 
nam  et  alibi  <VII  11>  dives  inaccessos  ubi  Solis  filia  lucos  et 
iterum  <TV  263)>  dives  quae  munera  Dido  praetermisit  cuius  rei 
dives,  cum  veteres  *dives  illius  retf  dicerent,  quod  ipse  alibi  dives  opum 


6  Sallustius]  hist.  inc.  83  Dietsch.,  50  Kr.  cf.  Serv.  ad  Aen.  X  643  ||  16 
macte  magis  aucte]  cf.  Non.  p.  341,  29  M.  ||  et  est  sermo  .  .  .  magis  aucta] 
exscrips.  Isid.  or.  X  165  et  mythogr.  III  6,  32.  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb. 
VII  280  ||  29  alibi]  georg.  II  468 


1  'A%iIXbv<s\  et  alibi  {II.  I  121)  nodccQyirjg  diog  3A%ill8vq  add.B  ||  3  capud  G  || 
legionibus  G  ||  6  infiguratum  F  (|  ut]  in  L  \\  7  puericia  -M  ||  8  ad  haec  s.  v.  ta- 
lia  T  ||  9  et  dixit]  edixit  .F  ||  11  syllempsis  F  ||  12  sicut  solent]  ut  sedent  F  || 
13  aeriam  LH  (corr.  T)  aream  F  \\  uidere  AS  \\  14  ad  victorem  a.  i.  s.  «;.  ei 
qui  unum'  occiderat  bene  addidit  dignitatem  T\\  16  auctae  M  ||  adfectate  glo- 
riae  A  adfectate  gloria  S  affectatae  gloriae  B  affectate  gloria  L  adfectatae 
gloriae  H  affectate  gloriae  Ml  adfecte  gloriae  F.  adfecte  gloria  ego  posui  \\ 
17  sacris]  grecis  B  ||  aut  tus]  aut  thus  B  auctus  M  mactus  F}  om.  AS  \\  18 
thure  B  \\  21  censoremque  Persii  libri  praeter  Montepessulanum  125,  qui  cen- 
soremue  exhibet  ||  22  uicinasque  et  pares  F  ||  25  desiuit  F  ||  26  macto  F  ||  27  ubi 
s.  p.  1.  F  ||  29  veteres]  iterantur  in  codice  inaccessos  .  .  .  cum  ueteres  ||  illis  F 


COMM.  IN  VERGL  'AEN.  IX  631—645.  367 

variarum  et  <TX  26>  dives  pietai  vestis  et  auri.  item  cum  vete- 
res  natalem  diem  vel  locum  vel  tempus  dicerent,  ut  Horatius  natalem- 
que  mares  Delon  Apollinis  et  Plautus  in  Pseudolo  <I  2,  46> 
natalem  hunc  mihi  diem  scitis  esse,  Vergilius  his  omissis  dixit 
Phyllida  mitte  mihi,  meus  est  natalis,  Iolla.  ergo  et  hic  ita  5 
subtraxit;  nam  integrum  est  *macte  esto  nova  virtute  puer\  *mactus' 
autem  apud  veteres  etiam  *mactatus'  dicebatur,  ut  Ennius  Livius  inde 
redit  magno  mactatus  triumpho.  et  Lucilius  lib.  v.  macte,  in- 
quam,  virtute  simulque  his  versibus  esto,  et  in  pontificalibus 
sacrificantes  dicebant  deo  macte  hoc  vino  inferio  esto.  nova  10 
vie-tvte  aut  magna  et  mira,  ut  Pollio  et  ipse  facit  nova  car- 
mina:  aut  re"  vera  cnova?;  id  est  rudi,  quantum  ad  bellum. 

639.  dis  genite  propter  Venerem.  genitvre  deos  propter 
Iulium  Caesarem  et  Augustum.        ivre  merito. 

640.  gente  svb  assaraci  sub  gente  Romana:  Assaracus  enim  15 
pater  est  Capyos,  avus  Anchisae.         fato  ventvea  magna:  haec 
enim  bella  sunt  gravia,  quae  fatali  ratione  contingunt,   ut  Troiana 

et  Thebana.         resident  sedabuntur,  ut  tempestatem  residere  dicimus. 

641.  nec  te  troia  capit  vel  maior  es,  quam  patria,  vel  maior 

es  meritis;  quam  civitas  in  qua  nunc  es:  Lucanus  de  Caesare  <(I  175>  20 
plus  patria  potuisse  sua. 

642.  spirantes  vitales,  quibus  spiramus  et  vivimus. 

643.  petit  notandum  cpetit?  sine  insidiis  dictum. 

644.  antiqvvm  in  bvten  hic  Putes  semel  hic  nominatur,  ut  in  v. 
<704>  Nautes.  25 

645.  fidvsqve  ad  limina  CVSTOS  aedituus  fuit:  quod?  ut  supra 
<(T  726>  diximus,  in  ingenti  honore  apud  maiores  fuit.  illic  enim 
et  epulabantur  et  deos  colebant;  census  etiam  omnis  illic  servabatur: 

1  item  cum  .  .  .  Iolla]  cf.  Don.  ad  Ter.  Phorm.  I  1,  14  ||  2  Horatius]  carm. 
I  21,  10  ||  5  Phyllida]  buc.  III  76.  cf.  Serv.  ad  h.  v.  ||  7  Ennius]  ann.  v.  302 
Vahl.  ||   8  Lucilius  lib.  v]  fragm.  I  Muell.  ||  11  Pollio]  buc.  III  86 

1  picta  F  ||  et  item  F  ||  3  maris  F  ||  speudulo  F  ||  4  dixerit  F,  correxi  \\ 
6  mactus  Daniel:  macte  F.  ceterum  mactus  .  .  .  triumpho  post  inferio  est  col- 
locanda  videntur,  ut  ut  Lucilius  scribatur  \\  8  magnum  F  ||  9  uersibus  esto  No- 
niani  libri:  uiribus  F,  esto  suppl.  Daniel  ||  10  sacrificandes  F  ||  macte  .  .  .  esto] 
cf.  Cato  d.  r.  r.  132,  Arnob.  VII  31  ||  inferior  F,  corr.  Daniel  ||  14  iulum  F  || 
et  augustum  caesarem  M  ||  merito]  more  M  ||  15  enim]  etiam  AS  ||  16  capios 
Alvl  (capis  a)  capio//s  L  (o  in  ras.  I)  capyonis  H  capys  MF  \\  fatis  AS  \\ 
haec  om.  F  ||  17  quae  .  .  .  Thebana  om.  F  \\  contingunt]  om.  LH  (add.  I),  pro- 
ueniunt  M  ||  19  maior  es  meritis  SFa:  maiorem  meritis  A  maioris  meriti  es  B 
maiores  meriti  L  maioris  meritis  H  maioris  meriti  M  ||  21  patriam  et  tua  F 
24  hic  Butes]  nam  alii  sunt  qui  V  372  et  XI  690  commemorantur  \\  nomiratur  F 
ut  in  V.  Nautes  scripsi:  ut  innautes  F  ut  bis  ISPautes  Daniel  ||  26  edituus  LM 
27  ingenti]  distinguenti  F  ||  illic  i.  e.  in  aede,  quae  vox  in  aeditui  nomine  latei. 
aedem  autem  atrium  intellexit  grammaticus.  ||  28  colebant]  caelabant  H  cele- 
brabant  Lion  ||  illinc  seruabant  F 


368  SEftvn 

quod  et  Plautus  docet  in  Asinaria;  in  qua  indueit  Sauriam,  servum 

atriensem,  in  tota  familia  plurimum  posse.    *ad  limina9  sane  flguratum. 

648«    saeva  sonokibvs  aema  strepitu  terribilia.    et  utrum  saeva 

arma  quae  foabent  sonorem,   ut  <(357)>  aurea    bullis   cingula,    an 

5  etiam  sonoribus  saeva? 

649.  ardenjtem  desiderio  dimicandi:  unde  <(634)>  canimosque 
ad  sidera  tollunt'  melius  Ascanii  intellegimus;  sicut  Statius  de  Me- 
noeceo  et  laudibus  inplet  honestis. 

650.  aenide  patronymicon  hoc  non  venit  ab  eo;  quod  est  ^hic 
10  Aeneas':  nam  chic  Aeneades9  et  co  AeneadV  faceret. 

651.  primam  hanc  tibi  magnvs  apollo  dicendo  cprimam 
hanc5  pollicetur  et  aliam.  concedere  autem  se  ideo  dixit,  quia 
sagittarum  deus  est:  et  licet  eum  luppiter  iuverit;  Apollo  tamen 
sibi    suum    officium   vindicat,    quod    dicit   se  concessisse;    quia  non 

15  prohibuit.  ea  enim  quae  ab  aliis  numinibus  poscimus,  tunc  inplen- 
tur;  si  non  adversantur  numina  quorum  propria  sunt  quae  poscimus: 
unde  et  in  quarto  <125>  Iuno  ait  adero  et;  tua  si  mihi  certa 
voluntas,  hoc  est;  quod  in  me  est;  iungam  eos:  restat  ut  et  tu 
tuum  inpleri  velis  officium. 

20  652.    paribvs  non  invidet  aemis  pari  gloriae:  nam  ut  Apollo 

puer  occiso  Pythone  ultus  est  matris  iniuriam;  sic  Ascanius  occiso 
Numano  Troianorum  castra  iniuriasque  defendit.  cparibus'  ergo 
carmis5;  id  est  similibus,  non  peritia;  sed  genere  victoriae. 

653.    cetera   deinceps:   et  est  adverbium.         cetera\  id  est  in 

25  ceterum:  est  autem  JEnnianum  cetera  quos  peperisti  ne  cures* 
ORSVS   modo  locutus,  id  est  pro  eo  qui  desierit:   alias  coepit;   quod 
magis  est  proprium;   ut  <I  325>  sic  Venus;    et  Veneris  contra 
sic  filius  orsus. 


7  Statius]  Theb.  X  685  ||  25  Ennianum]  ann.  v.  57  Vahl. 


1  etiam  plautus  F  ||  asiria  A  (asinaria  a)  assiria  S  (assirina  s)  \\  in  om.  F  || 
sauriem  seruum  amensen  im  tota  F  \\  2  ad  fidvsqve  a.  l.  c.  s.  v.  fidus  ad  li- 
mina  figurate  dixit  pro  fidus  liminis  custos  T  ||  3  utrum  scripsi:  ut  sum  F  ut 
sunt  Daniel,  ut  del.  Masvicius.  dubitare  videtur  interpres,  sonoribus  utrum 
qualitatis  ablativns  sit,  an  causae?  ||  7  menoeceo  A:  menaeceo  SF  moeceo  JRII 
moonio  M  meonio  in  ras.  I  ||  8  atque  ignibus  inplet  honestis  Statii  exemplaria  || 
9  aenide  MLH:  aenidae  AM  aeneide  F  ||  patronomicon  Jibri  plerique  ||  hic 
om.  L,  hic  Aeneas  om.  H  ||  10  hic  aeneides  et  o  aeneidae  M  ||  faceret]  sed  ab 
eo  quod  est  aeneus  ut  theseus  theside  add.  D  ||  11  dicendo  primam  hanc  om. 
LF  (add.  I)  ||  12  ideo  se  F  \\  14  suum  sibi  F  ||  16  aduersantur  HM:  aduersen- 
tur  reliqui  ||  17  adero  om.  AS  ||  si  tua  B  tunc  si  H  tua  sit  F  ||  18  eas  F  || 
19  uelis  impleri  F  ||  20  nam*ut  .  .  .  defendit]  nam  ut  apollo  puere  extinxit 
pythinem  in  uindictam  matris  sic  numanum  ascanius  F  \\  21  pithone  M  phi- 
tone  L  fitone  HM  ||  ultus  est]  ultor  H  \\  23  id  est  om.  ASF  \\  peritia  M  peri- 
titia  L:  peritiae  ASHMF  perititiae  l 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  IX  648-670.  369 

654.  medio  sermone  ideo  cniedio'?  quia  non  respondit  Asca- 
nius.     sermo  est  enim  duorum  vel  plurium  oratio. 

657.  fvga  abscessu.    et  more  suo  abeuntes*  deos  inducit  agnosci. 
pharetramqve  p.  s.  sonantem  quia  dixit  supra  <(648>  et  saeva 

sonoribus  arma.  5 

658.  dictis  propter  auditam  orationem.  nvmine  propter 
agnitum  deum. 

660.  animasqve  in  aperta  pericvla  mittvnt  plus  enim  quam  mani- 
festa  sunt  praesentia  pericula7  quando  audientibus  Troianis  bello  pro- 
Mbebatur  Ascanius,  ne  periclitaretur.  10 

662.    intendvnt  acres  arcvs  pro  cipsi  acres':  ut  enim  et  in 
primo  <318>  diximus,  arcum  unusquisque  habet  pro  viribus  suis. 
ammentaqve  TORQVENT  pro  ctela  ammentis  torquein?:  nam  ammen- 
tum  est  lorum,  quo  media  hasta  religatur  et  iacitur. 

664.  flictv  pro  adflictu,  vel  inflictu,  id  est  ictu:  *narn  detraxit  15 
more   suo   praepositionem.     et  loquutus   est  iuxta   antiquum  morem: 
Pacuvius  Teucro  flictus  navium. 

665.  plvvialibvs  haedis  supra  tauri  cornua  est  signuni,  cui 
auriga  nomen  est:  hunc  cum  tauro  una  clara  stella  coniungit.  re- 
tinet  autem  auriga  stellas  duas  in  manu,  quae  Haedi  voeantur,  et  20 
capram  quam  AmaltJieam  dicunt:  quorum  et  ortus  et  occasus  tem- 
pestates  gravissimas  facit.  oriuntur  autem  cum  scorpione  mense 
Octobri. 

667.  ivppitee  aer;  ut  manet  sub  Iove  frigido  venator 
Horatius.  25 

670.    edvxit  quidam  pro  ^educavit'  volunt  intellegi. 


13  nam  ammentum  .  .  .  iacitur]  cf.  Isid.  or.  XVIII  7,  6  ||  17  Pacuvius  Teu- 
cro]  fragm.  XV  (v.  335)  ap.  Ribb.  p.  119  ed.  II  ||  18  supra  tauri  e.  q.  s.]  cf. 
Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  III  25  ||  25  Horatius]  carm.  I  1,  25 

1  ideo  medio  om.  F  ||  medio]  sermone  H  ||  Ascanius]  totus  autem  sermo 
ex  dicente  respondenteque  conficitur  add.  D  ||  2  sermo  est  Daniel:  senone  F 
sermone  G  \\  3  mm6  F  ||  4  dixit]  ait  F  ||  5  arma]  sicut  homerus  (II.  I  46) 
snXccy^av  d'  ao'  oi6xol  sn'  m^icov  %coo^isvoio  avxov  Kivrj&Evzog  add.  D  ||  7  deum 
o?n.  AS  ||  11  intendent  ASM\\  pro  om.  F  Ij  12  primo]  proximo  M\\  13  amen- 
taqve  ASL  armentaqve  M  \\  amnentis  A  amentis  BL  armentis  M  ||  amnen- 
tum  A  amentum  BLM  animentum  F  ||  14  lorum]  telorum  II  ||  media  M  || 
religatur  BLH:  ligatur  ASMFl  ||  15  flictvm  ASLM  (corr.  a)  ||  afflictu 
ASBLM  \\  17  pacuiuuius  F  pacui  uiuus  G  ||  18  aedis  LHM  \\  sub  tauri  cornu 
F  ||  19  hunc]  hoc  B  ||  setinet  H  \\  20  aedi  LHM\\  21  amalteam  F  al-ram  (i.  e. 
*alteram'>)  G  ||  et  ante  ortus  om.  F  ||  grauissimas  tempestates  F  ||  22  faciunt  F  \\ 
oriuntur  .  . .  octobri]  Oriente  autem  cum  scurpionem  occidunt  F  oriente  autem 
scorpione  occidunt  Daniel  ||  scorpione  BMl:  scorpine  L  scorpio  ASH  \\  23 
oetobrio  BLH  \\  24  ut  Horatius  vulgo  ||  25  Horatius  om.  F  \\  26  ad  edvxit  s.  v. 
educauit  T 


370  SERVII 

671.  montibvs  aeqvos  Idae;  vel  eius  arboribus  exaequandos. 

672.  dvgis  imperio  gommissa  aut  quae  eis  fuerat  commissa  imperio 
absentis  Aeneae:  aut,  quod  est  melius,  quae  imperio  Aeneae  fuerat 
*commissa\  id  est  clausa:  unde  et  commissurae  dicuntur  coniunctiones 

5  tabularum.  secundum  superiorem  sensum  contrarium  est  quod  dixit 
<(171)>  *reetores  iuvenum  et  rerum  dedit  esse  magistros\  Aeneas  enim 
adscedens  principibus  omnium  rerum  commiserat  curam.  alii  *ducis9 
Ascanium  accipiunt  alii  commissam  ideo  clausam  accipiunt,  quia 
superius  <(37)>  lectum  est  *heia  ingenti  clamore  per  omnes  condunt  se 

10  Teucri  portas':  quietis  enim  rebus  portae  patebant,  per  quas  se  Teucri 
sub  adventum  hostis  receperant:  propterea  quod  ait  <(39>  *namque  ita 
discedens  praeceperat  optimus  armis  Aeneas,  si  qua  interea  fortuna 
fuisset,  <(55)>  non  aequo  dare  se  campo,  non  obvia  ferre  arma  viros, 
sed  castra  fovere\    sane  ^commissa*  deest  *sibi9  vel  *illis9.         dvcis 

15  imperio  commissa  scirnus  quod  Mnestheo  et  aliis  ducibus  inipera- 
verat  Aeneas;  ad  petenda  auxilia  proficiscens;  ne  portas  aperirent; 
ut  <(42>  ccastra  niodo  et  tutos  servarent  aggere  muros'.  item  legi- 
nius  Mnesthea  et  Serestum  ductores  fuisse  et  rerum  magistros;  non 
Pandarum  et  Bitiam:  unde  apparet  quia  hunc  locum  male  intellexit 

20  Donatus;  dicens;  commissam  portam;  id  est  creditam,  Pandaro  et 
Bitiae:  qui  duces  non  erant.  Cornutus  vere  et  melius  sensit;  dicens; 
porfcam  quae  ducis  imperio  commissa  fuerat;  hoc  est  clausa;  eam 
aperuerunt.  commissura  enim  dicitur  tabularum  coniunctio;  sicut 
Cicero  in  Pundaniana  meminit.    ergo  melius  est  ut  commissam  dica- 

25  mus  clausam,  quam  creditam  Pandaro  et  Bitiae. 

673.  moenibvs  pro  *in  moenia\ 

674.  peo  tvrribvs  aut  vice  turrium:  aut  pro  defensione. 


20  Donatus   dicens  .  .  .  creditam]   cf.  Non.  p.  249,  12  M.    ||    24   Cicero  in 
Fundaniana]  fragm.  4  ap.  Orell.  p.  932 


Ibo 

1  idaeo  L  ideo  M  \\  arboribus]  arribus  L  (prius  r  in  ras.  et  s.  v.  bo  T) 
auribus  H  ardoribus  M  ||  2  ei  JDaniel  ||  3  quid  F,  corr.  Daniel  \\  8  clausa  Da- 
niel\  10  patebant  Danieli  putabant  F  ||  13  se  dare  F  ||  1*4  Servianum  scholium 
deest  in  Floriacensi.  Caroliriihensis  et  Sangallensis  ante  Servii  expositionem 
haec  exhibent  quae  db  homine  imperito  e  Floriacensi  scholio  petita  sunt  dvcis 
imperio  commissa  aut  quae  eis  commissa  fuerat  imperio  habeuntes  (abeuntis  Sa) 
aeneae  aut  quod  est  melius  quae  imperio  aeneae  fuerat  commissa  pandoro 
(pandaro  a)  et  bitiae  ne  contrarium  sit  quod  dixit  rectores  iuuenum  et  rerum 
dedit  esse  magistros.  eadem  edidit  Stephanus,  nisi  quod  ei  pro  eis  posuit  \\ 
16  proficiscens  auxilia  ASM  auxilia  om.  H  ||  17  ut]  in  A  ||  18  mnestbea  H 
mnestea  B  mnesthae  L:  mnesteum  AS  mnestum  M  mnesthaeum  l  ||  rerum] 
fuisse  add.  AS  ||  19  bitian  L  bitia  H  ||  20  partem  H  \\  21  uere  et  ASBHi 
uero  et  L  uero  M  \\  22  portamque  AS  partemque  M  \\  23  apparuerunt  A 
apperuerunt  Sa  aperuerant  L  ||  tabularum  dicitur  B  \\  24  in  fundania  nam  AS 
(corr.  a)    in  Fonteiana  Masvicius  ||  27  aut  ante  uice  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  671—683.  371 

675.  armati  ferro  aut  bene  instructi  armis:  aut,  ut  Asper 
clicit,  ferrea  corda  habentes,  icl  est  dura  et  cruenta  cogitantes:  ut 
Ennium  sit  secutus  qui  ait  succincti  corda  machaeris. 

676.  liqvetia  flvmina  iuxta  Padum  et  Athesin,  Venetiae 
fluniina,  est  etiam  fluvius  Liquetius,  quem  nunc  commemorat.  ergo  5 
cLiquetia?  proprium  est  nomen,  non  epitheton,  ne  incipiamus  a  gene- 
ralitate  ad  speciem  reverti:  quod  vitiosum  est?  ut  si  dicas  ccirca 
flumina  nascuntur  arbores'  et  sic  inferas  ccirca  Tiberim  vel  Anienem5; 
sufficit  enim  dixisse  ccirca  flumina'  generaliter.  unde  apparet  quia 
Tdquetia'  legendum  est?  non  *liquentia\  liqventia  flvmina  Padus,  10 
Italiae  fluvius,  aliquot  provincias  dextra  laevaque  contingit,  inter  qiias 

et  Venetiae  partem  praeterfluit.  Athesis  Venetiae  fluvius  est,  Veronam 
civitatem  ambiens  et  in  Padum  cadens.  Liquetia  Venetiae  fluvius  est 
inter  Altinum  et  Concordiam,  quem  nunc  commemorat  nam  *Liquetia' 
non  est  epitheton:  nemo  enim  a  generalitate  transit  ad  species.  15 

678.  intonsaqve  caelo  A.  c.  hoc  ad  supra  clictas  cristas  re- 
fertur.  geminae  qvercvs  non  quia  tantum  duae  nascuntur;  sed 
ad  istorum  similitudinem  respexit?  id  est  quando  similes  elevantur 
quercus. 

681.  pvlcher  aqvicvlvs  armis  ut  cpulcher  vestibus',  sic  cpul-  20 
cher  armis??  hoc  est  per  arma:   quod  erat  armorum  retulit  ad  per- 
sonam.     et  melius  figuratum,  quam  si  dixisset  *pulchris  armis\ 

682.  praeceps  animi  figurate  genetivo  iunxit;  nam  dicimus 
cpraeceps  iracundia5  cpraeceps  furore'.  mavortivs  haemon  non  Mar- 
tis  fllius,  sed  hellicosus.  25 

683.  agminibvs  totis  deest  cab' :  et  significat  eos  primo  fugatos 
esse?   mox   occisos:    aut  certe   aliquos  fugatos,   aliquos   interemptos. 


3  Ennium]  ann.  v.  392  Vahl. 


2  corda  om,  H  \\  dura  et  om.  F  \\  comitantes  L  (cogitantes  l)  ||  ut]  et  ut  M  \\ 

3  succincti  .  .  .  machaeris]  suaintus  maceriis  F  ||  succinti  L II  (corr.  I)  ||  mache- 
ris  ASMLM  maceris  H  ||  ad  v.  676  qvales  aeriae  comparatio  ex  homero  ille 
enim  ait  (II.  XII  127)  vrjnioi  sv  ds  7CvXtj6l  .  .  .  [isyccv  "Aglov  ovds  cpsfiovxo  _D  || 

4  liqventia  LMF  (n  del.  I)  ||  iuxta  Padum  .  .  .  non  liquentia  om.  F  \\  athesin 
M:  aethesin ~AS  (corr.  a)  aetates  in  E  atesin  LH  ||  5  est  om.  ASM  ||  6  ii- 
quaetia  M  ||  7  specialitatem  Ml  ||  si  om.  JKjBT  ||  8  nascuntur  .  .  .  circa  flumina 
om.  M  1|  amenem  J?  ||  9  enlm  om.  MLII\\  10  non  iinquentia  H\\  11  aliquot  ego: 
aliquid  F  aliquas  JDaniel  ||  12  atesis  F  ||  ueronan  ciuitate  F  ||  13  ueneciae  F  \\ 
15  epythethon  F\  16  christas  AS  cripta  B  cristes  F  \\  17  scholium  ad  gemi- 
nae  q.  om.  F  ||  20  aqvicvlis  A  (corr.  a)  aqvilicvs  L  aqvilvs  H  \\  ut  pulcher 
armis  pulcher  uestibus  F  ||  21  hoc  est  .  .  .  ad  personam  om.  F  \\  per  arma] 
parma  B  ||  24  iracundia  praeceps  om.  LHM  (add.  I)  ||  ad  mavortivs  h.  s.  v. 
bellicosus  non  martis  filius  T  ||  26  ab  et]  habet  LH  (corr.  T)  ab  e  et  F  \\  pri- 
mos  LHM  (corr.  T)  ||  27  alios  fugatos  alias  (sic)  interemptos  F  ||  fugatos  ali- 
quos  om.  ASH 

Servii  comni.  Vol.  II.  Fasc.  II.  25 


372  SERVII 

quidam  dubium  putant,  utrum  *ab  agminibus  totis  terga  dedere%  an 
*ab  agminibus  versi\ 

684.  posvere  in  limine  vitam  ut  animasque  in  vulnere  ponunt 

685.  animis  discordibvs  hostilibus,  scilicet  Troianorum;  qui  a 
5  Rutulis  diseordabant. 

689.    nvntivs  et  qui  nuntiat  dicitur7  et  qui  nuntiatur;  sed  modo 
hie  quod  nuntiatur. 

692.  fratresqve  s.  quos  supra  dixit  portam  tenere. 

693.  se  primvs  agebat  iuxta  veteres  *se  agebaf  pro  *veniebat% 
10  ut  <VI  337>  ecce  gubernator   sese  Palinurus   agebat,  Plautus 

in  Mostellaria  (1  4,  28)>  unde  agis  te?  ut  enim  nos  e  contrario 
dicimus  *duco  me\  ita  illi  *agit  se\  f  a,no  eov  aan.  cse  agebat5?  hoc 
est  incedebat,  ut  sese  Palinurus  agebat.  tractus  autem  sermo 
est  a  ratione  physica;  nam  agitur  corpus  animi  iudicio:  unde  Te- 
15  rentius  quo  te  agis? 

694.  thebana  de  matre  parenthesis  est.  sane  Thebae  aliae  Aegyptiae, 
aliae  JBoeotiae,  aliae  Phrygiae.        sarpedonis  alti  id  est  nobilis. 

695.  itala  cornvs  telum  de  Itala  cornu  factum.    et  materiam 
pro  opere  posuit. 

20  696.    stomacho  Graecus  sermo  est. 

697.  specvs  vvlneris  poetica  exaggeratio:    specum  enim  pro 
cavatione  posuit. 

698.  et  fixo  ferrvm  in  pvlmone  et  ferrum  fixum,  et  pulmonem 
fiocum  possumus  accipere. 

25  699.    erymanta   manv   cmanu'   id   est  gladio   comminus  ferit: 

nam  et  illi  de  quibus  superius    dixit,   manu   occisi  sunt,   sed  misso 
iaculo.    ergo  ad  differentiam  teli  iacti  accipe  ^manu',  id  est  gladio. 

700.     ARDENTEM    OCVLIS    ANIMISQVE    FREMENTEM     et    gestu    COr- 

poris  et  mente  commotum. 


3  aniruasque]  georg.  IV-  238  ||  6  Nuniius  et  qui  nuntiat  .  .  .  nuntiatur]  cf. 
Isid.  or.  X  189  ||   14  Terentins]  Andr.  IV  2,  25.    cf.  Don.  ad  h.  v. 


1  s.  v.  683  potest  intellegi  ab  agminibus  totis  terga  dedere  aut  agminibus 
versi  T  \\  quidem  F  \\  3  animasquem  F  ||  5  discordabunt  M  ||  6  ad  nvntivs  s.  v. 
nuntius  in  noc  loco  quod  nuotiatur  T  ||  7  quod]  qui  Daniel  ||  8  portam  dixit  F  || 
9  se  ante  agebat  addidi  ||  11  mustellaria  G  ||  e  contrario  Daniel:  eque  con- 
trario  F  eq  (i.  e.  cequae  )  contraria  G.  ceterum  ut  *agere  se'  ita  cducere  se' 
veteres  dicebant.  cf.  Lorenz  ad  Plauti  Pseud.  v.  535  p.  146  ||  12  anoeoYAAN] 
anb  tov  aysiv  Daniel.  fortasse  aysi  eawcov  |]  13  ut  .  .  .  agebat  Floriacensem 
hoc  quoque  loco  habere  moneo  \\  autem  om.  H\  17  oboaetiae  F  ||  schol.  ad  sar- 
pedonis  a.  om.  F  ||  nobis  M  ||  18  italia  AS  ||  et  ...  posuit  hab.  jP||  20  sermo 
graecus  est  AS  \\    25  schol.  ad  v.  699  post  pro  reddidisset  (p.  373  lin.  2)  hab. 

AS,    Om.    F    ||    ERYMANTHA    A     FREMANTIA    S     ERIMANTHA    M     ERIMANTA    L  H     ERIMATA 

M  ||  manu  om.  ASLH  ||  26  et  om.  BLH  et  exemplaria  impressa  ||  non  manu 
o.  s.  exemplaria  impressa  ||  28  animvmqve  H  LH. 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  IX  684-704.  373 

701.  neqve  "enim  iagvlo  parenihesis.  vitam   dedisset    pro 
creddidisset5. 

702.  falarica  venit  de  lioc  telo  legitur  quia  est  ingens, 
torno  faetum,  habens  ferrum  eubitale  et  rotunditatem  de  plunibo 
in  modum  sphaerae.  in  ipsa  summitate  dicitur  etiam  ignem  habere  5 
adfixuni,  stuppa  circumdatum  et  pice  oblitum,  incensumque  aut  vulnere 
hostem  aut  igne  consumit.  hoc  autem  telo  pugnatur  de  turribus, 
quas  falas  dici  manifestum  est:  unde  et  in  circo  falae  dicuntur  divi- 
siones  inter  euripum  et  nietas,  quod  ibi  constructis  ad  tempus  turribus, 
his  telis  pugna  edi  solebat:  Iuvenalis  <VI  590>  consulit  ante  falas  10 
delphinorumque  eoluninas.    ergo  a  falis  dicta  est  falarica,  sicut 

a  muro  muralis.  sane  falaricam  Lucanus  dixit  nervis  mitti  tortilibus 
et  quadam  machina,  ut  <(VI  198^>  hunc  aut  tortilibus  vibrata 
falarica  nervis  obruat,  Vergilius  vero  ait  Turnum  manu  iaculari 
potuisse:  unde  apparet  aut  a  Lucano  ad  auxesin  illius  qui  occiden-  15 
dus  fuerat,  esse  dicturn,  aut  a  Vergilio  ad  laudem  Turni,  qui  talem 
hastam  manu  iaculatus  est. 

703.  fvlminis   acta  modo    amat    tela  cum  impetu  venientia 
fulminibus   comparare.         taveea   terga    usurpavit   pro   ctaurina'? 
alibi  taurinis   follibus:   unde,   sicut  et  Plinius  dicit,   derivationes  20 
firmas  non  habent  regulas,  sed  exeunt  prout  auctoribus  placet.   bene 
autem  per  transitum  eius  arma  descripsit. 

704.  dvplici  sqvama  et  aveo  id  est  duplicibus  squamis  aureis. 
squamae    autem    sunt   loricarum    catenae   in   modum   squamae   con- 
positae.    sane  squama  et  splendorem  significat,  si  a  piscibus  veniat,  25 
et  sordes,  si  a  squalore;  sed  in  Vergilio  splendorem  ubique  significat. 


3  de  hoc  telo  e.  q.  s.]  Serviana  exscr.  Isid.  or.  XVIII  7,  8.  cf.  Non.  p.  555, 
14  M.  veterum  de  falarica  testimonia  accurate  composuit  Sieglin  mus.  Rhen. 
XXXVIII  p.  356  sqq.  ||  20  alibi]  georg.  IV  171  ||  sicut  et  Plinius  dicit  .  .  .  pla- 
cet]  cf.  Pomp.  comm.  p.  144,  14  K.  vide  Kirchnerum  de  Servi  auct.  grammat. 
p.  507  sq.  ||  24  squamae  autem  sunt  .  .  .  conpositae]  cf.  Isid.  or.  XVIII  137  2 


1  parentes  his  F  ||  3  ad  phalarica  v.  s.  v.  quidam  phalaricam  dicunt  tri- 
fidum  gladium  qui  igne  armabatur  unde  nunc  dicit  fulminis  acta  modo  T  || 
pallarica  F  ||  4  cubitalem  ASH  (corr.  a)  ||  et  rotunditatem  .  .  .  habere  adfixum] 
supra  quod  ueluti  quaeda.m  spera  cuius  pondus  etiam  plumbo  augetur  dicitur 
enim  ignem  habere  adfixum  F  \\  rotunditate  AS  (corr.  a)  rotonditatem  L  || 
de  piuniboj  factum  add.  Ml  \\  5  sperae  ASMM  ||  8  dicimus  manifestum  est  F  || 
unde  et  e.  q.  s.]  cf.  Salmasius  Plin.  exercit.  p.  640  sq.  et  Friedlaender  ap.  Mar- 
quardtium  Moem.  Staatsvemv.  III  p.  491  adnot.  1  ||  falo  F  ||  9  hibi  F  ||  10  pugnedi 
F  ||  11  adelfinorumque  ^L^  (corr.  a)  ||  ergo  .  .  .  muralis]  hinc  falaria  hasta  dici- 
tur  sicut  alia  muralis  F  ||  12  sane  .  .  .  iaculatus  est  om.  F  ||  dicit  AS  \\  13  et] 
e  Masvicius  primus  ||  tortilibus  om.  BLH  (add.  I)  ||  librata  ASM  ||  14  obruat 
om.  LH  (add.  I)  ||  19  comparet  F  ||  schol.  ad  tavrea  t.  om.  F  ||  20  plinus  L 
plenius  H  ||  dixit  L  ||  diriuationes  JRL  \\  23  dvplicis  qvam  HF  ||  25  squame  AL 
(corr.  a)  ||  significant  F  ||  ueniet  F  ||  26  a]  ab  F  ||  uergilio  F  ||  ubique  om.  M 

25* 


374  .  SERVII 

706.    et  clipevm  svper  intonat  ingens  aut  ipse  ingens  super 
elipeum  intonat:  aut  ingens  elipeum  supra  ipsum  tonat:  nam  lectum 
est  etiam  choe  clipeuin*,  ut  probat  Caper:  quod  magis  debemus  acci- 
pere:  nam  Homerum  imitatus  est,  qui  ait  aQccfirjtis  da  tsv%e'  stc   avxm. 
5  707.    evboico    baiarvm    litore    bene    *Baiarum'    addidit,    ne 

Euboeam  insulam  intellegeremus ;  unde  Ohalcidenses  venerunt,  qui 
condiderunt  Cumas?  quae  sunt  Bais  vicinae.  Postumius  de  adventu 
Aeneae  et  Lutatius  communium  historiarum  Boiam  JEuximi  comitis 
Aeneae  nutricem,  et  ab  eius  nomine  Boias  vocatas  dicunt:  veteres  tamen 

10  portum  Baias  dixisse.  Varro  a  JBaio  Vlixis  comite,  qui  illic  sepultus 
est,  JBaias  dictas  tradit.  qvondam  hic  *qtiondam?  pro  expletiva  posuit. 
alii  ^quondawb  medii  temporis  volunt:  guidam  ^quondam9  ad  perpetui- 
tatem  temporis  referunt,  hoc  est  *ut  solet  fleri\ 

709.    ponto  iacivnt  hoc  est  ^contra  pontum'.         sio  illa  *sic9  pro- 

15  trahendum:  nam  cum  dixisset  *talis9,  addidit  *sic  illa9.  rvinam 
prona  trahit  ita  enini  exaedificatur. 

712.  prochyta  alta  tremit  atqui  haec  insula  plana  est-rsed 
epitheton  de  praeterito  traxit:  nam;  ut  dicit  Plinius  in  naturali 
historia   <1I  §  203)>?    Inarimes    mons    fuit    qui   terrae    motu   de   ea 

20  fusus  alteram  insulam  fecit;  quae  Prochyta  ab  effusione  dicta  est: 
fundere  enim  est  ix%eEiv.  cProchyta*  ergo  calta9  quondam  scilicet. 
hanc  Naevius  in  primo  belli  Punici  de  cognata  Aeneae  nomen  accepisse 


2  nam  .  .  .  clipeum]  cf.  Non.  p.  196,  23  M.  ||  4  Homerum]  II.  IV  504  || 
7  Postumius]  ap.  Peterum  hist.  Rom.  rell.  p.  50  ||  8  Lutatius]  ap.  Peterum  1.  1. 
p.  193  ||  11  hic  quondam  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  V  59  ||  22  hanc 
.  .  .  dicit]  cf.  Dion.  Halic.  I  53;  Aurel.  Vict.  or.  g.  Rom.  X 


1  aut  ipse  ingens  .  .  .  aut  ingens  om.  F  ||  super  .  .  e  aut  ingens  om.  M  || 
2  super  ipsum  F  j|  intonat  l  ||  3  probet  AS  (corr.  a)  \\  quod]  eo  F  ||  4  nam  .  .  . 
qui  ait  om.  AS  ||  apaBHce  a€T€Yx€  enaiTto  A  apabece  tcyx€€ti  aytuj  JR,  ApanHCE 
THYxe  €t  aytw  L  apabhce  teyxe  En  aytu)  H  apaBHCE  t€yx€  €ti  aYTto  M  ap .  a- 
bna€a€€€  Yce€naYTa  F  ||  6  intellegamus  S  \\  calchidenses  ABLH  chalchidenses 
M  adchideoses  F  ||  qui  curnas  condidere  AS  \\  7  Postuinius  Masvicius:  postui- 
nus  F  postunius  G  \\  de  adventu  Aeneae]  cf.  Peter  vet.  hist.  Mom.  rell.  prol. 
p.  CXXV  ||  8  historiam  F,  corr.  JDaniel.  cf.  Biese  mus.  Blien.  XVIII  p.  448  sqq. 
Euxini  Aur.  Vict.  or.  gent.  Bom.  10,  Euxeni  Beifferscheid  mus.  Bhen.  XV  609 

9  nutricae  F  nutrice  G  ||  Boias  Commelinus:  baias  F  \\  uetes  F  (ueteres  67) 

10  portum  om.  G  ||  uaro  67  ||  et  a  Baio  Masvicius  ||  illi  F  \\  11  est  et  Baias 
dictas  Laniel  ||  ad  qvondam  s.  v.  alii  pro  expletiua  accipiunt  quondam  alii 
medii  temporis  alii  ad  perpetuitatem  referunt  ut  solet  fieri  T  ||  condam  F ,  ut 
infra  semper  condam  ||  13  sole  F  ||  14  ad  ponto  s.  v.  pro  in  pontum;  ad  iacivnt 
s.  v.  ut  pons  desuper  efficeretur  T  ||  contra  pontum  Commelinus:  contra  fontem 
F  contra  pontem  Daniel  ||  protkahendum  F  ||  15  talis  egoi  aliis  F  qualis  JDa- 
niel  ||  rvinam]  rvina  F,  om.  reliqui  ||  19  Inarimes  .  .  .  fecit]  inarimes  insula  fuit 
alta  qui  terrae  motu  de  ea  fusus  (quae  terrae  motu  diffusa  Daniel)  aliam  in- 
sulam  fecit  F  ||  de  ea  fusus]  diffusus  M  difussus  l  ||  20  procita  F  ||  21  fundere 
e.  e.  s%%£8lv\  nc^no  eov  upoxYNaY  F  ||  exxeeiN  BHM:  er^eein  A  er^eem  S 
€kxhein  L  ||  Prochyta  .  .  .  scilicet  om.  F  \\  22  hanc  Naevius  Commelinus:  hunc 
nauius  F   hunc  Nevius  Daniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  706-724.  375 

dicit.  sed  Inarime  mtnc  Aenaria  dicitur.  et  saepe  fulgoribus  petitur 
ob  hoc  quod  Typhoeum  premat,  et  quia  in  feamdi  contumeliam  simiae 
missae  sunt,  quas  Etruscorum  lingua  arimos  dicunt:  ob  quam  causam 
Pithecusam  etiam  vocitant:  licet  diversi  auctores  varie  dicant:  nam  alii 
hanc  insulam  Typhoeum,  alii  Enceladum  tradunt  premere.  et  putatur  5 
nove  dictum  *Inarime%  quod  et  singidari  numero,  et  addita  syllaba 
dixerit,  cum  Homerus  slv  ^QL^iocg  posuerit,  ut  prior  syllaba  prae- 
positionis  locum  obtineat.  Livius  in  libro  nonagesimo  quarto  Inarimen 
in  Maeoniae  partibus  esse  dicit,  ubi  per  quinquaginta  milia  terrae  igni 
exustae   sunt.     hoc    etiam    Homerum   significasse   vult.  dvrvmqve  10 

cvbile  hoc  est  mortiferura ;  ad  poenain  statutum. 

715.  stimvlos  acres  saeviendi  scilicet:  nam  sunt  et  timoris 
et  libidinis  stimuli.  notanda  quoque  prooeconomia,  quae  id  agft  ut 
veri  simile  sit,  Turnum  victorem  evasisse  de  castris. 

717.    vndiqve   convenivnt    non    dicit  qui  conveniunt,   sed   illi  15 
sine  dubio,   quibus  Mars  iniecit  audaciam7  inventa  oportunitate  in- 
ruperunt  castra  Troiana.  qvoniam  postquam. 

122.  obnixvs  conisus,  conabundus. 

123.  dvro  in  certamine  liqvit  sine  spe  evadendi. 

724.    ast  alios  secvm  inclvdit  pro  hostibus,  quoniam  multos  20 
suos  exclusisset:  Statius  par  operis  iactura  lucro:  namque  hoste 
recepto   exclusere   suos.    potest   tamen   et  dubium  esse  *includit' 
ntrum  hostes,  an  suos?         vltro  insuper. 


7  Homerus]  U.  II  783  ||  8  Livius]  fragm.  21  ap.  Hertz.  IV  p.  228  ||  17  Quo- 
niam  postquam]  cf.  Don.  ad  Ter.  Ad.  prol.  1  ||  18  Obnixus  .  .  .  conabundus] 
cf.  Isid.  or.  X  198   ||  21  Statius]  Theb.  X  513 

1  Inarime  Sdlmasius  Plin.  exercitat.  p.  68:  narimes  F  \\  etnaria  dr  G  \\ 
et  saepe  .  .  .  premat  Jiaucl  seio  an  post  vocitant  collocanda  sint,  ut  scribatur 
sed  Inarime,  quae  n.  A.  dicitur,  dicta  est  quia  e.  q.  s.  \\  2  ob  hoc  cottiphoeum  F  || 
in  eam  dictumeliam  G  in  eandem  contumeliam  Daniel  in  eam  ad  contume- 
liam  Salmasius  l.  I.,  fortasse  recte.  sed  non  dubito  quin  vetus  interpres  cuius 
expositione  plen.  comment  auctor  usus  est,  notam  illam  de  Cercopibus  propter 
fraudem  Iovi  factam  in  simias  mutatis  et  in  Pithecusas  insulas  missis  fabulam 
paulo  accuratius  narraverit.  \\  3  quas  Etruscorum  lingua  arimos  dicunt  Salma- 
sius  l.  I.  conl.  Strab.  XIII  p.  626  C  ot  y.a.1  tovg  iti&rJHOvs  qpaat  itocga  xoig  Tvq- 
QYjvoLg  ccQLfiovg  y.alsio&ca'.  quas  atorum  lingua  narius  dicunt  F.  quas  Graiorum 
lirigua  agi[ici  (aQQLvag  Gommelinus)  id  est  enarias  dicunt  idem  Salmasius  con- 
iecit.  cf.  Hesychius  s.  v.  aQifiog  cum  adnotatione  Schmidtii  ei  Steph.  Byz.p.  118, 14 
||  4  pithecosam  F  \\  uocitant  Daniel:  uocitate  F  \\  uariae  G  ||  5  tradunt  Danieli 

d 

traum  F  tracum  G  ||  6  inarime  F  ||  7  eiMapYoc  F  eimapyoc  G  \\  8  libius  F  || 
nongesimo  F  \\  inarime  F  ||  9  ubi  quinquaginta  milia  iugera  terrae  Burmannus  || 
terrae  igni]  ^rigutu  G  \\  10  Homerum  Salmasius  l.  l.i  numerum  F  ||  11  ad]  et 
M  ||  13  notaadum  JR  ||  15  conveniant  Masvicius  ||  16  inrumperent  AS  irrumpere 
Masvicius  \\  18  contra  nisus  Isidorus  ||  19  linqvit  F  \\  21  exclusisset  Daniel: 
exduxisset  F  \\  par  operis  F:  paruoperit  B,  par  operi  reliqui  ||  22  retento  Statii 
exemplaria  \\  ad  ast  a.  s.  v.  potest  et  de  hostibus  et  de  suis  intellegi  T  ||  in^ 
dudit  F  ||  23  vltro  insuper  om.  F 


376  SERYII 

725.    demens  pathos  per  personam  poetae  proferendum.        demens 

hoc  ex  affectione  sua  posuit  poeta:  alibi  <TI  171)>  sed  tum  forte 

cava  dum  personat  aequora  concha,  demens,  et  cantu  vocat 

in   certamina   divos.         rvtvlvm  potest  accusativus  esse,  potest  et 

5  genetivus. 

734.  dotalis  kegia  amatae  aut  tibi  data  per  dotem;  aut  quae 
sperdbatur.  et  bene  cAmatae';  quae  illum  sola  generum  esse  cupiebat 
contra  mariti  iudicium:  ergo  eum  mulieri  probatum,  non  viro  dicit. 
notandum  sane  quia  id  agit;  ut  ostendat  se  non  per  inprudentiam 
10  Turnum  inclusisse,  sed  illum  per  temeritatem  sibi  minime  profutura 
castra  penetrasse. 

736.    exire  pro  *exeundi\ 
♦737.    olli  svbridens   magnam   confidentiam   virtutis    ostendit. 

739.  pbiamo   nakrabis   achillem  propter  illud   Sibyllae  <VI 
15  89)>  alius  Latio   iam   partus  Achilles.     et  dictum  est,   ut  illud 

<(II  549)>  degeneremque  Neoptolemum  narrare  memento. 

740.  rvdem  NODIS  non  levem;  nec  pulchram,  sed  fortem. 
CORTICE  crvdo  viridi:  nam  hastae  igni  plerumque  torrentur. 

742.  vvlnvs  satvrnia  ivno  detorsit  veniens  *vulnus  veniens% 
20  id  est  ictum,  quo  vulnerari  debuit.  plerique,  sed  non  idonei  commen- 
tatores  dicunt,  hoc  loco  occisum  Turnuni,  sed  causa  oeconomiae 
gloriam  a  poeta  Aeneae  esse  servatam:  quod  falsum  est.  nam  si 
veritatem  historiae  requiras?  primo  proelio  interemptus  Latinus  est 
in  arce:  inde  ubi  Turnus  Aenean  vidit  superiorem,  Mezentii  implo- 
25  ravit  auxilium:  secundo  proelio  Turnus  occisus  est;  et  nihilo  minus 
Aeneas  postea  non  conparuit:  tertio  proelio  Mezentium  occidit  Asca- 
nius.     hoc  Livius  <1  2)>  dicit  et  Cato  in  originibus. 

744.    telvm  hoc  loco  Helum^  gladium  dixit  a  longitudine:  unde 
et  mustela   dicitur,   quasi   mus   longus.     telum   autem   posuisse   pro 
30  gladio  illud  signifieat,  quod  infert  paulo  post  econsurgit  in  ensem'. 
versat  librat,  iactat:  et  est  JEnnianum  versat  mucronem. 

28  tekirn  .  .  .  longus]  exscr.  Isid.  or.  XII  3,  3  et  XVIII  7,  10  ||   31  Ennia- 
num]  ex  incert.  libr.  fragm.  III  ap.  Vahl.  p.  174 


1  Servianum  ad  demens  scholium  om.  F  ||  ad  clipeoqve  m.  f.  m.  (v.  730)  s.  v. 
id  est  in  clipeum.  aut  ex  suo  clipeo  emittebat  micantia  fulmlna  id  est  fulgen- 
tes  gladios  T  ||  ad  tnvisam  (v.  731)  s.  v.  odiosam  (odiosa  cod.)  aut  ante  non 
uisam  T  ||  6  quae]  quia  Daniel  ||  9  quid  agit  B  ||  non  se  F  \\  12  ad  exire  s.  v. 
exeundi  T  ||  exeunde  F  ||  13  ad  consere  d,  (v.  738)  s.  v.  aperta  manu  dimica  T  || 
15  hoc  autem  sic  dictum  est  F  \\  17  nobis  AF  (corr.  a)  ||  ad  adnixvs  v.  h.  (741) 
s.  v.  incumbens  et  fortiter  uestigia  firmans  T  ||  20  quo]  quod  G  ||  debuit  Com- 
melinus:  habuit  F  ||  plerumque  F  ||  21  dicunt]  docuit  F  ||  causa  oeconomiae 
om.F\\  23  historiaej  hisgloriae  ASH\\  24  inde  .  .  .  in  originibus]  postea  simul 
turnus  et  aeneas  postea  mezintius  ab  ascanio  F  ||  turnus  et  aeneam  JR  ||  28  hoc 
loco  om.  F  ||  gladium  telum  F  \\  31  ad  versat  s.  v.  uibrat  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  725—764.  377* 

745.  is  talis,  par;  similis. 

746.  alte  consvrgit  in  ensem  genus  feriendi  Gallicanum : 
Sallustius  regressi  acl  faciliores  ictus   loeo  cedebant. 

748.    inpvbesqve  pathos  ex  aetate  movit. 

752.    hvg  capvt  *huc  pependit'  flgurate.  5 

756.  bello  Gentiqve  fvisset  duo  dicit:  et  bellum  finiri  potuit 
omnibus  interemptis;  et  gens  penitus  fuisset  extincta  occiso  Ascanio, 
a  quo  Romani  ducunt  originem.  ideo  cbello  gentique'  dixit,  quia 
plerumque  bellum  finitur  gente  superstite?  ut  in  bello  Troiano  contigit. 

757.  caedisqve   insana   cvpido    oeconomia   est,   quae   excusat  10 
Turnum,  cur  non  a  porta  fugatis  Troianis,  penitus  deleta  sint  castra. 

759.  principio  intra  castra,  post  Troianorum  fugam.      svcciso 
poplite  cygen  excipit  ordo   est:    excipit  et  succidit  poplitem,  ut 
<(534)>  postibus  haesit  adesis  et  <1II  237)>  scuta  latentia  condunt: 
nam  ante  fuit  ut  eum  circumveniret  insidiis.    cpoples5  autem  cpo'  cor-  15 
repta  est;  sicut  in  Sereno  legitur;  sed  producitur  positione. 

760.  hinc  nec  loci  est;  nec  temporis;  sed  ordinis;  id  est 
cdeinde\  RAPTAS  autem  cde  hostilibus  cadaveribus';  nam  quod 
dicit  Donatus  cab  armigero';  non  procedit;  nec  enim  lectum  est; 
cum  solus  inclusus  fuerit  Turnus,  ut  post  ait  <780)>  *unus  homo^ :  20 
quamvis  possifr,  sicut  in  (X.)  <333)>  suggere  tela  mihi  et  tum 
magnam  corripit  hastam  et  iacit. 

761.  ivno  vires  ani3ivmqve  ministrat  oeconomia,  ut  quod  dicit  possit 
esse  veri  simile.        ivno  vires  animvmqve  ministrat  ne  sit  incon- 
gruum  unum  tot  occidisse;  dat  Iunonis  auxilium:    Horatius  in  arte  25 
poetica  <(191)>  nec   deus   intersit;   nisi   dignus   vindice   nodus 
inciderit. 

763.  martemqve  cientes  pugnam  agitantes. 

764.  ALCANDRVMQVE    HALIVMQVE    NOEMONAQVE    PRYTANIMQVE 


3  Sallustius]  hist.  inc.  56  Dietsch.,  22  Kr. 


1  is  teli  F  ||  talis  et  simiiis  om.  F  \\  3  locos  quaerebant  Guelferbyt.  I  || 
4  ad  inpvbesqve  s.  v.  pathos  est  au  aetate  21  i|  5  ad  illi  p.  a.  s.  v.  figurate 
dixit  T  ||  6  bello  g.  p.  et  quia  illic  ascanius  extinguebatur  F \  duo  dicit  .  .  . 
contigit  omittens  ||  finire  M  ||  7  fecisset  ASH  (fuisset  a)  \\  occiso  autem  ascanio 
AS\\  11  Turnum  om.  F\  delecta  JR  ||  12  post  T.  fugam  Al:  pro  T.  fuga  SM 
et  T.  fugam  B  post  T.  fuga  F,  post  oni.  H  post  et  fugam  om.  L  ||  15  poplet 
(sic)  autem  sciendum  est  po  breuem  esse  sicut  in  sereno  legitur  et  fit  longa 
positione  F  ||  17  nec  loci  .  .  .  deinde]  deinde  nam  ordinis  est  aduerbium  non 
loci  F  ||  18  hostium  Fa  \\  19  nec  enim  lectum  est  om.  F  ||  20  fuerat  F,  correxi  || 
21  quamvis  possit]  scilicet  rdici  Turnus  rapuisse  hastam  ab  armigero'.  ||  x. 
addidi  ||  et]  paulo  post  add.  Daniel  ||  23  oeanoma  F,  corr.  Baniel  ||  24  Serviana 
ad  v.  761  om.  F  ||  28  pugnam  agitantes  hab.  T 


378  SERVU 

Homeri  versus,  tantuni  coniunctione  mutata:    unde  apparet  non  ad 
historiam,  sed  ad  ornatum  poematis  haec  nomina  pertinere. 
765.    tendentem  contra  in  se  facientem  impetum. 

768.  cvm  galea  longe  iacvit  capvt   ad   exprimendam  cele- 
5  ritatem    praeterito    usus    est  tempore.     potuisse    autem    caput    cum 

galea  longe  iaci;  praemissa  loci  altitudo  significat.  ergo  eum  com- 
minus  percussum  intellegamus,  sed  tantam  vim  ictus  fuisse,  ut  longe 
caput  excuteret. 

769.  felicior  peritior;  nam  in  ungendis  telis  non  est  felicitas, 
10  sed  peritia.    sane  nec  cungo'  nec  cungentum5  u  recipit,  excepto  uno 

nomine,  ut  ^unguen*;  unde  est  et  pingues  unguine  ceras.  est 
autem  mira  brevitate  inducta  descriptio. 

770.  ferrvmqve  armare  veneno  speciose  dictum  carmabat 
ferrum',  quo  nos  armare  consuevimus:  ut  ex  venenato  ferro  vehemen- 

15  tius  et  pemieiosius  vulnus  sit. 

771.  amicvm  crethea  mvsis  poetam  lyricum.  et  tale  est  schema 
per  repetitionem,  ut  (X  180)>  sequitur  pulcherrimus  Astur, 
Astur  equo  fidens. 

772.  mvsarvm  gomitem  non  re  vera  ^comitem?,  sed  carminum  stu- 
20  diosum. 

773.  nvmerosqve  intendere  nervis  rhythmos  facere  inten- 
tione  nervorum:  nam  numeri  sunt  rhythnii,  ut  numeros  memini, 
si  verba  tenerem.  hoc  ergo  dicit:  secundum  chordas  verba  con- 
ponebat. 

25  775.    avdita  caede  svorvm  servat  t6  TtQBTtov,  ne  praesentibus 

ducibus  Turnus  tot  strages  fecisse  videatur. 

778.    QVO  deinde  fvgam  aut  vacat  cdeinde%  ut  ctandem?  cgen- 


1  Homeri]  II.  V  678.  cf.  Macrob.  Sat.  V  17,  17  ||  11  et  pingues]  georg. 
III  450  (|  13  speciose  .  .  .  consuevimus]  cf.  Macrob.  Sat.  VI  6,  17  II  22  nnmerosl 
buc.  IX  45 


1  mutata]  "Alv.ctvdQov  &'  "Aliov  rs  Norj^iova  ts  IlQvtccvCv  ts  add.  D  ||  4  ia- 
cvit  longe  A  S  || ,  6  ergo  .  .  .  excuteret  om.  F  ||  7  tantam]  tam  A  S  (corr.  a)  \\ 
tantam  v.  i.]  tam  uictus  H  ||  9  felicior  L  F:  felicivs  reliqui  ||  peritior  L :  peri- 
tius  reliqui  ||  ungendis  L  (quamquam  alterum  n  m  ras.  T):  iungendis  F  unguen- 
dis  reliqui  ||  10  ungo]  unguento  H  \\  unguentum  Fh  ||  11  ut]  quod  est  M,  om.  B  || 
ungen  R  unguem  F  ||  pinguis  B  ||  13  speciose  .  .  .  ferrum  om.  F  ||  14  quo  ar- 
mari  consMeuimus  F  ||  consueuerat  L  (corr.  T)  ||  ad  ferrvmqve  a.  v.  s.  v.  hoc 
propterea  dicit  ut  ex  uenenato  ferro  uulnus  uehementius  et  perniciosius  esset 
contra  feras  T  ||  15  perniciosus  F  pernitiosus  G  ||  ad  aeoliden  (771)  s.  v.  eoli 
filium  quasi  diceret  optimo  sanguine  generatum  T  ||  16  crethea  JRH:  cretea 
ASLF  cherea  M  ||  19  non  .  .  .  studiosum  hab.  T  \\  studiosum  om.  F  \\  23  hoc 
enim  E  ||  hoc  .  .  .  conponebat  om.  F  \\  25  seruat  TOPiPGnoN  AS    seruat  to  upo- 

t 
tton  JR,    serua-ron  upenoN  L    seruato  tipeuon  H    seruat  to  ttpiuon  M    seruato 
ppon  i^||  26  uideretur  F  \\  27  qvod  AS    qvodve  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  765-803.  379 

tium'  clocoruin9 :  aut  intelleginius  niente  eum  traetasse  quod  de 
campis  milites  solent  ad  castra  confugere,  et  sic  dixisse  cquo  deindV? 
scilicet,  de  castris  quo  fugietis  ulterius?  et  hoe  est  melius;  unde  et 
sequitur  cquos  alios  inuros\  et  sic  est  dictum  post  cogitationem 
cquo  deinde'?  sicut  Terentius  dixit  quid  igitur  faciam?  est  ea  5 
autem  amara  accusatio. 

780.    vnvs  homo  ac  si  diceret  cmortalis\     et  bona  attenuatio; 
cum  supra  <725)>  dixerit  cRutulum  in  medio  non  agmine  regem'. 

783.  infelicis  patriae  Troiae,  in   qua  nunc   sunt.         vete- 
rvmqve  DEORVM  Penates  significat,  quos  semper  coluere  Troiani.       10 

784.  miseretqve  pvdetqve  sic  Pallas  (X  368>  nunc  prece, 
nunc  dictis  virtutem  accendit  amaris. 

788.  agrivs  hog  tevcri  cum  eum  decedentem  viderent. 

789.  CEV  saevvm  tvrba  leonem   sensus   hic  est:  haud  aliter 
Turnus  retro  cedens   petebat  fluvium,   ac   solet  leo7  pressus   multi-  15 
tudine,    nec    terga    praebere   propter  iram   et  pudorem,    nec  posse, 
licet  cupiat,  in  venantes  impetum  facere. 

793.    ille  qvidem  parenthesis.         potis  est   *ille*    enim   ^tendere 
contra  potis  est  per  tela  virosque9. 

796.    invaserat  hostes   aut   speciem  praeteriti   temporis   mutavit,  20 
aut  tempora:  nam  cum  dixisset  *invaserat%  submnxit  *vertit\ 

799.     NEC     CONTRA     VIRES     AVDET     SATVRNIA     IVNO     SVFFICERE 

atqui  favente  numine  debuit  etiam  contra  multitudinem   posse;    sed 
hoc  Iuppiter  vetuit.         svffigere  subministrare. 

801.    havd   mollia   ivssa  ferentem    melius    quam   Homerus  25 
hunc  loeum   exsecutus  est:   salvo   enim   sensu  vitavit  et  fabulosa  et 
vilia;  nam  ille  ipsas  minas  exsequitur. 

803.    ERGO  quia  numinis  est  desertus  auxilio. 


5  Terentius]  Eun.  I  1,  1.    cf.  Don.  ad  h.  v. 


3  confugietis  M 1 1|  et  hoc  est  melius  .  .  .  quid  igitur  faciaml  sic  terentius 
quid  igitur  faciam.  et  hoc  est  melius  .  .  .  quos  alios  muros  F  ||  7  bene  JRL 
(bona  l)  benae  H.  fort.  bona  est  ||  atenuatio  ASH  (corr.  a)  tenuatio  M  ex- 
tenuatio  F  extenuatio  est  vulgo  ||  8  dixerat  JHT  ||  13  ad  acrivs  h.  t,  s.  v.  propter 
hoc  quod  uolebat  discedere  T  ||  14  sensus  hinc  est  aut  alter  turnus  F  ||  15  ut  L 
(ac  T)  ||  16  et  pudorem  BF:  nec  pudorem  ASH  uel  pudorem  Ml,  om.  L  jj 
17  facere]  comparatio  autem  homeri  (II.  V  136)  drj  xoxs  \x,iv  xQig  xoaaov  slsv 
[isvog  .  .  .  fia&siqg  s^dllsxca  ccvlr\g  add.  D  \\  18  ad  ille  q.  s.  v.  parenthesis  T  || 
19  ad  v.  794  in  marg.  Physici  dicunt  naturam  hanc  inesse  leoni  quod  si  con- 
sideret  ut  homo  eum  prior  uideat  non  fugit  quamuis  timeat.  si  uero  non  uideatur 
fugit  et  summitate  caudae  quae  longissima  est  uestigia  sua  cooperit  T  ||  20  ad 
medios  iwaserat  h.  s.  v.  id  est  iii  medios  hostes  bis  impetum  fecit.  tempus 
pro  tempore  T  \\  invasserat  G  ||  21  nam  cum  Daniel:  nam.d.cum  F  non.d.cum 
G  ||  24  ad  svfficere  s.  v.  subministrare  T.  post  exsequitur  hab.  hoc.  schol.  F  || 
27  exsequitur]  II.  VIII  413   ny  {ifyatov  .  .  .  a  nsv  [iciQ7ZX7}Ci  nsoavvog  add.  D 


380  SERVII  COMM.  IN  VERG.  AEN.  IX  804—813. 

804.  neg  dextra  valet  cum  dixisset  *  clipeo',  non  subiunxit  gla- 
dium,  sed  dextram,  ut  ostenderet,  eum  nec  se  armis  tegendo,  nec  hostem 
telis  petendo  valuisse. 

805.  telis   obrvitvr   Lucanus    eundem   sensum  per   declama- 
5  tionem  <1V  77(T>   telorum   nimbo   peritura   et  pondere   ferri. 

tempora  cirgvm  totus  locus  Homeri  est. 
807.    ivbae  gapiti  pro  *quae  in  capite  sunt\       vmbo  id  est  scu- 
tum;  nam  a  parte  totum  significat. 

810.  ET    PICEVM    NEC    RESPIRARE  POTESTAS   FLVMEN   AGIT    ordo 

10  est  csudor  piceum  flumen  agit5?   hoc  est  sordidum,  quia  sine  respi- 
ratione  pugnabat. 

811.  fessos  qvatit  aeger  aniielitvs  Probiis  ait  commodius  hic 
est  *aeger\  quam  in  quinto  <432)>  ^vastos  quatit  aeger  anhe- 
litus  artus\'  quamvis  consuetudo  sit  Vergilio  ista  mutandi. 

15  quidam  ^aeer*  legunt:  et  volunt  in  quinto  *aeger*  aptius  dictum  de  sene, 
hic  de  iuvene  ^acer*  melius  convenire. 

812.  tvm  demvm  postquam  se  aliter  evadere  posse  non  vidit. 
OMNIBVS  armis  ccum?  minus  est. 

813.  ille  svo  cvm  gvrcite  flavo  hysterologia  est  ccum  ille 
20  eum   excepit':    non   enim  procedit   ccum   suo   gurgite',    quasi   posset 

fieri?  ut  eum  Tiberis  sine  suis  fluentis  exciperet.  sane  quaerunt 
multi,  cum  Tiberis  Aeneae  faveat,  cur  liberaverit  Turnum;  sed  sol- 
vitur  ista  ratione:  nam  ob  hoc  Turnum  esse  liberatum,  ut  maior 
Aeneae  gloria  servaretur.  alii  tradunt  a  Thybride7  qui  Aeneae  favet, 
25  nunc  Tumum  in  Iunonis  gratiam  esse  servatum. 


6  totus  locus  HoHieri  est]  IL  XVI  102.    cf.  Macrob.  Sat.  VI  3,  2  ||  7  Vmbo 
significat]  cf.  Isid.  or.  XVIII  12,  2 


1  ad  nec  d.  v.  s.  v.  consequens  erat  cum  dixisset  clipeo  ut  diceret  gladio 
sed  posuit  dextra  ut  ostenderet  euni  nec  armis  se  tegendo  ualuisse  nec  telis 
hostem  petendo  T  ||  2  hostenderat  F  ||  4  sensum]  posuit  add.  M  ||  declinatio- 
nem  L  (corr.  T)  declamatione  H  deciimationem  M  ||  per  declamationem  dicit 
vulgo  ||  5  et]  ac  Lucani  exemplaria  ||  pondera  F  \\  8  totum  a  parte  F  ||  significat] 

i 

umbo  enim  media  clipei  pars  eminens  est  add,  D  ||  10  sordium  F  ||  12  aut  G  || 
16  hic  Danieh  huic  F  ||  convenire  Masvicius:  conueniet  F  cum  d.  i.  a.  m.  con- 
veniat  F.  Schoellius  ||  17  alias  F  ||  non  posse  F  \\  posse  om.  M  \\  19  isterologi  F 
ysterologia  reliqui.  cf.  Serv.  ad  Aen.  II 162  rnam  hysterologia  unius  sermonis  est\  || 
cum  ille]  ait  add.  I  ||  20  excepit]  excipit  M.  fluuium  autem  pro  deo  posuit, 
unde  subdit  cille',  scilicet  deus,  suo  gurgite  eum  accepit:  aliter  superfluum  est 
fet  fluuius  suo  gurgite  accepit'  add.  D  \\  21  fieri]  om.  B,  fleri  F  ||  23  ratione 
MFl:  ratio  reliqui  ||  nam]  nunc  L  (corr.  I),  om.  F  ||  ob  hoc  T.  e.  1.  constat  B 
ob  hoc  T.  dicitur  e.  1.  M  ob  hoc  T.  dicit  e.  1.  vulgo  ||  24  a  Thybride  ego:  ti- 
bride  F  de  Tibri  Daniel  ||  25  iunonum  F,  corr.  Daniel  ||  explicit  liber  viiii. 
INCIPIT  libee  decimvs  A  M  explicit  tractatvs  libri  noni  incipit  tractatvs  libri 
decimi  L 


SERVII  GRAMMATICI 

IN  VERGILII  AENEIDOS  LIBRVM  DECIMVM 
COMMENTAEIVS. 

1.  PANDITVR  INTEREA  DOMVS   OMNIPOTENTIS   OLYMPI   secundum 

poetieuni  morem  hoc  dicit  cfactus  est  dies';  quia  poetae  dicunt  nia- 
tutino  tempore  aperiri  caelum;  noctu  vero  claudi  —  unde  est  illud 
<(1  374>  ante  diem  clauso  conponet  Vesper  Olympo  —  nam 
et  paulo  post  descripturus  est  noctem;  ut  <^215)>  iamque  dies  caelo  5 
concesserat;  ut  intellegamus  alium  diem  esse  consumptum;  et 
nunc  eum  more  solito  noctis  praetermisisse  descriptionem.  quam- 
quam  cpanditur  eaelum'  etiam  simpliciter  possimus  accipere;  quovis 
tempore,  scilicet  ad  numina  convocanda:  quod  et  melius  est;  quia 
ait  cinterea?;  id  est  dum  haec  geruntur:  nam  cinterea*  particula  10 
praeterita  negotia  coniungit  futuris.  olympi  caeli,  quasi  ololampi, 
ideo  quia  totum  lucet. 

2.  divvm  pater  pro  *divorum%  sicut  *Argivum'  ^Danaum*   *Teu- 
crum\     videtur  accusativi  singularis  specie  pro  genetivo  plurali  usus. 

3.  sideream  in  sedem  in  astriferum  circulum:  non  enim  omnes  15 
circuli  astriferi  sunt;  sed  solus  superior.    aut  ^sideream'  lucidam  dixit. 

vnde  ardvvs  omnes  ut  aliU  <1  223)  et  iam  finis  erat;  cum 
Iuppiter  aethere  summo  despiciens  mare  velivolum. 

4.  castraqve  dardanidvm  spectat  post  generalitatem  intulit 
speciem;  consequens' enim  est;  ut  omnes  terras  videns;  cernat  etiam  20 


11  caeli  .  .  .  lucet]  cf.  Isid.  or.  XIV  8,  9 


1  secundurn  .  .  .  dies]  factus  est  dies  secundum  poeticum  morem  F  ||  2  quia 
. .  .  iiiud  om.  F  ||  4  alibi  ante  F  ||  eonponit  F  ||  5  discripturus  et  lin.  7  discriptio- 
nem  F  ||  6  ut]  unde  F  ||  aliom  A  (corr.  a)  aliem  S  \\  esse  diem  AS  \\  8  possu- 
mus  F  ||  pro  quovis  tempore  D.  sed  quovis  tempore  scil.  *panditur  caclum,  non 
solum  matutino'  ||  10  geruntur  BLH3I:  aguntur  ASl  gerunt  F  \\  nam  haec 
particula  F  \\  11  ad  olympi  s.  v.  olimpus  dicitur  quod  totus  Iuceat  T  \\  ololampi 
ego:  ola  lanipi  F.  cf.  Serv.  ad  Aen.  IV  268  (I  p.  514,  19)  cum  adnot.  crit.  || 
14  acusatiui  F  \\  15  enim  om.  F  \\  16  ad  sideream  s.  v.  lucidam  T  ||  19  spectat] 
s.  p.  AMH  sp.  L,  e  Beginensi  et  Floriacensi,  quos  cum  Lionis  exemplari, 
aspectat  exliibente ,  contuli,  nihil  enotavi,  neque  Hagenus  e  Sangallensi  quid- 
quam  adscripsit  ||  20  est  enim  F 


382  SERVII 

castra  Troiana.  non  nulli  sane  * Dardanidum'  pro  * Dardanidarum9 
adseruntj  ut  sit  genetivus  generis  maseulini  speeie  feminina. 

5.  bipatentibvs  physice  dixit:  nam  caelum  patet  ab  ortu  et 
occasu.    est  autem  sermo  Ennianus;  traetus  ab  ostiis;  quae  ex  utra- 

5  que  parte   aperiuntur:    unde  et  modo  cbipatentibus'  apertis   intelle- 
gimus.         bipatentibvs]  quod  intrantibus  et  exeuntibus  pateant. 

6.  caelicolae  magni  orationis  istius  intentio  hoc  agit,  ut  ab 
odiis  Troianorum  Iuno  revocetur.  qvianam  cur?  quare:  Ennianus 
sermo  est  quianam  legiones  eaedimus  ferro. 

10  7.    versa  retro   mutata,   ut  <T  237>  quae   te   genitor   sen- 

tentia  vertit?  quidam  *versa'  retro'  intellegunt,  quod  rursus  ad 
discordias  videntur  redisse.  alii  *versa  retro'  pro  Hnversum  acta',  quasi 
quae  prius  rectum  iter  pergebat)  derivata.  certatis  aut  contra  vos; 
aut  contra  meam  sententiam. 

15  8.     ABNVERAM  BELLO  ITALIAM  CONCVRRERE   TEVCRIS    id  est  pro- 

hibueram  Italiam  contra  Troianos  bella  suscipere.  atqui  dixit  in 
primo  (263y  bellum  ingens  geret  Italia.  quod  i-ta  solvitur:  aut 
quia  cum  uno  deo  vel  dea  aliter  loquitur  —  unde  est  in  primo 
(26iy  hic  tibi;  fabor  enim;  quando  haec  te  cura  remordet-  — ; 

20  aliter  vero  cum  omnibus  diis  utilitatis  causa  propter  removendam 
eorum  contentionem  et  dissensionem:  aut  certe  quia  ait  in  primo 
<(266)>  ternaque  transierint  Rutulis  hiberna  subactis.  illic 
enim  dixit  Aenean  in  Italia  contra  Rutulos  tantum  esse  pugnaturum; 
nunc  autem   omnis   est  Italia  in   bella   commota   Iunonis   instinctu, 

25  quod  et  Allecto  promisit;  ut  <(VII  549)>  finitimas  in  bella  feram 
rumoribus  urbes;  et  Iuno  pollicita  est  se  magis  esse  facturam; 
ut  \VII  559>  ego;  siqua  super  fortuna  laborum  est;  ipsa 
regam.    cabnueram?  autem  prohibueram,  ut  contra  cadnuit?  promittit 


4  sermo  Ennianus]  ann.  v.  62  Vahl.  (|  8  Ennianus  sermo]  ann.  v.  130  Vahl. 


2  species  femina  G  ||  3  nam  caelum  ab  orto  et  ob  occasu  patet  F  \\  4  autem] 
enim  L  ||  hostiis  libri  ||  6  ad  bipatentibvs  s.  v.  apertis  quod  intrantibus  pateant 
T  ||  patrant  F  \\  8  qvianam  B:  qvenam  AS  qvaenam  LHMF.  cf.  Serv.  ad  Acn. 
V  13  ||  ad  qvianam  s.  v.  cur  quare  T  ||  9  sermo  ennianus  F,  est  omittens  ||  12 
reddisse  F  ||  ad  v.  7  in  marg.  quidam  uersa  intellegunt  |uersa  (sic)  quasi  de- 
uiata  quae  ante  recto  itinere  pergebat  T  ||  abi  F,  corr.  Laniel  ||  13  schol.  ad 
certatis  om.  F  ||  15  abjsveram  b.  i.  c.  t.  prohibueram  .  .  .  suscipere.  quo  modo 
abnueram  cum  ipse  in  primo  dixerit  bellum  .  .  .  italia.  sed  secundum  .  .  .  dis- 
sensionem.  aut  quia  ait  .  .  .  subactis  nunc  autem  . .  .  rumoribus  urbes.  et  iuno 
dixit  se  magis  esse  staturum  (sic).  abnueram  autem  prohibueram  ut  contra 
annuo  promitto  significa  et  consentio  F  ||  ad  v.  8  in  marg.  atqui  supra  dixerat 
bellum  ingens  geret  italia.  sed  secundum  sapientes  alia  est  deorum  uoluntas 
alia  fati  necessitas.  et  illud  bellum  feris  et  indomitis^  gentibus  illaturum  esse 
aeneam  praenuntiabat  hic  autem  hanc  fuisse  dispositionem  dicit  ne  itali  tro- 
ianis  uim  belli  inferrent.  T  (et  illud  bellum  .  .  .  inferrent  Tiberii  JDonati  sunt  [| 
20  vero  om.  E  || -23  in  italiam  JR.0"||  24  in  bellum  B  ||  26  futuram  AS 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  X  5-13.  383 

et  eonsentit  significat.  abnveram  b.  l  c.  t.]  *quo  modo  *abnueram% 
cum  ipse  in  primo  dixerit  bellum  ingens  geret  Italia?  sed  secun- 
dum  sapientes  quosdam  alia  est  necessitas  fati,  alia  voluntas  deorum, 
vis  nulla  est:  quod  ipse  manifestius  in  quinto  <(706)>  ostendit  his  ver- 
sibus  vel  quae  portenderet  ira  magna  deum  vel  quae  fatorum  5 
posceret  ordo:  nam  et  in  primo  <(32)>  de  ira  Iunonis  ait  acti  fatis 
maria  omnia  circum,  et  iterum  in  primo  <(262)>  fatorum  arcana  se 
dixit  moturum,  non  suam  voluntatem  ostensurum.  sed  ibi  secreto  filiae 
dicit,  hic  alter  idem  invidiose  diis  omnibus  praesentibus  videtur  loqui 
propter  removendam  eorum  dissensionem*  10 

9.  qvae  contra  vetitvm  discordia  vetationem,  proliibitionem 
nieam.  et  sic  dixit  *vetituni?,  ut  caequura'?  unde  est  <1I  427)>  et 
servantissimus  aequi.  sane  sub  comminatione  omnium  deorum 
maxime  solam  tangit  Iunonem,  cuius  odia  insequebantur  hoc  etiam 
bello  Troianos:  quod  etiam  sequentes  Iovis  allocutiones  manifestius  15 
indicant. 

10.  ferrvmqve  lacessere  pro  cferro  se  lacessere'.    ordo  autem 
*quis  metus  suasit  aut  hos  arma  sequi  ferrumque  lacessere';  non  est 
enim,  *hos  suasif,  ne  fiat  GohoiKosidsg:  quamvis  inveniatur  huius  modi 
ftgura,  ut  <X1I  813)>  Iuturnam  misero,  fateor,  succurrere  fra-  20 
tri  suasi,  et  Ennius  quis  te  persuasit? 

11.  ne  arcessite,  tempvs  nolite  belloruni  tempora  praeoccu- 
pare.     et  bene  satis  facit  uxori  cum  prohibitione.     significat  autem 
bellum    Punicum    secundurn,    quo  Hannibal    ingressus   Italiam    cum 
plurimis  locis  vicerit,  praecipue  apud  Cannas;  vicum  Apuliae,  omnem  25 
populi  Romani  delevit  exercitum. 

12.  olim  quandoque. 

13.  alpes   inmittet  apertas   emphasis  est;    non  enim  dixit 
cper  Alpes  inmittet  exercitunr,  sed  cipsas  Alpes'?  quas  patefecit  non 
sibi  tantum  sed  omnibus  gentibus,  quae  secundum  Catonem  et  Li-  30 
vium  muri  vice  tuebantur  Italiam:  quas  Hannibal  post  bella  Hispa- 

21  Ennius]  ex  incert.  libr.  IV  p.  175  Vahl.  ||  30  secundum  Catonem]  or. 
IV  fragm.  11  ap.  Iord.  p.  20  ||  31  quas  Hannibal  .  .  .  Alpes  vocantur]  exscr. 
Isid.  or.  XIV  8,  13.    cf.  schol.  vet.  in  Iuven.  X  155 


3  fati  Daniel-.  fac  (i.  e.  facit)  F\  8  moturum  scripsi:  moriturum  F  narra- 
turum  Daniel  ||  9  alter  (i.  e.  alius)  F?  aliter  Daniel  ||  11  in  prohibitionem  JRL  || 
12  sic  dixit]  est  F  ||  13  sane  .  .  .  indicant  om.  F\  comminatione  ML:  commi- 
nutione  ASH  communione  Ml  commonitione  vulgo  \\  14  sequebantur  ASM  || 
hoc  etiam  om.  B  ||  15  bello]  contra  L  (corr.  I)  ||  18  suasiti  F  ||  ut  G  ||  19  sua- 

i 

uit  F  ||  soli  quodies  F  soli  quoides  G  \\  20  fig  autriturum  nam  F  ||  22  arcer- 
site  AS\\  praeoccupasseone  H  (one  del.  h)  praeoautpare  F  \\  24  quod  BLHM 
(quo  Z)  co  F  ||  25  uicum  italiae  B  \\  26  delebit  F  ||  28  inmittit  F  \\  29  per  om.  B 
||  inmittit  F  \\   31  quas]  has  F ,  Hannibal  .  .  .  confecit  omittens 


384  SERVII 

niae?  quae  xvn  annis  eonfecit?  ante  exustas  aeeto  infuso  rupit:  lu- 
venalis  <(X  153^>  et  niontem  rupit  aceto.  denique  loca  ipsa  quae 
rupit,  Poeninae  Alpes  vocantur.  quamvis  legatur  a  Poenina  dea,  quae 
ibi  colitur,  Alpes  ipsas  vocari.    sane  omnes  altitudines  montium  licet  a 

5  Gallis  Alpes  vocentur,  proprie  tamen  iuga  montium  Gallicorum  sunt 

quas  quinque  viis  Varro  dicit  transiri  posse:  una,  quae  est  iuxta  mare 

,per  Ligures;   altera,  qua  Hannibal  transiit;  tertia,  qua  Pompeius  ad 

Hispaniense  bellum  profectus  est;  quarta,  qua  Hasdrubal  de  Gallia  in 

Italiam  venit;  quinta,  quae  quondam  a  Graecis  possessa  est,  quae  exinde 

10  Alpes  Graiae  appellantur. 

14.  res  rapvisse]  *veteres  laedere  "res  rapere'  dicebant,  etiamsi 
rapinae  nullum  crimen  existeret;  similiter  satis  facere  *res  reddere* 
dicebant*  bes  rapvisse  licebit  clarigationem  exercere,  hoc  est 
per  fetiales  belluni  indicere:  nam  Ancus  Marcius  cum  videret  popu- 

15  lum  Romanum;  ardentem  amore  bellorum,  et  plerumque  inferre  bella 
gentibus  nulla  iusta  extante  ratione,  et  exinde  pericula  creari,  misit 
ad  gentem  Aequiculanam  et  accepit  iura  fetialia,  per  quae  bellum 
indicebatur  hoc  modo,  sicut  etiam  de  Albanis  retulit  Livius  <(I  24)>. 
nam   siquando  homines   vel    animalia  ab  aliqua   gente   rapta  essent 

20  populo  RomanOj  cum  fetialibus,  id  est  sacerdotibus  qui  faciendis 
praesunt  foederibus,  proficiscebatur  etiam  pater  patratus  et  ante 
fines  stans  clara  voce  dicebat  belli  eausani,  et  nolentibus  res  raptas 
restituere  vel  auctores  iniuriae  tradere,  iaciebat  hastani,  quae  res 
erat  pugnae  principium,   et   iam   sic   licebat  more  belli  res  rapere. 

25  clarigatio  autem  dicta  est  aut  a  clara  voce;  qua  utebatur  pater 
patratus,  aut  a  kXtiqg),  hoc  est  sorte:  nam  per  bellicam  sortem  in- 
vadebant  agros  hostium:  unde  et  xA^^o^oftot  dicuntur  Graece  qui 
iure  sortiuntur  bona  defuncti. 


1  xvn]  et  duoct  M  (duodecim  m)  jai  l  \\  exhustas  F  ||  infuso  hannibal 
rupit  F  ||  2  rupuit  F  ||  3  poeninae  J±U'i  poenninae  AS  (o  del.  a)  puninae  B 
apenninae  LM  \\  ad  v.  13  in  marg.  legitur  in  aotiquis  appennina  (sic)  dea  .  .  . 
appellantur  T  ||  4  hibi  F  ||  licite  T  ||  5  uocantur  FT\\  iuga  om.  F  \\  7  leguras  F 
lygures  T  ||  altera  qui  hannibal  transit  F  \\  ab  F  ||  8  profatus  F  profettus  G  || 
asdrubal  T  hasrubal  G  ||  9  quinea  F  ||  e  gretis  F  ||  qui  exinde  F  ||  10  graiae  T: 
res  graeciae  F  \\  IX  ad  v.  14  in  marg.  ueteres  .  .  .  existeret.  e  contra  satis  facere 
reddere.  quod  tangit  hic  uirgilius  T  ||  13  claricationem  as  \\  14  foetiales  A  fecia- 
les  L  M  fatales  F  ||  inducere  (sic)  nam  ueteres  .  .  .  dicebant  sed  ancus  marcus 
e.  g.  s.  F  ||  marcus  MFs  mancus  reliqui  ||  1G  creari  Ms:  recreari  ASBLH 
procreari  F  ||  18  libias  F  ||  19  nam  .  . .  populo  Romano  om.  F  ||  20  cum  om.  LR 
(add.  I)  ||  id  est  .  .  .  foederibus  om.  F  ||  21  etiam  om.  F  ||  22  nolentibus  .  .  . 
tradere  om.  F  ||  23  hastam  .  .  .  licebat  om.  BLH  (add.  I)  ||  quae]  quo  F  || 
24  sic  om.  F  \\  25  aut  a  clara  uoce  dictae  (jsic)  est  F,  qua  .  .  .  patratus  omit- 
tens  ||  26  dKAHPuj  Sl  ka€po  B  kahplo  L  akahpu  H  aKAHPa  M  adero  F,  radendo 
deleta  sunt  in  A.  dnb  rov  kXtjqov  vulgo  ||  sortem  ALH  (sorte  al)  ||  27  kanpono- 
moy  F   cleronomoe  reliqui  \\  28  bona  defuncti]  hereditates  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  14-18.  385 

15.  placitvm  aut  inihi  scilieet,  aut  fatis:  aut  quod  velim  vdbis 
placere, 

16.  ivppiter  haec  pavcis  habet  personaruni  eonsiderationem; 
ut  superioribus  personis  det  breviloquiurn,  e  contra  inferiori  pote- 
stati  prolixam  orationein,  unde  ait  de  Venere  cat  non  Venus  aurea  5 
contra  pauca  refert':  quia  Veneri  causam  necesse  est  reddere,  ideo  non 
pauca  refert,  aut  quia  mater  dolensy  aut  quia  inferior.  item  Dido 
quasi  regina  paucis  locuta  est;  ut  <1  561>  tum  breviter  Dido. 

18.  O  pater  o  hominvm  et  Titianus  et  Calvus,  qui  themata 
omnia  de  Vergilio  elicuerunt  et  deformarunt  ad  dicendi  usum;  in  10 
exemplo  controversiarum  has  duas  posuerunt  adloeutiones,  dicentes 
Venerem  agere  statu  absolutivo;  cum  dicit  lunoni  ccausa  fuisti  peri- 
culorum  his  quibus  Italiam  fata  concesserant' ;  Iunonem  vero  niti 
statu  relativo;  per  quem  ostendit  Troianos  non  sua  causa  laborare; 
sed  Veneris.  o   pater   generaliter   *pater?   accipe;   non  tantum  15 

Veneris:  nam  supra  ait  <(2)>  cdivum  pater  atque  hominum  rex\  et 
bene  in  principiis  favorem  sibi  arte  coneiliat.  hominvm  divvm- 
qve  aeteena  potestas  hunc  locum  Probus  quaerit;  sed  dicit  unam 
rem  secundum  physicos;  alteram  secundum  mathematicos.  nam  divum 
potestas  est;  quia  ipse  est  aether;  qui  elementorum  possidet  prin-  20 
cipatum;  hominum  vero  ideo;  quia  bona  Iovis  inradiatio  honores 
hominibus  tribuit.  caeterna'  autem  cpotestas?  adiecit  propter  aliorum 
numinum  discretionem :  nam  legimus  et  Apollinem  deposuisse  divi- 
nam  potestatem;  et  Herculem  vel  Liberum  patrem  non  semper  deos 
fuisse.  sicut  autem  hominum,  et  rerum  potestas  est:  an  quemadmodum  25 
pro  rege  vel  magistratu  potestas  solet  dici? 


19  hunc  locum  .  .  .  non   semper  deos  fuisse]   exscr.  mythogr.  III  3,  2.    cf. 
Steupius  de  Probis  p.  108  sq. 


1  factis  F  fastis  Daniel,  corr.  Gommelinus  ||  3  considerationem]  acceptio- 
nem  F  ||  4  breuiloquium  sic  alibi  tum  (tunc  G)  breuiter  dido  uultum  dimissa 
profatur  adnon  (adno  G)  uenus  .  .  .  inferior  F ,  item  .  .  .  Dido  omittens  \\  s.  v. 
17  quia  necesse  est  causam  reddere  aut  quia  mater  dolens  aut  quia  inferior  T  \ 
6  uenerit  causa  F.  ceterum  inepte  hoc  scholium  cum  Serviano  coniunctum  est.  \ 
9  et  Titianus  et  Calvus]  et  uetanus  et  catulinus  F  ||  10  eiucuerunt  A8H 
(corr.  as)  eiiguerunt  F  j|  adformauerunt  F  ||  12  absoluto  F.  absolutivus  status 
videtur  iniellegendus  esse  quem  Fortunat.  I  15  (p.  93, 10  Halm.)  remoiivum  dixit. 
sed  cf.  Serv.  ad  v.  31  ||  14  statu  causativo  et  relativo  Lion.  de  relativo  statu* 
cf.  Fortunat.  I.  I.  ||  non  sua  culpa  troianos  F  ||  15  o  pater  .  .  .  Yeneris  om.  F  || 
16  diuom  F  ||  18  hunc  locum  .  .  .  divum  potestas  om.  H  ||  dixit  F  ||  22  potestas 
secl.  Steupius,  om.  mythographus  ||  23  diuinam  deposuisse  F.  deposuisse  om.  B  || 
25  fuisse]  unde  et  deae  arborum  cum  arboribus  uiunnt  et  cum  arboribus  di- 
cuntur  mori:  quocirca  et  ccfiadQvddsg  sunt  appellatae  add.  D  ||  et  rerum]  re- 
rvmqve  igitur  apud  Vergilium  legit  interpres,  non  divvmqve,  quod  Servius  testa- 
tur  ||  26  dici  Steupius:  dicere  F 


386  SERVII 

19.  namqve  alivd  qvid  sit  ac  si  diceret,  cuin  paene  omnes 
dii  in  favorem  Iunonis  concesserint:  ^namque'  enim  coniunctio  osten- 
dit  eam  hanc  habuisse  cogitationem.  est  autem  parenthesis.  im- 
plorare    implorare   est   auxilium   cum   miseratione   deposcere,    qua 

5  ratione  bene  dicimus  cimploro  te  ut  misero  feras  auxiliunr5;   contra 
cimploro  te  ad  diem  festum5  non  procedit. 

20.  cernis  ad  augendam  invidiam  ait  ccernis'7  ac  si  diceret; 
non  est  opus  narratione,  cum  Troianorum  miserias  ipse  conspicias. 

insvltent  rvtvli  propter  illud  <118>  interea  Rutuli  portis 
10  circum    omnibus   instant.     insultare   autem   est  inimicis  irridere 
per  cavillationem,  exultare  vero  gloriari  et  laetum  esse. 

21.  per  medios  suos  scilicet.  insignis  eqvis  propter  illud 
<(IX  47>  viginti  lectis  equitum  comitatus:  nam  castra  non 
eques  irruperat.    et  ambiguum,  utrum  *equis  insignis',  an  *equis  fera- 

15  tur\         secvndo  marte  ad  illud  respicit  <IX  714>  hic  Mars  ar- 
mipotens  animum  viresque  Latinis  addidit. 

22.  rvat  inruat.  clavsa  moenia  ad  quae  in  extremis  solent 
adflieti  eonfugere.  magna  invidia:  scimus  enim  ultimum  esse  prae- 
sidium  in  castra  confugere  et  hostilem  impetum  plerumque  differre, 

20  sicut  factum  est  in  bello  Troiano.    modo  ergo  dicit  ademptam  esse 
etiam  hanc  aram  misericordiae7  siquidem  intra  muros  hostis  insultat. 

23.  qvin  quinetiam.  ipsis  in  ipsis.  caggeribus*  autem  muni- 
tionibus7  sed  abusive.  et  in  muris  ideo7  quia  supra  dixit  <IX  763> 
ignaros  deinde  in  muris  Martemque  cientes. 

25  24.    aggeribvs  agger  proprie  dicitur  terra  illa  quae  vallo  facto 

propius  ponitur7  sed  abusive  et  muros  et  munimenta  omnia  aggerem 
dicimus7    sicut   modo    laggeribus   moerorum/    pro    munimentis. 
moerorvm  pro   *rnuroruin9   antique:    nam   veteres    pleraque    eorum 

25  agger  .  .  .  dicimus]  exscr.  Isid.  or.  XV  9,  3 


2  nam  BLH  (namque  T)  ||  enim  om.  M  \\  4  momoratione  L  (miseratione  l)  \\ 
6  non  procedit  narratio  F  \\  7  ad  .  .  .  cernis  om.  F  ||  8  ratione  AM  (narra- 
tione  a)  ||  cum  .  .  .  conspicias  om..  F^  ipse  om.  BLH\\  conspicias]  cernis  M  || 
9  insultent  autem  propter  quod  dicturus  est  iiiterea  e.  q.  s.  F  \\  10  insultare 
autem  .  .  .  suos  scilicet  om.  F  ||  inimici  H  (corr.  Daniel)  ||  11  cavillationem] 
unde  et  graeci  sTCLxaiQsnaniav  uocant  add.  D  ||  12  scilicet  suos  M  ||  14  inrum- 
perat  F  \\  ad  v.  21  in  marg.  aut  portetur  equis  aut  feratur  superbia  ut  uictor. 
et  potest  intellegi  insignis  ipse  equis  et  potest  feratur  equis  ipse  insignis  T 
(aut  .  .  .  uictor  Tiberii  Donati  simt)  ||  -15  respexit  M  ||  armipotens  Fl  harmi- 
pos  L:  omnipotens  reliqui  ||  16  animos  F  ||  17  rvat  inruat  om.  F  ||  18  magna 
invidia  .  .  .  insultat  om.  F\  20  ademptam  LM:  adeptam  ASBH  ||  21  aram  S 
et  A,  ut  videtur:  partem  BMl  rem  La  rammis  H  ||  insultant  M  ||  22  agge- 
ribus  .  .  .  cientes  om.  H  ||  autem  M F:  aut  in  ABL  autem  in  S  ||  23  in  muris 
autem  ideo  quia  ait  supra  ignaros  e.  q.  s.  F  ||  25  schol.  ad  AaaERiBvs  om.  F  || 
illa  om.  M  ||  27  pro  munimentis  moerorvm  om.  ASM\\  28  antique  ait  pro  mu- 
rorum  F  ||  antique  .  .  .  pro  murorum  om.  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  19-31.  .    387 

quae  nos  per  V  dicimus,  per  *oe'  diphthongoii  pronuntiabant.  hinc 
est  cmoerorum5  pro  cmurorum?  et  e  contra  *punio9  pro  cpoenio9? 
quod  verbum  a  poena  venit,  hinc  est  et  (l  338)>  Punica  regna 
vicles,  eum  Poenos  ubique  legerimus.  hoc  autem  facit  orthographia 
Graeca:  nam  quam  nos  cu'  habemus,  illi  diphthongon  habent  '01/ :  5 
et  icleo  putarunt  posse  pro  hac  littera,  licet  non  eanderu,  diphthon- 
gon  poni.         invndant  implent  et  inundare  faciunt. 

25.    aeneas  iqnarvs  abest  ne  merito   videatur  pati:   neque  enim 
potest  videri  fecisse  bellum  qui  faetum  esse  ignorat:  aut  hoc  ipso  mise- 
rahilis,  quia  ignarus  f  excessus.        levari  obsidione  sines  liberari:  10 
et  oblique  per  Iovem  invidiam  commovet  Iunoni. 

27.  nascentis  troiae  invidiose :  quia  iam  ruinis  periclitatur  quae 
modo  nascitur. 

28.  aetolis  svrgit  AB  arpis  atqui  non  est  venturus:  unde 
accipiamus  Venerem  non  quasi  deam  loqui,  sed  quasi  unam  de  Tro-  15 
ianis  —  ut  in  primo  <(251)>  unius  ob  iram  prodimur,  item  <(25(X> 
caeli  quibus  adnuis  arcem  — ?  ne  futura  ignorare  videatur. 
cAetohV  autem  *Arpis9  sic  dixit,  ut  <(VI  2)>  Cumas  Euboicas:  nam 
de  Aetolia  Diomedes  venit,  qui  Arpos  in  Apulia  collocavit. 

29.  mea  vvlnera  restant  ut  possim  iterum  vulnerari.  20 

30.  demoror  expecto,  sustineo.  mortalia  d.  a~\  id  est  ut  dea 
mortalium  armis  intersim  et  ipsa  depugnem.  et  sic  dixit  'mortalia 
arma%  ut  in  duodecimo  <(797)>  vulnus  mortale. 

31.  si  sine   pace   tva   si   sine   tua  benevolentia;    ut  <7  519^ 
orantes  pacem;  <(XI  10Y}  veniamque  precantes,  item  <(III  370)>  25 
exorat  pacem  divum:  ergo  cpace'  benevolentia,  suffragio.    dicendo 
autem;  si  ad  Italiam  sine  deorum  voluntate  venerunt;  dent  poenas, 
ostendit  statum  esse  absolutum.       *  sine  page  tva  sine  voluntate  tua, 

28  sine  p.  t.  ...  clixerim]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  III  2,   13 


2  est]  enim  AS  (esfc  a)  ||  et  contra  BLH  \\  punio  pro  poenio  F:  poenio 
pro  punio  reliqui,  nisi  quod  pro  ponio  H  ||  3  poena]  poeta  M  ||  venit]  quod 
graecum  est  uocabulum  noivr\  dictum  add.  JD  \\  4  poenas  ubique  iegeremus  F  || 
faceret  F  ||  orthographia  Graeca  nam  ego :  graeca  orthographia  nam  F  ortho- 
graphia  qugcanam  AS  ortographia  quae  t  ea  cana  B  ortographia  quae  ca- 
nant  L  orthografagio  quecanam  JS  orthografia  quae  cuna  Ml  ||  5  qua  Ml  || 
ov\  os  H  ||  6  putarent  J$  ||  pro  hae  litera  dpthongon  (sic)  poni  licet  aliain  F  \\ 
eandem  B:  eadem  ASLHM  ||  10  excessit  F,  Schoellius  rei  cessat  ego  ||  sines] 
paras  M  ||  11  lunoni]  in  iunonem  F  \\  12  ad  nascentis  t.  s.  v.  nascentis  inuidiose 
dicit  quasi  iam  ruinis  periclitatur  quae  modo  nascitur  T  ||  16  unius  .  .  .  item 
om.  F  ||  19  aetolia  BMF:  etholi  ASL  (etholia  al)  aetoli  H  ||  condidit  F  || 
20  schol.  ad  v.  29  om.  F  ||  ut  possnon  L  (ut  possim  l)  ||  21  ad  mortalia  d.  a. 
in  marg.  id  est  ut  dea  mortalium  armis  pugnem  T  ||  22  interseni  F,  corr.  T>a- 
niel  ||  24  si  sine  .  .  .  suifragio]  pro  his  quae  Floriacensis  exhibet  post  absolutum 
collocavi  ||  beniuolentia  libri  ||  25  pacem]  veniam  Vergilhis  ||  precantes]  rogantes 
Vergilius  \\  26  beniuolentia  libri  plerique  ||  27  ad  si  AS  (corr.  a)  ||  poenam  F  || 
28  statam]  fatum  Masvicius  primus  ||  absolutum]  et  insinuatione  utitur  id  ficta 

Servii  comm.  Vol.  H.  Pasc.  II.  26 


388   .  SERVII 

sine  tua  wncessione,  ut  solet  dici  *pace  illius  dixerim\  invito  nv- 
minb  troes  syllepsis  per  genus  est. 

32.    lvant  pegcata  *luant?  id   est  absolvant.     dicimus  autem 

et  cluo  poenani5  et  cluo  peecatuna9;   nam  peccatum   solvitur  poena. 

5  qui  enim   crimine  tenetur   obnoxius,   poena   eum  a  pristina  liberat 

.  obligatione.  contra  cluo  poenam9  si  dixeris;  non  procedit  qua  re 
poena  solvatur:  tamen  auctoritas  licenter  ista  confundit  more;  quo 
solet  poni  vel  a  sequenti  quod  praecedit,  vel  a  praecedenti  quod 
sequitur. 

10  33.    neqve  illos  ivveris  avxilio  concessivus  est  iste  modus 

secundum  Probum;  namque  in  artibus  non  invenitur.  fit  autem 
quotiens  taedio  contentionis  quasi  videmur  concedere  quod  tamen 
nolumus  fieri:  nam  id  agit  Venus  hoc  loco;  ut  Iuppiter  magis  prae- 
stet  auxilium.         responsa  secvti  hoc  est  si  non  solum  prohibiti 

15  non  sunt;   sed  eis  etiam  concessum  est. 

34.  svperi  ut  Apollo.  manes  ut  Creusa  et  Anchises;  vel 
Hector.  qvisqvam  verecunde:  quia  apud  maritum  contra  uxo- 
rem  agit. 

35.  nova  gondere  fata  quasi  adversus  illa  quae  tu  statuisti. 

20  36.    exvstas  erycino  m  litore  classes  nunc  per  avxi^axi]- 

yoQiav  ad  accusationem  alterius  transit:  argumentum  est  enim,  utrum 
habeat  voluntatem  nocendi  quae  nocuit.  cErycino?  autem  cin  litore' 
secundum  opinionem  suam  dixit;  nam  alii  apud  Caietam  dicunt 
exusta  navigia;  unde  et  Caieta  dicta  est  anb  xov  xarjvai.    quamvis 

25  quattuor  naves  exustae  sunt,  haec  tamen  exaggerat. 

37.  qvid  tempestatvm  reqem  ubique  *repetam*  subaudiendum. 

38.  actam   nvbibvs    irim    inpulsam,    scilicet    ut   persuaderet 


10  eoncessivus  est  .  .  .  nolumus  fieri]  cf.  Keilius  gramm.  lat.  IV  p.  XIX  et 
Steupius  de  Probis  p.  179 


condicione  coiacedendo,  quod  non  esse  uerum  uenus  conscia  est,  ut  deinde  cum 
diu  rem  indignam  ostenderit  et  indignitatem  auxerit,  nihil  simile  a  se  factum 
ostendens  magis  ac  magis  iouis  exoret  fauorem  add.  D  ||  ad  sine  p.  t.  s.  v. 
uoluntate  concessione.  et  hoc  est  quod  solemus  dicere  pace  tua  dicam  T  || 
3  solvant  Masvicius  ||  4  et  et  duo  poenam  sed  melius  est  luo  peccatum  F  || 
poenam  melius  et  luo  peccatum  M  ||  peccatum  solvitur]  peccalutur  A  pecca- 
uitur  S  peccatum  luitur  a  ||  6  si  dixeris  om.  F  ||  qua  re]  quia  re  H  quasi  F  \\ 
7  soluetur  F  \\  8  procedit  BLF  (corr.  r)  \\  11  in  aliis  artibus  Steupius  ||  13  uo- 
lumus  AS  uolunt  M  ||  15  eis  om.  H  \\  etiam  eis  L  ||  16  id  est  ut  apollo  manes- 
que  dabant  F  \\  uel  anchises  uel  haector  F  \\  19  ad  nova  c.  f.  s.  v.  quasi  ad- 
uersus  illa  quae  tu  statuisti  T  ||  qua  aduersus  qui  statuisti  F  quae  aduersus 
quae  statuisti  Laniel  \\  20  scholia  ad  v.  36—52  om.  H  ||  anticathoria  F ,  corr. 
Daniel\\  21  ad  Daniel:  nunc  F  ||  utrum]  ut  If  ||  22  in  litore  om.  F  \\  23  dixit 
et  apud  om.  F  ||  24  uatEa&ai  Daniel  \\  25  ad  in  l.  c.  s.  v.  quattuor  naues  appel- 
lat  classes  ad  augendam  inuidiam  T  ||  26  ad  eegem  s.  v.  scilicet  repetam  T  || 
subaudiendum  est  Daniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  32—45.  389 

matribus  incendiuni  navium:  ut  secundum  artem  rhetoricam  rem 
unam  in  duas  diviserit,  ut  latius  pateret  rei  acerbitas  interposito  alio 
crimine:  nam  per  Irim  naves  exustae  sunt.  sed  melius  est;  ut  non 
sit  iteratio,  ad  Turnum  missam  Irim  intellegere:  nec  nos  moveat 
ordo  conversus,  solent  enim  graviora  in  principiis  et  in  fine  secun-  5 
dum  artem  rhetoricam  poni.         nvbibvs  per  nubes. 

40.  SORS  rervm  id  est  regnum:  nam  per  sortem  inter  se  fra- 
tres;    Iuppiter   Neptunus    et  Pluton,    mundi   regna    diviserunt,    quae 
Iuno  praeter  inferos  in  Troianorum  perniciem  moverat.         svperis 
inmissa  ac  si  dicerefc;  non  iam  Troianis,   sed  diis.     respexit  autem  10 
ad  illud  <VII  543)  et  caeli  convexa  per  auras. 

41.  bacchata  per  vrbes  non  vagata,  sed  *bacchata%  id  est  per- 
furait:  et  bene  *baechata  per  urbes^  quia  per  simulationem  sacro- 
rum  Liberi  patris  matres  egerat  in  furorem. 

42.  svper  imperio  id  est  de  imperio,  ut  <I  750>  multa  super  15 
Priamorogitans.   et  quasi  de  salute  sua  se  dicit  laborare.  est  autem 
verecunda  petitio  et  obliqua;  per  quam  magna  Iovi  invidia  commo- 
vetur;  qui  imperium  Troianis  promiserat.         speravimvs  ista  abso- 
lute  dixit. 

44.  conivnx  DVRA  hic  distinguendum;  ne  incipiant  esse  duo  20 
epitheta  *dura  fumantia  excidia':  quod  contra  artem  fit;  nulla  inter- 
posita  coniunctione.  zdura'  autem  debere  distingui,  ipse  ex  persona 
lunonis  ostendit  <(72)>  quae  dura  potentia  nostra  egit?  et  mire 
*coniunx%  quasi  vitium  mariti  sit.  nvlla  autem  regio  invidiose 
dixit;  ut  supra  <I  233>  cunctus  ob  Italiam  terrarum  claudi-  25 
tur  orbis;  cum  a  sola  arceantur  Italia. 

45.  per  eversae  genitor  fvmantia  troiae  cum  dicimus 
crogo  te  per  deos';  hoc  videmur  dicere:  memineris  religionis  curae 
esse  petitionem  meam;  sicut  in  primo  expressit  <^543)>  at  sperate 

1  ut]  aut  L  ||  secundum  praeceptum  artis  rethoricae  F  ||  rem  unam  .  .  . 
artem  rhetoricam  om.  M  \\  2  diues  F  ||  3  nam  .  .  .  sunt  om.  F  ||  peperi  AS 
(per  irim  a)  ||  non  om.  libri  Serviani  ||  4  quam  ad  turnum  Bl  ||  irim  add.  a  \\ 
finem  F  \\  6  schol.  ad  nvbibvs  om.  F  ||  haec  intemptata  parentesis  add.  G  \\ 
8  quae  Iuno  .  .  .  moverat  om.  F  ||  10  dis  M F  ||  11  cumuexa  R  ||  aures  M  || 
12  bachata  AM  baccata  F  ||  bacata  F  baccata  G  ||  perfuruit]  per  urbes  fur- 
uit  B.  ||  13  bachata  ASM  baccata  LF  ||  urbes  Fal:  auras  ASBLM  ||  simi- 
lationem  B  similitudinem  M  ||  simusacrorum  A  (simu  del.  a)  simulacrorum  S  || 
15  ut  . . .  rogitans  om.  F  ||  16  solute  F,  corr.  JDaniel.  ceterum  quasi  . . .  laborare 
ad  moveor  pertinent  ||  18  schot  ad  speravimvs  i.  om.  F  \\  20  dira  M  \\  hinc  est 
iungendum  B  hinc  distinguendum  L  (sed  sti  in  ras.  I)  hic  distinguendum  est 
M  ||  21  dura  fumantia  excidia  om.  B  ||  quod  .  .  .  coniunctione  om.  F  ||  23  qua 
et  dura  F  ||  ad  tva  c.  s.  v.  bene  dicit  coniunx  quasi  uitium  mariti  sit  T  \\ 
24  autem  om.  F  ||  25  cunctos  LF  cinctus  ex  cunctus  M  ||  26  a  om.  F  ||  27  ver- 
sae  BL  \\  28  hoc  videmur  .  .  .  at  sperate  deos  om.  L  (in  marg.  add.  I)  ||  reli- 
gioni  F  ||  curae  religionis  Z  ||  29  adspirate  ASl  {corr.  a)  at  spirate  M  ad 
sperate  F 

26* 


390  SERVII 

deos  meniores  fandi  atque  nefandi;  cuni  auteni  dicimus  crogo 
te  per  miserias  meas9,  videmur  dicere:  memineris  ab  eo  te  rogari 
qui  miserias  pertulit,  ut  qui  rogatur  ad  misericordiam  miseriarum 
commemoratione  fleetatur,  sicut  est  nunc  in  Veneris  petitione:  nam 
5  ideo  sic  rogat;  ut  commemoratione  infelicitatis  Troianae  impetret 
misericordiam.  alias  stultum  est  cum  adiuratur  luppiter  per  excidia 
Troianorum.  Sallustius  in  primo  pogtremo  ipsos  colonos  per  mi- 
serias  et  incerta  humani  generis  orare.  ^fumantia?  autem  *quae 
fumaverunt' ',  non  enim  fumant  iam. 

10  47.    INCOLVMEM  ascanivm  ideo  Venus  pro  Aenea  non  petit  hoc 

loco,  non  quia  pro  eo  non  movetur,  sed  aut  quia  scit  eum  celerius 
esse  moriturum?  aut  quia  soli  Ascanio  debetur  imperium,  ut  <TV 
275)>  cui  regnum  Italiae  Romanaque  tellus  debentur. 

48.    aeneas  jsane  quidam  ^sane'  pro  valde  accipiunt,  ut  Cicero  pro 

15  Quinctio  \III  11>  sane  ceterarum  rerum  pater  familias  et  pru- 
dens  et  attentus. 

51.  AMATHVS  et  paphos  Cypri  insulae  civitates  sunt;  Veneri 
consecratae.  est  amathvs  ^Amathui  ab  Amathonte.  celsa  papsos 
antiqua  Paphos,  quae  nunc  Palaepaphos  dicitur,  in  excelso  fuit  posita, 

20  ex  quo  loco  aedificia,  permittente  pace,  in  planum  litoris  deducta  sunt. 

cytheea  insula  est  contra  Laconicam,  Veneri  consecrata.    dicimus 

autem  *haec  Cythera',  sicut  haec  Solyma,  haec  Artaxata,  haec  Megara. 


1  cum  autem  dicimus  ...  flectatur]  cf.  Don.  ad  Ter.  Hec.  III  3,  27  ||  7 
Sallustius  in  primo]  19  Dietsch.,  21  Kr.  ||  14  quidam  .  .  .  accipiunt]  cf.  Don.  ad 
Ter.  Andr.  I  1,  24 


2  misericordias  L  F  (corr.  I)  \\  3  ad  miseridiam  (sic)  qui  rogatur  F  ||  4  fle- 
ctatur  .  .  .  ut  commemoratione  om.  M  ||  6  misericordiarum  B  miseriam  M  || 
alias  .  .  .  Troianorum  om.  B  ||  7  salustius  G  ||  colunos  F  \\  8  ad  fvmantia  t.  s.  v. 
non  re  uera  fumantia  sed  quae  fumauerunt  T  ||  9  fumant  iam  Commelinus :  f u- 
mantia  F  nunc  fumant  Masvicius  [|  10  incolomem  ASM  ||  ideo  Venus  .  .  .  de- 
bentur]  scit  autem  in  ascanio  esse  summam  rerum  ut  cui  regnum  italiae  ro- 
manaq.  t.  d.  ideo  est  pro  eo  sollicita  non  quia  pro  filio  non  mouetur  F:  quae 
Masvicius  ita  cum  Servianis  coniunxit,  ut  et  summa  rerum  post  imperium  et 
ideo  est  . . .  movetur  post  debentur  insereret.  ||  non  petit  pro  aenea  M  \\  11  mo- 
veatur  Stephanus  \\  14  sanae  F  \\  pro  Quintio  Daniel :  pro  quis  Atio  F,  in  quo 
aeneas  sanae  .  .  .  pro  quis  cum  scholio  ad  v.  45  coniuncta,  Atio  .  .  .  actantus 
seorsum  posita  sunt  ||  16  actantus  F  \  17  et  amathvs  amatus  et  paphos  . . .  sunt. 
amathus  ab  amathontonte  (sic)  e.  q.  s.  F  \\  et  Serviani  libri  ||  18  ad  amathos 
(sic)  s.  v.  insula  ab  amazonte  uocata,  ad  celsa  s.  v.  quia  in  excelso  fuit  posita 
ex  quo  loco  permittente  pace  in  planum  litoris  fuerunt  educta  aedificia  T  || 
19  Palaepafos  Gommelinus:  palepases  F  \\  20  loca  F  ||  in  in  litoris  F  m  *  lito- 
ris  JDaniel  in  litoreis  Commelinus  in  littus  Masvicius.  pro  ex  quo  .  v  deducta 
sunt  Barthim  ad  Stat.  Theo.  V  61  coni.  aut  estque  eo  loco  Zephyria  promi- 
nentia,  ut  reliqua  lacuna  deformata  esse  dicat  quam  e  Strabone  (IV  p.  683  C.) 
explendam  esse  opinatur:  aut  ex  quo  loco  aedificia  per  sexaginta  stadia  in  littus 
deducta  sunt.  pro  permittente  pace  Burmannus  permittente  Agapenore,  pace 
proposuit  ||  22  ut  F  \\  soloema  libri  Serviani  solima  F  ||  cartaxata  B  artax  acta  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  47-60.  391 

52.  idaliaeqje  domvs  Idaliuiii  civitas  Cypri  est.  et  hic  Idaliam 
dixit,  cum  ipse  dixerit  <J  681>  aut  super  Idalium. 

53.  aevvm  hic  vitam,  alias  aetatem.  inglorivs  sine  trium- 
phis;  inmernor  gloriae.  Cicero  in  Tusculanis  <1II  34,  81>  quae  de 
vita  inhonorata  et  ingloria  dici  solent.  5 

54.  inde  id  est  ab  Ascanio  Tyrii  nihil  timebunt.  et  verum 
est;  nam  Scipio  vastaturus  est  Africam. 

55.  qvid  pestem  evadere  belli  ivvit  in  fine  iam  agit  mise- 
rabiliter,  sicut  egit  et  in  principiis:  nam  hoc  praecipit  ars  rhetorica, 
ut   epilogi    et  principia    pari    argumentatione   tractentur.     cpestem?  10 
autem   incendium   significat,  ut  <(V  683>  et  toto   descendit  cor- 
pore  pestis,  cum  de  navibus  loqueretur  incensis. 

56.  fvgisse  per  ignes  exprimit  quid  sit  *pestem  belli  evadere'. 

58.  recidivaqve  pergama  renascentia.     tractus  autem  sermo 
est  ab   arboribus,    quae    taleis   sectis    pullulant.     ergo   illud   solum  15 
recidivum  dicimus?  quod  postea  nascitur:  unde  modo  recidiva  Per- 
gama  dixit,   quae   renovantur   ab  his,   qui  sunt  superstites  Troianis 
periclis. 

59.  json  sativs  deest  *fuit\  cineres  patriae  insedisse 
propter  illud  <(IV  342>  dulcisque   meorum  reliquias  colerem.  20 

60.  atqve  solvm  qvo  troia  fvit  sic  in  tertio  <1V>  et  cani- 
pos  u bi  Troia  fuit.  xantkvm  et  simoenta  redd^  oro  mise- 
ris  ambiguum  e«*  "+** —  -1*— f.  redde  nobis  re  vera  ■'  ^iam  anti- 
quam,  an,  redde  nobis  terra^.  Italia  ad  similitud  Troiae: 
novimus  enim  hanc  fuisse  eonsut  linem,  ut  advenar  iae  suae  25 
imaginem  sibi  redderent,  ut  ^III  497>  effigiem  Xai  ^_  Troiam- 
que  videtis.  bene  ergo  Venus  medio  usa  est  genere  loquendi,  ut 
utrumque  signifiearet;  et  antiquae  reditum  Troiae  et  imperium  Ita- 
liae,  quod  Troianis  Iuppiter  ad  similitudinem  Troiae  fore  promiserat. 

et  magis  hoc  est  quod  latenter  desiderat  atque  petit.  30 


3  inglorivs  .  .  .  gloriae]  exscr.  Isid.  or.  X  138  ||  14  tractus  .  .  .  pullulant] 
cf.  Isid.  or.  XVII  6,  10 


1  idalivm  Serviani  libri  \\  et  est  F  \\  adaliam  G  ||  2  idaliam  F  adaliam  G  || 
3  ad  exiget  h.  a.  s.  v.  ducet  hic  uitani  T  ||  4  inmemor]  sinememor  F  \\  5  in- 
gloriam  F  ||  6  id  est  om.  F  ||  timebat  M  ||  8  finem  SH  \\  tam  F  ||  9  et  om.  F  || 
praecepit  ASM  ||  10  pestem  autem  .  .  .  belli  evadere  om.  F  ||  14  tractus  est 
autem  hic  sermo  F  ||  15  taleis  Burmannus:  aliis  libri  et  Isidorus  \\  pullulant  F: 
repullulant  Serviani  libri  (nisi  quod  repululant  LHM)  et  Isidorus  ||  illud  .  .  . 
modo  om.  F  ||  16  dicamus  AS  [|  renascitur  vulgo  \\  17  dixit  om.  F  ||  renovantur] 
nouantur  AS  fuere  F  ||  superstites  sunt  F  ||  romanis  B  ||  18  periculis  BL  \\ 
^0L_propter411ud]  sic  in  quarto  F  \\  23  antiquam  om.  F  ||  24  redde  nobis  om.  F  || 
in  Italia]  alias  F  ||  25  nam  nobimus  F  \\  26  sibi  imaginem  F  \\  Troiamque]  uni- 
que  F  ||  27  bene  ergo  .  .  .  petit  om.  F  \\  28  redditum  vulgo 


392  SERVII 

62.  gasvs  da  pater  iliacos  reddantur  ndbis  errores  pristini,  dum- 
modo  praesentia  bella  vitemus.  itervmqve  revolvere  casvs  si 
ad  Troiam  vis  referre,  sic  dic:  da  nobis  Troiam  per  naufragia  et 
pericula,   id   est  patiamur  denuo   quae  pertulimus,   dumtaxat  nobis 

5  Troia  reddatur.  si  vero  ad  Ttaliam  vis  referre,  sic  intellege:  redde 
nobis  Italiam;   et  libenter  repetimus   ea  quae  in  Troia  pertulimus. 

63.  alta  silentia  Iuno  ubique  silens  inducitur,  unde  ei  oratio 
nisi  ex  nimia  necessitate  non  datur:  hinc  est  cacta  furore  gravi': 
Statius    Iunonem   tacitam    furibunda    silentia    torquent.     et 

10  notandum  quia  singillatim  dicta  Veneris  hac  oratione  solvuntur. 
SILENTIA  COGis  rvmpere   silentium  rumpere   est  non  tacere:   unde 
apparet  usurpative  dictum  esse  <(II  129>  conposito  rumpit  voeem, 
id  est  loquitur:  nam   vocem  rumpere  silere  est;   silentium  rumpere 
loqui. 

15  64.    obdvctvm   dolorem    celatum    et    diuturna    iam    cicatrice 

coopertum:  nam  obduci  dicuntur  vulnera,  quae  cicatrice  clauduntur. 

65.    aenean  hominvm  qvisqvam  divvmqve  s.  ad  illud  <34> 

quae  superi  manesque  dabant.    et  celans  quae  facta  sunt  ea  quae 

non  sunt  facta,  commemorat:  nam  non  Aeneas,  sed  Turnus  Iunonis 

20  instinctu  bella  eomniovit.  utitur  autem  replicatione  rerum  obiecta- 
rum;  post  enim  sequitur  resolutio.  seqvi  autem  *petere%  ut  <(193)> 
sidera  voce  sequentem. 

67.  esto  modo  adverbium  est  concedentis:  nam  Graecum  est: 
illo  autem  loco  verbum  est  (XII  176)>  esto  nunc  Sol  testis. 

25  fatis  avctoribvs  num  hic  *responsis9  ?  quia  fooc  sequitur* 

68.  cassandrae  impvlsvs  FVRiis  bene  cfurnV  plurali  numero, 
quod  de  vaticinantibus  non  dicitur;  ut  videantur  merito  esse  decepti 


9  Statius]  Theb.  X  896.    Luct.  Plac.  ad  h.  v.  Servium  exscripsit.  ||    11  si- 
lentium  rumpere  est  non  tacere]  cf.  Non.  p.  382,  27  M. 


1  de  G  ||  erroris  Gr  ||  2  Servianum  ad  v.  62  scholium  om.  F  ||  3  sic  dic  da 
nobis  a:  sic  dic  nobis  A  sic  diae  nobis  S  sicut  dicit  redde  nobis  JR  sic  dicit 
redde  nobis  L  (t  da  supra  redde  T)  .sic  die  nobis  H  sic  dic  nos  M  \\  7  ratio 
^>te  F,  inde  oratio  pro  re  Daniel  oratio  itqatri  ^.  Schoellius  ||  8  hinc]  unde  F  || 
feruore  F  \\  9  tacita  F  \\  10  ueris  ac  ratione  L  ||  11  silentia  .  .  .  loqui]  silentia 
autem  rumpere  loqui  propria  (proprie  Daniel)  dictum.  secandum  (sciendum 
enim  Daniel)  quod  uocem  rumpere  est  tacere.  unde  apparet  usurpatione  dictum 
esse  conposito  rumpit  uocem  id  est  loquitur  F  ||  non  tacere  SMl:  tacere  ABH 
loqui  a,  om.  L  ||  12  esse  et  B  \\  compositae  JR  ||  uoce  LH\\  13  uoce  LH  \\  15  cela- 
tum  iam  et  diuturna  cicatrice  F  \\  trice  (de  cicatrice)  . . .  quae  non  sunt  om.  H  || 
18  celans  .  .  .  ea  om.  BL,  celans  .  .  .  quae  non  sunt  om.  AS  (add.  a)  ||  celat 
M  ||  ea]  et  M  ||  20  utitur  .  .  .  resolutio  om.  F  ||  23  modo  .  .  .  concedentis]  est 
concede  aduerbium  F  ||  Graecum  est]  s6xco  add.  D  \\  25  num  hic  responsis  e.  q.  s.~\ 
duhitare  videtur  interpres  num  fata  hoc  loco  intellegenda  sint  responsa  deorum, 
(cf.  v.  33)  quia  hoc  sequatur  * '  Cassandrae  impulsus  furiis'  ||  27  non  om.  B  ||  ut] 
ergo  ut  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  62—74.  393 

qui  Cassandrae  insanienti  crediderunt:  quod  falso  dicitur  a  Iunone, 
sicut  ex  verbis  probamus  Anchisae,  qui  ait  <(III  187)>  aut  quem 
tum  vates  Cassandra  moveret?  nvm  linqvere  castra  illa  ait 
*abest%  haec  ait  *reliquit%  ut  ipsi  adsignet  culpam.  et  est  status  fini- 
tivus  non  tam  dicendo  *abesse%  quam  *reliquisse\  5 

69.  vitam  committere  ventis  non  quia  enavigavit,  hoc  dixit; 
sed  *ventis%  id  est  incertis  et  inanibus  rebus. 

70.  nvm  pvero  svmmam  belli  quod  Venus  ad  miserationem, 
haec  ad  indignationem  posuit.     exaggeratio  est  ab  aetate. 

71.  tyrrhenamq,ve  fidem  *fidem'  auxilium  petens;  an  *fidem'  sa-  10 
cramentum,  quod  adhibetur  ad  belli  societatem?  *agitare'  autem  ad 
gentes  pertinere  melius  est.  ergo  *Tyrrhenam  fidem'  extrinsecus  acci- 
piendum  *invocare*  aut  *petere\  tyrrhenamqve  fidem  inire  soeie- 
tatem  cum  inimicis  gentibus  Turno:  aut  certe  disrumpere  foedera, 
quae  Turnus  cum  Tyrrhenis  inierat.  sciendum  sane  Turnum  auxi-  15 
liorum  causa  ad  Mezentium  confugisse.  gentes  qvietas  nam 
licet  vellent  in  bella  prorumpere,  tamen  erant  quietae  propter  illud 
oraculum  <(VIII  503)>  externos  optate  duces. 

72.  qvis  devs  in  fravdem  interrogatio.     *in  fraudem'  autem 
in  periculum:  ita  enim  in  iure  lectuni  est  fraudi  erit  illa  res7  id  20 
est  periculo.         dvra  potentia  nostra   ad  illud  respicit  <44>   si 
nulla  est  regio  Teucris  quam  det  tua  coniunx  dura. 

73.  vbi  hic  ivno  melius  quam  si  dixisset  *ego\  ut  <II  549)  de- 
generemque  Neoptolemum  narrare  memento.  nvbibvs  iris 
propter  illud  <(38)>  aut  actam  nubibus  Irim.  25 

74.  INDIGNVM   EST   ITALOS   TROIAM    CIRCVMDARE    FLAMMIS   rhe- 

toricum  est:  nam  quotiens  aliqua  non  possumus  solvere;  paria  oppo- 
nimus.  quod  nunc  luno  facit:  nam  negare  non  potest  nec  solvere 
quia    obsidentur  Troiani:    unde   dicit;    hoc  indignum   est,    Troianos 

10  Fidem  auxilium  petens]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  IV"  1,  1 


1  insamam  F  ||  quod  nunc  falso  F  ||  2  qui  ait  in  tertio  D  \\  aut  F:  ut 
Serviani  libri  ||  3  tunc  AS  ||  moneret  L  ||  ad  nvm  l.  c.  s.  v.  uenus  dixit  abest 
baec  dixit  reliquid  ut  ipsi  assignet  culpam.  et  est  status  finitiuus  boc  loco  T  || 
5  tam  Daniel:  tam  F  ||  dicendo  Masvicius:  dicendum  F  ||  abisse  Daniel  ||  6  quia 
ego:  qui  F  ||  8  nam  i2J3"||  ad  v.  70  in  marg.  Argumentum  iunonis  contra  inuen» 
tum  ueneris.  ueneris  consilium  fuit  non  accusare  alios^  baec  nititur  sibi  con- 
ciliare  et  adiungere  alios.  et  quod  uenus  ad  miserationem  posuit  boc  ponit 
ista  ad  indignationem  cum  dicit  num  puero  T  (Argumentum  .  .  .  alios  Tiberih 
Donati  sunt)  \\  et  miserationem  F  \\  9  exaggeratio  est  ab  aetate  om.  F  ||  10  tyr- 
rhenamqve  f.  inire  .  .  .  turno  fidem  autem  .  .  .  petere  F,  aut  certe  .  .  .  optate 
duces  omittens  \\  ad  tyrrhenamve  f.  s.  v.  aut  auxilium  aut  sacramentum  intelle- 
git  T  ||  15  ingeret  L  (inierat  Z)  ||  16  mexentium  B  ||  17  licent  LH  ||  in  om.AM  \\ 
20  ita  .  .  .  periculo  om.  F  ||  21  respicit  .  .  .  Teucris  om,  F  ||  22  dat  F  ||  23  de- 
geremque  neobtolemum  F  ||  24  schol.  ad  nvbibvs  i.  om.  F  ||  29  quia]  qui  F  || 
boc  om.  F 


394  SERVII 

obsideri,  aliena  eos  matrimonia  praeripere  dignum  est.  sic  in  buco- 
licis  <(III  104)>  dic;  quibus  in  terris  et  eris  mihi  magnus 
Apollo,  tris  pateat  caeli  spatium  non  amplius  ulnas:  qttod 
quia  non  potuit  solvere,  et  ipse  obiecit  die,  quibus  in  terris  in- 
5  scripti  nomina  regum  nascantur  flores. 

75.  NASCENTEM   VTtOKQlGig. 

76.  pilvmnvs  avvs  comparat  genus  Turai  cum  Aeneae,  dicens 
etiam  avum  eius  deum  esse.  Varro  Pilumnum  et  Fitumnum  infan- 
tium  deos  esse  ait  eisque  pro  puerpera  lectum  in  atrio   sterni,   dum 

10  exploretur  an  vitalis  sit  qui  natus  est:  Piso  Pilumnum  dictum,  quia 
pellat  mala  infantiae.  sed  Pilumnus  idem  Stercutius,  ut  quidam  dicunt, 
qui  propter  pilum  inventum,  quo  fruges  confici  solent,  ita  appellatus 
est.  si  ergo  proavus  Latini  est,  non  Turni  avus:  nam  Stercutii  Picus, 
Pici  Faunus,  Fauni  Latinus  est  filius.    sed  in  his  nominibus  abutitur 

15  poeta.  diva  venilia  mater  hoc  ad  Veneris  obtrectationem  dicit  ccui 
diva  Venilia  mater':  nam  Venilia  nympha  est.  Pilumnum  autem 
avum  Turni  ideo  dieit;  ut  a  vicino  nobilis  genere  esse  videatur,  sicut 
est  Aeneas:  nam  paulo  post  dictura  est  ipsa  luno  <(619)>  Pilum- 
nusque  illi  quartus  pater.    sane  hanc  Veniliam  quidam  Salaciam 

20  accipiunt7  Neptuni  uxorem:  Salaciam  a  saloy  Veniliam  quod  veniam 
det  f  negentibus. 

77.  atra  face  saevo  bello.  et  est  belli  definitio:  non  enim 
facibus  Troiani  pugnaverant;  sed  ferro,  id  est  bello. 

78.  avertere  praedas  invidiose:  ceterum  nihil  rapuerant. 


10  Piso]  fragm.  44  ap.  Peterum  p.  137  ||  19  Sane  hanc  Veniliam  e.  q.  s.1 
cf.  Varro  d.  1.  1.  V  72 


1  obsidere  B  \\  patrimonia  JH  \\  Z  et  eris  .  .  .  quibus  in  terris  haud  scio  an 
Servii  sint  ||  3  non]  nam  G  ||  ulnes  F  ||  4  quie  F  ||  abiecit  F}  corr.  Daniel  || 
6  yttocpicic  F,  corr.  Daniel  \\  7  cum  om.  F  (|  cum  Aenea  Stephamis  ||  8  etiam 
turni  auum  deum  esse  F  ||  ad  v.  75  in  marg.  Pilumnum  et  pitumnum  infantium 
deos  esse  uarro  affirmat  eisque  .  .  .  abutitur  poeta  T  (|  pitumnum  T:  picum- 
mum  F  pitummum  G  ||  10  vitalis  Casaubonus  ad  Pers.  II  31  (cf.  Non.  p.  528, 
12  M.)i  utilis  T  utili  F  ||  qui]  quia  G  ||  Piso  .  .  .  sed  Pilumnus  om.  T  ||  11  pel- 
let  mala  infantia  F,  corr.  Daniel  ||  stercutius  T:  strictus  F  structus  G  \\  ut 
quidam  dicunt]  dictus  est  T  ||  12  inventum  om.  T  ||  ita]  pilumnus  T  ||  13  si  ergo] 
fortasse  Stercutius  autem:  nisi  is  qui  pleniorem  commentarium  composuit  ex  eis 
quae  apud  auctorem  suum  inveniebat  non  nuTla  omisit,  ad  quae  si  ergo  refere- 
batur.  ||  non  Turni  avus]  non  est  auus  turni  T  (|  stercutii  T:  stricuti  F  ||  14 
Fauni]  fau  G  ||  15  hoc]  item  Serviani  libri  ||  17  nofc  generis  F  ||  18  nam  qui 
p.  p.  dicturus  est  i.  i.  L  (corr.  I)  ||  dicturus  F  \\  19  ad  v.  75  in  marg.  quidam 
salaciam  uxorem  neptuni  hanc  ueniliam  accipiunt.  et  salacia  a  salo  uenilia 
quod  ueniam  det  periclitantibus  T  ||  ueniliem  quidam  salaciem  F  ||  20  sala- 
ciem  F  ||  21  negentibus]  exigentibus  Daniel  vehentibus  F.  Schoellius  navigan- 
tibus  aut  egentibus  ego  \\  22  saevo  bello  et  om.  F  \\  belli  definitio  est  F  ||  de- 
finitio]  ut  Homerus  (II.  XI  596)  wg  ot  psv  [iccQvavvo  dsfiag  nvQog  cd&otisvoio 
add.  D  (I  nam  non  F  ||  23  ad  face  s.  v.  id  est  bello  T  ||  24  rapuerant  om.  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  75-83.  395 

79.  legere  furari:  unde  et  sacrilegi  dieuntur,  quia  sacra  legunt, 
hoc  est  furantur:  alibi  vel  quae  sublegi  tacitus  tibi  carmina 
nuper.  gremiis  abdvcere  pactas  id  est  sponsas:  nani  ante 
usum  tabularuni  matrimonii  cautiones  sibi  invicem  emittebant?  in 
quibus  spondebant  se  consentire  in  iura  matrimonii,  et  fideiussores  5 
dabant:  unde  admissum  est  ut  sponsum  dicamus  virum  a  spondendo, 
et  sponsam  promissam.  ceterum  proprie  sponderi  puellae  est:  ergo 
sponsus  non  quia  promittitur,  sed  quia  spondet  et  sponsores  dat. 
sane  exaggeratio  est  nimia  iu  eo  quod  ait  cgremiis  abducere',  tam- 
quam  iam  uxores.  .  10 

80.  praefigere  pvppibvs  ARMA  propter  illud  <(VIII  93)  scuta 
virum  fluvio  pictasque  innare  carinas,  scilicet  quando  ad 
petenda  navigavit  auxilia.  «pacem  autem  orare  propter  <VII  153> 
centum  oratores  augusta  ad  moenia  regis  ire  iubet. 

82.  proqve  viro  nebvlam  ad  obprobrium  pro  viro  dixit,  non  15 
pro  filio,  rem  inanem  obpositam.     dicit  autem  quando  eum  Venus 

a  Diomede  liberavit,  vel  Neptunus  ab  Achille:  quod  Veneri  inpu- 
tatur,  quia  in  eius  gratiam  factum  est.  ventos  inanes  vacuos. 
et  est  nebulae  definitio. 

83.  ET     POTES     IN     TOTIBEM     CLASSEM     CONVERTERE    NYMPHAS  20 

licet  boc  mater  deum  fecerit,  tamen  hoe  Veneri  inputatur;  quia  eius 
gratia  factum  est;  ut  illo  loco  quas  illi  Philomeia  dapes;  cum 
Procne  fecerit;  sed  propter  Philomelam:  aut  certe  quia  Venerem 
dicunt  esse  matrem  deum. 


1  unde  et  .  .  .  furantur]  exscr.  Isid.  or.  X  252  ||  2  vel  quae]  buc.  IX  21  || 
3  nam  ante  .  .  .  sponsores  dat]  exscr.  Isid.  or.  IX  7,  3  sq.  cf.  Don.  ad  Ter. 
Andr.  I  1,  75;  Non.  p.  439,  12  M.;  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  III  172  ||  22  illo 
loco]  buc.  VI  79 

1  quia  ASM:  que  B  quasi  L  qua  H  qui  F  \\  leguntur  B,  hoc  est  omit- 
tens  ||  4  matrimoniis  F  \\  5  fidei  iussores  BM  ||  6  unde  et  vulgo  ||  ut  .  .  .  pro- 
missam]  sic  locum  constitui:  ut  dicamus  uirum  a  spondendo  et  sponsam  pri- 
mus  ASLH  ut  dicamus  uirum  a  spondendo  sponsum  B  ut  dicamus  uirum  a 
spondendo  et  sponsam  M l  ut  sponsum  dicamus  uirum  a  spondendo  et  spon- 
sam  F  ut  sponsum  dicamus  uirum  ab  spondendo  et  sponsam  similiter  Isidorus 
sponsum  et  sponsam  ut  dicamus  a  spondendo  Daniel  ut  dicamus  virum  a 
spondendo .  sponsum,  sponsam  quae  promittitur  Lion.  cf.  Gell.  IV  4,  2  ||  7  spon- 
deri  ASMl:  spondere  JRLH  et  Isidorus  spondet  F  ||  puella  F  velle  Isidorus  || 
est]  esse  F  ||  8  qui  promittitur  F  \\  quie  spondet  F  \\  sponso  reddit  AS  (spon- 
sores  dat  a)  ||  9  sane  . . .  uxores  om.  F  ||  in  eo  om.  B  ||  10  iam  om.  BH  (add.  h)  || 
uxor  esset  L  ||  12  innare]  exure  F  ||  13  auxilia' nauigauit  BF  \\  14  debet  AH 
(iubet  a)  ||  15  ad  obprobrium  . .  .  factum  est]  iniuriose  pro  uiro  re  (sic)  inanem 
dicit  quando  .  .  .  quod  ueneri  quia  in  eius  gratiae  factum  est  inputatur  F  || 
ad]  aut  L  ||  18  quia  in  eius  gratiam  .  .  .  tamen  hoc  Veneri  inputatur  om.  S  jj 
gratia  M  \\  factum  est]  (II.  XX  321)  avxi%a  too  [lev  sitBixu  yiccx'  ocp&cdncov  %hv 
a%lvv  Ilrjleidr]  'A%ilr\i  add.  D  \\  21  licet  dea  mater  hoc  fecerit  L  ||  hoc  om.  LF\\ 
quia  .  .  .  Philomelam  om.  F  \\  in  eius  gratiam  M  \\  22  illi  Ba:  cum  AS  tum 
LHM  ||  23  procne  L  prorne  H  progne  reliqui  \\  certe  om.  F  \\  Venerem  dicunt] 
dicunt  ipsam  F 


396  SERVII 

84.  NOS   ALIQJID    RVTVLOS    GONTRA     IVVISSE    NEFANBVM    EST    VCreCUnda 

confessio  est:  non  enim  negat  se  iuvisse,  sed  adtenuat  dicendo  *aliquid\ 

85.  aeneas   ignaevs   abest    ea    quae    solvere   non    possumus; 
inridemus;  ut  hoc  loco.     sic  in  bucolicis  <III  37>  praemisit  divini 

5  opus   Alcimedontis,    postea   per    inrisionem   ait  <(44)>   et    nobis 
idem  Alcimedon  duo  pocula  fecit. 

87.    gravidam  bellis  vrbem  alibi  <I  263>  populosque  fero- 
ces  contundet.    curbem?  autem  provinciam  dicit;  quo  modo  (1  38(X> 
Italiam  quaero  patriam. 
10  88.    nosne   tibi  flvxas    status  relativus;    per    quem   ostendit 

Venerem    magis    Troianis    causam    fuisse    periculorum.  flvxas 

molles;   quae  possent  etiam  sine  inimicis  perire.     cres?  ergo  cfluxas' 
fluxam  rempublicam  dicit:  vel  *fluxas9  l&befactatas. 

89.  qvi  troas  achivis  atqui  de  Venere  loquitur:  sed  quia  dei 
15  aQOsvo&rjlscg  sunt;  ut  diximus  supra  <II  632)>;  ideo  sic  clixit:  nam 

in  subauditione  ponuntur  ea  quae  non  possumus  dicere  aperte. 

90.  consvrgere  in  arma  pro  ^consurgendi* ':   infinitus  modus  verbi 
pro  participato. 

91.  foedeka  solveee  fvrto  legitur  in  historiis  quod  Troiani 
20  cum    Graecis   foedus    habuerunt.      tunc    etiam    Paris    est    susceptus 

hospitio  et  sic  commisit  adulterium.  ergo  cfoedera  solvere  furto* 
amicitias  adulterio  dissipare:  nam  furtum  est  adulterium;  unde  est 
et  dulcia  furta.  et  eversi  Ilii  haec  est  vera  causa:  nam  foedera 
quae  inter  Graecos  et  Troianos  fuerunt;  ita  soluta  sunt.  Hercules 
25  cum  expugnato  Ilio  filiam  Laomedontis  Hesionam;  Priami  sororem; 
Telamoni  dedisset;  profecti  sunt  legati  cum  Priamo  et  eam  minime 


3  ea  quae  solvere  non  possumus  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  IV  6,  24  ||  19 
legitur  in  historiis  e.  q.  s.]  exscr.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Ach.  I  21  et  393.  cf. 
mythogr.  II  199;  III  3,  8  ||  23  et  dulcia  furta]  georg.  IV  346 


1  s.  v.  84  uerecunda  confessio  non  enim  negat  sed  extenuat  cum  dicit 
aliquid  iuuisse  T  ||  2  confession  F  ||  non  om.  F\  se  iuvisse]  senuisse  F  ||  dicedo 
F  ||  8  urbem  .  . .  patriam  om.  F  ||  prouintiam  ALHM  ||  13  rempublicam  iluxam 
F  ||  14  scholium  ad  v.  89  post  scholium  ad  v.  91  hab.  Serviani  libri  ||  atqui  .  .  . 
aperte]  quideo  masculinum  genus  posuit  quia  dearseno  telo  sunt  ut  dictum  est 
supra  ideo  dicit  qui  deuenire  et  in  subdicione  ponuntur  ea  non  possumus  di- 
cere  aperte  F  \\  autqui  B  ||  dii  EMl  de  ASLH\\  15  arseno  theli  AS  arseno- 
teles  B  arsenothelys  LH  arsenothelis  M  ||  ut  M :  om.  reliqui,  sicut  add.  I  \\ 
17  ad  v.  90  in  marg.  consurgere  pro  consurgendi  T  ||  concvrkeke  in  arma  con- 
currere  pro  currendi  (lege  concurrendi)  infinitus  modos  uerbi  pro  participatio  F, 
quem  in  Vergiliano  quoque  carmine  concurrere  exhibere  moneo.  \\  18  participato 
Schoellius,  participio  Baniel  ||  19  storiis  F  'troiis  G  ||  20  habuerint  B  F  ||  tunc]  unde 
F  ||  receptus  est  paris  .F  ||  21  et  .  .  .  adulterium  om.  F  ||  soluere  est  furto  ami- 
citias  M l  ||  22  unde  est]  ut  F  ||  23  furta  an  quod  paridem  .  .  .  per  furtum  F, 
et  eversi  Ilii  .  .  .  a  poetis  composita  omittens  ||  est  om.  BLH  (add.  T)  ||  26  de- 
disset  et  profecti  LH\\  a  priamo  l 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  84-98.  397 

repetere  potuerimt,  illis  dieentibus  se  eam  habere  iure  bellorum. 
unde  commotus  Priamus  misit  Paridem  cum  exercitu,  ut  aliquid 
tale  abduceret;  aut  uxorem  regis,  aut  filiam.  qui  expugnata  Sparta 
Helenam  rapuit.  hinc*  ergo  Vergilius  utrumque  tangit;  et  istam 
historiam  quam  modo  diximus,  et  propter  iudicium  Paridis:  quam-  5 
vis  fabula  sit  illa  res  et  a  poetis  composita.  foedera  solvere  fvrto\ 
an  quod  Paridem  victum  a  Menelao  subripuit  morti?  an  quod  Pan- 
danis  dissipavit,  ut  sit  *per  furtum?? 

92.  dardanivs  non  praeter  iniuriam  Aeneae  hoc  posuit,  quia 
Dardanus  dicitur:  nam  perite  dubium  nomen  elegit;  quod  contume-  10 
liam  communicaret  Aeneae.        spartam  expvgnavtt  hoc  de  histo- 
ria  est;  ut  diximus :  nam  cum  sollicitata  Helena  Parin  sequi  noluisset; 
egressus  ille   civitatem   obsedit.     qua  eversa  Helenam  rapuit:  unde 

et  recipi  meruit  a  marito. 

93.  tela  dedi  aut  amori  Alexandri,  aut  bello.         gvpidine  eo  15 
scilicet,  quo  in  amorem  Paridis  Helena  conpulsa  est. 

94.  decvit  metvisse  optima  est  elocutio,  nam  utrumque  prae- 
teriti  est  temporis.  si  enim  dixeris  cdecet  metuisse';  incongruum 
est;  quia  cdecet'  praesentis  est;  cmetnisse5  praeteriti.  sera  pro 
csero'?  ut  nec  sera  comantem  narcissum.  20 

95.  inrita  vana7  substantiam  non  habentia.        iactas  ventilas. 

96.  orabat  loquebatur:  unde  et  oratores  dicimus.  nam  "roga- 
bat'  si  dixeris;  non  procedit;  quia  magis  conviciabatur. 

97.  assensv  vario  quia  pars  Veneri  favebat;  pars  Iunoni. 

98.  deprensa  fremvnt  silvis  non  subito  deprensa,  sed  aut  in  sil-  25 
vis  detenta,  aut  intellecta.       cev  flamina  prima  c.  d.  f.  s.  et  caeca 
volvtant  mvrmvra  non  tempestatis  facit  comparationem;  sed  signi 

20  nec  sera]  georg.  IV  122  ||  22  orabat  loquebatur]  cf.  Don.  ad  Ter.  Hec. 
IV  4,  95 


5  propter  adverbium  est,  iudienim  pendet  a  tangit  ||  6  illa  res]  i.  e.  iudi- 
ciivm  Paridis  ||  ad  v.  91  in  marg.  siue  quod  paridem  uictum  a  men  ....  tens 

historia  docet  su quod  pandarus  dissipauit  T   (inter  men  et  tens,  su  et 

quod  non  nulla  evanuerunt)  \\  7  Menelao]  moenei  ac  F  moen  ae  >  6r  ||  quod] 
i.  e.  foedus  ||  pandalus  F  ||  9  non  praeter]  non  propter  AS  praeter  M  propter  l  \\ 
qui  BF  ||  10  dardius  F  \\  dubium  est  nomen  L  (est  del  T)  ||  legit  L  (eorr.  I)  \\ 
quod  .  .  .  Aeneae  om.  F\\  quod  B:  qui  reliqui.  malim  quo  ||  11  communicaret 
et  aeneae  H  ||  hoc  om.  F  ||  12  ut  diximus  om.  F  ||  cum  om.  ASH  (add.  a),  post 
Helena  hab.  BM\\  14  et]  postea  F  \\  a  marito]  amatori  H\\  15  aut  bello  aut 
amore  alexandri  F  \\  ad  fovive  c.  b.  s.  v.  id  est  cupiditata  (sic)  alexandri  sci- 
licet  quo  in  amorem  paridis  compulsa  est  belena  T  ||  16  amore  F  ||  elena  F  || 
17  schol.  ad  decvit  M..om.  F  \\  21  ad  inrita  s.  v.  uana  substantiam  non  haben- 
tia  T  ||  substantia  non  habentiae  F  ||  iactas  ventilas  post  conuiciabatur  hab. 
Serviani  libri  ||  22  oratores  dicti  sunt  F  \\  nam  .  .  .  conviciabatur  om.  F  ||  24 
quia  pras  uenire  pras  faueat  iunoni  F  ||  25  ad  depeensa  s.  v.  aut  intellecta  aut 
detenta  in  ipsis  siluis  T  |[  depressa  F,  corr.  JDaniel  ||  26  detempta  F  ||  27  non 
tempestatis  futurae  parationem  facit  L  v 


398  SERVII 

tempestatis  futurae:  quadam  enim  arcana  ratione  fit  ut  sit  murmur 
in  silvis  ante  ventorum  adventum:  unde  ait  ccaeca  niurmura?/  quo- 
rum  ratio  non  apparet,  ut  <JV  209>  caecique  in  nubibus  ignes 
terrificant  animos.  sic  in  georgicis  <I  S56>  continuo  ventis 
5  surgentibus  aut  freta  ponti  incipiunt  agitata  tumescere  et 
aridus  altis  montibus  audiri  fragor, 

102.  tremefacta  solo  tellvs  loquente  love  stupor  elemen- 
torum  omnium  ostenditur  per  naturae  mutationem:  nam  et  quicquid 
in  aeterno  motu  est,  quievit,  et  contra  terra  mota  est?  semper  ini- 

10  mobilis,  unde  Horatius  et  bruta  tellus. 

103.  zephyri  posvere  Sallustius  iam  repente  visus  lenire  Ta~ 
gus.         premit  plagida  id  est  premendo  reddit  placida. 

104.  accipite  ergo  animis  totus  hic  locus  de  primo  Lucilii 
translatus   est  libro,   ubi  inducuntur   dii  habere   concilium  et  agere 

15  primo  de  interitu  Lupi  cuiusdam  ducis  in  republiea,  postea  senten- 
tias  dicere.  sed  hoc  quia  indignum  erat  heroo  carmine,  mutavit  et 
induxit  primo  loquentem  Iovem  de  interruptis  foederibus,  cuius  ora- 
tionem  interrupit  Venus;  post  secuta  Iunonis  verba  sunt  quibus 
redarguit  Venerem:  unde  nunc  luppiter  illud  quod  omiserat;  reddit; 

20  dicens:  ergo  quoniam  pacem  esse  non  sinitis;  ea  quae  sum  dicturus 
accipite.     et  hoc  signiftcant  versus,  qui  subsequuntur. 

105.  qvandoqvidem  bene  sententiae  dicendae  ordinem  servat: 
nam  sicut  et  in  Sallustio  et  in  Philippicis  legimus;  ante  quam  di- 
catur  sententia,   eius  praemittitur  ratio:    quod  hodieque  in  usu  est. 

25  106.    havd  licitvm  est   et   clicuit?   dicimus   et  clicitum   est'; 

sicut  et  cplaeuit'  et  cplacitum  est':    Terentius  ubi   sunt  cognitae; 
placitae  sunt. 

10  Horatius]  carm.  I  34,  9  ||  11  Sallustius]  hist.  inc.  71  Dietsch.,  37  Ki\  \\ 
13  de  primo  Lucilii]  fragm.  IV  ap.  Muell.  p.  1  ||  25  et  licuit  .  .  .  placitum  est] 
cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  II  6,  12  ||  26  Terentius]  Hec.  prol.  II  12 

2  adventum]  ut  testatur  lucanus  (V  551)  cum  amyclas  caesari  futurae  signa 
tempestatis  enarrat  fsed  mihi  nec  motus  nemorum  nec  litoris  ictus  nec  placet 
incertus  qui  prouocat  aequora  delphin'  add.  D  ||  caeca  .  .  .  ut  om.  F  ||  3  ignes] 
ignem  F,  coruratio  non  apparet  addens  \\  4  terrificant  animos  om.  F  \\  6  aridis 
A  M  (corr.  a)  arduus  l  ||  8  naturae  om.  F  ||  munitionem  L  (corr.  I)  ||  et  quic- 
quid]  aether  add.  AS  (quicquid  del.  et  qui  post  aether  s.  v.  add.  s)  \\  9  contra 
om.  F  ||  motus  L  (corr.  I)  \\  11  zephtri  F  \\  iane  F,  corr.  JDaniel  ||  lenire  scripsi: 
lanire  F  saevire  Daniel.  cf.  Gell.  XVIII  12  et  Lorenz  ad  Plaut.  mil.  glor.  II 
6,  100  (p.  148)  ||  tagis  TP,  corr.  JDaniel  ||  12  ad  peemit  p.  a.  p.  s.  v.  non  re  uera 
placida  premit  sed  premendo  reddit  placida  T  ||  reddidit  F  ||  13  lucili  F  \\  14 
indicuntur  F  \\  di  H  \\  15  ducis  M F,  om.  reliqui.  iudicis  Masvicius  \\  in  re  p. 
ASMl:  in  rebus  BLH,  om.  F  \\  16  quia]  quor  F  \\  18  sequentia  ASl  secutia 
H  ||  19  nunc  om  AS  \\  20  sinitis]  uultis  MF  ||  21  significat  Baniel  ||  subsequntur 
F  subsequitur  Daniel  ||  22  dicendae  sententiae  M F  ||  tiae  (de  sententiae)  .  .  . 
in  eius  scilicet  commendationem  om.  H  ||  23  dicantur  sententiae  BL  (corr.  I)  || 
25  est  om.  M  ||  licitum  est]  edictum  est  add.  L  (del.  I) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  102-113.  399 

107.  qvae  cviqve  est  foetvna  hodie  specialiter  Iuppiter  pro 
Troianis  agit,  sed  hac  arte,  ut  videatur  totum  pro  Iunone  loqui.  et 
re  vera  verba  pro  Iunone  sunt,  sed  altius  intuens  deprehendit  Troia- 
norum  favorem:  nam  dicendo  cnulli  favebo'  et  in  eo  statu  fore  res 
in  quo  sunt  hodie,  significat  se  favere  Troianis,  quorum  ducis  ad-  5 
ventu  statim  victoria  consequitur.  et  vult  nihil  valere  ea  quae  aut 
Venus  conquesta  fuerat  de  absentia  Aeneae,  aut  Iuno  de  Turni 
parentibus  dixerat,  in  eius  scilicet  commendationem.  secat  se- 
quitur,  tenet,  habet,  ut  <VI  899>  ille  viam  secat  ad  naves: 
unde  et  sectas  dicimus  habitus  animorum  et  instituta  philosophiae  10 
circa  disciplinam. 

108.  fvat  id  est  cfuerit':  futuri  temporis  est  verbum  defectivum. 

109.  SEV    EATIS     ITALVM     CASTRA    OBSIDIONE     TENENTVR    sive 

[malo]  fato  Italorum  obsidentur  castra  Troiana;   sive  Troiani  malo 
errore  et  sinistris  monitis   ad  Italiam   venerunt;  neminem  absolvo:  15 
unde   propter  amphiboliam  distingue  Ttaluni'  et  infer  *castra  obsi- 
dione  tenentur?;  scilicet  Troianorum;  ipsi  enim  obsidentur;  non  Itali. 

110.  nec  rvtvlos  lioc  et  de  Troianis  accipe.  solvo  absolvo: 
nam  aphaeresin  pertulit  *solvo\  monitis  autem  sinistris  propter 
<(68>  Cassandrae  inpulsus  furiis.  20 

111.  exoesa  rerum  initia,  actus  hodierni  diei:  id  est  secundum 
sua  coepta  Jiabebit  eventum.  laborem  fortvnamqve  periculum  et 
felicitatem.  v 

113.  fata  viam  invenient  scit  enim  hoc  esse  fatale;  ut  Aeneas 
imperet   in  Italia.     et  videtur  hic   ostendisse?    aliud   esse   fata,   aliud  25 


8  secat  sequitur]  cf.  Non.  p.  404,  9  M.;  Isid.  or.  XIX  19,  8  ||  10  unde  et 
.  .  .  disciplinam]  exscr.  Isid.  or.  VIII  3,  4  ||  12  fvat  i.  e.  fuerit]  cf.  Don.  ad 
Ter.  Hec.  IV  3,  4  ||   18  solvo  absolvo]  cf.  Non.  p.  390,  33  M. 


1  qvaecvmqve  F  ||  Iuppiter  om.  M  ||  2  ait  ASL  ||  loqui]  dicere  M F  ||  4  nulli 
fabobe  F  \\  5  troianis  se  fauere  significat  MF  \\  adaentuni  L  (corr.  I)  ||  6  victo- 
ria]  inadria  F  ||  consequetur  JRl  consequeretur  F  ||  et]  aut  M  ||  8  commentatio- 
nem  AS  commendatione  JRF  commendacione  M  \\  secat  spem  MF\\  9  liabet 
om.  MF  ||  10  dicimus]  phylosophorum  add.F  ||  habitus  . .  .  disciplinam  om.  MF\\ 
12  id  est  fuerit  et  verbum  defectivum  om.  MF  ||  id  est  fuerit  D  (cf.  [Sergii] 
explan.  in  JDon.  p.  557,  16  K.  *fuat  ponitur  pro  fuerit  futuri  temporis'):  fuerit 
om.  ASBLH  ||  13  factis  H  ||  sive]  seu  M  ||  14  malo]  om.  H  recte,  ut  videtur, 
malo  ex  malu  F  \  facto  ASLH  (corr.  as)  fatu  M  ||  troiae  MF  ||  seu  M  || 
15  monitis  aduersis  MF  ||  neminem  absoluo  nam  atferes  in  (aferesin  F)  per- 
tulit  . .  .  furiis  M F  ||  16  amphibolia  L H  ||  sic  distingue  ASl  \\  inferrae  A  (corr.  a) 
inferre  S  infere  H  ||  18  ne  G  ||  accipe]  dictum  accipe  JDaniel\\  19  soluo  liab.  M  || 
autem  Jiab.  M  ||  20  inpulsis  As  inpulsos  L  (corr.  I)  inpulsu  M  ||  furias  B  fa- 
riis  F  ||  21  exorso  M F  ||  rerum]  facta  M  fata  F  ||  actus  om.  MF  ||  hodierna  L 
hodiernae  l  ||  id  est  .  .  .  eventum  liab.  M  ||  secunda  M  \\  22  sua  F.  malim  se- 
cundum  sua  quisque  coepta  ||  foktvnamqve  ferent  M F  ||  laborem  periculum  for- 
tunam  et  felicitatem  F  II   24  fato  F  ||  25  italiam  H 


400  SERVII 

Iovem.  stygii  per  flvmina  featris  hypallage  est  *per  Stygia 
fratris  flumina\  et  bene  etiam  iure  iurando  dieta  eonfirmat,  ut  rem 
inmobilem  necessitate  constituat. 

115.    totvm  nvtv  tremefecit  olympvm  hoc  Homeri  est. 
5  117.    caelicolae  medivm  ^poetice  mores  hominum  ad  deos  refert:  ut 

magistratum  deducunt. 

118.    portis  ciecvm  omnibvs  instant  instant  portis  omnibus 

circuni,  id  est  circumcirca  fusi:  nam  modo  ccircum?  adverbium  loci  est. 

120.    ast  leqio  prolepsis:  nam  legionis  nomen   Troiani  temporis 

10  non  fuit.         vallis   intra  vallos,   id   est  fustes  fossarum,   qui  valli 

vocantur:  nam  munitio  ipsa  vallum  dicitur  neutraliter.    et  hoc  dicit: 

tenebantur  Troiani  intra  vallos  quos  ipsi  posuerant,  ne  eorum  castra 

facile  inrumperent  Rutuli.    vallum  enim  modo  non  obsidentium,  sed 

obsessorum  debemus  accipere. 

15  121.    nec  SPES  vlla  fvgae  fuga  miserrimum  et  ultimum  prae- 

sidium  est,  tamen  etiam  hoc  carebant. 

123.  imbrasides  Imbrasi  filius.  hicetaonivs  Hicetaonis 
filius.  et  bene  ex  varietate  syllabarum  quaesivit  ornatum:  nam 
patronymica   aut   in  cdes?  aut  in  cius'  exeunt,   quibus   et  uti  possu- 

20  mus.     quae  enim  con?  terminantur,  ad  nos  transire  non  possunt. 

124.  senior  cvm  castore  thybris  possumus  et  solum  Thy- 
brin  senem  accipere:  possumus  et  Castorem;  si  legamus  cet  senior 
cum  Castore  Thybris':  nam  amphibolia  est. 

125.  pbima  acies  hoc  est  magni  viri:    et  est  definitio  eorum 
25  qui  in  prima  acie  fuerunt:  unde  laudis  magis  est  quod  dixit  cprima 

acies':   ordinis  enim  esse  non  potest,  quia  res  in  muro  agitur. 
germani   SARPEDONis    aut    inter    se    germani   filii   Sarpedonis,    aut 
Sarpedonis  fratres  ex  eadem  matre. 


1  iuouem  F  ||  est  om.  AS\  fortasse  pro  per  ||  2  flumina  fratris  MF\\  ius 
iurando  M  cuius  iurando  F  \\  dicta]  statuta  MF\\  4  est]  (II.  I  530)  ^syav  S' 
slsli^sv  "OXv[i7tov  add.  D  ||  5  refert:  ut  dist.  Sclioellius  (|  8  id  est  circa  M  ||  fusi 
om.  M F  ||  9  ad  at  l.  a.  s.  v.  prolemsis  est  lioc  loco  quia  legio  non  erat  tempore 
troianorum  T  ||  ad  F  ||  prolempsis  F  ||  troianis  F,  corr.  Daniel  \\  10  id  est  om.  MF\\ 
fossarum  fustes  MF  ||  11  neutro  dicitur  genere  MF  ]|  et  hoc  dicit  .  .  .  acci- 
pere  om.  MF  ||    15  fuga  .  .  .  est]   miserrimum  et  ultimum  fugae   (fugem  F) 

A 

praesidium  est  MF\\  17  inbrasides  A  inbisides  H  \\  18  et  bene  om.  AS  \\  uari- 
tate  BJBL  ||  19  patronimyca  H  patronimica  F  patronomica  reliqui  ||  20  enim  on 
LM  enim  in  on  BR  immon  F,  on  om.  AS  ||  possunt]  ut  UrilsCmv  add.  D  \\ 
21  thibris  BF  t.  M  ||  possum  AS  \\  et  solum  ASL:  et  absolute  B  et  solutum 
H  et  in  solum  MF\\  tibrim  AB  tibrin  S  thybrin  LH  thybirim  M  thybrim 
F  i|  22  possumus  om.  LMF  (add.  I)  ||  et  castorem  etiam  MF  ||  et  .  .  .  Castore] 
et  cum  castore  senorum  M,  si  modo  compendium  extremae  senorum  vocis  syl- 
labae  recte  interpretatus  sum  \\  23  thibris  F  ||  nam  amphibolia  est  om.  MF  \\ 
24  hoc  est  .  .  .  unde  om.  MF  \\  25  quod  .  .  .  acies]  nam  hoc  dicit  magni  uiri 
MF  ||  26  agitur]  est  M F  \\  27  sarpedonis  filii  MF 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  115-135.  401 

126.  alta  nobili.  lycia  gomitantvr  ab  alta\  quos  comitantur 
qui  sunt  Lycia  db  alta. 

127.  fert  ingens  toto  quidam  sine  effectu  ferentem  saxum  inpro- 
prie  inductum  accipiunt;  sed  hoc  ita  resolvunt,  quod  qui  iactum  saxum 
refert,  unius  tantum  rei  eventum  ostendit,  qui  ferentem  dicit,  longum  5 
actum  notat. 

128.  lyrnesivs  id  est  Phryx:  Lyrnesos  enim  civitas  est  Phry- 
giae,  unde  fuit  Briseis;  quam  civitatem  Achilles  expugnavit.  *Acmon 
ergo  et  Menestheus  filii  Clytii* 

129.  menestheo  non  'Mnestheo^   de  quo  paulo  post  dicturus  10 
est;  legenduni  est;  ne  versus  non  stet;   sed  cMenestheo';  ita  tamen 
ut  meminerimus   in  ultima  syllaba  esse   synaeresin  propter  rectam 
scansionem. 

130.  Hi  iacvlis  Rutuli  scilicet.       illi  certant  defendere  SAXis 

id  est  Troiani.  15 

131.  moliriqve  ignem  quid  est  moliri?  num  inicere,  an  temptare 
iacere?  et  subaudiendum  *alii  atque  alif. 

132.  veneris  ivstissima  cvra  de  quo  merito  curet:  quia  illi 
debebatur  imperium. 

133.  capvt  detectvs  sine  galea;  quasi  non  pugnaturus;  nam  20 
audierat  <IX  653>   cetera  parce   puer  bello.     erat  autem  inter 
duces  quasi  dux.       ecce  pro  admiratione  et  demonstratione.       hone- 
STVM  pulchrum:  Terentius  ita  me  di  bene  ament;  honestus  est. 

134.  micat  scilicet  Ascanius  fulget  qualiter  gemma. 

135.  avt  collo  avt  capiti  figurate:  nam  ccolli  vel  capitis5  25 
erat  commune. 


23  Terentius]  Eun.  III  2,  21.    cf.  Don.  ad  h.  v. 


1  licia  alta  nobili  quos  comitantur  e.  q.  s.  F  (licia  hab.  M)  ||  3  s.  v.  127 
quidani  . . .  longum  actum  significat  T  ||  4  quod  ita  resoluitur  T  ||  5  iunius  F  || 
qui  ferentem  dicit]  qui  fert  T  ||  dicit]  df  G  ||  loogum  iactum  JDcmiel;  sed  hoc 
voluit  interpres:  Vergilius  cum  ferentem  saxum  Acmonem  inducit,  eum  non 
semel,  sed  saepius  saxum  tulisse  et  iecisse  significat.  \\  6  notat]  significat  T  I 
7  id  est  frix  acmon  ergo  .  .  .  elycii  (sic)  uam  lyrnessos  ciuitas  est  e.  q.  s.  F  \ 
nam  lyrnessos  M  ||  lyrnesus  L  ||  8  fuit]  fugit  AS  ||  braeseis  AS  breseis  BLH 
bresenis  M  bresens  F  ||  10  menestheo  non  om.  B  ||  11  legendum  .  .  .  stet]  nam 
non  stat  uersus  MF  ||  sed  Menestheo  .  .  .  scansionem  om.  MF  \\  mnesteo  A 
(corr.  a)  ranestheo  S  menesteo  B  j|  12  in  ultima  syllaba  vulgo:  ultima  syllaba 
libri,  nisi  quod  silaba  L,  ultimam  syllabam  h.  possis  et  ultimae  syllabae  || 
sectam  AS  \\  14  scilicet  om.  MF  ||  saxis  Troiani  om.  B  ||  illi  c.  d.  et  id  est 
hab.  M  ||  16  ad  moliriqve  i.  s.  v.  inicere.  siue  temptare  ut  inicerent  T  \\  moleri 
F  ||  18  ad  veneris  i.  c.  s.  v.  de  quo  merito  curabat  T  ||  illi]  ei  MF  ||  20  nam 
audierat]  propter  MF  ||  21  erat  .  .  .  dux]  intererat  quasi  dux  MF  ||  22  dux] 
duces  AS  ||  ad  ecce  p.  r>.  h.  s.  v.  admirandus  et  demonstrandus  fuerat  ideo  dixit 
ecce  T  ||  23  bene  aomen  AS  benea  omen  B  bene  amen  H  ||  honestus  est]  h. 
M,  om.  F\  honestum  AS  ||  24  qvalis  gemma  micat  il^f||  micat  sicut  gemma  M 
micat  quasi  gemma  F  ||  25  collo  decvs  avt  M  ||  figurate  est  M  figuratao  est 
F  ||  26  nam  commune  est  colli  uel  capitis  decus  M F,  nisi  quod  decus  om.  M 


402  SERVII 

136.    oricia  terebintho  Orieos  civitas  est  Epiri?  iuxta  quam 
nascitur  terebinthus?  nigrum  lignum  habens?  folia  in  buxi  speciem. 
retulit  autem  comparationem  ad   candidum   vultuni,    qui   erat  nigris 
crinibus  cinctus. 
5  137.    cvr  melkts  quam  si  dixisset  *cuius\ 

139.  magnanimae  cgentes?  scilicet.  magnanimae  gentes  hic  est 
ordo,  aliter  non  stat  versus:  est  autem  prosphonesis.  ismare  modo 
nomen  est  proprium:  nam  cIsmarius*  facit  appellativum  a  monte 
Ismaro  Thraciae. 

to  140.     vvlnera  DiRrGERE  pro  c dirigentem' :  *vulnera9  autem  *dirigere% 

id  est  sagittas  quibus  fiunt  vitlnera:  est  autem  hysteroproteron.  vvl- 
nera  dirigere  aut  vulnus  pro  sagitta  posuit?  ut  <II  529>  insequi- 
tur  infesto  vulnerePyrrhus:  aut  acerrime  expressit  inevitabiles 
sagittas,  dicens  eum  vulnera,  non  tela  dirigere. 

15  141.    maeonia  Lydia?  quae  ante  Maeonia  vocabatur.    ergo  ideo 

*generose%  quod  Lydius.  pingvia  cvlta  aut  ftguratum  est,  quae  ex- 
ercendo  culta  faciunt:  aut  'culta9  pro  arvis. 

142.  pactolvsqve  inrigat  avro  Pactolus  et  Hermus  Lydiae 
flumina  sunt,  aurum  sicut  Tagus  trahentia.     sed  Pactoli  fabula  talis 

20  est:  Mida  rex  cum  ibi  regnaret,  Silenus  captus  ab  eius  sociis  et  vinctus 
est.  miseratione  vel  prudentia  eum  et  resolvi  fecit  et  omni  adfabilitate 
fovit.  quibus  rebus  ille  gratiam  rependens,  praestitit  Midae,  %it  quic- 
quid  tetigisset,  in  aurum  verteretur;  sed  cum  ille  quaecumque  contigisset 
in  aurum  convertens,   fame  periclitaretur ?    ex  praecepto  in  Tactolum* 

25  fluvium  dbhiendi  gratia  se  mittere  iussus  est.  in  quem  se  cum  iecisset, 
ferendi  auri  naturam  ftumini  dedit,  ipse  destitit  in  aurum  quae  con- 


18  Pactolus  .  .  .  trahentia]   cf.  Isid.  or.  XIV  4,  29;   3,  43;  XIII  21,  21  sq. 


1  orytia  AS  coritta  B  orycia  HM  \\  orycos  AH  corycos  B,  oricus  L 
{corr.  V)  ||  2  folia]  solida  H  folia  solida  M  ||  speciae  A  specie  1 1|  3  nigris  s.  v. 
add.  a  ||  5  scholium  ad  cvi  non  edidit  Daniel  ||  cuius  ego :  cuiui  F  ||  6  magnani- 
mae  gentes  scilicet  om.  MF\\  magnanimae  .  .  .  versus  hab.  M\\  esto  M\\  7  aut 
G  ||  scholium  ad  ismare  om.  M F  ||  ismareae  B  istmare  H  \\  8  istmarius  ASH  \\ 
9  istmaro  ASH  ||  10  scholia  ad  vvlnera  d.  om.  M  ||  ad  vvlnera  d.  s.  v.  pro 
dirigentem,  in  marg.  ab  eo  qui  Tironianis  notis  utebatur  Vulnera  i.  e.  sagittas 
cum  quibus  uulnus  iniiigitur.  uulnera  in  hoc  loco  pro  sagittis  posuit  T  || 
11  sagitta  F  sagita  G  ||  isteroproteroni  F  ||  12  Serviana  om.  F  \  13  aut  uul- 
nere  B,  pro  sagitta  .  .  .  sagittas  omittens  ||  sagitta]  sagitata  ex  salutata  H  || 
16  ad  vbi  pingvia  c.  s.  v.  aut  figuratum  est  hoc  est  quae  exercenda  (l.  exer- 
cendo)  fiunt  culta  .  aut  etiam  culta  pro  ipsis  aruis  posuit  T  \\  18  pactulus  M F  || 
19  aurum  trahentia  sicut  tagus  MF  ||  sed  Pactoli  . . .  inveniri  dicantur  hab.  T  || 

V  V 

pactuli  F  ||  20  silenos  captos  T  ||  et  uinctus  est  Banieh  ei  uinctus  est  F  euin- 
ctus  oblatus  est  T||  21  qui  miseratione  T  ||  22  gratiam  ille  T  ||  rephendens  G  \\ 
23  tegisset  F  \\  uerteretur  .  .  .  in  aurum  om.  G  ||  reuerteretur  F  ||  contegisset  F 
tetigisset  T  ||  24  ex  praecepto  om.  T  ||  25  abluendu  F  ||  se  gratia  ex  praecepto 
mittere  T  \\  gecisset  F  \\   26  feriendi  F  \\  contigebat  F 


COMM.  m  VERG.  AEN.  X  136—145.  403 

tingebat  mutare.     Hnrigat'  autem  *auro'  mire,  cum  ramenta  quaedam 
auri  inveniri  dicantur. 

145.     ET  CAPYS  HINC  JSFOMEN  CAMPANAE  DVCITVR  VRBI   iste    qui- 

deni  dicit  a  Capy  dictam  Canipaniam.     sed  Livius  <^IV  37;  1}  vult 
a  locis  campestribus   dictarn,   in  quibus   sita  est.     sed  constat  eani  5 
a  Tuscis   conditam   viso   falconis   augurio,    qui.  Tusca  lingua  capys 
dicitur,  unde  est  Campania  nominata.     Tuscos  autem  omnem  paene 
Italiam  subiugasse  manifestum  est.       hing  nomen  campanae  dvgitvr  vrbi 
iste  quidem  hoc  dicit,  sicut  Ovidius,  qui  Gapyn  de  Troianis  esse  com- 
memorat  ille  dedit  Capyi  repetita  vocahula   Troiae,  Coeliusque  10 
Troianum   Capyn    condidisse   Capuam   tradidit   eumque  Aeneae  fuisse 
sobrinum.    alii  Campum  Samnitem  condidisse  Capuam  confirmant    sed 
Capuam  vult  Livius  a  locis  campestribus  dictam,  in  quibus  sita  est 
alii  a  Capy  Atyis  filio,  Capeti  patre,  tradunt.    alii  hunc  Capyn  filium 
Capeti  volunt  esse,   Tiberini  avum,  ex  quo  fluvius  Tiberis  appellatus  15 
est,  eumque  Gapuae  conditorem  produnt.     constat  tamen  eam  a  Tuscis 
conditam   de  viso   falconis    augurio,   qui   Tusca  lingua  capys  dicitur: 
unde  est  Capua  nominata.     Tuscos  autem  aliquando  omnem  Italiam 
subiugasse   manifestum   est.     alii  a   Tuscis   quidem  retentam  et  prius 
Vulturnum  vocatam:  Tuscos  a  Samnitibus  exactos  Gapuam  vocasse  ob  20 
hoc   quod  hanc    quidam   Falco    condidisset,    cui  pollices  pedum   curvi 
fuerunt  quem  ad  modum  falcones  aves  habent,  quos  viros  Tusci  capyas 


6  viso  falconis  .  .  .  dicitur]  cf.  Isid.  or.  XII  7,  57  |)  9  Ovidius]  fast.  IV  45  || 
10  Coelius]  fragm.  52  ap.  Peterum  p.  162  ||  21  Falco]  cf.  Loewe  Prodr.  p.  390 


1  mire  dixit  T  |)  2  auri]  i.  e.  particulae  add.  T  ||  3  et  c4,pys  .  . .  manifestum 
est  om.  F  et  capys  om.  M  ||  histe  L  ||  4  hoc  dicit  M,  a  . . .  Campaniam  omittens  \\ 
Campaniam]  quod  et  lucanus  sensit  (II  393)  cmoenia  dardanii  tenuit  campana 
coloni'  add.  D  ||  sed  capuam  uult  libius  M  \\  5  constat  tamen  M  ||  6  falcanis  M  || 
capis  BLHM  \\  7  capua  M  ||  autem]  aliquando  add.  M  ||  8  subiungasse  M  || 
9  capim  F  ||  10  Capyi  Scaliger:  capis  F  ||  repetite  F  repetita  praestantiores 
Ovidii  libri,  recidiva  deteriores  ||  Caelius  (sic)  capin  condidisse  capuam  tradit  eum- 
que  fuisse  aeneae  sobrinum  .  alii  hunc  capyn  .  .  .  eumque  capuae  conditorem 
ferunt  (sic)  uarro  .  .  .  salutis  et  fructuum.  alii  a  tuscis  quidem  .  .  .  capuas 
uocarunt  T  ||  11  troianim  F  \\  12  campum  F:  Capyn  Daniel.  cf.  Liv.  IV  37,  1  || 
13  libius  F  ||  14  alii  .  .  .  tradunt  non  edidit  JDaniel  ||  a  Capy  Atyis  ego  (cf.  Liv. 
I  3,  8):  a  capiatris  F  ||  alii  hunc  Capyn  .  .  .  produnt  post  sobrinum  collocavit 
Daniel  ||  capym  F  ||  nlii  jF'  ||  15  uolunt  esset  iberi  nianu  filiu  F  ||  tyberini  T  \\ 
tyberis  fluuius  T  ||  appellatu  F  \\  17  falcanis  F  ||  capis  F  ||  18  unde  .  .  .  mani- 
festum  est]  unde  est  unde  est  capua  nominatus  quos  auctor  aliquando  omne 
italiam  subiugasse  manifestus  est  F  \\  19  retentam  num  verum  esset  iure  dubi- 
tavit  Muellerus  Etrusk.  P  p.  166.  scholium  non  tam  librariorum  crroribus  quam 
breviatoris  temeritate  corruptum  videtur  \\  et]  sed  Lordanus  prol.  ad  Cat.p.  XL  VIII 
||  20  Vulturnum  Dempsterus  Ftrur.  regal.  I  9  p.  39  (cf.  Liv.  IV  37,  1):  aliter 
num  F  aliternum  T  Alturnum  Cluverius  Ltal.  ant.  IV  2  p.  1094  et  3  p.  1174. 
cf.  DeecJce  ap.  Muell.  I.  I.  ||  uocatum  F  ||  Tuscos  .  .  .  vocasse]  Tuscis  exactis 
Samnites  Capuam  vocasse  coni.  Cluverius  l.  I.  p.  1087  ||  tuscos  autem  a  sanmi- 
tibus  T  ||  capuam  T:  caputum  F  ||  ob  hoc  om.  T 

Servii  comin.  Yol.  II.  Fasc.  II.  27 


404  SERVII 

vocaruni.  Varro  dicit  propter  caeli  temperiem  et  caespitis  fecunditatem 
campum  eundem  Capuanum  cratera  dictum  quasi  sinum  salutis  et 
fructuum. 

147.    contvlerant  nocte  interveniente  peregerunt.     et  est  ex- 

5  planatio    rerum;    quas    Aeneas    gessit    postquam    est    profectus    ab 

Euandro  ad  petenda .  auxilia;  dum  inter  suos  et  Turnum  bella  gere- 

bantur:  rem  enim  ante  omissam  breviter  exsequitur.       media  aeneas 

freta  nocte  secabat  aut  *media  nocte',  aut  *freta  media\ 

149.    regem  adit  instanti  tempore  adit. 

10  150.    qnidve  petat   scilicet  auxilium.  qvidve   ipse  ferat 

vicissitudinem  auxilii,  ut  supra  Euandro  ^VIII  150}  accipe  daque 
fidem.  multi  autem  *quidque  petat  quidque  ipse  feraf  dicunt  oportuisse 
dicij  sed  mutatam  coniunctionem :  neque  enim  ex  alterius  persona  ex- 
ponitur,  sed  totum  ex  Aeneae,  et  ideo  *que'  coniunctione  opus  fuisse; 

15  *ve*  enim  proprie  *veV  signifcat,  ut  sic  <^IV  427)>  nec  patris  An- 
chisae  cineres  manesve  revelli.  mezentivs  arma  qvae  sibi 
CONCILIET  inicit  latenter  timorem,  ne  forte  possit  collectis  auxiliis 
Memntius  in  regna  remeare,  a  quibus  fuerat  ante  depulsus. 

151.  violentaqve  pfctora  TVRNi  superba,  ut  est  illud  <VIII 
20  118)>  quos  illi  bello  profugos   egere   superbo,  id  est  violento. 

152.  hvmanis  qvae  sit  fidvcia  rebvs  latenter  hoc  dicit:  no- 
lite  putare  fixam  esse  et  stabilem  felicitatem,  magna  est  enim  rerum 
varietas:  invicem  accipietis  auxilia. 

153.  admonet  inmiscetqve  preces  partim  rogat;  partim  ad- 
25  monet  hoc  solacium   esse  vitae  humanae  tutissimum?   si  vel  mutua 

dentur  auxilia,  vel  in  prosperis  positi  etiam  subiecta  considerent. 
et  est  superioris  versus  expressio:  narn  edoeet;  quae  peterent  et 
quod  eum  sollicitabat.  cadmouet?  vero  vel  causa  Mezentii,  vel  quia 
instabilis  est  et  vaga  fortuna.       tarchon  hoc  nomen  ubique  graece 

1  Varro  dicit  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  XV  1,  54   ||    9  adit  i.  t.  adit]   cf.  Non. 
p.  237,  26  M. 


1  uorro  dicat  F  \\  cespites  F  \\  fecundicacem  F  \\  2  capuanum  siue  campa- 
num  dictum  cratera  quasi  sinum  T  capua  nume  oratera  dictum  quasi  signum  F  II 
cratera]  na[LitTrJQcc  F.  Schoellius  ||  4  peregerant  MF  \\  et  est  . .  .  gerebantur  om. 
MF  [|  5  ad  euandrum  l  ||  7  rem  . . .  exsequitur  ut  peculiare  scholium  ad  namqve 
vt  ab  evandro  exMbent  MF  ||  enim  om.  MF  ||  antea  M  anit  ea  F  ||  omnissam  M 
obmissa  F  ||  ad  media  s.  v.  non  nocte  sed  freta  media  T  ||  11  auxilii  uicissitu- 
dinem  MF  ||  euandro  hab.  M  \\  ad  qvidve  s.  v.  ue  posuit  pro  que  T  ||  12  ferat] 
proferant  F  ||  13  persono  F  ||  16  mezentivs  .  .  .  remeare  post  scilicet  auxilium 
hab.  F  ||  18  a  quibus  .  .  .  depulsus  om.  MF\\  21  scholium  ad  v.  152  om.  MF\\ 
25  hoc  esse  tutum  humanae  uitae  solacium  M  F  \\  26  positis  M F  ||  subiecta  A  8 
subtecta  BLH  obiecta  MFa  \\  27  et  est  .  .  .  vaga  fortuna  om.  MF  ||  quid 
peteret  Stephanus  ||  28  quid  eum  solicitabat  Stephanus  quid  eum  solicitaret 
Masvicius  \\  vel  ante  causa  om.  AS  \\  29  graece]  ce  MF 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  147-162.  405 

ponit;  excepto  uno  in  loco;  ut  est  <VI1I  603>  haud  procul  hine 
Tarcho  et  Tyrrheni:  quod  metri  causa  fecit. 

154.  ferit  facit7  ex  more  Bomano,  propter  porcam  qui  de  lapide 
feritur.  libera  fatis  exempta  fatali  necessitate,  qua  pugnare 
non  poterant  propter  illud  <VIII  503>  externos  optate  duces.      5 

155.  gens  lydia  per  derivationem  *Lydia  gens':  nam  *Lydia'  pro- 
vincia  proprium  est. 

157.  prima  tenet  more  viri  fortis  in  principiis  est:  alibi  <V 
833>  princeps  ante  omnes  densum  Palinurus  agebat  agmen. 

rostro  phrygios  svbivncta  leones  pro  'subiunctos  leones  habens\  10 
vult  pro  iugo  rostrum  navis  fuisse;  leones  autem  singulos  in  sin- 
gulis  navis  partibus  fuisse  depictos.  sane  notatur  a  criticis  Ver- 
gilius  hoc  loco;  quemadmodum  sic  cito  dixit  potuisse  naves  Aeneae 
fieri:  quod  excusat  pictura;  quam  solam  mutatam  debemus  accipere. 
ergo  hanc  navem  Aeneae  ab  Etruscis  datam  intellegamus.  quidam  vo-  15 
lunt  Jtanc  navem  ex  fois  esse  quibus  Aeneas  ad  Euandrum  erat  evectus, 
et  ad  Etruriam  terra  esse  portatam. 

158.  gratissima  propter  illinc  facta  navigia. 

160.  eventvs  belli  varios  licet  haberet  fortissimum  militem; 
cogitabat  tamen  incerta  bellorum.  20 

161.  iam  qvaerit  sidera  deest  *de  Aenea*.  et  *quaerit  sidera'  num 
de  sideribus  quaerit,  an  ipsa  sidera,  id  est  percenset.  aut  num  causa 
quaerendi  quod  cupiat  lucem. 

162.  noctis  iter  aut  per  quae  nox  decurrit:  aut  quae  intuen- 
tes  nautae  iter  peragunt  noctibus.       l*m  modo;  ut  <1V  157)  iam-  25 
que    hos    cursu;    iam    praeterit    illos.  qvae  passvs  terraqve 
mariqve  num  quia  audiendo  res  gestas  Aeneae  incendatur  et  ipse  ad 
imitandi  cupiditatem? 


3  ferit  facit]  cf.  Non.  p.  311,  17  M. 


1  in  om.  HMF  ||  est  hab.  M  ||  2  quod  fecit  propter  metrum  M  quid  propter 
metrum  F  ||  causa  metri  A  S  \\  3  fekit  facit  Tidb.  M  ||  4  facis  M  fati  F  ||  ne- 
cessitate  fatali  M F  ||   5  poterat  M F  \\  6  diriuationem  F  ||   8  principis  MF  || 

11  rostrum]  transtrum  M  nostrum  F  ||  leones  .  .  .  fuisse  om.  LMF  (add.  I)  || 

12  sane  .  .  .  fieri]  sane  hoc  loco  notant  cretici  quemadmodum  tam  cito  potue- 
rint  fieri  naues  aeneae  MF  ||  creticis  libri  ||  14  pictura  om.  BLH  (add.  T)  || 
15  ad  v.  157  hanc  nauem  datam  aeneae  ab  etruscis  datam  (sic)  intellegamus 
quamuis  quidam  uelint  unam  esse  ex  illis  quibus  aeneas  euectus  fuerat  ad 
euandrum  et  ad  etririam  (sic)  deportatus  T  ||  aene  F  ||  etrucis  67  ||  18  illic  BMF 
||  nauigia  fabricata  M  nauia  fabrica  F  ||  21  ad  qvaerit  s.  s.  v.  deest  ab  aenea, 
in  marg.  aut  quaerit  percenset  ipsa  sidera  T  ||  aeneae  G  ||  22  praecenset  F  re- 
censet  Commelinits  ||  23  cubiat  G  ||  lucem  scripsi:  bicem  F  vicem  Daniel  lacu- 
nam  indicans ,  uicem  discere  Commelinus  ||  24  per  quod  L  (per  que  l)  \\  quod  L 
(quae  Z)  ||  25  iter]  per  B    inter  -F  \\  26  mariqve  terraeqve  F 

27* 


406  SERVII 

163.  pandite  nvnc  helicona  deae  Parnasus  mons  est  Thes- 
saliae  iuxta  Boeotiam,  quem  locum  aliqitando  Aones  tenuenmt,  qui 
in  cluo  fmditur  iuga?  Cithaeronem  Liberi  et  Heliconem  Apollinis  et 
Musaruni.    ex  quo  fons  manare  dicitur,  quem  Pegasi  ungula  protulisse 

5  fertur,  qui  vocatur  Hippocrene. 

164.  tvsgis  Tusci  a  frequenti  sacrificio  sunt  dicti  aitb  tov  ftveivi 
unde  Tuscos  populos  hene  dicimus.  Tusciam  vero  non  debemus  dicere, 
quia  nequaquam  in  idoneis  auctoribus  legitur,  sed  aut  Etruria  dicenda 
est  db  Etrusco  principe,  aut  Lydia  a  Lydo,  aut  Tyrrhenia   ab   eius 

10  fratre,  qui,  ut  supra  (11  781)>  diximus,  cum  parte  populi  de  Maeonia 
venit  ad  Ltaliam.  quod  ergo  hic  dicit  Vergilius  ^Tuscis  comitetur  db 
oris%  de  Tuscorum  fmibus  intellegendum  est. 

166.     MASSICVS   AERATA   PRINCEPS    SECAT    AEQVOEA    TIGRI    iflter 

auxilia  accipiendum:  nam  Aeneae  prima  est  navis.  et  licet  sit  cata- 
15  logus  in  quo  enunierantur  hi  qui  venerunt  de  Tuscia;  invenit  tamen 
aliquam  varietatem,  quod  hos  navibus  venisse  commemorat?  cum  in 
septimo  Turni  praesidia  per  terram  venisse  memoraverit.  sane  scien- 
dum  amare  Vergilium  Italis  ducibus  dare  nomina  vel  fluviorum  vel 
montium.  ut  ergo  supra  Almonem  et  Aventinum  commemoravit, 
20  sic  nunc  Massicum  dicit:  nam  Massicus  mons  est/  unde  et  vinum 
Massicum  dicitur.  plerique  tamen  Massicum  nolunt  proprium  esse 
nomen;  sed  appellativum,  dicentes  Osinium  esse  Massicum  regem: 
nam  paulo  post  dicturus  est  <(655^>  qua  rex  Clusinis  advectus 
Osinius  oris7  et  nunc  dicit  cqui  moenia  Clusi?.  multi  alium  Mas- 
25  sicum,  alium  Osinium  esse  volunt.  ctigri  aerata*  cuius  rostrum  erat 
in  similitudem  tigridis;  namque  solent  naves  vocabula  accipere  & 
pictura  tutelarum.  hinc  est  <209)>  hunc  vehit  inmanis  Triton, 
item  (lliy  et  aurato  fulgebat  Apolline  puppis.    ctigri?  autem 


1  Parnasus  .  .  .  Boeotiani]  exscr.  Isid.  or.  XIV  8,  11  ||  6  Tusci  e.  q.  s.] 
cf.  Isid.  or.  XIV  4,  22  ||  14  licet  sit  catalogus  .  .  .  memoraverit]  cf.  Macrob. 
V  16,  4  ||  21  plerique  tamen  .  .  .  esse  volunt]  cf.  Macrob.  V  15,  4sqq.  |)  26  nam- 
que  solent  .  .  .  tutelarum]   cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VIII  270 


1  ablicona  AL  elicona  H  helicon  M  ||  parsanus  A  pernasus  L  ||  est 
hah.  M  ||  boetiam  libri  \\  3  feronem  AS  (corr.  a)  in  citeronem  L  theronern  H 
citheron  Jf||  et  om.  AS  (add.  a)  ||  aliconem  A  aeliconem  S  eliconem  BLHa 
helicon  M  elicona  F  ||  4  quam  F  ||  5  ippocrene  F  ||  6  scholium  ad.  v.  164  ex 
uno  Turonensi  edidit  JDaniel.  cf.  Isid.  or.  XIV  4,  22  ||  eeiN  T  ||  13  ad  princeps 
s.  v.  inter  auxilia  scilicet  T  \\  14  fit  M  ||  catalogus]  id  est  inscriptio  vulgo  addi- 
tur  ||  15  hi]  i  F,  om.  M  ||  de  tuscia  uenerunt  FM  \\  16  cum  navibus  Stephanus  | 

17  praesidia]  sotios  M   socios  F  ||  per  terram  om.  L  (add.  I)  ||  memorauit  AS  \ 

18  uergilium  MF  ||  vel  montium  .  .  .  commemoravit  om.  F  ||  22  hosinium  AS 
(osynium  a)  asinium  F  ||  esse  om.  AS  ||  24  osynius  A  ||  dicitur  F  ||  Massicum 
alium  om,  L  ||  25  et  alimn  F^  osynium  AS  osium  B  ||  uoluerunt  F  ||  aerata 
autem  tigri  F  ||  26  a  om.  H  ||  27  tutellarum  F  \\  28  fulgebat]  nefuligit  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  163-174.  407 

secundum  regulam  dixit:  nam  Graeea  nomiiia  quae  genetivum  sin- 
gularem  in  cclis'  mittunt,  in  eo  tantum  et  in  dativo  crescunt,  in 
accusativo  et  ablativo  paria  sunt  nominativo,  ut  ctigris  tigridis  ti- 
gridi  tigrin  tigris  a  tigri';  cIsis  Isidis  Isidi  Isin  Isis  Isi5:  si  aliter 
invenerimus;  abusive  dictum  est;  ut  in  Lucano  (Y  405)  ocior  et  5 
caeli  flammis  et  tigride  feta. 

167.  moenia  clvsi  pro  cClusii':  nam  Clusium  dicitur:  et  est 
dictum  per  synizesin,  sicut  nec  cura  peculi  pro  cpeculii?.  Clusium 
autem  est  oppidum  iuxta  Massicum,  quod  in  Etruria  condidit  Clusius 
Tyrrheni,  sive  Telemachus   Vlixis  fdius.  10 

168.  COSAS  civitas  Tusciae;  quae  numero  dicitur  singulari  se- 
cundum  Sallustium:  unde  apparet  esse  usurpationem. 

169.  corytiqve  coryti  proprie  sunt  arcuum  thecae;  dicuntur 
tamen  etiam  sagittarum?  quas  et  pharetras  nominamus. 

170.  vna  ad  totam  classem  refert.       torvvs  pro  forti  et  aspero:  15 
vel  terribilis. 

171.  fvlgebat  scilicet  puppis  Apolline,  armis  exercitus. 

172.  popvlonia  est  civitas  Tusciae.  matrem  autem  eorum 
qui  venerant;  patriam  dixit;  ut  alibi  <(VII  762^  insignem  quem 
mater  Aricia  misit.  quidam  Populoniam  post  xn.  populos  in  Etru-  20 
ria  constitutos  populum  ex  insula  Cprsica  in  Italiam  venisse  et  con- 
didisse  dicunt:  alii  Populoniam  Volaterranorum  coloniam  t^dunt  alii 
Volaterranos  Corsis  eripuisse  Populoniam  dicunt. 

173.  expertos  belli  peritos:  nam  cexpertes?  sunt  ign 
autem  potest  pro  *in  bello'  accipi       ilva  quidam  Ilvam  Ithaa 
volunt;    est  autem  insula   adiacens  Tusciae;   in  conspectu  Populoniai 
Probus  Hrecentos'  subdistingui  vult,  ut  ^insuld?  seqiientibus  iungatur. 

174.  IN   EXHAVSTIS  CHALYBVM  GENEROSA  METALLIS    quanto    ex- 


8  nec  cura]  buc.  I  32  |]  11  Sallustium]  hist.  I  51  D.,  54  Kr.  ||  13  coryti  .  .  . 
nominamus]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  IV  269  et  IX  730;  Non.  p.  556,  27  M.; 
Isid.  or.  XVIII  9,  2  ||  24  expertos  peritos]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  V  2,  42 


2  dativo]  genetiuo  F  ||  in  accusativo]  et  in  datiuo  F  \\  3  et  om.  ASLH 
(add.  V)  ||  in  ablatiuo  A8  ||  nomina  AS  ||  5  abusiuum  est  F  ||  laicano  M  ||  otior  B 
ocilior  R  ||  6  feta  H:  foeta  M  fera  ASL  faera  M  facta  F  \\  8  synigesin  AH 
sincresin  S  sineresin  ±C  sineresint  L  (sinezesint  T)  sinizesin  M  sinirisin  F  || 
10  tyrremsi  F,  corr.  Laniel  ||  12  unde  apparet  esse  cossas  huni  usus  pati  uedi- 
xisse  F  (lege  u.  a.  Cosas  hunc  usurpative  dixisse)  ||  14  feretras  H  ||  15  ad  vna 
s.  v.  una  ad  totam  classem  refer  T  ||  totum  F  ||  16  terribili  Daniel  ||  17  scilicet 
om.  F  ||  aurato  Apolline  exemplaria  pleraque  ||  arma  ASLH  (armis  1)  ||  exer- 
citus  F:  exercitu  reliqui  ||  18  populonia  e  A  popvloniae  SJRH  popvlonia  LMF 
|!  20  artia  A  arcia  S  aritia  Ma  ||  24  expertes  JR  ||  ad  expektos  b.  s.  v.  peritos 
in  bellum  T  ||  25  Ithacen]  Aethalen  Cluverius  Ital.  ant.  II  p.  502.  cf.  Plin.  nat. 
hist.  III  §  81  *Ilva  .  .  .  a  Graecis  Aethalia  dicta.'  Ai&aliav  graece  F.  Schoel- 
lius  ||  26  populinae  F,  corr.  Haniel  ||  27  probos  F  ||  ut  insula  JDaniel:  inter- 
sula  F 


408  SERVII 

hausta  fuerit;  tanto  generosior;  hoc  est  Ttolvyovog.  ergo  cin  ex- 
haustis5  non  est  una  pars  orationis:  nanique  Plinius  Secundus  dicit; 
cum  in  aliis  regionibus  effossis  metallis  terrae  sint  vaeuae;  apud 
Ilvam  hoc  esse  mirum  quod  sublata  renascuntur  et  rursum  de  isdem 
5  locis  effodiuntur.  Varro  et  aliud  dicit;  nasci  quidem  illic  ferruim 
sed  in  stricturam  non  posse  cogi  nisi  transvectum  in  Populoniam 
Tusciae  civitatem;  ipsi  insulae  vicinam. 

175.  interpres  hominvm  divvmqve    cinterpres?   medium   est: 
nam  et  deorum   interpretator,   et  hominuru,   quibus   divinas   indicat 

10  mentes;  interpres  vocatur.  et  notandum  quod  ait  Nigidius  Pigulus; 
has  artes  ita  inter  sese  esse  coniunctas;  ut  alterum  sine  altero  esse 
non  possit:  unde  his  quos  perfectos  vult  probare  Vergilius;  omnium 
divinandi  artium  praestat  scientiam,  ut  hoc  loco;  item  supra  Heleno, 
de  quo  ait  <(III  35£T>  Troiugena,  interpres  divum;  qui  numina 

15  Phoebi;  qui  tripodas;  Clarii  lauros;  qui  sidera  sentis.  Nigi- 
dius  autem  solus  est  post  Varronem,  licet  Varro  praecellat  in  theo- 
logia,  hic  in  communibus  litteris:  nam  uterque  utrumque  scripserunt. 

176.  fibrae  fibrae  sunt  iecoris  extremitates.        parent  autem 
est  cperitissime  agnoscuntur':  quod  ad  omnia  referendum  est;  fibras; 

20  sidera;  voces  avium  et  fulmina:  nam  si  cvidentur?  tantum  accipias, 
cuiuis  possunt  videri;  nec  tamen  intellegi.  item  voces  avium  non 
videntur;  sed  agnoscuntur  auditae.  nec  cparent5  obtemperant  pro- 
cedit.  nam  quomodo  sidera  vel  fibrae  vel  aves  vel  fulgura  possunt 
obtemperare?  *  parent  apparent  ac  patent,  quasi  nihil  ei  abscon- 

8  interpres  .  .  .  vocatur]    cf.  Isid.  or.  X  123    ||    18  fibrae  .  .  .  extremitates] 
exscr.  Isid.  or.  XI  1,  126 


1  poligonus  F  ||  2  non]  nunc  L,  x>m-.  M  ||  nam  B  ||  3  cum  BMF:  tunc 
reliqui.  ceterum  erravit  Servius  cum  Plinio  haec  tribuit  ||  sint  uacuae  M  uacuae 
sint  B  sint  uacuate  F:  sunt  uacuae  ASl,  sint  vel  sunt  om.  LH  \\  4  sublato 
A  S  sublate  L  (corr.  T)  sublati  F  ||  rursus  F  \\  5  uarro  et  alii  dicunt  L  ||  aliud] 
alio  F  ||  6  strictuitatem  ASBLH,  non  .  .  .  civitatem  omittentes  (stricturam 
restituit  et  non  .  .  .  ciuitatem  add.  I)  ||  stracturam  F  ||  populonia  M  ||  7  vicinam 
huc  transposuit  Daniel,  post  Populoniam  liab.  F  ||  interpbes  .  .  .  vocatur]  homi- 
nvm  d.  i.  asilas  deorum  quos  interpretatur  hominum  quibus  interpretatur  et 
diuinas  indicat  mentes  F  ||  9  interpvetator  BM:  interpretatur  ASL  interpre- 
tatus  Hs  quos  interpretatur  a  interpretaturo  l  \\  10  uocantur  BIj  (corr.  T)  \\ 
nigridius  Ba  nigidus  H  \\  11  ita  om.  LF  (add.  I)  ||  sese]  esse  H  se  F  \\  12  uer- 
gilius  F  ||  13  diuinarum  B  \\  praestat]  praestare  facit  F  \\  15  nigridius  AB  ni- 
gridus  H  ||  16  in  om.  M  ||  17  hic]  figuliis  hic  F  (|  utrumque]  om.  BLH  (add.  I), 
utyque  F  ||  18  extremitatis  H\\  19  est  om.  BMF  ||  agnoscuntur  quod  si  parent 
obtemperant  nam  quo  modo  sidera  uel  fibrae  uel  figura  possunt  obtemperare 
aut  parent  apparent  .  .  .  subiectas  sed  parent  i.  e.  agnoscantur  quod  omnia 
referendum  est  .  .  .  auditae  F  ||  quod]  quia  B  ||  ad  fibras  D  \\  20  et  om.  MF  \\ 
21  cuiuis  ABsl:  cuius  SLHMF\\  22  cognoscuntur  H  \\  nec  .  .  .  obtemperare] 
parent  obtemperare  M  \\  23  fulgora  ASBH  (corr.  a)  ||  possunt  obtemperare] 
obtemperant  B  ||  24  ad  v.  176  parent  peritissime  agnoscuntur  quasi  nihii  ei 
abstrusum  sit  an  hyperbolice  .  .  .  subiectas  T  ||   apparent  om.  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  175-179.  409 

ditum  vel  abstrusum  sit.  an  hyperbolice  tantam  illi  scientiam  siderum 
vel  ceterarum  quas  dixit  rerum  esse,  ut  ei  parere  videantur,  sicut  dici- 
mus  artes  quibusdam  esse  subiectas?* 

177.  praesagi  fvlminis  ignes   *praesagi9  futura   denuntiantis,   ut 
de  caelo  tactas  memini  praedicere  quercus.    est  enim  flovi  filius  5 
fulmen,  de  quo  tantum  futura  noscuntur,  ut  in  octavo  <429)>  plenius 
de  fulminis  generibus  dictum  est.     alii  non  ipsum  fulmen  praesagum 
accipiunt,  sed  eos  praesagos,  qui  inde  futura  praedicunt. 

178.  rapit  raptim  ducit.         densos  acie   in   acie  constrictos 

et  coniunctos.  10 

179.  alpheae  ab  origine  pisae  Alpheus  fluvius  est  inter 
Pisas  et  Elidem;  civitates  Arcadiae,  ubi  est  templum  lovis  Olympici: 
ex  quibus  locis  venerunt  qui  Pisas  in  Italia  condiderunt,  dictas  a 
civitate  pristina,  unde  nunc  addidit  curbs  Etrusca  solo';  cum  prae- 
misisset  cAlpheae  ab  Origine  Pisae*.  sane  Pisas  antiquitas  conditas  15 
a  Peloponneso  profectis,  vel  ab  liis  qui  cum  Pelope  in  Elidem  venerunt. 
alii  Pisum,  Celtarum  regem,  fuisse  Apollinis  Hyperborei  filium  et  cum 
Samnitibus  belhim  gessisse,  a  quorum  regina,  quae  post  coniugis  mor- 
lem  ^mperio  successerat,  receptum,  in  Jtitruna  oppidum  suo  nomine  con- 
didisse.  alii  f  locum  ex  deo  privigno  genitum,  iuvenem  viribus  magnis,  20 
Pisas  condidisse  aiunt.  Cato  originum  qui  Pisas  tenuerint  ante  ad- 
ventum  Etruscorum,  negat  sibi  conpertum;  sed  inveniri  Tarchonem, 
Tyrrheno  oriundum,  postquam  eorundem  sermonem  ceperit,  Pisas  con- 


5  de  caelo]  buc.  I  17  ||  21  Cato  originum]  II  13  Iord.,  45  Pet. 


1  han  hiperbolice  F  \\  4  presagi  flvminis  (sic)  futura  denunciantis  ut  .  .  . 
quercus  hab.  M  ||  ad  praesagi  s.  v.  futura  praenuntiantis  T  ||  ignis  F  ||  5  Iqvis  filius 
baniel  Iovis  solius  Masvicius.  quercus.  quercus  enim  est  Iovis7  illius  fulmen 
.  .  .  noscuntur,  ut  in  primo  <(42)>  dictum  est:  at  in  octavo  . . .  dictum  est  F.Schoel- 
lius  est  autem  Iovis  illud  fulmen  .  .  .  noscuntur,  ut  .  .  .  dictum  est  seclusis,  ego  II 
7  fulmini  F  ||  9  ducitur  M  \\  in  acie  constrictos  et  om.  F,  constrictos  et  om.  M  || 
11  alfea  AMF  ||  piscae  A  (corr.  a)  pissae  L  ||  13  dictas]  dictas  autemi  appella- 
tas  MF  ||  14  unde  addidit  om.  JR  ||  nunc  hab.  M  ||  addit  LH  ||  15  alfea  M  ||  sane 
Pisas  . . .  cognominavit  hab.  T  ||  antiquitas  T  ||  16  pelopenose  F  peloponesso  T  \\ 
cum  Pelope  in  Elidem]  cum  pelope  elidem  F  cum  pelope  elidem  T.  cum  Pe- 
lope  Lidem  JDaniel  cum  Nestore  ad  Ilium  coni.  Salmasius  Plin.  exerc.  p.  43 
coll.  Strab.  V  p.  222  (cum  Nestore  ab  Ilio  Masvicius)  sane  Pisas  antiquitus 
conditas  aiunt  a  Pisanis  e  Peloponneso  profeetis  videlicet  ab  his  qui  cum  Pe- 
lope  in  Elidem  venerunt  Cluverius  Ital.  ant.  II  p.  464  ||  17  pysum  T  ||  iper- 
borei  F  yperborei  T  ||  18  Samnitibus]  Liguribus  coni.  Gluverius  l.  I.  ||  gestasse 
Daniel  ||  19  imperio  sumpserat  T.  voluisse  videtur  interpres  imperium  sumpserat 
|!  de  suo  nomine  Cluverius  ||  20  locum]  loeum  Hagenus  e  Turonensi  enotavit, 
ego  locum  legi  ||  21  condedisse  F  ||  cato  in  originibus  T  Cato  originum  I  Com- 
melinus  ||  tenuef  G  tenuerunt  Laniel  ||  22  inueniri  T:  inuenerit  F.  invenitur 
coni.  Iordanus  prol.  p.  XLI  ||  tharchonem  F  ||  23  thyrreno  F  tyrreno  G  || 
eurundem  sermonum  F.  postquam  eorum  locorum  dominium  ceperit  Salmasius 
l.  I.  postquam  eorundem  regionem  occupaverit  Cluverius  l.  I.  cf.  Iordani  ad- 
notatio.   fort.  postquam  locum  desertum  manu  ceperit 


410  SERVII 

didisse,  cum  ante  regionem  eandem  Teutanes  quidam,  graece  loquentes, 
possederint.  alii  ubi  modo  Pisae  sunt,  Phocida  oppidum  fuisse  aiunt, 
qiiod  noiis  indicio  est  ex  Pehponneso  originem  id  oppidum  trahere. 
alii  incolas  eius  oppidi  Teutas  fuisse,  et  ipsum  oppidum  Teutam  nomi- 
5  natum,  quod  postea  f  Pisas  Lydia  lingua  sua  singularem  portum  signi- 
ftcare  dixerunt;  quare  huic  urbi  a  portu  lane  nomen  inpositum.  alii 
ab  JEpeOj  Troiani  equi  fdbricatore ,  conditum  tradunt,  qui  cum  aliis 
Graecis  in  hanc  regionem  reiectus  est:  ubi  postquam  Troianae  captivae 
metu  dominarum,  ad  quas  deducebantur ;  naves  incenderunt,  despera- 
10  tione  reditus  remansit,  urbemque  condidit  et  ab  ea,  quae  est  in  Pelo- 
ponneso,  Pisas  cognominavit. 

181.    eqvo  fidens  id  est  eques   optimus.     qwidam  *Astur'  pro 
^Astures*  accipiunt,  apud  quos  equi  et  equites  optimi  perhibentur. 
versicoloribvs  aemis  depictis:  per  quod  bellicosus  ostenditur. 
15  182.    tercentvm  adicivnt  accedunt  et  consentiunt  eius  volun- 

tati:   unde  ait  *rnens  onmibus  una  sequendi',  id  est  coniurati  sunt. 
Probus  *adiciunV  adiacent  et  quasi  iuxta  sunt  tradit 

183.  QVI  CAERETE  domo  ac  si  diceret  cqui  sunt  domo  Cartha- 
gine\  Caere  autem?  ut  et  supra  <TIII  597^>  diximus?  etiam  Agylla 
20  dicitur,  attb  tov  %aiQBiv^  quod  verbum  salutandi  gratia  apud  Graecos 
dici  solet.  hanc  Pelasgi  condiderunt,  qui  cum  sitim  passi  nec  usquam 
aquam  invenientes,  casu  quodam  fontem  invenissent,  in  eodem  loco  oppi- 
dum  condiderunt.  nec  videatur  contrarium;  quod  ait  <TII  652^> 
ducit  Agyllina  nequiquam  ex  urbe  secutos,  quasi  et  Turno 
25  et  Aeneae  praestet  auxilium:  nam  illi  Lausum  fugientem  secuti  sunt, 
hi  vero  communi  odio  et  consilio  totius  civitatis  m  Mezentium  arma 
commoverunt.  minionis  fluvius  est  Minio  Tusciae,  ultra  Centum- 
cellas. 


1  Teutanes  Balmasius  l.  I.  coll.  Plin.  nat.  hist.  III  50:  teutones  libri  || 
2  posseder  G  ||  focida  F  foctila  T  \\  fuisse  om.  T  ||  3  ex]  et  Daniel  &  Commeli- 
nus  ||  peloponesso  libri  ||  4  incoles  T  ||  Teutanas  Salmasius  l.  I.  ||  et  .  .  .  nomi- 
natum]  ex  ipsis  oppidi  nomen  teutam  nominatum  T  ||  5  pissas  G  ||  lydia  F 
lydia  lidia  T  Lydi  Daniel  ||  sua  om.  G  ||  singularem]  Lunarem  Cluverius  l.  I.  || 
portum  et  dixerunt  om.  F  ||  6  lane]  lunae  Daniel  ||  7  epio  T  epheo  G  ||  troiano 
equo  T  ||  conditam  T  ||  9  ducebantur  T  ||  desperationes  F  ||  10  peloponesso  libri  || 
12  fidens  eqvo  ASMH\\  13  et  quiete  quietes  F,  corr.  Daniel  ||  14  per  que  M  || 
15  consentiunt  (consenciunt  M)  accedunt  eius  uoluntati  quod  sequentia  expla- 
nant  MF,  sequuntur  in  Floriacensi  Probus  .  .  .  tradit  mens  .  .  .  sunt  ||  16  se- 
quentibus  L  (sequenti  l)  sequenti  HF  ||  17  Probas  .  .  .  tradit.]  cf.  Bibbeckius 
prol.  p.  146,  Steupius  de  Trobis  p.  110  ||  19  dixit  MF\\  etiam  om.  MF  \  agil- 
lina  B  ||  20  ad  v.  183  in  marg.  Caere  oppidum  uocatur  d~no  toy  x&ivew  .  .  . 
condiderunt  T  ||  apotu  cherin  F.  ceterum  quam  inepte  haec  cum  Servianis  con- 
iuncta  sint  nemo  non  videt  ||  21  pelagi  G  \\  situm  F  ||  22  inuenientes  aquam  T  || 
repperissent  T  ||  24  secutus  F  ||  25  Aeneae]  ei  L  ea  H  ||  praestent  B  ||  nam  et 
illi  BLH  ||  26  et  consilio  tocius  (sic)  ciuitatis  Jiab.  M  ||  27  ad  mintonis  i.  a. 
s.  v.  minio  fluuius  tusciae  ultra  centumcellas  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  181—189.  411 

184.  pyrgi  veteres  hoc  castelluiii  nobilissinium.  fuit  eo  tem- 
pore  quo  Tusci  piraticam  exercuerunt;  nam  illic  metropolis  fuit: 
quod  postea  expugnatum  a  Dionysio  tyranno  Siciliae  dicitur,  de  quo 
Lucilius  scorta  Pyrgensia.  intempestaeqve  graviscae  Gra- 
viscanum  oppidum  alii  intempestum  dicunt  ventis  et  tempestatibus  5 
carens:  quod  nulla  potest  ratione  contingere.  intempestas  ergo  Gra- 
viscas  accipimus  pestilentes  secundum  Plinium  in  naturali  historia 
et  Catonem  in  originibus,  ut  intempestas  intellegas  sine  temperie, 
id  est  tranquillitate:  nam  ut  ait  Cato,  ideo  Graviscae  dictae  sunt? 
quocl  gravem  aerem  sustinent.  10 

185.  ligvrvm  dvctor  nam  Liguria  post  Tusciam  est,  circa  Gallos. 
9     186.    cvnare  quidam  duci  nomen  datum  tradunt  a  Cunaro  monte, 

qui  in  Piceno  est       cvpavo  o  Cupavo:  et  declinatur  cCupavo';  sicut 
cCieero'  cCato'e 

189.  namqve  fervnt  lvctv  cycnvm  phaethontis  amati  Phae-  15 
thon  Clymenes  et  Solis  filius  fuit.     qui   cum   doleret   obiectum  sibi 
ab  Epapho,  rege  Aegypti,  quod  esset  non  de  Sole;  sed  de  adulterio 
procreatuSj  duce  matre  venit  ad  Solem  ^t  pnnnaoi+    •.-.+  c*  -?rc  Zzzzi 
eius  filius,  petenda  praestaret.     quod  cum  Sol  iurasset  per  Stygem 
paludem  se  esse  facturum;  petit  ille   ut   eius   currus   agitaret.     Sol  20 
post  iusiurandum  negare  non  potuit.    acceptis  itaque  curribus  Phae- 
thon;  cum  orbitam  solis  exisset;  et  coepisset  mundus  ardere,  a  Iove 
fulminatus  in  Eridanum  eecidit,  qui  et  Padus  vocatur.     huius  inte- 
ritum  flentes  sorores;  Phaethusa  et  Lampetusa,  deorum  miseratione 
in  arbores  commutatae  sunt;  ut  hic  dicit;   in  populos;   ut  in  buco-  25 
licis  <(VI  63)>,  in  alnos.     fuit  etiam  quidam  Ligus;  Cycnus  nomine; 
dulcedine  cantus  ab  Apolline  donatus,  amator  Phaethontis.     qui  cum 


4  Lucilius]  libr.  inc.  fragm.  CXVII  ap.  Muell.  p.  153    ||    9  Cato]  or.  II  20 
Iord.,  46  Pet.  ||  15  Phaethon  . . .  in  alnos]  exscr.  mythogr.  II  57.  cf.  mythogr.  1 118 


3  dyomsio  F,  corr,  Daniel  \\  qua  F  ||  4  pyrgentia  Daniel  ||  schol.  ad  intem- 
pestaeqve  g.  om.  F  \\  7  accipiamus  ASM\\  secundum  Plinium]  nihil  de  hac  re 
Plinius  habet  ||  9  id  est  in  tranquillitate  M  ||  ut  ait  Cato  om.  M  ||  ait]  ita  H  \\ 
11  ligvrvm  .  .  .  est  hab.  M  ||  nam  om.  M  (add.  m)  ||  Tusciam  Commelinus:  tu- 
scia  M F  \\  12  ad  cinyre  s.  v.  a  monte  cinyro  qui  est  in  piceno  ita  appellatus 
sed  proprium  est  cupabo  T  ||  cycne  Cunare  Daniel.  cf.  BibbecJcii  adnotatio  ad 
v.  186  ||  13  est  om.  Daniel  ||  o  cupauo  AL  hoc  cupauo  8  occupabo  JRH  hic 
cupabo  M  hic  cupauo  F  ||  et  et  Cupavo  om.  MF  ||  Cupavo  .  .  .  fuit  qui  om.  L 
(add.  I)  ||  sicut  et  cicero  et  cato  AS  sicut  cato  uel  cicero  MF  ||  15  pheton 
ASHl  phoeton  E  facton  M  feton  F  ||  16  climenes  AS  climines  BH  cli- 
menis  M F  dimenes  l  ||  fuit  om.  MF  ||  19  petita  M F  ||  stigiem  AS  (corr.  s) 
stige  L  styge  F  ||  20  sese  facturum  H  ||  21  post  iurandum  AS  ||  22  cum  exisset 
orbitam  solis  MF  \\  excessisset  ASBlj  coeperit  AS  \\  23  et  om.  MF\\  24  fle- 
tusa  libri  praeter  M,  qui  faetusa  exhibet  ||  lampatusa  AS  lampesa  L  (lam- 
petusa  l)  iampetusa  M  lampedusa  mythogr.  codex  ||  25  i.  a.  mutatae  s.  deorum 
miseratione  M F  ||   26  quidam  hab.  M  ||  cignus  ABLMF   cicnus  S 


412  SERVII 

euin  fleret  extinctum;  longo  luctu  in  avem  sui  nominis  conversus  est. 
qui  postea  ab  Apolline  inter  sidera  conlocatus  est.  cuius  nune  filium 
Cupavonem  dicit  habere  cycni  pennas  in  galea  ad  formae  paternae 
insigne  monstrandum.  crimen  amor  vestrvm  Phaethontem  ama- 
5  tum  a  Cycno  aut  pie  aut  turpiter,  accipiamus  necesse  est.  si  tur- 
piter,  talis  est  sensus:  crimen  vestrum  est;  o  Cycne  et  Phaethon; 
quod  sic  amastis;  hoc  vobis  tantum  potest  obici.  alii  cvestrum?  pro 
ctuum5  accipiunt;  et  ad  solum  Cycnum  referunt;  ut  <JX  523)>  vos; 
oCalliope;precor.  si  pie  amavit,  secundum  Asprum  ccrimen'  erit 
10  ceausa';  ut  alibi  <(Il  65^>  et  crimine  ab  uno  disce  omnes?  ut  sit 
sensus:  o  Phaethontiades  sorores  et  o  Cycne;  causa  vestrum;  id  est 
vestrae  mutationis;  amor  est;  quia  sic  Phaethontem  amastis7  ut  periretis, 

190.  vmbramqve  sororvm  ambitiose  dictum  pro  cinter  arbores 
de  sororibus  factas'.    et  est  unum  de  his;  quae  habet  VergiMus  ini- 

15  mitabilia  et  sua  propria:    tale  est  illud  sinuatque  alterna  volu- 
mina  crurum;  item  cum  primum  sulcos  aequant  sata. 

191.  mvsa  carmine;  cithara;  cantilena. 

192.  canentem    senectam    qui    canentem    senectam    mollibus 
transegit  in  plumis.         *  canentem  senectam  pro  albo   colore  neoterice 

20  dictum  putant* 

193.  sidera  voce   seqventem    cum    cantu  caelum   petentem: 
vel  quod  est  re  vera  relatus  in  sidera,  sicut  videmus  in  sphaera. 

194.  filivs  deest  *eius\      aeqvales  comitatvs  classe  cater- 
vas  aut  per  naves  aequaliter   habens   distributas   catervas:  aut  ipsi 

25  duci  pares  virtute.  $ 

195.  centavrvm  aut  nomen  navis;  aut  qui  erat  in  navi  pictus. 
198.    ocnvs  iste   est  Ocnus;    quem   in  bucolicis  <(IX  59)>   Bia- 

norem   dicit;    ut    namque    sepulchrum   incipit   apparere   Bia- 
noris.     hic    Mantuam    dicitur    condidisse;    quam    a   matris    nomine 


15  sinuatque]  georg.  III  192  ||  16  cuni  primum]  georg.  I  113  (|  29  hic  Man- 
tuam  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  XV  1,  59 


1  defleret  Fm  ||  longo  luctu  hdb.  M  \\  uersus  est  MF  ||  2  conlocata  F  || 
huius  MF  ||  3  Cupavonem]  cum  pauonem  M,  qui  post  tea  inter  sidera  ab 
aquilone  collocatus  est  addens  ||  pinnas  HMF  ||  5  cigno  amatum  M  a  cigno 
amatum  F  ||  7  hoc  .  .  .  obici  om.  MF  ||  8  referuntur  MF  ||  ut  vos  .  .  .  distri- 
butas  catervas  (v.  194)  om.  H\  9  asperum  Ma  ||  12  quia  .  .  .  periretis  hab.  M  \\ 
quia  Daniel:  que  M  quae  F  \\  sit  F  \\  factontem  M  fetontem  F  \\  14  habebat 
M  ||  uergilius  F  ||  imitabilia  M  imirabilia  F  ||  16  item]  et  MF  ||  17  cithara 
om.  MF  ||  18  quia  MF  \\  senectam  pro  albo  .  .  .  putant  canentem  senectam 
mollibus  .  .  .  plumis  F  ||  mobilibus  L  ||  24  hoc  est  per  naues  L  ||  aequaliter 
habens  per  naues  MF  ||  26  ad  centavkvm  s.,  v.  aut  .  .  .  depictus  (sic)  T  ||  ut 
nomen  G  ||  nauis  est  aut  T  ||  27  agnvs  M  (ognvs  m)  ||  agnus  M  (ognus  m)  aue- 
nus  F  ||  29  hic  .  .  .  appellavit  om.  M 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  X  190—202.  413 

appellavit:  nam  fuit  filius  Tiberis  et  Mantus,  Tiresiae  Thebani  vatis 
filiae;  quae  post  patris  interitum  ad  Italiam  venit.  alii  Manto,  filiam 
Herculis,  vatem  fuisse  dicunt.  hunc  Ocnum  alii  Aulestis  filium,  alii 
fratrem,  qui  Perusiam  condidit,  referunt:  et  ne  cum  fratre  conienderet, 
in  agro  Gallico  Felsinam7  quae  nunc  JBononia  dicitur7  condidisse:  per-  5 
misisse  etiam  exercitui  suo  ut  castella  munirent,  in  quorum  numero 
Mantua  fuit.  alii  a  Tarchone  Tyrrheni  fratre  conditam  dicunt:  Man- 
tuam  autem  ideo  nominatam,  quod  Ftrusca  lingua  Mantum  Ditem 
patrem  appellant,  cui  cum  ceteris  urbibus  et  hanc  consecravit.  man- 
tvs  genetivus  Graecus  est:  nam  si  latine  declinaveris  cMantomV  10 
facit,  sicut  in  Plauto  legimus  Ionis. 

201.  dives  avis  maioribus  praepotens.  et  bene  *dives  avis% 
quia  non  ab  Ocno,  sed  ab  aliis  quoque  condita  fuit:  primum  namque 
a  Thebanisy  deinde  a  Tuscis,   novissime  a  Gallis,  vel,  ut  alii  dicunt, 

a  Sarsinatibus ,  qui  Perusiae  consederant.       sed  non  genvs  omnibvs  15 
vnvm   quia   origo  Mantuanorum   et   a  Tuscis  venit,    qui  in  Mantua 
regnabant,  et  a  Venetis:  nam  in  Venetia  posita  est;  quae  et  Gallia 
cisalpina  dicitur. 

202.  GENS    ILLI    TRIPLEX    POPVLI    SVB    GENTE    QVATERNI    quia 

Mantua  tres  habuit  populi  tribus,  quae  in  quaternas  curias  divide-  20 
bantur:  et  singulis  singuli  lucumones  iroperabant,  quos  tota  in 
Tuscia  duodecim  fuisse  manifestum  est;  ex  quibus  unus  omnibus 
praeerat.  hi  autem  totius  Tusciae  divisas  habebant  quasi  prae- 
fecturas;  sed  omnium  populorum  principatum  Mantua  possidebat: 
unde  est  *ipsa  caput  populis'.  ergo  Vergilius  miscet  novam  et  veterem  25 
Etruriam,  nt  utriusque  principatum  patriae  suae  adsignet,  cum  alio- 
quin  Mantua  ad  haec  auxilia  pertinere  non  debeat,  quia  Aeneas  nulla 

11  Plaiito]  cf.  Aul.  v.  556  ||  17  nam  in  Venetia  .  .  .  dicitur]  cf.  Paul.  hist. 
Langob.  II  23 


^  1  tyberine  M F  ||  mantois  L  (mantus  T)  ||  Thebani  om.  MF  ||  2  quae  ad 
italiam  post  parentis  interitum  uenit  M F  \\  ad  v.  198  quidam  manthos  filiam 
herculis  uatem  fuisse  dicunt  et  in  dltero  marg.  hunc  ognum  alii  .  .  .  consecra- 
uit  T  ||  Manto  ego:  mantos  F  \\  3  Ocnum]  coonum  F  ||  Auletis  Masvicius  || 
4  fratrem]  i.  e.  Aulestis.  cf.  Mueller  Etrusk*  I  125  et  II  287  adnot.  34  ||  peru- 
siuam  F  \\  ferunt  T  ||  5  Felsinam  Chwerius  Itah  ant.  I  p.  255:  celsenam  F 
celsinam  T  \\  Bononia  Gluverius  h  h:  bona  F  boia  T  \\  condiclisset  F  \\  permi- 
sisset  F  ||  6  muniret  T  ||  7  tharchone  F  ||  thyrre  F  ||  fretri  F  \\  Mantuam  .  .  . 
nominatam]  dicta  autem  mantua  T  ||  8  dite  F  ||  9  cui  cum  T:  cui  etiam  cum 
F  ||  et  hanc  T,  om.  F  ||  mantois  L  (mantvs  T)  \\  10  genetivus  .  .  .  Ionis]  graece 
declinavit  nam  si  latine  uellet  mantonis  diceret  ut  ait  plautus  ionis  (iouis  F) 
MF  \\  12  ad  gens  1.  t.  s.  v.  quia  primo  a  thebanis  secundo  a  tuscis  nouissime 
a  gallis  fuit  condita  T  ||  diues  aidis  F  ||  13  Ocno]  hocno  F  Ocno  tantum  Clu- 
verius  h  h  \\  15  percusiae  G  ||  considerant  F  ||  16  quare  L  (quia  T)  ||  efc  a  .  .  . 
regnabant  om.  M  ||  in]  a  F  \\  17  a  uenetiis  BMF  ||  20  tris  M  ||  populi  om.  AS  \\ 
quae  et  in  quaternas  curia  diuidebatur  F  \\  ternis  L  (quaternas  Z)  ||  21  in  tota 
MF  ||  23  praeerat]  imperat  F  ||  25  populi  B  ||  uergilius  F 


414  SERVII 

a  transpadanis  auxilia  postulaverit,  cum  omnis  exercitus  adversum 
Mezentium  uno  loco  eonsederit.  et  propterea  putatur  poeta  in  favorem 
patriae  suae  hoc  locutus,  ut  de  hac  sola  trans  Padum  pro  Aenea  ad- 
versum  Megentium  auxilia  faciat  venisse,  quod  nec  populorum  nomina, 
5  nec  lueumonum  retkderit. 

203.  tvsco  de  sangvine  vires  quia  robur  totum  a  lucumo- 
nibus  habuit. 

204.  in  se  aemat  id  est  odio  sui  in  arma  compellit. 

205.  PATRE    BENACO    VELATVS    HARVNDINE    GLAVCA   MINCIVS   I. 

10  d.  I.  A.  pinv  Benacus  lacus  est  Venetiae;  de  quo  fluvius  nascitur 
Mincius.  iure  ergo  dux  Venetus  fluvium  provinciae  suae  depinxit 
in  navi:  quem  Benaci  filium;  quia  ex  ipso  habet  originem;  dicit. 

207.  gravis  fortis,  ut  <XII  458>  ferit  ense  gravem  Thym- 
braeus  Osirim:  vel  ^gravis'  aut  animo,  aut  aetate,  aut  *gravis'  propter 

15  navem,  nam  sequitur  *cenienaque  aroore  fluctum  verherat  assurgens\ 
CENTENAQVE  arbore  non  ait  remis;  sed  arboribus;  ad  exprimendam 
navis  magnitudinem;  quae  plures  habuit  remorum  ordines:  unde  ait 
Lucanus  <(III  537)>  et  summis  longe  ferit  aequora  remis. 

208.  marmore  mari. 

20  209.    triton  pictus  in  navis  prora:  et  sic  ait  quasi  de  vero  Tri- 

tone,  ut  <VII  785>  galea  alta  Chimaeram  sustinet,  Aetnaeos 
efflantem  faucibus  ignes.  caervla  ccaerula  freta5;  non  ccae- 
rula  concha';  nam  versus  non  stat. 

210.  latervm  tenvs  ut  crurum  tenus,  a%QL  tcov  TtXsvQciv. 
25  hispida  horrida;  saetosa. 

211.  FRONS  hominem  praefert  modo  frontem  primam  partem 
hominis  intellegere  debemus;  nam  hoc  dicit:  a  capite  usque  acl  ima 
latera  hominis  monstrabatur  effigies. 

212.  spvmea  semifero  incertum ,  utrum  pictus,  an  ex  aere  factus. 


10   Benacus  .  .  .  Mincius]   exscr.  Isid.  or.  XIII  19,  -7    ||    24   crurum  tenus] 
georg.  III  53 


1  a  om.  G  ||  2  rnetentium  G  ||  propterea  Daniel:  ppea  F  ||  putatur  scripsi: 
putetur  F  ||  poeta  inj  poetarn  G  \\  4  uenisse  et  quod  2^et  delevi  ||  5  loco- 
monum  F  \\  retulerit  G  \\  6  lucomonibus  libri,  nisi  quod  lucumonibus  ar  \\ 
9  patri  JRL  ||  12  quia  A:  quae  M  qui  reliqui  ||  originem  dicit]  filium  origine 
ducit  M  ||  13  ut  ferit]  inferet  F\\  fert  AS  \\  timbreus  B  thymbreus  M  tym- 
breus  reliqui  ||  14  osirin  A  osyrin  HM  ||  ad  gkavis  s.  v.  fortis  uel  grauis  aetate 
aut  grauis  animo  aut  etiam  grauis  propter  nauem  T  ||  aut  gravis]  atguis  F  \\ 
16  ita  non  ait  ASLH\\  18  longa  M\\  petit  F\\  ramis  M\\  20  trito  F  ||  post 
prora  s.  v.  manus  recens  sedere  add.  in  Floriacensi,  inde  in  navis  prora  sedens 
Daniel  ||  21  sustineat  F  \\  22  caervla  concha  exterrens  freta  caerula  freta  (c.  f. 
om.  G)  non  concha  (conca  G)  cerula  ne  non  stet  uersus  si  cerula  fuerit  septi- 
mus  casus  F  ||  24  axpi  tlo  pia  gipujn  F  ||  25  horrida]  terga  M ,  om.  F  \\  26  pri- 
mam  om.  F  \\  27  hominis  partem  intellegimus  F  ||  28  littera  11  ||  29  incertam  F 


COMM.  m  VERG.  AEN.  X  203-220.  415 

213.  tot  lecti  proceres  quare  Tarchonem  praeteriit:  an  quia  illi 
omnes  sub  imperio  eius  fuerunt?  ter  denis  triginta  accipiamus 
naves  fuisse,  non,  ut  quidani  volunt,  singulos  cluces  tricenas  naves 
habuisse:  nam  enumeratorum  militum  non  convenit  numerus,  prae- 
sertim  cum  sequatur  csubsidio  Troiae??  id  est  parvo  auxilio:  nam  5 
apud  maiores  bella  non  ambitu,  sed  virtute  constabant.  troiae  aut 
castra  Aeneae  dixit:  aut  *Troiae9  pro  Troianis. 

215.  iamqve  dies  caelo  concesserat  non  dicit  diem  intervenisse; 
nam  supra  ait  <147>  media  Aeneas  freta  nocte  secatat  et  *caelo 
concesseraf  pro  *in  caelo%  et  deest  *nocti\  10 

216.  noctivago  nomen  mire  conpositum.  phoebe  luna,  sicut 
sol  Thoebus??  item  cTitan?  sol,  et  cTitanis'  luna.  describit  autem 
noctem  mediam  et  dicit  finitum  diem  secundum  Romanum  ritum? 
qui  a  media  nocte  diem  numerant,  et  noctem  similiter  a  medio  die. 
nec  lunae  fit  sine  causa  commemoratio:  nam  aliter  nymphae  videri  15 
non  poterant. 

217.  neqve  enim  m.  d.  c.  q.  parenthesis  est. 

218.  clavvmqve  regit  pro    c clavo    navem  regit9.         clavvmqve 
regit  iam  ei  et  in  quinto  libro  <868)>  dedit  gubernandi  peritiam. 
velisqve  ministrat  *velis9  qitidam  dativum  volunt,  non  dblativum,  ut  si  20 
dicamus  aliquem  ministrare  convivis. 

219.  medio  IN  SPATio  inter  navigandum.  chorvs  comitvm 
nymphae  de  navibus  factae.     et  mire  *comitum'7  quia  cum  eo  venerant. 

220.  alma  cybebe  a  Cybebo  Phryge,  qui  primus  ei  sacrum  insti- 
tuit.       cybebe  alma   mater  deum?   dicta  Cybele  vel  utco  xov  %vfiC-  25 


1  ad  v.  213  in  marg.  Tarchonem  ideo  praeterit  quia  omnes  istae  naues  et 
duces  sub  imperio  eius  fuerunt  T  ||  tharchonem  F  tharconem  G  ||  3  uoluit  H  \\ 
trigenas  B  tricinas  F  ||  5  sequantur  F  ||  6  ambitus  sed  H  ambitus  et  F  ||  ad 
troiae  s.  v.  aut  castris  aeneae  aut  troiae  pro  troianis  dicit  siue  propterea 
troiae  quia  salus  in  patria  consistit  quam  moliebantur  T.  (siue  .  .  .  molieban- 
tur  illis  similia  sunt  quae  Tih.  Donatus  ad  h,  v.  adnotavit.)  ||  sed  troiae  F  || 
10  ad  concesserat  s.  v.  aut  recesserat  aut  subaudiendum  est  nocti  T  ||  pro  in 
caelo  Masvicius:  pro  eaelo  F  ||  11  cvrrv  noctivago  cursus  enim  lunae  non  re- 
ctus  est  per  zodiaci  medium  sicuti  solis,  qui  cursus  agit  per  eclipticam  lineam 
quae  zodiacum  bifariam  diuidit,  cum  luna  ad  extremas  zodiaci  decurrat  oras, 
nunc  in  austrum  nunc  in  septemtrionem  declinans  et  uagans.  id  autem  uagum 
appellatur  quod  non  rectam  secat  uiam,  sed  errave  dicitur,  unde  et  ccnb  rvtg 
Tilavqg  id  est  ab  errore  ac  uagatione  7ilavr\tai  uocati  sunt  D  ||  13  romanorum 
B  ||  15  luna  F  ||  fit  om.  F  ||  causa  .  .  .  videri  om.  F  \\  18  ad  clavvmqve  r.  s.  v. 
id  est  clauo  regit  nauem  T  ||  regit  et  dat  aeneae  sicut  in  quinto  libro  guber- 
nandi  dedit  peritiam  F  ||  21  conviviis  Lion  \\  25  Servianum  lemma  om.  F  || 
cybebe  M :  cybele  reliqui.  cybelle  Steplianus.  idem  Italorum  libri  exhibere  vi- 
dentur;  Wagnerus  enim  ad  v.  220  haec  adnotavit  *Oybelle  Servium  legisse,  ut 
est  in  codice  Dresdensi ,  jprobat  ipsius  scholion  ^Cybele  autem  Bacchius  est; 
nam  Cybele  Anapaestus  estf\  ||  dictam  M\\  cybele  ASBH:  cybebe  M   cybebo 

T 

F,  om.  L  ||  vel  om.  UF  ||   ano  toy  kbicai  tnn  K€cf>aAHN  A    atfo  toy  kabicai  th 
ko(|)aahn  B    (ccito  xov  KvfiiGtccv  ty\v  %s(pccXrjv  quod  vulgo  editur  P.  Daniel)    ano 


416  SERVII 

<5ai  rrjv  KEcpaArjv,  id  est  capitis  rotatione,  quod  seinper  Galli?  per 
furorem  motu  capitis  comam  rotantes,  ululatu  futura  praenuntiabant: 
Lucanus  <T  566)>  crinemque  rotantes  sanguinei  populis  ulu- 
larunt  tristia  Galli.  cOybebe'  autem  bacchius  est;  nam  cCybele'? 
5  anapaestus  est,  ut  <(III  111)  hic  mater  cultrix  Cybele,  vel  a 
Cybelo  sacerdote  f  dici  vel  a  Cybele. 

222.  innabant  pariter  quia  de  navihus  versae. 

223.  qvot  peivs  id  est  *quantae' ;    ad  numerum  retulit:   ergo 
subtraxit  ctot'. 

io  224.    lvstrantqve  circumdant  et  circumeunt. 

225.    doctissima  cymodocea  poetice,  sicut  etiam  mutatio  ipsa 

confingitur:  ergo  *doctissima'  quae  divinitus  hanc  doctrinam  fuerit  con- 

secuta:  nam   stultissimum  est;   quod  ait   quidam:    ideo  cdoctissima?? 

quia  Ilionei  navis  fuit. 
15  226.    pone  seqvens  hoc  quidam  ideo  dictum  tradunt,  quod  adversae 

videri  nolunt:  unde  est  transque  caput  iace,  ne  respexeris. 

DORSO  eminet  peritia  natandi  ostenditur. 

227.    tagitis  aut  ipsa  tacita;  aut  pro  *tacite  et  leniter\         svb- 

remigat  subnatat. 
20  228.    ignarvm  adloqvitvr  aut  praesentiae  suae  ignarum,  aut  quod 

16  transque]  buc.  VIII  102 


TE 


toy  KibTY//  TINH  K€4>dAHN  L  (te  superscr.  Z)  ario  toy  kybicm  tnn  k€c|>aann  H 
ano  toy  KYBicee  thn  Kecj^aaHN  M  apo  ton  KYBiCTdi  tun  K€4>aANN  F.  cf.  ad  Aen. 
III  111.  e  Sangdllensi  Hagenus  nihil  enotavit  \\  1  ratione  F  rotatione  man.  rec.  || 
calli  H  ||  2  motu  capitis  per  fcirorem  F  ||  ululatum  LH  ||  pronuntiabant  F  \\ 
3  sanguinei  MF:  sang.  vel  sang.  reliqui  \\  populeis  F  ||  ulularnnt  om.  M  ||  4  tri- 
stiae  M  ||  cybebe  M  cibebe  S:  cybele  AF  Bele  li  cybelle  L  c.  bele  H  \\ 
bachius  ALM  bachus  B  ||  cybele  AMH:  cybebe  Sl  chybele  B  cibele  L  ci- 
bebe  F  ||  5  hinc  L  \\  mater]  magister  F  ||  cybebe  F  ||  vel  .  .  .  Cybele  om.  F  |( 
6  cibelo  ASL  (cybebo  T)  ||  sardote  AS  ||  dici]  dicit  L,  om.  M.  dicuntur  Lion  \\ 
uel  a  cibe  A  uel  a  cibebe  S  ||  scholium  aut  sic  videtur  constituendum  esse  mater 
deum,  dicta  Cybele  vel  anb  .  .  .  tristia  Galli,  vel  a  Cybelo  sacerdote  vel  a  Cy- 
belo  monte.  Cybebe  autem  .  .  .  anapaestus  ut  chic  mater  cultrix  Cybele',  aut 
sic  mater  deum  dicta  Cybebe  anb  .  .  .  anapaestus  ut  .  .  .  Cybele.  Cybele  autem 
vel  a  Cybelo  sacerdote  dicta  vel  a  Cybelo  monte.  neque  tamen  adversabor  si 
quis  p.  415,  25  dicta  Cybebe  anb  e.  q.  s.  scribendum ,  vel  a  Cybelo  .  .  .  Cybele, 
quae  omittit  Floriacensis ,  secludenda  esse  dicet  |J  8  qvod  ASHF  ||  10  ad  lv- 
steantqve  s.  v.  circumdant  T  ||  11  cymodocea  . .  .  ideo  doctissima  om.  M  ||  etiam] 
et  F  ||  12  consecutam  F  ||  13  ideo  .  .  .  fuit]  ilione  in  auem  fuisse  et  ideo  eam 
esse  doctissimam  fandi  F.  ceterum  is  qui  Tironianis  notis  utebatur  in  Turonensi 
haec  adscripsit  haec  nauis  fuerat  ilionei.  et  quia  ilioneus  ubique  eloquentissi- 
mus  introducitur  recte  eius  naui  eloquentia  datur.  ||  15  ad  v.  226  in  marg.  retro 
incedens.  et  pone  dicit  quia  nolunt  se  dii  uidere  (l.  uideri)  unde  est  trans  caput 
iace  ne  respexeris  T  \\  dictam  F  ||  aduse  uidere  F  adverse  videri  JDaniel  ad- 
versae  videri  Commelinus  ||  16  caput  om.  F  ||  iace  ne]  iacere  F  (iace  nec  Ver- 
gilius)  ||  17  natantis  F  \\  18  ad  tacitis  s.  v.  aut  tacita  ipsa  aut  tacite  id  est 
leniter  T  \\  ipse  F  ||  tacitus  JDaniel  ||  lenr  G  j|  20  ad  ignarvm  s.  v.  aut  prae- 
sentiae  suae  ignarum  aut  mutationis  nauinm  inscium  T  ||  ad  praesentiae  sua 
ignarum  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  222—234.  417 

e  navibus  nymphae  factae  sunt.  vigilasne  devm  g-ens  aenea  vi- 
GiLA  verba  sunt  sacrorum;  nam  virgines  Vestae  certa  die  ibant  ad 
regem  sacrorum  et  dicebant  cvigilasne  rex?  vigila\  quod  Vergilius 
iure  dat  Aeneae,  quasi  et  regi  et  quem  ubique  et  pontificem  et  sa- 
crorum  inducit  peritum.  et  bene  primo  interrogat,  deinde  quod  vigilat,  5 
approbat  cdeum9  autem  cgens5  propter  (IX  639>  dis  genite  et 
geniture  deos. 

229.  velis  inmitte  rvdentes  hoc  est  rudentibus  vela  inmitte,  id  est 
laxa,  ut  est  illud  notas  oder  attulit  auras.  inmitti  autem  dicuntur 
rudentes  cum  vela  laxantur.  10 

230.  sagro  de  vertioe  argute  *sacro\  ne  miretur  Aeneas  deas  factas. 
pinvs  hoc  loco  secundum  quartam  dixit  declinationem,  in  buco- 

licis  <(VIII  22)>  iuxta  secundam,ut  Maenalus  argutumque  nemus 
pinosque  loquentes  semper  habet.  NOS  SVMVS  loquitur  per 
definitiones.     sane  declamatorie  hos  versus  explicuit.  15 

231.  perpidvs  qui  post  foedus  bella  commovit:  hinc  Latinus 
<VTI  595)>  ipsi  has  sacrilego  pendetis  sanguine  poenas.  alii 
e  eommuni  sermone  perfidum  Butulum  dici  volunt,  quia  ipsa  Troiana 
est.  vt  autem  pro  ^quoniam? :  Plautus  in  Pseudulo  <II  2;  66>  ut 
lassus  veni  de  via,  me  volo  curare,  et  in  Mostellaria  <J  3;  63>  20 
eundem  animum  mihi  oportet  esse  gratum  ut  impetravi  pro 
*quoniam\ 

232.  praegipites  nomen  pro  adverbio,  *praecipitanter\ 

233.  rvmpimvs  propter  illud  <TX  117)>  continuo   puppes   ab- 
rumpunt  vincula  ripis.       invitae  ac  si  diceret:  malueramus  tibi  25 
potius  servire;  quam  in  njmpharum  numina  commutari.         teqve 
per  aeqvor  qvaerimvs  id  est  haec  nobis  vagandi.est  causa;  ut  te 
invenire  possimus. 

234.  repecit  aut  W  vacat:  aut  quia  ante  in  ipsis  forma  fue- 
rat  navium.     ergo  alteram  fecit.  30 

9  notas]  georg.  III  251 


3  uigilia  L  uigilu  H  \\  uergilius  F  ||  4  et  ante  quem  om.  ASRL  ||  8  ad 
inmitte  s.  v.  laxa  T  |f  ardentes  G  I)  9  udor  F  ||  10  radentes  F  ||  11  ad  sacro 
d.  v.  s.  v.  hoc  argute  dicit  ne  miretur  aeneas  deas  esse  T  ||  12  dixit]  dicit  R, 
om.  AS  ||  13  argumentumque  A  (men  del.  a)  argentumque  M  ||  14  nos  .  .  .  de- 
finitiones]  et  loquitur  per  definitiones.  Nos  sumus  ideae  pinus  niphe  classis 
tuas  sane  e.  q.  s.  F  ||  17  pendes  R  \\  ad  v.  231  in  marg.  quidam  communi  ser- 
mone  .  .  .  quoniam  T  ||  18  volunt  om.  F  ||  19  autem  om.  F  ||  pro  quoniam  po- 
suit  T  ||  20  lapsus  F  ||  immostellariae  F  in  mustellaria  T  ||  21  undem  F  || 
oportet  ex  oportebit  T  ||  ut  impetraui]  impetu  qui  F  ut  impetu  T  ||  22  ad 
praecipites  s.  v.  praecipitanter  T  ||  precipientes  67  ||  pro]  quod  G  ||  pro  praecipi- 
tantur  G  ||  24  ad  rvpimvs  s.  v.  propter  .  .  .  ripis  T  ||  continue  F  ||  25  malueram 
M  J|  26  nomina  HF  ||  27  causa  est  F,  ut  .  .  .  possimus  omittens  ||  te  invenire] 
te  iuuare  Fabricius ,  te  invenire  et  iuvare  Masvicius  \\  29  reuocat  ASH  uacat 
re  F  ||  in  ...  navium]  nauum  iniserat  forma  F  ||  30  alteram  Dcmiel:  altam  F 


418  SERVII 

235.  dedit  esse  deas  Graeca  figura,  at  <(V  262^>  donat 
habereviro.       ae  vvm  inmortalitatem.       agitare  dtdysiv,  hoc  est  agere. 

238.  iam  loca  ivssa  tenent  ut  et  supra  <(VIII  547>  diximus, 
hoc  ncczcc  %b  6iG)7tGJ{isvov  accipienduni  est;  nam  intellegimus,  eum 
5  equites  misisse  per  terram. 

240.  ne  gastris  ivngant  aut  *se'  subaudis:  aut  ciungant'  pro 
ciungantur\ 

241.  socios  veniente  vogari  antiquo  verbo  militiae  usus  est:  viros 
enim  *vocari'  significat  eos,   qui  necessitate  in  bellum,  non  voluntate 

10  conveniunt. 

244.  grastina  lvx  deest  *veniat%  hoc  est  crastina  lux  veniat  tan- 
tum.  [et  crastina  lux\  si  ad  Aeneam  referas  *spectabis'  et  *non  inrita 
dicta  putaris',  *crastina  lux'  subaudiendum  *cum  venerif.  si  autem  ad 
lucem  *spectabitf  legas,  ^crastina  lux*  suspendendum.   quidam  ceastina 

15  LVX   MEA    SI   NON    INEITA    DICTA    PVTAEIS    INGENTES    EVTVLAE    SPE- 

ctabit  caedis  aceevos  cspectabit'  est  vera  lectio,  et  ordo  est  csi 
mea  dicta-  inrita  non  putaris,  crastina  lux  ingentes  acervos  caedis 
videbit':  nam  male  quidam  cspectabis*  legunt  et  ad  lucem  referunt. 
quod  non  procedit;  nullus  enim  sic  loquitur:  o  Aenea,  nisi  quae 
20  dico  minime  credis,  o  lux  crastina  ingentes  caedis  acervos  videbis. 
alii  more  antiquo  *lux3  pro  *luce'  accipiunt:  Lucilius  in  tertio  hinc 
media  remis  Palinurum  pervenio  nox  pro  *nocte\  Longus  ait 
deest  *venerif:  unde  et  ipse  *spectabis'  legit 

246.  dextra  discedens  inpvlit  mire  *  discedens' :   adiuvatur  enim 
25  pulsus  recedente  eo  qui  inpulerit. 

247.  havd  ignaea  modi  inpulit  navem  libramenti  peritia  et 
moderationis:  quippe  quae  fuerat  navis.        fvgit  pro  ^velociter*  posuit. 


21  Lucilius  in  tertio]  fragni.  XV  ap.  Muell.  p.^  13 


2  ad  aevvm  s.  v.  immortalitatem ,  ad  agitare  s.  v.  agere  T  ||  diatein  F  || 
3  tenet  MF  ||  dixit  F  \\  4  nam  intellegimus  equites  eum  per  terram  quas  paulo 
post  pallas  fugientes  reuocat  misisse  F  ||  8  ad  v.  241  in  marg.  cum  dicit  so- 
cios  uocari  primus  in  arma  iube  antiquo  uerbo  .  .  .  conueniunt  T  ||  11  ad  cra- 
stina  l.  s.  v.  scilicet  ueniat  tantum  T  ||  12  et  crastina  lux  seclusi  j|  et]  fort.  ut 
vel  ut  et  ||  13  crastina]  et  crastina  Daniel  ||  si  autem  ad  lucem]  scilicet  *referens* 
||  14  crastina  lux  suspendendum]  i.  e.  post  rcrastina  luxy  sermo  suspendendus 
est.  suspendendum^^'sfo>m,  ut  quidam  ad  Servium  eosque  qui  sententiam  eius 
probant  referatur.  Daniel  post  suspendendum  quidam  lacunam  indicavit.  cete- 
rum  Masvicius  et  JBurmannus  crastina  lvx  . .  .  quidam  non  ediderunt.  ac  verum 
est  deest  .  .  .  tantum  et  si  ad  Aeneam  .  .  .  cum  venerit  verba  non  solum  inter 
se  simillima  esseP  sed  etiam  ad  illud  redire  quod  infra  Longo  iribuitur  ||  16  spe- 
ctabit  om.  F  ||  haec  est  uera  lectio  F  ||  18  spectabilis  H  ||  19  nisi  scripsi:  si 
libri  i|  20  minime]  firmiter  M l  \\  22  pro  nocit  F,  corr.  Daniel  \\  24  adiuuator  F  || 
25  pulsas  F  \\  26  nouem  F  ||  libramenti  peritia  Heynius  adnot.  ad  v.  247 :  libra- 
mento  peritiae  F  ||  27  schol.  ad  fvcht  ante  schol.  ad  havd  i.  m.  hab.  F  ||  ad 
fvgit  s.  v.  fugit  a  Q.  ad)  celeritatem  nimiam  pertinet  T  ||  fort.  pro  ?velociter 
pergit  vel  procedit'  posuit.  possis  et  propter  velocitatem  posuit 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  235-256.  419 

248.  ocior  et  iacvlo  breviter  tribus  comparavit,  quoniam  et  sagit- 
tam  ventis  aequavit. 

249.  inde  aliae  celerant  cvrsvs  hoc  est,  inde  aliae  nyniphae 
alianim  navium  eursus  celeriores  efficiunt,  sicut  fecerat  Cymodocea. 
an  *aliae9  naves?         inscivs  id  est  rerum  quas  audierat;   nam  cre-  5 
dere  ex  aperto  non  poterat. 

250.  omine  augurio  promissae  victoriae. 

251.  convexa  hic   zconvexa9   epitheton  est,  quia  ait  ^supera  con- 
vexa9 :  alibi  solum  c convexa9  principale  est. 

252.  alma  paeens  idaea  devm  alma  proprie  est  tellus  ab  eo  10 
quod  nos  alat?   abusive   tamen  etiam  aliis  numinibus  hoc  epitheton 
datur.     terram   autem  ipsam   constat   esse   matrem    deum:    unde   et 
simulacrum  eius  cum  clavi  pingitur;  nam  terra  aperitur  verno,  hie- 
mali  clauditur  tempore.         dindyma  mons  Phrygiae. 

253.  tvrrigeraeqve  vrbes  civitates  turritae?  quas  terra  gerit;  15 
unde    et   cum   corona    turrita    mater    pingitur   deum.         ad   frena 
LEONES    ideo    hoc    fingitur,    quod   omnis   feritas    maternae   subiacet 
adfectioni    et   subiugata   est.     figurate  autem  *leones  ad  frena  cordi9, 
id  est  frenati  leones. 

254.  propinqves  familiare  efficias?  prosperes,  matures,  propitium  20 
facias,  ut  (1  526^>  et  propius  res  aspice  nostras. 

255.  phrygibvsqve  adsis  ac  si  dieeret,  et  cultoribus  tuis. 

256.  tantvm  efpatvs  breviter?  ut  supra  <(251>  ait,  propter 
lucem  iam  maturam,  id  est  plenam;  nam  non  crepusculum?  sed  lux 
iam  matura  describitur.  revolvta  id  est  aperta,  sicut  contra  25 
involutum  dicimus  esse  quod  clausum  est.  rvebat  autem  non 
occidebaty  sed  oriebatur?  cum  impetu  veniebat,  quia  per  orbem:  ut 
<(II  25(J>  et  ruit  Oceano  nox.  et  est  in  sensu  hysteroproteron : 
prius  enim  nox  fugatur?  sic  dies  oritur. 


10  Alma  .  .  .  tempore]  exscr.  mythogr.  III  2,  3 


3  hoe  est  Daniel,  est  om.  F  ||  4  celeriores  efficiunt]  efficiunt  contationes  F, 
celeriores  om.  G.  fortasse  in  archetypo  fuit  efficiunt  citatiores  ||  8  ad  convexa 
s.  v.  conuexa  aut  aliquando  est  epiteton  ut  in  hoc  loco  aut  principale  ut  (cf. 
IV  451,  VII  543)  per  caeli  conuexa  T  ||  epiteton  Gr  ||  quia  Danieli  qui  F  || 
10  alma]  ordo  est  alma  F  ||  proprium  AS  \\  11  tamen  om.  MF  ||  numinibus 
M F:  nominibus  reliqui  ||  15  tera  F  ||  16  cum  terrata  corona  mater  deum  pingitur 
F  ||  17  ideo  hab.  M  ||  maternae]  id  est  terrae  superscr.  1 1|  subiecit  AS  subiace- 
ret  F  \\  18  et  subiugata  est  om.  F  \\  ad  ad  frena  s.  v.  id  est  frenati  T  ||  cordi] 
biiugi  Daniel  ||  20  familiare]  facilius  F  ||  ad  propinqves  s.  v.  propitium  facies 
(sic)  matures  T  ||  maturas  F  ||  23  effatvr  F  ||  ait]  dixit  F  ||  24  non]  nec  F  || 
culum  (de  *crepusculum')  .  .  .  prius  om.  H  ||  25  sicut  e  contrario  quod  inuol- 
uitur  clausum  est  F  ||  28  est  autem  in  sensu  ysteronproteron  ante  enim  est  ut 
nox  fugetur  et  sic  lux  aduentet  natura  F.  (natura  videtur  ex  lemmate  inse- 
quentis  scholii  per  errorem  iterato  ortum  esse.    naturae  coni.  F.  Schoellius) 

Servii  comm,  Vol.  II.  3?asc.  II.  28 


420  SEBVII 

257.  matvra  multa,  quasi  tempestiva  et  quam  iam  esse  oportebat: 
aut  satis  plena  et  clara. 

258.  socns  edicit  secundum  dicta  nymphae.  f  signa  seqvan- 
tvr  numquid  literarum  figura  faciunt  pervolutam?        signa  seqvan- 

5  tvb  vel  tesserae  vel  tubaruni,  vel  re  vera  signa  militaria. 

264.  qvales  svb  nvbibvs  atris  altis  modo. 

265.  strymoniae  vero  grves  a  fluvio  Thraciae  Strymone,  iuxta 
quem  habitant.  haec  autem  comparatio  non  ad  telorum  pertinet 
iactum?  sed  ad  Troianorum  clamorem. 

10  266.    fvgivntqve    notos    aut    quosvis    ventos    frigidos:    nam 

etiam  grues  significant  tempestatem  futurain,  ut  in  georgicis  (I  374> 
legimus  aut  illum  surgentem  vallibus  imis  aeriae  fugere 
grues:  aut  re  vera  cnotos?;  horum  enim  calorem  fugiunt  cum  rever- 
tuntur  in  Thraciam  ex  Aegypto.         secvndo  num  laeto?   Troianorum 

15  clamor  ex  gaudio. 

269.  adlabi  classibvs  aeqvor  cum  classibus  labi;  aut  aequore 
classem  laoi  quidam  ita  exponunt,  ut  hoc  ad  phantasiam  Butulorum 
referant,  quoniam  admirantibus  Ms  imde  tanta  fiducia  animos  Tro- 
ianorum  incessisset,  repentina  facies  multarum  navium  adpropinquan- 

20  tium  perinde  visa  est,  atque  si  ipsum  aequor  cum  classibus  attdberetur. 

270.  ardet  apex  capiti  ex  sequentibus  intellegimus  Aeneae 
armorum  fieri  descriptionem;  nam  dicturus  est  <(276>  cat  non  audaci 
Turno  fiducia  cessit',  quamvis  talia  arma  conspiceret.  si  tamen 
primam  respicias  conexionem,  quasi  de  Turno  videtur  dicere:  quod 

25  non  procedit.  capex'  coni  altitudo  hoc  loco.  est  autem  Homeri  et 
locus  et  comparatio.  hoc  autem  iste  violentius  posuit,  quod  ille 
stellae    tantum    facit   eomparationein,    hic    etiam    stellae   pestiferae, 

25   apex  coni  altitudo]   cf.  Isid.  or.  XVIII  14,  2  et  Serv.  ad  Aen.  XII  492 


3  secundum  edicta  M  ||  Floriacense  ad  signa  s.  scholium,  quod  non  recepit  Mas- 
vicius,  Burmannus  a  Gerda  et  aliis  ad  ea  quae  v.  265  sqq.  de  gruibus  dicta  sunt 
relatum  esse  narrat.  interpretem  scripsisse  conicio  dant  signa  num  quia  litterarum 
figuras  faciunt  per  volatum?  cf.  Serv.  ad  Aen.  1  398.  pro  figura  Daniel  figu- 
ram  edidit  \\  4  seqvamvb  M  ||  5  uel  tubarum  uel  tesserae  uel  re  uera  signum  li- 
taria  F  ||  6  qvalis  libri  \\  altis  modo]  id  est  altis  M  ||  7  vero  om.  F  \\  strimo- 
niae  JR  ||  9  clamorem]  nam  et  homerus  sic  posuit  a  quo  sumpta  est  comparatio 
(II.  III  2)  TQcosg  {isv  yilayyy  .  .  .  %av.r\v  SQtda  TtQOQpSQOvxai  add.  D  ||  10  nothos 
AB  nhotos  L  natos  M  ||  frigidos  om.  F  ||  11  etiam]  etiam  et  F  ||  grues]  gra- 
uem  M  ||  ut  . . .  legimus]  ut  ostendit  ipse  uergilius  dicens  F  ||  12  aut]  ut  ASl  \\ 
13  grues]  graues  F  \\  14  in  Thraciam]  ad  macedoniam  F  j|  16  labi  cum  clas- 
sibus  F  ||  11  ad  v.  269  m  marg.  quidam  .  .  .  allaberetur  T  ||  ut]  et  Daniel  || 
18  referant  T:  referunt  F  \\  animos  T.  i.]  animorum  inuasisset  teucros  T  \\  ani- 
mos  Masvicius:  animo  F  ||  19  reptina  F  (repentina  G)  ||  navium  om.  F  \\  20  ac 
si  T  atque  se  G  \\  alaberetur  F  \\  22  at  non]  cf.  IX  124  ||  23  quamvis]  licet  F  \\ 
25  apex  .  .  .  loco]  apicem  tamen  modo  coni  altitudinem  dicit  F  ||  26  compa- 
ratio]  II.  XXII  26—31  add.  Stephanus  Fabricius  alii,  II.  VI  506  ag  d'  ots  zig 
.  .  .  HTtitmv  add.  D.    Servius  ipse  II.  V  4  sqq.  comparari  voluisse  videtur. 


COMM.  m  VERG.  AEN.  X  257—272.  421 

respiciens  quas  clades  Rutulis  sit  inlaturus  Aeneas.  possumus  tamen 
*apex  capiti9  accipere  utrumque  eum  fuisse  conplexum  cum  dicit  *ardct 
apex  capiti  cristisque  a  vertice  flamma  funditur9,  et  sacerdotis  per  api- 
cem  et  viri  fortis  facere  mentionem.  dicitur  autem  apex  virga,  quae 
in  summo  pilleo  flaminum  lana  circumdata  et  filo  conligata  erat,  unde  5 
etiam  flamines  vocabantur.  hoc  autem  nomen  a  veteribus  tractum  est: 
apere  enim  veteres  ritu  flaminum  adligare  dicebant;  unde  apicem 
dictum  vohmt. 

272.  cometae  sangvinei  lvgvbre  rvbent  pro  clugubriter'. 
cometae  autem  latine  crinitae  appellantur.  et  stoici  dicunt  has  stel-  10 
las  esse  ultra  xxxn.  quarum  nomina  et  effectus  Avienus7  qui  iambis 
scripsit  Vergilii  fabulas,  memorat.  Plinius  etiam  Secundus  dicit, 
cometas  stellas  esse  naturales,  quae  apparent  certis  temporibus. 
item  hoc  quoque  commemorat?  cometas  fieri  de  planetis  quinque, 
unde  interdum  bonum;  interdum  pessima  significant.  nam  si  de  15 
Venere  aut  love  fiant?  optima  praenuntiant;  si  de  Marte  aut  Sa- 
turno,  deteriora:  nam  Mercurialis  semper  talis  est,  qualis  ille  cui 
cohaeret;  unde  et  minister  deorum  fingitur.  hinc  est  ergo  quod 
modo  ait  *cometae  sanguinei  lugubre  rubent',  id  est  noxii.  hanc 
stellam  Electram  dicunt,  cum  qua  Iuppiter  concubuit  quae  cum  Troiam  20 
ardentem  videret,  capillum  lacerabat  atque  ita  in  astra  est  recepta.  sane 
Avienus  cometarum  has  differentias  dicit:  stella,  quae  obliquam  facem 
post  se  trahens  quasi  crinem  facit,  Hippius  vocatur.  ista  si  ab  occasu 
solis  in  ortum  veniat,  mala  Persidi  et  Syriae  ostendit;  si  ad  meridiem 
attenderit ,  Africam  et  Aegyptum  a  malis  relevat,  solis  pecoribus  pestem  25 


4  dicitur  autem  apex  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  XIX  30,  5  ||  10  cometae  .  .  .  me- 
morat]  exscr.  Isid.  or.  III  70,  17  ||  11  Avienus]  in  Arateis  Avienus  cometarum 
nomina  et  effectus  non  commemorat  ||  12  Plinius]  nat.  hist.  II  §  89  de  cometis 
loquitur:  neque  tamen  illa  quae  Servius  ei  tribuit  ibi  inveniuntur.  ceterum 
Serviana  exscripserunt  schol.  Strozzianus  ad  Germ.  Ar.  p.  186,  15  Breys.  et 
mythogr.  III  9,  6  ||  19  Hanc  stellam  .  .  .  recepta]  cf.  Avien.  Arat.  585  sqq.; 
schol  Germ.  p.  149  Breys. ;  schol.  Luc.  I  529 


1  quasi  (l.  quas  sit)  rutulis  clades  inlaturus  F  \\  2  cum  dicit  .  .  .  funditur 
secludenda  videntur  \\  3  a]  ac  F  ||  4  fortis]  fortes  F  \\  5  pileurn  F,  correxi.  cf. 
Serv.  ad  Aen.  11  683.  pileum  Commelinus  ||  lana  Gommelinus:  luna  F  ||  10  co- 
metas  autem  latina  lingua  crinitas  appellamus  has  autem  stellas  storci  ultr 
xxx  a  (sic)  dies  esse  dicunt  F  ||  isthoici  H  ||  11  affectus  BH  \\  abienus  M  abiemus 
F  ||  12  commemorat  qui  uirgilii  fabulas  iambis  scripsit  F  ||  13  apparent]  appel- 
larent  F  ||  14  item]  ita  F  ||  15  bona  M ,  bonum  interdum  om.  F  ||  16  pronun- 
tiant  ASH  \\  optima  p.]  meliora  significant  F  ||  17  mercualis  AS  (corr.  as) 
mercurius  F  ||  18  fungitur  M  \\  19  ait  modo  F  \\  hanc  stellam  . .  .  quaerat  hab.  T 
21  uiderat  libri,  corr.  Baniel  ||  ita  om.  T  ||  22  auienius  F  ||  comitarum  F  ||  facem 
post]  facemq:  F  ||  23  crim  F  ||  ippius  F  iuppius  G  ippyus  T  \  24  solis  om.  T  || 
hortum  G  ||  perside  F  perside  T  ||  sirie  G  sirie  T  \\  25  adtenderit  G  ||  aficam  F  || 
egiptum  T  ||   reuelat  F 

28* 


422  SERVII 

denuntians;  si  septemtrionem  respexerit,  Aegyptum  bellis  et  miseriis  pre- 
mit;  si  oceidentem  attenderit,  gravat  Italiam  et  quicquid  ab  Italia 
usque  ad  Hispanias  tenditur;  si  a  meridie  in  septemtrionem  ierit,  a 
bellis  quidem  externis  securitatem  denuntiat,  sed  seditiones  domesticas 
5  significat.  alter  cometes  est,  cui  ex  gladio  nomen  est,  nam  graece 
^icpiag  appellatur.  cuius  tractus  est  longior  et  pallidus  color,  neque 
comas  habere  dicitur,  et  hehetior  eius  flamma  est.  qui  si  orientem  atten- 
derit,  regem  Persidis  dolis  significat  appetendum,  denuntiat  et  bella; 
etiam  Syrios  pari  conditione  involvit;  et  Libyam  atque  Aegyptum  fraude 

10  et  insidiis  nuntiat  posse  laborare.  quod  si  occidentem  attenderit,  foedera 
nocua  regionis  eius  regi  significat,  quae  dicit  per  puellam  conrogatam 
in  nuptias  posse  dissolvi.  .  alter  cometes  est,  qui  lampas  appellatur  et 
quasi  fax  lucet.  hic  cum  orientem  attenderit,  omnes  illas  orientis  par- 
tes  dicit   nebulis  posse   laborare   frugesque  eorum   caliginoso   aere  cor- 

15  rumpi;  si  meridiem  attenderit,  Africam  dicit  sicciiate  et  serpentibus 
posse  laborare;  si  occidentem  spectaverit,  Italiam  dicit  adsiduis  flumi- 
num  inundaiionibus  laborare;  si  septemtrionem  viderit,  famem  gentibus 
septemtrionalibus  significat.  est  etiam  alter  cometes,  qui  vere  cometes 
appellatur;   nam  comis  hinc  inde  cingitur.     hic  blandus   esse   dicitur. 

20  qui  si  orientem  attenderit,  laetas  res  ipsi  parti  significat;  si  meridiem, 
Africae  aut  Aegypto  gaudia;  si  occidentem  inspexerit,  terra  Italia  voti 
sui  compos  erit.  hic  dicitur  apparuisse  eo  tempore  quo  est  Augustus 
sortitus  imperium;  tunc  denique  gaudia  omnibus  gentibus  futura  sunt 
nuntiata.    si  septemtrionem  attenderit,  prospera  universa  significat.    est 

25  alter  cometes  in  tympani  modum,  qui  nec  valde  lucet,  et  electri  colorem 
habet,  quem  disceum  vocant.  iste  quoniam  ex  uno  loco  non  solet  gigni, 
orbi  terrarum  caedes,  rapinas,  bella  et  cetera  mala  significat.  sextum 
cometen  appellari  ex  regis  Typhonis  nomine  Typhonem  dicunt,  qui 
semel  in  Aegypto  sit  visus,  qui  non  igneo,  sed  sanguineo  rubore  fuisse 

30  narratur;  globus  ei  modicus  dicitur  et  tumens,  crinem  eius  tenui  lumine 


1  denuntias  F  \\  septentrionem  F  \\  repexerit  G  ||  Aegyptum]  ex  egyptum  F  || 
premit]  pmisit  F  ||  2  adtenderit  G  ||  3  tendit  Daniel  ||  in  septemtrionem  om.  T  \\ 

s 

ierat  F  \\  5  comites  F  ||  6  xifas  F  siphax  T  ||  7  habetior  F  ||  se  G  \[  adtenderit 
F  ||  8  persidi  F  ||  significet  F  \\  denuntiauit  F  \\  denuntiat  et  bella]  significat  et 
bella]  significat  et  bello  T  ||  9  sirios  Ubri  ||  patri  F  \\  inuolui  T  ||  libiam  libri  || 
10  nuntiet  F  ||  laborare  T:  laborem  F  \\  attenderit  T:  ettende  F  \\  11  nova  Ubri, 
corr.  Schoellius  ||  regis  G  ||  conrogatam  T:  congregatam  F  ||  12,  aliter  G  ||  Lampa- 
dias  Masvicius  \\  13  quasi  si  fax  T  ||  adtenderit  F  \\  partes  om.  G  \\  14  frugesque 
.  .  .  posse  laborare  om.  F  ||  caligoso  T  \\  16  assiduis  T  ||  18  est  et  cometes  T  \\ 
qui  vere  om.  G  \\  19  comis]  comes  F  ||  hinc  blandus  T  ||  21  gaudias  F  ||  terre 
taliae  F  ||  23  ortitus  F  |[  25  aliter  F  ||  timpani  F  ||  qui  nec  T:  quia  et  F  ||  26  iste 
.  .  .  gigni  T:  quoniam  iste  ex  uno  locon  sol  -et  gignit  F  q.  i.  ex  imo  loco  so- 
let  gigni  Masvicius  \\  28  cometem  F  ||  29  sanguine  FT,  corr.  Daniel  ||  30  crim  F  || 
lumeni  F 


COMM.  IN  VEEG.  AEN.  X  273—275.  423 

apparere  ferunt,  qui  in  septentrionis  parte  aliquando  fuisse  dicitur. 
hune  Aethiopes  dieuntur  et  Persae  vidisse  et  omnium  malorum  et  famis 
neeessitates  pertulisse.  quarum  fple  uel  inpleniores  differentias ,  vel  in 
Gampestro  vel  in  Petosiri,  siquem  delectaverit  f  quaerat. 

273.  sirivs  ardor  Sirius  stella  est  in  ore  canis,  quae?  ut  in  5 
tertio  <141>  dixinius,  quantum  in  ipsa  est,  pestifera  est,  sed  pro 
qualitate  adiacentium  aut  vincitur  aut  maioribus  utitur  viribus:  hinc 
est  quod,  cum  certo  tempore  semper  oriatur,  non  semper  est  noxia. 
sed  secundum  physiologicos,  idcirco  (canis)  caloris  sidus  putatur,  quod  id 
animal  igneam  vim  hdbet:  nam  quod  natura  inimicum  umorem  habeat,  10 
propterea  fieri  ut  aegre  aquam  hauriat  ad  restinguendam  sitim:  nam 
ideo  eos,  qui  rabidi  canis  morsu  continguntur ,  aquam  refugere  et,  ni 
cito  subveniatur,  perire  siti,  quia  f  nifus  eius  animalis,  quod  contrarium 
umori  sit,  similiter  in  corpore  humano  saeviat. 

275.  laevo  noxio  hic,  ut  <II  54)  si  mens  non  laeva  fuisset:  15 
alibi  pro  bono,  ut  siquem  numina  laeva  sinunt.  an  potius  *laevo' 
notio,  quia  canis  circa  austrum  est  et  astrologi  notia  quae  sunt  in  caelo 
sinistra  vocant?  quod  autem  ait  ccontrista,t  ltimine',  cum  de  stelia 
loqueretur,  quam  armis  splendentibus  comparavit,  bene  hoc  Statius 
ad  ipsa  arma  transtulit,  dicens  armaque  in  auro  tristia.  20 

5  Sirius  .  .  .  xion  semper  est  noxia]  exscr.  schol.  Strozz.  ad  Germ.  Ar. 
p.  167  Breys.  et  niythogr.  III  9,  6  ||  16  siquem]  georg.  IV  6  II  19  Statius] 
Theb.  III  223  J 


1  septemtrionib;  F  septemtrioni  T  \\  2  et  omni  malorum  et  fames  neces- 
sitatis  FT ,  corr.  Masvicius  \\  3  quarum]  i.  e.  stellarum.  quorum  Masvickis, 
fortasse  recte  ||  ple  uel  inpleniores  diferentias  F  plena  uel  in  pleniores  diffe- 
rentias  T.  fortasse  plures  differentias  vel  in  Plinio,  ut  vel  in  plinio  in  arche- 
typo  vel  supr.  vers.  vel  in  marg.  adscriptum  fuerit:  nam  non  puto  ao  ipso  inter- 
prete  Plinium  laudatum  esse.  plures  differentias  vel  in  Avieno  Schoellius  ||  in 
Campestro]  in  Necepso  Masvicius;  sed  cf.  Zinch  pder  Mythol.  Fulgentius'  p.  91  || 
4  uel  impetus  sirisique  F  uel  impetus  syrisiquem  T,  corr.  Commelinus.  Peto- 
sirin  PUnius  inter  auctores  libri  secundi  commemorat  et  Firmicus  Maternus 
math.  praef.  2  et  aliis  locis.  cf.  Teuffel  Gesch.  d.  roem.  Lit.  ed.  IV  p.  952  || 
6  sed]  et  F  ||  7  aut  .  .  .  tempore  om.  F  \\  8  oriatur  om.  F  ||  9  fisiologicos  F  || 
idcirco  Barthius  ad  Stat.  Theb.  1  634:  idcirca  F  id  circa  Daniel  ||  canis  addidi. 
possis  et  secunduin  physiologos  canis  idcirco  ||  calidins  Masvicius  ||  id  animal 
igneam  scripsi:  jda  aligneam  F  Ida  malignam  Daniel  ita  malignam  Barthius 
l.  I.  ||  10  natura  inimicum  umorem  ego,  naturam  inimicain  humori  Barthius  J.  l.\ 
natura  inimicum  morem  F  naturam  inimicam  ori  Masvicius  natura  vermicu- 
lum  in  ore  conl.  Plin.  n.  h.  XXIX  §  100  Schoellius  \\  11  aegre  scripsi:  aegro  F 
agro  Barthius  l  l  \\  aquam  h.  a.  r.  s.  idoneam.  Eos  e.  q.  s.  Barthius  l.  I.  \\ 
13  cito  Daniel:  tico  F  ^  nifus  F:  nisus  Daniel  virus  Barthius  l.  I  fortasse 
aquae  metus;  nam  aq;  (*.  e.  c aquae')  post  qz  (=  quia)  facile  omitti  poterat 
Xvzrcc  vel  lv6ca  Schoellius  ||  14  umori  Barthius:  ori  F  ||  16  nomina  F  ||  sinum 
F  ^  ad  laevo  s.  v.  noxio  siue  notio  quia  illa  quae  sinistra  sunt  in  caelo  astro- 
logi  notia  uocant  a  noto  id  est  austro  T  ||  leue  F  \\  17  noxio  Daniel  ||  astralogi  F  \\ 
notia  quod  T  cxhibet  coniectura  invenit  Barthius  l.  I:  uotitia  F  iudicia  Mas- 
vicius  ||  in  eo  caelo  Masvieius  ||  18  ait  om.  F  ||  20  austro  M  (corr.  m)  ||  tristi- 
tia  ASRF  tristicia  L  (corr.  1) 


424  ^  SERVII 

277.    praegipere  pro  *praecipiendi  et  depellendf. 

279.  qvod  votis  optastis  adest  rnagna  ars  persuadentis  est7 
ut  quod  cupit  fieri,  in  praeiudicium  trahat.  sic  hoc  loco  quia  vult 
Turnus,  ut  optent  pugnani  eius  socii,  hanc  eos  semper  dicit  optasse. 

5         perfringere  dextra  fortiter  facere.     et  bene   verbo   usus   est 
militari. 

280.  in  manibvs  non  iam  in  votis,  sed  in  manibus  res  est. 
esto   pro   csit':   tertia   namque   persona    est     creferto'    autem    pro 
creferat?. 

10  281.    referto  facta  patrvm  alii  hic  distinguunt,  ut  sit;  re- 

ferat  modo  unusquisque  facta  patrum  et  laudes.  et  secutus  Sallu- 
stium  hoc  dixit,  qui  ait,  Hispanorum  fuisse,  ut  in  bella  euntibus 
iuvenibus  parentum  facta  memorarentur  a  matribus.  alii  distinguunt 
cnunc  magna  referto  facta',  ut  duas  res  dixerit:   nunc  unusquisque 

15  et  suorum  factorum  nieminerit,  et  laudis  parentum. 

283.  egressiqve  si  *egressi%  figurate  dictum  est. 

284.  avdentes  fortvna  ivvat  Terentianum  fortes  fortuna  ad- 
iuvat.  et  potest  haec  sententia  et  superioribus  adplicari  et  per  se  sepa- 
ratim  intellegi. 

20  285.    versat  qvos  dvcere  contra  cogitat   quideni,   sed  non 

facit,  ne  diviso  exercitu  utrobique  vincatur:  quod  sequentia  indicant, 
nam  paulo  post  <308>  dicturus  est  cet  rapit  acer  totam  aciem  in 
Teucros'. 

286.    concredere  ccon'  vacat. 

25  287.    altis  cpuppibus';  non  *pontibus\ 

288.  pontibvs  transtris,  scalis  navium.  servare  pro  *ser- 
vaverunt'. 

289.  langventis  tranquilli.  brevibvs  vadis.  se  gredere 
pro  *crediderunf. 

30  290.    per  remos  id  est  scaphis.     et  deest  *descendunt\ 

291.    non  spirant  legitur  et  csperat';  quod  et  melius  est:  nam 


11  Sallustium]  hist.  II  14  Dietsch,  19  Kr.  ||  17  Terentianum]  Phorm.  I  4,25 


2  obtastis  LM\\  optatis  H\\  ars]  res  AS  \\  persuadendi  R,  esfc  omittens  ]| 
4  dixit  M  ||  5  perfinoere  M  ||  T  res  est]  om.  AS,  est  res  F  ||  8  pro  om.  F  || 
sic  F  ||  esfc]  usus  esfc  M  ||  autem  om.  M,  autem  pro  om.  F  ||  10  alii  .  .  .  facta 
patrum  om.  F  ||  distingunt  libri  ||  11  et  .  .  .  ait]  traxit  autem  hoc  de  sallustio 
qui  dicit  F  ||  12  fuisse]  morem  add.  Stephanus  \\  13  iuvenibus  om.  BLH  (add.  V), 
adulescentibus  F  |)  facta  parentum  F  ||  maioribus  Bl  matoribus  H.  cf.  Dietschii 
adnot.  ||  14  in  duas  res  l  ||  21  utrubique  Fa  ||  vincantur  vulgo  \\  24  concedere  F  \\ 
concauat  L  conuocat  H  uacat  con  F  ||  25  potentibus  F  ||  26  ad  pontibvs 
s.  v.  nauium  transtris  T  ||  trastris  F  ||  scaiis  om.  F  ||  ad  servare  s.  v.  pro  ser- 
uauerunt  T  ||  30  ad  per  r.  s.  v.  id  est  scaphas  scilicet  descendunt  T  ||  31  spe- 
rat]  sperant  AS   spera  ut  F  ||  et  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  277—304.  425 

dum  vada  esse  non  sperat,  incidit  in  ea.       non  sperat]  quia  *fracta 
non  remurmurat  unda,  sed  mare  inoffensum  crescenti  adlabitur  aestu9. 

293.    pregatvr  modo  cum  precibus  hortatur. 

295.    tollite  ferte   ad   celeritatem  nimiam   dictum   est. 
findite  rostris  militari  felle  dictum  est;  ut  etiam  terra  ipsa  quodam  6 
modo  sentiat  hostis  adventum. 

297.  statione  statio  est  portus  temporalis;  nam  portus  est 
ubi  hiematur.  sed  modo  statio  siccum  litus  significat:  hoc  enim 
dicit:  potiar  terra,  et  navem  frangere  non  recuso. 

302.  innocvae  innocuus  est  cui  non  nocetur,  innoxius  qui  non  10 
novit    nocere;    sed    hoc    poetae    plerumque    confundunt.     *innocuae9 
quibus  non  sit  nocitum;  alibi  <TII  229>  litus  innocuumf  quod  non 
noceat.         sed  non  pvppis  tva  £itidioQ&cd<5i$  et  TtQoGcpc&vrjGig. 

303.  DORSO  iniqvo  dorsum  est  durior  harena,  quae  remean- 
tibus  fluctibus  et  euntibus  plerumque  densetur  et  in  modum  saxi  15 
durescit,  quod  a  nautis  pulvinus  vocatur,  a  Graecis  &iv:  Homerus 
TtaQa  ftivcc  Ttokvcplotofioio  &cdcc6tfr}g.  Probus  *vadi  dorso9  pro  *vado9 
dictum  putat,  ut  in  georgicis  <III  436>  dorso  nemoris.  lniqvo 
sibi  nocenti. 

304.  svstentata  non  ab  alio,   ut  <338>  fratremque  ruentem  20 
sustenta t   dextra,    sed  quasi  avccKQ3%svov<5a:   vel    c sustentata 9    cum 
sustentaretur.     Melissus  *sustentata9  pro  suspensa  accipit:  nam  ideo  et 
*anceps9   est,  cum  huc  atque  illuc  nutaret.         flvctvsqve  fatigat 
subaudis  ceam?:  nam  cfluctus'  nominativus  est  singularis. 


7  statio  .  .  .  hiematur]  cf.  Isid.  or.  XIV  8,  39;  diff.  verb.  535  ||  10  inno- 
cuus  .  .  .  quod  noceat]  cf.  Non.  p.  444,  27  M.  Isid.  or.  X  125;  difF.  verb.  293  || 
15  et  in  modum  saxi  durescit]  cf.  Isid.  or.  XI  1,  91  ||  16  Homerus]  II.  I  34  || 
17  Probus]  cf.  Steupius  de  Probis  p.  10  i 


2  inoffensum  suum  et  rtq.  F  \\  3  ad  precatvr  s.  v.  cum  precibus  hortatur 
T  ||  4  schol.  ad  tollite  f.  om.  F,  sed  ab  alia  manu  ad  Tollite  haec  in  marg. 
adscripta  sunt  erigite  ad  celeritatem  nimiam.  eadem  G  in  marg.  habet  ||  ad  tol- 
lite  f.  r.  s.  v.  bis  idem  dicit  tollite  ferte  tamen  ad  hortationem  conuenit  T  || 
nimiam]  om.  M,  nimirum  Masvicius  ||  6  sentiat  om.  M  ||  7  statio  est  om.  F  || 
portu  temporali  F  ||  8  stationem  F  ||  hoc  autem  B  nam  hoc  F  ||  9  potior  A 
patiar  F  ||  10  innocius  B  innocuus  prirno  F  ||  qui  noeere  nescit  F  j|_  11  hoc] 
om.  AS,  haec  B  jj  ad  innocvae  s.  v.  id  est  quibus  non  est  nocitum  T  |J  inno- 
cuum  F,  correxi  ||  12  non-noceat  Burmannusi  non  om.  F  ||  13  ad  pvppis  t.  t. 
s.  v.  profonesis  id  est  exclamatio  hoc  loco  T  ||  epidiorthosis  et  prosphonesis  F  II 

15  et  euntibus  om.  F  ||  densetur  BF:  densatur  reliqui.  cf.  ad  Aen.  VII  794   | 

16  indurescit  vulgo  \\  quodj  hoc  F  ||  otna  F  om  G  ||  17  napacno^acoc  gcnccc  F 
||  vadis  dorso  Daniel  ||  18  schol.  ad  iniqvo  om  F  ||  20  ad  v.  304  in  marg.  susten- 
tata  pro  dum  sustentaietur.  quidam  intellegunt  suspensa  T  ||  21  rustentat  F  || 
a,va%co%8vovacc  Schoellius:  aNTOYiauoca  F  avxoyavovaa  JUaniel  ||  ue  F,  vel  Daniel  || 
22  Melissus  scripsi:  melis  F  melius  Daniel.  Melissus  ad  Aen.  IV  146  comme- 
moratur  ||  accipitur  Masvicius  \\  23  mutaret  G 


426  SERVII 

305.  exponit  in  vndis  ideo  cin  undis'?  non  cin  undas',  quia 
in  ipso  loco  res  agitur,  nec  est  mutatio. 

306.  fragmina  antique  dictum:  nam  *fragmenta9  dici  dehere  non 
nulli  adserunt. 

5  311.    omen   pvgnae    Sallustius    pugnani    illam    pro    omine 

bello  futuram.  ideo  ergo  conien9,  quia?  sicut  nunc,  sic  ubique 
vincet  Aeneas.  invasit  ageestes  quia  dixit  <VIII  8>  et  latos 
vastant  cultoribus  agros. 

312.    therone   hoc  nomen  in  Pindaro  lectum  est  tantum.     et 

10  bene  in  honorem  victoris  victum  laudat. 

314.  tvnicam  sqvalentem  splendentem  loricam.  *squalentem 
auro9  splendentem  auro.  et  significat  copiam  densitatemque  auri  in 
squamarum  speciem  intexti:  squalere  enim  dictum  a  squamarum  cre- 
britate  atque  asperitate,  quae  in  serpentum  pisciumve  coriis  visuntur: 

15  alibi  <XI  770>  quem  pellis  aenis  in  plumam  squamis  auro  con- 
serta  tegebat,  et  alibi  <XI  487>  iamque  adeo  rutilum  thoraca 
indutus  aenis  horrebat  squamis.  quidquid  igihir  inculcatum  ob- 
situmque  aliqua  re  erat  squalere  dicebatur.  havrit  cferit?  modo 
significat,  sed  non  nudum  latus,  sed  quod  aperuerat:  et  putatur  hystero- 

20  proteron.  quidam  militarem  elocutionem  putant:  cum  enim  a  latere 
quis  aliquem  adortus  gladio  occidit,  *haurit  illum9  dicunt. 

316.  et  tibi  phoebe  sacrvm  omnes  qui  secto  matris  ventre 
procreantur,  ideo  sunt  Apollini  consecrati,  quia  deus  est  medicinae, 

5  Sallustius]  hist.  inc.  61  D.  27  Kr.  ||  11  sqvalentem  splendentem]  cf.  Non. 
p.  404,  14  M.  ||  squalentem  auro  e.  q.  s.]  cf.  Gell.  II  6,  19  sqq.;  Macrob.  Sat. 
VI  7,  17  sqq.  ||  18  havrit  ferit]  exscr.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  46.  cf.  Non. 
p.  319,  25  M.  ||  22  omnes  .  .  .  dicantur]  exscr.  mythogr.  III  8,  15.  cf.  Isid.  or. 
IX  3,  12 


1  quia  non  est  loci  mutatio  sed  in  uno  eodemque  loco  res  agitur  F  \\  3  ad 
fragmina  s.  v.  fragmenta  T  ||  feamina  F  ||  5  omine  AL:  omni  SBHM  omni- 
bus  F  (ominibus  Daniel)  omine  omni  coni.  Dietschius.  cf.  ad  Aen.  I  456  || 
6  belli  Stephanus  \\  7  uincit  ASF  \\  dixit]  supra  ait  F  ||  laetos  F  ||  9  ad  o.  the- 
rone  s.  v.  bene  .  .  .  laudat  uictum  T  \\  10  uictoris  asuictum  F.  an  victoris 
Aeneae  uictum?  ||  11  luricam  BL  \\  ad  v.  314  in  marg.  squalere  non  sordium 
plenum  esse  tantummodo,  ut  nunc  consuetudine  persuasum  est,  sed  honesta 
re  habundare  et  refertum  esse  ueteres  probabili  auctoritate  posnerunt  ducique 
hanc  proprietatem  a  squamis  putauerunt:  ut  quod  fuerit  qualibet  re  densatum 
et  honustum  squalere  dicatur.  ergo  hic  squalere  intellegitur  copiam  densita- 
temque  auri  intexti  in  squamarum  speciem  id  est  a  squamarum  crebritate  T. 
squalere  .  .  .  squalere  dicatur  e  Nonii  cap.  VI  p.  452,  19  31.  petita  sunt  \\  squa- 
lentum  auras  F  ||  12  densitatem  G  ||  13  intertexti  Daniel  ||  14  uisunt  F,  corr. 
Daniel  \\  15  pelli  F  \\  plumum  F  ||  16  tegerebat  F  regerebat  G  \\  rutulum  to- 
raca  F  \\  17  horebat  F  \\  qmis  G  \\  18  ad  haveit  a.  s.  v.  et  in  marg.  non  nudum 
sed  quod  apparuerat.  et  putatur  esse  histeroproteron.  quidam  italicam  elocutio- 
nem  accipiunt  quia  cum  aliquis  quemlibet  aggressus  gladio  occidit  haurit  illum 
dicunt  T  ||  modo  ferit  sed  non.F  ||  %Qmi\ii&vemSchoelliiis-.  italicam  libri  ||  21  auriti^1 
e  corr.  quid  a  prima  manu  scriptum  fuerit  non  potest  dignosci.  ausit  Daniel  ||  22 
secto "ex  matris  M  ||  23  ideo  AS Ml:  deo  BLH,  om.F  \\  apollini  consecrati  sunt F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  305-325.  427 

per  quain  lucem  sortiuntur:  unde  Aeseulapius  eius  fingitur  filius; 
ita  enini  eum  proereatuni  supra  <TII  761>  dixiinus.  Caesarum  etiam 
familia  ideo  sacra  retinebat  Apollinis,  quia  qui  primus  de  eorum 
familia  fuit?  exsecto  matris  ventre  natus  est;  unde  etiam  Caesar 
dictus  est:  licet  varia  de  etyinologia  huius  nominis  dieantur,  ut  5 
diximus  supra  (I  286>. 

317.    qvod  licvit  paevo  legitur  et  fcui  licuit'.    et  respexit  ad 

illud,  quod  ferrum  nunc  iuvenis  vitare  non  potuit,  quod  parvus  evasit. 

neg  longe  pro  *nee  multo  post%  adverbium  loci  pro  temporis  antique. 

320.  ivvere  manvs  id  est  suae.  10 

321.  vsqve  tamdiu,  donec.         dvm  terra  donec  \in\  terra. 
labores  praebvit   nove   dixit,    cum   bona  praeberi   dicantur.     an  ideo 
*praebuit%  quod  haec  Herculi  profuerunt,  ut  ad  inmortalitatem  per  ista 
perveniret. 

322.  ecce  pharon  legitur  et  Tharo',  ut  <V  451>  it  clamor  15 
caelo,  ut  sit  dativus  ab  eo?  quod  est  chic  Pharus'.    si  autem  Tha- 
ron'  legeris,  figuratum  est;  nani  de  nominativo  transit  ad  dativum, 
dicens  cclamanti\  inertes  aut  quod  alii  inertiam  obieeerint:   aut 
quia,  ubi  pugnari  oportet,  loqui  inertis  est, 

324.  flaventem    malas    flaventes    malas    habentem,    primae  20 
aetatis.    et  est  ordo:  tu  quoque  Cydon  miserande  iaceres,  dum  sequeris 
Clytium   flaventem  prima   lanugine   malas7   id  est  dum   adtdescentem 
sectaris,  cuius  amore  flagrabas:  qui  iuvenum  tibi  semper  erant. 

325.  infelix   nova  gavdia   cydon  de  Cretensibus   accipimus 
quod   in   amores   puerorum   intemperantes   fuerunt:    quod   postea  in  25 
Laconas   et   in  totam  Graeciam   translatum   est;   adeo   ut  et  Cicerp 
dicat    in    libris    de   re   publica;    obprobrio    fuisse    adulescentibus   si 
amatores  non  haberent.    propter  quod  poeta  Cydonem  inducit  ama- 

26  Cicero  in  libris  de  re  publ.]  p.  835  Halm. 


1  per  quem  mythographus  ||  fictus  est  F  ||  2  ita  enim  cum  esset  procreatum 
ium  ut  supra  F  \\  3  qui  om.  A8H\\  4  efciam]  etiam  et  F  \\  5  ethimologia  Ubri 
plerique  ||  7  ad  casvs  e.  f.  s.  v.  ad  hoc  respicit  hoc  quod  ferrum  iuuenis  .  .  . 
euasit  T  ||  9  ad  nec  l.  s.  v.  nec  multum  post  T  ||  10  ad  manvs  s.  v.  scilicet  suae 
T||  11  donec  om.  F  ||  ad  bvm  s.  v.  donec  T  ||  12  ad  v.  321  in  marg.  noue  dixit 
praebuit  labores  cum  bona  praebere  (sie)  dicantur.  sed  ideo  praebuit  quia  haec 
hercuK  profuerunt  ut  per  ista  ad  immortalitatem  ueniret  T  ||  13  ertuli  pfue- 
runt  F  ||  pesrista  G  ||  14  perueneret  F  ||  15  pharo  F  ||  ut  .  .  .  caelo  om.  F  || 
17  transiit  ASR  ||  18  clamanti]  clamantis  in  ore  F  (ciamantis  ortum  ex  cla- 
manti  s.  ==  sistit)  ||  ad  inertes  s.  v.  aut  quod  .  .  .  inertis  est  T  ||  alii]  malim 
alii  ei  ||  obiecerint  Commelinus:  obicerint  F  obiciur  T  (ur  litteris  deletis  alia 
manus  superscr.  ret,  ut  factum  sit  obiciret)  ||  20  Serviana  Serviani  libri  post  in 
propriis  nominibus  (p.  428  lin.  6)  habent,  ubi  Floriacensis  quoque  flauente  ma- 
las  habentem  iterat  ||  primae  aetatis  om.  F  ||  22  males  F  |  aduliscentem  F  \\ 
23  inter  flagrabas  et  qui  haud  scio  an  Dardania  stratus  dextra  securus  amorum 
omiserit  librarius  \\  25  fuerint  M  \\  26  lacones  LR\\  in]  non  F  \\  27  libro  F 


428  SERVII 

torem.  novimus  autem  Cydonas  Cretenses  dici.  sane  cCydon'  quando 
nomen  est  proprium,  cCy'  naturaliter  produeit;  si  appellativum,  cor- 
ripit  cCy?;  ut  <(X1I  858>  Parthus  sive  Cydon,  telum  inmedi- 
cabile  torsit.  tamen  Statius  etiam  in  proprio  corripuit,  ut  haec 
5  regi  promissa  Cydon  haec  Lampe  dabamus:  quod  fecit;  ab- 
utens  licentia  qua  utimur  in  propriis  nominibus.  nova  gavdia 
quem  tunc  primum  amare  coeperat. 

326.  steatvs  id  est  paene.  secvrvs  amorvm  hoc  loco  *oblitus': 
aliter  (1  350>  securus  amorum  germanae,  id  est  contemnens,  non 

io  curans. 

327.  miserande  pro  cmiserandus5;  nam  pro  nominativo  voca- 
tivum  posuit,  ut  contra  <(XII  192)>  socer  arma  Latinus  habeto: 
licet  illic  possit  accipi  csocer  arma  Latinus  habeat':  nam  chabeto? 
et  secunda  et  tertia  persona  est.    tamen  etiam  et  alibi  nominativum 

15  pro  vocativo  posuit,  ut  <VIII  77>  corniger  Hesperidum  fluvius 
regnator  aquarum. 

328.  stipata  COHORS  id  est  unanimiter  veniens. 

329.  septem  nvmero  fooc  est  pro  ^septem' :  et  deest  *quia9 :  veteres 
enim  ita  enuntidbant:  Lucilius  in  iv.  Jii  prae  se  portant  ingentes 

20  munere  pisces  triginta  numero.  an  potius  proprie?  credibile  est 
enim  ut  saepius  iecerint.  septenaqve  tela  more  suo  pro  cseptem'; 
ut  cbina'  pro  duobus:  <VIII  168>  frenaque  bina. 

331.  stringentia  gorpvs  quidam  £{icpaTiXGJT£Q0v  putant,  id  est 
iam  stringentia.    dlii  participium  praesens  pro  futuro  accipiunt,  id  est 

25  quae  nisi  essent  deflexa,  stringere  habuerant.  deflexit  partim  s. 
C,  alma  venvs  male  ait  Donatus^  hoc  loco  ante  dictorum  oblitum 
esse  Vergilium;  quod  post  Iovis  prohibitionem  bellis  facit  numina 
interesse;   non  respiciens;  lovem  magis  deos  hortatum  esse  in  foe- 


4  Statius]  Theb.  II  623  ||  19  Lucilius  in  iv.]  fragm.  XXVI  ap.  Muell.  p.  25 


1  nouimus  eoim  F  \\  cydones  M  ||  quando  .  .  .  sive  Cydon  om.  F  \\  2  si 
om.  BLH  (add.  T)  (|  4  etiam]  etiam  et  II  \\  ut  om.  F  \\  5  legi  J^||  6  qua  utimur 
in  omnibus  propriis  MF  ||  7  quem]  quae  JR  ergo  quem  F  \\  tum  F  ||  primum 
om.  M  ||  8  id  est]  deest  MF  ||  poenae  F  \\  ad  secvrvs  a.  s.  v.  oblitns  in  lioc 
loco  alibi  contemnens  T  ||  oblitus]  om.  F,  indulgens  Masvicius  ||  9  contempnens 
F  ||  12  contra  om.  F  ||  13  illic]  bic  L  \\  14  et  secundae  et  tertiae  personae  est 
M  ||  persona  om.  L  ||  15  posuit]"  om.  L,  legimus  F  ||  17  coons  AL  choors  SBFa 
conors  J3"||  unianimiter  LHF\\  19  hi]  bi  F  \\  mnigentes  F.  mi  ingentes  coni. 
Muellerus  ||  21  iacerint  F.  ceterum  et  deest  fqui',  sic  enim  pro  quia  scriben- 
dum  videtur ,  post  Lucilii  verba,  an  potius  .  .  .  iecerint  post  Servianum  ad 
septbnaqve  t.  schoUum  collocanda  esse  puto.  ||  23  ad  stringentia  c.  s.  v.  quidam 
enfaticos  accipiunt  id  est  iam  stringentia.  ergo  stringentia  nudantia  ac  per 
hoc  uulnerantia.  alii  accipiunt  praesens  pro  futuro  participio  id  est  quae  nisi 
essent  deflexa  stringere  habuerant  T  ||  enfaticoteron  F  ||  24  pro  om.  F  ||  aco- 
piunt  G  ||  25  stringere  debuerant  Masvicius,  sed  cf.  praef.  p.  LXXIII  ||  27  uer- 
gilium  HF 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  326-341.  429 

dera;  quam  a  bellis  prohibuisse:  nani  et  paulo  post  tain  Iuno;  quam 
Iuturna  bellis  intererunt. 

332.  achaten  omnia  nomina  quae  in  *tes?  exeunt;  vocativum 
in  ca'  mittunt;  ut  cAchates  Achata';  cThymoetes  Thyruoeta'. 

333.  SVGGERE  tela  mihi  ordo  est:  suggere  tela  mihi;  quae  in  5 
campis  Uiacis  in  Graecorum  stetere  corporibus:  nulluni  enim  dextera 
mea  in  Rutulps  sine  causa  iaculabitur  telum  eorum;  quae  iam  sunt 
caede  hostium  comprobata.  qui  vero  *steteruntque  in  corpore  Graium' 
per  coniunctionem ,  non  per  pronomen  legunt,  hi  non  *quey  sed  *autem9 
debuisse  dici  putant,  et  mutatam  a  poeta  coniunctionem.  alii  *que'  io 
coniunctionem  pro  *enim'  ponunt^  ut  <TII  51>  primaque  oriens 
erepta  iuventa  est. 

336.    transverberat  scindit. 

338.  hvig  frater  svbit  liuic  subif  id  est  prope  venit. 

339.  traiecto  missa   lacerto    quae  fuerat  missa  retro   acto  15 
lacerto. 

340.  protinvs  iugiter;  continue.       tenorem  currendi  modum; 
id  est  eodem  impetu  fertur. 

341.  moribvnda  morienti  similis,  quod  ita  esse  etiam  Sallu- 
stius  comprobat  et  ostendit;  qui  ait  quasi  vitabundus  per  tra-  20 
mites  et  saltuosa  loca  exercitum  ductare:  nam  Iugurtha  non 
vitabat  legatum;  sed  se  eum  vitare  simulabat.  nam  quia  nomen 
est;  ideo  significat  similitudinem;  non  passionem.  quod  si  parti- 
cipialiter  diceretur;  a  passivo  veniret:  omnia  enim  a  passivo  par- 
ticipia  in  cdus?  exeunt.  moribvnda  similis  morienti:  non  enim  25 
participialiter  aliquid  significat,  sed  nominis  habet  significationem. 
nominis  autem  significatio  siniilitudinem  habet;  non  passionem. 
quando  dico  cmoriturus  est';  vere  moriturus  est;  moribundus  autem 


19  morienti  similis  e.  q.  s.]  cf.  Gelk  XI  15;  Diom.  p.  402,  30  K.;  Prisc. 
IV  36  (I  p.  137,  16  H.);  Serv.  comm.  in  Don.  p.  441,  18  K.  Isid.  or.  X  181  || 
Sallustius]  Iug.  38,  1 


1  et  om.  AS  ||  4  achate  L  (achata  l)  ||  6  mea  dextera  M  ||  7  in  rutulos 
destare  (sic)  mea  F  ||  sine  causa]  sine  in  casvi  F.  incassum  in  archetypo  supra 
sine  causa  adscriptum  fuisse  videtur  j|  8  steterunt  quae  F,  corr.  Daniel  ||  gra- 
uum  F  ||  9  iunctionem  F,  corr.  JDaniel  \\  non  fque'  sed  fautem'  RibbecMus  ad- 
not.  crit.  ad  h.  v.:  neque  sed  aud  (aut  G)  F  neque  sic  haud  Daniel  neque 
sic  Masvicius.  possis  et  non  fque'  sed  fut'  ||  10  deci  F  ||  ad  steterantqve  i.  c. 
a.  s.  v.  quidam  accipiunt  que  coniunctionem  pro  enim  positam  T  ||  11  ^pima 
quae  F  ||  14  ad  svbit  a.  s.  v.  succedit  siue  huic  prope  uenit  T  ||  venit  om.  F  || 
15  fuerat  missa  om.  M  ||  17  ad  tenoeem  s  v.  id  est  modum  hoc  est  eodem  im- 
petu  fertur  T  ||  19  quod  ita]  qui  ait  F  ||  20  comprobat  et  H:  comprobans  BL, 
om.  reliqui  \\  per  saltuosa  loca  et  tramites  Sallustius  ||  21  saltuosa]  occulta  F  || 
22  eum  MFl:  cum  reliqui  ||  23  quod  si]-  nam  si  F  ||  24  participia]  pia  H  prin- 
cipia  F  ||  25  moribvnda  .  .  .  quasi  vitabundus  om.  F 


430  SERVII 

non  vere;  sed  similis  morienti  est:  unde  et  Sallustius  dixit  quasi 
vitabundus.  nervis  aut  necessarie  additur  ^nervis',  aut  *nervis' 
tantum  *pependif. 

342.    fratris  de  corpore  rapto    si  diceret  'fratrum  de  eor- 
5  pore';  speciosius  esset:  quod  ideo  omisit;  quia  hasta  Alcanoris  tan- 
tum  vulneraverat  manum,  in  Maeonis  vero  haeserat  corpore. 

344.  est  ligitvm  quoniam  non  contra  dixerat.  femvr  cfemur? 
dicimus;  quia  legitur  et  declinatur  chuius  femoris';  illius  vero  abla- 
tivi   non   invenitur  nominativus   <(788)>   laetus    eripit   a   femine; 

10  licet  Caper  in  libris  enucleati  sermonis  dicat  ^femen';  sed  non  ponit 
exemplum.  ergo  aut  choc  feinur5,  aut  choc  femen':  nam  cfemus*  non 
dicimus  penitus. 

345.  hic  cvribvs  hoc  est  ctune\  et  est  ordo:  tunc  fidens  pri- 
maevo   corpore   advenit  Clausus   Curibus,   qui    erat   de   Curibus;   ut 

15  VerresRomulia:  aut  cfidens  Curibus*;  id  est  multitudine,  ut  <VII 
706)>  ecce  Sabinorum  prisco  de  sanguine  magnum  agmen 
agens  Clausus. 

346.  rigida  id  est  tenens  eam;  non  vibrans  et  iaciens. 

350.  boreae  de  gente  svprema  aut  originem  ducentes  a 
20  Zetho  et  Calai;  qui  filii  Boreae  et  Orithyiae  nymphae  fuerunt;  ut 
cde  gente'  de  genere  accipiamus:  aut  certe  in  hyperboreis  montibus 
natos,  unde  est  origo  venti  Boreae.  *suprema9  autem  pro  *supremi 
Boreae\  si  autem,  ut  quidam  volunt,  JBoream  principium  generis 
accipiamus,  erit  ^suprema'  dictum  pro  *summa\-  quod  si  ventum  in- 
25  tellegimuSy  *suprema'  ultima  modo:  sicut  (enim)  dictum  est,  inilium 
flandi  Boreas  concipit  (ab  hyperboreis  montibus).  ismara  Thraciae 
civitas  a  monte  Ismaro  dicta.  Jiic  autem  feminino  *Ismara\  quia  pa- 
triam  dixit,  ibi  neutro  iuvat  Ismara  Baccho  conserere. 

7  femur  dicimus  e.  q.  s.]  cf.  Charis.  p.  87,  2  et  p.  130,  36  K.;  Prisc.  VI  52 
(I  p.  238,  9  H.)  Bitschl  opusc.  II  p.  43$  sqq.  ||  15  Verres  Eomulia]  Cic.  in  Verr. 
act.  I  8,  23  CQ.  Verrem  Romilia'   ||  28  iuvat]  georg.  II  37 

1  morientis  M  \\  4  si]  ac  si  M.  ceterum  hoc  scholium  non  consentit  cum 
illis  quae  ad  v.  339  Servius  adnotavit  ||  6  maonis  ASH  madeonis  F  ||  haeserat] 
heicerat  F  ||  7  quoniam  non  contra  dixerat  quid  sibi  velint  non  intellego.  for- 
tasse  q.  n.  contra  direxerat  i.  e  hastam,  ut  adversum  Aeneae  corpus  figeret.  || 
8  dicitur  F  ||  quia  lectum  est  et  declinatur  FM  ||  9  femine]  femore  H  ||  10  po- 
nit  BL:  ponat  ASHM  probat  F  ||  14  clausus  qui  clausus  curibus  qui  erat 
de  euribus  ASHF  lausus  qui  lausus  (lassus  L)  curibus  qui  erat  de  curibus 
BLh  lausus  qui  erat  de  curibus  M  lausus  curibus  id  est  qui  erat  de  curibus  l  || 
15  uerres  uel  uerus  L  uerus  H  uerris  F  \\  de  romula  M  de  romulia  1 1|  17  lau- 
sus  LMh  ||  18  hoc  est  M\\  20  zeto  M\\  et  Orithyiae  om.  M  \\  orithiae  AB  ho- 
rithiae  L  orithyae  H  orinthiae  F  ||  22  uento  F  ||  25  enim  add.  Masvicius  || 
26  boras  F  laboras  G  ||  ab  hyperboreis  montibus  supplevi.  cf.  Isid.  or.  XIII 
11,  13  ||  27  hinc  G  ||  autem  ego:  n  F  enim  Daniel  ||  faeminio  F  (feminino)  G  J| 
28  ibi]  malim  alibi  ||  neutro  ego :  neutra  F  neutri  id  est  Daniel  neutrius  est 
Masvicius  ||  Ismara]  in  maria  F  ||  baccha  F   bacca  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  342-370.  431 

354.  expelleee  tendvnt  hoc  est  loco  se  inviceni  niovere 
eontendunt. 

355.  limine  decenter  dictum,  id  est  in  litore. 

356.  magno    aethere    id    est  aere   in   magno;    nani   venti   in 
aethere   non    sunt?   sed   in   aere:    sic   supra  <^265)>   atque   aethera  5 
tranant  cum  sonitu  pro  caerenr\ 

359.  obnixa  omnia  contra  niare  mari,  nubes  nubibus,  venti 
ventis.     legitur  et  cobnixi5?  ut  referatur  ad  ventos. 

361.  haeret  pede  pes  pro  cpedi?;  nam  antiptosis  est.  et  est 
Homeri  versiculus.  10 

362.  rotantia  ut  Eleusinae  matris  volventia  plaustra:  Vo- 
tantia'  ergo  quae  rotantur. 

363.  torrens  non  Tiberis,  sed  quicumque  alius  fluvius  ad  tempus 
crescens. 

364.  insvetos  acies  inferre  pedestres  quia   saxis ;    quae   torrens  15 
intulerat,   inpediti  Arcades,    omissis   equis  pedestrem  pugnam   insueti 
inierant  et  a    Latinis  pellebantur.  arcadas   accusativus   est  plu- 
ralis,   cuius   ultima   syllaba   ideo   brevis  est,   quia  nominativus  plu- 
ralis  ces'  terminatur;  ut  chi  Arcades5,  ut  cdelphines  delphinas*. 

365.  latio  seqvaci  metonymia  pro  cLatinis?,  ut  alibi  <II  265>  20 
invadunt  urbem  somno  vinoque  sepultam. 

366.  dimittere  qvando  *quando'  siquidem.  et  est  Romanae 
militiae:  nam  in  locis  inpeditis  equos  comitibus  dabant  et  pedestri 
certamine  confligebant. 

369.  qvo  fvgitis   hoc   amare   dictum   est.     et  iam  preces   se-  25 
quuntur.  per  vos  et  fortia  faota   adiurat  eos  per  ipsorum  facta} 
quoniam  non  habet  puer  proprios  titulos:  nam  est  ei  prima  militia. 

370.  per  dvcis  evandri  melius  *ducis\  quam  si  dixisset  *regis' : 
hoc  enim  nomen  exprimit  ducentem  in  proelia:  Sallustius  quo  cupi- 
dius  in  ore  ducis  se  quisque  bonum  et  strenuum  ostentantes  30 


11  Eleusinae]   georg.  II  37    ||    28  melius  ducis  e.  q.  s.]   exscr.  Isid.  or.  IX 
3,  22   ||  29  Sallustms]  hist.  inc.  63  D.  29  Kr. 


h 
6  aere  HMF  ||  7  obnoxia  M  ||  8  omnixa  B  obnoxi  L  omnixi  H  \\  10  et 
uersus  est  homeri  F  ||  versiculus]  (II.  XVI  215)  a67tlg  kq'  a6nCdP  sgsids,  noqvg 
koqvv,  ccvsqcc  d'  dv^Q  vulgo  additur  ||  11  ad  rotantia  s.  v.  quae  rotantur  uo- 
luuntur  T  ||  12  rogantia  F  \\  13  ad  torrens  s.  v.  quilibet  fluuius  ad  tempus 
crescens  T  ||  15  quae  Commelinus:  quos  F  ||  16  arcade  F  Arcadae  Daniel  \\ 
insuaeti  F  ||  17  merant  F,  corr.  Daniel  ||  18  ultima  pars  sillaba  AS  ||  19  ut] 
item  F,  om.  M  ||  20  metonimia  F  ||  22  ad  qvando  s.  v.  siquidem  siue  aliquando 
T  ||  23  comitibus]  militibus  F  ||  25  con  fvgitis  B  confmgitis  H  \\  et  iam]  nam 
M  iam  F  \\  secuntur  ASF  ||  26  adiuret  F  \\  27  malitia  F  \\  28  medius  F  || 
29  praelia  Daniel:  pba  F  ||  30  sese  Isidorus  ||  et  strenuum  ostentantes  om. 
Isidorus 


432  SERVII 

non  dixit  *proconsuMs' '.        devictaqve  bella  finita,  exhausta:  nani 
hostis  vincitur,  non  belluni. 

371.    svbit  succedit,  ut  <(VI  812)>  cui  deinde  subibit        lavdi 
ut  solet7  virtuti:  potest  et  projprie  intellegi. 
5  372.    fidite  ne  pedibvs  dativus  est  cpedibus*:  nam  cfido  tibi5 

dicirous. 

374.  HAC  VOS  ET  PALLANTA  DVCEM  PATEIA  ALTA  BEPOSCIT 

hoc  vult  patria,  ut  per  caedes  hostium  revertamur. 

375.  nvmina   nvlla  peemvnt   argumentatur  a  facili,   dieens, 
10  non  contra  deos,  sed  contra  mortales  bella  tractamus. 

377.  ecce  maeis  quod  est  efficax,  in  fine  posuit:  nam  dicit 
eos  quo  fugiant  non  habere,  cum  terra  teneatur  ab  hostibus,  mare 
autem  pedibus  transire  non  possint.  castra  vero  ingredi  turpissimum 
est:    aut  certe  etiam  hoc  inpossibile,   si  *ab  hostibus  obsidentur,  ut 

15  quidam  volunt,  intellegentes  <(308)>  *  et  rapit  acer  totam  aciem  in 
Teucros'  scilicet  suam,  quam  ducebat,  ceteris  relictis.  mag-na 
clavdit  nos  obice  pontvs  periphrasis,  id  est  mari  claudimur.  et 
modo  usus  habet;  ut  chic  obex'  dicamus,  unde  quidam  cmagno 
obice'  legunt.     antiqui  etiam  chaec  obex'  dicebant?    secundum  quod 

20  est  cmagna  obice'.  hinc  est  quod  non  nulli  vitant  generis  dubietatem 
efc  legunt  cmagni?;  scilicet  cmaris?.  Caper  tamen  in  libris  dubii  ge- 
neris  probat  dici  et  chic  obex?  et  chaec  obex?;  quod;  ut  diximus; 
hodie  de  usu  recessit. 

378.  troiam  id  est  castra  Troianorum. 

25  379.    densos  peoevmpit  in  hostes  ut  eos  hortaretur  exemplo. 

380.  patis  iniqvis  exitum  praeoccupavit  futurum. 

381.  magno  pondeee  hoc  est  magni  ponderis;  ut  <III  286> 
aere  cavo  clipeum  pro  caeris  cavi9. 

383.    eeceptat   ideo   frequentativo   usus    est;    quia    haerentem 

30  hastam  ossibus  avellere  facile  non  poterat.    et  expressit  moram  quan- 

dam   et   molitionem  extrahentis.     ergo   creceptat?   est   frequenti    con- 

29  ideo  frequentativo  usus  est  e.  q.  s.]   cf.  Macrob.  de  diff.  et  soc.  gr.  lat. 
v.  21,  8;  de  verbo  8,  14 


1  nou  dixit  in  ore  consulis  Isidorus  ||  3  ad  svbit  s.  v.  succedit  T  ||  5  nam 
fidenti  dicimus  LH  (corr.  I)  ||  8  per  decaedes  hostium  F  ||  10  non  deo  sed  con- 
tra  mortalis  F  \\  12  quo]  qui  F  \\  terra]  contra  B  ||  14  e6t  ASBL:  sit  reliqui  \\ 
etiam  hoc  om.  F  \\  obsidentur  om.  AS  ||  16  ceteris  JRL:  certis  ASHF  cer- 
tens  M  ||  17  ad  clavdit  n.  o.  p.  s.  v.  perifrasis  est  hoc  loco  id  est  cladimur 
(sic)  mari  T  ||  19  haec  obix  F  ||  20  quod]  quia  F  ||  uitantes  F  ||  21  Caper] 
asper  F  ||  22  haec  obix  F  ||  quod]  quia  F  ||  24  ad  troiamne  s.  v.  hoc  est  castra 
troianorum  T  ||  28  clipeum]  magni  gestamen  abantis  add.  F ,  pro  aeris  cavi 
omittens  ||  29  quia  ossibus  inhaerentem  hastam  facile  auellere  minime  poterat  F  || 
30  ad  receptat  s.  v.  hoc  dicendo  exprimit  magnam  moram  et  molitionem  ex- 
trahentis  T  ||    31  frenti  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  371-393.  433 

cussione   divellit.     tale  est  et  illud  <1I  671>  clipeoque  sinistram 
insertabam  aptans. 

384.  qvjem  non  svper  occvPAT  c quem  super'  Lagum,  sUbauditur 
*stantem\  svper  occvpat  quern  non  desuper  occupat:  ideo  autem 
cdesuper'?  quia  Pallas  ad  evellendam  hastam  fuerat  inclinatus.  5 

385.  nam  pallas  ante  rventem  dvm  fvrit  ordo  est:  nam 
eundem  Pallas  ante  excipit?  id  est  dolo  interimit;  ille  enim  incautus 
fuerat,  furens  propter  crudelem  mortem  sodalis,  unde  et  incautus 
fuerat. 

387.  tvmido  in  pvlmone  et  naturaliter  tamido,  et  quia  fure-  10 
bat.    cin  pulmone'  autem  crecondit?  archaismos  est  pro  cin  pulmonem'. 

388.  hing  sthenivm  petit  pro  Hwnd ,  loci  adverbium  pro  temporis. 
rhoeti  de  gente  vetvsta  anchemolvm  haee  fabula  in  Latinis 

nusquam  invenitur  auctoribus.  Avienus  tanien,  qui  totum  Livium 
iambis  seripsit,  hanc  commemorat,  dicens  Graecam  esse.  Rhoetus  15 
ergo  Marrubiorum  rex  fuerat  in  Italia,  qui  Anchemolo  filio  Caspe- 
riam  superduxit  novercam:  hanc  privignus  stupravit.  quo  cognito 
cum  eum  pater  persequeretur  et  ad  poenam  vocaret,  fugiens  ille  se 
ad  Turnum  contulit:  ad  Daunum.  merito  ergo  in  bello  Turni  Dauni 
filio  Anchemolus  gratiam  reddit.  ^mte^  autem  ^vetusta'  ideo,  quia  a  20 
Phorco,  deo  marino,  originem  ducere  legitur.  hoc  totum  Alexander 
Polyhistor  tradit,  quem  Lucius  Sulla  civitate  donavit. 

390.  vos  etiam  gemini  ut  supra  <(324)>  tu  quoque  flaventem 
prima  lanugine  malas. 

392.  svis   etiam   suis:    Lucanus  <III  608>   et  amissum   fra-25 
trem  lugentibus  offert.    et  est  absolutum,  suis  omnibus,  non  suis 
parentibus  tantum. 

393.  discrimina  differentias. 


2  aptant  F  \\  3  malim  rquem  super'  id  est  super  Laguni.  et  subauditur 
cstantem5:  ut  interpres  poetam  hm  voluisse  dicat:  Pallantem  super  Lagum  stan- 
tem  non  occupat  Hisoo.  ||  4  stantem  id  est  quem  e.  q.  s.  Masvicius  \\  svper  occv- 
pat  .  .  .  occupat  om.  F  \\  quem  Servius  ad  Pallantem  referri  vult  ||  7  interemit 
F  ||  8  fuerat  JRLHM:  om.  AS,  ruebat  F  et  Vossianus  JBurmanni.  ruerat 
Masvicius.  malim  ille  enim  ruebat  furens  ||  12  stblenvm  G  ||  13  koethi  vel  roeti 
libri  ||  Latinis  om.  M  \\  14  abienus  M  F  \\  qui  totum  uel  uirgilium  et  roetus 
liuium  iambis  scripsit  haec  commemorat  M,  hinc  qui  totum  VirgiLium  et  Li- 
vium  Stephanus  \\  libium  F  ||  15  scribit  JR  ||  16  ergo]  go  M  ||  miarrubiorum  H  mar- 
ruiorum  F  \\  in  Italia  om.  F\  anechemolo  ASh  a  nec  hemoco  H  ||  oasperiam 
M  ||  17  qua  re  cognita  F  ||  18  insequeretur  F  ||  se  ille  F  ||  19  ad  Turnum  Flo- 
riacensem  quoque  hoc  loco  habere  consulto  moneo,  se  ille  contulit  £&  Daunum 
Gommelinus  ille  se  ad  Daunum  contulit  Masvicius  ||  ad  Daunum]  corrigitur 
Servianum  scholium  ex  alius  interpretis  testimonio,  qui  ad  JDaunum,  Turni  pa- 
trem  Anchemolum  fugisse  narravit  \\  an  Turno?  ||  20  anchemelus  F  ||-  ad  v.  388 
in  marg.  ideo  dicit  de  gente  uetusta  quia  a  deo  phorco  marino  originem  du- 
xisse  legitur  T||  21  forco  F  ||  origine  F  ||  22  lucilius  silla  F  ||  26  lugientibus  M 


434  SERVII 

394.  thymbre  pro  cTriyrnber??  metri  causa  metaplasmum  fecit: 
ipse  enim  superius  *Thymber'  dixit.  evandrivs  possessivum  est 
modo?  non  patronymicon. 

395.  degisa  svvm  mire  *suum\  tamquam  dominum,  a  quo  fuerat 
5  separata. 

396.  SEMIANIMESQVE    MICANT    DIGITI   FEREVMQVE   RETRACTANT 

Ennii  est,  ut  oscitat  in  campis  caput  a  cervice  revulsum? 
semianimesque  micant  oculi  luce"mque  requirunt:  quem  ver- 
sum  ita  ut  fuit,  transtulit  ad  suum  carmen  Varro  Atacinus.  "~ 

10  397.    tventes  modo  videntes,  alibi  defendentes  signifieat 

398.  dolor  et  pvdor  sic  de  Mezentio  <(870)>  aestuat  ingens 
uno  in  corde  pudor  mixtoque  insania  luctu.  alii  dolorem  ali- 
cuius  studii  ardorem  et  promptam  gloriae  eupiditatem  veterum  more 
dictum  volunt,  ut  Graeci  tcovov  appellant:   Lucilius  in  quinto  nam 

15  omnibus  unus  dolor  est  captus  labosque. 

399.  fvgientem  rhoetea  praeter  id  est  praeterfugientem. 

400.  tantvmqve  morae  fvit  ilo  subaudis:  ad  mortem  Ili  hoc 
spatium  fuit  tantum,  et  haee  sola  mora?  quo  minus  Ilus  periret. 
de  cuius  morte  cum  nihil  dicat,  intellegendum  est. 

20  402.    intercipit  quia  intercipi  aliena  dicuntur.         tevthra    ab 

eo  quod  est  chic  Teuthras  huius  Teuthrae^  quomodo  cAeneas  Aeneae'. 

403.  tyren  ab  eo  quod  est  chic  Tyres'. 

404.  semianimis  potest  et  c semianimis'  ab  eo  quod  est  *semiani- 
mus9  legi. 

25  405.    optato  id  est  ex  voto:  per  aestatem  enim  venti  frequen- 

ter  optantur  et  quasi  contingere  videntur  ex  voto,  quia  f  difficuli 
aestate  validiores  sunt. 

406.  dispersa  ex  diversis  locis. 

407.  mediis  absolute  dixit.         extenditvr  vna  sicut  duces  di- 
30  versis  locis  commissa  proelia  continuaverant. 

7  Ennii  est]  ann.  v.  462  Vabl.   ||   14  Ludflius  iu  quinto]  v.  55  Muell.  ||  20 
quia  .  .  .  dicuntur]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  I,  1,  35 

1  thymbrae  A  timbre  L  thimbre  H  ||  4  ad  svvm  s.  v.  scilicet  corpus  uel 
dominum  T  ||  5  seperata  F  superata  G  ||  7  Ennii  est  ut]  de  ennio  sublatum 
est  ille  enim  ait  F  ||  9  ad  suum  carmen  transtulit  F  ||  atacenus  Serviani  libri  || 
10  modo  intuentes  alias  F  ||  11  si  F  ||  de  hab.  Ml  ||  12  ad  dolor  s.  v.  dolorem 
quidam  accipiunt  alicuius  studii  ardorem  etprompta  gloria  (sic)  cupiditatem  T  \\ 
aliicuius  tudi  F  \\  15  est  captu'  Muellerus:  recaptus  F  receptus  Laniel  ||  lapus- 
-  que  F,  corr.  Daniel  ||  16  propter  fugientem  LH  (corr.  T)  \\  17  subaudis  .  .  . 
tantum]  h^oc  tantum  spadum  F  \\  et]  ut  et  M  ||  19  cum]  eum  F  ||  20  uocatiuus 
ab  eo  M  \\  21  huius  Teuthrae  et  Aeneae  om.  F  \\  quomodo]  sicut  F  \\  23  semia- 
nimus  legi  Daniel:  semanibus  imus  legi  F.  fortasse  semianimus  intellegi  ||  25 
frequentis  F  ||  26  difficili  Daniel  difficulter  Burmannus  quia  incle  igniculi  a. 
v.  sunt  vel  fiunt  Sehoellius  \\  28  ad  dtspersa  s.  v.  in  diuersis  locis  T  ||  29  schol. 
ad  extenditvr  v.  om.  F  c 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  394—419.  435 

408.  acies  vvlcania  ideo  abusus  est;  quia  comparatio  ad  bel- 
lum  pertinet:  nam  de  igne  aciem  dicere  satis  incongruuin  est:  ergo 
cacies  Vulcania'.  vis  ignis;  quae  late  per  campos  effunditur. 

409.  ille  sedens  non  quasi  Pallas,  pugnantibus  suis,  nihil  agat, 
sed  comparatur  illius  securitati  huius  voluntas.         victob    cui  vota  5 
processerunt;   voti  compos,   hiutv%cbv.         ovantes  abusio  est;   non 
proprietas. 

410.  coit  omnis  in  vnvm  id  est  conpellitur:  unanimiter  omnes 
fortiter  faciunt. 

411.  sed  bellis  acer  *secF  modo  inceptiva  particula  est?   ut  10 
in  Sallustio   saepius;   sicut  cat'   interdum:  nam  non   est   coniunctio 
ratiocinantis. 

412.  in  sva  colligit  arma  post  scutum  se  clausit;  alibi  <(XII 
491)>  et  se  collegit  in  arma. 

415.    elatam  in  ivavLVM  iugulo  suo  vulnus  minantem.  15 

417.  fata  canens  quasi  divinus.  alii  ^cavens5  legunt;  secun- 
clum  quodnon  statim  et  divinus:  nam  efc  ab  aliis  audita  cavere 
potuerat. 

418.  canentia  lvmina   aut  hypallage   est  pro   cipse  canens5: 
aut    physieaui    rem    dixit;    dicuntur    enim   pupillae   mortis   tempore  20 
albescere. 

419.  iniecere  manvm  parcae  traxerunt  debitum  sibi.  et  ser- 
mone  usus  est  iuris:  nam  manus  inie.ctio  dieitur  quotiens;  nulJa 
iudicis  auctoritate  expectata;  rem  nobis  debitam  vindicamus. 
telisqve  sacrarvnt  evandri  mulUs  experimentis  ostenditur  Vergilium  25 
subtiliter  et  aliud  agentem  ritum  vetustissimorum  sacrorum  referre.  hic 
ergo  cum  dicit  *telisque  sacrarunt  Euandri'  docet,  quidquid  destinatum 
fuerit  diisy  -  id  sacrum  appellari.  perveniri  autem  ad  deos  non  posse, 
nisi  libera  ab  onere  corporis  fuerit  anima:   quod  nisi  morte  fieri  non 


10  csed'  modo  .  .  .  ratiocinantis]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  II  1,  10  et  IV 
1,  42;  Eun.  II  3,  55  ||  25  multis  experimentis  ostenditur  e.  q.  s.]  cf.  Macrob. 
Sat.  III  7,  3 


1  abusus  est]  aciem  dicens  add.  Ml  ||  2  nam  de  igne  om.  F  \\  dicere  aciem 
BMy  aciem  om.  LH  (add.  I)  ||  satis]  nimis  F  ||  ergo]  enim  F  ||  4  non  quasi 
.  .  .  voluntas  hab.  T  ||  pallus  G  ||  ageret  T  ||  5  cni  uota  processerunt  om.  F  || 
6  uoto  JR  ||  eniTYxoN  A  etinyx^N  B  eunvxujn  H  gutixujn  F,  om.  M,  radendo 
deleta  vox  in  L  ||  8  conpellit  F,  correxi  ||  unianimiter  JRLHF  \\  11  at]  ait  H 
ad  F  ||  13  post  .  .  .  alibi]  scuto  se  tegit  albi  F  ||  se  clausit]  sed  audit  B  \\ 
16  divinus]  accipitur  add.  Ml,  apparet  add.  Masvieius  ||  17  nam  om.  F  ||  cauere 
potuerat  et  ab  aliis  audita  F  ||  19  est  om.  F  ||  23  est  om.  F  \\  25  multis  experi- 
mentis  .  .  .  interitus  hab.  T  ||  26  suptiliter  T  ||  et  om.  T  ||  reiferre  F  ||  hinc  T  \\ 
27  quicquid  T\\  distinatum  F\  28  fuerit  om.  F\  29  liber  ab  onere  FT  libera 
onere  Lahiel  \\  fuerit]  non  faerit  F  \\  mortem  F 

Servii  comm.  Vol.  H.  Fasc.  II.  29 


436  SERVII 

potest.  oportune  ergo  Jiis  sacratum  Halesnm  loquitur,  cum  inminebat 
interitus. 

421.  DA  nvnc  thybri  pater  vicinum  invocat  numen,  circa 
cuius  ripas  bella  tractantur:  sic  supra  <IX  402>  tu?  dea;  tu  prae- 

5  sens  nostro  succurre  labori. 

422.  dvri  aut  fortis,  aut  asperi  et  crudelis  in  hostes. 

423.  tva  qveecvs  in  tuis  ripis  creata.  sane  superius  de  spe- 
ciebus  stativi  augurii  dictum  est,  ih  quibus  capillorem  esse  diximus, 
quod   hoc   loco    tangit     capillor    autem    dicitur    cum    auspicato    arbor 

io  capitur  et  consecratur  Iovi  Fulguri:  dicit  enim  his  versibus  *da  nunc, 
Thybri  pater,  ferro,  quod  missile  libro ,  fortunam9  et  reliqua,  *haec  arma 
exuviasque  viri  tua  quercus  habebit':  hic  ergo  cum  arborem  nominat, 
videtur  veteris  ritus  inducere  mentionem. 

424.  avdiit  modo  exaudiit  et  ad  effeckmi  deduxit,  paulo  post 
15  tantum  audiit,  ut  <(464>  audiit  Alcides  iuvenem.        dvm  texit 

dum  spoliat;  nam  tempus  praesens  est?  non  praeteritum  ab  eo  quod 
est  ctego':  sic  Plautus  ego  hunc  hominem  hodie  texam  pallio. 
et  Hegitf  H£  primam  syllabam  corripit,  ut  tantum  positione  longa  sit. 

425.  inermvm  et  Hnermem9  dicimus  et  Hnermum\ 

20  426.    AT   NON  caede  viri  tanta   perterrita    sinit   agmina 

subaudis  cesse?. 

427.       primvs  abantem  ideo  *primus%  quia  comites  eius  exemplum 

secuti  sunt;   nam  infert  *sternitur  Arcadiae  proles  sternuntur  Etrusci' 

et  *agmina  concurrunt  ducibusque  et  viribus  aequis\ 
25  428.    oppositvm  obstantem,  fortiter  pugnantem.   et.quidam  dubium 

volunt,  utrum  *pugnae  oppositum%  an  *nodum  pugnae9,  quod  est  melius. 
NODVMQVE  mokamqve  bene  addidit  cmoram',  ne  cnoduni'  aliud 

acciperemus:  nam  enodus'  proprie  est  densa  peditum  multitudo,  sicut 

cturma9  equitum,  ut  leetum  est  in  disciplina  militari.    cnodum'  ergo 
30  pro  difficultate  accipe;  quae  vix  possit  resolvi. 

7  superius]  cf.  Aen.  III  83  II  17  Plautus]  Amphitr.  I  1,  138  ||  28  nam  nodns 
.  .  .  resolvi]  exscr.  Isid.  or.  IX  3,  60 


1  his]  hic  Baniel  ||  alesum  T  ||  4  sicut  L  sicu  H  ||  6  schol.  ad  v.  422  hab.  T  || 
crudeli  G  ||  7  superius  .  .  .  mentionem  hab.  T  \\  8  esse  clixmrus  om.  F  ||  9  capil- 
lor  T  capillas  F  \\  arbor  Masvicius:  arbore  FT\\  10  consecretur  F  (|  ioui  ful- 
gori  F  iouis  fulguri  T  cf.  Preller  Boem.  Mythol.  I  p.  190  sq.  ed.  III  ||  13  ritus 
om.  F  I  15  ut  audiit  om.  F  \\  dvm  et  dum  om.  F  \\  16  non  praeteritum  om.  R  \\ 
non]  nam  F  ||  17  tego]  texo  RM,  non  praeteritum  ab  eo  quod  est  tego  add.  B 
texis  non  pmtii  ab  eo  quod  est  tego  add.  M  ||  sic  om.  BLH  (add.  I)  ||  hodie 
texam  ASMF:  detexam  BLH.  cf.  Goetzii  et  Loewii  adnot.  ad  Amphitr.  I 
1,  138  ||  18  syllibam  F  sillabam  G  ||  corripit  Masvicius:  corripuit  F  ||  longo  F  || 
22  primvm  F  ||  25  ad  oppositvm  s.  v.  obstantem  fortiter  pugnantem  T  ||  27  ad- 
dit  B  ||  alium  BH  aliut  F  \\  29  turma  LF:  turmae  ASBM  turmo  il||  ut] 
et  AS  ||  nodum-  .  .  .  accipe]  modo  autem  nodum  pro  difficaltate  posuit  F  || 
30  difficilitate  S 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  X  421—444.  437 

430.  grais  inperdita  corpora  TEVCRi  quos  Graeci  perdere 
nequiverunt.  Teucros  autem  accipimus  quos  secum  cluxit  Aeneas; 
nam  ait  <TIII  547>  quorum  de  numero  qui  sese  in  bella  se- 
quantur  praestantes  virtute  legit.  aliter  non  procedit:  nam 
paulo  post  erupturi  sunt  qui  obsidentur  in  castris.  ^inperditd?  autem  5 
quis  ante  hunc? 

432.  extremi  addensent  acies  Lucanus  <IV  780>  quantum 
pede  prima  relato  constringit  gyros  acies.  cdenseo'  autem 
secundae  coniugationis  est.  nec  tvrba  moveri  tela  manvsqve 
SINIT  Lucanus  <TII  495>  gladiosque  suos  conpressa  timebat.  10 
quidam  sane  Hurbam9  multitudinem  accipiunt;  nam  plurali  numero 
Hurbas'  perturbationes  dixerunt  et  strepitus:  unde  et  Terentium  turbas 
lampadas  propter  strepitum  volunt  dixisse,  cum  parcus  senex  (nec) 
puerperam  per  publicam  duci  suadeat  nec  strepitum  per  turbas  adhiberi. 

438.  maiore  svb  hoste  sub  hostilitate:  nam  sub  diversis  ho-  15 
stibus  pereunt. 

439.  monet  svccedere  lavso  expositio  talis  est:   monitus  a  sorore 
continuo  secat  agmen,  atque  ut  vidit  socios. 

442.  feror  pro  *ferri  debeo%  id  est  ire  debeo. 

443.  cvperem  ipse  parens  spectator  adesset  aspere  et  amare  dictum:  20 
multa  enim  mala  graviora  videntur  si  ante  oculos  nostros  eveniant, 
quam  si  audiantur.  tale  est  et  in  secundo  <(538>  de  Polite  qui  nati 
coram  me  cernere  letum  fecisti:  non  enim  obicit  Fyrrho,  quod 
occiderit,  quia  hoc  ius  belli  exigebat,  sed  quare  vidente  patre:  et  his 
similia,  ut  <TI  308)>  inpositique  rogis  iuvenes  ante  ora  paren-  25 
tum  et  <XII  636>  an  fratris  miseri  letum  ut  crudele  videres? 

et  <XII  638>  vidi  oculos  ante  ipse  meos  et  <XII  936)  victum 
tendere  palmas  Ausonii  videre. 

444.  aeqvore  ivsso   pro  cipsi  iussi9.     et  est  usurpatum  par- 


12  Terentium]  Adelph.  V  7,  9  ||  29  pro  ipsi  iussi]  cf.  Macrob.  Sat.  VI  6,  3 


1  quae  F  \\  2  teucros  uero  accipiamus  F  ||  4  aliter  ASMi  alias  reliqui  \\ 
5  erupti  EL  (corr.  T)  ||  qui  obsidentur  om.  F  ||  7  addensant  11 F  ||  8  primo  M  || 
relatu  E  relecto  F  \\  10  gaudiusque  EH\\  11  ad  v.  432  turba  multitudinis  con- 
stipatio.  nam  plurali  numero  .  . .  adhiberi  liab.  T  ||  13  nec  add.  Schoelluis  ||  puer- 
peram  Burmannus:  perperam  libri  ||  14  dissuadeat  Burmannus  ||  15  aduersis  F  || 
bus  (de  hostibus)  pereunt  om.  F  \\  17  ad  monet  s.  l.  s.  v.  expositio  .  . .  socios  T  || 
18  agmentatque  F  ||  19  ad  feror  s.  v.  ferri  debeo  id  est  ire  T  \\  ire  debeo 
scripsi:  credebo  F  redibo  Daniel  ||  20  ad  v.  443  hoc  aspere  et  acerbe  est  dictum 
quia  multo  sunt  grauiora  mala  quae  ante  oculos  nostros  eueniunt  quam  quae 
audiuntur.  tale  est  et  in  secundo  .  .  .  ausonii  uidere  T  ||  22  et]  ut  F  ||  polito 
T  ||  23  lictum  F  ||  feeisti]  fecisse  F,  om.  T  ||  pirro  F  pirho  T  \\  24  hoc  ius] 
ocius  G  ||  25  regis  F  rugis  T  ||  26  misere  F  miserae  T  ||  ut  om.  T  ||  uiderem  F 
uidere  T  \\  29  schol.  ad  v.  444  om.  F  \\  ipsi  iussi]  ipsius  E 

29* 


438  SERVII 

ticipium:  nam  ciubeor'  non  dicimus,  uncle  potest  venire  *iussus?. 
sic  ergo  hic  participium  usurpavit,  ut  Horatius  verbum,  dicens 
haec  ego  procurare  et  idoneus  imperor  et  non  invitus.  ergo 
satis  licenter  dictum  est;  adeo  ut  huic  loco  Probus  [hic  corruptum] 
5  alogum  adposuerit. 

445.  tvm  deinde. 

446.  stvpet  in  tvrno  id  est  in  Tumum  intuens. 

447.  omnia  qiiae  omnia?  an  circa  Turni  arma  et  corpus? 

448.  tyeanni  regis  superbi. 

10  449.     AVT  SPOLIIS  EGO  IAM  RAPTIS  LAVDABOR  OPIMIS  AVT  LETO 

msiam  dilemma  argumentum,   quod  est  ab  utraque  parte  firmissi- 
mum   et   concludit   adversarium.  spoliis   opimis   quae   dux   duci 

detrahit,  ut  diximus  supra  <TI  855^>,  sunt  spolia  opima. 

450.    sorti  pater  aeqvvs  vtriqve  est  *  sorti'  pro  c casui9  et  *for- 
15  tunae'.         aeqvvs  hoc  est  aequo  animo  feret,  si  cecidero:  quia  dixerat 
Turnus  *cuperem  ipse  parens  spectator  adesseb9. 

452.  FRIGIDVS   ARCADIBVS   COIT  IN  PRAECORDIA    SANGVIS    prae- 

sagio  mortis  futurae. 

453.  pedes  apparat  ire  ne  videatur  pugnae  iniquitate  vicisse. 


2  Horatius]  ep.  I  5,  21 


nam  iubeor  .  .  .  hic  participiurn  om.  LH  (add.  T)  ||  iussus]  quamvis  inter- 
dum  sic  dicatur,  ut  Lucanus  (III  146)  ccuius  servaveris  umbram  si  quidquid 
iubeare  velis  add.  Fabricius  ||  2  sic  om.  B  ||  hoc  participium  B  ||  dicens  om.  BLH 
(add.  T)  ||  3  ergo  libri  \\  icloneus  L,  ut  videtur,  idoneos  M 1 1|  inperor  H  ||  4  dictum 
est]  dicemus  L  icorr.  I)  dicem  H  ||  huic  Masl:  hic  ASRLH  ||  probus  a  lon- 
gam  posuerit  AS  probus  ad  longam  posuerit  JRLH  probus  hic  corruptum  .a. 
longam  posuerit  M.  adeo  ut  huic  loco  Probus  hic  correptum  A  longum  po- 
suerit  Stephanus,  adeo  ut.Probus  huic  loco  corrupto  alogum  apposuerit  vel 
hoc  loco  corrupto  alogum  posuerit  Burmannus,  ut  hoc  loco  Probus  ut  cor- 
rupto  alogum  posuerit  Steupius  de  Probis  p.  85,  ut  Probus  hunc  locum  cor- 
ruptum  aut  aw&QQXoylav  posuerit  Wollenbergius  de  Probo  p.  11.  cf.  BergJcius 
opusc.  philol.  I  p.  591,  Bibbeckius  prol.  p.  151.  hic  corruptum  cum  unus  Mo- 
nacensis  hdbeat  haud  scio  an  eam  scripturam  rectius  dicas  inde  ortam  esse  quod 
ad  a  longam  aliquis  adscripserit  hoc  corruptum,  ut  Servii  sint  adeo  ut  huic 
loco  (vel  hoc  loco)  Probus  alogum  adposuerit  (vel  posuerit).  quod  si  verum  est 
Probus  alogum  posuisse  putandus  est  quod  poetam  mendose  scripsisse ,  non  quod 
verba  corrupta  esse  iudicaverit.  cf.  Isid.  or.  I  20,  27  raIogus  nota  quae  ad  men- 
das  adhibetur' .  hic  aloyov  Probus  posuerit  F.  Schoellius.  ceterum  Maximiliano 
Bonnet  qui  Parisinum  7530,  ex  quo  commentarius  de  notis  editus  est,  iterum 
contulit,  in  eo  codice  a  prima  manu  alongus  scriptum  esse,  alogus  correctori 
deberi  visum  est.  ||  7  ad  stvpet  i.  t.  s.  v.  intuens  turnum  T  ||  8  ad  omnia  s.  v. 
et  arma  et  corpus  T  ||  11  dilemnatum  argumentum  AS  delima  argumentum  Ml 
argumentum  dilemmatum  F.  Dilemma  et  est  cornutus  syllogismus  argumen- 
tum  Stephanus.  cf.  Serv.  ad  Aen.  II  675  ||  quod  .  .  .  adversarium]  quod  ad 
uersarium  ab  utraque  parte  concludit  F  ||  13  supra  om.  F  ||  spolia  opima  sunt  F 
14  ad  sorti  s.  v.  condicioni  casui  fortunae,  ad  aeqvvs  s.  v.  aequo  animo  T 
et]  an  vel  ?  ||  15  ferit  F  feret  et  si  F.  Schoellius  ||  occidero  Daniel  ||  quia]  quae  F 
16  spectabor  F  \\  19  ad  pedes  a.  i.  s.  v.  ne  uideretur  aequa  non  uicisse  pugna  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  445-467.  439 

454.  specvla  cvm  vidit  ab  alta  hoc  ad  currus  altitudineni 
spectat;  leo  ad  Turni  violentiam  atque  feritatem.  et  est  ordo:  ut- 
que  leo  advolat;  talis  est  Turni  imago  venientis. 

457.  contigvvm  postquam  vidit  eum  venisse  intra  iactum  teli; 
scilicet  ut  posset  feriri.  5 

458.  ire  peior  pallas  subaudis  cvoluit?.  alii  Hre'  pro  Htf 
legunt,  ut  sit  infinitivus  pro  indicativo.  si  qva  si  quo  modo.  fokjs 
fortuna.   et  dictum  est  propter  illud  <(284>  audentes  fortuna  iuvat. 

avsvm  num  pro  *audentem'? 

460.  per  patris  hospitivm  deest  *  mei\  10 

461.  te  precor  alcide  supra  contra  inferiorem  hostem  flu- 
miois  imploravit  auxilium:  nunc  contra  hostem  maiorem  viribus 
deum  invocat  virtute  praestantem. 

462.  cernat  semineci  ad  illud  quod  ait  Turnus  ccuperem  ipse 
parens  spectator  adesset'  hic  dicit  cipse  suum  cernat  interitum\        15 

463.  VICTOREMQVE    PERANT   MORIENTIA  LVMINA  TVRNI   Donatus 

dicit  cmeminerint?;  sed  melius  est  csustineant';  quasi  pondus  et  poe- 
nam:  nec  enim  meminisse  possunt  oculi. 

465.  lacrimasqve  efpvndit  inanes  hic  ostendit  eventum 
futurum.  20 

467.  stat  sva  cviqve  dies  sectis  philosophorum  poetae  pro 
qualitate  negotiorum  semper  utuntur,  nec  se  umquam  ad  unam  alli- 
gant  nisi  quorum  hoc  propositum  est;  ut  fecit  Lucretius,  qui  Epi- 
cureos  tantum  secutus  est.  scimus  autem  inter  se  sectas  esse  con- 
trarias:  unde  fit  ut  in  uno  poeta  aliqua  contraria  inveniamus;  non  25 
ex  ipsius  vitio,  sed  ex  varietate  sectarum.  illud  namque  quod  ait 
in  quarto  <697>  sed  misera  ante  diem;  Epicureorum  est;  qui 
casibus  cuncta  concedunt:  nunc  quod  dicit  cstat  sua  cuique  dies?; 
stoicorum  est,  qui  dicunt  fatorum  statuta  servari.  sane  prudenter 
fecit  ut  fluxam  et  vagam  opinionem  Epicureorum  daret  homini;  30 
id  est  sibi7  —  nam  illud  ex  persona  poetae  dictum  —  hanc  autem 
validam   daret  Iovi:   nam   stoici  et  nimiae  virtutis   sunt  et  cultores 


21  sectis  philosophomm  e.  q.  s.]  exscr.  inythogr.  III  9,  9 


3  iniago]  magno  B  ||  venientis]  Homerus  (II.  III  23)  oog  ts  Xecov  s%ccqti  ps 
ydXco  STti  acofiaxL  nvQGag  add.  Fabricius  \\  4  vidit  eum]  uidus  F  ||  actum  F 
5  possit  HF  ||  6  voluit]  voluit  ire  Daniel  ||  alii  ire  Daniel:  abire  F  \\  7  legunt' 
an  intellegunt  ?  ||  pro  om.  G  ||  ad  siqva  s.  v.  si  quo  modo  T  ||  si  quando  Daniel 
9  ad  avsvm  s.  v.  audentem  T  ||  11  fluminis  .  .  .  contra  om.  LH  (add.  T)  ||  14  ad" 
contra  B  ||  15  hoc  M  ||  19  eventum]  exitum  B  euandrum  H  uentum  F  ||  23  hoc 
om.  BLH  (add.  I)  ||  fecit]  sicut  B  ||  24  contrarias]  uarias  F  ||  29  est  om.  BL 
(add.  0  ||  31  dictum]  in  quarto  add.  M,  est  add.  F 


440  SERVII 

deorum.  cstat'  autem  fixa  est.  cdies'  vero  tempus  vitae;  nam  femi- 
nino  usus  est  genere:  cum  enim  maseulino  utimur,  re  vera  diem 
significamus.  sane  prudenter  negaturus  a  causa  coepit,  quia  qui  rogat, 
dum  suspensus  expectatione  est,  potest  audire  causam,  cur  sibi  postea 
5  negatum  sit;  ceterum  si  statim  neges,  non  admittit  excusationem:  ideo 
negaturus  luppiter  sic  coepit.  breve  tempvs  vitae  quia  quando- 
que  finitur:  ipse  paulo  post  <(861)>  Rhaebe  diu,  res  si  qua  diu 
mortalibus  ulla  est,  vixiinus,  item  Cicero  quid  est  enim  hoc 
ipsum  diu,  in  quo  est  aliquid  extremum? 

10  468.    omnibvs  est   magna  consolatio;   quae   ostendit  non  esse 

dolenda  communia.  quis  enim  indignetur,  contingere  eum  quod  omnium 
est?  sed  famam  extendeke  eactis  contra  illud  quod  occurrebat, 
vitanda  esse  ardua,  si  communis  omnibus  mors  esset}  vita  brevis, 
dicit  ideo  amandas  esse  virtutes,   ut  vitae  brevitas  fama  et  gloriae 

15  meritis  possit  augeri. 

469.  opvs  officium. 

470.  gnati    devm    ut    Achilles    Thetidis,    Memnon    Aurorae, 
Ascalaphus  Martis. 

471.  saepedon  secundum  Vergilii  declinationem  ?  ut  (IX  694> 
20  nothum  Sarpedonis  alti,  paenultima  habebit  accentum  in  nomi- 

nativo;  secundum  Homerum;  qui  et  Sarpedontos  et  Sarpedonos  facit; 
et  ultima  et  paenultima  sylldba  habet  accentum.        etiam  sva  tvr- 
nvm  multi  cet  iam'  legunt;  ut  sit  cecce5.    et  pertinet  ad  consolatio- 
nem  si  cito  periturus  est  ille  qui  vincit. 
25  472.    metas  fines;  ut  (I  278>  his  ego  nec  metas  rerum  nec 

tempora  pono.  pervenit  bene  ad  exprimendum  celerem  mor- 
tis  adventum  praeterito  usus  «st  tempore. 

473.    rvtvlorvm  REiciT  arvis  respiciendo  fecit  partem  felicio- 
rem;  ut  <(II  690>  aspice  nos  hoc  tantum:    quicquid  enim  luppi- 


1  stat  fixa  est]  cf.  Non.  p.  391,  32  M.  ||  8  Cicero]  pro  Marcello  9,  27 


2  nam  cum  masculino  dicimus  F  (|  3  prudenter  .  .  .  excusationem  hdb.  T  \\ 
cepit  FT  ||  quia  .  .  .  est]  dum  enim  rogat  et  suspensus  expectatione  est  T  || 
4  postea  sibi  T  ||  5  non  T:  nec  F  ||  7  finitur]  finitum  F,  ideo  breue  tempus 
dixit  add.  M l  ||  8  mortalibus]  egris  add.  M  ||  viximus  om.  F  ||  Cicero]  uo  F  || 
quod  F  ||  enim  om.  B  \\  9  ipsum  cicero  diu  M  ||  in]  iri  AS  ||  11  eum]  sibi 
Masvicius  ||  quod  omnium  Danieli  quodemonium  F  quodemonio  Q  quod  8ai- 
poviov  SchoeUius  \\  12  ostendere  H  ||  13  si  breuis  est  uita  Serviani  libri  \\  14  fa- 
mae  AS  \\  15  inmeritis  F  \\  19  uergilii  F  \\  20  paenultima  F.  Schoellius  de  acc. 
ling.  lat.  p.  213:  ultima  libri  ||  habebit  accentum]  heccentum  F  ||  21  sarpedonis 
et  sarpedontos  F  ||  23  multi  et  iam  legunt]  licet  possit  etiam  legi  multi  et  iam 
legunt  M l  ||  et  iam]  en  iam  coni.  Heynius  ||  24  si  cito  ASl:  scito  BLH  sic 
cito  M  cito  F  ||  26  ad  exprimendam  celerem  mortem  aduentum  H  ad  pri- 
mendum  celeritatem  mortis  aduentum  F  \\  29  quicquid  ASMFl:  quippe  quid- 
quid  B,    quippe  quod  L    quippe  quid  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  468-485.  441 

ter  videt;  aclmoduui  iuvat.  eeicit  cre'  naturaliter  brevis  est  et 
eain  pro  longa  posuit:  sic  alibi  reice;  ne  maculis  infuscet  vel- 
lera  pullis:  quod  licet  possit  excusari,  quia  cum  facit  creieci';  T 
inter  duas  vocales  posita,  producit  superiorem;  ut  dicamus  longam 
eam  esse  spe;  quia  per  declinationem  longa  futura  est:  tamen  quia  5 
in  hac  re  argumentum  magis  est  quam  ratio,  dicamus  ectasin 
factam,  quae  poetis  plerumque  conceditur. 

475.    fvlgentem  diripit  ensem   ne  iacto   telo   inermis   esset. 

477.  viam  molita  hoc  est  cum  difficultate  quaesivit:  per  quod 

et  soliditas  clipei;  et  minus  firmus  hastae  iactus  ostenditur.  10 

478.  strinxit  tactu  modico  praeteriit:   ita  enim  ab  antiquis  dice- 
hatar:  et  est  significatio  levis  vulneris. 

479.  ferro  praefixvm  robvr  periphrasis  hastae. 

481.  nvnc  mage  sit  legitur  et  *nunc  magis  est';  unus  tamen 
sensus  est.    sed  si  cmage3  legamus,  propter  metrum  dictum  est  pro  15 
cmagis,;  sicut  etiam  cpote?  pro  cpotis':  Persius  <I  56)>  qui  pote? 
vis  dicam?  nagaris;  cum  tibi,  calve:  quod  adeo  in  usum  venit; 
ut   etiam   in   prosa  inveniatur:    Cictro   in  frumentaria    mage    con- 
demnatum   hominem   in   iudicium   u-dducere  non   posse. 
penetrabile  pro  cpenetrale?  dicitur:  nam  quod  penetrat  cpenetrale'  20 
dicitur;  quod  autem  penetratur  cpenetrabile?. 

482.  tot  ferri  terga  non  dicit  quot  terga,  sed  multa. 

483.  cvm  pellis  quidam  *pellis'  humiliter  dictum  accipiunt. 

484.  cvspis  ingens   ita  accipienclum   est7   ne  incongruum   sit; 
de   puero    si    dixeris   cingens   pectus\     sane    cuspidem    abusive    pro  25 
hastae  mucrone  posuit. 

485.  et  pectvs  perforat  hic  subdistinguendum;  ut  cingens'; 
sicut  diximus;  ad  superiora  possit  referri. 


2  reice]  georg.  III 389  |  9  molita  .  .  .  quaesivit]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  IV 
24  ||  15  pro  magis  e.  q.  s.]  cf.  Don.  ad  Ter.  Adelph.  II  3,  11  ||  20  nam  quod 
.  penetrabile]  exscr.  Isid.  clifF.  verb.  435 


1  uidit  F  ||  3  reieci  ri'  inter  ego:  reiecit  inter  Hl   reicit  inter  L   reiacet 
inter  B   reieci  inter  reliqui  ||  4  vocales  fi'  posita  vulgo  ||  5  spe  om.  H  ||  quia 
LH:   qua  ASMMl   p  qua  F  |f  6  re  om.  LH  \\  ectasin]   haectasin  AS   tectas 
in  M  et  ectasin  L  sectas  in  H  ||  7  plerumque  poetis  AS  \\  8  deripit  F  ||  acto  L 
iacito  F  \\  9  ad  viam  m.  s.  v.  rei  inanimatae  dat  sensum  T  ||  1 1  seholia  ad  v.  478 
et  479  hab.  T  ||  modico  tactu  T  ||  ita  .  .  .  dicebatur  om.  T  ||  13  peristrasis  G 
perifrasis  est  T   ||    14  nvnc  RLHM:  tvnc  AS   nvm  F   ||   mage  sit]  magis  F   || 
15  est  sensus  F  \\  magea  B  \\   16  etiam  pote]  etiam  potes  H,  om.  F  \\  potis  L 
positis  F:  potes  reliqui  ||   17  vis  dicam]  iuridicam  F  ||  mugaris  B  ||  cum  tibi 
calve  om.  F   ||    18  cicero  in  uerrinis  F  ||    condempnatum  ASBM  (p  del.  a) 
20  schol.  ad  penetrabile  om.  F  ||  pro  penetraii  L  {corr.  I)    pro  penetrabili  H 
dicitur  om.  A  ||  nam  .  .  .  dicitur  om.  LH^  (add.  I)  \\  dicitur  om.  B  ||  22  quod  F 
24   est  om.  F  ||   25  si  dixeris  om.  F  ||  27  perforat  .  .  .  seqvvntvr  om.  H  ||  ut 
ingens  om.  L  {add.  I) 


442  SERVII 

487.  animvsqve  seqvvntvr  ^animus^  pro  aninia:  nam  aninius 
consilii  est,  anima  vitae.  quidam  secundum  JEpicureos  animam  per 
totum  corpus  divisam  esse  volunt,  et  exinde  posse  fieri  ut  guis  amputata 
parte  corporis  vivat:   animum  vero  esse  tb  r\y£\aovi%ov  animae,   sine 

5  quo  vivere  non  possumus:   ergo  secundum  sectam  sibi  notam  poetam 
locutum. 

488.  sonitvm  svper  arma  dedere  Homeri  est  aQaflrjtfs   de  tev%e 
S7t    avtw. 

491.    referte  EVANDRO  potest  et  hic  distingui,  potest  et  supra 
10  creferte,>  ut  sit  *Euandro  reniitto  qualem  meruit  filium\ 

493.  qviDQviD  pro  * quodcumque' '.*  Plauius  in  Bacchidihis  quid- 
quid  est  nomen  sibi.  ,  solamen  hvmandi  est  solacium  dolentis 
scilicet  patris:   quia  Jioc   solacium  est  viventium;  humare   defunctos. 

494.  stabvnt  constabunt.     hoc  ergo  dicit:   non  illi  parvo,  non 
15  parvo  periculo,  constabunt  Aeneae  hospitia.    et  est  proverbialis  sensus. 

496.  baltei  potest  et  synaeresis  esse  cbaltef  ?  potest  et  hyper- 
metrus  versus;  nam  sequens  a  vocali  inchoat.  balteus  autem  a 
numeio  singulari  masculini  est  tantum  generis:  Iuvenalis  <TI  256> 
balteus  et  tunicae  et  cristae:  in  numero  vero  plurali  et  neutri: 

20  idemIuvenalis<(IXlll)>quotiens  rumoribus  ulciscuntur  baltea. 

497.  inpressvmqve  nefas  insculptum  Danaidum  nefas.  Do- 
natus  tamen  cinpressum5  dicit  coactum,  quod  a  patre  conpulsae  sunt 
facere.    sane  fabula  talis  est.    Aegyptus  et  Danaus  fratres  fuere.    sed 


1  nam  .  .  .  vitae]   exscr.  Isid.  or.  XI  1,  11;  diff.  verb.  37  ||    7  Homeri]  II. 
IV  504  ||   11  Plautus  in  Bacchidibus]  v.  19  Bitschl. 


1  secvntvr  LF\\  2  quidam  .  .  .  poeta  loquitur  (sic)  hdb.  T  ||  3  totam  T  || 

4  to  r\^B\kovi%ov  Daniel:  to  nomonkon  F   to  nomonikon  T  in  ras.  \\  sine  qua  F  || 

5  sectam  om.  F  ||  notam  sibi  F  ||  poeta  locutus  I)anieV\  9  et  hic  distingui  potest 
et  supra  E  \\  supra  creferte']  ad  superiora  referri  L    superare  ferte  H\\  10  qua- 

h 

lem  meruit  filium  om.  F\  11  qvicqvid  G  ||  Plautus]  ^labitus  F  ||  haccidibus  G  || 
quicquid  est  nomen  est  sibi  G  ||  13  solacium  BF:  solatium  reliqui  ||  14  parvo 
non  parvo  periculo  om.  LRM  (add.  T).  ceterum  parvo  ASB  ||  15  hospitium  F  || 
16  balthei  LF  ||  sinheresis  AS  sineresis  ML  syneresis  HM\\  baltei]  om.  ASM, 
balthei  F  ||  17  sequens  .  .  .  singulari  om.  LH  (add.  I)  ||  incoat  F  ||  autem  .  .  . 
Iuvenalis  balteus  om.  F  ||  a  numero  ASMl:  numero  B  in  numero  vulgo  \\ 
19  baltheus  L  ||  manicae  luvenalis  ||  et  neutri  est  M l  ||  20  ut  idem  F  ||  quoties  B 
quociens  L  ||  rumoris  AS  ||  balthea  F  \\  ad  baltei  quae  Isidorus  or.  XIX  33,  2 
de  talteo  exponit  (balteum  ._.  .  depeudent)  in  marg.  Turonensis  adscripta  sunt  || 
21  scholium  ad  v.  497  Jiab.  T  \\  insculptum]  inscultum  L  (corr.  V)  instultum  II 
sculptumque  FT  \\  22  conpulsi  H  ||  sint  compulsae  T  ||  ad  Danaidum  haec  in 
marg.  adscripsit  l  quorum  (sic)  fabula  talis  est.  danaus  et  egistus  beli  filii 
fuerunt.  ex  his  danaus  l.  filias  habuit  et  egistus  totidem  filios.  danaus  coactus 
a  fratre  ut  filias  suas  eius  iuuenibus  daret  in  raatrimonium  in  ipso  nuptiarum 
die  gladios  uirginibus  dedit  quibus  illae  ex  praecepto  patris  sponsos  suos  inter- 
fecerunt  excepta  una  (excepta  Hypermestra  quae  Lynceum  seryavit  Steph.  et 
Fabr.) :  quae  post  facere  collocata  ediderunt  Stephanus  et  Fabricius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  487-507.  443 

cum  inter  cos  contentio  dc  Memphidis  imperio  fuisset,  multis  saepe 
f  aduotus  contumeliis  Danaus  fratri  Aegypto  cessit  imperio  et  rclicta 
(patria)  ad  Peloponnesum  perrexit.  cuius  cives  ibi  rex  factus  a  suo 
nomine  Danaos  appellavit.  qaod  cum  Aegyptum  momordisset ,  veritus, 
ne  Danaus  de  fdiabus  per  generos  et  nepotes  auxilia  conquireret,  fraude  5 
concepta,  filiis  suis  quinquaginta  fratris  fdias  in  matrimonium  postu- 
lavit.  quas  Danaus,  dolorem  exilii  retinens,  mox  promisit  sed  cum 
factae  essent  nuptiae,  sponsae  omnes  sponsos  saos,  monente  patre  Da- 
nao,  nuptiali  nocte  nccaverunt:  sola  Hypermestra  servato  Lynceo  fugam 
dedit,  qui  post  adeptus  patruum  Danaum  intercmit.  hae  Danaides  10 
apud  inferos  hanc  poenam  habuisse  dicuntur,  ut  in  dolium  pertusum 
aqaam  mittant.       nefas  declinatione  caret.       svb  nocte  pro  *in  nocte\ 

499.  clonvs  evrytides  laus  ab  artifice,  ut  <IX  302>  mira 
quem   fecerat  arte  Lyeaon,   item   divini   opus  Alcimedontis. 

caelaverat  avro  non  auro  caelaverat,  sed  in  auro.  15 

500.  ovat  iactat,  gloriatur.  et  est  ordo,  quo  spolio  potitus  ovat 
gaudetque. 

501  nescia  mens  hominvm  hoc  cul  Tumum  pertinet:  quia 
propter  hunc  periturus  est  balteum,  quem  nunc  se  sustulisse  laetatur. 

502.  servare  modvm  num  quia  *nescia%  ideo  *nec  servare  modum'?  20 
SVBLATA  elata. 

503.  magno  cvm  optaverit  emptvm  ( ' magno  emptum%  scilicet 
pretio:  sic  et  alibi  <(II  104)>  et  magno  mercentur  Atridae.  et 
est  sensus  talis:  erit  tempus  quo  Turnus  optabit  quovis  pretio  redi- 
mere;  ne  ipse  Pallantem  occidisse  videatur.  25 

505.  mvlto  gemitv  cum  multo  gemitu.  mvlto  gemitv  lacri- 
mis:  minus  est  hic  *cum\ 

507.  O  dolor  hos  duos  versus  plerique  a  poeta  dictos  volunt, 
alii  a  sociis  qui  reportant  cadaver.    cdolor?  autem  propter  illud  *haec 


14  divini]  buc.  III  37 


1  menfidis  F  memfitidis  T  ||  2  aduotus  F  provocatus  T  adductus  Daniel. 
fort.  adrosus  vel  violatus  vcl  adfectus  ||  imperio  om.  T  ||  relicta  patria  scripsi: 
rtq.  F,  om.  T.  Minervae  consilio  Masvicius.  possis  et  relicta  Memphide  ||  3  pe- 
loponessum  F  poloponessum  T  ||  4  dauaus  F  ||  ueritas  F  \\  5  conquirere  F  \\ 
6  quinquaginta  Cornmelinus:  ul  F,  om.  T.  ul  Daniel,  lacuna  indicata.  ultra 
Burmannus.  error  inde  videtur  ortus  quod  l.  numeri  nota  pro  *veV  coniunctio- 
nis  compendio  liabita  est  ||  filius  F  ||  postulauit  in  matrimonium  T  ||  7  quas] 
qua  T  ||  exili  F  exillii  T  ||  9  servato  .  .  .  interemit  om.  F  ||  linceo  T  ||  12  mit- 
tunt  F  ||  13  clonivs  L  ||  evpytides  H:  evrtydes  F  evhitides  reliqui  ||  15  cela- 
uerat  F  \\  16  ad  ovat  s.  v.  iactat  gloriatur  T  ||  18  ad  v.  501  hoc  ex  persona 
poetae  dictum  est  et  licet  generalis  (sic)  sit  proprie  tamen  ad  turnum  perti- 
net  T  ||  20  ad  et  servare  m.  s.  v.  quia  nescia  ideo  nec  seruare  T  ||  num  quia 
scripsi:  numquam  F  ||  24  sensus  autem  talis  est  F  \\  26  cum  multo  gemitu] 
subaudi  cum  B,  om.  F  ||  28  duos  an  omittendum  sit  dubitat  Ribbeckius 


444  SERVII 

te  prima  dies  bello  dedit,  haec  eadem  aufert^  cdecus7  propter  illnd 
ccum  tamen  ingentes  Rutulorum  linquis  acervos'. 

510.    mali  tanti  de  morte  Pallantis  scilicet,  ut  postea  inferantur 
quae  praeterea  addit.         certior  avctor  id  est  nuntius  verus. 
5  511.    tenvi    discrimine    leti    modico    mortis    interstitio:    per 

quod  magna  Pallantis  virtus  ostenditur,   quo    interempto  omnis  est 
in  fugam  conversus  exercitus. 

512.  versis  fugatis. 

513.  latvmqve  per  agmen  clatuni  limiteru  ardens  agit  per  agmeii', 
10  id  est  facit:  sic  melius,  quam  si  dicas  clatum  per  agmen'.    ergo  sic 

intellegamus,  aut  per  ordineni,  aut  per  hypallagen;  nam  et  supra 
sic  ait  <1X  321)>  haec  ego  vasta  dabo  et  lato  te  limite  ducam. 
515.  pallas  evander  in  ipsis  omnia  svnt  ocvlis  erat  rectum: 
Pallas,  Euander,  mensae  quas  advena  primas  tunc  adiit,  dextraeque 
15  datae,  in  ipsis  omnia  sunt  oculis.  sed  perite  scissa  est  narratio, 
per  quam  animus  Aeneae  perturbatus  exprimitur. 

517.  tvng  adiit  quidam  Hunc9  pro  *quondam'  accipiunt. 

518.  qvattvor  hig  ivvenes  emphasis  virtutis  quod  multos,  quod 
iuvenes,  quod  armatos,  quod  rapit:  minus  enim  fuerat  si  dixisset  *capitf : 

20  unde  in  xi.  <81>  vinxerat  et  post  terga  manus,   quos  mitteret 
umbris  inferias. 

519.  inferias  qvos  immolet  vmbris  inferiae  sunt  sacra  mor- 
tuorum,  quod  inferis  solvuntur.  sane  mos  erat  in  sepulchris  virorum 
fortium  captivos  necari:'  quod  postquam  crudele  visum  est?   placuit 

25  gladiatores    ante   sepulchra   dimicare,    qui  a  bustis    bustuarii  appel- 
lati  sunt. 

520.  captivo  sangvine  pro  *captivorum';  ut  <VII  184)  captivi 
pendent  currus,  item  <(II  765)>  captivaque  vestis  congeritur: 
et  est,  ut  diximus;  speciosus  ornatus. 

30  521.    mago  dativus  est;  ut  supra  <(401)>  Ilo  namque  procul. 

gontenderat  adversum  iecerat. 

522.    ille  astv  *astu'  pro  scientia  bellica.         svbit  subsidit. 

3  ad  mali  tanti  s.  v.  id  est  de  morte  pallantis  T  ||  mali  tanti]  auvolat 
aeneae  F  ||  5  schol.  oid  tenvi  d.  l.  post  fugatis  liab.  F  ||  per]  propter  F  \\  6  quo] 
quod  eo  L  ||  7  uersus  AS  \\  9  agit  id  est  iacit  per  agmen  F  ||  10  sic  .  .  .  agmen 
orn.  F\\  ergo  .  .  .  bypallagen  om.  LH  (add.  T)  ||  ergo]  et  F  ||  14  primus  HM  \\ 
16  exprimitur]  ostenditur  F  ||  17  ad  tvnc  s.  v.  quondam  T  ||  quoclam  F  ||  18  ad 
v.  518  enfasis  est  hoc  loco  uirtutis  quod  multos  quod  iuuenes  quod  armatos 
quod  uiuentes  rapuerit  T  ||  enfasis  F  ||  20  post  erga  G  ||  22  qvas  F  ||  23  quod 
.  .  .  solvuntur]  ab  inferis  dictae  F  ||  quod]  quae  JR  ||  25  busturiarii  H  bustia- 
rii  F  ||  dicti  sunt  F  ||  26  sunt]  nam  et  bomerus  facit  ab  achille  seruari  quos 
ad  patrocli  sepulcrum  immolct  (U.  XXI  26)  6  d'  snsl  yta{is  %siqaq  evcciqcov  .  .. 
ftccvovzos  add.  D  \\  29  ut  dictum  est  F  ||  31  scliol  ad  contenderat  et  ille  a. 
hab.  T\\  32  astu  om.  G  ||  subsidus  B    subiit  M  subdidit  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  510-532.  445 

524.  per  patrios  manes  et  spes  svrgentis  ivli  per  eas  per- 
sonas  rogat;  propter  quas  precatur.  et  hene,  ut  in  belli  calore,  brc- 
viter  omnes  locos  ad  impetrandam  veniam  conplcctitur. 

526.  penitvs  defossa  talenta  multi  enim  divitias  suas  ob- 
ruebant:  unde  Horatius  quid  iuvat  inmensum  te  argenti  pon-  5 
dus  et  auri  furtim  defossa  timidum  deponere  terra?  sane 
melius  cinfossa'  diceret;  quam  cdefossa?;  ad  quod  est  metri  necessi- 
tate  conpulsus:  nam  fugit  dubiam  syllabam.  et  quidam  volunt,  tria 
genera  argenti  vel  auri  poetam  conplexum,  signatum,  factiini,  infectum: 
signatum,  quod  in  vasis  et  signis,  ut  ^caelati  argentV ;  infectum  qnod  10 
in  massis,  ut  Hnfectique  mihi\  atqui  talentum  non  ad  numeram  solct, 
sed  ad  pondus  referri;  nisi  forte  usam  temporis  sui  heroicis  temporibus 
poeta  voluerit  applicare. 

528.  non  hic  victoria  tevcrvm  vertitvr  in  meo  scilicct  in- 
teritu.     Lucanus  <(III  337>   non   pondera  rerum;  nec   momenta  15 
sumus. 

529.  dabit  disgrimina  *dabit'  aut  conpensabit ;  aut  faciet,  ut  quas 
turbas  dedit.  *discrimina'  autem  differentiam  circa  cventum  et  victoriam. 

532.  gnatis  parce  tvis  Halenta  parce'  per  accusativum  Ptau- 
tine  dictum,  qui  ait  in  Milite  <IV  6;  5)>  parce  vocem.  sane  qui  in  20 
Vergilium  scripsit  declamationes;  de  hoc  loco  hoc  ait  ex  persona 
Aeneae:  cinprobus  es;  qui  aut  regi  dones;  aut  filios  exheredes\ 
cparce5  autem  est  secundum  antiquos  cserva';  ut  apud  Lucilium  et 
Ennium  invenitur.     quod  autem  dicit  cgnatis  parce  tuis';  cum  supra 


5  Horatius]  sat.  I  1,  41  ||  17  quas  turbas  dedit]  Ter.  Eun.  IV  3,  11  ||  23 
apud  Lucilium]  ex  libr.  iuc.  C XVIII  Muell.  ||  24  Enuium]  cf.  Vahleui  acl  ann. 
v.  200  adnotatio  ||  quod  autem  dicit  e.  q.  s.]  cf.  Gell.  II  13  et  Don.  ad  Ter. 
Hec.  II  1,  15 


2  propter  quod  F  ||  precatur]  petatur  H,  aeneas  add.  Ml  ||  ad  pee  p.  m. 
s.  v.  bene  . .  .  complectitur  T  ||  breviter  om.  T  ||  3  inperandam  J?  perandam  Cr  |j 
6  tumidum  F  ||  supponere  B  ponere  H  ||  8  syllabam]  et  hic  locus  est  homeri 
(11.  VI  46)  gmyQSL  3AxQ8og  vls  .  .  .  inl  vrjvalv  'A%aicov  add.  D  ||  ad  talenta  in 
marg.  talentum  non  ad  numerum  sed  ad  pondus  solet  referri.  usum  temporis 
sui  heroicis  temporibus  uoluit  applicare,  s.  v.  527  tria  genera  auri  et  argenti 
est  poeta  complexus  signatum  in  caelatis  uasis  factum  in  speciebus  diuersis. 
infectum  in  massis  T  \\  gera  G  (genera  g)  ||  10  signatum  .  .  .  signis]  signatum 
est  quod  in  nummis,  factum  quod  in  vasis  et  signis  Masvicius  ex  Isidoro ,  ut 
videtur,  cuius  haec  verba  sunt  (pr.  XVI  18,  13)  Hria  autem  sunt  genera  argenti 
et  auri  et  aeris:  signatum,  factum,  infectum.  signatum  est  quod  m  nummis  est, 
factum  est  quod  in  vasis  et  signis,  infectum  quod  in  massis\  cf.  praef.  p.  XLV. 
refutavit  interpretis  ineptias  Heynius.  \\  14  ad  non  h.  s.  v.  id  est  in  meo  interitu 
T  ||  17  ad  dabit  s.  v.  compensabit  siue  faciet,  ad  discrimina  s.  v.  id  est  .  .  . 
uictoriam  T  ||  facit  F  \\  20  dictum]  uolunt  add.  G^  in]  inter  LH  (corr.  Z),  om. 
AS\\  21  dedamnationes  scripsit  F  ||  declinationes  SH  ||  de]  in  ASMl  ||  24  gna- 
tis  parce  tvis  atqui  supra  dixit  guatoque  patrique.  quo  modo  ait  gnatis?  non 
est  contrarium  Serviani  libri 


446  SERVII 

dixerit  cgnatoque  patrique',  non  est  contrarium:  nam  cliberos'  etiam 
unum  dicinius  filium,  adeo  ut  Terentius  etiam  filiam  cliberos'  dixerit, 
ut  in  Hecyra  <II  1;  15>  qui  illum  dignum  decreverunt,  suos 
cui  liberos  comniitterent,  ubi  pater  de  filio  ad  uxorem  loquitur. 
5  ergo  usurpavit,  respiciens  ad  cliberos';  ut  gnatos  de  uno  diceret. 
COMMERCIA  vicissitudines  et  ignoscendi  facultatem;  vel  captivorum 
redemptionem. 

533.    iam  tvm  pallante  perempto  pro    { '  iam  tum   cum  Fallantem 
peremit\ 
10  534.    hog  patris  angiiisae  manes  idem  sentire  et  patrem  et  fdium 

dicit,  quasi  hoc  commodum  ad  illos  pertineat. 

537.  nec  procvl  haemonides  lioc  nomen  licet  possit  esse 
patronymicon;  quia  in  cdes'  exit;  ut  dicamus  Haemonis  filius;  tamen 
melius  est  ut  id  proprium  esse  dicamus;  quia  nusquam  aliud  nomen 

15  eius  aut  praemissum  est  aut  secutum:  ergo  simile  est  patronymico; 
ut  sit  cHaemonides'  sicut  Thucydides. 

538.  infvla  fascia  in  modum  diadematis;  a  qua  vittae  ab 
utraque  parte  dependent:  quae  plerumque  lata  est;  plerumque  tor- 
tilis  de  albo  et  cocco. 

20  539.    insignibvs  armis  Asper   sic  legit  et  utitur  Sallustii  ex- 

emplo;   qui  ait  equo  atque  armis   insignibus:   Probus  vero  cin- 
signibus   albis'    dicit  legendum;    ut    vestes    albas    accipiamus,    quae 
sunt  sacerdotibus  congruae,  sicut  Statius  de  Amphiarao  dicit. 
540.    agit  campo  insequitur  per  campum. 

25  541.    immolat   quasi  victimam;   ut   ille   consueverat:   nam  hoc 

verbo  ad  sacerdotis  nomen  adlusit.  sane  immolari  proprie  dicuntur 
hostiae,  non  cum  caeduntur,  sed  cum  accipiunt  molam  salsam:  Cato 
in  originibus  ita  ait  Lavini  boves  immolatos,  prius  quam  cae- 


17  fascia  .  .  .  cocco]  exscr.  Isid.  or.  XIX  30,  4  ||  20  Sallustius]  hist.  inc. 
85  D.  53  Kr.  ||  25  quasi  .  .  .  adlusit]  exscr.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VII  710  || 
27  Cato  in  originibus]  II  fragm.  27  Iord.,  55  Peter. 


3  ut  ante  in  om.  F  \\  haecira  AS  echyra  B  echira  L  ecyra  HM F  \\  de- 
creuerant  AS  decreuerint  F  ||  4  libertos  commiterent  H  ||  filia  exemplaria  im- 
pressa  pleraqtie  ||  5  ufc  gnatos]  gnatos  AS  (ut  gnatos  a  cum  gnatos  s)  gnatos 
cum  M  ||  6  commertia  B L  M  ||  scliol.  ad  commercia.  hab.  T  ||  vicissitudinesj  belli 
add.  T  ||  et  om.  F  ||  facultatem  ignoscendi  F  \\  vel]  siue  etiam  T  ||  12  esse  et 
patronymicon  L  ||  14  id]  ad  AS  ||  numquam  MF  ||  15  permissum  F  ||  16  tuchidides 
ASL  thuchidides  B  heucydides  H  tuchydides  M  tydides  F  \\  18  quae]  quia 
F  ||  20  legunt  F  ||  22  albus  B  \\  albas  uestes  F  \\  23  sunt  om.  F  \\  congruum  F  \\ 

purpureas 

dicit  de  amphiarao  F  ||  eam  fiaraco  B  amfiarco  H  ||  dicit]  albaque  puncieas 
interplicat  infula  cristas  (Thcb.  IV  218)  add.  B.  Bartliius  Servium  de  Theb. 
VI  330  sq  cogitasse  dicit  ||  24  ad  agit  s.  v.  iDsequitur  per  campum  T  ||  27  con 
ceduntur  G  ||  28  lauini  F   Lauius  Daniel  \\  immolatus  F,  corr.  Masvicius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  533—545.  447 

derentur  profugisse  in  f  siciliam.  ingentiqve  vmbra  tegit 
aut  uiagnitudine  corporis  sui;  aut  clipei  obumbrat  eius  cadaver:  aut 
^ingenti  urabra',  icl  est  morte  tegit,  ut  <746)>  in  aeternam  clau- 
duntur  lumina  noctem:  aut  cingenti  umbra  tegit'  secundum  usum 
accipiendum,  id  est  insultatione  eum  opprimit  et  adumbrat,  ut  5 
superatos  dicimus  adumbratos:  aut  Hngenti  umbra  tegit'  f  aut  inferior 
tegat  adversum  hostes  a  fortiore  quod  institutum  uiuunt  causa  spolio- 
rum  detrahendorum :  sequitur  enim  ^arma  Serestus  lecta  refert  hume- 
ris\  serestvs  Serestos  duos  intellegamus,  unum  in  castris  et 
unum  cum  Aenea:  nam  Troiani  nondum  erupere  de  castris,  ut  in-  10 
tellegamus  eum  quem  supra  <(IX  169>  dixit.  ergo  duo  sunt;  nec 
mirum,  cum  et  ipse  dixerit,  quod  exemplo  esse  possit  <(124>  Assa- 
racique  duo. 

542.  lecta  refert  proprie  dixit:  nam  spolia  quae  aptantur 
tropaeis,  legi  dicuntur,  id  est  eligi.  tibi  rex  gradive  ut  <TI  18>  15 
tibi,  Fhoebe,  sacravit.  tropaevm  declinatio  latina  est,  unde 
paenultima  habebit  accentum;  in  numero  vero  plurali  quia  tropaea 
dicimus,  sicut  Graeci,  nec  aliquid  inde  mutilamus,  erit  in  ante- 
paenultima  accentus,  sicut  apud  Graecos. 

543.  instavrant  acies  %axa  ro  6LO)7tc6[i£vov  ante  fusas  acci-  20 
pimus    ex  eo  quod   dixit  cinstaurant'.         vvlcani  stirpe  creatvs 
notandum  stirpem  de  patre  dictam,    cum   semper    de   longa  generis 
significatione  dicatur. 

544.  veniens  pro  *qui  veneraf. 

545.  dardanides   patronymicon   a   maioribus.         anxyris  ense  25 
sinistram  qaidam  ex  hoc  volunt  intellegi  etiam  Vmbronem  occisum:  con- 
stat  enim  vere  ab  Acnea  oceisum,  sicut  ipse  in  catalogo  ait  <(VII  756> 
sed  non  Dardaniae  medicari  cuspidis  ictum  evaluit 

22  cum  semper  .  .  .  dicatur]  exscr.  Isid.  or.  IX  5,  13 


1  in  siivam  Brissonius  de  form.  I  27.  cf.  Iordani  adnot.  \\  3  tegit  om.  F  \\ 
ut]  aut  F  ||  in  aeternum  nam  c.  1.  nocte  H  ||  5  insultatione]  in  salutatione  A  S 
vel  in  salutatione  insultatione  L  (vel  in  salutatione  del.  I)  exultatione  F  \\ 
6  superato  F  ||  aut]  ut  Daniel.  ut  inferiorem  tegit  adversum  hostes  fortior 
Masvicius.  rnalim  ut  inferior  tegitur  a.  h.  a  fortiore  ||  7  minuit  Daniel  innuit 
Burmannus ,  fortasse  recte.  videtur  enim  interpres  poetae  hoc  tribuisse:  Aeneam 
Haemonidis  corpus  quasi  umbram  texisse,  ut  ipse  tutus  spolia  detraheret.  ut  in- 
ferior  (i.  e.  Serestus)  tegatur  a.  h.  a.  f.  q.  i.  volunt  Schoellius  \\  9  scliolium  ad  sere- 
stvs  om.  F  ||  10  nam  ASBl:  tamen  LHM  ||  15  tropeis  HF  tropheis  reliqui  || 
legi  om.  B  \\  id  est  eligi]  unde  ista  legit  F  ||  16  trophevm  ASBM  trophaevm  L 
tropaevm  HF\\  17  habebit  .  .  .  in  antepaenultima  om.  LH  (add.  I)  \\  habet  l  || 
vero  om.  B  ||  18  mutuamus  Lion,  inde  mutamus  Schoellius  de  acc.  ling.  lat. 
p.  210  ||  erit  . . .  Graecos]  erit  graecus  accentus  scilicet  tertia  syllaba  a  fine  F  || 
20  ante]  nam  ante  L  ||  fusos  BH  confusas  L  ||  21  ex  .  .  .  instaurantj  ergo  in 
staurant  aduersus  aenean  F  \\  stirpe  .  .  .  notandum  om.  M  ||  22  dictum  H 
24  ad  veniens  s.  v.  pro  cui  (sic)  uenerat  T  ||  26  uolunt  intellegi  uolunt  F 
27  sicut  ip^o  hoc  libro  in  catalogo  Daniel  \\  28  dardanum  edicari  F  ||  ebaluit  F 


448  SERVII 

546.  deiecerat  plusquamperfecto  usus  est  ad  exprimendam  eeleri- 
tatem7  ut  <XII  430>  suras  incluserat  auro. 

547.  dixerat  ille  aliqvid  proverbialiter  dictum  est,  ac  si 
dieeret,    non   mirum   sic   occisum   esse   eum   qui   sibi   plurimum   ad- 

5  rogabat.     Cornutus  ut  sordidum  inproiat. 

548.  caeloqve  animvm  fortasse  ferebat  forte  se  exaequa- 
verat  caelo,  ut  de  Aenea  Drances  <(XI  125>  quibus  caelo  te  lau- 
dibus  aequem:  aut  *ferebatf  elevabat,  quod  solus  esset  maiore  sene- 
ctute  victurus,  debettatis  omnibus,  id  est  Aenea  cum  suis. 

10  549.    longos  pro  *multos\ 

551.     SILVICOLAE  FAVNO  DRYOPE    QVEM  NYMPHA    CREARAT    Fau- 

nus  hoc  loco  quidam  rusticus  intellegendus  est>  nori  deus;  sicut 
supra  Anxyr;  quem  legimus  lovem.  alii  Fauni  filiam,  sed  antequam 
Faunus  in  deorum  numero  reciperetur.  non  nulli  etiam  nympliam 
15  non  deam  volunt;  sed  graece  sponsam  dictam;  vel  quae  recens  nupta 
sit,  ne  incredibile  sit  ex  duobus  numinibus  procreatum  esse  mortalem: 
quamquam  haec  numina  secundum  Aristotelem  aliquando  moriantur: 
nam  et  Eryx,  Veneris  et  Neptuni  filius,  db  Hercule  occisus  est. 

522.    ille  redvcta  id  est  longa,  ut  <VI  703)  interea  videt 
20  Aeneas   in  valle    reducta.     et   intellegimus   protenta  hasta  Tar- 
quiti  arma  esse  inpedita.    alii  creducta?  retro  acta  dicunt;  quod  non 
procedit. 

553.    inpedit  non  permisit  usui  esse  ad  protegendum  Tarquitum. 
555.    detvrbat  terrae  lioc  est  in  terram. 
25  556.    svper  haec  inimico  pectore  fatvr  quaeritur  quid  tantum  iste 

commiserat,  ut  sic  saeviret  Aeneas?  sed  ubique  de  morte  Fallantis  obi- 
citur  dolor. 

557.    istic  nvnc   sarcasmos  est,   id  est  hostilis  inrisio.     Hstic' 
autem  pro  *hic\         non  te  optima  mater  utrum  vere  mater,  an  terra 
30  patria? 


4  adrogabat]  ^irj  fisy9  SLTcrjg  add.  Fabricius.  cf.  Soph.  Ai.  386  (irjdsv  {isy* 
sfayg  ||  5  Corintus  Daniel  Corinthus  Commelinus  \\  6  exaequauerat  se  M  ||  7  qui- 
busj  ^p  quibus  M  ||  8  aut  ferebat  add.  Daniel.  elevabat  autem  .  .  .  cam  suis 
in  dextro  Floriacensis  margine  a  manu  recentiore  scripta  sunt  ||  11  faunus  qui- 
dam  hoc  loco  F  ||  12  intellegendum  F  ||  non]  nam  F  ||  13  ansyr  F  ||  14  etiam] 
et  JP||  15  sed  om.  LH  (add.  I)  ||  dictam  sponsam  M  ||  dictum  F  ||  17  quamquam| 
quandoque  E  ||  aristotilem  ABF  aristotelen  LH  ||  moriantur]  perire  credan- 
tur  F\\  18  Neptuni]  nuptum  F  \\  20  tarcyti  ASRL  tarquito  H  turquiti  F  ] 
23  ad  inpedit  h.  s.  v.  non  permittit  usui  esse  ad  se  protegendum  T  \\  tarqui- 
nium  F  ||  24  ad  detvrbat  t.  s.  v.  deicit  in  terram  T  ||  25  ad  inimico  p.  f.  s.  v. 
irato.  et  hoc  dicendo  exprimit  irati  personam.  et  haec  omnia  morte  pallantis 
agebantur  T  ||  quid]  qd  F  \\  26  seruiret  G  ||  28  istinc  B  ista  II  \\  sarcaismos  HM 
arcaismos  F  \\  inrisio]  homeri  est  uersus  (II.  XXT  122)  tvzav&ot  vvv  nslao  .  .  . 
(XQysrcc  dr^iov  add.  D  \\  ad  istic  s.  v.  hic  T  ||  29  ad  optima  m.  s  v.  aut  re  uera 
mater  aut  patria  terra  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  546-564.  449 

558.  patrio  sepvlchro  aut  etiam  hinc  apparet,  Faunum  ho- 
minem  fuisse:  aut,  ut  quidam  volunt,  potest  lioc  ad  matrem  referri, 
ut  dicat  Aeneas  quod  mater  eum  sepelire  non  possit  in  sui  patris  mo- 
numentis,  id  est  in  avi  eius  materni. 

559.  alitibvs  feris  GaQKocpayoi§  olcovolg:  Plautus  avi  me  ferae  5 
similem  faciam,  ut  praedicas. 

560.  inpasti  ita  avidi,  ut  semper  eredantur  inpasti,  sicut  de 
harpyiis  dixit  <(III  217)>  etpallida  semper  orafarae,  quasi  fame. 

561.  prima  agmina  qui  agminis  crant  primi. 

562.  FORTEMQVE  NVMAM  FVLVVMQVE  CAMERTEM  fulviim  ^aV&OV.    hOTUWl    10 

in  catalogo  mem,init. 

564.  avsonidvm  pro  cAusonidarum??  sicut  cdeum?  pro  cdeorum': 
nam  cAusonidum?  a  genere  feminino  venit  ut  chaec  Ausonis'  'et  chae 
Ausonides'.  cAusonidarum'  vero  venit  ab  eo  quod  est  chic  Ausonida 
huius  Ausonidae'.  tacitis  regnavit  amyclis   inter  Caietam   et  15 

Terracinam  oppidum  constitutum  est  a  Laconibus,  qui  comites  Ca- 
storis  et  Pollucis  fuerunt  —  cum  Glauco,  filio  Minois,  in  Italiam 
venerunt  et  misti  cum  Ausonis  —  et  ab  Amyclis,  provinciae  Laco- 
nicae  civitate,  ei  inditum  nomen  est.  Lacones  itaque  isti  cum  se- 
cundum  Pythagoream  sectam  a  caede  omnium  animalium  abstinerent  20 
—  unde  Iuvenalis  <(XV  173)>  cunctis  animalibus  abstinuit  qui 
tamquam  homine  —  et  ex  vicinis  paludibus  natas  serpentes  occi- 
dere  nefas  putarent,  ab  iisdem  interempti  sunt:  unde  Amyclas  ta- 
citas  dicit,  id  est  Pythagoreas:  nam  Pythagorica  virtus  est  quin- 
quennale  silentium.  Cicero  propter  nimiam  modestiam  perisse  illos  ait,  25 
dum  a  fmitimis  accipiunt  iniurias  et  tacent  eas.  est  et  alia  expositio: 
cum  frequenter  falso  nuntiarentur  hostes  et  inani  terrore  civitas 
quassaretur,  lata  lege  cautum  est  ne  quis  umquam  hostis  nuntiaret 


5  Plautus]  Captivi  I  2,  14 


1  hic  ASJR  ||  5  capto  cfxiroic  Ndiuc  F  6aq-AOcpayoig  oqvsois  Daniel  oicovotg 
ego  ||  8  arpiis  ALHF  arpyis  BM  \\  ora  famae  L  ora  stime  F  ||  quasi  fame 
ASMl:  quasi  famae  72  quasi  prae  fame  H  quasi  de  fame  F  quasi  famelicae 
Fabricius.  cf.  Serv.  ad  Aen.  III  218  ||  9  ad  prima  a.  s.  v.  qui  primi  erant  agmi- 
nis  id  est  praecipni  et  praestantes  uirtute  T  ||  tvlvam  F  ||  10  ad  fvlvvmqve  s.  v. 
aut  splendidum  aut  rufum  aut  fiauum  T  \\  11  in  catalogon  F  ||  13  hae  ausonides 
ASLM:  huius  ausonidis  JR  haec  ausonides  H  haec  ausonidis  F  \\  14  uenit 
om.  F  ||  15  huins]  et  hic  F  ||  amiclis  ALII  miclis  E  \\  caietem  ASM\\  et  Ter- 
racinain  om.  M  \\  16  tarracinam  AS  terrecinam  L  terraecinam  H  \\  18  expecta- 
tur  et  misti  sunt  cum  Ausonibus  ||  prouinciae  suae  laconicae  F  \\  20  phitagori- 
cam  L  proagoream  H  pitagoriam  F  \\  21  unde  .  .  .  homine  om.  F  ||  a  cunctis 
ASMl  ||  se  abstinuit  ASM  \ qui  AS:  quia  RLH,  om.  M l  ||  22  homine]  homi- 
nes  AS ,  om.  ULH,  ab  hominibus  Ml  \\  et  om.  JiLH  {add.  T)  ||  ex  vicinis]  a 
tucinis  F  \\  notos  B  natos  L  ||  23  amiclis  tacitis  B  ||  25  uimiam  F  \\  illo  F  ;! 
26  et  tacentas  F  ||  27  inani  terrore]  iam  inr  errore  F  ||  28  quassaretur]  con- 
cuteretur  F 


450  SERVII 

adventum.  postea  cuin  vere  hostis  veniret,  nullo  nuntiante,  ex  in- 
proviso  civitas  capta  est:  unde  tacitae  Amyclae  dictae  sunt,  quod 
periere  silentio.  hinc  est  quod  ait  Lucilius  mihi  necesse  est 
loqui:  nam  scio  Amyclas  tacendo  perisse.  vel  *tacitis9  cle  qui- 
5  bus  taceatur,  id  est  ignobiles  et  non  dignae  aliqua  opinione:  vel  hypal- 
lage  est  pro  *ipse  tacitus\ 

565.  aegaeon  qvalis  ipse  est  qui  et  Briareus  dicitur,  Caeli 
et  Terrae  filius.  alii  hunc  ex  Terra  et  Ponto  natum  dicunt,  qui  habuit 
Cottum  et  Gygen  fratres.    hic  contra  Titanas  Iovi  adfuisse  dicitur,  vel, 

10  ut  quidam  volunt,  Saturno.  ignem  pectoribvs  arsisse  Asper 
dicit,  ignem  hunc  animae  intellegendum  calorem,  venientem  ex 
ferocia,  ut  sit  ccum  vim  suae  crudelitatis  efflaret^  ut  in  georgicis 
<(II  140)>  spirantem  naribus  ignem  de  equo.  alii  ignem  hunc  ful- 
minis   volunt,    ut   sit   dictum    quemadmodum    in   primo  <(44)>   illum 

15  expirantem  transfixo  pectore  flammas.  sane  notandum  cignem 
arsisse',  cum  igni  alia  res  ardeat. 

567.  iovis  cvm  fvlmina  contra  quia  dicitur  flammam  emisisse  ori- 
bus  suis  contra  Iovis  fidmen.  Homerus  nihil  dicit  aliud,  quam  cen- 
tum   manus   cum    habuisse   et   auxilio   eum  Iovi   adversus  Neptunum, 

20  Iunonem  et  Minervam  fuisse.  et  fortc  aut  suum  ignem,  aut  Iovis  ac- 
ceptum  spirasse  pro  eo,  ut  sit  *contra9  non  adversus  Iovem,  sed  simi- 
liter,  a  pari}  ut  Terentius  in  Adelphis  in  capite  comoediae  (I  1,  25> 
ille  ut  item  contra  me  habeat  facio  sedulo. 

568.  paribvs  id  est  inter  se  paribus. 

25  569.    sic  ut  non  unani  manum  putares:  namque  ad  hoc  pertinet 


3  Lucilius]  fals.  adscript.  XXVI  Muell.  cf.  Ribbeckii  adnot.  ad  Afran.  Pro- 
dit.  I  ||  7  cum  schol.  ad  v.  565  et  567  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  596  || 
18  Homerus]  II.  I  403 


1  postquam  F  ||  veniret  om.  LH  (add.  T)  ||  3  hinc  .  .  .  Lucilius]  unde  luci- 
lius  ait  F  ||  est  om.  H\  4  sico  H  ||  amiclas  liLF  miclas  II  \\  ad  tacitis  r.  a. 
s.  v.  de  quibus  .  .  .  pro  ipse  tacitus  uolcens  T  ||  uel  tacite  F  ||  5  teceatur  F  || 
et  indignae  T  ||  vel]  el  F  ||  7  Briareus]  homerus  sv  xo  (sic)  d  iXiddog  (403)  ov 
Bqiccq8(ov  %ccXeov6i  fteot,  avdosg  ds  zs  ndvtsg  Aiyaicov9  in  marg.  add.  _D.  his 
in  VI.  (287)  fet  centumgeminus  Briareus'  add.  Fabricins  ||  8  ponte  F  ||  9  Cot- 
tum  scripsi:  coeum  F  \\  gigen  F  \\  10  ignem  arsisse  in  pectoribvs  F  \\  arsse  R  || 
arsisse  Asper]  Aristaeus  H  ||  11  animae]  anime  HH  na  nimium  F  na*  nimium 
Laniel,  inde  nativum  Masvicius  animae  nimium  Burmannus  \\  calorem]  ex- 
calare  H  \\  12  suam  F  ||  afflaret  L  \\  ut  .  .  .  de  equo]  non  edidit  Baniel.  non 
tauri  spirantes  naribus  ignem  Vergilius  \\  16  alia  ardeant  F  ||  17  emisse  F  || 
18  Iovis  Masvicius:  iouem  F  \\  19  cum  F  \\  20  ad  v.  567  in  marg.  quidam  in- 
tellegunt  aut  suum  aut  iouis  ignem  acceptum  spirasse  ut  sit  contra  non  ad- 
uersus  sed  similiter  id  est  a  pari  quia  secundum  fabulam  ioui  dicitur  affuisse 
pugnanti  contra  titanas  T  ||  21  spirasse  pro  eo]  intellegendus  est  vel  fingitur 
vel  simile  quid  videtur  sapplendum  esse.  et  forte  ait  aut  (l.  20)  Schoellius  \\  non 
T:  nra  F   nostra  Laniel  ||  24  ad  paribvs  s.  v.  inter  se  T 


COMM.  IN  VERG.  AEK  X  565-587.  451 

coniparatio,   ut  intellegamus,    eum  multitudinis  vice  dimicasse. 
desaevit  autem  liic  valde  saevit,  alias  saevire  desinit. 

570.  intepvit  mvcro  nimia  scilicet  caede. 

571.  qvadriivges  propter  homoeoteleuton  noluit  dicere  'quadri- 
iugos'?  et  contulit  se  ad  aliam  declinationem:  nam  et  cquadriiuges?  5 
et  cquadriiugos'  dicimus,    sicut  cinermis'  et  'inermus',   cexaniinis'  et 
cexanimus'. 

572.  atqve  illi  equi  scilicet,  nam  ad  superiora  retulit:  quod 
sciendum  est  esse   vitiosum;   interposuit  enim  cadversaque  pectora'. 

longe  gradientem  longis  gradibus  incedentem:  et  est  militaris  10 
incessus.     aut  e  longinquo. 

574.  effvndvntqve  dvcem  et  Jwc   loco  owiisit  occisum,   ut  supra 
<545)>  Dardanides  contra  furit. 

575.  biivgis  erit  nominatiyus  chic  biiugus':  nam  alias  biiugibus 
faceret,    si   esset  tertiae  formae  ab  eo  quod  est  chic  biiugis,  huius  15 
biiugis'. 

579.    adversaqve  ingens  lioc  cst  adversus  ipse  cum  liasta  apparuit. 
et  bene  ^ingens*  visus7  cum  adversa  hasta  minaretur. 

581.     NON   DIOMEDIS  EQVOS  NEC  CVRRVM  CERNIS  ACHILLIS    duOS 

obicit   a  quibus   est   victus   Aeneas;   nec   tamen   usquequaque:    nam  20 
eorum  impetus  evitavit. 

583.    vesano  hic  poeta   adfectionem  suam  accommodavit  dicendo 
*vesano\ 

585.  dicta  parat  potest  legi  et  cdicta  parat  contra'. 

586.  pronvs  pendens  cpronus'  nomen  est;  nam  et  comparatur;  25 
ut  cpronior'.    si  autem  participium  esset,  fieret  vitiosa  elocutio  sine 
interpositione  coniunctionis. 

587.  admonvit  praeterito  praesenti.       proiecto  extento,  ut  <III 
699>  proiectaque  saxa  Pachyni.        proiecto]  id  est  ante  iacto. 

2  ad  desaevit  s.  v.  hoc  loco  ualde  saeuit  T  ||  4  quadraiugos  dicere  F  || 
5  contulitque  M  ||  se  ad  aliam  .  .  .  dicimus  om.  LIl  (add.  V)  ||  qaadriiugos  et 
quadraiugis  F  ||  6  inermes  et  inermos  ASMl  inermus  et  inermis  F  ||  exanimes 
et  exanimos  ASMl  exanimus  et  exanimis  F\\  8  nam  et  superiora  Lll  (corr.  1)  || 
9  uitium  jRiil  (uitiosum  l)  \\  pectora]  alibi  (VIII  207)  'praestanti  corpore  tau- 
ros  avertit,  totidem  forma  superante  iuvencas  atque  iios  add.  Fabricius  \\  11 
incessas]  et  est  homeri  ut  [ia%Qa  7TQo§i^ag  add.  D.  cf.  II.  XIII  18  ||  aut  longin- 
quo  F,  correxi  ||  12  ad  epfvndvntqve  s.  v.  eifusum  in  hoc  loco  et  iam  occisum 
debemus  intellegere  T  ||  misit  F,  corr.  Daniel  ||  15  si  esset  formae  tertiae  decli- 
nationis  ut  hic  biiugib;  huius  biiugis  faceret  F  ||  17  ad  v.  579  aduersa  hasta 
id  est  ipse  aduersus  T  ||  aduersas  F  ||  hasti  G  ||  18  visus  cum  adversa  Comme- 
linus:  usus  cum  ad  diuersa  F  \\  20  usque  LH  (quaque  add.  T)  ||  21  impetus] 
tempus  F  ||  22  vaesano  G  ||  hoc  P,  corr.  Daniel  ||  adfectationem  Daniel  ||  23  uae- 
sano  G  \\  24  para  II  parent  F.  dicit  Servius  et  post  parat  et  post  contra  di- 
stingui  posse  ||  26  locutio  LF  (elocutio  l)  \\  28  praeteritum  pro  praesenti  Mas- 
vicius  ||  extento  ASMF:  intento  BH  extento  L,  sed  ex  in  ras.  I.  cf.  schol. 
Dan.  ad  Aen.  III  699  ||   29  ad  protecto  s.  v.  intento  ante  iacto  T 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  30 


452  SERVII 

592.  LVCAGE  NVLLA  TVOS  CVRRVS  FVGA  SEGNIS  EQVORVM 

prodidit  A.  v.  v.  E.  H.  v.  haec  adlocutio  contraria  est  superiori, 
hoc  enim  continet:  obiecisti  mihi  quoa  sim  et  a  Diomede  et  ab 
Achille  conversus  in  fugam;  te  vero,  o  Lucage,  nec  equorum  tar- 
5  ditas  prodidit,  quod  mihi  contigit  cum  a  Diomede  occisus  est  Pan- 
darus  qui  in  eodem  curru  dimicabat,  nec  aliqua  umbra  equi  tui 
sunt  territi,  quod  factum  saepius  in  Homero  legitur,  sicut  et  paulo 
post  <643>  Turnum  agit  imago  bella  deserere.  potest  tamen  et  ad 
illud  referri  quo  tempore  eum  ab  Achille  nube  cava  Neptunus  eri- 

10  puit?  ut  in  quinto  <(808)>  commemoratur.    potest  et  ad  aliud  referri, 
quod  Niphaeus  paulo  ante  <570>  ab  equis  suis  proditus  est. 

594.  ipse  rotis  saliens  sarcasmos  est;  nam  per  inrisionem 
dictum  est7  qui  non  morte  deiectus  es:  ille  enim  vulneratus  ceciderat. 
crotis?  autem  curru,  a  parte  totum. 

15  598.    sine  permitte,  relinque,  patere,  id  est  6vy%coQr\(Sov. 

601.  latebras  animae  pectvs  definitio  est  pectoris,  id  est  in 
quo  anima  latet  et  continetur. 

602.  edebat  quasi  ad  spectaculum:  unde  et  munerum  editores 
vocantur.        fvnkra  cacdes7  ut  <(II  361)»  quis  funcra  fando  explicet. 

20  603.    torrentis  aqvae  notandum  quod  *aquae9  addiderit,  cum  ab- 

solute  Horrens9  dicatur. 

604.  more  fvrens  exposuit  superiora  cpithcta.  tandem  ervmpvnt 
solutam  obsidionem  ostendit. 

605.  ascanivs  pver  syllepsis.   est  ordo:  Ascanius  et  iuventus;  nam 
25  *obsessa9  et  ad  Ascanium  pertinet. 

608.  VT  rebare  ut  arbitrabaris,  verum  est  quod  Troiani  Ve- 
neris  virtute  nituntur.  et  dictum  est  per  ironiam:  nara  superfluo 
quidam  hanc  orationem  simpliciter  dictam  volunt,  ut  re  vera  dicat 
Iuppiter  per  se  nihil  posse  Troianos.  quod  falsum  est;  adeo  ut 
30  Iunonis  oratio  ad  ironiam;  non  ad  simplicia  verba  respondeat. 
nec  te  sententia  fallit  hoc  per  parenthesin  dictum  est. 

1  ad  amaris  (v.  591)  s.  v.  acerbis  duris.  et  hoc  cum  dicit  habitum  futurae 
orationis  ostendit  T  \\  7  et  Baniel:  a  F  ||  8  agit  BLIl:  cogit  reliqui  ||  9  cava] 
om.  JRLIIM  (add.  T),  causa  F  \\  10  ut  om.  F  ||  coinmemorat  F  ||  11  nifaeus  F  \\ 
palilo  F  ||  12  sarcaismos  est  qui  non  morte  deiectus  est  nam  per  e.  q.  s.  F. 
verborum  ordinem  emendavit  et  es  pro  est  scripsit  Masvicius  ||  15  cynxujpIiiicon  A 
cynxujphcon  SM  €cynxu)phcon  JR II  ciNxiuphicoN  L  cynxujpn  F  ||  16  est  ante 
pectoris  om.  BH3I  ||  ad  latebras  a.  s.  v.  in  quibus  anima  latet  et  continetur 
T  ||  19  ad  fvnera  s.  v.  scilicet  caedes  T  ||  caedis  F  ||  20  schol.  ad  v.  603  hab.  T  \\ 
21  torrens  absolute  T  ||  22  epithea  F  (epitheta  6^)  ||  ad  ervmpvnt  s.  v.  nunc 
ostendit  solutam  obsidionem  T  ||  ad  v.  604  in  marg.  sillemsis,  s.  v.  605  talis 
est  ordo  tandem  erumpunt  ascanius  et  iuuentus  et  castra  relinquunt  ut  obsessa 
ad  ascanium  referatur  T  ||  24  syllempsis  F  sillemsis  G  ||  26  ueneris  utuntur 
auxilio  F  ||  27  superflue  F  ||  28  hanc  orationem  uolunt  dictam  simplicem  F  ]| 
29  quod]  quia  F  \\  30  respondent  A  S    responderit  B    respondeant  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  592-617.  453 

609.    vivida  id  est  fortis,  ut  <(V  754>  sed  bello  vivida  virtus. 

611.  cvi  IVNO  SVMMISSA  humilis.  et  quia  intellexit  obliqua 
Troianorum  accusatione  inpugnari  suum  pudoreni,  etiam  ipsa  re- 
spondet  oblique. 

612.  tejstia  vel  quae  tristem  faciant:  vel  quae  severa:   Teren-  5 
tius  tristis  veritas  inest  in  vultu  atque  in  verbis  fides,  item 
contra  Vergilius  furias  amnemque  severum,  id  est  tristem. 

615.  qvin  ut  non:  nam  confirmativa  particula  est.  quidam 
Jiunc  ordinem  esse  volunt:  namque  si  mihi,  quae  quondam  fuerat,  vis 
in  amore  foret,  non  Jwc  mihi  negares,  quin  possem  pugnae  subducere  10 
Turnum.  alii  Jwc  genus  elocutionis  accipiunt,  ut  per  ea  quae  per  pa- 
renthesin  posita  sunt,  reliquo  sensui  occurratur,  non  Jiis  quae  primo 
posita  sunt:  Jiic  enim  ad  illud  quod  insertum  est  *non  Jioc  mihi  nam- 
que  negares  omnipotens'  *quin  et  pugnae  subducere  Turnum  et  Dauno 
possem  incolumem  servare  parenti'.  alioquin  dempta  Jwc  parentJiesij  15 
non  congruit  primum  cum  postremo,  si  ita  dicas  *si  milii  quae  quon- 
dam  fuerat  quamque  esse  decebat,  vis  in  amore  (foret),  quin  et  pugnae 
abducere  Turnum  et  Dauno  incolumem  possem  servare  parentV :  Plau- 
tus  in  Cistellaria  is  servus,  sed  abhinc  annos  faetum  est  xvl, 
cum  conspicatus  est  primo  crepusculo  pnellam  exponi.  20 

617.     NVNC    PEREAT     TEVCRISQVE    PIO     DET     SANGVINE    POENAS 

ductus  est;  nam  non  agit  ut  pereat,  sed  magis  favet  eius  saluti: 
nam  statim  subicitur,  cur  indigne  fiat  *ille  tamen  nostra  deducit  ori- 
gine  nomen%  ut  in  secundo  <103)>  iamdudum  sumite  poenas,  Jioc 
Ithacus  vclit  et  magno  mercentur  Atridae.  quod  autem  dicit  25 
cpio  sanguine?7  Aeneae  eum  latenter  exaequat,  qui  ubique  inducitur 
cultor  deorum. 


5  Terentius]  Andr.  V  2,  16  ||  7  furiasj  georg.  III  37  ||  18  Plautus  in  Cistel- 
laria]  Casin.  prol.  39 

1  sed]  seuo  II  sifc  F  \\  2  intellegit  F  \\  3  troianorum  ex  accusatione  AS  \\ 
5  ad  tristia  s.  v.  seuera  uel  quae  tristem  iaciunt  T  ||  6  ueritas  libri,  nisi  quod 
seueritas  l  ||  in  om.  F  ||  atque  .  .  .  fides  om.  F  ||  fides  II:  fidens  JRL,  om  ASM  |l 
7  e  contra  F  \\  uergilius  F  \\  8  non  om.  L  ||  nam]  iam  S,  om.  II  ||  firmatiua  L 
affirmatiua  vulgo  ||  est]  non  est  AS  ||  quidam  .  .  .  puellam  exponi  hab.  T  ||  9  uo- 
lunt  esse  T||  quandam  G  ||  fuerant  F  ||  10  amore]  mare  F  ||  foret]  fuisset  T  \ 
necares  F  ||  subduceretur  nam  F  ||  11  per  parenthesin  T:  parenthesis  F  paren- 
thesi  Daniel  in  parenthesi  Commelinus  ||  13  non]  nam  F  \\  14  omnipotens]  accom- 
modatur  supplendum  videtur.  dic  enim  (l.  13)  Schoellius  j|  15  empta  F  ||  parentesi 
T  ||  16  primo  F  ||  si  ante  mihi  om.  G  ||  17  uis  in  amore  T  iusta  F  (ortum  ex  uis 
i.  a.)  ||  19  cistellarius  seruus  F  cistellaria  seruus  T  \\  factus  T  ||  xvi  T  xui  F 
xin.  Daniel  ||  22  ductus  est  libri.  cf.  Fortunat.  ars  rliet.  I  5  (p.  84,  23  Halm) 
cquid  est  ductus?  quo  tnodo  tota  causa  agenda  sit?  fortasse  ductus  subtilis  est 
scripsit  Servius.  cf.  Fortunat.  I.  I.  p.  85,  1  csubtilis  qui  est?  cum  aliud  est  in 
ihcmate,  aliud  in  agentis  voluntate\  apud  Servium  sermo  obliquus,  non  aperte 
ductus  edidit  Fabricius,  reliqui  Stephanum  secuti  sunt  qui  dsiytxiyiog  dedit  ||  non 
enim  F  \\  23  ura  (i.  e.  'vestra')  F  \\  24  addudum  F 

30* 


454  SERVII 

618.  ille  tamen  quamquam  moriturus  est,  tamen  a  diis  ori- 
ginem  ducit.  nostra  divina,  id  est  aut  Iovis,  aut  Iunonis,  aut 
omnium  deorum. 

619.  qvartvs  pater   abavus:   nec   est  contrarium  illud,   quod 
5  ait  supra  <76>  cui  Pilumnus   avus:   potuit  enim  fieri  ut  et  avus 

eius  et  abavus  a  Pilumno  Pilumni  nominarentur.  ergo  per  patris 
appellationem  ostendit  cognationem. 

621.  rex  aetherii  breviter  sic  fatvr  ubique  reges  breviter  loquentes 
ostendit  <16>  Iuppiter  haec  paucis  et  <I  561>  tum  breviter  Dido 

10  vultum  demissa  profatur. 

622.  Si  mora  praesentis  leti  ex  Iovis  concessione  quali  arte 
egerit  Iuno,  cognoscitur,  scilicet  ut  Turnus  posset  evadere.  CA- 
dvco  morituro. 

623.  ponere  facere,  vel,  ut  quidam  volunt,  constituere  et  decer- 
15  nere:  alii  'ponere'  pro  *darc%  ut  <XII  878>  haec  pro  virginitate 

reponit?  sane  *ponere'  facere,  sicut  Lucilius  Homerum  secutus,  qui 
ait  alye  s&rjxe  id  est  fecit.  alii  *ponere'  putare,  ut  solet  dici  *pone 
me  hoc  fecisse\ 

625.  hactenvs  indvlsisse  vacat  id  est  sufficit    ingenti  arte 
20  locutus  est:  nam  dicendo  cvacat'  ostendit,  supra  lioc  breve  spa.tium 

ulterius  bonam  stellarum  inradiationem  Turni  fata  differre  non  posse : 
unde  non  ait  cindulsisse  libet';  sed  Vacat'?  ac  si  diceret:  iam  undi- 
que  in  mortem  truditur  Turnus;  hoc  tantum  vacat  spatium,  id  est 
intervallum  temporis,  quasi  hoc  spatium,  hic  locus  est  ut  parumper 
25  differatur.  hinc  est  quod  et  supra  ait  <(472>  metasque  dati  per- 
venit  ad  aevi. 

626.  venia  vlla  beneficium;  quod  te  speras  mereri.  et  duas 
habet  significationes:  quod  petitur,  ut  hic,  et  quod  conceditur,  ut  <(903)> 
si  qua  est  victis  venia  hostibus,  oro. 

30  627.    mvtarive  deest  *posse\    an  mutatum  iri? 


16  Lucilius]  ex  libr.  inc.  CXIX  ap.  Muell.  p.  153   ||  Homerum]  II.  I  2 

1  a  diis  BL:  ab  bis  ASH  ad  his  F  a  notiis  M  ||  2  et  iunonis  G  ||  4  nec] 
non  L  ||  6  atauus  F  ||  s.  v.  619  per  istius  appellationem  ostendit  cognationem. 
ideo  non  est  contrarium  quod  alibi  dicit  cui  pilumnus  auus  T  ||  8  ad  breviter 
s.  v.  breuiloquium  dat  semper  regibus  uirgilius  T  \\  fatvs  F  \\  11  artu  H  astu 
Masvicius  \\  12  possit  ASF  ||  14  ad  fonere  s.  s.  v.  quidam  intellegunt  consti- 
tuere  decernere  alii  facere  alii  dare  ut  haec  pro  uirginitate  -repone  (sic)  T  || 
17  aAT€€0HK€N  A  AAeeoHKeN  S  A(J)€€ok€n  H  afeookcn  L  afe  eokem  H  areeo- 
k€n  M  bat€o0nk€  F  ||  19  ad  vacat  s.  v.  sufficit  T  \\  20  supra  h.  b.  s.  nullum 
(nullam  DanieT)  b.  s.  i.  futuram  ex  quo  turni  e.  q.  s.  F  \\  21  bonarum  Fabri- 
cius  ||  differri  L  ||  22  licet  F  ||  23  traditur  F  \\  ad  vacat  $.  v.  id  est  hoc  tantum 
uacat  spatium  id  est  interuallum  temporis  ut  parumper  differatur  T  ||  28  ad 
venia  v.  s.  v.  beneficium  et  uenia  duo  significat  quod  petitur  .  .  .  uictis  hosti- 
bus  uenia  (sic)  T  ||  quod  ponitur  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  618-641.  455 

628.  qvae  vocu  gravaris  quae  negas  fato;  vox  enim  lovis 
fatum  est:  Statius  et  vocem  fata  secuntur.  hoc  autem  dicit: 
utinam  quae  negas  voce,  id  est  fato;  mente  praestares.  nam  si 
Iovis  vox  fatum  est;  potest  aliud  fando  fati  ordinem  commutare. 
cgravaris5  autem  negas;  graviter  fers.  et  hac  elocutione  non  nisi  5 
per  accusativum  utirnur,  ut  si  dicas  cgravor  adventum  tuum?;  id  est 
graviter  fero;  gravor  praesentiam  tuam:  nam  et  ipse  sic  dixit  cquae 
gravaris'.  aliter  non  dicimus  in  hac  significatione.  similiter  etiam 
accusativo  casu  utimur,  cum  volumus  absolutam  facere  elocutionem 

et  per  gerundi  modum  aliquid  dicere,  ut  cpetendum  mihi  est  equum;  10 
codicem;  byrrum'  —  hinc  Vergilius  <(XI  230>  aut  pacem  Troiano 
ab  rege   petendum;   sic  Sallustius  castra  sine  vulnere  introi- 
tum  —  nam  si  dixeris  cpetendus  est  codex';   iam   non  per  gerundi 
modum  agis,  sed  participialiter  loqueris. 

629.  rata  firma;  perpetua.  15 

631.  veri  vana  feror  id  est  sum  veritatis  ignara. 

632.  orsa  pro  didis  et  fatis. 

634.  nimbo  svccincta  id  cst  nubibus;  quia  praemisit  cagens 
hiemem':  quod  nisi  esset;  splendorem  acciperemus;  qui  est  circa 
corpus  deorum.  20 

636.  tvm  dea  potest  sensu  integro  *dea9  detrahi  nvbe  cava 
erit  nominativus  chaec  nubes';  nam  cnubs5  non  dicimus;  quod\  ait 
Livius  Andronicus;  qui  primus  edidit  fabulam  [Latinam]  apud  nos. 

638.  ivbasqve  propter  equinam  caudam;  quae  esse  solebat  in 
galeis;  ut  <(869)>  cristaque  hirsutus  equina.  25 

639.  divini  adsimvlat  capitis  hoc  ex  persona  poetae  dictum 
est  de  Aenea,  intuentis  futura:  nam  post  mortem  in  numerum  refe- 
retur  deorum.         inania  nec  a  membris,  nec  a  mente  venientia. 

641.  obita  morte  sumpta;  suscepta  et  conpleta:  obiri  enim 
supremus  dies  dicitur.  30 

1  Statius]  Theb.  I  213.    cf.  Luct.  Plac.  ad  h.  v.    ||    12  Sallustius]  hist.  IV 
45  D.,  3  Kr.  ||  15  rata  firma  perpetua]  cf.  Isid.  or.  V  24,  21 

1  qvod  BLH  ||  quae  om.  JRLH  (add.  T)  \\  2  fata  om.  LH  ||  autem]  enim  F 
4  aliud]  aliquid  exemplaria  pleraque  ||   fati  ordinem  om.  F  ||    5  feres  ASM 
6  adgrauor  LH  (grauor  l)  ||  7  sicj  id  F,  om.  LH  (add.  T)  ||   10  gerundum  M 
ut  petendum  .  .  .  gerundi  modum  om.  L  (ut  petendum  pacem  troiano  ab  rege 
petendum  .  .  .  modum  add.  I)  \\  11  birrum  M  ||  uergilius  F  ||  aut  F:  ait  ASM 
et  BH  ||   12  Sallustius  .  .  .  introitum  om.  BH  \\   15  fata  AS  \\   16  summitatis 
ignara  H  \\   17  ad  orsa  s.  v.  dicta  T  ||  21  ad  tvm  d.  s.  v.  integro  sensu  potest 
subtrahi  dea  T.    in  marg.  idem  haec  Jiabet  caua.    sinuosa  concaua  et  potest  hoc 
de  corporalibus  et  de  incorporalibus  intellegi  ||  senso  F  \\  detharahi  F   detha- 
rai  G  ||  22  nominatiuus  est  F  ||  nubs]  nubis  31 1|  23  liquius  H  libius  F  \\  Lati- 
nam  om.  F  ||    25  ut]  unde  est  F  ||    27  inuentis  L  (intuentis  T)   innuentis  Mas~ 
vicius  ||  feretur  F  ||  29  sumpta  om.  F  \\  ad  morte  o.  s.  v.  suscepta  impleta  quia 
obiri  dicitur  proprie  supremus  dies  T 


456  SERVII 

642.  avt  qvae  sopitos  i).  s.  s.  *quae  somnia?  pro  *qualia  insomnia9, 
quae  per  somnum  videmus. 

643.  exvltat  cexultare'   est   gaudere,   et  per   se  plenurn  est: 
naru  cinsultare?  est  irridere  inimicos.    et  dicimus  cinsulto  tibi5,  licet 

5  Sallustius  dixerit  multos  ab  adulescentia  bonos  insultaverat: 
quamvis  possit  illic  alia  esse  significatio ,  id  est  in  multos  bonos 
insultaverat,  hoc  est  impetum  fecerat. 

644.  inritatqve  virvm  telis  ideo  hac  arte  agit  Iuno  et  ima- 
gine   decipit  Turnum,   quia   si   ei   ex  aperto   fugam   suaderet,    more 

10  viri  fortis  ille  fugae  praeponeret  mortem;  cum  praesertim  ipse  in 
sequentibus  dicat  <(XII  646)>  usque  adeone  mori  miserum  est? 

648.  tvrbidvs  elatus  adrogantia,  tumens. 

649.  pagtos  nunc  passivum,  ut  *pacta  puella9. 

650.  tellvs   qvaesita   per   vndas    sic   alibi   <(XII  359>    en 
15  agros    et   quam   bello,   Troiane,   petisti   Hesperiam    metire 

iacens. 

651.  vociferans  SEQVlTVR  sequens  claniabat,  non  ante  dixit 
et  sic  est  secutus. 

652.  nec  ferre   videt   sva   gavdia  ventos   proverbium   est 
20  ^venti  ferunt  gaudia',  id  est  laetatur  incassum:  sic  supra  <(IX  310)> 

sed   aurae   omuia   discerpunt,    item  (XI  794)>   partem    mente 
dedit,  partem  volucres  dispersit  in"  auras. 

653.  forte  ratis   descriptio   per  parecbasin  facta;   non   enim 
a   superioribus  pendet;    sed   ante   dictis   adiungitur,    ut   <VIII  416)> 

25  insulaSicanium  iuxta  latus.  has  autem  descriptiones  esse  aptas 
et  raras  convenit,  sicut  etiam  Horatius  docet  in  arte  poetica,  dicens 
<15)>  purpureus  late  qui  splendeat  unus  et  alter  adsuitur 
pannus:  sunt  enim  ornatui.  crepidine  saxi  crepido  est  abrupti 
saxi  altitudo.    crepidines  etiam  templorum  dici  ipsos  suggestus7  in  qui- 

30  bus  aedes  simt  conlocatae:  et  crepidines  viarum,  id  est  ipsae  eminentiae 


5  Sallustius]  hist.  inc.  83  D.  50  Kr.  ||  28  crepido  est  e.  q.  s.  ap.  Serv.]  exscr. 
Isid.  or.  XVI  3,  3 


1  pro]  per  G  ||  2  per]  pro  G  ||  4  non  insultare  et  inridere  F  ||  5  multos 
om.  ASM\\  ab  om.  B  ||  aduliscentia  LF  adulescia  H  ||  insultaverat]  sultauerat 
F  ||  6  quamvis  .  .  .  insultaverat  om.  F  ||  significatione  coni.  Dietschius  \\  id  est 
. . .  fecerat  om  HLH  (add.  T)  ||  7  exultauerat  AS  \\  8  hoc  F  \\  9  decepit  H  ||  quia 
si]  quasi  HF  \\  10  fugae  om.  LHM  (add.  T)  ||  16  iaces  LF ,  corr.  I  \\  17  non] 
nam  LM\\  18  et  om.  F  \\  20  laetantur  B  \\  21  discrepant  F  \\  22  uolucris  LF 
uoluens  H  \\  23  parebasin  BH  parentesin  L  (ecbasin  Z)  parechasin  F  ||  24  a 
om.  ASM  (add.  a)  ||  26  et]  sed  H  ||  sicut  .  .  .  poetica]  sicut  etiam  in  arte  poe- 
tica  sicut  aratius  docet  F  ||  27  adsuetur  F  ||  29  ad  v.  653  in  marg.  crepidines 
dicuntur  etiam  suggestus  id  est  eminentia  loca  in  quibus  collocantur  aedes.  et 
altitudines  uiarum  dextera  leuaque  dicuntur  etiam  crepidines  T  |l  30  conlocu- 
tae  F  ||  id  est]  idem  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  642-661.  457 

dextrae  sinistracqiie.  sane  hoc  loco  antiptosis  facta  est  propter  me- 
trura:  cconiuncta'  ergo  ccrepidine'  pro  ccrepidini';  sicut  <(361^>  hae- 
ret  pede  pes  pro  cpedi'.     est  aatem  ablativus  pro  dativo. 

655.    osinivs  ipse  est  quem  supra  <166)  Massicum  dixit.    ergo; 
ut  diximus,  [si]  Osinius  proprium  est;  Massicus  appellativum:  licet  5 
possit  fieri  ut  duo  nomina  unius  sint,  ut  Numa  Pompilius,  Alexan- 
der  Magnus,  Numanus  JRomulus  (IX  589).     alii  volunt  non  eundem 
esse  Massicum,  quem  Osinium;  nam  duas  civitates  supra  commemorat, 
Clusium  et  Gosam:  et  tradunt  potuisse  fieri  ut  hic  Osinius  rex  quidem 
unius  de  memoratis  fuerit  civitatibus,  sed  sub  imperio  Massici  egerit:  10 
nam  et  Bhamnetem  (IX.  325)>  et  Bomulum  (IX  593) ;  quos  in  ducum 
ordinem  non  numeravit,  reges  fuisse  dixit.     alii  hunc  postea  kcctcc  ro 
6iG)7tw[ievov  volunt  venisse,  quia  in  catalogo   eius  non  mcminit. 
clvsinis  OEis  Tusciae  civitate. 

658.  transilit  hoc  sermone  festinantis  celeritas  indicatur.        15 

659.  vix  proram  asyndeton:  sic  enim  melius.  kvmpit  satvr- 
nia  fvnem  debuit  dici  *cum  rumpit  Saturnia  funem%  ut  (l  34>  vix 
c  conspectu  Siculae  telluris,  cum  luno  aeternum  servans. 
idco  autcm  *rumpit9,   ne  deprehenso  dolo  Tumus  ad  bellum   rediret. 

660.  revolvta  fer  aeqvora  navem   htjpallagc   est  pro   c revolutam  20 
navem\ 

661.  ILLVM    AVTEM   AENEAS    ABSENTEM   IN   PROELIA   POSCIT    sic 

nielius,  quam  sicut  non  nulli  volunt  —  Vrbanus  namque  sic  legit  — 
cille   autem   Aenean   absentem    in   proelia  poscit5,    ut   cobvia  multa 
virum  dat  corpora  morti'    de  nautis   in  navi  inventis  intellegamus.  25 
quod  non  procedit;  nam  absens  dicitur  qui  recedit:  quocl  nunc  Turno 
congruit,    non    Aeneae    qui    interest    proeliis.     *ille   autem  Aenean' 

4  ipse  est  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  V  15,  7 


1  dextra  F  ||  hoc  loco]  hoc  A  S  hic  Fa  ||  2  crepidinis  HF  ||  5  ut  diximus] 
ut  supra  dixi  F  \\  si  om.  F.  fortasse  ergo ,  ut  diximus  supra,  Osinius  e.  q.  s.,  ttt 
si  ortum  sit  ex  s.  (=  *supraJ)  ||  est  om.  LH  (add.  I)  ||  6  posset  F  \\  7  MagnusJ 
paris  F  ||  quidam  uolunt  .  .  .  non  meminit  hab.  T  ||  8  qmosinium  G  ||  9  cossam 
T\  rex  quidem  unius  Daniel:  rex  quidmunius  F  rex  qd~  minimus  T  \\  10  ciui- 
tatibus  T:  ciuitatis  F  \\  11  ducam  F  ||  12  hanc  F  ||  13  quia]  qua  F  ||  14  clv- 
sinis]  osinivs  H  ||  ciuitatem  L  (corr.  I)  ciuitatis  F  ||  ad  trepida  (v.  656)  s.  v. 
aut  festina  aut  re  uera  trepida  T  \\  1Q  ad  rvmpit  s.  v.  cum  T  \\  18e]eo.Fij 
19  in  bello  F  ||  20  s.  v.  660  quidam  uolunt  hypallagen  hoc  loco  non  per  ae- 
quora  reuoluta  sed  reuolutam  nauem  T  ||  22  sic  melius  .  .  .  poscit  om.  H  \\  sic 
melius  .  .  .  intellegamus]  sic  melius  quam  sicut  nonnulli  uolunt  ille  autem 
aenean  absentem  in  proelia  poscit  ut  sicnt  urbanus  obuia  multa  uirum  demittit 
corpora  morti  de  nauibus  innentis  intellegatur  F  ||  24  aeneam  ASM  \\  poscit 
.  . .  non  procedit]  poscit,  ut  quasi  ad  Turnum  possit  referri.  obvia  mvlta  virvm 
demittit  corpora.  morti  Quod  Vrbanus  dici  arbitratur  de  nautis  in  navi  inventis, 
non  procedit  Fabricius  ||  obuiam  ASM  (corr.  a)  ||  25  in]  de  L  ||  27  ille  autem 
Aenean  .  .  .  corpora  morti  liand  scio  an  secludenda  sint.    nam  Servianae  ex- 


458  SERVII 

legunt,    f  quo  si   ita  est  qitia  Aeneas  *  malta  virum  demittit  'corpora 
morti\ 

665.  medio  acl  medium.         tvrbo  vis  venti. 

666.  ignarvs  rervm   id  est   artis   per   quam   evaserat:  Jioc  est 
5  nesciens  hoc  pro  salute  sua  factum,  ideoquc  et  Hngratus\  nam  et  qiieritur. 

668.  omnipotens  GENITOR  duo  antonomasiva  pro  uno  proprio, 
ut  <JI  615)  Tritonia  Pallas.  tanton  pro  ctantone\  et  constat 
mutilatas  partes  orationis  accentum  in  eodem  loco  habere,  in  quo 
etiam  integrae  habuerunt:  nam  moria,  id  est  minores  particulae,  ut 
10  ut  cque;  ne,  ve;  ce'?  quotiens  iunguntur  aliis  partibus,  ante  se  accen- 
tum  faciunt,  qualislibet  sit  syllaba  quae  praecedit,  sive  brevis  sive 
longa;  ut  cmusaque;  huiusve;  illucce;  tantone';  adduce,  deduce:  et  haec 
mutilata  similiter  proferuntur,  scilicet  sub  eodem  accentu. 

670.  qvo  feror?   vnde  abii?  bene  variavit  adverbia  et  pronomina. 
15       qvemve  redvcit?   ' quem'   qualem;   ut   <IX  47 9>  hunc   ego   te 

Euryale   aspicio?   et  quasi  nescius   sui   est   in  tanta   rerum   per- 
mutatione. 

671.  lavrentisne  itervm  M.  quasi  deliberatio  est. 

672.  qvid   manvs   illa  virvm?    syllepsis   per    genus:    nam   a 
20  manu;  id  est  multitudine,  ad  viros;  a  feminino  ad  masculinum,  tran- 

situm  fecit.    ergo  figuratum  et  per  genus  et  pcr  numerum.    est  autem 
mira  defectio,  id  est  quid  dicunt? 

673.  qvosve  nefas  Asper  *qnosnc'  lcgit  ct  adnotavit  *ne9  pro  *ve% 
quasi  expletiva  particula. 

25  674.    palantes    video    intellegimus    eurn    non    longe    a    terra 

fuisse:    nam   quod   ait  supra  cmedio  fert  aequore',   ut  diximus;  cad 
medium'  accipiendum  est.    aut  quia  medium  dicitur  omne  quod  est 


positionis  argumentum  iterari  videtur,  quod  primo  in  margine  seriptum  tum  ipsi 
scholio  adiunctum  esse  suspicor.  ||  aenea  F  \\  1  quo  si  ita  est  F  quosita  est  G 
quod  si  ita  est  Commelinus  quod  si  ita  est,  qui  Aeneas  .  .  .  morti?  Schoellius 
quod  frustra  est  ego.  Masvicius  haec  edidit  Illi  autem  Aeneas  legunt,  quod  ita 
est  quia  e.  q.  s.  ||  3  tvrbo  vis  venti  om.LH\\  4  ad  ingratvsqve  s.  s.  v.  nesciens 
pro  salute  sua  hoc  gestum  et  ideo  conqueritur  T  ||  5  nescies  F  ||  6  antono- 
masiua  R  antenomasiua  F:  antonomasia  reliqui  ||  proprio]  posuit  add.  JR  || 
7  tanto  HF  ||  9  memoria  ASLH  (corr.  al)  ||  10  ce]  se  F  ||  quoties  B  ||  11  sit 
om.LH  ||  syllaba  praecedat  L  ||  12  Luiusue  R  (probat  F.  Schoellius  de  acc.  ling. 
lat.  p.  140):  hiusue  L  huiusce  reliqui  ||  illucce  BM:  illuc  LH  (del.  T),  om.  re- 
liqui  ||  tontone  LH\\  adduce  deduce  del.  F.  Schoellius  l.  I.,  deduce  om.  F\  et 
haec]  ad  haec  F  ||  13  accentum  F  ||  14  adurbia  F  ||  18  ad  lavrentisne  s.  v. 
potest  esse  genitiuus  si  subaudias  urbis  et  accusatiuus  T  ||  19  syllempsis  est  L  || 
nam  a  manu  om.  II  ||  20  id  est  multitudine  .  .  .  transitum  fecit]  sic  locum  con- 
stituit  Masvicius:  id  est  multitudine  ergo  a  feminino  ad  masculinum  dicendo 
manus  adiuro  (leg.  ad  uiros,  om.  Daniel)  transitum  fecit  F  ||  21  facit  ASM  || 
ad  qvid  m.  i.  v.  s.  v.  figura  est  hoc  loco  per  genus  .  .  .  quid  dicunt  T  ||  22  qd~ 
F  ||  dicent  Masvicius  \\  23  qvosqve  G  \\  ad  qvosve  s.  v.  ue  in  hoc  loco  potest 
pro  expletiua  accipi  T  ||  asper  quos  neglegit  G  j|  24  explatiua  F  ||  26  ad]  aut  L 
\\  27  omne]  romane  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  665-686.  459 

inter  linem  efc  iiiitium,  ut  <(V  1^>  interea  medium  Aeneas  iam 
elasse  tenebat.  gemitvmqve  cadentvm  acctpio  hinc  apparet 
de  Aenea  dictum  <(662)>  cobvia  multa  virum  demittit  corpora  morti\ 

675.  ima  terra   dolet   sibi   etiam   infelicium  vota  sublata:    si- 
quidem    in   mari   constitutus   optare   sibi   hiatum   non   potest  terrae.  5 
imam  autem  terram  prudenter  dixit;  quae  sustinet  et  continet  maria. 

676.  miserescite  venti  pro  petentis  qualitate  nonnurnquam 
etiam  mors  videtur  esse  miseratio,  ut  hoc  loco;  item  supra  <IX 
49 iy  figite  me;  si  qua  est  pietas.  *miserescite9  antem  quis  ante 
Imnc?  ab  eo  quod  est  *miscrcsco9  et  *miscrcscimus9.  10 

677.  tvrnvs  adoro  id  cst  iuxta  veteres,  qui  *adorare9  adloqui  dice- 
bant:  nam  ideo  et  adorca  laus  beltica,  quod  omnes  cum  cum  gratida- 
tione  adloqucbantur ?  qui  in  bello  fortiter  fecit.  .  adoro  cad'  vacat, 
et  est  metri  causa  additum. 

678.  syrtis  ubi  harenosa  sunt  loca  syrtes  vocantur:  ergo  cin-  15 
mittite   me   ad   saeva  vada   syrtium'   aut  ad  harenosa  loca;   aut  re 
vera  ad  syrtes,   id  est  ad  mundi   extrema,   quo  me  nec  fama  comi- 
tetur;  id  est  ubi  me  nemo  sciat  dcsertorem  esse. 

681.  mvcrone  indvat    aut  7cata%Q7j6riKcog  dixit   cinduat'   pro 
cferiat':  aut  hypallage  est  pro  cmucronem  suo  induat  corpore'.     si  20 
enim  cinduere'  est  vestire;  non  mucrone  corpus  induitur;  sed  indui- 
tur  mucro  corpore;  id  est  tegitur  et  vestitur. 

682.  crvdvm  crudeleru;  cruentum.  exigat  aviditas  mori  cu- 
pientis  ostenditur. 

686.    animi  MiSERATA   pro  canimo  miserata':    nam  flgurate  lo-  25 
cutus  est;  sicut  <(XII  19)>  o  praestans  animi  iuvenis  pro  canimo'; 
id  est  illa  re. 


15  ubi  .  .  .  vocantur]  cf.  Isid.  or.  XIII  18,  6 


2  hoc  -R  (hinc  r)  huic  H  \\  3  aduia  II  \\  dimittit  Serviani  libri  ||  4  etiam 
om.  F  ||  lata  (de  sublata)  .  .  .  potest  om.  LH  (add.  T)  ||  siquidem]  nam  F  \\ 
9  si  qua]  quasi  F  \\  11  ad  volens  vos  tvrnvs  a.  s.  v.  cupiens  et  desiderans. 
potest  intellegi  et  iuxta  ueteres  qui  adoro  alloquor  dicebant.  inde  et  adorea 
laus  bellica  quod  eum  omnes  cum  gratulatione  qui  fortiter  fecisset  in  bello 
alloquebantur  T  ||  id  est]  alloquor  add.  Masvicius  ||  12  adoria  F  \\  eum]  cum 
JDaniel  ||  cum  gratulatione]  congratulatione  F  ||  13  adloquebantur  eum  Daniel  \ 
fecit.  alii  fadoro'  pro  coro'  ut  cad'  uacet  et  sit  metri  causa  additum  Daniel  \\ 
15  syrtes  BIlF  ||  suut  om.  H  \\  16  me  om.  AS  \\  aut  re  vera  .  .  .  comitetur 
om.  LH  (add.  T)  ||  18  ad  nec  conscia  f.  s.  s.  v.  id  est  ubi  nesciat  me  quisquam 
fuisse  desertorem  quia  desertores  dicebantur  qui  deserta  militia  uagabantur  T  ! 
19  catacresticos.AI^  catachresticos  UHM  catachresticus  L  ||  23  ad  exigat  e.  s.  v. 
compellat.  et  hoc  uerbo  auiditas  moriendi  ostenditur  T  ||  25  animis  LH  \\  mi- 
sera  M  ||  26  animi]  animis  L  (corr.  1)  animus  H  \\  animo]  et  illius  rei  add. 
Stephanus  et  Fabricius ,  et  praestans  illius  rei  add.  Masvicius  et  qui  eum  secuti 
sunt  ||  27  id  est]  om.  LHM  (add.  I),  pro  Sbephanus  et  Fabricius.  id  est  illa  re 
secludenda  videntur. 


460  SERVll 

688.  ad  vrbem  Ardeam.     et  ideo  sie  longe,   ne   ex  propinquo 
statim  rediret,  et  ut  eum  adfectus  retineret  parentis. 

689.  at  iovis  interea  monitis  novimus  sacrilegum  esse  Me- 
zentiuui,  novimus  quoqite  Iovem   etiam   adhortatum   esse   alios  deos, 

5  ut  a  bello  desisterent,  et  dixisse  <(112>  rex  Iuppiter  omnibus 
idem.  quomodo  ergo  procedit  cat  Iovis  interea  monitis'?  dicimus 
primum,  Iovem  iustitiae  favere,  non  partibus:  quod  si  est,  iure  Me- 
zentium  in  Turni  locum  facit  venire,  ut  iustum  proelium  inveniatur, 
ne  una  penitus   sit  pars  a  ducibus   destituta.     quod   autem    dicitur, 

10  sacrilegum  Iuppiter  admonere  non  debuit,  non  admonet,  ut  vincat, 
sed  ut  possit  perire.  illud  etiam  frustra  quaeritur,  quemadniodum 
numini  sacrilegus  obtemperare  potuerit,  cum  Mezentium  non  aperte 
luppiter  nioneat,  sed  ei  iniciat  tale  desiderium:  unde  est  <1X  182)> 
dine  hunc  ardorem  inentibus  addunt;  Euryale?  an  sua  cui- 

15  que  deus  fit  dira  cupido?  monitis  ab  eo  quod  est  chaec  mo- 
nita'  hic  venit  dativus;  nam  et  chos  monitus'  dicimus,  ut  Persius 
(I  79)>  hos  pueris  monitus  patres  infundere  lippos.  sed  a 
quarta  declinatione  nec  singulari  dativo  utimur  nec  plurali:  nam 
unum  nomen  est  de  his,  quae  licet  duplicem  habeant  declinationem, 

20  tamen  aliquibus  eorum  casibus  propter  asperitatem  non  utimur,  ut 
claurui  lauribus',   cum    et  chuius  laurus'    et  cab  hac  lauru'    dicamus. 

691.  concvkrvnt  tyrrhenae  acies  quae  specialiter  odio  Me- 
zentii  in  bellum  ruebant. 

692.  vni  ODiisqvE  bene  repetitur  *uni%  ut  ostendat  conspirationem 
25  Etruscorum  olim  Mezentio  incumbere. 

693.  prodit  in  aeqvor   extenditur:    hinc   Iuvenalis  <XII  77> 
quae  pelago  occurrunt  medio  longeque  relinquunt  Italiam. 

694.  ponto  contra  pelagus:  nam  dativus  est. 

695.  vim  cvngtam  id  est  violentiam,  impetum,       caeli^ve  marisqve 
30  sicitt  Mezentius  odiorum  et  telorum  totius  exercitus. 

697.    fvgacem  velocem  modo;  vel  fugientem. 


1  et  ideo  sic  longe  om.  LH  (add.  I)  \\  2  statim  rediret]  posset  in  bella 
redire  B  ||  redirent  F,  et  omittens  ||  et  ut  .  .  .  parentis  om.  E  ||  3  novimus  .  .  . 
Mezentium]  supra  legimus  B  ||  4  adhortatum  A:  et  ortatum  SH  et  hortatum 
MF  exhortatum  L  hortatum  B  ||  7  primo  ASMF  ||  9  una  pars  penitus  sit  F  \\ 
dicit  BLH\\  12  obtemperare]  oboedire  F  \\  potuit  BLH\\  13  ei  om.  F  \\  initiat 
BM\\  16  hic  datiuus  uenit  ab  eo  .  .  .  monita  F  ||  ut]  ex  F  \\  17  hoc  H  ||  _lyp- 
pos  H\\  19  nomen  est]  singulari  datiuo  add.  LH\\  20  asperitatem]  auctoritate 
(sic)  F  ||  ut]  sed  F  \\  21  laurui]  lauri  AS  ||  lauru  ASLM:  lauro  BH  laura  F  \\ 
22  mezenti  HF  \\  23  in  bella  B  \\  24  ad  v.  692  in  marg.  bene  repetit  ut  osten- 
dat  conspirationem  etruscorum  olim  praemiditatam  (sic)  fuisse  contra  mezen- 
tium  T||  uni]  cimii  F  \\  25  mezentiu  G  \\  27  qaod  F  ||  longe  B  \\  rejinquant  F  || 
28  contra  om.  F  (|  29  ad  vim  c.  s.  v.  uiolentiam,  ad  minas  s.  v.  impetum  T  \\ 
cvnctantem  F  ||  30  totius  exercitus  om.  F  ||  31  ad  fvgacem  s.  v.  uelocem  uel 
fugientem  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  688—707.  461 

698.  latagvm  occvpat  os  pro  ^Latagi  os  occupat'.  et  est 
Graeca  figura,  in  Homero  frequens;  ut  si  dicas  sxQovtiev  *A%ilX&a 
xov  Ttoda,  id  est  Achillem  percussit  pedem  pro  percussit  Achillis 
pedem. 

699.  poplite  palmvm  ea  parte,  qua  plurimum  poterat.  5 

700.  segnem  sinit  qui  vidneratus  nihil  iam  efficere  potuit. 

701.  donat  habere  Graeca  figura,  ut  <T  248)  argenti 
magnum  dat  ferre  talentum. 

703.    tiieano  mater  Mimantis. 

705.  cisseis  Hecuba  filia  Cissei  secundum  Euripidem;  nam  10 
secundum  alios  Dymantis  est.  quod  autem  ait  cface  praegnas'; 
haec  ratio  est;  quia  ajitequam  pareret;  facem  se  peperisse  vidit  in 
somnis.  parin  creat  plus  est,  qiiam  si  diceret  *face  praegnas  fin- 
cendit  paret.  vrbe  paterna  occvbat  subaudis  Taris':  quod  ut 
non  diceret,  metri  est  necessitate  conpulsus:  nam  deest  *qiii99  ut  sit  15 
*qui  urbe  paterna'. 

706.  IGNARVM    LAVRENS     HABET     ORA    MIMANTA     scilicet    caSUS 

sui;   vera  tamen  est  lectio  cignarum';   id  est  ignoratum;   qui  nesci- 
retur:    et   est   supina   significatio;   sicut   in   quarto  <71)>   liquitque 
volatile    ferrum   nescius   pro   cqui  nesciebatur5.     alii   liypallagen  20 
volunt  esse,  ut  sit  *Mimas  in  Laurenti  ora  ignota  iacet9. 

707.  ac  velvt  ille   antiqui   ^ille9   vel   magnitudini   vel  nobilitati 


18  ignarum  .  .  .  nesciebatur]  cf.  Gell.  IX  12,  20  sqq. 


1  occupatur  exemplaria  pleraque  ||  2  KroYceN  axYAaea  ton  noaa  A  €kpoyx€ 
naciaaoa  onada  h  ekpoycen  axia  aea  ton  aoaa  II  ckpoycc  Aaxiaaca  ton  rroaa  M 
ckpiucc  axmea  ion  noa  F  \\  3  pro  . . .  pedem  om.  L  \\  6  ad  segnem  s.  s.  v.  segnem 
dicit  inutilem  qui  nihil  efficere  potuit  iam  uulneratus  T  ||  potuit]  om.  F,  possit 
Gommelinus  ||  8  talentum  ferre  dat  LHM\\  9  minantis  F  ||  10  secundum  Euri- 
pidem]  secundum  eripiden  AS  secundum  eripedem  F,  om.  LH  (add.  I),  in 
Hecuba  (v.  3)  IJolvdcoQog  ^EHcc^rjg  itaig  ysywg  rrjg  Kiao^cog  add.  Stephanus  || 
11  ait  om.  ASF  ||  praegnas  LHF:  pregnantis  A  pregnans  BMa  ||  12  quod  F  |j 
faculam  ASF  \\  13  diceret  Daniel:  dicere  F  ||  *incendit  Parin  Daniel,  genuit 
Parin  Masvicius.  Danielem  sequor  qui  inter  praegnas  et  incendit  non  nulla 
intercidisse  indicavit.  videtur  enim  interpres  de  creandi  verbo  insolentius  de  matre 
posito  dubitasse.  itaque  persuasit  sibi  fortasse  sic  dixisse  poetam,  ut  Hecubam 
cum  Parin  ederet  simul  incendium  Troiae  *creasse'i  i.  e.  effecisse  significaret,  vel 
Hecubam  Paride  edito  causam  factam  esse  Hncendii  patriae',  quae  voces  ipsae 
haud  scio  an  Jateant  sub  corruptis  *incendit  paret\  cf.  Serv.  ad  Aen.  VII  320. 
face  praegnks  Parin  edit  parit  coni.  F.  Schoellius  \\  14  occvpat  ASF  occvpa- 
bat  H  ||  15  nam  sine  ratione  positum  esse  moneo.  nisi  coni.  F.  Schoellius  ||  ut 
sit  qui  om.  F,  hab.  G  \\  17  ignarus  scilicet  F  \\  18  ignorum  ASBH\\  19  sopina 
A S  ||  in  quarto  liquitque]  in  quarto  libro  ut  quae  (que  M)  ASM  ||  20  ad  v.  706 
in  marg.  quidam  uolunt  esse  hypallagen  hoc  loco  ut  sit  at  mimas  in  laurentis 
ora  ignota  iacet  T  ||  ypallagen  F  ||  21  ut]  aut  F,  sit  omittens  \\  iacet]  ille  graui 
add.  F ,  quibus  verbis  suum  locum  dedit  Daniel  \\  22  ad  v.  707  in  marg.  ille. 
antiqui  hoc  pronomen  magnitudini  uel  nobilitati  assignabant  T  ||  magnitudine 
G  ||  nobilitate  F 


462  SERVII 

adsigndbant,  ut  (1  3)>  multum  ille  et  terris  et  ^XII  4>  Poenorum 
qualis  in  arvis  saucius  ille  gravi. 

708.  actvs  coaetus  in  retia. 

709.  defendit  texit,  ut  hic  ruihi  dum  teneras  defendo  a 
5  frigore  myrtos.         vesvlvs  mons  Liguriae  est  iuxta  Alpes.     Li- 

guria  autem  cohaeret  Tusciae,  de  qua  fuerat  Mezentius:  unde  satis 
est  congrua  comparatio.  sane  de  hoc  Yesulo  quidam  duo  flumina, 
Bhodanum  et  Padum,  nasci  dicunt,  quorum  unus,  id  est  Khodanus, 
in  Tyrrhcnum  mare,  alter,  id  est  Padus,  in  Adriaticum  fluit.  mvl- 
10  tosqve  pro  cmultosve':  non  enim  vicina  est  palus  Laurentia  monti 
Vesulo,  ut  possit  unus  idemque  aper  intellegi.  sane  lavrentia 
pro  cLaurens':  nam  vera  .et  recta  derivatio  h#ec  est. 

710.  pastvs  pro  cpastuin'7  nam  supra  ait  cquem':  ergo  antipto- 
sis  est. 

15  711.    inhorrvit   armos   id   est   armis   inhorruit:    aut   certe    in 

armos  horruit  et  erexit  saetas. 

712.  irasci  deest  *est\ 

713.  tvtis  clamoribvs  praeter  periculum:  id  est  ipsi  tuti. 

714.  ivstae  irae  quibus  quasi  odium  est  propter  illud  <TI1I 
20  485^  mortua  quin  etiam  iungebat  corpora  vivis  componens 

manibusque  manus  atque  oribus  ora. 

717.    cvnctatvr  disponit  se  per  omnes  partes.       tergo  scuto, 
ut  (IX  410>  et  venit  adversi  in  tergum  Sulmonis. 

719.  corythi  de  finibvs  Corythus   est  et  civitas  Tusciae,   et 
25  mons;   et  rex,  pater  Dardani:   unde  nunc  ad  quodvis  potest  referri 

*de  fmibus  Corythi'. 

720.  GRAivs  homo  oriundo  quidem  Graecus,  sed  qui  nunc  de 
Tuscia  venisset  ad  bellum. 

721.  miscentem  perturbantem. 


4  hic  mihi]  buc.  VII  6  ||  22  tekgo  scnto]  cf.  Non.  p.  414,  8  M. 


1  signabant  G  ||  2  anaruis  F  ||  4  huc  Vergilius  \\  5  uesulus  mons  est  ligu- 
riae  autem  iuxta  F  ||  est  hab.  M  \\  7  est  satis  congrue  F  ||  ad  vesvlvs  q.  p.  a. 
s.  v.  et  in  marg.  mons  liguriae.  cle  hoc  monte  dicunt  quidam  rhodanum  et 
padum  principium  sumere  quorum  rhodanus  defluit  in  tyrrhenum  mare  padus 
in  adriaticum  fluit  T  ||  8  nas  F  nasci  Baniel  ||  10  multasuae  F  ||  palus]  pars  A  \\ 
monti]  a  monte  F  \\  12  nam  haec  est  uera  (uera  et  DanieT)  recta  deriuatio  F. 
ceterum  scholium  ad  lavrentia  post  antiptosis  est  hab.  Serviani  libri  |j  13  pro 
pastus  LH  {corr.  I)  ||  16  et  . . .  saetas]  per  quod  erectas  sutas  (sic)  accipimus  F  \\ 
17  ad  virtvs  s.  v.  scilicet  est  T  ||  18  propter  periculum  ML  \\  ad  tvtisqve  s.  v. 
ipsi  tuti  T  ||  19  ad  ivstae  s.  v.  quibus  est  quasi  odium  T  ||  quasi  quibus  F  \\ 
illud  om.  F  ||  23  integrum  A  M  [corr.  a)  ||  ad  infrendens  s.  v.  seuiens.  proprie 
infrendens  dicitur  dentes  inter  se  comprimens  quia  proprie  frendere  est  den- 
tibus  frangere  T  ||  25  pater  dardani  rex  F  \\  quosuis  Ati  quossuis  H  \\  27  qui- 
dam  F  II  28  uenit  11 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  708-737.  463 

722.  pvrpvrevm  pennis  galeam  significat  parpureas  cristas  ha- 
hentem;  aut  certe  *purpureum  pinnis'  pulchrum,  bene  galeatuni;  ut 
<IX  161^>  purpurei  cristis  iuvenes;  id  est  pulchri.  pactae 
conivgis  hic  ordo  est:  conciliata  prinio;  dein  conventa,  dein  pacta, 
dein  sponsa.  5 

724.  vaesana  fames  alibi  <VI  276)  et  malesuada  Fanies. 
fvgacem  velocem. 

725.  svrgentem  in  cornva  id  est  crescentem,  cornibus  eminentem. 

726.  comasqve  aerexit  naturale  enim  est;  ut  irati  leones 
erigant  iubas.  10 

727.  lavit  ab  eo  quod  est  clavo  lavis':  nam  hoc  verbum  et 
primae  est  coniugationis  et  tertiae,  a  qua  nunc  ait  clavit';  item  Ho- 
ratius  lavit  amne  crines,  item  alibi  neque  dulci  mala  vino 
lavere.  ergo  *lavitum9  et  Havit\  sicut  Plautus  in  Pseudolo  <I;  1;  1CT> 
easque  lacrimis  lavis,  id  est  umectas.  15 

731.  infracta  aut  valde  fracta:  aut  re  vera  infracta. 

732.  oroden  istum  Oroden;  virum  fortem;  intellegimus  in 
fugam  necessitate  csse  conversum:  nam  ipse  paulo  post  dicturus  est 
ad  hortandos  socios  <(737>  cpars  belli  haud  temnenda  viri;-  iacet 
altus  Orodes'.  20 

733.  nec  iacta  caecvm  unum  sensum  per  duos  extulit.  *caecum 
vulnus'  autem,  quod  averso  infigitur. 

735.  fvrto  insidiis. 

736.  PEDE   NIXVS    ET   HASTA    deest    *ait*. 

737.  iiavd  temnenda  viri  Asper  Viris'  legit;  ut  sit,  aliis  haud  25 
temnenda:  alioqui  ipse  ait  *fugientem  haud  est  dignatus  Orodem  ster- 
nere\         altvs  magnus;  ut  <(875)>  sic  pater  ille  deum  faciat; 
sic  altus  Apollo. 


12  Horatius]  carm.  IV  6,  26   ||   13  item  alibi]  carm.  III  21,  1 


1  s.  v.  722  hoc  est  bene  galeatum  aut  significat  galeam  purpuream  haben- 
tem  aut  purpureas  cristas  T  ||  pinnis  HF  ||  2  galeum  F  ||  ut  om.  ASM  (add.  a)  \\ 
3  pulchri  om.  H,  id  est  pulchri  in  ras.  I  ||  ad  v.  722  in  marg.  pactae  aut  con- 
uentae  aut  promissae.  talis  autem  ordo  est  ut  primo  dicatur  conciliata  deinde 
conuenta  postea  pacta  nouissime  sponsa  T  |  pacta  conivgi  F  ||  7  velocem]  Ho- 
merus  (II.  III  24)  svqcov  97  sXacpov  KSQabv  7)  ayqiov  alya  add.  D  \\  10  arrigant 
iubar  JT  ||  12  a  om.  LH\\  qua]  quia  L  ||  13  lavis  Horatius  ||  namque  F  \\  malo 
L  ||  14  tauit  F  \\  15  lavis]  laus  F  ||  ad  alacer  (729)  s.  v.  argutus  uelox  expedi- 
tus,  ad  atram  (730)  s.  v.  contritam  aut  squalidam  cruore  T  ||  16  valde]  nimium 
F  ||  19  ad  hortandos  socios  om.  F }  pro  est  pars  idem  exhibet  certari  ||  aut  L 
(haud  l)  haut  H  \\  uiris  M  ||  21  per  duos  scripsi:  et  duos  F.  r)&L7icog  F.  Schoel- 
lius.  possis  et  unus  sensus  est  sed  duos  extulit  ||  ad  caecvm  d.  s.  v.  id  est  quod 
auersum  infigitur  T  ||  22  aduerso  F  ||  25  ut  sit  aliis  Masvicius:  ut  ait  allff  F 
ut  ait  all*  Daniel  ||  aud  F  \\  27  deum  ille  HM,  ille  om.  L  (add.  I)  \\  28  apollini 
ASM  (corr.  a) 


464  SERVII 

738.  paeana  secvti  paean  proprie  Apollinis  laus  est;  sed 
abusive  etiam  alioruni  dicitur;  unde  Pindarus  opus  suum;  quod  et 
hominuni  et  deorum  continet  laudes,  paeanas  vocavit.  quamvis  qui- 
dam  alium  Paeana  esse,  alium  Apollinem  velint,  sed  vere  *Paean9 
5  Apollo.  tamen  paeana  carmen  esse  vietoriae  Aeschylus  docet,  quod  ideo 
Apollini  dicatum  est,  quia  malorum  avertendorum  potens  est:  unde  et 
ab  Homero  ultricem  inmittens  pestilentiam  inducitur. 

740.    nec   longvm  laetabere    duo   dixit:    nec   diu   laetaberis; 

nec  diu  me  indefenso.    Homeri  autem  more  morienti  dedit  scientiam 

10  futurorum.       longvm  autem  pro  clonge':  nomen  pro  adverbio  posuit. 

742.    svbridens  per  iracundiam  ridens  loquitur:  unde  et  illud 
per  inrisionem  dictum  accipitur  cast  de  me  divum  pater  atque  lio- 
minum  rex  viderit?;  id  est  viderit  utrum  Mezentio  possit  nocere  ille 
quem  vos  deorum  et  hominum  creditis  esse  rectorem. 
15  744.    edvxit  corpore  telvm   quo   facilius   posset  perire:    Lu- 

canus  <TI  232>  non  eget  ingestis,    sed   vulsis   pectore  telis. 

745.  dvra  qvies  blandae  contraria:  sic  dictum  est  et  csomnus 
ferreus'. 

747.  caedicvs  alcatiiovm  hoc  loco  est  confusio  in  aliquibus 
20  nominibus:  nam  quis  sit  Troianus;  quis  sit  Rutulus;  ignoratur. 

748.  rapo  Rapon  dicitur;  sicut  Tarchon;  sed  metri  causa  V 
detraxit;  ut  possit  synaliphe  fieri,  sicut  supra  <VIII  603>  haud 
procul  hinc  Tarcho  et  Tyrrheni  tuta  tenebant. 

750.    inprenis    casu    equi    asperrimi,    qui    frenorum    sperneret 
25  regimen.   infrenos  autem  etiam  homines  dicimus;  ut  <(IV  41)>  hinc 


1  sed  om.  F  \\  2  etiam]  et  F  ||  3  ad  paeana  s.  s.  v.  quidam  affirmant  esse 
pean  proprie  carmen  uictoriae  quod  ideo  dicatum  apollini  tradunt  quia  potens 
est  repellere  uel  inmittere  mala  T  ||  quamvis  . .  .  inducitur]  uberiorem  de  Paeane 
expositionem  contrahendo  ab  homine  imperito  corruptam  esse  apparet.  cf.  Macrob. 
Sat.  I  17,  15  sqq.  \\  quidem  F,  corr.  Barthius  ad  Stat.  Theb.  VIII  224  ||  4  alium 
Apollinem  Barthius:  alii  apollinem  F  ||  5  aescilus  F  ||  8  dicit  F  ||  9  dium  me  F  ' 
autem  more  morienti  .  .  .  tua  autem  pietas  prudenter  est  additum  quasi  (v.  812) 
in  Lipsiensis  fol.  242  a  manu  recentiore,  quae  correctoris  Q)  esse  videtur,  scripta 
sunt.  ||  10  futurorum]  veluti  Patroclum  morientem  Hectori  mortem  praedicere 
(IL  XVI  851)  allo  ds  xoi  sqeco  .  .  .  'A%iXriog  d{iv[iovog  Alamdcco  et  Hectorem 
Achilli  (II.  XXII  358)  cpgd&o  vvv  .  .  .  svl  Z%caiJ6i  nvlr\Giv  add.  Stephanus. 
Ilomeri  versus  D  quoque  habet  ||  nomen  est  pro  aduerbio  F ,  posuit  omittens  || 
11  et  illud  om.  F  ||  15  quo]  equo  S  a  quo  M  L  ||  16  neget  A  ||  uulsis  M: 
auulsis  reliqui  \\  corpore  F  ||  17  blandae  H  blande  B:  blanda  ASML  blanda 
et  F  ||  ad  v.  745  in  marg.  a  contrario  declamauit  dicendo  duram  requiem  et 
ferreum  somnum  T  ||  est  om.  F  ||  et]  ut  F  \\  18  ferreus]  est  autem  homeri  (Ho- 
meri  comparatio  Stephanus)  II.  XI  241  coq  o  psv  av&i  nsacov  ^oi\nr\6ctxo  %ctky.sov 
vitvov  add.  D  ||  21  metri  causa]  propter  synalipham  F  ||  n]  om.  HM,  nam  F  \\ 
22  ut  .  .  .  fieri  om.  F  ||  sinalyffa  A  sinaliffa  S  synalipha  BH  synalifa  M  si- 
nalipha  L  ||  24  spernet  AS  spernet  ex  sperneret  L  spernit  a  ||  25  hinc]  hunc  M, 
et  Vergilius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  738-763.  465 

Numidae  infreni  cingunt.    dicinius  autem  et  infrenus  et  infrenis, 
sicut  inermus  et  inermis. 

751.  ^processerat  agis  scilicet  contra  Messapum  dimicaturus: 
quod  nequivit  efficere,  nam  a  Valero  ante  quam  ad  Messapum  per- 
veniret,  occisus  est.  5 

752.  havd  expers  non  ignarus  virtutis  parentum. 

754.  iacvlo  et  longe  fallente  sagitta  iactu  longe  fallen- 
tis  sagittae:  nam  sv  dtcc  dvotv  dixit,  ut  <(III  4G7)>  hamis  auroque 
trilicem,  item  <(I  61)>  molemque  et  montes  insuper  altos.  an 
Honge'  valde?  10 

755.  mavors  fortuna  bellica. 

756.  fvnera  mortes.  caedebant  legitur  et  ccedebant',  id  est 
terga  vertebant,  secundum  quod  cruebant5  insequebantur  significat. 
si  autem  ccaedebant'?  id  est  occidebant,  ^ruebant'  id  est  cadebant. 

758.  iram  miserantvr  inanem  generaliter  dicit  omnem  iram  15 
bellicam:  ubi  enim  tam  inanis  iracundia  est?  quam  in  bello,  ubi  ut 
pereamus  irascimur?  aat  quia  nulla  causa  tam  iusta  est,  ut  propter 
eam  bellum  geri  debeat:  nam  ideo  ait  *et  tantos  mortalibus  esse  labores\ 
an  Hnanem'  non  iuste  conceptam?  sic  inanis  fletus  Aristaei,  ut  qui 
scilicet  tanti  non  fuerint,  propter  quos  ille  sic  lamentaretur.  20 

'    759.    amborvm  pro  *  utrorumque'. 

761.  pallida  tisiphone  non  ipsa  dea,  sed  effectus  furiae,  id 
est  furialis  ardor7  hoc  est  insania. 

763.     ORION     CVM    PEDES     INCEDIT     MEDII     PER     MAXIMA    NEREI 

stagna  Orion,  ut  etiam  in  primo  <(535^>  diximus,  Oenopionis  regis  25 
filius  fuit?  ei  concessus  a  Iove?  Mercurio  Neptunoque,  susceptis 
hospitio.  hic  venator  inmensi  corporis  fuit,  qui  quodam  tempore 
susceptus  a  rege  Oenopione,  cum  vellet  eius  filiam  vitiare,  ille  iratus 
opem  Liberi  patris,  cuius  erat  filius,  inploravit.  is  satyros  misit,  qui 
soporem   infunderent   Orioni   et  sic  velut  vinctum  Oenopioni  traderent  30 


19  inanis]  georg.  IV  375   ||    25  Oricm  e.  q.  s.]  cf.  mythogr.  I  33 

1  cingitur  AS  cinguntur  M  \\  3  mesapum  ASB  ||  4  quod]  quem  F  \\  ne- 
quid  B  ||  a  om.  AS  ||  mesapum  ASB  \\  ueniret  H  \\  7  iactu]  iaculo  F  ||  8  en 
dya  din  A  en  dia  dum  B  en  dya  diin  L  en  dia  dyn  HM  en  dia  di  in  F  || 
10  ad  longe  s.  v.  ualde  T  ||  11  ad  mavors  s.  v.  id  est  fortuna  bellica  T  ||  12 
mortis  F  ||  cedebant  B  ||  caedebat  ASML  caedebant  H  ||  13  uertebat  a  j 
14  cedebant  B  \\  ruebant  est  M:  ruebant  idest  reliqui  ||  caedebant  L  cede- 
bant  H  (corr.  man.  rec.)  ||  15  miserant  B  miseratvr  F  ||  dixit  B  ||  17  ad  v.  758 
in  marg.  inanem  iram  quia  nulla  causa  tam  iusta  est  ut  propterea  debeamus 
bellum  gerere.  siue  inanem  inutiliter  conceptam  sicut  fletus  aristei  T  ||  propterea 
Daniel  ||  18  generi  F  \\  19  iusta  F  ||  fletur  G  ||  24  ad  qvam  m.  o.  s.  v.  quam  po- 
suit  per  defectionem  tam  T\  25  regis  om.  B  ||  26  ei]  et  BH\\  ab  F  \\  27  qui] 
diu  F  ||  29  inplorabitis  G  ||  satiros  F 


466  SERVII 

arbitrio  eius  puniendum.  tum  ille  Oenopion  sopito  ei  oculos  sustulit. 
caecus  itaqne  Orion  cuni  consuleret  queniadniodum  oculos  posset 
recipere,  responsum  est  ei;  posse  lumina  restitui,  si  per  pelagus  ita 
contra  orientem  pergeret,  ut  loca  luminum  radiis  solis  semper  offer- 
5  ret.  quod  ille  efficere  ita  potuit:  nam  cum  audisset  strepitum  cy- 
clopum  Iovi  fulmina  fabricantum,  sono  ad  eos  ductus;  unum  de  his 
suis  humeris  superposuit  et  eo  duce  oraculi  praecepta  conplevit. 
non  autem  incongrue  fingitur  ire  potuisse  per  medium  pelagus, 
quasi  filius  pro  parte  Neptuni.    haec  autem  comparatio  pertinet  ad 

10  solam  corporis  proceritatem.  alii  liunc  Orionem  tantae  magnitudinis 
dicunt  fuisse,  ut  nulla  eum  altitudo  maris  ingredientem  potuerit  morari, 
unde  inter  sidera  receptus.  sane  *incedit9  pro  *incessit\  praesens  pro 
praeterito.  per  maxtma  autem  nerei  stagna  epitheto  elevavit  tapi- 
nosin  more  suo. 

15  766.    referens  pro  *ferens9  more  antiquo:  nam  *re9  abundat. 

770.  inperterritvs  prinia  est  conpositio,  non  secunda:  nam 
hoc  est  cperterritus5  quod  et  cterritus'?  et  tunc  est  vera  conpositio, 
cum  sermonis  natura  corrumpitur.    sane  Hnperterritus9  quis  ante  hunc? 

771.  mole  sva  stat  hoc  est  in  sua  mole,  ut  dicitur  Hn  vestigio9. 

20  772.      SPATIVM      EMENSVS      QVANTVM      SATIS      HASTAE      Speciosa 

elocutio. 

773.    dextra  mihi  devs  sic  dictum   est,   ut  <280)>  in   manibus 
Mars  ipse  viri,  ut  non  alium  sibi  putet  deum  esse  sacrilegus,  quam 
dextram  et  fortitudinem. 
25  774.    voveo    consecro    et   dico.         praedonis   praedones   sunt 

qui  populandam  alienam   invadunt  provinciam;   ut  alibi  <(VII  362)> 
perfidus  aita  petens  abrepta  virgine  praedo. 

775.    tropaevm  tropaeum   dictum   est  aitb  %ov   TQSitsti&ai,   id 

25  praedones   sunt  .  .  .  provinciam]    exscr.  Isid.  or.  X  219    ||    28  tropaeum 
.  .  .  ab  exultatione]  exscr.  Isid.  or.  XVIII  2,  3 


1  onepion  G  \\  eius  oculos  tulit  F  \\  2  posset  oculos  ASL  ||  3  ei  om.  H  || 
posse  hoc  fieri  F  |j  4  luininis  F  ||  referet  F,  referret  Daniel  ||  5  ita  non  potuit  a  \\ 
6  ductus  est  F  ||  7  umeris  F  ||  8  nam  incongrue  F  (non  autem  incongrue  man. 
rec.)  ||  10  alii  .  .  .  praeterito  post  more  suo  hab.  F,  huc  transposuit  Daniel  !' 
13  releuauit  F  \\  15  ad  referens  s.  v.  re  abundat  et  more  antiquo  posuit  T  || 
ad  annosam  m.  o.  s.  v.  annosam  multorum  annorum.  et  potest  hoc  referri  ad 
comparationem  hastae  T  ||  ad  v.  767  ingreditvrqve  s.  e.  q.  s.  Homeri  versiculus 
(II.  IV  443)  ovQccva  s6t^ql^s  Tidgrj  %a.l  hn\  i^ovX  fiaivsi  Fabricius  ||  18  cum 
sermo  natura  conuertitur  F  \\  19  ad  mole  s.  s.  s.  v.  id  est  in  uestigio  suo  T  || 
sua]  saeva  Daniel  ||  20  speciosissima  F  ||  21  locutio  M  ||  22  ad  v.  773  in  marg. 
sic  est  hoc  dictum  quemadmodum  .  .  .  fortitudinem  T  ||  in  omnibus  G  ||  23  ui- 
ris  TG  ||  deum  putet  sibi  esse  T  ||  24  dexteram  T  ||  26  populando  Isidorus  || 
prouintiam  Serviani  libri  ||  27  abrepta]  obducta  F  abducta  Vergiliani  libri  j| 
28  tropevm  AS  trophevm  BM  trophvm  L  trophaevm  H  ||  tropaeum]  om.  ASML, 
tropheum  B    tropeum  H  ||  auo  toy  CTPoneceiA  JR    auo  toy  TPenecTe  L    ^to  toy 

TPEAECEIA    H     dTTO    TOY    CTP€U€    F 


COMM.  TN  VEKG.  AEN.  X  766-791.  467 

est  ab  hostium  conversione:  unde  qui  hostem  fugasset,  nierebatur 
tropaeum;  qui  autem  occidisset,  triumphum,  cctco  xov  ^Qta^evaiv^ 
id  est  ab  exultatione.  sciendum  sane  Lauso  propriam  ideo  nihil 
profuisse  pietatem,  quod  in  eum  pater  mente  sacrilega  munera  trans- 
ferebat  deorum  et  ei  occisorum  spolia  devovebat.  5 

778.  antorem  erit  nominativus  chic  Antores',  quomodo  *Diores5: 
nam  si  cAntor?  fuerit  nominativus  singularis  numeri,  metri  ratio  non 
procedit:  omnia  enim  Graeca  nomina  cor?  terminata,  in  obliquis 
casibus  corripiuntur,  ut  cHector  Hectoris';  cNestor  Nestoris',  cCastor 
Castoris'.  10 

779.  missvs  ab  argis  profectus ,  ut  <TI  812>  missus  in  im- 
perium  magnum. 

781.  alieno  vvlnere  telo  quod  in  Aenean  fuerat  destinatum. 
caelvmqve  aspicit  ut  (IV  691)>  alto  quaesivit  caelo  lucem 

item  (X  899)>  hausit   caelum  mentemque  recepit:  naturaliter  15 
enim  morientes  cupiunt  satiari  extremo  lucis  aspectu. 

782.  dvlces  moriens  reminiscitvr  argos  inter  physica  signa 
moriturorum  etiam  hoc  legitur;  patriae  aspectum  desiderare  peri- 
turos,  ut  <(IV  468)>  et  Tyrios  deserta  quaerere  terra.  an  ex  facti 
paenitentia?  qui  ad  patriam  redire  comtempserat.  20 

784.  linea  tebga  lino  eniin  tegebantur  scuta;  ut  posset  in- 
haerere  pictura. 

785.  intextvm  tavris  opvs  pro  tergis :  Plautus  uoi  vivos  homi- 
nes  mortui  incursant  boves.  imaqve  sedit  ingvine  hypallage 
est  cima  hasta5  pro  cin  imo  inguine'.  25 

788.  A  femine  ut  etiam  supra  <(344>  diximus,  secundum  Ca- 
prum  erit  nominativus  choc  feinen';  licet  nusquam  lectum  sit;  ut 
etiam  ipse  commemorat. 

790.  lacrimaeqve  PER  ora  volvtae  non  viri  fortis;  sed  filii 
est  considerata  persona.  30 

791.  optima  facta  alii  legunt  coptime':  est  autem  prosphone- 
sis.         hic  in  hoc  loco;  vel  in  hoc  bello:  nam  adverbium  est. 


23  Plautus]  Asin.  I  1,  20 


2  ano  to  picImbeycin  A  ano  toy  0PidMB€YC  B  drro  toy  piaMBEYCiN  L  arro 
toy  opictMB€Y€  H M  dno  toy  GPiaMBGC€iN  F  \\  3  nil  ASL  ||  8  in]  ino  AS  o  in  L  \\ 
9  corripiunt  IIs.  fortasse  Servius  scripsit  fo5  in  obliquis  casibus  corripiunt  || 
11  ad  missvs  s.  v.  profectus  T  ||  13  telum  AS  \\  15  haud  sit  BH  hauxit  F  || 
19  ad  dvlces  m.  r.  a.  s.  v.  id  est  ex  facti  penitentia  recordatur  doloris  sui  pon- 
dus  qui  in  patriam  redire  contempserat  T  ||  20  paenitentia  F  ||  quia  Masvicius  || 
24  ima  hasta  hypallage  est  pro  in  imo  inguine  BH  \\  30  consideranda  F  |! 
31  est  autem  prosphonesis  Daniel:  si  autem  propanesis  F  \\  32  in  hoc  loco  vel 
in  hoc  bello  Lion:  in  hoc  loco  uel  bello  M  in  hoc  bello  ASBL  in  hoc  loco 
H   in  loco  F,  nam  omittens 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  31 


468  SERVII 

792.  si  qva  fidem  tanto  est  operi  L.  v.  *  si  qua'  pro  c si% 
ut  <(I  181^>  Anthea  si  quem:  aut  pro  *si  quam  fidem\  et  quaeritur 
*si  qua  fides'  a  praeterito,  an  de  futuro  dicat.  ctanto'  autem  coperi5 
noii  de  suis  carminibus  dicit  —  nec  enim  sibi  adrogaret  —  sed 
5  ctanto  operi',  id  est  pietati  et  virtuti  tuae:  nam  hic  est  sensus:  ego 
quidem  facta  tua;  o  Lause,  et  mortem  ex  pietate  venientem  non 
silebo,  si  tamen  credet  vetustas  ex  scelerato  homine  pium  filium 
fuisse  procreatum. 

794.  invtilis  pro   *vulnere  debilitatus\         inqve   ligatvs   pro 
10  cinligatusque':  et  est  tmesis  cum  hysterologia. 

795.  inimicvm   hastile    cuiusdam    quasi   picturae   pompa   de- 
scribitur. 

797.  iamqve   adsvrgentis   dextrae   ordo   est:    iamque   subiit 
mucronem  Aeneae   dextrae   adsurgentis  et  plagam  ferentis.     *subiif 

15  autem  ^wiucronem?  iuxta  usum  praesentem  accusativo  iimxit,  cum  alibi 
antique  dativo  iunxerit,  ut  <VII  16 1}  muroque  subibant:  quod  suis 
locis  plenius  dictum  est. 

798.  morando  svstinvit  moram  iniciendo  eius  impetum  lusit. 
800.    dvm   genitor  nati  parma   p.   a.   de   historia    est:    nam 

20  Scipio  Africanus  cum  esset  vix  annorum  decem  et  septem,  patrem 
suum  defendit  in  bello;  nec  cessit  viginti  et  septem  confossus  vul- 
neribus. 

802.    fvrit  aeneas  dolore  scilicet,  quod  sibi  Mezentius  esset  ereptus. 
et  est  integrum:  quamquam  furit,  tenet  se  tamen. 

25  803.    effvsa  si  qvando  grandine  praeterUum  pro  instanti  posuit 

804.  praecipitant  praecipitantur. 

805.  tvta  latet  arte  quod  scilicet  se  perite  a  tempestate  defendunt. 
Huta'  autem  *arte'  quae  tuetiir. 

806.  alti  fornice  saxi  concameratione ;  cavema. 


3  a  praeterito  F  an  praeterito  Baniel  an  de  praeterito  Masvicius.  fortasse 
et  quaeritur  csi  qua  fidem'  et  reliqua  de  praeterito  an  de  futuro  dicat  i.  e. 
quaeritur  poetae  sententia  utrum  haec  fuerit:  si  vetustas  rei  permittet  ut  ei  fides 
haoeatur,  an  haec:  si  posteri  tanto  operi  fidem  habeount  ||  5  ergo  F  ||  7  crederet 
vulgo  ||  8  creatum  B  \\  9  ad  invtilis  s.  v.  uulnere  debilitatus  T  ||  proj  prout  G  s 
ad  inqve  ligatvs  s.  v.  histerologia  est  quia  primo  debuit  illigatum  dicere  postea 
inutilis  T  ||  13  iamque]  quae  F  ||  14  et]  ac  B  ad  H  ||  ad  svbiit  s.  v.  cum  qua- 
dam  euitatione  suscepit  T  ||  15  iuncxerit  F  ||  21  nec  cessit]  cum  esset  BH  | 
confusus  F  ||  23  ad  fvrit  a.  t.  t.  s.  s.  v.  scilicet  qui  mezentius  fuit  ei  ereptus. 
et  subaudiendum  est  quamquam  furit  tenet  se  id  est  cohibet  T  ||  26  schol.  ad 
v.  804  om.  BII\\  27  arce  F  \\  ad  tvta  l.  arte  s.  v.  qua  se  tutatur  quod  perite 
se  defendat  a  tempestate  T  ||  dependunt  F  ||  28  tuta  autem  arce  leg.  arte 
Masvicius:  ut  aut  ante  F  ||  qu&tuetur  F  qua&uetur  Gr  quae  tuetur  Daniel  || 
29  ad  alti  f.  s.  s.  v.  conca  molis  curuae  T  ||  concameratione  caverna  scripsi: 
concam  arationis  curuae  F  concavi  arationis  curvae  Daniel  concavi,  arcuatio- 
nis  curvae  Masvicius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  792—825.  469 

807.  dvm  plvit  hic  distinguendum:  nam  si  iunxeris  cdum 
pluit  in  terris';  erit  archaisruos;  debuit  enim  dicere  cin  terras'. 
tamen  sciendum  est  hemistichium  hoc  Lucretii  <(VI  630)  esse,  quod 
ita  ut  invenit  Vergilius  ad  suum  transtulit  carmen.  in  terris  vt 
possint  et  viator  et  rusticus,  quibus  opera  sunt  in  terris.  5 

808.  exercere  diem  hypallage  est  pro  cipsi  per  diem  exerceri\ 

809.  nvbem  belli  dvm  detonet  bellantum  impetum  sustinet, 
donec  deferveat.    et  bene  translationem  fecit  a  vicina  conparatione. 

812.    fallit  te  incavtvm  pietas  tva  quod  credis  idcirco  me 
pium  tibi  veniam  posse  concedere,    quia  et  ipse  pietatis  intuitu  di-  10 
micas  pro  patris  salute.    ctua'  autem  cpietas'  prudenter  est  addituru, 
quasi  non  a  parente  descendens. 

815.  fila  legvnt  proprium  fuerat  crurapunt';  tamen  clegunt5 
aut  colligunt  est;  aut  transeunt,  ut  <11I  292>  litoraque  Epiri 
legimus.  exigit  ensem  per  medIvm  et  cetera.  poetica  descriptio  15 
est:  nam  re  vera  fieri  non  potuit;  ut  gladius  et  transiret  per  medium 
corpus  iuvenis;  et  in  corpore  iuvenis  absconderetur:  nam  cexigit' 
est  cex  eo  agit  trans  corpus'. 

817.    parmam  id  est  levia  arma,  non  clipeum.    cminaeis'  autem 
non  Lausi;   non   enim   ipse   minatus  fuerat.     ergo   ordo   est  cnmcro  20 
minacis?;   Aeneae  scilicet.    aut  si  ad  Lausum  referas  zminacis\   num 
audacis  et  fortis? 

819.  implevitqve  sinvm  sangvis  mire  expressus  est  sinus  tunicae 
sanguinem    excipiens   nec   tramittens.         vita  per  avras  concessit 
maesta  ad  manes  vita,  id  est  anima.    et  abusive  dictum  est;  nam  25 
ad  inferos  simulacrum  pergit;  non  anima. 

820.  corpvsqve  reliqvit  potuit  sine  Jioc  sensus  esse. 

825.  PRO  lavdibvs  istis  quia  et  contra  fortiorem  et  pro  pa- 
tris  salute  dimicare  conatus  est:  ideo  enim  et  pluraliter  claudibus' 
dixit.     alii  *laudibus9  pro  virtutibus,  ut  solet  poeta,  dictum  tradunt.      30 


13  legunt  colligunt]  cf.  Non.  p.  332,  3  M.  ||  19  parmam  id  est  levia  arma] 
exscr.  Isid.  or.  XVIII  12,  6  [|  23  mire  .  . .  tramittens]  cf.  Macrob.  Sat.  IV  6, 13  sq. 


1  hic  distinguendum  .  .  .  dum  pluit  om.  H  ||  2  sarcasmos  L  arcaismo  H  \\ 
4  ut  om.  ASLM  (add.  a)  ||  inuentum  L  ||  uergilius  F  ||  6  pro  ut  ipsi  per  diem 
exerceri  possint  Laniel,  sed  ut  et  possint  a  recentiore  manu  in  Floriacensi  ad- 
dita  sunt  ||  7  DEroNET  F:  detinet  ASBLM  et  Et  H  \\  bellantium  F  ||  8  facit  H 
fecit  ex  facit  L  ||  10  condere  AS  \\  12  descendens]  discedens  F.  cum  in  deos 
pater  sit  impius  et  pietas  in  filio  sit  nulla  patris  imitatione  add.  D  ||  14  aut 
colligunt  aut  rumpunt  aut  etiam  transeunt  Masvicius  \\  16  et  om.  F  \\  17  iuvenis 
. . .  corpus  om.  H  \\  exiit  AS  (exigit  a)  exigit  ensem  M  ||  18  est  ex  eo]  et  haec  M 
(et  eo  m),  om.  F  ||  21  ad  v.  817  in  marg.  si  ad  lausum  minacis  referas  audacis 
et  fortis  accipe  T  \\  23  ad  implevitqve  s.  s.  s.  v.  mire  .  .  .  transmittens  T  l| 
25  usiue  F  ||  29  nam  ideo  F  ||  30  ad  lavdibvs  i.  s.  v.  quidam  laudibus  uirtutibus 
accipiunt  T  ||  ut  solet  a  poeta  JDaniel 


470  SERVII 

826.     PIVS  AENEAS  TANTA  DABIT  INDOLE  DIGNVM  propter  vitan- 

dam  adrogantiam  tertia  persona  usus  est;  ut  (I  48)>  et  quisquam 
numen  Iunonis  adoret?    cindoles?  autem  est  proprie  imago  quae- 
dam  virtutis  futurae. 
5  827.    qvibvs  laetatvs  habe  tva   moris    enim   fuerat  ut  cum 

his  rebus  homines  sepelirentur  quas  dilexerant  vivi. 

828.    si  qva  est  ea  cvra  remitto   aut  more  illo  dixit  quo 

solet  sepultura  ad  ipsa  cadavera  non  pertinere  —  licet  umbris;  sicut 

in  sexto  <^326)>  legimus?  prosit  —  ut  <(VII  4>  si  qua  est  ea  glo- 

10  ria  signant;  item  de  Pallante  (XI  52)>  vano  maesti  comitamur 

honore:  aut  certe;  si  qua  est  ea  cura  Mezentio,  id  est  patri  sacri- 

lego;   qui  superos  inferosque  contemnit.     an  de  tota  hac  re  dubitat? 

830.    aeneae  magni  dextra  cadis  sic  alibi  <XI  688>  nomen 

tamen  haud  leve  patrum  manibus    hoc    referes,    telo    ceci- 

15  disse  Camillae. 

832.  sangvine  tvrpantem  non  ipsum  turpantem ;  sed  ut  accidit, 
ita  dixit.  comptos  de  more  capillos  antiquo  scilicet  more;  quo 
viri  sicut  mulieres  componebant  capillos:  quod  verum  esse  et  sta- 
tuae  non  nullae  antiquorum  docent;    et  personae  quas  in  tragoedis 

20  videmus    similes    in    utroque    sexu;    quantum    ad    ornatum   pertinet 
capitis. 

833.  interea  dum  haec  geruntur.  et  omnino  sic  est  apud 
poetas  cinterea';  sicut  apud  Sallustium  ceodem  tempore'. 

834.  vvlnera  siccabat  lymphis  siccdbat  aqua.     sed  et  nove 
25  et  physice  locutus  est;  nam   cum   aqua   omnia  infundantur;   Jiic  ait 

siccari  vulnus  aqua.    et  ratio  vera  est;   fluxus   enim   sanguinis  aqua- 
rum  frigore  continetur.         levabat  inclinatione   recreabat. 

835.  adclinis  qms  ante  hunc?  procvl  modo  ciuxta'  significat; 
ut  serta  procul,  tantum  capiti  delapsa;  iacebant. 

30  836.    gravia  arma  qviescvnt  cur  illa  pendeant,  haec  in  terra 

sint,   docuit  dicendo  ^gravia  arma':   unde  et  *quiescunt9   dixit.     bene 
cgravia?,  ut  et  galeam  arma;   sed  levia  intellegamus.     et  talis  est 


3  indoles  .  .  .  futurae]   exscr.  Isid.  or.  X  124.    cf.  comm.  Luc.  Y  17    ||    29 
serta]  buc.  VI  16 


1  dabat  ASMl  ||  7  quo]  quod  ASMF  ||  8  sepulturam  F  \\  9  in  sexto 
ASF:  in  septimo  RLM  in  septem  H  ||  12  contempnit  ASBM  ||  tote  G  \\ 
14  haec  i^||  16  ad  tvkpantem  s.  v.  fedantem  T \\  sed]  si  G  ||  17  more  om.  LH 
(add.  T)  ||  18  et  statuae  et  nonnullae  BLH  (alterum  et  del.  I)  ||  19  et  ante  per- 
sonae]  om.R,  etiam  F  ||  tragoediis  LM  targoedis  R  ||  24  aqua  sed  et  Daniel: 
quasedet  F  \\  25  infunduntur  BL  (corr.  T)  ||  26  quia  fluxu  enim  F  ||  27  lavabat 
F  ||  reclinatione  F  ||  28  iuxta  om.  ASB  ||  29  iacebat  F  \\  31  grauiora  arma  F  jj 
bene  ergo  gravia  Baniel  ||  32  et  ante  galeam  om.  F  ||  galeam  et  alia  arma  Lion  \\ 
sed]  et  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  826-851.  471 

figura,  sicut  illa  Sallustii  leoneni  atque  alias  feras;  ergo  et  leo 
fera  est.  cquiescunt'  autem  quasi  in  terra  posita,  quoniam  galea, 
quae  pendebat,  poterat  et  moveri. 

838.  colla  fovet  sustinens  se  arboris  trunco.       FVSVS  PRO- 
pexam    in    pectore   barbam    barbam    in   pectus    mfusam   habens.  5 
archaismos   autem   est  quod   ait  cin  pectore'  pro  cin  pectus',    sicut 
alibi  <(VI  339>  mediis   effusus   in  undis  pro  cin  medias  undas'. 
*propexam'  autem  quis  ante  hunc? 

839.  mvlta  pro  cmultum?,  sicut  et  pede  terram  crebra 
ferit  pro  ccrebro'.        mvltvmqve  remittit  hoc  pro  *saepe\  10 

841.  svper  arma  ferebant  supra  scutuin,  sicut  supra  <506> 
inpositum  scuto  referunt  Pallanta  frequentes. 

842.  ingentem  atqve  ingenti  vvlnere  Homeri  dictum  Tcelto  [isyag 
[leyakaGTL. 

845.    ad  caelvm  tendit  palmas  increpans  deos,   quasi  sacri-  15 
legus.     et    sciendum   uno   eodemque  tempore   non   eum   potuisse   et 
inhaerere  corpori  et  manus  ad  caelum  levare,   licet  poeta  ista  con- 
iunxerit.  corpore   inhaeret    aut    inhaeret  Lauso    suo    corpore: 

aut  certe  hysterologia  est,  ut  sit  chaeret  in  corpore':  melius  tamen 
est  ut  sit  antiptosis  pro  ccorpori?;  ut  <(361)>  haeret  pede  pes  pro  20 
cpedi\ 

848.  per  vvlnera  servor  aut  re  vera  cper  vulnera',  quia  per 
totum*  eius  corpus  mucro  transierat:  aut  invidiose  cvulnera'  ait  pro 
cvulnus'?  sicut  Terentius  non  perpeti  meretricum  contumelias7 
cum  de  Thaide  loqueretur.  25 

850.  NVNC    DEMVM    EXILIVM    INFELIX    NVNC    ALTE   VVLNVS   AD- 

actvm   solacio   enim   viventis  filii  utrumque  fuerat  ante  tolerabile. 

851.  idem  ego  qui  nunc  causa  tuae  mortis  fui;  feci  ut  et 
exulis  et  sacrilegi  filius  esse  dicereris. 


1   SallustiiJ   Iug.  VI  1   ||   9   et  pede]   georg.  III  499   ||   13  Homeri]  II.  XYI 
776  ||  24  Terentius]  Eun.  I  1,  3 


2  est  om.  LH  (add.  T)  ||  8  ad  peopexam  s.  v.  promissam  longam  siue  com- 
positam  id  est  fusam  habens  propexam  barbani  in  pectus  T  ||  9  crebre  JF1  | 
10  ad  remittit  s.  v.  iterum  dirigit  T  \\  12  scuto  F:  clipeo  Serviani  libri  \\ 
13  k€ito  M6Tac  M€TaAoc  F  XsXcccfiEvog  L7i7to6vvd(Qv  add.  Daniel  ||  16  et  sciendum 
non  eni  unu  eodemque  tempore  potuisse  F  ||  uno  om.  H  \\  ad  svccedere  d. 
(v.  847)  succumbere  id  est  uictum  summitti  T  ||  23  ait  pro]  aut  per  B  ||  24  per 
te  LII  (perpeti  l)  \\  25  cum  una  esset  thais  de  qua  loquebatur  F  \\  de  om.  LII 
(add.  T)  ||  thalide  B  thelide  H  thaide  L,  sed  ai  in  ras.  I)  ||  27  solatio  libri  I 
ad  v.  850  in  marg.  tacite  mouet  pathos  et  quasi  per  definitionem.  rem  enim 
quae  mouere  miserationem  potest  dilucide  non  dicit  sed  facit  intellegi.  nihil 
enim  aliud  ex  hoc  intellegendum  est  quam  hoc  esse  altum  uulnus  amittere 
filium  T  ex  Macrobii  Sat.  IV  4,  23  II  28  fuil  qui  BH  (fui  feci  in  ras.  I)  ,j 
fecit  H 


472  SERVII 

852.  pvlsvs  OB  invidiam  exeusat,  ne  merito  expulsus  esse 
videatur. 

854.  omnes  per  moetes   per   omnia  mortis   genera,  nam  una 

mors  est:  aut  *per  mortes  omnes',  id  est  per  diversa  supplicia:   aut 

5  quasi  non  una  tantnm  morte  dignus. 

857.  vis  alto  vvlnere  tardat  alti  vulneris  violentia. 

858.  havd  deiegtvs  non  deiectus  animo. 

860.  adloqvitvr  maerentem  tristem.  haec  enim  animalia 
secundum  Homerum;  cum  sint  tristia,  indicant  dominorum  mortem 

io  futuram.    et  proprie  *adloquitur'  dixit:  est  enim  *adloqui'  consolari. 

861.  rhaebe  div  res  si  qva  div  mortalibvs  vlla  est  hoc 
loco  notant  Vergilium  critici,  quod  homini  sacrilego  dedit  pruden- 
tem  sententiam:  quam  rem  ratio  naturalis  excusat.  ea  enim  quae 
per  naturam  movent  animos;  in  quamvis  personam  cadunt,  illa  vero 

15  tantum  sunt  prudentium;  quae  non  nisi  consilio  et  ratione  deprehen- 
duntur:  unde  et  Terentius  servis  dat  plerumque  sententias  pruden- 
tissimas  quidem;  sed  quae  se  per  naturam  offerunt  cunctis;  ut  ne 
quid  nimis. 

862.  spolia  illa  crventa  arma  Aeneae,  Lausi  cruore  perfusa 
20  —   inde  intulit  cet  caput  Aeneae?;    per   quod   etiam   spolia  Aeneae 

intellegimus  —  nam  Lauso  nihil  detraxerat;  dixit  enim  <(827)>  carma; 
quibus  laetatus;  habe  tua5.  si  autem  *cruenti\  intellexeris  scilicet  cru- 
delis:  sic  enim  convenit  personae  loquentis. 

863.  LAvsiqvE  dolorvm  num  *Lausi  dolorum>  ut  <TI  784>  lacri- 
25  mas  dilectae  pelle  Greusae? 

864.  avt  aperit  si  nvlla  viam  vis  aut  si  nullam  ostendit 
fortitudo  rationem.     ^aperif  autem  praesens  pro  futuro. 

865.  neqve   enim  fortissime  credo    quod   dignaberis   habere 


16  Terentius]  Andr.  I  1,  34 


3  nam  om.  G  ||  4  supplicia]  per  quae  uenitur  in  mortem  add.  D  ||  ad  omnes 
p.  m.  s.  v.  scilicet  non  una  morte  dignus  T  \\  6  tardet  Serviani  libri  tardat  F  '; 
7  ad  deiectvs  s.  v.  scilieet  animo  T  ||  9  cum  sint  tristia]  tumescunt  tristitia 
quando  AS  sunt  tristia  quando  F  tunc  sunt  tristia  l  \\  10  futuram]  est  autem 
Hoineri  comparatio  {II.  XIX  404)  xbv  d'  ccq'  .  .  .  ovdccg  inctvsv  add.  Stephanus. 
ex  his  acpdQ  d'  7][iv68  .  .  .  Incivsv  I)  quoque  habet  ||  ad  adloqvitvr  s.  v.  proprie 
dicit.  alloquitur  enim  more  ueteri  significat  consolatur  T  ||  11  ad  v.  861  pathos 
cum  scilicet  ad  muta  vel  ad  inanimalia  dirigitur  sermo  T  ex  Macrob.  Sat. 
IV  6,  10  ||  rhoebe  AS  khebe  reliqui  \\  12  uergilium  F  ||  cretici  BLFa  stritici 
II  ||  14  illa  .  .  .  deprehenduntur  om.  LH  {add.  T)  ||  15  sunt  tantum  M  ||  19  Lausi 
cruore  .  .  .  spolia  Aeneae  om.  LH  (add.  I)  ||  20  unde  MF  \\  21  detraxerat]  di- 
xerat  F  ||  enim]  autem  F  \\  22  letatur  JR  [|  ruenti  F.  ceterum  ipse  interpres 
scripsisse  videtur  crventi  scilicet  crudelis  e.  q.  s. ;  si  autem  et  intellexeris  is  qui 
pleniorem  commentarium  composuit  parum  apte  addidit,  ut  hoc  scholium  cum 
Serviano  coniungeret.  \\  26  nulla  ASMl  ||  ostenderit  F  ||  27  ad  aperit  s.  v.  osten- 
dit  praesens  pro  futuro  T  ||  28  enim  om.  BLH 


COMM.  m  VERG.  AEN.  X  852-885.  473 

dominos  Teucros,  scilicet  ignavos:  nani  hoc  intellegimus  ex  eo  quod 
dixit  equo  cfortissime\  plerumque  enim  ex  alterius  personae  vitu- 
peratione  vel  laude,  quid  de  alia  dicatur,  agnoscimus,  ut  hoc  loco 
Troianos  vituperatos  ex  equi  laude  cognoscimus.  item  alibi  e  contra 
<IV  215>  et  nunc  ille  Paris;  scilicet  adulter:  nam  illo  loco  ex  5 
persona  Paridis  vituperatur  Aeneas. 

867.  exceptvs  tergo  equo  se  praebente  susceptus:  quod  fieri 
plerumque  conspicimus. 

868.  iacvlis  oneravit  A.  aviditas  saevientis  expriniitur,  ut 
saepius.  10 

869.  aere  capvt  fvlgens  quia  supra  <(835>  jorocul  aerea  ramis 
dependet  galea. 

871.  vno  in  gorde  pvdor  *uno9  autem  pro  eodem.  tribus  vero  ad- 
fectibus  conturhatum  significat,  pudore,  ira,  dolore,  quae  potentia  sunt 
singida.  15 

875.  sic  pater  ille  devm  fagiat  bene  in  pemiciem  contemptoris 
deorum  deos  invocat.  sic  altvs  apollo  aut  venerabilis;  aut  quia  in 
excelso  loco  consecratus  est. 

876.  incipias  deest  htt\  infesta  hasta  in  vulnus  parata;  id 
est  protenta.  20 

879.  qva  perdere  posses  deest  cme':  nam  hoc  dicit;  nisi 
extincto  filio  nulla  se  ratione  potuisse  superari. 

880.  nec  divvm  parcimvs  vlli  hoc  ideo,  quia  Aeneas  invoca- 
verat  deos;  ut  csic  pater  ille  deum  faciat;  sic  altus  Apollo'. 

881.  desine   scilicet  mortem   minari:    quoniam  libenter  mori-  25 
turus  advenit. 

883.  inde  alivd  id  est  iacit  telum. 

884.  vmbo  scutum:  nam  a  parte  totum  intellegimus. 

885.  ter  circvm  enarravit  quid  esset  *ingenti  gyro\        laevos 


21  nam  .  .  .  superari]   cf.  Macrob.  Sat.  IV  4,  24 


2  equo  om.  B  \\  3  alio  AS  \\  ut  .  .  .  cognoscimus  om.  AS  ||  5  et]  ut  RLH  \ 
narn  illico  F  ||  7  exceptus  ASFl  \\  8  conspicimus]  in  consuefactis  (mansuefactis 
Masvicius)  equis  add.  D  \\  9  ut  om.  BLHM  (add.  V)  \\  11  aera  G  ||  ramis]  ar- 
mis  F  ||  ad  rapidvs  (v.  870)  iratus  aut  ardens  cupiditate  dimicandi  T  \\  13  pv- 
dor]  et  rtq.  add.  G  ||  14  podore  G  ||  ad  vno  i.  c.  s.  v.  id  est  in  eodem  corde, 
ad  v.  871  in  marg.  tribus  affectibus  .  . .  dolore  quae  per  se  plurimum  ualent  T  || 
15  v.  873  ter  id  est  saepius  D  ||  16  bene  .  .  .  invocat  hab.  T  ||  17  ad  sic  a.  a. 
s.  v.  uenerabilis  aut  qui  in  excelso  loco  est  consecratus  T  ||  uenerabis  F  ||  19  ad 
incipias  s.  v.  scilicet  ut  T  ||  20  protenta]  portenta  B  parata  H,  id  est  protenta 
om.  L  (add.  I)  ||  22  nulla  potaisse  potuisse  ratione  A  (prius  potuisse  del.  a) 
nulla  potuisse  ratione  S  nulla  se  potuisse  ratione  F  ||  26  aduenit  H:  adueni  R 
aduenio  ASMF  aduenio  L,  sed  o  in  ras.  I  ||  27  ad  inde  a.  s.  v.  scilicet  telum 
iecit  T  ||  29  ad  ter  c.  s.  v.  nunc  exponit  quid  sit  ingenti  giro  T  \\  te  G 


474  SERVII 

eqvitavit   IN   ORBES    secundum    artem   militiae:    nam    eques    stans 

facillime  superatur  a  pedite.    in  laevam    autem  partem  ideo  circui- 

bat;  ut  Aeneae  dexteram  partem  circumveniret;  quae  utique  nuda  erat. 

888.    tot  spigvla  taedet  hic  ostendit  quid  sit  ^figitque  volatque\ 

5  889.    pvgna  iniqva  pedes  contra  equitem. 

890.  mvlta  movens  utrum  in  ipsum;  an  in  equum  tela  tor- 
queret,  quo  vulnerato  Mezentius  carebat  effugio.  inter  tempora 
id  est  in  frontem. 

891.  bellatoris  eqvi  per  quem  bellum  geritur.    aliter  homi- 
10  nem  dicimus  bellatorem;  qui  belluin  gerit. 

894.    inplicat  inpedit.         cernvvs  cernuus  equus  dicitur  qui 

cadit  in  faciem,   quasi  in   eam  partem  cadens  qua  cernimus:   unde 

et  pueri  quos  in  ludis  videmus  ea  parte;  qua  cernunt;  stantes;  cer- 

nuli  vocantur;  ut  etiam  Yarro  in  ludis  theatralibus  docet. 

15  895.    clamore  incendvnt  caelvm  implent.     et  abusive  dixit. 

troesqve  hoc  est  Troiani  gaudio.         latiniqve  scilicet  dolore. 

896.    advolat  aeneas  mtdti  haec  nolunt  distingui,  quasi  simul  fiant. 

899.  havsit  caelvm  m.  r.  hoc  est  aerem:  Lucretius  <IV  132> 
in  hoc  caelo;  qui  dicitur  aer.    et  hoc  dicit:  postquam  respiravit 

20  et  mentem  recepit  post  perturbationem  ex  equi  venientem  ruina. 

900.  HOSTIS  amare  aspere.  et  hoc  Homeri  est  de  telo  dictum; 
quod  hic  ad  hominem  transtulit:  ille  enim  ait  tclxqov  olOtov. 

901.  nvllvm  in  CAEDE  nefas   mori  viro   forti  nefas  non  est; 

11  cernuus  e.  q.  s.]  cf.  Non.  p.  21,  3  M.  ||  21  Homeri]  11.  IV  118 


1  artes  A  (artem  a)  ||  2  partem  om.  LH  ||  circuibat  ASLM  circtimibat 
BF  circabat  H  ||  3  ut  aeneae  in  dexteram  partem  ueniret  B  ||  partem  om.  SF  Ij 
4  ad  taedet  s.  v.  piget.  hic  .  .  .  uolatque  T  \\  specvla  F  ||  fugitque  G  \\  5  pedes] 
pes  de  H  pedis  F  \\  equitem]  equa  est  H  |j  7  in  tempora  ASM  ||  9  geritur] 
7toXsiu6zriQLov  add.  jD  (|  aliter  om.  F  \\  hominem]  non  bene  L  ||  10  geritur  F  \\ 
11  cernulus  F  (puncta  infra  posuit  man.  rec.)  ||  dicitur  equus  ASF\\  12  quasi 
in  ea  parte  H  ||  cadens  om.  LHM  ||  qna  cadens  JR  ||  qua  La:  quae  AHM 
que  F  quam  Stephanus  et  JDaniel.  e  Sangallensi  Hagenus  qui  cum  JDanielino 
exemplari  eum  contulit  nihil  enotavit.  ||  cernitur  B  ||  13  pueros  F  ||  quos  .  .  . 
stantes]  quos  ludentes  uidemus  et  a  parte  qua  cernuntur  stantes  i?  ||  ludis] 
ludenste  H  ||  ea  a  parte  L,  sed  a  eadem,  ut  videtur ,  manus  delevit  ||  qua]  quae 
ASH  (corr.  a)  ||  stantes]  nvpiCTmvtEQ  CommeUnus  a  Salmasio  (cf.  Plin.  exercit. 
pag.  148)  accepit,  sed  idem  Salmasius  (p.  628)  stantes  probat  et  veroa  Servii 
his  interpretatur  rCernui  pueri  in  ludis  dicebantur  qui  capite  in  soJo  sistebant 
pedibus  in  aerem  erectis'  ||  eernuli  ASBFL  (sed  nuli  in  ras.  I)  cernui  HM  \\ 
14  uocatur  H  ||  ludis]  uidemus  ea  parte  add.  F,  libris  Stephanus  \\  licet  H  do- 
cet  L,  sed  do  in  ras.  I  ||  ad  cernvvs  a.  s.  v.  cernuus  dicitur  proprie  inclinatus 
quasi  quod  terram  cernat  T  \\  15  et  om.  JE?  ||  17  atvola  G  ||  fiunt  F  ||  ad  et 
svper  haec  (v.  897)  aut  insuper  aut  super  ipsum  loquitur  T  \\  ad  effera  vis 
(v.  898)  uitra  humanum  modum  fera  T  ||  20  turbationem  BLF  (perturbatio- 
nem  l)  \\  21  aspere  libri  ||  et  est  hoc  homeri  B  et  est  homeri  LH  (hoc  et  est 
h.  I)  et  hoc  est  h.  M  ||  22  Kdi  ttikpon  AS  nikpon  L  tukpon  jff||  23  more  uiri 
fortis  L  (corr.  T)  ||  non  est]  unde  in  primo  (94)  aeneas  et  fortis  et  pius  (indu- 
citur  add.  Fabricius)  sic  loquens  fo  terque  quaterque  beati'  add.  D 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  X  888—908.  475 

nec  ego  sic  ut  vincerem  veni;  hoc  est  cum  voluntate  procumbo. 
ergo  aut  nihil  acerbi  in  morte  se  passurum  ait;  aut  nihil  nefandum 
Aenean  commissurum,  si  se  volentem  interfecerit,  quia  mori  decreverit, 
si  mortem  filii  non  potuisset  ulcisci.  nec  sic  ad  proelia  veni  hoc  est 
ut  vincerem7  aut  victus  mortem  deprecarer:  ergo  libenter  occumbo.  5 

902.  NEC    TECVM    MEVS    HAEC    PEPIGIT    MIHI    FOEDERA    LAVSVS 

hoc  est  non  cum  hoc  pacto  a  te  Lausus  recessit,  ut  ego  vitam  re- 
quiram.  cfoedera'  autem  cpepigit*  per  translationem  dixit,  id  est 
non  sic  pugnavit  Lausus,  ut  ullum  mihi  vitae  relinqueret  desiderium. 

903.  venia  beneficium,  ufc  <1  519>  orantes  veniam.  10 

904.  acerba  meorvm  quasi  hoc  de  Aenea  non  senserit. 

905.  hvnc  oro  defende  fvrorem  inimicorum   iram  et  post 
fata  saevire  cupientem.    cdefende'  autem  est  prohibe,  ut  dum  tene- 
ras   defendo    a  frigore   myrtos.     et  bene  petit   ab  Aenea  sepul- 
turam,   quod   scit   eum   ultro   concedere,   ut  probavit  in   filio:   petit  15 
autem  non  de  eius  pietate  dubitans,  sed  timens  iram  suorum. 

907.  havd  inscivs  litotes  iigura:  non  enim  dici  -  cnon  ignarns'. 
sed  expectans  omnibus  votis,  ut  <(VII  261>  munera  nt.  sperno, 
id  est  libenter  accipio.  in  hac  autem  figura  plus  cogitatur,  quam 
dicitur.  20 

908.  VNDANTIQVE    ANIMAM    DIFFVNDIT    IN    ARMA    CRVORE    ordo 

est  cin  arma  undanti  cruore  animani  diffundit',  cuius  sedem  plerique 
sanguinem  volunt  esse.  et  sic  est  dictum  hoc,  ut  <487>  una 
eademque  via  sanguis  animusque  sequuntur. 


13  dum]  buc.  VII  6 


2  s.  v.  901  id  est  nihil  acerbi  se  passurum  in  morte  ait  .  .  .  decreuerit  T  |: 
ergo  aut  nihil  .  .  .  libenter  occumbo  post  nefas  non  est  hdb.  1?,  in  qito  Serviana 
nec  ego  .  .  .  procumbo  a  reliquis  maiore  spatio  separata  sunt.  ||  acerui  F  || 
3  eneam  T  \\  conmissurum  F  ||  interficerit  F  ||  mori]  mortem  ipse  T  ||  4  potuis- 
set  ego:  uotuisset  F  uoluisset  Daniel  ualuisset  Gommelinus  ||  ad  v.  901  in  marg. 
id  est  ut  uincerem  nec  uictus  mortem  deprecarer.  ergo  uoluntate  occumbo  T  \\ 
8  dixit  om.  AS  ||  9  mihi  om.  BLH  (adcl  l)  \\  12  et  om.  JR  ||  13  facta  AS  \\ 
15  ultra  L  (corr.  I)  \\  17  non  ante  ignarus  om.  L  (add.  I)  \\  18  expectans]  spectans 
ASl  expertus  L  \\  23  et  sic  est  dictum  om.  AS  ||  ut]  quomodo  illud  F  ||  24  san- 
guisque  La  ||  sequuntur]  item  (I  98)  ctuaque  animam  hanc  effundere  dextra' 
quasi  quae  in  cruore  fouetur  add.  Fabricius    ||    explicit  liber  decimvs  .  incipit 

LIBEK    VNDECIMVS    FELICITER    A      EXPLICIT    LIBER    X.    INCIPIT    LIBER    XI.    L  M 


SERVII  GRAMMATICI 

IN  VERGILII  AENEIDOS  LIBRVM  VNDECIMVM 
COMMENTARIVS. 

1.  OCEANVM     INTEREA     SVRGENS    AVRORA    RELIQVIT     more     SUO 

praetermisit  noctis   descriptioneni,   quam   transisse  indicat  praesens 
ortus  diei.     et  hoc  est  unde  ait  Horatius  nec  verbum  verbo  cu- 
rabis  reddere  fidus  interpres:  quae  enim  naturalia  sunt  omnibus 
5  patent.     ^surgens'  autem  quae  surrexit,  avaGraGa. 

2.  AENEAS    QVAMQVAM   ET   SOCIIS  DARE  TEMPVS  HVMANDIS  P.  C. 

consuetudo  Eomana  fuit  ut  polluti  funere  minime  sacrificarent.  si 
tamen  contingeret  ut  uno  eodemque  tempore  et  funestaretur  quis  et 
cogeretur  operam  dare  sacrificiis,  elaborabat  ut  ante  sacra  comple- 

10  ret  quam  funus  agnosceret:  unde  etiam  Horatius  Pulvillus  in  Capi- 
tolii  dedicatione  cum  ab  inimicis  ei  filius  nuntiaretur  extinctus?  ut 
quidam  putant  falso,  ut  dlii}  pro  vero,  ait  ccadaver  sit%  nec  voluit 
funus  agnoscere,  donec  templa  dedicaret.  secundum  quem  ritum 
etiam  Aeneas  inducitur  ante   operam   dare   sacrificiis,    et  sic  ad  so- 

15  ciorum  et  Pallantis  sepulturam  reverti. 

3.  praecipitant  cvrae  urgent:  longam  enim  dilationem  se- 
pultura  non  patitur.  sane  cum  *quamquam'  praemisissetj  non  intulit 
Hamen%  ut  alibi  libertas  quae  sera  tamen  respexit  inertem  cum 
Hamen9  dixerit,  non  praemisit  *quamquam\    *dare9  vero  Hempus'  relin- 

20  quere,  id  est  ut  breve:  et  habet  emphasin  propter  multitudinem  nego- 


1  more  suo  e.  q.  s.]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  III  5,  46  ||  3  Horatius]  a.  p.  133  | 
7  consuetudo  Romana  fuit  e.  q.  s.]  cf.  Serv.  ad  Aen.  VI  8  ||  13  secundum  .  . 
reverti]  exscr.  mythogr.  III  6,  28  j|   18  libertas]  buc.  I  27 


3  unde]  quod  F  \\  ait]  eut  B  ||  verbo]  uerbii  H  \\  5  ad  v.  1  surgens  quae 
surrexerat  transacto  tempore  noctis  T  \\  surgentis  F  \\  surrexit  dvaaxa6a  scripsi: 
surrexanaetaca  F  surrexit  ccva  et  natd  Banicl  ||  9  laborabat  LH  (elaborabat  l) 
elaborat  F  ||  sacra  om  LH  (add.  T)  ||  10  puluilius  BH\\  14  ad  sociorum  ad  pal- 
lantis  F  \\  16  urguent  F  ||  sepulturae  F  \\  17  ad  vota  devm  (v.  4)  s.  v.  deest  hic 
tamen  T  ||  18  ut  tibi  F  ||  19  vero]  uro  (i.  e.  *vestro')  G  ||  20  et  abec  emfasin  F  \\ 
negitiorum  F.  post  negotiorum  lacunam  indicavit  JDaniel.  ceterum  ad  v.  4  in 
marg.  habet  hic  locus  enfasin  propter  multitudinem  negotiorum  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  1-7.  477 

tiorum.  tvrbataqve   fvnere  mens  est    funere  Pallantis   %ax' 

£%o%rjv:  nam  est  haec  consuetudo  apud  poetas,  ut  a  plebe  segregent 
duces.  sic  paulo  post  ait  (22~y  interea  socios  inhumataque 
corpora  terrae  mandemus  et  intulit  segregans  maestamque 
Euandri  primus  ad  urbem  mittatur  Pallas.  sic  dictum  est  5 
<(I  30>  reliquias  Danaum  atque  inmitis  Achilli,  item  <(II  506> 
forsitan  et  Priami  fuerint  quae  fata  requiras. 

4.  primo  victor  solvebat  eoo  antequam  luctum  subiret  et 
funestaretur.  ^primo'  autem  ?Eoo'  subaudimus  ctempore?;  nam  graece 
r)cog  dicitur  quam  nos  auroram  vocamus:  Homerus  ait  Qododdxtvlog  10 
r)(6g.  quod  nomen  Latini  traxerunt  per  derivationem,  ut  dicerent 
<(II  41  iy  et  laetus  eois  Eurus  equis,  item  <(I  489)>  eoasque 
acies.  sane  ut  etiam  supra  <(II  417)>  diximus,  in  hoc  sermone 
prima  syllaba  naturaliter  longa  est,  sed  cum  opus  fuerit,  corripitur, 
aut  licentia  nominis  proprii,  aut  quia  eam  vocalis  sequitur.  15 

6.  constitvit  tvmvlo  in  colle;  quia  tropaea  non  figebantur 
nisi  in  eminentioribus  locis:  Sallustius  de  Pompeio  ait  devictis 
Hispanis  tropaea  in  Pyrenaei  iugis  constituit.  ex  quo  more 
in  urbibus  tropaea  figuntur  arcubus  exaedificatis.  ideo  autem  nunc 
tropaeum  ponit  Aeneas,  quia  nondum  plenam  est  victoriam  con-  20 
secutus,  sed  occiso  Mezentio  fugavit  exercitum:  plenae  enim  victo- 
riae;  ut  supra  <(X  775)>  diximus;  triumphus  debetur.  et  persolvit 
vota  vel  propter  tanti  ducis  interitum;  vel  quia  fas  erat  etiam  de 
primitiis  belli  sacrificare.    Humulo'  autem  deest  Hn\  id  est  in  tumulo. 

indvit  arma  w£  <83)>  indutosque  iuhet  truneos  hostilibus  armis.  25 

7.  tibi  magne   tropaevm  bellipotens  videtur  interrupta  de- 
scriptio.     hoc  per   parenthesin  dictum   est  et  prosphonesin.     [et  post 

17  Sallustius]  hist.  IV  29  D.,  53  Kr.  II   19  ideo  autem  e.  q.  s.l  cf.  Isid.  or. 
XVIII  2,  3 


1  Pallantis]  scilicet  et  est  add.  B,  [|  et  aetexochen  AS  cmtexochen  BHM 
catexo  khem  L  \\  3  ait  om.  LH\\9  funeraretur  ASHF  (corr.  a)  ||  primo  autem 
eoo  .  .  .  triremis  aplustre  (v.  9)  om.  L  (in  marg.  add.  T)  ||  10  eos  libri  [|  roaoDaKTYac 
huic  A  noAOAaKTYACHoc  Z  rododactilos  eos  reliqui  ||  14  corripitur]  eous  add.  AS 
eos  add.  F  ||  15  aut  quia  etiam  uocabulus  sequitur  F  ||  16  in  colle]  in  tumulo 
in  colle  ASMl  \\  non  figebantur  .  .  .  Hispanis  tropaea  om.  H\  17  nisi  om.  B  || 
ait]  aut  ASl,  om.  F  \\  de  victis  Lietschius  \\  18  spanis  F  \\  impyrena  ei  A  im- 
pyrenei  S  in  pirinei  BH  in  pyreuei  l  in  pyrinee  F  \\  19  figuntur  Fs:  fingun- 
tur  AS  figebantur  BMl  fingebantur  H  ||  in  arcubus  ASMl  ||  ineo  BH  || 
20  quia]  quoniam  ASB  ||  21  plena  uictoria  enim  F  ||  23  fas  erat  ut  etiam  de 
primitiis  (primiciis  AS)  sacrificaretur  ASMl  ||  25  armis]  sine  nomine  add.  F, 
quod  librani  errore  ex  insequenti  scholio  huc  inlatum  esse  apparet  \\  26  ad  tibi 
m.  t.  s.  v.  uidetur  hic  interrupta  esse  descriptio.  et  est  prosfonesis  id  est 
exclamatio.  et  duo  epiteta  ponit  sine  nomine  T  ||  interruptio  F  ||  27  et  post 
reddita  sechtsi.  voluit  significare  is  qui  plen.  comm.  composuit  descriptionem, 
prosphonesi  interruptam ,  verbis  quae  sunt  ( aptat  rorantes^  e.  q.  s.  continuari.    si 


478  SERVII 

reddita.]  *magne'  aatem  ^bellipotens'  antonomasia  per  duo  ejpitheta  sine 
nomine. 

8.    aptat  apte  locat  et  congrue  ponit  vel  figit,  ut  <TIII  721> 
aptatque  superbis  postibus. 
5  9.    telaqve  trvnca  viri  id  est  praefracta;   ita   enim   in  tro- 

paeis  poni  consueverunt:  Iuvenalis  <(X  134)>  et  fracta  de  casside 
buccula  pendens  et  curtum  temone  iugum  victaeque  tri- 
remis  aplustre.  vel  *trunca  tela'  quae  de  suo  clipeo  legerat:  ideo 
enim  *trunca%  quod  in  evellendo  praefracta.         et  bis  sex  thoraca 

10  petitvm  perfossvmqve  locis  duodecim  vulneribus  adpetitum:  quia; 
ut  supra  <(II  278)>  diximus,  totius  Tusciae  populus  in  duodecim 
partes  fuit  divisus,  ut  <X  202>  gens  illi  triplex,  populi  sub 
gente  quaterni,  qui  singulis  lucumonibus  parebant.  moris  autem 
fuit  ut  interemptos   duces   omnis   vulneraret   exercitus,   sicut  etiam 

15  de  Hectore  Homerus  commemorat.  unde  est  <II  278)>  quae  cir- 
cum  plurima  muros  accepit  patrios.  non  ergo  ab  Aenea,  sed 
ab  his  qui  <X  692>  uni  odiisque  viro  telisque  frequentibus  in- 
stant:  quod  ostendit  Mezentius,  cum  sub  Aeneae  telis  iaceret  <(X  904)> 
scio  acerba  meorum  circumstare   odia:   neque  enim  hoc  in  illo 

20  momento  periculi  meminisset,  nisi  eos  cerneret  inminere. 

10.  clipevmqve  ex  aere  figuratius,  quam  si  caereum5  diceret, 
ut  alibi-  <(1V  138>  cui  pharetra  ex  auro. 

11.  ensem  collo  svspendit  ebvrnvm  vaginam  eburneam.  sane 
*ebur  eboris5  facit;  non  ceburis';  sicut  ^murmur  murmuris' :  unde  quia 

25  in  principalitatis  declinatione  varietas  invenitur,  etiam  derivatio 
varia  est:  nam  ^eburnus'  facit  ab  eo  quod  est  cebur',  ceboreus?  ab 
eo  quod  est  ceboris\  ^colW  autem,  id  est  de  collo.  paulatim  de  trunco 
arboris  humanam  ftgaram  fecit,  ut  et  sinistram  illi  det  et  collum:  quod 
valde  quaeritur,  an  bene. 

30  14.    maxima  res  effecta  viri  occiso  tanto  duce:  simul  etiam 


quis  retineri  velit  et  post  reddita,  ei  sic  verba  collocanda  videntur  videtur  inter- 
rupta  descriptio  et  post  reddita.  hoc  .  .  .  prosphonesin  vel  sic  hoc  .  .  .  dictum 
est.  videtur  i.  d.  prosphonesi,  et  post  reddita  ||  3  apta  F  ||  ad  aptat  s.  v.  figit 
atque  ponit  ut  aptat  superbis  postibus  T  ||  fugit  F  \\  5  post  fracta  M  prae- 
fecta  II  perfracta  Fl\\  6  cassile  F  \\  7  pucula  F  \\  pendet  F  ||  currum  EM  \\ 
te  more  F  \\  iugumque  B  \\  trireremissaplustre  H  \\  8  aplustra  B  aplaustre  F  j| 
ad  trvnca  v.  s.  v.  id  est  de  suo  clipeo  quasi  in  euellendo  praefracta  T  ||  ques  F  || 
]egeret  F,  correxi  \\  12  sibi  genti  F  ||  15  commemorat]  (II.  XXII  367)  t\  qcc  v.al 
b-a  vshqolo  .  .  .  ccvovtrjzt  ys  7taQS6xr\  add.  D  ||  16  accipit  HF  ||  17  unu  odiis 
quiro  F  ||  18  eum  F  ||  19  acerbum  eorum  F  ||  20  inmineret  F  ||  24  ebor  F  \\ 
26  eburneus  B  ||  eboreus]  eborneus  AS  eburneus  BLIIMF  ||  27  quod  est 
ebor  eboris  D  ||  ad  collo  s.  v.  de  collo,  ad  v.  11  in  marg.  paulatim  .  .  .  col- 
lum  T  ||  28  fecit  figuram  T  \\  illum  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  8—19.  479 

tropaei  ostenclitur  causa.    et  verecunde  cum  ipsius  opus  sit,  inpersona- 
liter  ait.         abesto  absit:  nam  tertia  persona  est. 

15.  qvod  svperest  id  est  de  reliquo:  et  est  absoluta  elocutio, 
ut  (IX.  155)>  quod  superest  laeti  bene  gestis  corpora  rebus. 

et  de  rege  svperbo  primitiae  aut  hoc  dicit:  primitiae  istae  quas  5 
fecinius;  non  de  plebe  sunt;  sed  de  rege  superbissimo,  id  est  Mezen- 
-tio:  aut  certe  regem  superbum  Turnum  accipiamus  —  nam  de  ipso 
legimus  <X  445>  at  Rutulum  abscessu  iuvenis  tum  iussa 
superba  miratur  —  ut  sit  sensus:  haec  spolia  et  hanc  primam 
belli  partem  superbo  Turno  sustulimus.  nam  hoc  epitheton  pro-  10 
prium  Turni  est;  quod  ei  Vergilius  pro  ingenti  scelere  dat.  apud 
maiores  enim  superbia  ingens  facinus  fuit;  adeo  ut  Tarquinius  pro 
multis  sceleribus  superbi  nomen  acceperit. 

16.  mezentivs  hic  est  pro  ctalis  est';  ut  <IX  479>  hunc  ego 
te  Euryale  aspicio?  id  est  talem.  et  utrum  per  contemptum  an  per  1 5 
commendationem  Jioc  pronuntiandum?  mvrosqve  latinos  bene  quasi 
hoc  solum  restet.  et  hoc  dicit:  iam  campestri  superavimus  proelio, 
restat  ut  etiam  obsidione  vincamus:  credit  enim  quod  sibi  iam 
aperte  nullus  occurrat.  nec  inaniter:  nam  et  paulo  post  dicturus 
est  Turnus  <(515>  furta  paro  belli;  et  in  duodecimo  <(34)>  Latinus  20 
vix  urbe  tuemur  spes  Italas. 

18.  arma  parate  animis  aut  hypallage  est  pro  carmis  parate 
animos':  aut  certe  est  mutanda  distinctio;  ut  sit  canimis  et  spe  prae- 
sumite  bellum\  cpraesumite'  vero  ^bellum"  id  est  mente  praeoccu- 
pate;  ut  supra  Turnus  <(IX  156^>  et  pugnam  sperate  parari.  25 
bene  autem  ait  cpraesumite';  quasi  rem  iam  sui  iuris;  ut  ei  deberi 
videatur  certa  victoria. 

19.  ne  qva  mora  ordo  *ne  qua  mora  inpediat'.       vellere  signa 
adnverint  svperi  ne  in  mora  sitis;  cum  captatis  auguriis  ad  bel- 
lum  exire  coeperimus.     cvellere'  autem  proprie  dixit;   quia  Romana  30 
signa  figebantur  in  castris;  et  cum  ad  bellurn  eundum  fuisset;  capta- 
tis    auguriis    avellebantur   e  terra:    nam    alibi   ea  figi    non    licebat. 


2  nam  om.  AS\  3  id  est  om.  BLHM  (add.  T)   \\  8  at  ASF:  ac  reliqui 
rutulo  BH  \\  iuuentis  H   iuuenes  F  ||  tuni  F:  tunc  reliqui  \\  9  miratus  Vergilius 
10  superbo  om.  F\\  11  est  turni  B,  est  om.  H  \\  uergilius  F  \\  12  pro  om.  H 
13  superbi  nomen  om.  AS   ||    acciperet  LH  acciperat  F  ||    14  est  om.  LHM 
(add.  I)  ||    15  ad  mezentivs  h.  e.  s.  v.  id  est  talis  et  siue  per  contemptum  siue 
per  commendationem  est  pronuntiandum  istud  hic  T  ||  16  bene  dicit  quasi  .  .  . 
restet  lidb.  T  ||  17  campestri]  pedestri  L  ||  18  restat]  superest  F  \\  etiam  om.  F  | 
21  tuentur  L  (corr.  V)  ||  23  mutata  LH  (corr.  I)  ||  et  spem  praesumite  rebus  L 
(bellum  l)    et  pe  praesumite  rebus  H  \\  24  vero  et  id  est  om.  LHF  (add.  T)  i| 
25  parari]  pari  II   sperari  F  ||  26  deberi  om.  AS\\   28  ne  qua  mora  Laniel:  ne 
qua  ordo  F  ||  29  nec  mora  sit  cum  ASMl  \\  30  dictum  ASM  ||  31  figebantur] 
uidebantur  BH  \\  32  e  om.  AS  \\  figi  ea  EI 


480  SERVTT 

sed  inter  auguria  etiam  hoc  habebatur,  si  avellentem  facile  seque- 
rentur,  adeo  ut  cum  filio  in  Orodis  bello  sit  Crassus  occisus,  qui 
iturus  ad  proelium  avellere  signa  vix  potuit.  quod  etiam  Flaminio 
contigit,  qui  cum  imperasset  signa  tolli  eaque  non  possent  moveri,  effosso 
5  solo  in  quo  erant  fixa,  vi  magna  extrahi  praecepit,  et  infeliciter  apud 
Trasimennum  pugnavit  alii  *vellere'  movere  accipiunt:  Ennius  rex 
deinde  citatus  convellit  sese,  et  in  sacris  *convelli  mensa'  dicitur 
cum  tollitur. 

20.    adnverint  svperi  bene  in  adhortatione  nihil  se  inauspicato  vel 

10  sine  deorum  voluntate   facturum  promittit:    ideo  non  dixit,    cum   ego 
iusserOj  sed  cum  dii  iusserint. 

22.  interea  socios  donec  tempus  obsidionis  adveniat.  et  Hn- 
terea  socios  inhumataque  corpora  terrae*  sv  dia  dvolv  pro  *corpora 
sociorum  \ 

15  23.    qvi  solvs  honos  acheronte  svb  imo  est  hoc  ideo  intidit, 

quia  in  sexto  <(329)>  de  insepultis  dixit  centum  errant  annos  vo- 
litantque  haec  litora  circum:  Palinurus  Aeneae  <(VI  366^>  por- 
tusque  require  Velinos  sedibus  ut  saltem  placidis  in  morte 
quiescam.    et  bene  cAcheronte  sub  imo'?  quia  haec  res  ad  umbras 

20  tantum    pertinet:    nam    apud    prudentes    homines    nullius    momenti 
sunt  ista. 

24.    ite  ait  vitiose  in  media  oratione  *ait'  positum  critici  notant. 

egregias  animas  ingenti  arte  laudat  potius  quam  miseratur  ex- 

tinctos,  ut  praesentium  animos  in  bella  succendat.         qvae  sangvine 

25  nobis  hang  patriam  eleganter  hoc  et  oratorie  ad  exhortationem  audien- 
tium  sumptum  est:  nam  laus  defunctorum  viventium  exhortatio  est.    ct 


6  Ennius]  ann.  v.  44=9  Vahl.    ||    25  eleganter  hoc  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat. 
IV  4,  9 


1  habebant  L  (habebatur  V)  habebantur  H  ||  2  in  Orodis]  modoris  LH  in 
orientis  M,  in  om.  B  ||  Crassus]  ausus  LH\\  occisus  om.  L  ||  3  proelium]  par- 
thiam  F  ||  hoc  flaminio  contigit  qui  .  .  .  tollitur  hab.  T  ||  faminio  G  ||  4  moveri] 
loco  euellere  T  ||  effusio  F  suffosso  T  \\  5  magnam  F  \\  extra  G  \\  praecipit  F  \\ 
6  trasynimynan  F  trasyniminan  G  trasymenium  T  ||  alii]  quidam  T  ||  Ennius 
. . .  sese  om.  T  j|  7  in  sacris  etiam  T  \\  conuelle  F  \\  9  bene  satis  in  adhortatione 
. .  .  icleo  non  dicit  cum  iussero  sed  cum  dii  uoluerint  hab.  T  ||  11  diuusserint  F 
divi  iusserint  Daniel  ||  12  ad  socios  i.  c.  s.  v.  €n  Aia  diin  dixit  pro  corpora 
sociorum  T  ||  13  endyadi  in  F  endiadi  in  G  ||  16  propter  rcentum  .  .  .  circum' 
Serviani  libri  ||  17  pallinurus  F  \\  18  saltim  F  \\  19  et  bene  acherontis  ait  quia 
M  ||  acherontis  M  ||  22  ad  v.  24  in  marg.  notant  cretici  uitiose  positum  a  uir- 
gilio  in  media  oratione  ite  ait  T  ||  cretici  F  ||  24  succendat]  succendant  F. 
Homerus  (II.  I  3)  lcp&Lfiovg  ipvxccg  add.  Fabricius  ||  ad  animas  q.  s.  n.  s.  v.  ani- 
mas  ponit  pro  corporibus.  in  quo  est  etiam  nouum  quod  patriam  pro  regione 
posuit  uel  terra  cum  patria  sit  ciuitas  ut  non  nullis  idoneis  placet  auctoribus 
uel  urbes  (l.  urbs)  parentum  T  ||  25  s.  v.  25  eKganter  et  oratorie  .  .  .  et  bene 
patriam  quasi  fiduciam  gerat  quasi  uicerit.  et  uelut  dum  hortatur  epitaphion 
facit  T  ||  et  hoc  F,  transposui  ||  26  est  om.  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  20—36.  481 

bene  *patriam*  ait,   tamquam  fiduciam  gerit  quasi  vicerit.    sane  cum 
hortatur  socios  ut  sepeliantur  occisi,  ipse  defunctis  velut  epitaphion  dixit. 

27.  qvem  non  virtvtis  egentem  Ennii  versus  est.  ^egentem' 
sane  nos  ablativo  iungimus. 

28.  fvnere    mersit    acerbo    c acerbo"    inmaturo:    translatio    a  5 
pomis. 

31.  qvi  parrhasio  evandro  Arcadico  a  civitate  Arcadiae, 
quam  Donatus  vult  a  parra  avi  dictam:  quod  procedit,  si  parra 
nomen  est  Graecum;  si  autem  Latinum  est;  stulte  sensit,  nam 
Graecum  nomen  etymologiam  Latinam  non  recipit.  alii  Iovis  filium  10 
Parrhasium  dicunt,  qui  habuit  Arcadem  filium,  ex  quo  primo  Par- 
rhasii,  post  Arcades  dicti  sunt.  sane  Arcadum  genera  fuerunt  quat- 
tuor,  Parrhasiorum ,  Maenaliorum,  Amnorum,  Cynaethorum.  alii  non 
Azanos  et  Cynaethos,  sed  Azanes  et  Cynaetheos  dicunt 

32.  felicibvs  aeqve  hic  non  felicitas  comparatur,  sed  ut  est  illud  15 
di  meliora  piis:  non  quia  haec  bona  sunt,  sed  bona  optat. 

33.  ibat  pro  cierat\  alvmno  alumnus  est  qui  graece  rpo- 
cpi[iog  dicitur:  quod  nomen  quia  Latinum  non  est?  ut  ab  eo  quod 
est  nutritor,  inveniamus  eum  qui  nutritus  est;  transiit  ad  nomen 
aliud  et  alumnum  dixit.  20 

35.  iliades  crinem  de  more  solvtae  has  Aeneae  ancillulas 
intellegimus :  nam  omnes  matres;  hoc  est  mulieres  nobiles;  in  Sicilia 
remansisse  dixit;  excepta  Euryali  matre,  de  qua  legimus  <(IX  215> 
quae  te  sola  puer  multis  e  matribus  ausa  persequitur? 
*crinemv  autem  *solutae9,  ut  <TII  503)>  palmis  percussa  lacertos.  25 

36.  vt  vero  aeneas  foribvs  sese  intvlit  altis  naturale 
enim  est  ut  intermissa  lamenta  repetantur;  cum  aliquis  notus  ad- 
venerit:   sic  in  Statio  ingressis  ducibus  denuo  defletur  Archemorus. 


3  Ennii]  ann.  v.  587  Vahl.  ||  12  sane  Arcadum  .  .  .  dicunt]  cf.  Luct.  Plac. 
ad  Stat.  Theb.  IV  292  ||  16  di]  georg.  III  513  ||  28  in  Statio]  Theb.  VI  37, 
quem  ad  versum  Luct.  Plac.  Servianum  ad  h.  1.  scholium  adscripsit. 


3  egentes  G  ||  7  arcadio  F  \\  8  a  parra  auidiae  ta  A  a  parraui  dictam  HM  \\ 
10  quidam  iouis  filium  . .  .  dicunt  liab.  T  ||  11  parasium  G  ||  archadem  G  ||  prima 
F  ||  12  genera  autem  arcadum  .iv.  fuerunt  T  ||  13  parrasiorum  F  \\  moenalio- 
rum  F  menaliorum  T  \\  cynethorum  G  ||  alii  autem  non  T  \\  14  azanos  T:  exa- 
nas  F  ||  cynethos  T:  cythenos  F  \\  Azanes  ego:  axanes  libri  ||  Cynaetheos  ego: 
cyneros  F  cyrenes  T  \\  15  ad  sed  non  f.  a.  s.  v.  non  est  comparatio  felicitatis 
sed  sic  est  dictum  quem  ad  modum  in  superioribus  dii  meliora  piis  T  \\  hic 
Masvicius:  hinc  F  ||  17  trofimos  vel  trophimos  libri  \\  18  Latinum]  in  latino  s 
in  latinitateF  ||  19  nutritur  F  ||  ad  alvmno  s.  v.  hoc  loco  ueteres  accipiunt  posi- 
tum  a  uirgilio  alumno  pro  domino  T.  cf.  Non.  p.  243,  7  M.  ||  22  omnes  hone- 
stas  matres  M  ||  24  multis  JRF:  tantis  reliqui  ||  25  crimen  F  ||  ut]  in  G  ||  28  Ar- 
chemorus]  aethemorus  BF  aetemorus  H.  mox  ut  maerentia  dignis  .  .  .  accen- 
sae  clamore  fores  add.  Itali 


482  SERVII 

39.    nivei  fvltvm  pallantis  late  patet  hoc  epitheton:  referri 
enim  potest  et  ad  candorem  pristinae  pulchritudinis?  et  ad  palloreni 
ex  morte  venientem?    et  ad   frigus   quod   proprium   mortuorum  est? 
ut  <(VI  219)>  corpusque  lavant  frigentis  et  ungunt. 
5  40.    levi  in  pectoee  pulchro;  puerili?  nondum  saetoso. 

42.  tene  inqvit  iteratio  est;  nam  supra  ait  clacrimis  ita  fatur 
obortis'?  sicut  in  quinto  posuit  <(547)>  et  fidam  sic  fatur  ad  aurem 
et  paulo  post  <(551)>  intulit  dic  ait.  sane  sciendum  hanc  adlocu- 
tionem  talem  esse?  qualis  illa  <7X  479)>  ubi  defletur  Euryalus:  nam 
10  locis  omnibus  commovet  miserationem?  ab  aetate,  a  tempore?  a  vul- 
nere?    a  spe   parentis.  cvm   laeta   veniret   invidit   fortvna 

mihi  ac  si  diceret:  quantum  noceret  adversa?  cum  laeta  talem  in- 
tulit  casum?  videtur  autem  dolere  quod  queri  non  potest  de  For- 
tunae  crudelitate,  quae  ei  uno  eodemque  tempore  et  tanta  contulit 
15  beneficia?  et  tale  intulit  damnum.  ctene?  autem  cinvidit  Fortuna 
mihi'?  ut  Liber  pampineas  invidit  collibus  umbras. 

45.    discedens  dederam  xccrcc  ro  dicoTtcD^avov  hoc  intellegimus : 
nam  abscedens  nusquam  est  Euandrum  adlocutus  Aeneas. 
48.    CVM  dvra  proelia  gente  subaudimus  cfore'. 
20  50.    fors   et  vota  facit  forte  —  utrumque  enim  dicimus  — 

etiam  vota  suscipit.     potest  et  unum  esse  cforset'?  id  est  cforsitan5. 
CVMVLATQVE  altaria  donis  id  est  et  sacrificat?  et  suscipit  vota. 
naturaliter  autem  queritur  de  errore  mentis  humanae. 

51.  nil  iam  caelestibvs  vllis  debentem  vivi  enim  supero- 
25  rum  sunt?  mortui  ad  inferos  pertinent,  unde  in  duodecimo  <(646)> 
vos  o  mihi  manes  este  boni?  quoniam  superis  aversa  vo- 
luntas.  superis  autem  debemus  omnia  donec  vivimus?  ideo  quia; 
ut  dicunt  physici?  cum  nasci  coeperimus?  sortimur  a  Sole  spiritum? 
a  Luna  corpus?  a  Marte  sanguinem?  a  Mercurio  ingenium,  a  Iove 
30  honorum    desiderium,    a   Venere   eupiditates,    a   Saturno    humorem: 


16  Liber]  buc.  VII  58  ||  27  superis  autem  .  .  .  extincti]  cf.  Beda  de  tem- 
poribus  IV  (vol.  VI  p.  124  Gil.)  de  temp.  rat.  VIII  (VI  p.  160  sq.  Gil.),  exscrips. 
mythogr.  III  9,  7 


2  candorem]  splendorem  ASM  \\  3  et  ante  ad  frigus  om:  ASHM  \\  pro- 
prie  ASM\\  4  urgunt  H  \\  5  pulchre  AS  \\  6  ita  F:  sic  Serviani  libri  ||  7  sicut] 
sin  F  ||  8  et  paulo  post  .  .  .  Euryalus  om.  BH  ||  9  illa]  illa  non  F  illa  noni 
Lion  ||  10  ab  aetate  .  .  .  a  spe  parentis  om.  F  ||  12  talem  om.  F  \  13  dolore 
ASHF  ||  15  tene  om.  AS  ||  invidit]  inquit  F  ||  20  vota  facit  .  .  .  forset  om.  H  |! 
21  etiam]  etiam  et  F  \\  suscepit  B  ||  id  est]  ideo  AS  unum  F  \\  forsitam  F,  in 
quo  haec  adduntur  uota  facit  et  iam  uota  suscipit  ||  23  horrore  H  terrore  F  || 
24  supero  sunt  AS  (ad  superos  s)  superiorum  sunt  F  ||  26  uosq.  mihi  B  \\  ma- 
nes  om.  BH  \\  27  vivimus]  debemus  autem  omnia  add.  AS  debemus  autem 
add.  B  ||  ideo  om.  AS\  30  honorum  ASM :  horum  BH  omnium  F.  cf.  Serv. 
ad  Aen.  VI  714  ||   cupiditatem  AS  ||  umorem  HF 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  39-59.  483 

quae  orania  singulis  reddere  videntur  extincti.  secundum  physicam 
disciplinam  dicit:  tradunt  enim  physici  omnia  nos  mereri  a  superis, 
quae  rursus  extincti  reddimus  ipsis  potestatibus  supernis.  quod  et  Plato 
videtur  astruere  qui  dicit,  quod  cum  de  effluxione  fontium  non  alia- 
rum  quarumlibet  rerum,  scd  ipsarum  stellarum,  fuerint  animae  corpo-  5 
ribus  commodandae,  quicquid  de  ipsis  fontibus  stellarum  ebullit,  hoc 
intellegi  debere  stellas.  ergo  priusquam  in  corpora  ingrediantur  animae 
per  haec  signa  erratica  transeuntes,  singula  supra  dicta  singulae  acci- 
piunt,  item  exeuntes  singula  singulis  redhibere  dicit  quae  in  corpus 
venientes  perceperunt.  10 

52.  vano  maesti  comitamvr  honore  inani,  ut  supra  <X  828> 
diximus,  quantum  ad  vivos  pertinet. 

53.  infelix  nati  fvnvs  hoc  quidam  avaKokov&ov  et  vulgare  acci- 
piunt;  sed  eleganter  ad  exprimendum  patris  adfectum  ad  patrem  ora- 
tionem  convertit.  .  15 

54.  hi  nostri  reditvs  id  est  tales,  ut  <(16)>  manibusque 
meisMezentius  hic  est.      expegta tiq ve  trivmphi modo  de  se  loquitur. 

55.  haec  mea  magna  fides  uara  to  6ico7tc6^£vov:  quam  de 
Pallantis  reditu  promiserat  .patri.  at  non  evandre  aut  mutavit  de- 
clinationem:  nam  *Euander9  facit,  ut  ipse  x  <(515)>  Pallas,  Euander  20 
in  ipsis:  aut  Graecum  vocativum  fecit  cb  Evavdge.  pvdendis 
vvlneribvs  id  est  a  tergo  inlatis:  et  est  consolatio.  quid  autem 
*pudendis9  sit,  ipse  exposuit  dicendo  *pidsum  aspicies\ 

56.  nec  sospite  antiptosis  est  pro  csospiti'.  et  hoc  dicit:  si 
fugisset  vulneratus  a  tergo,  ipse  ei  optares  interitum.  alii:  non  25 
talem  habes,  inquit,  filium,  quo  sospite  tibi  dirum  funus  optares,  quod 
parentes  sibi  precari  solent  ob  nequitiam  liberorum.  alii:  non  optabis, 
inquit,  sospiti  filio  mortem.  quod  magis  heroicae  personae  convenit.  et 
[quero]  *sospite'  pro  *sospiti\ 

59.    haec  vbi  deplevit  hoc  est  postquam  haec  cum  lacrimis  30 
dixit;   cflere?  enim  est  cum  voce  lacrimare:   unde  habemus  in  sexto 

1  uiderentur  AS\\  secundum  physicam  .  .  .  perceperunt  e  Turonensi  edidit 
Baniel  ||  et  hoc  secundum  Daniel  ||  2  dicit  om.  Baniel  ||  12  diuos  F  ||  pertinet] 
nam  talia  de  mortuis  fiunt  ad  solatium  superstitum  ut  est  apud  Ciceronem  in 
Catone  maiore  (XX  73)  fSolonis  quidem  sapientis  elogium  est  quo  se  negat 
velle  suam  mortem  dolore  amicorum  et  lamentis  vacare:  vult,  credo,  se  esse 
carum  suis'  add.  Fabricius  \\  13  schol.  ad  v.  53  e  Turonensi  edidit  Baniel  \\ 
anacoluthon  T  avs%dozov  Baniel  ||  14  eliganter  T  decenter  Baniel  \\  ad  patrem 
o.  c.]  nunc  ad  patrem  redit  Baniel  ||  16  id  est  om.  MHM  \\  ad  nostri  r.  s.  v. 
totum  dolendo  dicit,  ad  expectatiqve  s.  v.  et  de  se  ait  et  a  te  T  ||  19  avt  non 
evander  F  ||  21  evdNdpe  F  ||  24  est  om.  BH\\  25  fuisset  M  \\  ipsi  Stephanus  et 
Baniel  \\  ad  v.  55  in  marg.  quidam  sic  accipiunt  nou  habuisti  inquit  talem 
filium  cui  sospiti  dirum  funus  optares  quod  parentes  solent  precari  ob  nequi- 
tiam  liberorum.  alii  ita  non  optabis  inquit  sospiti  filio  mortem  et  hoc  magis 
heroicae  personae  conuenit  T  ||  29  quero  F  quare  Baniel 


484  SBRVll 

<426>  continuo  auditae  voces;  vagitus  et  ingens  infantum- 
que  animae  flentes  in  limine  primo. 

60.    toto  lectos  ex  agmine  Troianos;  Tuscos;  Arcadas. 

63.  exigva  quamvis  enim  magna  sint;  orbitati  patris  prodesse 
5  non  possunt;  sed  tamen  exhibenda  sunt  patri,  quia  debentur.    aut  est 

sensus:  non  quidem  responsura  luctui,  sed  tamen  sollemnia:  ergo  iusti- 
tiae  potius  causa  quam  solacii. 

64.  feretrvm  *feretrum?  locus  ubi  mortui  feruntur.   et  est  Grae- 
cum  nomen:  nam  graece  cpBQtQov  dicitur,   unde   per  diaeresin  fere- 

10  trum  fecit;  dictum  a  ferendo:  nam  latine  capulus  dicitur:  unde  ait 
Plautus  capularis  senex;  id  est  vicinus  capulo;  qui  dictus  est 
capulus  ab  eo  quod  corpus  capiat. 

65.  vimine   qverno    sunt    aliquae   durae    derivationes ;    tamen 
eis  sic  utimur  ut  cquernum  vimen';  item  ccolurnum  veru';  ut  pin- 

15  guiaque  in  veribus  torrebimus  exta  colurnis;  cficulnum 
lignuni',  ut  Horatius  olim  truncus  eram  ficulnus;  inutile 
lignum;  item  ^aprugnum  callum\ 

66.  obtentv   frondis  invmbrant    veluti    cameram    quandam 
capulo  ramorum  extensione  fecerunt. 

20  67.    agresti  svblimem  stramine  hoc  est  supra  frondes  ponunt: 

nam  liic  reddit   quod   omiserat   supra  dicens  cextructos  toros';   nec 

addens  unde. 

68.    demessvm  participium  est;  veniens  ab  eo  quod  est  cmetor\ 

sane  ab  eo  quod  est  cmeto?  praeteritum  perfectum  cmessui'  facit. 
25  69.    langventis  hyacinthi  Hanguentis'  aut  postquam  decerptus  sit: 

aut  quia  non  est  acuti  coloris:  aut  quando  demittit  caput.    sane  Hya- 


8  feretrum  .  .  .  eo  quod  corpus  capiat]  cf.  Isid.  or.  XX  11,  7  ||  11  Plautus] 
mil.  glor.  III  1,  34  ||  14  pinguiaque]  georg.  II  396  ||  16  Horatius]  sat.  I  8,  1 


1  continue  F  ||  3  arcades  F  ||  5  ad  sed  debita  p.  s  v.  id  est  quae  deben- 
tur  et  est  sensus  non  quidem  profutura  sed  tamen  sollemnia.  ergo  iustitiae 
causa  non  solacii  fiunt  ista  T  ||  aut]  autem  G  ||  6  solemnia  G  ||  9  fertron  AS H 
feretron  B  fretron  M  ferton  F  ||  per  diaeresin  .  .  .  fecit]  per  dieresin  dicitur 
in  feretrum  feretrum  fecit  H  per  dieresin  fertron  feretrum  fecit  M.  fort.  cps- 
qszqov  feretrum  ||  10  capulus]  poculus  H\\  unde  et  plautus  ait  F  ||  11  vicinus] 
dignus  AS  \\  qui  .  .  .  capiat  om.  HF  ||  quij  et  M  ||  12  ab  om.  M  ||  14  seis  sicu- 
timos  F  ||  utimur]  cum  adiunctione  alterius  nominis  add.  Fabricius  ||  item  om.  F 
||  colornum  AS  colyrnum  F  colyrnu  H  \\  15  colyrnis  H  colarmis  F  \\  16  inu- 
tile  lignum  om.  F  ||  17  callum]  gallum  BH  pro  aprinum  ut  Plautus  (Pers. 
II  5,  4)  add.  JD  ||  20  svblimen  F  \\  hoc  est  .  .  .  unde  om.  H  \\  super  MF  ||  21 
reddidit  ASB  ||  omisit  F  ||  instructos  B  ||  23  principium  F  ||  est  om.  AS  || 
24  sane  .  .  .  meto  om.  BH  \\  meto]  metu  AS  \\  25  ad  langventis  h.  in  marg. 
aut  postquam  decerptus  est  aut  qui  non  est  acuti  coloris  aut  quando  demittit 
caput.  fuit  autem  secundum  fabulas  filius  eurotae  uel  ut  quidam  uolunt  yali 
T  ||  decerptos  JF7 1|  26  dimittit  F  ||  hiacinthus  F   hiacincthus  G 


COMM.  W  VERG.  AEN.  XI  60-78.  485 

cinthus  puer  fuit  Eurotae,  vel,  ut  quidam  volunt,  Oebali  filius.    cetera 
de  Jtoc  in  bucolicis  <(III  63>  dicta  sunt. 

70.    sva  forma  recessit  id  est  propria  pulchritudo. 

72.  avroqve   ostroqve  rigentes   unum   cque'   vacat   et   est 
addituin  hiatus  causa.  5 

73.  laeta  laborvm  figura  est  *laetus  illius  rei';  nani  niodo 
dicimus  claetus  labore',  claetus  ingenio5. 

74.  svis  manibvs  sidonia  bido  ut  <IV  263)>  dives  quae  munera 
Dido.    *suis9  autem  ^manibus'  ut  heroides  solebant. 

75.  discreverat  depinxerat.    siinul  et  amantis  adfectus  osten-  10 
ditur. 

76.  harvm  vnam  hinam'  pro  *alteram\  de  duobus  scilicet  et 
chorum  alterum'  et  chorum  unum'  possumus  dicere:  nam  artigraphi 
hoc  tantum  vefcant,  ne  de  duobus  calium'  dicamus;  quod  de  multis 
proprie  dicitur.  sane  figurate  dixit  cvestem  induit',  ut  <II  275>  15 
exuvias  indutus  Achillis,  cum  in  usu  sit  cinduit  illa  re'?  ut  <83> 
indutosque  iubet  truncos  hostilibus  armis,  id  est  truncos  in- 
dutos  iubet  offerri.  sane  hoc  videtur  secundum  caerimonias  flaminum 
subtiliter  dixisse.  flamini  enim  nisi  unum  mortuum  non  licet  tangere, 
sed  Aeneas  plurimos  postea  occidit.  sed  aliud  est  in  bello  occidere,  20 
aliud  mortuum  tangere.  sciendum  est  tamen,  Aeneae  omne  genus  sacer- 
dotii  tribui. 

77.  arsvrasqve  comas  obnvbit  amictv   harum  unam?   id  est 
de  duabus   vestibus7    induit    iuveni,    altera  ,caput   eius   velavit:    nam 
supra  duas  vestes  dixit  esse  prolatas.    cobnubh?  autem  velavit?  trans-  25 
latio   a  nubibus   quibus   tegitur   caelum:   unde   et  nuptiae   dicuntur7 
quod  nubentum  capita  obnubantur7  id  est  velantur. 

78.  lavrentis  praemia  pvgnae  mittit  praemia,  quae  de  praeda 


12  de  duobus  .  .  .  dicitur]  cf.  Isid.  diff.  verb.  30  |]  25  translatio  .  .  .  velan- 
tur]  exscr.  Isid.  or.  IX  7,  10.    cf.  Donat.  ad  Ter.  Hec.  IV  4,  34 


1  eorotae  F  ||  Oebali  Commelinus  (cf.  Ovid.  metam.  X  196):  hybabili  F  || 
quae  ad  seu  mollis  violae  Masvicius  edidit  subaudi  florem  in  libris  non  inve- 
niuntur  \\  6  laeta  bovm  F  ||  7  labore]  ut  indutusque  iuuat  truncos  hostibus 
add.  F.  cf.  lin.  16  ||  laetus  ingenio  om.  HF  ||  8  didiues  F  didues  G  ||  ad  svis 
qvondam  s.  v.  sicut  heroides  solebant  T \\  10  et  om.  ASM\\  mentis  2?||  12  ad 
vnam  s.  v.  alteram  T  \\  alternam  F  (|  13  alternum  F  ||  unum]  omnium  F, 
om.  jff||  ortographi  R  ||  14  uetunt  dicere  ne  .  .  .  dicamus  F  ||  16  indutus]  in- 
duit  M  ||  achilli  F  ||  illas  res  B  illa  res  R  \\  ut]  et  RH,  om.  F  ||  17  iube  F  || 
ad  v.  76  in  marg.  secundum  cerimonias  flaminum  uidetur  hoc  dixisse  .  .  .  tan- 
gere.  et  omne  genus  sacerdotii  tribuitur  aeneae  T  ||  19  non  nisi  T  ||  non  om.  T  \\ 
20  aeneas  autem  postea  plurimos  T  ||  21  aliud  ante  mortuum  om.  G  ||  sane 
sciendum  est  tamen  F  ||  sacerdotio  F  ||  23  ad  amictv  s.  v.  scilicet  alterius  uestis 
T\\  24  duobus  F  \\  25  autem]  autem  est  ASM  aut  F\\  26  nupte  B  ||  27  uelen- 
tuf  M  ||  28  mittit]  multi  F 

32* 


486  SERVII 

Laurentis  pugnae  sustulerat:  nam  praeda  est  quae  eripitur,  prae- 
mium  quod  offertur. 

80.  EQVOS   ET   TELA   QVIBVS    SPOLIAVERAT    HOSTEM    vel  Pallas, 

vel  Aeneas:  nam  ambigue  positum  est.  spolia  autem  cum  proprie 
5  ea  tantum  sint  quibus  hostis  spoliari  potest,  ut  lorica  vel  vestis, 
abusive  iam  spolium  dicitur  quicquid  hostibus  tollitur:  unde  est 
<TI  168>  postquam  illum  vita  victor  spoliavit  Achilles. 
alii  *equo$  et  tela,  quibus  spoliaverat  hostem'  ad  Pallantem  volunt  tan- 
tum  pertinere,  quia  in  antiquis  diseiplinis  relatum  est,  quae  quisque 
10  virtute  omamenta  consecutus  esset,  ut  ea  mortuum  eum  condecorarent : 
Sallustius  exuant  armis  equisque. 

81.  vmbeis  inferias  proprie:  nam  inferiae  sunt  sacra  nior- 
tuorum. 

82.  caeso  sangtvine  pro  'eaesoruni9,  ut  supra  <X  520>  capti- 
15  voque  rogi  perfundat  sanguine  flammas:    nec   enim  sanguis 

caeditur. 

84.  ipsos  ferre  twces  suos  scilicet,  qui  illis  mille  praeerant. 
melius  tamen  est?  iubei  truncos  ferre  ipsos  duces,  id  est  ducum 
spolia;  ut  tropaea  duces  ipsos   dixerit:    sic  supra  <(16>  rnanibus- 

20  que  meis  Mezentius  hic  est  de  tropaeo.  *duces'  autem,  ut  Halae- 
sum  et  eiusmodi7  quos  occiderat  Pallas7  duces  ipsi  portarent;  nam 
ducum  fuerat  tropaea  portare:  ut  habeat  pater  solacium  de  victoria 
filii  et  honor  funeri  accedat  inimicaqve  nomina  figi  pro  cinimi- 
coruin'.    dicit  autem  adfixos  tropaeis  titulos  cum  nominibus  occisorum. 

25  85.    dvcitvr  infelix  acoetes   quasi   qui   consternatus  nimio 

dolore  ire  non  poterat.  et  bene  ex  rerum  permutatione  expressit 
doloris  magnitudinem?  dicens  ita  doluisse  Acoeten,  ut  paene  carens 
humano  sensu  per  se  ire  non  posset?  et  equum  ita  sensisse  interitum 
domini,  ut  in  humanum  migraret   adfectum:   nam  et  lacrimabat  et 


11  Sallustius]  hist.  inc.  22  D.,  hist.  III  68  Kr.  ||  14  pro  .  .  .  caeditur]  cf. 
Macrob.  Sat.  Yl  6,  3  ||  26  et  bene  .  .  .  cadaver]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb. 
IX  207 


7  uictus  B  ||  8  quidam  equos  et  tela  .  .  .  equisque  hdb.  T  ||  uolunt  referri 
quia  T  \\  9  qua  T  ||  10  esses  F  ||  ea  mortuum  F  ||  eum  om  T  ||  condecoraret  F  || 
11  exuit  T  ||  12  proprie  enim  F  ||  15  nec  enim  sanguis  caeditur  om.  HF  || 
16  caeditur]  dicitur  B  ||  17  suos]  sua  B.  an  eos  ?  ||  18  melius  tamen  est  truncos 
iuuet  pro  ducum  spoliis  ferre  ipsos  duces  F  \\  19  dixerint  F  \\  sicut  F  ||  20  de 
tropaeo.  duces  halesum  accipiamus  et  huiusmodi  quos  occidit  pallas  ut  ipsos 
portarent  ipsi  duces  nam  ducum  .  .  .  accedat  T  ||  alesum  F  ||  22  uictoris  F  \\ 
23  onor  fueri  G  ||  24  occisorum]  duci  add.  B  \\  27  acoete  A  acoethaeno  H,  ut 
omiUens  ||  28  posset  H\  posse  F  possit  reliqui  ||  et  om.  ASF  \\  uita  B  \\  29  mi- 
graret]  negaret  F  ||  lacrimat  F 


COMM.  IN  YERG.  AEN.  XI  80-92.  487 

sponte  sequebatur  cadaver.    et  bene  cum  hominis  sit  *ire%  equi  *duci% 
de  homine  ait  *ducitur%  de  equo  Ht  lacrimans\ 

86.  foedans  vel  cruentans,  vel  lacerans. 

87.  terrae  id  est  in  terram.  et  fyurate  *sternitur  terrae%  ut 
<(XII  382)>  truncumque  reliquit  harenae.  5 

88.  perfvsos  sangvine  cvrrvs  aut  captivos,  aut  ijpsius  Pallantis. 

89.  post  bellator  eqvvs  militoris  enim  disciplinae  fuit,  ut  equus 
usque  ad  sepulchrum  duceretur,  armiger  perversa  arma  gestaret:  unde 
hanc  consuetudinem  videtur  poeta  servasse.  positis  insignibvs  sine 
faleris.  quod  autem  equum  dicit  lacrimare  non  mirum  est,  cum  10 
Homerus  etiam  divinantem  induxerit.  PUnius  solum  equum  praeter 
hominem  lacrimare  et  doloris  adfectum  sentire  dicit.  aethon  nomen 
equi;  quo  etiam  Aurorae  equus  vocatur.  quod  autem  equus  bellator 
dicitur  et  phalanx  comitatur,  iuxta  morem  Bomanum  ait,  ut  dignitas 

in  regii  adulescentis  servetur  exequiis,  quia  apud  Bomanos  quod  erat  15 
vivo  concessum,  mortuo  non  adimebatur. 

90.  gvttis  grandibvs  bene  *grandibus'}  quia  de  equo. 

91.  NAM  CETERA  TVRNVS  VICTOR  habet  %a%a  TO  6lG)7tci[ieV0V 
et  alia  eum  sustulisse  intellegimus,  non  tantum  balteuni,  ut  legimus 
supra  <(X  496)>:  nam  sola  hasta  et  galea  ostenditur  remansisse.  20 

92.  phalanx  phalanx  lingua  Macedonum  legio.  quod  autem 
ait  cmaesta?;  Arcadas  intellegimus:  unde  infert  cTeucrique  seqauntur 
Tyrrhenique  duces\  et  hoc  est  quod  ait  supra  <(6(T>  et  toto  lectos 
ex  agmine  mittit  mille  viros. 


11  Plinius]  nat.  hist.  VIII  §  157.    cf.  Isid.  or.  XII  1,  43    ||    21  lingua  Ma- 
cedonum  legio]  cf.  Isid.  or.  IX  3,  46 


1  equi  cduci'  de  homine  ait  rducitur'  scripsi:  equi  duce  homine  autem 
ducitur  F  equi  ducere  hominem  autem  duci  ait  Daniel  \\  2  de  eo  quo  F,  corr. 
Daniel  ||  id  F  ||  4  in  terra  MF  ||  6  ad  cvrrvs  s.  v.  aut  captiuos  currus  aut 
ipsius  pallantis  T  ||  captiuus  F  captivorum  Daniel  ||  8  gestiret  F  ||  9  schol.  ad 
positis  1.  om.  H  IJ  10  quod  autem  .  .  .  mirum  est  om.  F  ||  equum]  eum  B  || 
cum  horus  et  diuinitatem  induxerit  F  ||  11  induxerit]  Xanthum  equum  Achillis 
mortem  ( II.  XIX  408)  ncti  Xirjv  g'  $%i  vvv  ...  [iolqcc  kqoltcciti  et  paulo  post 
(416)  ullcc  aol  avxcp  .  .  .  dafifjvaL.  equos  autem  Achillis  inducit  Patroclum 
lugentes  (II.  XVII  426)  innoi  d'  Alccaidao  .  .  .  vcp3  "EKtOQog  (xvdqocpovoio  add. 
D  ||  12  dbton  AS  II  nomen  om.  F  ||  13  vocatur]  uocatus  H.  vel  a  splendore  nam 
ai&a)  ardeo  dicitur,  vel  a  cursus  celeritate  quasi  aiei  &ssi  (dsi  ftscov  vulgo)  id 
est  perpetuo  currens  indefessus  add.  D  \\  ad  v.  89  in  marg.  quod  equus  bellator 
dicitur  . . .  adimebatur.  militaris  autem  disciplinae  erat  ut  equus  ad  sepulcrum 
usque  duceretur  armiger  arma  gestaret  unde  hanc  consuetudinem  uidetur  poeta 
j3e_niass£  T  \\  14  falanx  comitatur  T:  pallanx  omittatur  F  \\  15  regni  adulescen- 
tis  F  ||  exequiis  conseruetur  T\\  16  adimabatur  F.  militaris  autem  disciplinae 
erat  non  debuit  e  Turonensi  addere  Daniel;  pertinent  enim  haec  verba  ad  ea 
quae  in  illo  codice  sequuntur.  cf.  lin.  7  ||  17  ad  vmectat  <*randibvs  o.  s.  v.  bene 
dicit  grandibus  quia  de  equo  loquebatur.  plinius  dicit  solum  animal  praeter 
hominem  equum  lacrimare  et  doloris  affectum  sentire  T  \\  19  ut  legis  supra  H  \\ 
22  inferius  ASM  ||  teucrique  secuntur  quasi  tyrrhenique  omnes  F 


488  SERVII 

93.  versis  arcades  armis  lugentum  more  mucronem  hastae, 
non  cuspidem  contra  terram  tenentes:  quoniam  antiqui  nostri  omnia 
contraria  in  funere  faciebant:  scuta  etiam  invertentes  propter  numina 
illic   depieta,   ne    eorum   simulacra   cadaveris   polluerentur   aspectu, 

5  sicut  hdbuisse  Arcades  JBacchylides  in  dithyrambis  dicit:  et  hoc7  ut 
non  nullis  frustra  placet:  nam  lugentum  mos  est  prioris  habitus 
inmutatio.  alii  *versis  armis9  in  oblicum  versis  scutis,  ne  splenderent 
insignia:  arma  autem  scuta  dici  ipse  declarat,  ut  <(X  841^>  Lausum 
socii  exanimem  super  arma  ferebant.     sed  potest  hoc  de  armis 

10  versis  non  ad  Arcadas  solum,  sed  ad  omnes  pertinere.  an  ^versis^  ar- 
mis9  quod  interempto  Pallante  victos  iam  se  Arcades  arbitrabantur.  alii 
dicunt  hunc  morem  fuisse,  ut  de  suo  duce  numquam  voce  quereretur 
exercituSj  ne  seditio  paulatim  insurgeret,  verum  armorum  ordinem  mu- 
tantes  scuta  supina  portarent.    ergo  vel  Aeneas  ab  Arcadibus  arguitur 

15  quod  Pallas  non  sit  vindicatus,  vel  Euander  quod  novi  hospitis  gratia 
adulescentem  temere  in  bella  proiecerat. 

94.  comitvm  potest  pro  ccomitantum'  accipi. 

95.  gemitvqve  deest  ccum', 

96.  nos  alias  hinc  ad  LACEIMAS  ad  aliam  sepulturam;  id  est 
20  ad  ceteros  sepeliendos,  qui  eodem  proelio  ceciderunt. 

97.  salve  aeteenvm  mihi  maxime  palla  aeternvmqve  vale 
Varro  in  libris  logistoricis  dicit;  ideo  mortuis  csalve*  et  cvale5  dici, 
non  quod  aut  valere  aut  salvi  esse  possunt,  sed  quod  ab  his  rece- 
dimus,  eos  numquam  visuri.     hinc    ortum   est   ut    etiam   maledicti 

25  significationem  interdum  Vale5  obtineat,  ut  Terentius  valeant  qui 
inter  nos  discidium  volunt,  hoc  est  ita  a  nobis  discedant;  ut 
numquam  ad  nostrum  revertantur  aspectum.  ergo  cum  mortuo  di- 
citur  cvale';  non  etymologia  consideranda  est;  sed  consuetudo;  quod 
nullis  cvale?  dicimus  nisi  a  quibus  recedimus. 

30  100.    ORATORES  legati,    a  perorando   pro   republica   nominati: 


5  Bacchylides  in  dithyrambis]  p.  1231  ap.  Bergkium  poet.  lyr.  Gr.  ed.  III  || 
22  Varro  in  libr.  logist.]  p.  258  Ries.  ||  25  Terentius]  Andr.  1Y  2,  13.  cf.  Don. 
ad  hunc  v.  ||  30  legati  .  .  .  nominati]  exscr.  Isid.  or.  X  195. 


1  lugentium  BF\\  mucronem  hastae]  nam  hastam  J.#||hastam  M  ||  3  fa- 
ciem  G  ||  numina]  omnia  F  ||  4  aspectu  sicut  habuisse  aspectu  sicut  habuisse 
e.  q.  s.  F  ||  5  bachilides  F  ||  7  quidam  uersis  accipiunt  in  obliquum  uersis  scu- 
tis  . . .  adulescentem  temere  produxerat  in  bella  hdb.  T  ||  oblicum]  est  add.  Gr  || 
8  autem  arma  T  ||  declarat  locus  ille  T  ||  10  ad  ante  Arcadas  om.  F  ||  an]  siue 
T  ||  11  interfecto  T\\  arcades  se  uictos  arbitrabantur  T  \\  12  duce]  ducere  G  || 
16  aduliscentem  F  (adulescentem  G)  ||  tenere  F  \\  17  comitatum  F  comitan- 
tium  Daniel  ||  19  id  est  .  .  .  ceciderunt  hab.  T  ||  22  historicis  B  locistoricis  H  || 
23  possint  M\\  24  nusquam  F  \\  est  om.  AS  \\  25  ualeat  If||  26  recedant  F  \\ 
29  nisi  a  om.  H  ||   30  a  perorando]  o  porando  B 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  93-108.  489 

quod  *orabant9,  id  est  agebant:  unde  et  actores  causarum  *oratores9  ap- 
pellantur.         vrbe  latina  pro  cLatini*;  id  est  [de]  Laurolavinio. 

101.  velati  ramis  oleae  non  coronati:  nec  enim  lugentes  de- 
cebat,  ut  qui  pro  mortuis  precabantur:  sed  instructi  et  ornati;  id  est 
in  manibus  olivae  ramos  ferentes:  sic  Homerus  ete^ar  iycov  iv  5 
%8Q<5iv.  cvelari'  autem  ornari  et  illo  loco  significat  <T  366>  victori 
velatum  auro  vittisque  iuvencum,  cum  vittis  non  aut  velentur 
aut  coronentur  victimae,  sed  ornentur:  aut  certe  *velati9  ab  omni  in- 
iuria  tecti  iure  gentium.  veniamqve  rogantes  beneficium.  et 
iuxta  antiquum  modum  dictum  est,  hoc  est  sepulturam  suis  petentes*      10 

102.  ferro  qvae  fvsa  cfusa5  modo  interempta;   alias  fugata; 
sed  discernuntur  epithetis;  ut  sudieas  cferro  fusus?;  vel  cmetu  fusus'. 

103.  redderet  ostendit  iam  campos  in  Troianorum   esse  po- 
testate. 

104.  nvllvm  gvm   victis  certamen    deest    *esse    oportere9.        et  15 
aethere  cassis  id  est  luce  vacuis:  unde  et  retia  *casses?  dicimus, 

et  vestimenta  araneorum  casses  dicuntur.    hoc  autem  bene  addidit; 
quod  victi  possunt  innovare  certamen. 

106.  bonvs  aeneas  ideo ,  quia  ab  eo  facile  impetratur.        havd 
aspernanda  iusta;   non   contemnenda:   sepulturae   enim  beneficium  20 
generaliter  debetur  universis. 

107.  venia  quam  petebant:  aut  ^venia9  humanitate.        insvper 
addit    accumulat   verbis   beneficium;   dicens   pacem   se    etiam    vivis 
velle  praestare.    cpacem*  autem  ideo  defunctis;  quia  ait  supra  <(104^> 
nullum   cum  victis   certamen;   et  mortuorum  pax  sepultura  est.  25 
unde  elegit  verbum  quod  utrisque;  tam  vivis  quam  mortuis  aptum  esset. 

108.  qvaenam   quanta  et  qualis:  nam  mirantis  est;   nec  enim 


5  Homerus]  II.  I  14 


1  ad  oratores  s.  v.  orare  est  agere  mde  actores  causarum  oratores  dicun» 
tur  T  ||  quod  orabant]  qui  adorabant  G  ||  auctores  G  ||  2  de  om.  BH  \\  3  nam 
coronati  F  ||  4  ut  quia  F  ||  5  sicut  F  ||  cteaaaaa  €xon  6n  xepin  M  CTeaaaaT.  exo- 
nen  xepui  H  CTeaaaaT  exonen  xepcin  M  creMMaT  cxon  xcpoin  F  ||  6  velari  autem] 
uel  amauit  M  ||  7  non  ut  uelentur  A  S  non  haud  uelentur  F  \\  8  ad  v.  101  in 
marg.  quidam  uelati  accipiunt  tecti  scilicet  ab  iniuria  iure  gentium  T  ||  9  ve- 
niam  precantes  AS  veniam  p.  HM  ||  ad  veniam  r.  s.  v.  beneficium  et  iuxta  .  .  . 
petentes  T  ||  et  om.  F  \\  10  modum]  morem  T  ||  est  post  dictum  om.  F  ||  peten- 
tibus  F\\  11  fusa]  quae  fusa  JRHM\\  12  ferro  fusus  est  ASMF  \\  metu  fusus 
est  A  S  ||  15  ad  certamen  s.  v.  scilicet  esse  oportere  T  \\  esse]  et  se  F  \\  oportet 
Daniel  ||  16  ad  aethere  c.  s.  v.  luce  uacuis  T\\  priuatis  uacuis  A  S  priuati  ua- 
cuis  M  ||  17  et  .  .  .  dicuntur  om.  HMF.  cf.  ad  georg.  IV  246  et  Aen.  II  85  II 
et  B:  sed  S,  om.  A  ||  18  quod]  quoniam  ASF\\  19  quia  .  1  .  impetratur  hab.  F  \\ 
22  ad  venia  s.  v.  aut  uenia  quam  petebant  aut  etiam  bumanitate  T  \\  pate- 
bant  F  \\  24  pacem  om.  AS  \\  autem]  aut  AS  ||  ait  supra  om.  R,  supra  om.  H  || 
26  legitur  BH\\  quod  tam  vivis  q.  m.  utrisque  a.  e.  F  utrisque  om.  Daniel 


490  SERVII 

dubitat,  cum  ipse  dicat  cindigna'.  ergo  potest  iits^riyrjtfLg  esse: 
quaenam  vos  fortuna  inplicuit,  quae  est  indigna  bello.  et  mira  est  oratio 
conciliantis  se  hostibus  suis. 

109.  inplicvit  id  est  involvit  invitos.     *bello'  autem  incertum 
5  dativus  an  ablativus. 

110.  martis  sorte  peremptis  ad  illud  <(104)>  nullum  cum  victis 
certamen. 

112.    nec  veni  pro  cnec  venisseni':  tempus   est  pro  tempore. 
et  vitavit  6{ioioT8&£vtov. 
io  113.    nec  bellvm   cvm  gente   gero  subaudiendum  csed  cum 

Turno':  per  quod  populariter  eorum  captat  favorem,  aut  seditionem 
eorum  adversum  regem  invocat. 

114.    hospitia  hoc  verbum  duo  significat:  (et  quo  ab  alio  recipimur,) 
et  quo  aliquem  recipimus. 
15  115.    hvic  moeti  deMZMcos,  quasi  ostendit  iacentes. 

116.  si  bellvm  finire  manv  hoc  est  internecione:  potest  enim 
et  pace  finiri. 

117.  his  megvm  degvit  goncvrrere  telis  aut  quibus  Teucros  parat 
pellere,  aut  tela  sua  ostendit,  ut  armatus  in  concilio  fuerit. 

20  118.    vixet  pro  cvixisset\-   et   est   syncope.         devs   avt   sva 

dextra  dedisset  victoria  enim,  vel  vita  duplici  ratione  consistit, 
aut  virtute  aut  voluntate  Fortunae. 

119.    miseris  civibvs  quasi  aliena  culpa  pereuntibus.     et  bene 
commendatur  dicentis  bonitas,  quasi  et  ipse  eorum  misereatur. 
25  120.    obstipvere  silentes   id   est  obstupefacti  sunt  et   silere 

coeperunt. 

122.    tvm  senior  cui  ab  aetate  praestabatur  auctoritas.        odiis 

ET    CRIMINE    DRANCES    INPENSVS    IVVENI    TVRNO     aut    qui    eum    odio 

semper  et  criminationibus  persequebatur :  aut  propter  suum  crinien,  id 
13  hoc  verbum  .  .  .  recipimus]  cf,  Isid.  diff.  verb.  160 


1  s.  v.  108  potest  bic  esse  efexegesis  quaenam  uos  fortuna  implicuit  ab- 
solute.  et  quaenam  fortuna  tanto  bello  implicuit  T  \\  efexegis  F  \\  6  ad  martis 
s.  p.  ad  illud  respicit  .  .  .  certamen  T  ||  8  pro  om.  BHF  ||  9  oemoeteleuton  F  || 
11  ad  v.  113  in  marg.  quasi  seditionem  eorum  aduersum  regem  uocat  T  ||  aut] 
aut  ut  F  ||  13  et  quo  ab  alio  recipimur  inseruit  Masvicius.  cf.  Serv.  ad  Aen. 
VIII  532  ||  15  hvic  .tvrnvm  id  est  morti  dicticos  e.  q.  s.  F  ||  dicticos  libri  \\  ad 
se  opponere  m.  in  marg.  quidam  hic  morti  periculum  accipiunt  ex  posterioribus 
intellegentes  quod  prius  est  T  ||  16  internicione  AS  internetione  M  inter- 
nitione  F  ||  18  ad  his  m.  d.  c.  t.  s.  v.  aut  .  .  .  ostendit  quibus  armatus  in  con- 
cilio  fuerat  T  ||  mevm  F  ||  quibus  T:  qui  se  F  ||  21  uictoriam  uel  uitam  (uictoria 
uel  uita  M)  quia  duplici  ratione  consistit  uictoria  aut  e.  q,  s.  ASM  \\  consi- 
stunt  BF  consistant  H^  23  bene  commendatur  .  .  .  misereatur  liab.  T  ||  24  mi- 
seratur  F  ||  26  coeperunt]  uotum  tantae  beniuolentiae  et  uirtutis  mirantes  add. 
ASM,  nisi  quod  mirantes  om.  AS  \\  27  praestolabatur  F  ||  29  persequebantur  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  109—133.  491 

est  inertiam;  quani  semper  virtuti  constat  esse  eontrariam:  aut  Turni 
crimine,  qui  tot  viris  causa  mortis  exstiterat. 

124.  orsa  refert  coepta  verba.  o  fama  ingens  ingentior 
armis  frustra  ait  Donatus,  hoc  nomen  de  his  esse  quae  non  reci- 
piunt  comparationem:  nam  quia  augmentum  recipit,  et  comparatur.  5 
alia  illa  sunt  nomina;  in  quibus  est  dubitatio  utrum  comparentur, 
ut  est  cperfectus*:  quod  si  velis  coniparare,  incipit  cperfectus'  non 
esse  *perfectus?. 

125.  caelo  te  lavdibvs  aeqvem  pro  his  qui  in  caelo  sunt; 

id  est  diis,  ut  <TIII  64>  caeruleus  Thybris  caelo  gratissimus  10 
amnis.     et  est  oratorium,  non  invenire  paria  verba  virtutibus.    ^caelo' 
autem  dativus,  Haudibus'  ablativus. 

126.  IVSTITIAENE  PRIVS  MIRER  BELLINE  LABORVM  figura  Graeca 

cmiror  illius  rei5  et  cregno  illius  rei??  ut  Tsvsdoco  %s  l<pi  avddGsig: 
inde   Horatius    ait    et    qua    pauper    aquae   Daunus    agrestium  15 
regnavit  populorum  pro  *agrestibus  populis9.    ita  et  hic  Hustitiae' 
Haborum'  genetivum  pro  ablativo  posuit.  si  autem  Hustitiae9  legeris,  sub- 
audiendum  Hustitiae  laudibus';  si  *iustitia%  subaudiendum  *praeditum\ 

128.  si  QVA  viam  dederit  fortvna  Viam5  rationem.    et  bene 
cum   exceptione    pollicetur    dicens;    si    voluntatem  nostram  fortuna  20 
comitetur.  # 

129.  poedera  tvrnvs  vel  coniugii  vel  amicitiarum.    et  potest 
videri  deesse  *alia\ 

130.  fatales  moles  quia  audierat  <112)>  nec  veni,  nisi  fata 
locum  sedemque  dedissent.  25 

131.  saxa  troiana  ambitiose  ait;  quasi  Troianis  fataliter  de~ 
bita.     vel  ^Troiana?  in  usum  Troianorum. 

133.    pepigere  dies  pacti  sunt:  nam  ab  eo  quod  est  cpaciscor' 


7  ut  est  perfectus  e.  q.  s.]  exscr.  Isid.  or.  X  202  ||  14  Tsvsdoto]  II.  I  38 
15  Horatius]  carm.  III  30,  11 


3  orsa  .  .  .  verba  om.  F  ||  7  quod]  quia  M  ||  11  ad  qvibvs  et  lavdibvs  s.  v. 
ablatiuus,  ad  caelo  s.  v.  datiuus,  ad  aeqvem  s.  v.  oratorium  est  .  .  .  uirtutibus 
ut  hoc  loco  T  ||  patria  F  ||  14  ut]  ^av^ci^oa  skslvov  %al  aQ%(Q  1-abIvov  add.  Ste- 
phanus  ||  teneaoio  t€  ei<j>iaNaccic  A  tenoaioycicxi  anaccic  JR  teno  .  aio  .  techian  . 
accic  H  tenoAoio  Teichi  anaccic  M  tcncaoio  tc  icf>i  aNaccic  F  \\  15  inde]  ideo  R  || 
paupere  H  pauperi  M\\  aquae  om.  AM\\  16  id  est  pro  ASM\\  pro  agrestibus 
populis  om.  11  j|  iustiae  (iustitiae  G)  laboribus  F  ||  17  si  autem  .  .  .  laudibus 
om.  G  ||  iustitia  egeris  F,  corr.  Daniel  ||  ad  ivstitiaene  p.  s.  v.  si  per  ablatiuum 
legerimus  iustitiane  subaudiendum  est  praeditum  T  ||  18  perditum  G  ||  ad  grati 
r.  a.  v.  (v.  127)  id  est  gratiam  seruantes  .  et  gratus  tantum  animo,  gratissimus 
et  animo  et  corpore  T  ||  19  viam  .  .  .  et  om.  MHF  ||  22  ad  eoedera  s.  v.  id  est 
alia  T  ||  26  ambitiose]  uitiose  F  ||  27  ad  troiana  i.  s.  v.  praeter  hoc  quod  ser- 
uius  dicit  saxa  troiana  possumus  intellegere  in  usum  troianorum  T 


492  SERVII 

et  *pepigi?  et  cpactus  sum?  facit,  sicut  ab  eo  quod  est  cpareo?  et 
cparsf  et  cpeperci'  facit.  pace  seqvestra  media;  n&mque  sequester 
est  aut  medius  inter  duos  altercantes,  aut  apud  quem  aliquid  ad 
tempus  seponitur:  dictum  autem  a  sequendo,  quod  eius  qui  electus  sit, 
5  utraque  pars  fidem  sequitur.  cpacem'  ergo  csequestram?  indutias  dieit, 
id  est  pacem  temporalem  et  mediam  inter  bellum  praeteritum  et 
futurum. 

134.    mixtiqve  inpvne  latini  apud  maiores  enim  magna  erat 
cura  fidei,  adeo  ut  indutiis  factis  conloqui  soliti  essent  duces  populi 

io  Bomani  cum  hostium  ducibus,  summaque  severitate  vindicaretary  si  in- 
iuriam  se  passos  quererentur:  denique  obsessa  urbe  a  Tarquiniis  inter 
Porsennam  et  Romanos  factis  indutiis,  cum  ludi  circenses  in  urbe 
eelebrarentur,  ingressi  hostium  duces  curuli  certamine  contenderent 
et  victores  coronarentur.     *inpune9  autem  Jioc  loco  sine  periculo. 

15  135.    ferro  bipenni  ad  epitheton  transtulit  nomen  proprium: 

nam  bipennis  per  se  plenum  est  et  securim  significat,  ut  <(II  627> 
crebrisque  bipennibus  instant. 

137.    robora  modo   genus  ligni:  nam   est  inter  specialia  no- 
minatum. 

20  138.    plavstris  gementibvs  sub  pondere  sonantibus. 

*      141.     QVAE   MODO   VICTOREM   LATIO  PALLANTA   FEREBAT  *Latio' 

pro  Hn  Latio\  bene  cmodo';  uno  enim  eodemque  die  et  fortiter 
fecit  et  periit,  ut  <X  508>  haee  te  prima  dies  bello  dedit,  haec 
eadem  aufert.  alii  *modo9  paido  ante  accipiunt,  sed  *modo9  ait  cum 
25  adfectu,  ut  acerbior  luctus  de  tanta  mutatione  nasceretur:  alii  *modo' 
paene  accipiunt. 

2  seqvestra  media  e.  q.  s.]  cf.  Gell.  XX  11;  Suet.  verb.  diff.  p.  276  Eeif- 
fersch.;  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  II  425  et  VII  542;  Isid.  or.  X  260  et  diff. 
verb.  195.    vid.  praef.  p.  XLI 


1  et  parsi.et  persi  et  peperci  H\\  2  media]  ac  (et  B)  temporali  add.  ASB  || 
3  apud]  ad  F  ||  5  indutias  Fi  inducias  reliqui  -||  ad  pace  s.  in  marg.  sequestrum 
est  proprie  quicquid  ad  breue  tempus  apud  aliquem  deponitur  certa  sponsione 
T  ||  S  ad  v.  134  in  marg.  praeter  hoc  quod  seruius  dicit  de  cura  fidei  (apud 
maiores)  etiam  hoc  adicere  possumus  (quod  indutiis  factis)  soliti  erant  duces 
populi  romani  (cum  ducibus)  hostium  colloqui  summaque  seueritate  uindicaba- 
tur  si  iniuriam  se  (passos  qu)ererentur  T.  quae  uncis  inclusi  in  codice  evanue- 
runt.  ||  9  indutus  G  ||  conloquiis  F  ||  10  hostiam  F  ||  seueritatem  F  ||  uindicatum 
F,  correxi  \\  11  Tarquinio  Daniel  ||  cum  inter  F  ||  12  et  Romanos  om.  F  || 
13  hostium  duces]  quidam  hostium  JR  ||  curruli  EH  eurili  F  ||  certamine]  certe 
manice  F  ||  14  ad  inpvne  s.  v.  sine  periculo  T  \\  15  ad  erraveke  s.  v.  libere 
discurrerunt,  ad  ivais  s.  vr  hic  quidam  distingunt  et  sequentibus  applicant 
ciugis',  hoc  est  cin  iugis  f.  s.  a,?  quia  cerrauere  per  siluas  iugis5  male  iungi  pu- 
tant  T  ||  21  ad  domvs  (sic)  e.  m.  r.  (v.  140)  per  domos  et  moenia  publica  et  pri- 
uata  aedificia  comprehendit  T  ||  22  enim  om.  AS  ||  24  s,  v,  141  quidam  modo 
paulo  ante  accipiunt  sed  commouet  affectum  ut  .  .  .  accipiunt  T  ||  ait  scripsi: 
haud  F   aut  G  \\  25  adfecto  G  \\  ut]  et  G  \\  tanto  F  \\  26  pene  FT   poene  G 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  134—143.  493 

142.  arcades  ad  portas  rvere  eos  nunc  Arcadas  dicit  qui 
intra  civitatern  sunt.  multa  tamen  exemplaria  *Arcades  at  portis  ruere' 
habuerunt,  ut  coniunctio  sit,  non  praepositio,  ut  <TV  404)>  it  nigrum 
campis  agmen  pro  *per  campos9  et  <IV  130>  it  portis  iubare  *per 
portas\  ^ruere9  autem,  id  est  magna  velocitate  ferri,  ut  <(III  676^>  e%-  5 
citum  ruit  ad  portus  et  ruuntque  effusi  carcere  currus.  et 
*ruere'  pro  *ruebant',  infinitum  pro  pronuntiativo.  de  more  vetvsto 
quia  antea  per  noctem  cadavera  funerabantur  cum  faculis. 

143.  eapvere  faces  *rapuere'  raptim  et  festinanter  tulerunt. 
sed  apud  Bomanos  moris  fuit  ut  noctis  tempore  efferrentur  ad  funalia  10 
—  unde  etiam  funus  dictum  est  —  quia  in  religiosa  civitate  cavebant, 
ne  aut  magistratibus  occurrerent  aut  sacerdotibus ,  quorum  oculos  nole- 
bant  alieno.  funere  violari.     inde  etiam  qui  funeri  praeerant  a  vespera 
primum  vesperones,  deinde  vespillones  dicti  videntur.     et  magis  moris 
Bomani  ut  inpuberes  noctu  efferrentur  ad  faces,  ne  funere  inmaturae  15 
subolis  domus  funestaretur :  quod  praecipue  accidebat  in  eorum  qui  in 
magistratu  erant  filiis.     ideo    Vergilius  Pallantis   corpus   facit   excipi 
facibus,  quia  acerbum  funus.     funera  autem  alii  a  funalibus  candelis, 
sebo  vel  cera  circumdatis,  dicta  (tradunt),  quod  his  praelucentibus  noctu 
efferrentur  mortui:  alii  a  fungendo,  quod  eo  supremo  in  eo  qui  decessit,  20 
officio  fungimur,  vel  quod  M  qui  mortui  sunt  *vita  funcW  dicuntur. 
alii  tradunt,  de  filiis  qui  in  potestate  patris  sint,  non  putari  ius  esse 
funus  vocari  fierique,  quia  servi  loco  sint  parenti,  et  si  id-fiat,  familia 
funestata  sit.     ergo  hic  merito  Fallamtis  funus  facibus  celebratur,  ut 
filii.     alii,  sicut  Varro  et  Verrius  Flaccus,   dicunt:   si  filius  familias  25 
extra  urbem  decessit,  liberti  amicique  obviam  procedunt,  et  sub  noctem 


6  ruuntque]  georg.  III  104  ||    10  sed  apud  Romanos  .  .  .  Tiolari]   cf.  Don. 
ad  Ter.  Andr.  I  1,  81  et  88 


2  infra  HH  \\  ad  v.  142  mnlta  exemplaria  at  portis  habuerunt  .  .  .  pro 
ruebat  T  ||  arcadas  ut  portis  ruere  habuerunt  ut  e  coniunctio  sit  e.  q.  s.  F,  inde 
et  portis  interpretem  legisse  JRibbecJcius  coniecit.  ||  3  sit  nigrum  F  ||  4  agmen 
campis  T  ||  it]  ait  G  ||  5  excitum  .  .  .  et  om.  T  ||  6  ruunt  T  ||  7  pro  nuntiatiuo 
G  ||  8  funerabantur  ASB:  pel.  pro  funera  ferebatur  (ferebantur  h)  H  perfere- 
bantur  M  proferebaritur  F  pro  funere  ferebantur  Stephanus  ||  10  moris  fuit 
apud  romanos  ut  .  .  .  nemo  rogabatur  hab.  T  ||  noctis  tempore  T:  noctites  F 
noctibus  Kirchmannus  de  fun.  JRom.  II  2  noctu  Commelinus  \\  efferentur  F  \\ 
11  quia  om.  T  ||  relegiosa  F  ||  cauebatur  T  ||  13  hi  qui  T  \\  14  uesperones  pri- 
mum  T  ||  uispillones  FT  \\  et  magis  .  .  .  faces]  maxime  autem  impuberes  noctu 
efferebantur  ad  faces  T  ||  15  effereotur  F  \\  16  in  eorum  filiis  qui  magistratui 
praeerant.  ideo  uirgilius  corpus  pallantis  excipi  facibus  facit  quia  acerbum 
funus  praemonstrat  T  \\  17  uergilius  F  \\  18  aceruum  F  \\  alii]  alia  F,  om.  T  || 
a  funalibus  cera  uel  sebo  circumdatis  candelis  T  ||  19  quod  .  .  .  a  fungendo 
om.  F  ||  20  supremo  T:  praesumo  F  ||  22  sunt  T  \\  23  quia  .  .  .  sit]  serui  loco 
ne  familia  funestata  dicatur  T  \\  24  ergo  et  pallantis  T  ||  25  aHi  sicut  om.  T  \\ 
26  suo  noctem  F 


494  SERVII 

in  urbem  infertur  cereis  facibusqae  praelucentibus ,  ad  cuius  exsequias 
nemo  rogabatur.  sane  haec  corpora  sive  proici  iubebantur,  a  cadendo, 
sive  quod  sepultura  carebant  *cadavera9  dicta. 

144.  discriminat  id  est  dividit:  unde  et  discrirnen  capitis  mu- 
5  liebris  dicitur,  ex  eo  quod  caput  auro  discernat. 

146.    succedere  ut  <103>  tumulo  sineret  succedere  terrae. 
s  147.    incendvnt  implent,   ut  <(X  895)>   clamore  incendunt 

caelum  Troesque  Latinique. 

148.    vis  vlla  nec  aetatis  inbecillitas,  nec  severitas  regia. 
io  149.    feretro  pallante  reposto  id  est  posito  Pallantis  fere- 

tro:  nam  antiptosis  est. 

152.    NON   HAEC    O   PALLA  DEDERAS  PROMISSA  PARENTI  CAVTIVS 

v.  s.  v.  T.  c.  m.  duplex  expositio  est.  aut  enim  lioc  dicit:  non  mihi 
talia  promittebas,  ut  crederem   cautius  te  dinricaturum;   ut  intelle- 

15  gamus  proficiscentem  Pallantem  promisisse  patri  victoriam,  caedem 
hostium,  plurima  spolia;  qui  enim  haec  cogitat,  cautelae  obliviscitur 
aviditate  vincendi.  aut  certe  cnon*  pro  cnempe?  accipiamus,  ut  in 
Terentio  non  tu  hunc  rus  produxisse  aiebas?  id  est  cnonne5, 
cnempe^,    ut   nunc   sit  sensus:   nempe   haec  mihi   dederas   promissa 

20  discedens,  quia  cautius  fueras  dimicaturus.  alii  non  *parenti%  sed 
*petenti'  legunt,  ut  non  iure  adfectionis  quam  filius  patri  debebat7 
sed  humanitatis  eum  convenire  videatur:  petenti  mihi,  o  Palla,  fidem 
dederas  te  cautius  quam  fortius  dimicaturum:  et  adfirmant,  si  *parenti* 
legendum  esset,  potuisse  dici  *non  haec,  o  fili,  dederas  promissa  parenti\ 

25  alii  haec  %axa  xh  6iG)7t(6{ievov  dicta  accipi  volunt. 

154.    in  armis  apud  armatum;  cuius  consilium  cupiditas  victo- 
riae  plerumque  conturbat. 


2  sane  .  .  .  cadavera  dicta]  cf.  Isid.  or.  XI  2,  35  et  diff.  verb.  522  ||  4  di- 
vidit  .  .  .  discernat]  cf.  Isid.  or.  XIX  31,  8  ||  17  in  Terentio]  Adelph.  IV  2,  21 


1  infertur  in  cereis  F  i.  curn  cereis  Masvicius  ||  facibusque  T:  facibus 
quoniam  F  \\  2  rogatur  Lucius  ||  4  mulierum  R  mulieribus  H  mulieris  M  \\ 
5  capud  F  ||  9  nec  aetatis  nec  inbecillitatis  F  ||  10  posito  om.  AS  ||  17  pro 
nonne  et  nempe  Fdbricius  ||  nempe]  nomen  H  ||  18  non  tu  hunc  rus  produxisse 
aiebas  AS  non  tu  rus  hinc  produxisse  aiebas  M  non  tu  hunc  rus  produxisse 
et  aiebas  F  non  tu  hinc  rus  hunc  prodiisse  aiebas  B  non  huc  rus  hinc  pro- 
disse  aiebas  H  non  tu  eum  rus  hinc  modo  produxe  aibas  Terentius.  non  tu 
rus  eum  prodiisse  aiebas  JDonati  ed.  pr.  in  lemmate  exhibere  testatur  Vmpfen- 
bachius  ||  nonne]  om.  ASF,  non  pro  M  \\  19  mihi  haec  AS  \\  dederis  F  ||  20  fue- 
ris  B  ||  pugnaturus  F  ||  ad  v.  152  quidam  legunt  petenti  ut  non  ex  affectione 
sed  ex  humanitate  eum  conuenire  uideatur  .  .  .  dederas  promissa  parenti  T  || 
21  petenti]  patenti  F  parenti  G  \\  debebat  Masvicius:  ducebat  F  ||  22  eum 
uenire  F  ||  24  potuisset  FT  ||  filii  F  ||  25  cata  to  siopomenon  F  ||  26  armatos  JR  || 
cuius]  cum  BH  ||  consilio  B  ||  cupido  BH  cupidos  F  ||  ad  havd  ignarvs  e. 
(v.  154)  ex  eo  quod  sperauit  mouit  pathos  T.   cf.  Macrob.  Sat.  IV  6,  8 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  144-161.  495 

155.  praedvlce  decvs  aut  valde  dulce,  aut  quasi  inmaturum. 

156.  primitiae  rudimenta,  quasi  Troiani.  belliqve  propinqvi 
vel  quod  ante  maturam  aetatem  Pallantis  venerit:  aut  *propinqui'  ni- 
mium  vicini,  quo  Pallas  mitti  posset.  sane  hoc  bellum  ^antarium' 
vocari  solitum,  quod  sit  ante  urbem,  quasi  ante  aras.  5 

157.  dvra  misefa  et  infelicia. 

158.  vota  precesqve  meae  supra  <50>  fors  et  vota  fecit. 
tvqve  o  sanctissima  conivnx  *sanctum*  non  semper  sacrum,  neque  religio- 
sum  est,  ut  hic,  ubi  *sanctissima9  incorruptae  castitatis  significat:  unde 

et  sanctae  leges  appellantur  quae  neque  corruptae  sunt,  neque  corrumpi  io 
possunt 

159.  felix  mokte  tva  ea  re  felix,  qua  ceteri  dolent.  et  bene 
Hua9,  ne,  ut  ipse,  filii  morte  fieret  infelix. 

160.  vivendo    vici    mea  fata   diu    vivendo;    ut   in   bucolicis 
<(IX  2>  o  Lycida;  vivi  pervenimus.     cvicf  auteni  cmea  fata';  id  15 
est   naturalem   ordinem  vita  longiore    superavi,   in  hoc  tantum,   ut 
superstes   essem  filio  meo:    namque   hic  ordo  naturalis  est;   ut  sint 
parentibus  superstites  liberi.    fata  ergo  eius  generalia  dixit;  referens 

se  ad  naturalem  ordinem,  non  ad  fatum  proprium;  nam  fata  supe- 
rare  nemo  hominum  potest.  unde  multi  sic  distinguunt  ccontra  ego  20 
vivendo  vici'  vitam  scilicet  filii:  nam  lioc  est  csuperstes  restarem  ut 
genitor':  ut  cmea  fata'  per  exclamationem  dictum  sit.  sciendum 
tamen;  etiam  inrationabilia  dolentibus  dari.  vivendo  vici\  *id  est 
supervixi:  veteres  enim  *vivendo  vincere9  dicebant  supervivere,  ut  multa 
virum  volvens  vivendo  saecula  vincit:  nam  et  in  togatis  *victri~  25 
ces9  appellantur,  quae  viros  extulerunt:  Plautus  in  Epidico  <1I  1,  8> 
quia  tibi  licuit  eum  vivendo  vincere*. 

161.  restarem  essem. 


4  sane  .  .  .  aras]  cf.  Fest.  Paul.  s.  v.  antarium  ||  8  sanctum  .  .  .  possunt] 
cf.  Macrob.  Sat.  III  3,  6  et  Don.  ad  Ter.  Adelph.  V  7,  1  ||  24  multa]  georg. 
II  295 


1  aut  . . .  immaturum  hab.  T  ||  2  quasi  Troiani  quid  sibi  velit  non  intellego. 
fort.  quasi  tironis  ||  3  aut  quod  ante  .  .  .  ante  aras  hab.  T  ||  ante  naturam  aeta- 
tem  et  pallantis  F  ||  4  sane  om.  T  \\  antarium  uocabatur  quod  esset  ante  urbem 
id  est  ante  aras  T  ||  6  ad  dvra  s.  v.  infelicia  T  ||  7  ad  tvqve  o  s.  c.  s.  v.  in- 
corruptae  castitatis,  in  marg.  frequenter  sanctum  religiosum  significat.  inde 
etiam  sanctae  leges  dicuntur  quae  .  .  .  possunt  T  ||  8  relegiosum  F  ||  10  cor- 
rupti  sunt  F  ||  12  re]  sorte  ASF  ||  dolent  M a:  dolentur  reliqui  ||  ad  v.  159  bene 
tua  dicit  ne  ut  ipse  morte  filii  fieret  infelix  uiuendo  T  ||  13  ipsa  G  ||  fierit  F  \\ 
15  vici  .  .  .  fata  om.  B  \\  16  in  G:  an  F  \\  ut]  et  G  ||  18  liberi]  filii  M\\  ergo 
eius  B:  eius  ergo  H,  eius  om.  reliqui  ||  generaliter  AS  \\  21  scilicet  filii  id  est 
superuixi  .  .  .  eum  uiuendo  uincere  nam  hoc  est  .  .  .  dolentibus  dari  F  ||  est 
om.  B  ||  superstite  starem  BH^  23  dari  om.  H\\  ad  vivendo  vici  s.  v.  hoc  dicit 
uixi  supra  ueteres  enim  uincere  uiuendo  superuiuere  dicebant  nam  in  togatis 
uictrices  appellabantur  quae  uiros  extulerant  T  \\  25  vivendo]  durando  Vergilius 


496  SERVII 

162.  obrverent  rvtvli  telis  id  est  *m£ .  et  bene  etiam  sibi  irasci- 
tur:   sie  enim  natura  maerentis  exprimitur.         dedissem  reddidissem. 

163.  pompa  exequialis  sciticet.  me  vehementius  pronuntiandum. 
et  bene  *Pallanta9  ipsum  nomen. 

5  164.    nec  VOS  argverim  t.   exonerat  eorum  pudorem,  ne  vi- 

deantur  ei  causa  orbitatis  fuisse,  dicens  sibi  hoc  fataliter  debitum. 
*arguerim'  autem  alias  indicaverim,  ut  <1V  13>  degeneres  animos 
timor  arguit,  alias  accusaverim,  ut  nunc:  Cicero  arguis  fatentem. 

165.  senectae  deest  aetati;   nam  senecta   aetas   dicitur:   Sal- 
10  lustius  senecta  iam  aetate.    per  se  autem  plenum  est  si  ^senectus5 

dicamus,  quod  metri  causa  minus  dixit:  nam  si  *senecta%  aut  adden- 
dum  *aetas%  aut  intellegendum. 

166.  qvod  si  inmatvra  manebat  magnifi.ce  servat  decorum,  quod  se 
revocat  ad  Jieroicam  consolationem. 

15  168.    dvcentem  in  lativm  tevcros  cecidisse  ivvabit  lucrum 

quodammodo  putat;  inpendisse  pro  amicorum  felicitate  filium,  qui 
morti  fuerat  acerbo  funere  fataliter  debitus.  et  est  a  qualitate  bene- 
ficii  solacium. 

169.    non  alio  digner  te  fvnere  palla  latenter  hie  Aeneae 

20  ostenditur  pietas,  qui  in  amici  funus  tanta  contulit,  ut  pater  amplius 
praestare  non  possit.  Alii  *dignem9  legunt  iuxta  veteres  ab  eo  quod 
est  *digno':  Calvus  hunc  tanto  munere  digna,  Pacuvius  in  Her- 
mione  cum  neque  me  inspicere  aequales  dignarent  meae,  ipse 
Vergilius  <III  475)>  coniugio  Anchisa  Veneris  dignate  superbo. 

25  170.    qvam  pivs  aeneas  deest  *quo%  ut  sit  *quam  quo\ 

173.  tv  qvoqve  nvnc  stares  inmanis  trvncvs  in  armis  id 
est  in  trunco  armatus,  sicut  isti  duees,  de  quibus  haec  sunfc  tropaea: 
nam  supra  ait  <(83)>  indutosque  iubet  truncos  hostilibus  ar- 
mis  ipsos  ferre  duces. 

30  174.    esset  par  aetas  vel  mea;  vel  filii;    nam   ad  utrumque 

potest  referri. 


8  Cicero]  pro  Ligario  IV  10  ||   9  Sallustius]  hist.  inc.  115  D.,  86  Kr.  ||  22 
Calvus]  fragm.  15  ap.  Lachmannum  ||  in  Hermione]  fragm.  IV  ap.  Bibb.  p.  97  ed.  II 


1  dd  v.  162  bene  irascitur  sibi  T\\  etiam  JDaniel:  et  in  F  ||  2  natura  me- 
rentis  F  natura  immoerentis  Daniel  ||  redissem  B  reddissem  H  ||  4  hmen  F 
omen  Daniel  nominavit  Heinsius  nomen  posuit  Masvicius  ||  7  ad  argverim  s.  v. 
accusauerim  alias  indicauerim  ut  .  .  .  arguit  T  ||  8  accusat  F  ||  fatantem  F  || 
9  aetatis  BHM  ||  10  tam  M  ||  11  quod  .  .  .  dixit  om.  HF  ||  13  magnifice  .  .  . 
consolationem  hab.  T  \\  magnifici  F  \\  17  et  est  .  .  .  solacium  om.  H\\  ea  qua- 
litate  AS  aequalitate  B  ||  18  solatium  libri  ||  21  posset  ASM\\  22  digna  F  || 
buic  t.  m.  magna  F,  corr.  Daniel  [|  pacauius  in  hermone  F  ||  23  meae]  me  F$ 
om.  Daniel  ||  hinc  ipse  Daniel  ||  24  uergilius  F  ||  25  ad  qvam  s.  v.  scilicet  quo  T  \\ 
26  ad  in  armts  s.  v.  inter  arma  et  inter  tropea  T  ||  28  iuductosque  F 


COMM.  IN  VERO.  AEN.  XI  162-186.  497 

175.  tevceos  QVID  demokor  armis  cab  arinis5.  et  lioc  videtur 
dieere:  dirnittendi  sunt  Troiani,  ut  morte  Turni  satis  fiat  doloribus 
meis:  quod  etiam  posteriora  significant. 

179.     MERITIS  VACAT  HIC  TIBI  SOLVS  FORTVNAEQVE  LOCVS  nihil 

est  aliud  quod  possit  vel  virtus  tua,  vel  fortuna  praestare  —  nam  5 
his    rebus    victoria    contingit  —  nisi    ut    occiso   Turno   et  vindices 
filium  et  patrem  consoleris  orbatnm. 

181.  SED  gnato  manes  PERFERRE  SVB  imos  ac  si  diceret  hanc 
solam  esse  causam,  quae  eum  cogat  ad  vitae  patientiam,  ut  filio 
Turni  nuntietur  interitus.  10 

183.  extvlerat  lvcem  Asinius  Pollio  dicit,  ubique  Vergiliuni 
in  diei  descriptione  sermonem  aliquem  ponere  aptum  praesentibus 
rebus,  ut  hoc  loco,  quia  funerum  et  sepulturarum  res  agitur,  dicit 
cextulerat':  item  in  quarto,  quia  est  navigaturus  Aeneas  et  relicturus 

*Didonem,  dicit  <(585>  Tithoni  croceum  linquens  Aurora  cubile.  15 
quod  licet  superfluum  sit;  in  multis  tamen  locis  invenitur  necessarium. 
miseris  mortalibvs  qui  sunt  subiecti  tot  casibus:  Homerus  SevXoldL 
^QOtoiijLj  id  est  miseris  mortalibus,  non  timidis. 

184.  opera  atqve  labores  choc  opus?  et  chaec  opera'  tunc 
dieimus,  quando  negotium  ipsum  quod  geritur  significamus ;  si  autem  20 
feminino  genere  dixerimus  coperas',  ipsas  personas  quae  aliquid  fa- 
ciunt  significamus ;  sicut  ccustodia?  dicitur  quae  custodit,  ut  <VI  574)> 
cernis  custodia  qualis  vestibulo  sedeat:  nam  ut  hi  qui  custo- 
diuntur  ccustodiae'  dieantur,  usurpatum  est.  unde  male  est  in  usu 
ccustodiae  audiuntur'.  25 

185.  constitvere  pyras  cpyra'  est  lignorum  congeries;  crogus? 
cum  iam  ardere  coeperit  dicitur;  cbustum?  vero  iam  exustum  vocatur. 
quem  ordinem  servat  poeta,  dicens  cconstituere  pyras'?  item  <(186)> 
csubiectisque  ignibus  atris  ter  circum  accensos  decurrere  rogos9?  item 
postea  <(200y  csemustaque  servant  busta'.  30 

186.  more  tvlere  patrvm  quia  apud  varias  gentes  diversa 
fuerunt  genera  sepulturae,  inde  est  quod  alii  obruuntur?  alii  exurun- 


11  Asinius  Pollio]  cf.  Bergk  Zeitschr.  f.  Alterthumsw.  1845  p.  119  ||  17  Ho-# 
merus]  II.  XXII  31  ||  26  pyra  e.  q.  s.]  exscr.  Isid.  or.  XX  10,  9  diff.  verb.  444* 
cf.  comm.  Luc.  VIII  778  et  p.  288  ed.  Usener.  ||  31  quia  apud  varias  gentes 
.  .  .  resolvi]  exscr.  mythogr.  III  6,  29 


3  etiam  om.  R  \\  8  solam  om.  AS\\$  cogit  B  ||  10  territus  H  \\  11  pallio  F  || 
uergilium  F  ||  12  discriptionem  AS  discriptione  F  ||  13  agetur  BH  ||  dicit] 
om.  ASy  dicet  H  \\  14  extulerat]  nam  et  efferre  est  ad  sepulturam  ferre.  Te- 
rentius  (Andr.  I  1,  90)  reffertur  imus'  add.  D  \  17  qui  sunt  .  .  .  non  timidis 
om.  F  ||  18  aiayci  bpotyci  B  aiaYCi  bpotyci  HM  ||  timidis]  cum  dsilog  et  mise- 
rum  et  timidum  significet  add.  D  \\  23  uetiuolo  F  ||  24  dicuntur  HF  ||  27  iam. 
exustum  .  .  .  inde  est  (Un.  32)  om.  F  ||  extinctum  AS  \\  32  exuruntur  alii  om.  B 


498  SERVII 

tur?  alii  proprias  remittuntur  ad  patrias;  alii  per  diem,  ut  nunc  isti? 
alii  per  noctem;  ut  supra  Pallas.  et  perite  has  varietates  Vergilius 
posuit:  namque  Heraclitus  qui  omnia  vult  ex  igne  constare,  dicit 
debere  corpora  in  ignem  resolvi.  Thales  vero  qui  confirmat  omnia 
5  ex  umore  ereari?  dicit  obruenda  corpora,  ut  possint  in  umorem  re- 
solvi.  ignibvs  atris  atqui  ignes  atri  non  sunt;  sed  epitheton 
traxit  de  negotio,  ut  catris?  diceret,  hoc  est  funebribus?  ut  paulo 
post  <(189)>  maestum  funeris  ignem?  id  est  funebrem:  nam 
maestus  esse  non  potest  ignis.         atris  cum  coneipiunkir. 

10  187.     CONDITVR  IN   TENEBRAS    ALTVM    CALIGINE    CAELVM   id    est 

aer  fumi  obscuritate  completur. 

188.  cincti  fvlgentibvs  armis  id  est  incincti  et  instructi. 
frustra  hoc  epitheton  notant  eritici,  quasi  circumeuntes  rogos  alia 
arma  habere  debuerint.         cincti  instructi. 

15  189.    decvreere  rogos   pro   ^circum   rogos   cucurrere'.     bene- 

autem  ait  cdecurrere'?  non  cdecucurrere? :  namque  verba  quae  in  prae- 
terito  perfecto  primam  syllabam  geminant,  ut  ccurro  cucurri'?  ^tondeo 
totondi^  cum  composita  fuerint?  geminare  non  possunt:  nam  cde- 
currf   et  *detondi'   dicimus?  non   ^decucurrr*  neque   Metotondi' :    ex- 

20  ceptis  tantum  duobus. 

191.  spargitvr  et  tellvs  lagrimis  hysterologia  est:  nam  prius  est 
ut  arma  spargantur  lacrimis,  quae  corpori  adhaerent,  qiiam  terra. 

192.  it  gaelo  pro  Hn  caelum\  clangorqve  tvbarvm  ante 
enim  mortui  ad  tubam  deducebantur:  unde  Persius  <TII  103)>  hinc 

25  tuba;  candelae?  tandemque  beatulus  alto  conpositus  lecto. 

193.  HIC    ALII     SPOLIA     OCCISIS     DEREPTA     LATINIS     secundum 

suae   gentis   ritum   alii  hostilia  arma?   alii  peremptorum  cremabant. 

195.    ferventesqve   rotas    nimio   scilicet   cursu:   alibi  volat 

vi   fervidus    axis?   Horatius    metaque   fervidis   evitata  rotis. 

30  et  ^ferventes*  non^modo  ferventes%  sed  quae  soleant  fervere,  ut  <1V  135^> 

spumantia  frena. 

23  ante  enim  .  .  .  lecto]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VI  121  ||  28  volat] 
georg.  III  107  ||  29  Horatius]  carm.  I  1,  4 

2  superius  2?  ||  uergilius  F  \\  3  igni  AS  ||  4  debere  om.  B  ||  tlialesius  M  || 
5  ex  umore  .  .  .  resolvi  om.F  ||  umore  unus  JEL  ||  procreari  M  ||  umorem  unus  H  || 
7  funeribus  ASM  (corr.  am)  ||  10  schol.  ad  v.  187  om.  A  ||  12  ad  cincti  s.  v. 
incincti  instructi  parati  T  ||  13  alia  .  .  .  kogos  om.  H  ||  14  cincti  instructi  om.  F  || 
id  est  instructi  vulgo  ||  15  noaos  .  .  .  cucurrere  om.  B  \\  currere  H\\  16  non  de- 
currere  BHF  \\  nam  F  \\  17  ut  curro  curri  toideo  tondi  H  ||  tondo  tondi  M 
(totondi  m)  ||  18  geminari  MF  ||  19  decondi  H  ||  totondi  H  detondi  F  ||  20  duo- 
bus]  do  et  sto  add.  MD  ||  21  s.  v.  191  ysterologia  prius  est  enim  .  .  .  terra  T  |[ 
22  lacrimas  F  ||  23  gd  caelo  s.  v.  ad  caelum  T  ||  25  canendae  lae  AS  \\  28  sci- 
licet  om.H\\  29  evitata]  euictita  BH  euectita  M  \\  30  ad  ^erventesqve  r.  s.  v. 
non  modo  feruentes  sed  quae  soleant  feruere  nimio  scilicet  cursu  T  \\  ferventes 
post  modo  om.  F  ||  sed  om.  G  \\  31  ad  nota  (v.  195)  aut  cara  aut  re  uera  nota  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  187-206.  499 

196.  NON  felicia  tela  quibus  se  defendere  nequiverunt. 

197.  mactantvr  CORPORA  morti  aut  cin  mortem':  aut  'Mortf 
ipsi  deae:  Statius  in  scopulis  Mors  saeva  sedet,  Lucanus  <(VI 
600)>  ipsamque  vocatam  quem  petat  e  nobis  Mortem  tibi 
coge  fateri.  cmcA  autem  ideo;  quia;  ut  Homerus  dicit;  in  morte  5 
Patrocli  circa  corpus  extincti  tam  homines;  quam  pecora  immola- 
bantur;  ut  uno  igni  cremarentur:  unde  est  in  sexto  <228)>  ossaque 
lecta  cado  texit  Corynaeus  aeno. 

198.  raptas  raptim  advectas;  nam  post  indutias  rapere  non 
poterant:  aut  certe  ante  *raptas';  belli  scilicet  tempore.  10 

199.  m  flammam  id  est  in  rogum. 

201.  bvsta  bustum  dicitur  in  quo  mortnus  conbustus  est,  ossaque 
eius  ibi  iuxta  sunt  sepulta.  alii  dicunt,  ubi  homo  combustus  est7  nisi 
ibidem  humatus  fuerit7  non  esse  ibi  bustum,  sed  ustrinum. 

202.  invertit  gaelvm  f pater  illud  guod  in  promptu  est  Hnvertit  15 
caelum%  ut  ea  pars  quae  noctem  haberet,  sub  terra  esset.        stellis 
aptvm  coniunetum,  ccrtb  tov  amsG&ai. 

204.  innvmeras  stevxere  pyras  hoc  loco  multis  rebus  ostendit 
inmensam  caedem  factam  esse  Rutulorum. 

206.    finitimos  tollvnt  in  agros  qui  enim  e  longinquo  ve-  20 
nerant;  referri  non  poterant.         vebiqve  remittvnt  deest  cunicui- 
que*.   et  meminit  antiquae  consuetudinis:  nam  ante  etiam  in  civitati- 
bus  sepeliebantur;  quod  postea  Duellio  consule  senatus  prohibuit  et 
lege  cavit;  ne  quis  in  urbe  sepeliretur:  unde  imperatores  et  virgines 


3  Statius]  Theb.  IV  528  ||  12  bustum  dicitur  .  .  .  ustrinum]  cf.  Fest.  Paul. 
s.  v.  bustum 


3  deae]  quae  dea  est  JR  dea  est  H  \\  speluncis  AS  scopolis  II  speculis 
Statii  libri  ||  lumus  H  ||  4  quem  BHMF:  quos  AS  ||  petat  e  HM:  pietate  B 
petat  a  ASF\\  5  cogis  BH\\  7  et  uno  igne  cremabantur  F  \\  8  aeno]  Homerus 
sv  r<p  i()  (170)  ad  patrocli  pyram  sv  8'  sri^si  .  .  .  dvo  dsiQOTo^ijaag  add.  D  || 
9  post]  per  ASF\  inducias  libri  ||  10  belli  om.  F  ||  11  ad  flammam  s.  v.  id  est 
rogum  T  ||  12  s.  v.  201  bustum  est  quod  mortuo  soluitur  ossaque  eius  ibi  usta 
sunt.  alii  dicunt  .  .  .  sed  ustrinum  T  ||  in  quo  .  .  .  sunt  sepulta  KircJimannus 
de  fun.  Bom.  III  1:  id  quo  mortuos  conbusta  e  ossa  quae  eius  sibi  iusta  sunt 
sepulta  F  id  quo  mortuus  conbustus  *  ossaque  eius  ibi  usta,  sunt  sepulta  Com- 
melinus  id  quo  mortui  combusta  ossa  sunt  sepulta  Lucius  id  quo  mortui  com- 
busta  erant  ossa,  quod  eius  ibi  ossa  usta  sint  sepulta  Heinsius  ||  13  nisi  huma- 
tus  ibi  fuerit  T  \\  14  ibi  Haniel:  ubi  F,  om.  T  ||  astrinum  F  ||  15  s.  v.  202  illud 
scilicet  quod  in  promptu  est  ut  ea  pars  . . .  esset  T  ||  pater]  patet  Daniel.  mihi 
interpretis  nomen  latere  videtur.  fortasse  Hater.  id  est- Haterianus ,  in  archetypo 
fuit.  cf.  schol.  Ver.  ad  X  397.  possis  et  de  Aspri  nomine  cogitare.  ||  prumptu  F 
promtu  G  ||  17  anTOY  drreeceai  A  airo  toy  aatgcbat  B  aao  toy  aatecbat  H 
ano  toy  anTecBai1  M  ||  ad  nec  minvs  (v .  203)  similifcer  T,  etiam  D  ||  20  a  longin- 
quo  AS\\  22  ciuitates  H  ciuitate  M\\  23  duellio  BH:  a  duellio  AS  duellino  M 
a  diulio  F.  cf.  Mommsenus  C.  I.  L.  I  p.  39  adnot.  ||  24  lege  cavit  ASF:  le- 
gauit  BHM  \\  unde  et  imperatores  AS 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  33 


500  SERVIl 

Vestae  _quia  legibus  non  tenentur;  in  civitate  habent  sepulchra. 
denique  etiam  nocentes  virgines  Vestae;  quia  legibus  non  tenentur, 
licet  vivae,  tamen  intra  urbem  in  campo  scelerato  obruebantur. 
208.  nec  honore  ideo  *nec  honore9,  quia  cnec  numero',  quod 
5  in  numero  et  ordine  honos  spectatur:  nam  aliud  verbum  pendet  ex 
altero.  alii  *nec'  pro  *sine9  accipiunt.  tvng  pro  Hum%  id  est  post- 
quam  cremare  coeperunt 

210.  tertia  lvx  mos  enim  erat  tertia  die  ossa  crematorum  legi. 

211.  maerentes  hoc  et  ad  Latinos  et  ad  Troianos  potest  referri. 
10  sane  *maerere9  est  cum  silentio  dolere,  *flere9  ubertim  lacrimas  demittere, 

*plorare9  cum  voce  flere,  *plangere9  cum  aliquibus  dictis  miserabilibus 
pectus  et  faciem  tundere,  Hugere9  etiam  cum  habitus  mutatione. 
altvm  oinerem  quia  dixerat  <(204>  *innumeras  struxere  pyras9.  con- 
fvsa  rvebant  ossa  focis  aut  quia  dixit  simul  multos  crematos: 
15  aut  si  ad  honoratoruni  cadavera  referas;  ut  supra  <(197)>  diximus, 
cconfusa?  propter  simul  animalia  concremata.  *ruebant9  autem  de 
cineribus  eruebant.  adnotandum  sane  quod  *focos9  dixerit  pyras,  cum 
focus  ara  sit  deorum  penatium.  an  quod  focum  dicat  ubicumque  ignis 
est  et  fovetur:  unde  et  Varro  focum  dici  vult.. 

20  212.     TEPIDOQVE    ONERABANT    AGGEKE   TERRAE    hypallage;    hoc 

est  cossa  tepida'. 

213.  praedivitis  more  Graeco  epitheton  incongruum  loco  posuit. 

214.  longe  pars  maxima  lvctvs   valde:    et  hoc   est  melius; 
quam  quod  legatur  cet  longi'. 

25  215.    Hic  matres  quia   scit   ad  aliquid  haec  nomina  pertinere; 

non  addidit  cdefiebant  filios  aut  maritos  aut  fratres*.       gara  pectora 


10  sane  maerere  .  .  .  inutatione]  exscr.  Isid.  diif.  verb.  227  ||  16  rvebant 
eruebant]  cf.  ISTon.  p.  380,  8  M.  ||  18  an  quod  .  .  .  vult]  cf.  Isid.  or.  XX  10,  1 
et  diff.  verb.  307 


1  quia  legibus  .  .  .  virgines  Vestae  om.  B  \\  5  onus  F  honus  G  \\  verbum 
om.  AS  \\  ex  alio  AS  \\  ad  nec  n.  n.  h.  s.  v.  aliud  pendet  ex  altero.  quidam 
nec  pro  sine  accipiunt  T  \\  6  ad  tvnc  s.  v.  pro  .  .  .  coeperunt  T  \\  8  ad  v.  210 
mos  erat  .  .  .  legi.  hoc  tangit  nunc  T  ||  9  ad  v.  211  hoc  et  ad  latinos  .  .  .  mu- 
tatione.  altum  cinerem  .  .  .  pyras.  notandum  hoc  loco  quod  focos  .  .  .  uarro 
focum  dictum  putat  (sic)  T  \\  10  sane]  et  T  ||  dolore  F  \\  flere]  ferre  Gr  ||  uber- 
tim  om.G  \\  11  miserabilis  F  \\  12  faciem  et  pectus  tundere  T  pecus  aut  faciem 
condere  F  pectus  aut  f.  tondere  Daniel  \\  lugere  etiam  om.  T  ||  13  dixerat  T: 
dixerit  F  \\  14  simul  om.  F  ||  16  autem  om.  BHM  ||  17  cinibus  H\\  adnotan- 
tum  F  ||  focus  F  \\  cum  . . .  ubicumque]  cum  focus  sit  deorum  tantum  penatium 
nisi  forte  focum  dicat  ubicumque  T  ||  19  fouebar  F  ||  20  schol.  ad  v.  212  om.  F  \\ 
22  incongruum  loco  H:  incongruum  (congruum  AS)  huic  loco  ASM  incon- 
gruo  loco  B F  ||  23  longo  AS  longi  F  ||  et  om.  F  ||  24  quam  quod]  quamquam 
AS,  quod  om.  F  \  25  ad  aliqua  ea  nomina  pertinere  F  ||  26  addit  B  \  deflebant] 
et  efflebant  M  ||  ad  cara  s.  s.  v.  fratres  desiderantia  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  208—230.  501 

id  est  [caros]  fratres  desiderantium,  ut  <(I  646>  cari  stat  cura  pa~ 
rentis:  et  est  periphrasis. 

218.  ipsvm  armis  bene  repetitum  Hpsum\  ivbent  volunt,  ex- 
poscunt. 

220.  ingravat  maiorem  invidiam  concitat,  id  est  graviora  facit  5 
et  onerat.         vocari  provocari. 

221.  testatvr  testificatur  etiam  legatorum  fidem;  qui  cum  eo 
fuerunt.         solvm  et  hic  bene  repetitum  *solum\ 

222.  simvl  contra  variis  scilicet  ut  illi  paci  faverent,  dlii  Turno. 

223.  obvmbrat    subaudis    cTurnum?:    tuetur,    defendit.     et  est  10 
translatio  ab  arboribus  facta,   quia  nomm  nobilium  tamquam  umbra 
est  pro  aliis.    hoc  autem  dicit:  amor  reginae  ad  favorem  popularem 
plurimum  proderat  Turno. 

224.  meritis  svstentat  fama  tropaeis  vel  quia  multos  occi- 
derat;  ut  etiam  ipse  dicturus  est:  vel  secundum  illud  <XH  22)>  sunt  15 
oppida  multa  capta  manu. 

226.  ecce  svper  insuper;  hoc  est  ad  cumulationem  malorum. 
maesti   hoc   sermone  eos  nihil  egisse  significat.         magna  dio- 

medis  ab  vrbe  legitur   et  cmagnf .     et  tanto  asperius  videtur,  quod, 
cum  *magnus*  sit  ^Diomedes',  non  audet  adversus  Aenean  pugnare.        20 

227.  niiiil  omnibvs  agtvm  breviter  et  laborem  et  studium  compre- 
hendit. 

228.  nil  dona  nec  avrvm  ordinem  legationis  exsequitur  di- 
cens;  inaniter  perfecta  esse  omnia;  quae  possent  efficaces  legati  per- 
ficere  auro;  precibus;  promissione.  25 

230.  pacem  troiano  ab  rege  petendvm  sicut  etiam  supra 
<(X  628)>  diximus;  cum  per  gerundi  modum  aliquid  dicimus;  per 
accusativum  elocutionem  formemus  necesse  est,  ut  cpetendum  mihi 
est  equum?:  Lucretius  <(I  111)>  aeternas  quoniam  poenas  in 
morte  tiniendum,   item  Sallustius  castra  sine  vulnere  introi-  30 


30  Sallustius]  hist.  IV  45  D.;  3  Kr. 


1  caros  seclusi  \\  desideratum  Daniel  desiderarunt  Commelinus  ||  stat]  eon- 
stat  F  ||  5  conficit  F  ||  ad  ingravat  s„  v.  grauiora  facit  T  ||  id  est]  ideo  G  \\ 
6  onerauit  F  honerauit  G  ||  ad  solvmqve  v.  s.  v.  turnum  in  bella  T  ||  8  repe- 
titum  soluto  F,  corr.  Daniel  ||  9  ad  mvlta  simvl  c.  v.  s.  v.  ut  alii  scilicet  faue- 
rent  turno  alii  paci  T  ||  ad  dictis  s.  v.  illorum  scilicet  qui  aderant  pro  turno  T  || 
10  ad  obvmbbat  s.  v.  tuetur  et  est  translatio  ab  arboribus.  nomen  enim  nobi- 
lium  quasi  umbra  est  pro  aliis  T  \\  et  est  om.  F  ||  12  dicit  om.  F  \\  14  vel  quia 
.  .  .  capta  multa  manu  Jiab.  T  ||  17  hoc  est  insuper  hoc  est  ad  e.  q.  s.  F  \\ 
19  tanto  asperius  .  .  .  pugnare  hab.  T  ||  21  breviter  .  .  .  comprehendit  hab.  T  \\ 
25  auro  precibus  promissione  om.  HMF  {add.  m)  ||  27  gerendi  AS  \\  28  firme- 
mus  B  H  ||  ut  .  .  .  equum  om.  HM  ||  29  aeternas  .  .  .  Sallustius  om.  H  \\  30  item 
om.  F 

33* 


502  SERVII 

tum:  nam  ccastra'  aceusativus  pluralis  est;  qui  multis  errorem  facit, 
ut  videatur  esse  noniinativus,  quia  neutra  triptota  sunt  et  similis 
est  nominativus  accusativo. 

231.  rex  ipse  latinvs   qui  aut   consolari   debuit,   aut  defen- 
5  dendae  reipublicae  aliud  inire  consilium. 

232.  FATALEM   AENEAN   MANIFESTO   NVMINE   FEKRI   modo    *fata- 

lem9  perniciosum  omnibus  Aenean;  vel  exitio  futurum  omnibus.  cma- 
nifesto  numine'  autem,  id  est  manifesto  deorum  iudicio;  ad  Italiam 
venisse;  numinum  ira  testatur;  quam  cognoscimus  tantorum  caede 
10  sociorum.  et  est  ordo:  fatalem  Aenean  ferri  manifesto  numine  ad- 
monet  ira  deum. 

235.  alta  intra  limina  cogit  quaeritur  cur  ad  privatam  do- 
mum  convocetur  senatus;  qui  non  nisi  ad  publica  et  augurato  con- 
dita  loca  convenire  consuevit.     sed  scimus  domum  Latini  augurato 

15  conditam  et  eandem  tam  templum  fuisse;  quam  curiam:  namque  in 
superioribus  legimus  <VII  170>  tectum  augustum;  id  est  augurio 
conditum,  item  paulo  post  <173)>  hinc  sceptra  accipere  et  pri- 
mos  attollere  fasces  regibus  omen  erat;  hoc  illis  curia 
templum.     merito   ergo  ad  domum  regis;  quasi  ad  locum  gentibus 

20  publicum;  convoeatur  senatus:  nam  ait  in  septimo  <^192)>  tali  intus 
templo  divum  patriaque  Latinus  sede  sedens.  idcirco  etiam 
in  Palatii  atrio;  quod  augurato  conditum  est;  apud  maiores  consule- 
batur  senatus:  ubi  etiam  aries  immolabatur;  quod;  ut  in  septimo 
<(175)>  diximus,  Vergilius  ad  Latini  transtulit  domum.    multi  dicunt 

25  perite  Vergilium  nec  templi  nec  curiae  hoc  loco  fecisse  commemo- 
rationem,  sed  tantum  dixisse  ctecta  regia?;  ut  ostenderet,  consilium 
quod  initur;  non  esse  complendum;  quia  nec  rite  est  inchoatum: 
ea  enim  quae  dicit  Latinus;  effectu  carebunt. 

236.  olli   cillf    secundum  Ennium.     et  intellegendum  %a%a  xh 
30  (5im7tcc>{L8vov7  Tumum  quogue  venisse,  qui  in  superiore  libro  a  Iunone 

subtraetus  pugnae  Ardeam  pervenerat       flvvnt  festinanter  incedunt. 

238.    et  peimvs  sceptris  primus  inter   sceptriferos.     namque 

apud    maiores    omnes    duces    cum   sceptris    ingrediebantur    curiam; 

4  aut  om.  F  ||  consulari  F  ||  aut]  et  E  et  aut  H  \\  defendendae  rei  p.  M: 
defendere  ip.  AS  defendere  B  defende  rei  p.  HF  aut  defendere  reni  publi- 
cam  aut  aliud  inire  consilium  Lion  ||  7  ad  fatalem  s.  v>  perniciosum  et  exitio 
futurum  omnibus  T  ||  9  iram  B  \\  agnoscimus  H  ||  10  falem  F  ||  nomine  F  ||  ad 
ante  ora  e.  (v.  233)  ante  faciem  prospicientium  scilicet  admonent  T  \\  13  con- 
dita  .  .  .  augurato  om.  B  ||  14  consaeuerit  A8  consuerit  M  ||  20  nam  ait 
.  .  .  consulebatur  senatus  om.  B  ||  22  atrio]  traio  H  \\  ditum  (de  conditum)  est 
.  .  .  Cumarum  adlabitur  oris  (v.  239)  om.  H  ||  26  dixisse  intra  tecta  AS  ||  27  rite] 
rectum  F  ||  est  om.  AS  ||  28  ea  enim]  et  ea  F  \\  29  ad  v.  236  hic  intellegitur 
cata  to  siopumenon  etiam  turnum  uenisse  qui  in  superioribus  a  iunone  .  .  . 
peruenerat  T  ||  31  schol.  ad  plvvnt  om.  F  ||  rvvnt  AS 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  231—243.  503 

postea  coeperunt  tantum  ex  eonsulibus  sceptra  gestare,  et  signum 
erat  eos  consutes  fuisse.  aut  quia  et  alii  eiusdem  partis  reges  erant, 
ut  Turnus.  sic  Agamemnon  dux  (fuii)  totius  exercitus,  diversae  civi- 
tates  proprios  reges  habuerunt. 

239.  aetola  ex  vebe  remissos  quam  condiderunt  hi  qui  de  5 
Aetolia  venerunt,  Graeciae  provincia;  unde  Diomedes  habuit  socios 
de  tribus  eius  civitatibus,  quas  habet  Aetolia,  Pleurona;  01enon;  Ca- 
lydona.  sic  ergo  dixit  "Aetola  ex  urbe';  ut  <VI  2>  et  tandem 
Euboicis  Cumarum  adlabitur  oris.  ideo  autem  Diomedem  Aeto- 
lum  dicit,  quia  pater  eius  Tydeus  Aetolus  fuit,  qni  ad  Argos  fugit,  quo-  10 
niam  fratrem  pairis  sui  occiderat. 

240.  et  responsa  reposcit  mire  ait  creposcit?:  ante  enim  rex 
solet  a  legatis  universa  cognoscere  et  sic  eos  praesente  populo  iterum 
omnia  iubere  narrare.  unde  est  ordine  cvncta  svo:  nam  nihil 
licet  praetermittere:  unde  et  superflua  narrare  consuerunt.  15 

243.  vidimvs  o  cives  diomedem  rhetorice  protinus  a  re  coepit; 
neque  enim  opus  erat  principio  aliquo  legationem  referenti  et  hic  figura 
est  Jiysteroproteron:  natura  enim  hoc  fuit  prius  dicendum  "atque  iter 
emensi  casus  superavimus  omnis'  et  tunc  *vidimus  JDiomedem  Argivaque 
castra\  sed  habet  consuetudo  ut  qui  tdle  aliquid  nuntiant,  protinus  ad-  20 
moneant,  ut  puta  %idi  illum,  erat  illic,  faciebat  illud':  ideo  adiecit  *ille 
urbem  Argyripam  patriae  cognomine  gentis"  et  reliqua.  illud  etiam 
ordine  congruo  subiunxit  ad  perliciendum  animum  priusquam  quicquam 
diceret  'munera  praeferimus' .  inde  ordine  'nomen  patriamque  docemus, 
qui  bellum  intulerinf,  hoc  est  qui,  unde,  contra  quos,  qua  causa.  deinde  25 
ponitur  oratio  Diomedis,  cuius  sunt  partes  duae:  una,  qua  se  excusat; 
alia,  qua  etiam  illis  suadet  ut  bellum  deponant:  nam  hoc  in  fine  ora- 


2  consules  fuisse  AS:  consulares  fuisse  BMF  consulares  esse  JDaniel. 
cf.  de  hoc  scholio  Mommsenus  Boem.  Staatsr.  P  p.  341  adnot.  6  ||  partes  F  || 
3  sicut  Masvicius  \\  fuit  addidi  ||  civitates  Masvicius:  ciuitatis  F  \\  4  regis  F  I 
habuerint  F,  correxi  \\  6  uenerant  M  \\  diomedis  AS  \\  sotios  et  de  tribus  Jf 
7  oleon  M  oleum  F  \\  calcedonia  B  ||  9  adlabimur  AS  (|  ad  v.  239  diomedem 
ideo  dicit  aetolum  quoniam  pater  .  .  .  occiderat  T  ||  diomeden  F  ||  10  aeolus  T  || 
14  iubere]  uiuere  F  (|  narrari  M  ||  15  licet  om.  HF  \\  praetermittunt  F  ||  nar- 
rari  M  \\  consuerat  R  consueuerunt  F  ||  16  diomede  AS  \\  rhetoriee  primo  a  re 
coepit  neque  enim  principio  opus  fuerat  legationem  referenti.  et  est  hic  ystero- 
proteron.  natura  enim  hoc  prius  dicendum  fuerat  . .  .  sicut  ad  singula  inuenies 
dictum  hab.  T  ||  rethoricae  (rethorice  G)  protinus  are  cepit  F  rhetorica  pro- 
tinus  arte  coepit  Daniel  ||  17  aliquid  G  ||  18  atque  iterum  casus  F  \\  21  ut  puta 
vidi  T:  ut  putauit  F  ||  addidit  T  \\  22  argiripam  F  agriripam  G  \\  et  reliqua 
om.  F  ||  23  ordines  G  ||  congruo  om.  F  ||  subiuncxit  G  ||  perliciendum  T:  per- 
licendum  G  proliciendum  F  ||  priusquam  quicquam  diceret  om.  T  ||  24  inde  con- 
grue  T  ||  unde  F  \\  25  intulerat  F  ||  hoc  est  om.  F  ||  quia  causa  F  \\  26  ponitur 
om.  F  ||  partes  sunt  duae  T  ||  una  quasi  F  quasi  una  G  ||  27  alia  qua]  aliaque  F 
altera  qua  T  ||  illi  et  deponat  T  ||  finem  G 


504  SERVII 

tionis  Venulus  addit  *et  responsa  simul  quae  sint,  rex  optime  regum, 
audisti\  excusatio  JDiomedis  duplex  est:  fortes  sunt  Troiani  et  felices. 
fortes  breviter  ostendit  per  intermissionem  *mitto  ea  quae9  et  reliqua: 
frigidus  enim  locus  erat,  si  virtutem  eorum  timere  diceret  quos  vicit. 
5  Secundus  locus  multa  continet:  tam  felices  esse,  ut  de  omnibus  vindi- 
carentur,  et  singula  de  singulis  mire  augendo  exsequitur.  novissimo 
loco  de  se  dixit,  ne  ei  obiceretur:  quid  te  ista  movent,  si  tu  nihil  passus 
es?  et  auxit  quod  amisit,  et  socios  adiecit  cum  exclamatione  *haec  adeo 
ex  illo  mihi  iam  speranda  fuerunt  tempore9.    ideo  se  contra  Veneris 

10  filium  excusat  pugnare;  nam  sequitur  *ne  vero,  ne  me  ad  tales  impel- 
lite  pugnas\  supererat  ut  pacem  suaderet;  ait  enim  *munera  quae  pa- 
triis  ad  me  portastis  ab  orii  et  cetera.  inde  laudem  Aeneae  ita  ad- 
didit?  ut  suam  laudem  servaret:  ibi  enim  ubi  se  excusat,  non  hoc  ait, 
quia  fortis  est  non  adero,  sed  illud  *quicumque  Iliacos  ferro  violavimus 

15  agros%  quasi  hoc  fatum  fuerit  omnium;  hic  tibi  suadet  pacem,  aperte 
dicit,  pares  mihi  non  estis,  et  ait  *experto  credite,  quantus  in  clipeum 
adsurgat,  quo  turbine  torqueat  hastam\  id  est  ego  fatum  timeo,  vos 
virtutem  timere  debetis.  nam  quod  adiecit  *si  duo  praeterea  talis  Idaea 
tulissef,  non  fuit  contentus  illum  Hectori  comparare,  nisi  adiunxisset 

20  *hic  pietate  prior:  coeant  in  foedera  dextrae9,  id  est  quia  pius  est,  bonus 
amicus  erit.  statim  conclusit,  sicut  ad  singula  invinies  dictum.  quod 
autem  ait  *vidimus,  o  cives,  Diomedem9,  quasi  res  magna  ei  contigerit, 
qui  talem  virum  viderit.  sane  aut  cDiomedem?  legendum,  ut  sit  La- 
tinus   accusativus:   et   admittitur  ecthlipsis,  ut  <T  3>  multum  ille 


23  aut  Diomedem  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  V  17,  19 


1  addit  dicens  T  ||  simul  et  reliqua  G}  quae  .  .  .  audisti  omittens  [|  2  audi- 
sti]  et  cetera  add.  T  \\  item  excusatio  diomedis  duplex  inducitur  T  |[  sunt  inquit 
troiani  T  \\  3  per  intermissionem]  dicendo  T  [|  4  frigidus  .  .  .  vicit]  turpe  enim 
erat  dicere  eorum  uirtutem  timere  quos  uicerat  T  ||  uirtute  G  ||  an  timere  se  ?  || 
5  tam]  scilicet  ita  T  ||  ut  de  T:  unde  F  ||  7  dicit  T  ||  ne]  tamquam  T  ||  nihil 
tu  T  ||  8  omisit  T  j|  socios  om.  T  \\  adiacit  F  ||  9  lnihi]  et  reliqua  add.  G, 
iam  .  .  .  tempore  omittens  ||  se  post  excusat  Tiab.  T.  excusat  fort.  pro  ex- 
cusans  negat  posuit  interpres:  quamquam  suspicari  possis  ideo  c.  V.  f.  recusat 
pugnare  ||  11  ut]  et  G  ||  ait  enim]  dicit  ergo  T  ||  numera  F  ||  quae  et  reliqua  G, 
patriis  .  .  .  oris  omiitens  ||  12  et  cetera  om.  F  ||  laudem  addit  aeneae  ita  T  \\ 
13  laudem  om.  T  \\  seruet  T  \\  ubi  enim  se  excusat  T  ||  ait]  aut  F  ||  14  non  adero 
scripsi:  non  adeo  F,  om.  T,  non  audeo  coni.  JBurmannus.  ||  illud  om.  T  ||  15  fue- 
rit  T:  fuit  F  \\  omnium  om.  T  \\  perte  G  ||  aperte  .  .  .  ait]  aperte  sibi  diceret 
pares  esse  nisi  adiunxisset  T  ||  16  ait]  ut  G  \\  17  adsurgat  om.  F  j|  id  est]  ueluti 
diceret  T  ||  18  ad  ea  tulisset  F  adtulisset  G  \\  19  non  fuit  .  .  .  nisi  acliunxisset] 
i.  e.  non  putavit  Hectore  comparato  satis  laudatum  esse  Aenean,  nisi  adiunxisset  || 
hector  F  \\  20  hic]  hoc  G  \\  hoc  est  T  \\  qua  F  \\  plus  F  T,  corr.  Baniel  \\  21  fort. 
et  satis  multa  conclusit  ||  22  ad  vidimvs  o  c.  d.  s.  v.  sic  dicit  quasi  res  magna 
ei  contigerit  .  .  .  uiderit,  ad  argivaqve  c.  s.  v.  quia  milites  argiuos  Imbuit  qui 
eum  secuti  sunt  T  \\  res]  rex  G  \\  23  sane  hic  JDaniel  ||  24  et]  om.  BH,  aut  F  \\ 
eclypsis  AS   eclipsis  BF  etclipsis  HM,  correxi 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  244-246.  505 

et  terris  iactatus  et  alto:  aut  si  Graecum  aceusativuui  facere 
voluerinms,  cDioinede?  legamus;  ut  possit  fieri  synalipha;  sicut  <(IX 
388)>  Euryale  infelix;  qua  te  regione  reliqui?  si  autem  cDio- 
meden5  dixerimus;  nec  Latinum  est;  nec  Graecum;  nec  versus  ratio 
consistit:  numquam  enim  ecthlipsis  fit  per'cn'  litteram.  tamen  me-  5 
lius  est  ut  cDiomede'  legamus;  ut  sit  Graecus  accusativus.  nomina 
enim  Graeca  in  *rjg9  exeuntia;  quae  genetivum  in  *sog9  mittunt  per 
plenam  elocutionem;  cum  eundem  casum  per  synaeresin  in  *ovg9 
miserint,  accusativum  in  *rf  mittant  necesse  est;  ideo  quia  cum  na- 
turam  suam  servant,  accusativum  in  vocalem  mittunt;  non  in  con-  10 
sonantem;  et  debet  synaeresis  plenitudinis  servare  rationem:  ut  ecce 
^fto^drjg  plena  declinatio  est  rov  ^dio^r]8sog  t<p  Aio\jLr\8si  tbv  Aio- 
{irjdsu,  per  syuaeresin  autem  facit  tov  zfioprjdovg  t(p  zlco^irjdsi  tbv 
/iio\ir]8r\.  ergo  hic  accusativus  ideo  in  *rf  exit;  non  in  V;  quia 
cum  integrum  est  hoc  nomen;  in  *sog9  exit  et  crescit  eius  genetivus:  15 
si  enim  isosyllabus  sit  nominativo;  accusativum  in  V  mittit  nec 
habet  V  in  genetivo;  ut  Oovxvdidrjg,  tov  (dovnvdidov,  tbv  Sovkv- 
didrjv:  nam  4co{irjdrjg  ideo  in  genetivo  V  habet;  quia  et  cum  in- 
tegrum  est  et  zft,o[irjdsog  facit;  habet  V  consonantem. 

244.  casvs  s.  omnes  itineris  scilicet.    et  bene  vilitatem  singu-  20 
larum  rerum  generalitate  vitavit;  ne  diceret  flumina,  latrones  et  cetera. 
mire  autem  multa  congesta,  ne  possit  de  legatorum  desidia  queri. 

245.  contigimvsqve  manvm  hene,  guasi  divinam:  sic  <(243)>  *vidi- 
mus7  o  cives,  Diomedem9.  qva  concidit  ilia  tellvs  i[i(pcctix(5g 
dixit  pro  curbs  Ilia?:  nam  terra  non  concidit;  sed  civitas;  Ilium.        25 

246.  akgyeipam  Diomedes  fuit  de  civitate  quae  Argos  Hippion 

dicitur;  de  qua  Homerus  "Aqysog  iitito^otoio^  Horatius  aptum  dicet 

# 

27  Homerus]  11.  II  287  ||  Horatius]  carm.  I  7,  9 


1  iactatur  F  ||  2  legatus  H  legatur  M  ||  ut]  et  -4.^  ||  3  diomedem  F  ||  4  la- 
tinus  AS  ||  ratio  om.  HM  ||  5  constitit  AS  ||  ecthlipsis  F  eclypsis  ASM  ecli- 
psis  BH  ||  6legatur  HM  ||  7  rjg\  graeca  qiiae  in  hoc  scholio  inveniuntur  in  libris 
moneo  latinis  litteris  scripta  esse.  librariorum  errores  omnes  in  hunc  commen- 
tarium  transcribere  inutile  visum  est.  [  9  miserunt  H  ||  10  suam  om.  M\  11  et 
iam  debet  F  ||  ut  ecce  .  .  .  facit  om.  B  ||  12  plena  declinatio  est]  plena  elocu- 
tionem  H  ||  13  per  synaeresin  seruare  facit  F  ||  14  v\  en  AS  \\  15  cum]  om.  B, 
non  H  ||  16  sit]  om.  BH}  sit  in  F  ||  nominatiuus  AS  ||  v\  en  AS\Yl  in  gene- 
tiuum  F  ||  %ov  ®ov%vdidov\  thoYCYdidoY  A  twy  tuchididu  B  totu  chididu  H 
totuehydidu  M  huc  udiditon  F  ||  18  a\  es  B  us  F  ||  habet]  et  habet  M  \\ 
20  uilitate  AS  utilitatem  F  ||  21  generalitatem  AS  generalitas  F  ||  23  ad 
manvm  s.  v.  scilicet  diuinam  T  ||  fort.  bene  fcontigimus'  ||  24  diomeden  G  ||  em- 
phaticos  A  enfaticos  reliqui  ||  25  terra  non  concidit  M:  terrena  (terra  as)  non 
cecidit  AS  terra  noncidit  BH  terrena  non  concidit  F  ||  26  AnaYRippAM  ASM 
argirippam  BH  aroiripam  F  ||  argosippon  AS  argeripion  B  argorippion  H 
argosippion  MF  ||  27  de  qua]  quia  AS  ||  aproic  ittttobotoio  AS  Argos  yppo- 
botyo  B  argos  ipsobotyo  H  argos  ippobotyo  M  argos  ippobotio  F  ||  dicit  B  F 
dic  A 


506  SERVII 

equis  Argos.  hic  in  Apulia  condidit  civitatem,  quam  patriae  suae 
nomine  appellavit  et  Argos  Hippion  dixit:  quod  nomen  postea  ve- 
tustate  corruptum  est;  et  factum  est  ut  civitas  Argyrippa  diceretur: 
quod  rursus  corruptum  Arpos  fecit.    sane  Diomedes  multas  condidisse 

5  per  Apuliam  dicitur  civitates,  ut  Venusiam,  quam  in  satisfactionem 
Veneris,  quod  eius  ira  sedes  patrias  invenire  non  poterat,  condidit,  quae 
Aphrodisias  dicta  est.  item  Ganusium  Cynegeticon,  quod  in  eo  loco 
venari  solitus  erat:  nam  et  Garganum  a  Phrygiae  monte  Gargara  vo- 
cavit.    et  Beneventum  et  Venafrum  ab  eo  condita  esse  dicuntur. 

10  247.  gakgani  condebat  iapygis  arvis  Iapygia  pars  est  Apuliae, 

in  qua  est  mons  Garganus,  inminens  Sipontinae  civitati7  qui  per  Cala- 
"briam  usque  in  Adriaticum  tenditur  pelagus:  Lucanus  <V  380> 
Apulus  Adriacas  exit  Garganus  in  undas.  cGargani'  autem 
cIapygis'   figura    est   pro    cGargani   lapygii'.     et   haec    est  Iapygia 

15  Apuliae,  a  qua  et  lapyx  ventus  est  nominatus?  ad  quam  Iapyx  de- 
latus,  unde  sic  nominatus  est:  nam  Iapydia  Venetiae  regio  est;  ab 
oppido  dicta,  unde  est  tunc  sciat  aerias  Alpes  et  Norica  si 
quis  castella  in  tumulis  et  Iapydis  arva  Timavi.  sed  inGar- 
gani  summitate  duo  sepulchra  esse  dicuntur  fratrum  duorum,  quorum 

20  cum  maior  virginem  quandam  (sibi)  despondisset  et  eam  minor  frater 
conaretur  auferre,  armis  inter  se  decertati  sunt  ibique  ad  memoriam, 
invicem  se  occidentes,  sepulti:  quae  res  admirationem  habet  illam,  qua 
si  qui  duo  inter  ipsam  silvam  agentes  iter,  uno  impetu  vel  eodem  mo- 
mento  saxa  adversum  sepulchra  iecerint,  vi  nescio  qua  saxa  ipsa  sepa- 

25  rata  ad  sepulchra  singula  decidunt. 


17  tunc]  georg.  IH  474 


1  argos  equis  AS  \\  2  et  om.  F  ||  argosippon  ASBMH  argosippion  F  || 
3  agrippa  BH  argiripa  F  ||  5  i  satisfactionem  F  ||  7  aphrodisias  F:  astro- 
disias  G  Afrodisia  Daniel  ||  -  item  .  .  .  Cynegeticon]  ne  canussii  cine  zetic  G  \\ 
cynezeticon  F,  corr.  Daniel  ||  8  solitos  F  ||  frigia  F  strigia  G ,  corr.  Daniel  || 
9  Venafrum  CommeUnus:  beneafru  F  beneafur  G  Beneafrum  Daniel  ||  ad  victor 
(y.  247)  uel  ex  troia  uel  uoti  compos  T  ||  victor  distingue  B  et  Vossianus  Bur- 
manni  ||  10  garganii  HMF  ||  akvis  om.  A  |(  11  mons]  apuliae  memores  B  apu- 
lia  mens  H  ||  Garganus  om.  H  ||  inmineris  F  ||  12  in  om.  A  S  (add.  a)  (|  adriacum 
B  |(  13  exiit  F  ||  garganus  S  gargarii  H  gargania  F  ||  14  pro  garganii  iapygis 
AS  pro  gargani  igypi  M  pro  garganii  autem  iapigii  F  ||  15  apulia  AS  ||  a 
qua  et  om.  AS  \\  iapys  F  \\  16  an  nominata  ||  apiadia  F  iapidia  reliqui  ||  18  ia- 
pigis  B  (I  ad  v.  247  in  gargani  summitate  .  .  .  singula  decidunt  T  ||  19  sepul- 
ehre  F  sepulcra  T  ||  dicuntur  esse  duorum  fratrum  T  ||  20  maior  T:  nor  F  || 
quondam  F  ||  sibi  addidi  \\  dispondisset  F  desponsasset  T  \\  et  hanc  ei  cona- 
retur  minor  auferre  T  \\  fratres  F  \\  21  decertati  sunt  F  (cf.  Neue  Formenl  II2 
p.  277):  decertantes  T  decertarunt  Masvicius  ||  22  se  occidentes  inuicem  sepulti 
sunt  T\\  illum  F  illa  T  \\  qua  si  Daniel:  quosi  F  ut  si  T\  23  siluamipsam 
T  ||  iter  om.  F  ||  24  sepulcra  T  \\  iacerint  F  ||  ui  nescio  T:  umescio  F 


COMM.  m  VERG.  AEN.  XI  247—257.  507 

249.  mvnera  praeferimvs  ut  illa  ante  orationem  auxilium  im- 
petrent. 

'250.  qvi  bellvm  intvlerint  quasi  nominatis  Troianis,  quos  vicerat, 
pronior  futurus  esset  ad  ferendum  auxilium. 

251.  placido  sic  reddidit  ore  ut  solet,  habitum  futurae  orationis  5 
ostendit. 

252.  o  fortvnatae  gentes  qui  habitatis  regna  Saturnia,  id 
est  o  viri  semper  pace  gaudentes!   nam  leginius  <(VIII  324)>  aurea 
quae    perhibent,    illo    sub   rege   fuere    saeeula;    sic  placida 
populos   in   pace   regebat.     et   bene  hoc  laudat,  quod  eis   per-  10 
suadere  desiderat. 

253.  antiqvi  avsonii  quia;  qui  primi  Italiam  tenuerunt;  Auso- 
nes  dicti  sunt.  qvietos  quibus  est  amor  pacis  a  maioribus  tra- 
ditus  propter  regnum  Saturni. 

254.  ignota  lacesseke  bella  scilicet  Troianorum,  non  omnia  15 
generaliter  bella:  nam  legimus  <(VII  184>  captivi  pendent  cur- 
rus   curvaeque  secures:   aut  Hgnota'  quae  ignoraverint ,  quasi  non 
suscepturi,  si  scissent.         svadet  autem  Vobis'  subaudis:  nam  cvos? 

a  superioribus  non  potest  subaudiri;  quia  non  cte';  sed  ctibi  suadeo' 
dicimus.         l  20 

255.  violavimvs  quasi  sacros:  nam  violare  de  religionibus 
dicimus.  et  ingenti  arte  agit,  ne  aut  victoriam  suam  sileat;  aut 
non  procedendo  contra  eos  quos  vicit;  confiteatur  ignaviam7  dicens 
non  esse  contra  eos  pugnandum;  quos  vincere  perniciosissimum  est. 

256.  mitto  ea  oratorie,  ut  etiam  sine  illis,  quae  memoraturus  est,  25 
quae  omittit  graviora  videantur. 

257.  qvos  simois  peemat  ille  viros  id  est  toto  orbe  celebris: 
et  *prematf  quasi  hostes:  alibi  <T  100)>   ubitot  Simois  correpta 
sub   undis  scuta  virum  galeasque  et  fortia  corpora  volvit. 
alii  *quos'  pro  ^quantos1  accipiunt,  ut  sit  pronomen  pro  nomine.    Hlle*  30 
autem  mire  exsecratur. 


1  ad  mvneka  p.  s.  v.  ut  illa  scilicet  ante  orationem  anxilium  praestarent  T 
3  quasi  . .  .  auxilium  hdb.  T  ||  5  ad  placido  s.  r.  o.  s.  v.  habitum  .  .  .  ostendit  T 
7  habitatis  om.  II  \\  8  aureaque  BHF  ||  12  quia  om.  BH  \\  13  amor  pacis  om.  B 
17  ad  iaNOTA  l.  b.  quasi  quae  ignorauerint  non  suscepturi  T  ||  aut  ignota  .  .  . 
si  scissent  huc  transposuit  Daniel  j|   18  autem]  om.  AS,  aut  F  ||  nam  vos  .  .  . 
dicimus  M:   nam  non   potest  dici  suadeo  te  sed  tibi  AS   nam  uos  a  superio- 
ribus  non  potest   dici  B    nam  uos   a  superioribus  non  potest  H    nam  uos   a 
superioribus   pendet  aut  ignota  .  .  .  suscepturis  scissent  (sic)  F  ||    20  dicimus 
suadeo  M  ||  21  de  (om.  H)  religionibus  (relegionibus  F)  dicimus  HF:  de  reli- 
giosis  (religionis  S)  dicimus  rebus  AS   de  religiosis   dicimus  B    de  relionibus 
dicimus  rebus  M\\  22  agit]  ait  B   dicit  HM\\  24  perniciosum  AS\\  25  s.  v.  256 
oratorie  dicit  ut  etiam  illis  quae  memoraturus  est  grauiora  uideantur  quae  omi- 
serat  T  ||  memoratus  F  \\  27  celeris  H  celebres  F  \\  28  ad  pkemat  s.  v.  quasi 
bostes  T  ||  29  undas  HM  \\  30  ad  ille  s.  v.  ille  dicendo  mire  execratur  T 


508  SERVII 

258.  SCELERVM     POENAS    EXPENDIMVS     OMNES     id     est     luimus 

omnes  poenas,   quae   sunt  statutae  sceleribus.     alii  csceleris  omnis' 
legunt:  nam  comnes'  non  potest  ad  Graecos  referri,  quia  non  omnes 
pertulere  supplicia.    sed  si  *omnes%  mire,  ne  putes  forte  factum.    et 
5  adiuvandum  pronuntiatione.^ 

259.  vel  priamo  miseeanda  manvs  etiam  Priarno,  ut  car- 
mina  vel  caelo  possunt  deducere  lunam.  est  autem  Pacuvii 
qui  ait  si  Priamus  adesset,  et  ipse  eius  commiseresceret: 
id  est  ut  calamitas  eorum  qui  vicerunt,  gravior  crederetur  miserantibus 

10  victis.  SGIT  triste  minervae  sidvs  fabula  hoc  habet:  propter 
Cassandrae  stuprum  Graecis  iratam  Minervam;  vel  quod  ei  victores 
per  superbiam  sacrificare  noluerunt:  unde  eos  redeuntes  gravissima 
tempestate  fatigatos  per  diversa  dispersit:  Horatius  cum  Pallas 
usto   vertit  iram   ab  Ilio.     re   vera  autem  constat  Graecos  tem- 

15  pestate  laborasse  aequinoctio  vernali,  quando  manubiae  Minervales, 
id  est  fulmina,  tempestates  gravissimas  commovent.  unde  perite 
dicendo  ^sidus'  utrumque  complexus  est:  nam  sidus  et  tempestatem 
significat  et  re  vera  sidus.  haec  autem  numina  quae  inter  sidera 
non  videmus,  licet  sua  signa  propria  non  habeant,  cum  aliis  potestate 

20  sunt  permixta.  ut  ophiuchus  ipse  est  Aesculapius,  gemini  Apollinis 
et  Herculis  esse  dicuntur,  sic  Minervae  aries  esse  dinoscitur. 

260.  vltorqve  capherevs  t6  ccvto  est,  id  ist  cautes  Euboi- 
cae:  nam  Euboea  insula  est  in  qua  mons  Caphereus;  circa  quem 
Graeci  periere  naufragio.     cultor?   autem  ideo  dixit,   quia  Nauplius; 

25  Palamedis  pater;  dolens  filium  suum  factione  interemptum;  ut  in 
secundo  <[81^>  memoravimus;  cum  videret  Graecos  tempestate  labo- 
rare;  montem  Caphereum  ascendit  et  elata  facula  signum  dedit 
vicini  portus;  qua  re  decepti  sunt  Graeci  et  inter  asperrimos  sco- 
pulos  naufragium  pertulerunt. 


6  etiam  Priamo]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  III  2,  9;  Hec.  I  1,  8  ||  carmina] 
Imc.  VIII  69  ||  7  Pacuvii]  ex  inc.  fab.  XXVIII  Ribb.  p.  129  ed.  II  ||  10  fabula 
hoc  habet  .  .  .  dinoscitur]  exscr.  mythogr.  I  181  et  III  10,  6  ||  13  Horatius] 
epod.  X  13  ||  23  Euboea  insula  est  .  .  .  pertulerunt]  exscr.  mythogr.  I  144;  II 
201;  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Ach.  I  93 


2  sceleris  omnis]  sceleribus  omnes  JR  sceleris  omnes  H  \\  4  factum  Gom- 
inus:  fructum  F  ||  7  pacunii  H  \\  8  conmiserescet  H  conmiseresceret  M  || 
10  schol.  ad  scit  t.  m.  s.  et  ad  v.  260  om.  F  \\  11  iratam  esse  mineruam  B  || 
uictores  saperbia  H  uictores  superbia  mythographi  \\  15  manibiae  H  \\  16  unde 
et  perite  E  ||  19  habent  ASHM  ||  20  sunt  om.ASRM  ||  22  ad  evboicae  c.  s.  v. 
iidem  necessario  et  rebus  et  locis  adhibet  T  \\  to  auto  AHM  tu  auto  S  \\  est] 
esin  B  e  in  JET||  23  mons]  mons  est  BM  \\  26  cum  videret  .  .  .  adulteri  mani- 
bus  interiit  (v.  268)  desunt  in  Hamburgensi  cuius  margines  tanti  ambitus  scho- 
lia  non  capiebant  \\  cum  videret]  eos  uidere  B  ||  27  cafareum  B  \\  28  et]  et  eos 
ASy  om.  M  ||  29  pertulere  naufragia  AS 


COMM,  IN  VERG.  AEN.  XI  258-262.  509 

262.  atrides  protei  menelavs  Agameninon  et  Menelaus  uno 
quidem  fataliter  fuerant  supplicio  destinati.  namque  Atreus  et 
Thyestes  fratres  fuerunt  in  se  invicem  saevi,  adeo  ut  Thyestes  cum 
Aerope;  fratris  uxore;  concumberet:  quod  dolens  Atreus  liberos  ei 
epulandos  adposuit.  sed  cum  Thyestes  post  cognitum  facinus  requi-  5 
reret  ultionem,  ei  Apollo  respondit;  posse  alio  scelere  illius  facinoris 
vindicem  nasci,  scilicet  si  cum  Pelopia;  jilia  sua;  concumberet.  quo 
facto  natus  est  Aegisthus,  fatalis  in  Atrei  geminam  subolem.  sed 
Iuppiter  Menelai  fata  miseratus  est  propter  Helenae  iugale  consor- 
tium;  et  eum  per  diversa  errare  maluit;  quam  Aegisthi  manibus  10 
interire.  hic  errans  ad  Aegyptum  usque  pervenit;  ubi  Proteus;  deus 
marinus,  regnaverat,  cui  aliquando  rapta  a  Theseo  Helena  dicitur 
commendata:  unde  quidam  dicunt  quod  ad  eam  petendam  Menelaus 
ad  Aegyptum  profectus  sit  post  bella  Troiana.  sunt  qui  volunt  nec 
raptam  esse  a  Paride  Helenam,  sed  aliam  causam  belli  fuisse  Troiani;  15 
illam  scilicet;  quod  Herculem,  quaerentem  Hylam;  suscipere  nolue- 
runt.  qui  autem  volunt  eam  raptam  a  Paride;  hoc  dicunt,  quod 
recepta  a  Proteo  per  Theseum  ad  Menelaum  transitum  fecerit  et 
sic  eam  Paris  rapuerit:  secundum  quod;  ut  supra  diximus;  Menelaus 
ad  Aegyptum  Iovis  voluntate  pervenit;  scilicet  ne  ab  Aegisfcho  posset  20 
interimi.  quod  autem  ait  Trotei  columnas'  ratione  non  vacat:  nam 
columnas  Herculis  legimus  et  in  Ponto  et  in  Hispania.  hunc  autem 
Proteum  fortissimum  et  invictissimum  constat  fuisse.  novimus  autem 
quod  omnes  fortes  Hercules  dicebantur:  unde  videtur  hoc  adfectasse 
Vergilius;  ut  pro  finibus  cProtei  columnas*  diceret;  quas  habuit  25 
Hercules;  ut  ostenderet  eum  etiam  Herculem  clictum.  advsqve 
COLVmnas  protei  usque  ad  fines  Aegypti,  hoc  est  usque  ad  Pharon; 
ante  insulam;  nunc  partem  Alexandriae:  Lucanus  (X.  509)>  nunc 
claustrum  pelagi  cepit  Pharon:  insula  quondam  in  medio 
stetit  illa  mari  sub  tempore  vatis  Proteos,  at  nunc  Pel-  30 
laeis  est  proxima  muris.  Trotef  autem  Latinus  est  genetivus, 
constrictus  per  synaeresin.  cadusque?  autem  sic  est  dictum  quem- 
admodum  <(VII289)>  Siculo  prospexit  abusque  Pachyno:  nam 

2  fuerunt  AS  \\  3  fuerunt  et  in  se  B  ||  in  se]  ense  F  \\  cum  maeropa  AS 
cum  merope  BM  cum  europe  F  ||  4  liberos  eius  ei  M  \\  7  ui  inuicem  nasci  AS 
uim  ulcisci  M,  in  quo  supra  alio  .  .  .  ulcisci  man.  rec.  haec  scr.  alium  sceleris 
illius  uindicem  nasci  ||  9  facta  F  ||  11  hie]  is  ergo  menelaus  F  ||  protheus,  ut  et 
infra,  ASBM  ||  14  post  om.  B  ||  quidam  uolunt  raptam  esse  F  ||  16  ylam  BF 
yliam  M  \\  18  per]  apro  B  ||  20  peruenerit  AS  \\  ne  ab  aegypto  potuisset  inte- 
rim  F  [|  possit  AS  ||  22  calumnias  herculis  F  ||  23  inuictum  F  ||  constat  om.BM  || 
24  hoc  om.  F  ||  25  uergilius  F  ||  ut  om.  AS  (add.  a)  ||  26  herculis  F  ||  29  plau- 
strum  A  laustrum  F  ||  coepit  AMF  coepti  B  ||  30  proteus  F  ||  peleis  AM 
palleis  B  pellacis  F  ||  32  constrictus  om.  AS  ||  33  Pachyno]  protei  F  \\  nam  cum 
praepositioni  numquam  cohaereat  praepositio  AS 


0  SERVII 

cum  praepositio  praepositioni  numquam  coliaereat;  cabusque'  et  *ad- 
usque'  licenter  admissum  est. 

263.  exvlat  proprie:  nam  exulare  dicuntur  qui  extra  solum 
eunt.    sane  sciendum  quia  quo  tempore  Menelaus  iit  ad  Aegypturu, 

5  perdidit  Canobum  gubernatorem;  a  qiio  vicina  civitas  nomen  accepit; 
quae  hodieque  mutata  littera  Canopos  nominatur.  vidit  mire  ad- 
didit,  ut  <(III  431^>  quam  semel  informem  vasto  vidisse  sub 
antro  Scyllam.  cyclopas  Graecae  declinationis  accusativus  est. 
unde  Graecum  habebit  accentum:  nam  latine  ccyclopes'  dieeret;  sed 
10  sic  versus  stare  non  poterat. 

264.  eegna  neoptolemi  refekam  subaudis  ceversa';  quod  ex 
posterioribus  intellegitur.  Pyrrbo  autem  quid  contigerit  manifestum 
est:  nam;  ut  in  tertio  legimus;  cum  vellet  ducere  Hermionen;  Oresti 
ante  desponsatam;  ab  eo  est  inter  aras  Apollinis  interemptus:  unde 

15  est  <(III331>  scelerum  furiis  agitatus  Orestes  excipit  incau- 
tum    patriasque    obtruncat   ad    aras.  versosqve    penates 

idomenei  Idomeneus  rex  Cretensium  fuit:  qui  cum  tempestate  labo- 
raret;  vovit  se  sacrificaturum  Neptuno  de  ea  re  quae  ei  primum 
occurrisset.    casu  ei  primus  filius  occurrit:  quem  cum;  ut  alii  dicunt; 

20  immolasset;  ut  alii;  immolare  vellet;  ob  crudelitatem  regno  a  civibus 
pulsus  est:  unde  est  <(III  121^>  fama  volat  pulsum  regnis  ces- 
sisse'  paternis  Idomenea  ducem.  alii  dicunt  quod  abscedens 
cuidam  suum  commendaverat  regnum;  qui  per  eius  absentiam  occu- 
pavit   imperium    et   reversum    pepulit.     ergo    cversos    penates'    aut 

25  eversos  et  funditus  dirutos  accipiendum:  aut  certe  in  aliena  iura 
conversos. 

265.  libycone  habitantes  litore  locros  ut  etiam  in  tertio 
<399)>  diximus,  Locri;  socii  Aiacis  Oilei;  fuerunt  Epizephyrii  etOzolae; 
sed  lii  tempestate  divisi   sunt   adeo;   ut  Epizephyrii   tenerent  Brut- 


3  exulare  .  .  .  eunt]  exscr.  Isid.  or.  X  84  ||  17  Idomeneus  e.  q.  s.]  cf.  Serv. 
ad  Aen.  III  121 


1  cohaeret  BM\\S  exvlis  B  \\  4  eunt]  sunt  AS  ||  quia  om.  F  ||  iit]  om.  AS, 
ut  jP||  6  hodie  F  \\  canobs  F  \\  7  vidisse]  llidisse  F  \\  9  inde  F  \\  dicimus  AS, 
sed  omittentes  ||  12  superioribus  A  (posterioribus  a)  \\  13  ermionen  B  hermio- 
nem  ASF  ermionem  M.  Menelai  et  Helenae  filiam  add.  Fabricius  ||  14  despon- 
satam  Mas:  depositam  AS  dispositam  B  disponsam  F  \\  in  aras  AS  (inter 
aras  a)  ||  18  uoluit  F  ||  primo  M  ||  19  occurrisset]  si  reuersus  fuisset  sed  add. 
Fabricius  ||  casu  ei  cum  primus  filius  occurrisset  BM  \\  primum  F  ||  quem]  mox 
Iovi  add.  Lion  ||  ut  om.  AS  \\  20  immolari  F  \\  uoluisset  MF  ||  23  cuidam] 
iauidam  F  ||  commendauerit  B  ||  24  et  reuersum  populi  tergo  F  \\  25  accipien- 
dum  est  B  j|  iura  om.  B  ||  28  epizephirii  Am  epizefiri  BF  epizeferii  M  ||  ozoloi 
AS  ozolei  B  ozoli  M  ozolo  F  ||  29  hi]  in  AS  ||  adeo]  ab  eo  adeo  B  ||  brit- 
tios  ASBM   obryttios  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  263-268.  511 

tios;  de  quibus  ait  in  tertio  <399>  hic  et  Narycii  posuerunt 
moenia  Locri;  Ozolae  vero  deferrentur  Pentapolim,  de  quibus  nunc 
queritur  dicens  ^Libycone  habitantes  litore  Locros5?  quamvis  qui- 
dam  dicant,  etiam  in  ipsis  JBruttiis  litus  Libycum  dici.  alii  Jios  circa 
Syrtes  posttisse  sedes:  alii  in  Lihya  insulas  quasdam  inhaerentes  occu-  5 
passe,  eosque  initio  Mesammones,  postea  corrupte  Nasamones  appellatos: 
alii  amissa  in  Syrtibus  classe,  per  mediterranea  arietis  fortuito  ductu 
iter  facientes  ad  Ammonem  pervenisse  et  oppidum  fAucela  inter  Na~ 
samones  condidisse:  alii  Africae  insulam  tenuisse,  quae  nunc  Gercina 
dicitur.     et  pronuntiandum,  ut  longinquitas  doceatur  exilii.  10 

268.  devicta  asia  svbsedit  advlter  quidam  *suV  pro  *postf 
accipiunt,  ut  sit  pro  *post  possedif.  legitur  et  cdevietam  Asiam*: 
quod  si  est,  ita  intellegimus  ut  csubsedit?  sit  dolo  possedit  —  Lucanus 
(V  226)>  subsidere  regnum  Chalcidos  Euboicae  magna  spe 
rapte  pardbas:  unde  et  subsessores  dicuntur;  qui  in  insidiis  tauros  15 
interiniunt,  et  hostium  dolos  subsessas  vocamus  —  ut  sit  sensus: 
ab  Agamemnone  devictam  Asiam  adulter  Aegisthus  insidiis  et  fac- 
tione  possedit.  melius  tamen  est  ut  cdevicta  Asia'  legamus;  secun- 
dum  quod  ^subsedit'  erit  remansit;  ut  <T  498>  extremus  galea- 
que  ima  subsedit  Acestes;  ut  sit  sensus:  Asia  propter  adulterium  20 
pertulit  bella;  quae  remanente  adultero  finita  esse  nihil  profuit;  ut 
cum  indignatione  sit  dictum;  dum  primum  vindicatur  adulterium; 
aliud  rursus  emersit.  sane  Glytemestram  Orestes  filius  postea  in  vin- 
dictam  patris  necavit.  quidam  dicunt  Glytemestram  non  manu  filii, 
sed  iudicum  sententia  peremptam.  alii  hunc  Orestem  filium  Menelai  25 
et  Helenae  tradunt;  quidam  inventam  fingeniam  aboetiam  uxorem  ei 
volunt  fuisse. 

267.    prima   intra  limina   in   ipso  limine  imperii,   id  est  in 

1  hic  et  inaricii  M  hic  azia  F  ||  2  ozoloi  A8  ozolei  M  zoloi  F  ozoli  M  || 
deferrentur  BM:  tenuerunt  AS  delati  F  ||  pentapolin  A8  ||  3  quaeritur  AS 
querit  B  ||  4  brutiis  F  britus  G  ||  hos]  hoc  F  oc  G  ||  5  sirtes  F  ||  quas  G  || 
inhaerens  F,  corr.  Daniel  ||  6  Mesammones  ego  (cf.  Plin.  nat.  hist.  V  33  *JSfasa- 
mones  quos  antea  Mesammones  Grai  appellavere  ab  argumento  loci,  medios  inter 
harenas  sitos'):  nisammones  F  nifDammones  G  ||  nasammones  F  ||  7  ammissam 
F  ||  classem  G  ||  mediterrena  F,  correxi  ||  ductu  Masvicius:  docunt  F  ducunt  G 
dicunt  Daniel  ||  8  iter  om.  G  ||  Aurela  Daniel.  Augyla  vel  Augila  vel  Augilam 
coni.  Burmannus.  fort.  Yzalin  (cf.  Serv.  ad  Aen.  III 399)  aut  Tauchira  (cf.  Herod. 

gini 

I?  171  Flin.  nat.  hist  V  32)  ||  9  aricae  G  ||  10  longinquitatis  F  lonqtatis  G, 
corr.  Daniel  ||  11  devictam  asiam  F  \\  13  ut  et  sit  om.  F  ||  possedit]  psedit  F  \ 
14  subsedere  F  \\  calchidos  ASMF  calchides  B  ||  15  in  om.  A8M\  turos  F  \ 
17  ab  om.  F  ||  19  subsedit]  contigerit  B  ||  21  protulit  F  ||  adulterio  M  \\  nil 
ASM  non  F  ||  22  dum]  non  F  ||  23  clymestram  F  ||  24  clymestram  F  \\  25  sen- 
tena  F  ||  perempta  F  \\  26  abetiam  G.  Iphigeniam  abortiam  Daniel  Iphigeniam 
abortiam  Daniel  Iphigeniam  abortivam  Masvicius.  mihi  in  mentem  venit  in- 
ventam  Iphigeniam  ab  eo  etiam  uxorem  e.  q.  s.  \\  28  inter  M 


512  SERVII 

litore;  quia  secunduni  Homerum  Clyteinestra  Agameninoni  oceurrit 
ad  litus  et  illic  eum  susceptum  cum  adultero  inter  epulas  interemit: 
quod  et  Iuvenalis  tangit  dicens  <TIII  216^>  quippe  ille  deis 
auctoribus  ultor  patris  erat  caesi  media  inter  pocula.  alii 
5  autem  dicunt  [Clytemestram  dolore  pellicatus,  quod  conperisset  Cassan- 
dram  a  marito  electam^\  quod  in  ipso  regressu;  id  est  prima  die  qua 
domus  suae  limen  ingressus  est;  [blande  suscepisse,  cumque  ille  diis 
penatibus  se  'sacrificare  velle  dixisset,]  consilio  Aegisthi  ab  uxore 
vestem  accepit  clauso  capite  [et  manicis,']  qua  inplicatus  adulteri 
10  manibus  interiit. 

269.  invidisse  DEOS  Stheneli  filius  Cyllarabus  Aegialiam;  Dio- 
medis  uxorem;  cognovit  adulterio:  quo  comperto  Dioinedes  reverti 
noluit  et  in  Apuliae  partibus  sibi  condidit  sedes.  quod  Veneris  dolo 
dicitur  esse  perfectum;   quam   in  bello  Troiano  vulneraverat:    unde 

15  ait  cinvidisse  deos*. 

270.  pvlchram  calydona  viderem  unam  de  supra  dictis  civi- 
tatibus;  quibus  imperavit. 

271.  nvnc  etiam  HORRIBILI  visv  p.  s.  hoc  loco  nullus  dubitat 
fabulae   huius   ordinem   a   Vergilio   esse   conversum:  nam  Diomedis 

20  socios  constat  in  aves  esse  conversos  post  ducis  sui  interitum;  quem 
extinctum  inpatienter  dolebant.  hae  aves  hodieque  Latine  Diome- 
deae  vocantur;  Graeci  eas  SQaSiovg  dicunt.  habitant  autem  in  in- 
sula  quae  est  haud  longe  a  Calabria;  in  conspectu  Tarentinae  civi- 
tatis.    quinetiam  de  his  avibus  dicitur  quod  Graecis  navibus  laetae 

25  occurrant;  alienas  vehementer  fugiant;  memores  et  originis  suae  et 


19  nam  Diomedis   e.  q.  s.]    exscr.   mythogr.  I  143.    cf.  Plin.  nat.   hist.   X 
§  126  sq.;  August.  de  civ.  dei  XVIII  16  et  18;  Isid.  or.  XI  4,  2  et  XII  7,  29 


2  submisso  -  adultero  Stephanus  ||  adulterio  M  ||  interernit]  interimit  M.  (Od. 
XI  409)  dlXd  jtxofc  Afytc&og  .  .  .  fiovv  snl  cpccTVT/  add.  D  ||  3  deis]  de  his  AS 
dihis  B  ||  4  ultor  om.  M  ||  6  ingressu  Fabricius  \\  7  suscepisset  Daniel  ||  9  adul= 
teri  in  manibus  M  ||  10  interutus  F.  ceterum  quae  huic  scholio  in  Floriacensi 
addita  sunt  secludenda  esse  significavi?  quia  orationi  Servianae  nullo  modo  ~<ad- 
commodari  possunt.  ||  11  cyllarabus  ASB:  cillarabus  M,  om.  H.F ,  Cometes 
Masvicius.  cf.  ad  VIII  9  ||  aegei  aliam  A  egi  aliam  H M  aegialam  F  \\  16  una 
BMF  ||  17  in  quibus  regnauit  B  ||  quibus  om.  H  ||  imperabat  F  \\  19  uergilio  F  || 
21  hae]  hinc  B  hanc  H  ||  latina  H  ||  22  eas  om.  F  \\  erodios  Serviani  libri 
,hero*dius  F  ||  dicunt]  cuius  generis  auem  auspicio  dixit  homerus  diomedi  et 
ulixi  speculatoribus  apparuisse  (II.  X  274)  xoigi  ds  ds&ov  r\%sv  iowdcov  syyvg 
odoco  IJaXldg  'A$r\vcdy\  add.  D  ||  in  insula  BHF:  insulam  febram  siue  electri- 
dem  AS  insulam  electridem  siue  febram  M  et  myihographus.  Febra  insula  hoc 
uno  loco  commemoratur.  Plinius  nat.  hist,  III  151  alteram  Diomediam  insulam 
^Teutriaw?  a  quibusdam  appellatam  esse  narrat,  §  152  Flectridas  insulas  com- 
memorat  ||  23  quae]  tot  annos  add.  F  ||  aut  F  ||  24  laete  F  ||  25  alienas]  roma 
(roma  B)  uenientibus  latinas  ASB  romanas  latinas  H  romanas  id  est  lati- 
nas  M  romanas  et  latinas  F.  cum  mythographus  ex  his  nihil  nisi  latinas  habeat, 
Roma  uenientibus  vel  Romanas  ut  interpretationis  causa  adscriptum  abiecL  sed 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  269—280.  513 

quod  Dioinedes  ab  Illyriis  interemptus  est.  portenta  S.  re  vera 
etrini  portentusn  est  homines  in  aves  esse  eonversos. 

272.    et   socn   AMISSI    legunt  non  nulli   et  cadmissis   pennis'; 
sed  melius  est  camissi\ 

274.  laceimosis  vocibvs    dolentes  vel  suam  mutationem;  vel  5 
regis  interitum:  namque  hoc  tangit  latenter. 

275.  speranda    pro    ctimenda';    ut   <IV  419>    liunc    ego    si 
potui  tantum  sperare  dolorem. 

276.  caelestia  CORPORA  Martis  et  Veneris;  quae  numina  vul- 
neravit  in  bello.  10 

277.  veneris  violavi  vvlnere  dextram  artificiose  agit: 
nam  sciens  ea  quae  dicuntur  in  fine?  animis  inhaerere,  suos  casus 
ultimos  memorat.  perite  etiam  Venerem  tantum  vulrieratam  a  se 
esse  dicit;  Martis  supprimens  nomen?  quod  ei  poterat  esse  glorio- 
sius:  ut  videatur  omnia  quae  pertulit,  odio  Veneris  pertulisse;  contra  15 
cuius  filium  nunc  vocatur  ad  pugnain;  ut  negans  etiam  nunc  paria 
formidare  videatur.  cdextram?  autem  secundum  Homerum  dicit;  qui 
ait  iiti  xccqtcg). 

278.  tales  inpellite  pvgnas  quarum  est  periculosa  victoria. 

279.  NEC  MIHI  CVM  TEVCRIS  VLLVM  POST  ERVTA  BELLVM  PER-  20 

GAMA  ne  ei  obiciatur  illa  coniuratio  quam  apud  Aulidem  Graeci 
inierunt;  dicit  in  Troiae  excidio  sacramentum  coniurationis  esse  con- 
pletum;  namque  in  Troiam;  non  in  Troianos  coniuraverant  Graeci: 
huc  enim  spectat  quod  dicit;  nullum  se  cum  Troianis  habere  bellum 
post  dirutam  Troiam.  25 

280.  NEC  vetervm  memini  laetorve  malorvm  nec  meminisse 
volo  victoriarum  mearum  quarum  nullus  oblivisci  consuevit;  nec 
laetor  Troianorum  malorum  pro  *Troianis  malis'  quae  nobis  bel- 
lantibus  pertulerunt:  non  enim  potest  de  suis  malis  dicere;  cum  et 
mala  sua  nullus  obliviscatur;  et  ea  ipse  paulo  ante  memoraverit.  30 
claetor?  autem  cmalorum?  figura  Graeca  est;  sicut  Horatius  agre- 
stium  regnavit  populorum  pro  cagrestibus  popuhV. 


17  sec.  Homerum]  II.  V  883  ||  31  Horatius]  carm.  III  30,  11 


ne  latinas  quidem  verum  est  nam  propter  memoriam  Diomedis  ab  Illyriis  inter- 
empti  non  apte  dicuntur  aves  illae  latinas  naves  fugere.  itaque  alienas  scripsi. 
cf.  PUn.  et  Isidorus.  ||  1  illoriis  RJBL  illiricis  M  ||  2  enim  om.  AS  \\  3  pinnis 
BM  ||  4  sed  om.  ASB  \\  admissi  B  ||  5  vocibvs]  vlvls  B  ||  8  dolorem]  et  est 
axipoAoriA  add.  AS  et  est  aeyroloya  add.  M  ||  12  nam]  nunc  H  \\  13  memo- 
rasse  F  \\  14  numen  F  ||  gloriosus  B  ||  16  nunc]  nunc  cum  B  nuncu  H  ||  17  ui- 
deatur  formidare  F  \\  dicit]  om.  AS,  dixit  F  ||  18  €tti  KdPiTuu  A  em  kaptiui  B 
erri  KAPncn  H  in  .n.  KdPTiui  M  eniKauo  F  ||  22  excidium  AS\\  23  Troiam  non 
in  om.  BH\\  24  secum  nullum  AS  \\  28  malis]  dicere  add.  B.  quae  nobis  .  .  . 
de  suis  malis  om.  H  \\  29  non  enim]  nihil  F  ||  30  memorarit  F 


514  SERVII 

281,  MVNERA    QVAE    PATRIIS    AD    ME    PORTASTIS    AB    ORIS    hinc 

iam  suasio  est  et  consiliuni;  nam  finita  est  auxiliorum  negatio:  unde 
et  paulo  post  Venulus  ita  dividit  dicens  <294)>  cet  responsa  simul 
quae  sint7  rex  optime,  regis  audisti  et  quae  sit  magno  sententia 
5  bello',  scilicet  audisti  et  quemadmodum  negarit  auxilia,  et  quod 
nobis  dederit  de  pace  consilium. 

282.  STETIMVS    TELA    ASPERA    CONTRA    CONTVLIMVSQVE    MANVS 

id  est  et  comminus,  et  e  longinquo  inter  nos  bella  tractavimus. 
284.    qvantvs   in  clipevm  adsvrgat  aut   *quantus'  est  quo- 

10  tiens  in  hostem  pergens  erigit  scutum:  aut  pugnandi  exsecutus  est 
genus.  qui  enim  scripserunt  de  arte  militari  dicunt  summum  genus 
esse  dimicandij  quotiens  calcato  umbone  adversarii  se  in  hostilem 
clipeum  erigit  miles  et  ita  contra  stantis  vulnerat  terga.  vel  *quantus 
adsurgaf,  [vel]  quanto  sit  maior. 

15  285.    si  dvo  praeterea  hoc  est  alios  duos. 

287.  dardanvs  pro  cDardanius  populus5.  et  posuit  principale 
pro  derivatio:  sic  Homerus  tbv  d'  soctavs  <daQdavog  avr\Q  lvgeret 
morem  lugendi  quidam  dieunt  Aegyptios  invenisse:  eos  enim  primos 
Liberum,  quem  Osirim  appellant7  a  fratre  Typhone  per  insidias  inter- 

20  emptum  atra  veste  luxisse :  inde  ceteris  gentibus  traditum  ut  post  inter- 
itum  proximorum  suorum  veste  mutata  lugerent,  ita  tamen,  ut  intra 
annum  finiretur  luctus. 

288.  cessatvm  est  tardaturn  est:  et  mire  quia  non  habet  quos 
inputet  Troianis  triumphos,  vult  eis  excidii  tarditatem  pro  victoria 

25  cedere. 

290.  haesit  retardaia  est.  vestigia  rettvlit  retro  acta  est 
et  repulsa;  ut  <1I  169>  ac  retro  sublapsa  referri. 

292.    Hic  pietate  prior  id  in  Aenea  plus  laudat  quod  Latinis, 
sicut  suadet,  pacem  petituris  est  utile,   ut  eum  se  credant  posse  fa- 
30  cilius  exorare.     cprior?  autem  praestantior,  melior. 


17  Homerus]  II.  II  701 


2  iam  om.  M  \\  4  sunt  BF  ||  5  et  quemadmodum  ASM:  ufc  quemadmodum 
B  ut  H  et  quod  F  (|  8  e  om.  A  S  |J  9  quantus  est  secludenda  videntur  ||  1 0  malim 
erigat  ||  11  qui  autem  AS  \\  13  miles]  milites  H  bellum  F  ||  contra  instantis  F. 
vereor  ut  Servius  haec  quae  ab  artis  militaris  scriptoribus  petita  esse  dicit,  ipse 
intellexerit.  ||  quantos  adsurgit  F,  corr.  Masvicius  ||  14  vel  seclusi  ||  quanto  sit 
Masvicius:  quanti  sit  F  quantis  sit  Baniel  ||  16  darnius  AS  ||  populus  om.  F  || 
17  deriuato  H  diriuatiuo  reliqui  ||  sic  om.  AS  ||  d9  om.  libri  ||  schol.  ad  lvgeeet 
Jiab.  T  ||  18  tradunt  T  ||  eos  enim  primos  enim  liberum  JF7  ||  19  osyrim  T  ||  a 
om.  T  ||  interemptus  F  perempto  T  ||  20  atra  ueste  indutos  dicunt  luxisse  T  || 
21  ueste  uitata  F\  lugerent  JDaniel:  lugeret  F  unusquisque  lugeret  T  ||  26  ad 
haesit  s.  v.  retardata  est  T  ||  haesit  tarda  est  edidit  Stephanus  h.  tardata  est 
Baniel.  om.  hoc  schol.  F  ||  retvlit  A  M—  et  retro  AS  ||  27  ut]  aut  F  ||  28  id  in  aenea 
F:  id  aenea  H  id  in  aenean  M  ideo  aenean  ASB  ||  29  petiturus  ASB  (corr.  s) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  281-305.  515 

293.    qva  datvk  qua  potest?  quaciimque  ratione  permittitur. 
296.    per  ora  tvrbata  pro  cper  ora  turbatorum*. 

298.  clavso  gvrgite  saxoruni  obiectione  praecluso. 

299.  fremvnt  ripae  antiqui  aquae  sonitus  ^fremitus'  dicebant: 
JEnnius  ratibusque  fremebat  imber  Neptuni.  5 

301.  peaefatvs  divos  more  antiquo :  nam  maiores  nullam 
orationem  nisi  invocatis  numinibus  inchoabant,  sicut  sunt  omnes 
orationes  Catonis  et  Gracchi;  nam  generale  caput  in  omnibus  legi- 
mus.  unde  Cicero  per  inrisionem  ait  si  quid  ex  vetere  aliqua 
oratione   cIovem  ego  optimum  maximum',  10 

302.  ANTE   EQVIDEM    SVMMA   DE    EE    STATVISSE    LATINI    latenter 

arguit  Turnum,  quod  sibi  non  obtemperaverit,  ut  foedus  fieret,  in 
septimo  scilicet  ubi  dixit  <(596>  te,  Turne,  nefas,  te  triste  ma- 
nebit   supplicium:    nam   modo  hoc  tempus   revolvit.  vellem 

STATVISSE   olim   est  quod  volui  his  malis  terminum  dare.     cvellem?  15 
autem   cstatuisse5   sic    dixit  ut  cvellem  fecisse':    et   est  conpendiosa 
eloeutio,  cum  querimur  non  esse  factum  quod  fieri  debuit. 

303.  non  tempore  TALi  adiuvandum  pronuntiatione:    id  est  post 
tanta  quae  pertulimus  mala.    et  oportune  deliberandi  quidem  de  foac  re 
existimat  intervdllum  esse,  hostili  exercitu  inminente7  et  per  hoc  magis  20 
suadet,  dum  tam  infestos  probatj  ut  sibi  nec  pacem  petere  permittatur. 

305.  bellvm  inpoetvnvm  concepit  gravem  iracundiam,  et  sic 
in  haec  verba  prorupit.  cinportunum?  autem  est  ubi  nullum  refu- 
gium  est,  quod  caret  portu;  id  est  quiete,  ubi  nullus  portus  est. 
nam  hoc  quodammodo  dicit;  in  naufragium  fertur  ista  contentio;  25 
quia  supra  audierat  periculum  esse  etiam  superare  Troianos.  et 
enarrat  cur  * inportunum' ,  dicens  *cum  gente  deorum  invictisque  viris 


5  Ennius]  ann.,  v.  489  Vahl.  ||  9  Cicero]  divin.  in  Caec.  XIII  43.  cf.  Pseudo- 
Ascon.  p.  116,  7  Or.  ||  23  inportunum  autem  .  .  .  portus  est]  cf.  Isid.  or.  X  136 
et  XIV  8,  39 


1  permittitur]  sicut  supra  (I  18)  csiqua  fata  sinant'  add.  D  ||  2  pro  per 
oratorum  JR  ||  pro  pe  ora  F  ||  3  praeclauso  ASM  \\  4  ad  fremvnt  k.  s.  v.  antiqui 
aequae  (sic)  sonitum  fremitum  uocabant  T  ||  antiquae  F  ||  6  nam]  n  (i.  e.  nori)  A  || 
7  nisi  M F:  si  H  sine  ASB  \\  inuocatiuis  M  ||  8  cantonis  S  catatonis  H  ca- 
tones  F  ||  gracchi  BHM:  greci  ASF  ||  9  quis  F  \\  sex  jH"J|  10  maximum]  et 
Demosthenes  in  oratione  contra  Aeschinem  tzqcotov  {iev,  o3  avdQsg  'A&rjvciLoi, 
rolg  freoig  ev%o{ioci  nuci  ntd  7ta6cag  add.  D  ||  12  arguunt  F  ||  abtemsperauerit  F  \\ 
13  scilicet  et  ubi  BH  \\  14  reuoluunt  F  ||  15  volui]  uellem  B  ||  18  ad  v.  303  hoc 
adiuuanduni  est  pronuntiatione  id  est  post  tanta  quae  pertulimus  mala  T  || 
20  existimet  F  ||  22  concepit  BHF:  coepit  AS,  om.  M  ||  grandem  AS  ||  24 
quieto  F  ]|  portus  est]  sicut  contra  opportunum  cui  commoditas  et  occasio  obnenit 
ut  portus  add.  D  ||  25  nam  hoc  dicit  in  naufragium  quodammodo  fertur  AS  \\ 
illa  F  ||   26  quia]  quasi  M\\  27  enarat  Q  \  gente]  igne  F 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  34 


516  SERVII 

gerimus\         gives  EKcpcivri^tg.  cvm   gente   deorvm    qui   a   diis 

originem  ducunt. 

306.    invictisqve  vieis  gerimvs  atqui  supra  legimus  <IX  596> 

bis   capti  Phryges.     sed*  invictos  ideo   dieit,   quia   sequetur  *nee 
5  victi  possunt  absistere  ferro9.     'possunt'  auteni  *absistere'  mire  ait; 

ac  si  diceret:  etiam  si  velint,  eos  a  bellis  discedere  natura  non  pa- 

titur.     Ennius   qui   vincit  non  est  victor,    nisi  victus  fatetur. 

Varro  et  ceteri  invictos  dicunt  Troianos,  quia  per  insidias  oppressi  sunt: 

illos  enim  ^vinci'  adfirmant  qui  se  dedunt  hostibus. 
10  308.    adscitis  evocatis;  adiunctis.     ergo  et  gradatim  accedit  ad 

desperationem,  quae  cogit  pacem  esse  poscendam.  aetolvm  in  armis 

fa  patri  usque  adde  id  Diomedis  mentionem  intulit. 

309.    ponite  deponite.       spes  sibi  qvisqve  subaudis  esit*.  et  late 

patet  ista  sententia,  vel  quod  alienis  egere  auxiliis  non  oporteat,  vel 
15  quod  meminisse  singuli  spei  suae  deheant,  ut  ea  sperent  tantum,  quibus 

possunt  potiri.       sed  haec  qvam  angvsta  videtis  ut  unusquisque 

in  se  tantum  spem  habeat  quam  sit  angustum;  videtis.         cetera 

absolute  dixit?  id  est  exercitus;  auxilia;  vires  imperii:  quae  quia  sic 

videtis  adflicta;  quid  restah,  nisi  ut.  pacem  petamus? 

20  311.     ANTE    OCVLOS   INTERQVE    MANVS    SVNT  OMNIA  VESTRAS    ac 

si  diceret?  non  egent  narratione.     cinter  manus9  autem,  quod  Graeci 

TtQO    %SIQCQV. 

312.    nec  qvemqvam  INCVSO   excusatio   haec   ostendit  et  obli- 
quam  esse  in  Turnum  orationem  Latini. 


7  Ennius]  ann.  v.  485  Vahl. 


1  fefonesis  F\\  qui]  quia  M\\  dis  H\  2  dicunt  BHF\\  3  autqui  B  \\  4  bes 
F  ||  uictos  R  inuictis  F  ||  sequitur  BM  sequeretur  F  \\  5  ferro  BM:  bello 
ASF,  om.  H  ||  ferro]  et  sicut  supra  dictum  est,  latenter  occurrit  illi  forsitan 
vincemus,  ergo  hic  si  vincamus  proficiemus  add.  Baniel:  quae  nescio  unde  pe- 
tita  sint.  simile  est  Tib.  Donati  ad  h.  v.  scholium.  ||  6  uellent  B  uellint  H  || 
eos  om.  AS  \\  7  ad  v.  307  qui  uincit  non  est  uictor  nisi  uictus  fateatur.  Varro 
et  ceteri  dicunt  ideo  inuictos  fuisse  troianos  quia  per  insidias  oppressi  sunt. 
illos  enim  uinci  affirmant  qui  se  dedunt  hostibus  T  ||  uicit  F  \\  8  auarro  G. 
ceterum  Varronis  auctoritatem ,  qua  ^vinci^  quid  esset  firmatum  inveniebat,  plen. 
comm.  auct.  ad  illa  quoque  transtulisse  videtur  quibus  exponitur  cur  Jioc  loco 
invictl  dicantur  Troiani.  ||  9  sedunt  Q  ||  hostibus  om.  F  ||  10  ascitis  B  ||  adiun- 
gitis  F  ||  accedit  unde  sperationem  G  ||  12  a  patria  usque  Diomedis  mentionem 
intulit  Masvicius  Aetolum  a  patria,  et  ideo  Diomedis  m.  i.  coni.  Burmannus. 
fortasse  a  patris  patria  quae  Aetolia  fuit  vel  qui  Aetolus  fuit  Diomedis  m.  i.  * 
cf.  ad  v.  239  ||  13  subaudis  csit'  id  est  unusquisque^  in  se  ipso  tantum  spem 
habeat.  cetera  e.  q.  s.  Stephanus  ||  s.  v.  309  haec  sententia  late  patet  .  .  .  po- 
tiri  T  ||  14  alienis  auxiliis  egere  T  \\  15  tantum  om.  F  \\  17  sint  angusta  B  sit 
angusta  HM\\  18  exercitum  BH\\  uires  auxilia  imperii  F  \\  quae  quia  sic  ui- 
detis  ASB:  quasi  uidetis  H  quia  sic  uidetis  M  quae  si  uideatis  F  \\  adflictas 
H  ||  21  narrationem  HF  \\  22  tipoxloc  BMH  ttpoxipujc  F  7CQ0%stQCQg  vu~ 
23  abliquam  M  obliqum  F  ||  24  in  om.  B 


COMM.  IN  YERG.  AEN.  XI  306-317.  517 

313.  fvit  exhausta  et  consnmpta  est.        toto  ceetatvm  est 
corpore  regni  id  est  imperii  omnibus  viribus  bellamus. 

314.  dvbiae  menti  raeae?  scilieet  cogitanti. 

315.  PAVCIS    ANIMOS    ADHIBETE  DOGEBO    CLllt   *pautis    doCebo%    UUt  *afli- 

mos  paucis  adhibete\  5 

316.  EST   ANTIQVVS  AGER  TVSCO  MIHI  PROXIMVS  AMNI  hoc  loCO 

Donatus  erravit  dicens,  agrum  quem  Latinus  donare  disponit,  esse  in 
Campania  iuxta  Vfentem  fluvium,  quod  etiam  Clanarius  ait,  cuius 
terras  vicinas  Tusci  aliquando  tenuerunt,  ut  inde  dictum  sit  eTusco 
mihi  proximus  amni\  agit  etiam  hoc  argumento,  quod  illic  est  locus  10 
qui  hodieque  pinetum  vocatur.  sed  constat  omnia  illa  loca  esse 
campestria,  nec  procedit  quod  dicitur  ccelsi  plaga  pinea  montis'. 
unde  sequenda  est  potius  Livii,  Sisennae  et  Oatonis  auctoritas:  nam 
paene  omnes  antiquae  historiae  scriptores  in  hoc  consentiunt.  Cato 
enim  in  originibus  dicit  Troianos  a  Latino  accepisse  agrum,  qui  est  15 
inter  Laurentum  et  castra  Troiana.  hic  etiam  modum  agri  com- 
memorat  et  dicit,  eum  habuisse  iugera  iidcc.  sane  *antiqnus9  potest 
et  nobilis  accipi:  vel  secundum  Trebatium  qui  de  religionibus  libro  sep- 
timo  ait  luci  qui  sunt  in  agris  qui  concilio  capti  sunt,  hos 
lucos  eadem  caerimonia  moreque  conquiri  haberique  oportet,  20 
ut  ceteros  lucos  qui  in  antiquo  agro  sunt.  *antiquum  agrum9 
Bomanum  cogii  intellegi.        tvsco  mihi  proximvs  amni  Tiberino. 

317.  LONGVS  in  OCCASVM  ea  parte?  qua  in  occidentem  tenditur, 
longior:  potuit  ergo  usque  ad  Laurentum  et  ad  Hostiam  tendi. 
fines  svper  vsqve  sicanos  usque  ad  fines  Sicanos,  quos  Siculi  ali-  25 


13  Livii]  I  1  ||  Sisennae]  fragm.  2  ap.  Pet.  p.  277  ||  14  Cato  in  originibus] 
I  9  Iord.,  8  Pet.  p.  53 


2  bellavimus  Masvieius  ||  4  ad  et  pavcis  a.  a.  d.  s.  v.  aut  paueis  docebo 
i.  e.  breuiter  aut  paucis  adhibete  T  ||  decebo  et  decebo  F  \\  7  danare  disponit  F 
donat  et  disponit  M  donatur  et  disponit  H  donaturum  se  disponit  M  donare 
debuit  A-S  \\  8  iuxta  ufentem  fluuium  B:  iuxta  /////  v.  flontem  fluuium  A  (quin- 
que  fere  litterae  deletae  sunt,  metra  fuisse  visum  est)  iuxta  ,v.  flontem  fluuium  S 
i.  uferentem  f.  H  i.  uflentem  f.  M  i.  ufentem  fluentem  F  ||  danarius  G.  Cla- 
ranus  coni.  Osannus  syrrib.  litt.  II  329.  cf.  Iahnius  mus.  rhen.  IX  p.  626,  Bib- 
beckius  prol.  p.  181  ||  9  dictum  ex  ductum  H  (  sit]  est  F  ||  10  atigit  M  ||  illi  F  \\ 
11  binetum  AS  ||  sed  om.  F  ||  13  cantonis  S  catanos  jET||  nam  paene]  nempe  B 
nam  pae  jBT||  15  accipisse  F  ||  17  hdcc  BF:  ii.  Da.  n.  du  A  .n.  dcc.  ii.  dii  S 
ii.  d.  cc.  H  dcc.  M  nda  G  ||  ad  antiqvvs  s.  v.  antiquus  potest  nobilis  accipi 
siue  antiquum  romanum  uult  accipi  T  ||  sane  . . .  intellegi  post  Tiberino  hab.  F  \\ 
18  relegionibus  F  \\  19  concilio]  novitio  Salmasius  Plin.  exerc.  p.  412  quon- 
dam  bello  MuschJcius  ||  20  cadem  G  \\  cerimonia  F  ||  conquiri]  coinqui  Salmasius 
I.  I.  p.  412  (coinquiri  p.  61):  sed  cf.  Iordan  krit*  Beitr.  p.  28&sqq.  \\  21  locos  G  || 
23  ea  .  .  .  qua]  et  aperte  quia  F  \\  qua  M:  quae  AS  quia  BH\\  24  s.  v.  317 
qui  tendebatur  usque  ad  laurentum  et  hostiam  ab  ea  parte  qua  uergebatur  in 
occasum  T  \\  25  id  est  usque  ad  ad  fines  sicanos  loquitur  quos  F 

34* 


518  SERVII 

quando   tenuerunt,  id   est  usque   ad   ea  loca  in  quibus  nune  Roma 
est:  haec  enim  Siculi  habitaverunt;  unde  est  <(VIII  328)>  et  gentes 
venere  Sicanae  saepius.     qui  a  Liguribus  pulsi  sunt,  Ligures  a 
Sacranis,  Sacrani  ab  Aboriginibus. 
5  318.    avkvnci    rvtvliqve    servnt    subaudis    a    superioribus 

cmihi\-  nam  et  supra  ait  cest  mihi  antiquus  ager\  ergo  suum  agrum 
pollicetur;  aut  quem  tamquam  stipendiarium  habebant  Rutuli  et 
Aurunei,  aut  ad  quem  colendum  quasi  regi  operas  dabant:  unde 
superfluum   est   quod   ait  Donatus,   non  potuisse  fieri  ut  praesente 

10  Turno  ager  Rutulorum  a  Latino  donaretur  Aeneae. 

319.  dvros  exercent  colles  extenuat  agri  meritum,  quo 
vile  videatur  esse  quod  donat:  vel  ne  grave  videatur  hisP  quibus  aufe- 
rendus  est  hinc  etiam  illud  est  *atque  horum  asperrima  pascunt9, 
et   supra  cAurunci  Rutulique   serunf?   id   est  nec   operis   suis  exco- 

15  litur.  asperrima  autem  pascvnt  quidam  pro  zasperrimas  partes%  vel 
^asperrima  pascunt  loca'  accipi  volunt 

321.  CEDAT  amicitiae  id  est  in  pretium  concedat  arnieitiarum. 
et  bono  verbo  usus  est  ^amicitiae',  non  pro  hostibus,  hoc  est  ne  quasi 
victi  demus. 

20  322.    aeqvas  dicamvs  legeS  ut  pari  inter  nos  societate  ver- 

semur?  id  est  ut  sit  neuter  inferior.  sociosqve  in  regna  vo- 
CEMVS  non  stipendiarios7  ut  in  quarto  <(213>  cuique  loci  leges 
dedimus. 

325.    possvntqve  solo   decedere   nostro    scit    eos  fataliter 

25  ad  Italiam  venisse:  nam  audiit  et  a  Fauno  <(VII  98^>  externi  ve- 
nient  generi  et  ab  Ilioneo  <(VII  239^  sed  nos  fata  deum 
vestras  exquirere  terras  imperiis  egere  suis.  tamen  propter 
Turnum  simulat  ignorantiam;  ut  se  etiam  circa  eum  aequum  prae- 
stare  videatur.     multum  est  autem  quod  ait  cpossunt*. 

30  326.    bis  denas  italo  texamvs  robore  naves  quaeritur  unde  scierit 

Latinus,    viginti    naves   habuisse  Aenean;    sed   ita   absolvitur:   potuit 

1  in  quibus  om.  B  \\  2  singuli  A  ||  3  saepius]  prius  M  ||  qui]  illi  autem  Da- 
niel  ||  4  sacranii  F  ||  6  nani  ait  supra  M  ||  8  ad  om.  F  ||  regi]  rei  B  ||  dabunt  F  || 
9  quod  om.  B  ||  potuisset  B  \\  ut  om.  F  ||  12  vile]  utile  M  ||  ad  v.  319  in  marg. 
extenuat  meritum  agri  ne  graue  uideatur  his  quibus  auferendus  est  T  ||  13  illud 
om.  IIMF  ||  14  nec]  non  F  ||  operibus  HM  ||  15  ad  asperrima  s.  v.  quidam 
asperrimas  partes  accipiunt.  alii  asperrima  loca  subaudiunt  T  ||  ad  haec  o.  r. 
(v.  320)  hoc  dicendo  latitudinem  agri  ostendit  T  ||  18  ad  amicitiae  s.  v.  et  bono 
uerbo  usus  est  amicitiae  non  pro  hostibus  ne  quasi  uicti  dare  uiderentur  T  II 
usus  est  om.  F  ||  an  non  hostibus  i.  e.  ccedat'  ?  ||  19  uictas  F  ||  21  neutrum  F  || 
28  aequam  F  ||  29  uidetur  F  ||  30  ad.  v.  326  quaeritur  unde  sciuerit  latinus 
aeneam  xx  naues  habuisse.  sed  potuit  aut  rumore  aut  speculatione  cognoscere 
postremo  aestimatione.  solet  enim  complecti  anrpiius  quani  numerus  habeat. 
texam^s  quidam  hic  proprie  dictum  accipiunt  quia  loca  in  quibus  naues  fiunt 
textrina  dicuntur  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  318-334.  519 

speculatione,  potuit  rumore  cognoscere.  postremo  aestimatione  dixit,  quae 
amplius  solet  conpleeti:  quia  de  mginti  navibus  unam  periisse  cum 
Oronte,  quattuor  in  Sicilia  concrematas.  texamvs  quidam  Heocamus' 
proprie  dictum  tradunt,  quia  loca  in  quibus  naves  fiunt,  graece  vuv- 
%iqyia7  latine  textrina  dici:  Ennius  dicit  idem  campus  habet  tex-  5 
trinum  navibus  longis:  navalia  enim  non  esse  vccvTtrjyia,  sed  vswqicc. 

327.  complere    valent    proprie    verbum    nauticum:    nam    graece 
TtXriQm^a  dicitur.         iacet  omnis  ad  vndam  materies   hic  *omnis' 
pro  ea  quae  sufficit.     iterum  extenuat,  ut  sine  magno  negotio  posse 
fieri  videatur.         matebies  antique  dictum:  nam  materiam  dici  debere  10' 
multi  adserunt. 

328.  nvmervmqve  modvmqve   eleganter   quot  et  quantae  magnitu- 
dinis  sint. 

329.  manvs  artifices.         navalia  demvs  hoc  loco  ipsae  res  na- 
vales  sunt,  id  est  pix,  ceray  funes,  vela  el  alia  huius  modi.     cnavalia?  15 
dicimus  loca  ubi  naves  sunt;  sed  niodo  de  Graeco  transtulit  et  cna- 
valia'    posuit   pro    trabibus    de   quibus  naves  fiunt:    nam  Homerus 
viqiov  dicit  navale  lignum. 

331.    prima  de  gente   et  ex  numero   et  ex  nobilitate  legato- 
rum  intellegitur  negotii  magnitudo.  20 

333.  avriqve  eborisqve  talenta  ad  aurum  refertur:  an  et  ad  ebur? 
quia  et  ebur  ad  pondus  venditur. 

334.  et    sellam   regni   trabeamqve  insignia  nostri   bene 
cnostri'.     Romanorum   enim   imperatorum  insigne  fuit   sella  curulis 

et  trabea:   nam  diadema,  ut  aliarum  gentium  reges,  non  habebant.  25 


4  quia  loca  e.  q.  s.]  cf.  Isid.  or.  XIV  8,  38  ||  5  Ennius]  ann.  v.  468  Vahl. 
14  manvs  artifices]  cf.  Isid.  or.  XI  1,  66  ||   17  Homerus]  II.  III  62 


1  speculationem  F  \\  romore  F  \\  aestimatione  T:  extimatione  F  extenua- 
tione  Masvicius  ||  2  conpleti  G  ||  navibus  Daniel:  manibus  F  ||  3  orante  jP||  con- 
crematus  F.  ceterum  legimus  vel  tale  quid  audiendum  ||  4  naupegia  F  ||  item  F  || 
5  extrinum  F  ||  6  naupegia  sed  neoria  _Z^  ||  T  ad  complere  s.  v.  proprie  nauticum 
uerbum.  graece  enim  tta€puma  dicitur  T  ||  naucicum  G  ||  8  plerima  F  ||  ad  v.  327 
omnis  id  est  ea  quae  sufficiat.  et  iterum  extenuat  ut  sine  magno  negotio  posse 
fieri  uideatur  T  ||  9  propea  F,  corr.  Daniel  ||  iterurn]  cf.  ad  v.  319  ||  extenuat] 
est  autem  materies  et  materia  lignum,  unde  Cicero  in  officiis  (III 13,  54)  cdomus 
male  materiata'  add.  Fdbricius  ||  ut  om.  F  ||  posse  om.  F  ||  10  ad  materies  s.  v. 
antique.  nam  materiam  dici  debere  multi  testantur  T  ||  materia  G  ||  13  sit  F9 
corr.  Daniel  ||  14  ad  manvs  s.  v.  artifices  T  |)  ad  navalia  d.  s.  v.  et  in  marg.  hoc 
loco  ut  quorundam  est  sententia  ipsae  res  nauales  dici  possunt  id  est  pix  cera 

V 

fines  et  alia  huius  modi  T  ||  15  nauilia  AS\\  16  sunt  . . .  naves  om.  B  ||  18  nnion 
AS  neion  B  umu  H  union  M  mhion  F  \\  nouale  F  ||  21  ad  talenta  s.  v.  hoc 
quod  dicit  talenta  et  ad  aurum  et  ad  ebur  respicit  quia  et  ebur  dipondiis  uen- 
ditur  T  ||  22  pontus  G  \\  24  enim  om.  AS  \\  currulis  B  culuris  F  \\  25  ut  aliarum] 
italarum  AS,  ut  om.  F  ||  non  om.  B 


520  SERYII 

et   sciendurn.   sellani  curulem   a   curru   dictarn,   quod   hi  tantum   ea 

utebantur  qui  triumphali  curru  invecti  fuissent:  sicut  etiam  palmata 

dicitur  toga  quam  merebantur  hi  qui  reportassent  de  hostibus  palmam. 

335.    m  medivm  in  cominune,  ut  in  medium  quaerebant. 

5  336.    tvm  drances  idem  videlieet  qui  supra  apud  Aenean  egerat. 

337.  obliqva  invidia  hoc  est  qui  non  ex  aperto  inpugnabat 
Turnum,  sed  eum  reipublicae  simulata  defensione  lacerabat. 

338.  largvs  opvm  abundans  opibus,  dives,  non  qui  multa  do- 
naret.       lingvae  melior  ut  (I  441)>  laetissimus  umbrae,  Sallustius 

10  frugum  pabulique  laetus  ager. 

339.  ^OK  fvttilis  avctor  non  inanis:  nam  futtile  vas  quod- 
dam  est  lato  ore,  fundo  angusto;  quo  utebantur  in  sacris  Vestae, 
quia  aqua  ad  sacra  Vestae  hausta  in  terra  non  ponitur,  quod  si  fiat, 
piaculum  est:  unde  excogitatum  vas  est;  quod  stare  non  posset,  sed 

15  positum  statim  effunderetur.    inde  et  homo;  commissa  non  retinens; 
futtilis  dicitur;  contra  cnon  futtilis5  bonus  in  consiliis,  non  inanis. 

340.  seditione  potens  praepotens  in  movenda;  non  in  eon- 
primenda  seditione.         svperbvm  pro  *nobile\ 

341.  incektvm  de  patre  FEREBAT  non  ignobile;   sed  penitus 
20  ignoratum  signifieat.    alii  Sneertum'  aut  ipsum  patrem,  aut  genus  tra- 

dunt.     et  bene  segni  homini  patemam  non  dedit  nobilitatem. 

2  palmata  .  .  .  palmam]  exscr.  Isid.  or.  XIX  24,  5  ||  4  in  medium]  georg. 

1  127  ||  9  Sallustius]  hist.  II  91  D.,  92  Kr.  ||  11  nam  futile  e.  q.  s.]  cf.  Don.  ad 
Ter.  Andr.  III  5,  3  et  Phorm.  V  1,  19;  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VIII  298; 
Isid.  or.  X  109;  mythogr.  III  2,  5 

1  cerulem  F  ||  hi  tantum  ea]  intantum  ea  M   ea  tantum  F,  hi  omittens  || 

2  inuenti  AS^  (inuecti  as)  \\  3  toga]  tunica  F  \\  hi  om.  F  \\  palmam]  cumque  a 
curru  dicta  sit  cuius  prima  syllaba  producitur  tamen  curulis  sedes  primam  cor- 
ripit:  lucanus  (III  107)  cuacuaeque  loco  sedere  curules'  add.  D  ||  ad  v.  334  per- 
tinet  scholium  trium  versuum  in  summo  margine  Turonensis  scriptum.  de  primo 
versu  qui  folio  circumciso  imminutus  est  haec  legi  diadema  id  est  ornamentum 
matronarum  in  capite  contextum  auro  et  gemmis,  v.2  et  3  haec  habent  trabea 
togae  species  ex  purpura  et  cocco  qua  operti  reges  in  initio  procedebant.  in- 
uentor  autem  dicitur  fuisse  romulus  istius  uestis  ad  discretionem  principum  et 
regum.  et  a  transbeando  i.  e.  in  maiorem  gloriam  deducendo  hominem  et 
dignitatem  uocata  trabea.  is  interpres  qui  Tironianis  notis  uteoatur  ad  v.  334 
haec  adscripsit  trabea  est  imperialis  toga  dicta  a  transbeando.  ||  5  ad  idem  i. 
s.  v.  scilicet  qui  .  .  .  egerat  T  ||  6  non  experto  M  ||  7  dissimulata  B  ||  8  opibus 
om.  AS  ||  diuitiis  AS  ||  qui]  quod  M  ||  9  lin&va  F,  sed  lingvae  legisse  interpretem 
suo  iure  monuit  MibbecJcius  \\  umbre  F  umbra  JDaniel  ||  10  frugum  Serv.  ad  Aen. 
I  441  et  Arusianus  p.  490,  4  K.:  fructum  F  fructuum  Daniel  ||  11  ev^tilis  A 
pvttvlis  F  fvtilis  reliqui  ||  futile  SM  futtit  A,  tuentur  Donatus  et  Luct.  Flac: 
futilis  U  futtulis  F  futis  H  et  mythographus  ||  condam  H  ||  12  quo]  anguste 
add.  F\\  utebatur  RH\\  13  terram  F  ||  14  possit  F  \\  15  unde  ASF\\  16  futti- 
\i$  AS  futulis  EF  futiles  H  futilis  M  \\  non  futulis  E  non  fuit  illis  H  non 
futilis  M\  17  praep.  non  in  m.  sed  in  c.  s.  M  ||  mouendam  E H  ||  conprimen- 
dam  BH  §  18  seditionem  B  ||  ad  svperbvm  s.  v.  nobile  T  ||  19  ignobilem  F  II 
20  ad  incertvm  d.  p.  p.  s.  v.  ignoratum.  quidam  incertum  .  .  .  nobilitatem  T 
parentem  T  \\  21  signi  G  ||  non  dedit  paternam  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  335—345.  521 

342.  svrgit  hic  reddidit  sensum  Hum  Drances  surgif.  onerat 
dictis  hoe  sernione  ostendit,  eum  etiam  exhortatione  gravatum 
Latini.        ibas  Tumi,  an  omnium  qui  bellum  detestabantur? 

343.  rem  nvlli  obscveam  callide  et  oratorie  agit  et  in  omni- 
bus  adulatorie  respondet  dictis  Latini:  supra  enim  ille  dixerat  <(311>  5 
ante  oculos  interque  manus  sunt  omnia  vestras.    sane  quasi 
praedictum    oratorem   exprimit;   quia   supra  de   eo   dixit  cet  lingua 
rnelior3.     et  *rem  consulis'  pro  *de  re  consulis' :   Plautus  consulere 
quiddam  est  quod  tecum  volo.    sed  Drances,  sicut  dictum  est,  rhe~ 
torice  suadet  de  pace.    nam  et  pacem  faciendam  foortatur,  et  accusatio-  10 
nem  in  Tumum  dirigit,  et  quae  a  Latino  indubitanter  universa  dicta 
sunt,  quae  pacem  fieri  suadeant,  Drances  eadem  omnia  respondens,  ad- 
dit  etiam  de  filia  danda  Aeneae,  quod  Latinus  ante  reticuerat,  <(355)> 
quin  natam  egregio  genero:  quasi  non  aliter  firma  erit  paxf  quam 
fieri  vis:  quia  sciebat  Jioc  Tumum  graviter  esse*laturum,  in  invidiam  15 
personam  eius  adducens  <^348^>  dicam  equidem,  licet  arma  mifoi 
mortemque  minetur.     et  ne  mirum  esset7  qui  sic  libere  responderet, 
ante  eius  et  mores  et  causam  praedixit  *lingua  melior',  *seditione  po- 
tens\  Hdem  infensus,  quem  gloria'  et  reliqua.   duae  tamen  hic  faciendae 
pacis  praecipue  causae  sunt,  quod  victi  sunt,  et  Turnus  singulari  cer-  20 
tamine  congredi  debeat.         vocis  egentem  genetivo  iunxit,  ut  <(IX  87)> 
cum  classis  egeret 

344.  o  bone  rex  bene  addidit  cbone?,  et  auxit  epitheto  digni- 
tatem:  crex?  enim  medium  est;  nam  et  bonus  esse  et  pessimus  potest. 
alii  *bone  rex9  exprobratione  accipiunt,  ut  quidam  volunt  f  se  bonum  dici.  25 

345.  mvssant  modo  cverentur'  vel  Himentf  significat;  alias  cdu- 
bitant^  ut  <XII  657>  mussat  rex  ipse  Latinus  quos  generos 
vocet;   interdum  csusurrant';  ut  de  apibus  dicit.     et  proprie  cmus- 


8  Plautus]  Mostell.  V  1,  53  ||   26  mvssant  modo  verentur  e.  q.  s.]  cf.  Non. 
p.  427,  17  M.;  Don.  ad  Ter.  Adelph.  II  1,  53;  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  III  92 


2  eum  Serviani  libri,  turnum  F.  malim  concilium.  cf.  v.  234  fergo  con- 
cilium  magnum  .  .  .  cogitf  \\  exhortatione  B  exortatione  H:  ex  oratione  reliqui  || 
5  respondit  HMF  \\  6  quasi  praedictum  displicet.  fort.  quasi  perfectum  ||  8  ad 
kem  n.  o.  s.  v.  rem  consulis  id  est  de  re  consulis,  ad  v.  343  in  marg.  rhetorice 
sicut  supra  de  pace.  et  pacem  enim  ostendit  faciendam  et  accusationes  et 
omnia  quae  a  latino  sunt  dicta  addit.  nec  non  et  de  filia  danda  aeneae  unde 
latinus  reticuit  T  ||  9  quidam  F  ||  11  dirigi  et  quem  latino  F  diri  et  que  la- 
tino  G  dirigi  et  quae  in  latino  Daniel  (dirigit  Commelinus  a  Latino  Masvicius)  || 
12  suadent  G  ||  ad  eadem  Masvicius  ||  13  silia  F  ||  retierat  F  ||  14  qui  G  ||  na- 
tum  F\\  15  latorum  F  \\  in  invidiam  Baniel:  in  om.  F\  17  liberi  F  ||  20  tur- 
nos  F  ||  21  iuncxit  F  ||  23  bone  om.  F  ||  25  alibi  F,  corr.  Daniel  ||  an  exprobra- 
tionem  ?  ||  se  vuin  bonum  (sic)  Masvicius  servum  bonum  Burmannus.  fort.  qui- 
dam  nolunt  se  bonos  dici  aut  q.  v.  saepe  nax'  avxicpQa6iv  vel  slQcovmag  bonum 
dici.  cf.  Don.  et  FJugrapli.  ad  Ter.  Andr.  III  5,  10  ||  26  significant  F  ||  28  susur- 
rat  ASM  \\  dicit]  mussant  oras  et  1.  add.  AS  ||  sed  proprie  AS  ||  obmussare  F 


522  SERVII 

sare?   est   obnrurmurare   et  queribundum  tectius  velut  muto  esse  vici- 
num.    alias  *tacent'}  alias  *quiescunt\ 

346.  flatvsqve  remittat  aut  ponat  superbiam:  aut  'nostros 
flatus   reniittat',   id   est  nobis   respirare   coneedat.     *remittatf   autem 

5  nunc  pro  laxef,  ut  *remissis  arhibus'  pro  Haxatis\ 

347.  cvivs  ob  avspicivm  invidiose  Turni  auspiciis  inputat  quod 
tantus  periit  exercitus,  ac  si  diceret:  si  malis  et  infaustis  tuis  omi- 
nibus  non  egrederentur,  possent  forsitan  superare  virtute.  sane  scien- 
dum  hunc  exprimere  quicquid  verecunde  celavit  Latinus.        MORES- 

10  qve  sinisteos  contrarios;  quia  in  principio  Latino  obtemperare  noluit. 

348.  licet  arma  mihi  Hicetf  pro  *quamvis\     et  est  parenihesis. 

349.  lvmina  dvcvm  id  est  proceres,  ut  <II  281>  o  lux  Dar- 
daniae. 

350.  consedisse  vrbem  lvctv  in  luctum  esse  demersarn. 
15  temptat  mire  Hemptat1,  non  pugnat. 

351.  fvgae  fidens  illud  respicit  quod  bella  deseruit,  lunone 
faciente:  vel  quia  eius  exercitus  fugit.  cfugae'  autem  figurate  dixit 
pro  cfuga  fidens'.  caelvm  territat  aemis  dictum  quidem  Ver- 
gilii  gravitati  non  congruit,  sed  perite  Dranci  baec  data  sunt  verba; 

20  qui  tumida  uti  oratione  inducitur:  unde  ei  paulo  post  Turnus  obicit, 
<381)>  quae  tuto  tibi  magna  volant,  item  <383>  proinde  tona 
eloquio,  item  <390>  ventosa  in  lingua.  deinde  diximus  Dran- 
cem  librare  se  ad  orationem  Latini:  unde  nunc  dicit  cet  caelum 
territat  arnnV,  quia  audierat  cbellum  inportunum,  cives;  cum  gente 

25  deorum'?  id  est  contra  eos  pugnat,  qui  favore  (deorum)  nituntur. 
caelvm  t.  a.]  *  quasi  vanus  et  qui  ventis  minetur* 

352.  etiam  hoc  loco  ^etiam?  pro  *adhiic%  ut*Terentius  hunc  ego 

27  Terentins]  Eun.  V  7,  6  et  V  8,  54 


1  tectius  scripsi:  letius  F  let*ius  Daniel  ||  2  ad  mvssant  s.  v.  trepidant 
uerentur  interdum  tacent  interdum  quiescunt  T  ||  3  flatvsqve  tumores  AS, 
kemittat  omittentes  \\  4  ad  eemittat  s.  v.  relaxet,  cui  alia  manus  adiecit  super- 
biam  T  ||  5  artabus  FJ  7  periuit  HF  (qui  add.  H)  ||  ominibus  M:  omnibus 
reliqui  ||  9  hunc]  drancis  add.  F  (Drancem  Masvicius)  ||  supprimere  F  ||  quid- 
quid  HF\\  celauerit  F  celaverat  Masvicius  ||  10  latino  morigerari  nolunt  F  || 
1%  s.  v.  348  in  inuidiam  adducit  eius  personam  quod  sciebat  grauiter  esse  la- 
turum,  in  marg.  licet  pro  quamuis  et  est  parenthesis  T  ||  pro  quamvis  et  om.  F  || 
14  lvctvm  F  II  15  ad  temptat  s.  v.  mire  ait  temptat  non  pugnat,  quibus  alius 
interpres  adiecit  id  est  exagitat  siue  aggreditur  insidiose  T  ||  16  illuc  ASE  \\ 
deserit  HMF  \\  18  pro  BM:  quod  non  AS  non  HF  \\  fugat  fidens  B  \\  uergi- 
lii  F  uirgiliique  H\\  19  conuenit  ASF  ||  data]  dicta  M  ||  20  uti  om.  JRF  ||  ora- 
tionem  JR  ||  ei  et  paulo  M  ||  turnus  obicit  B  obicit  turnus  AS:  turnus  dicit 
reliqui  ||  21  tota  F  ||  22  iter  uentosa  AS  \\  23  librare  se  M:  librare  sed  AS 
librasse  R  librante  librarem  sed  H  liberare  se  F  ||  24  armis  aut  quasi  .  .  . 
monetur  quia  audierat  F  \\  25  pugnet  F  ||  deorum  add.  Masvicius  ||  26  ad  cae- 
lvm  t.  a.  s.  v.  quasi  uanus  et  qui  uentis  minetur  T  ||  qui  uentus  minetur  F 
qumentus  monetur  Daniel   cum  ventis  movetur  Masvicius  I!  27  ad  vnvm  e.  s.  v. 


OOMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  346—360.  523 

numquam  videram  etiam  et  mox  unum  etiam  vos  oro,  ut  me 
in  vestrum  recipiatis  gregem.  mitti  dardanidis  diciqve  i. 
*niitti?  aurum;  ebur;  sellam  et  cetera,  cdici'  de  navibus  vel  agro. 
et  hene  *Dardanidis'  quasi  cognatis  et  ab  origine  generis  propinquis. 

354.  adicias  pro   *adice':   Terentius  abeas  si  sapis:    quia  in-  5 
decens  erat  imperative  ad  regem  loquL     et  bene  hic  quod  honeste  La- 
tinus  reticuerat  dicit,  Laviniam  quoque  ei  offerendam. 

355.  EGREGIO    GENERO    DIGNISQVE    HYMENAEIS    ergO  TumuS  VI- 

detur  indignus. 

356.  aeterno  foedere  firmes  natae  scilicet  coniunctione:  10 
nam  munera  et  contemni  poterant,  generis  vero  coniunctione  in 
aeternum  pacis  foedera  firmabantur.  hoc  autem  dicto  latenter  etiam 
Latini  pudorem  exonerat,  qui  Turno  etiam  suam  promiserat  filiam, 
dicens  causam  reipublicae  praeponderare  debere  et  propter  pacem 
civium  Turno  Aenean  esse  praeferendum.  15 

357.  terror  cterror'  est  proprie  qui  aliis  infertur,  ut  si  dicas 
cille  mihi  habet  terrorern*;  id  est  timendus  est:  unde  et  terribilis 
dicitur.  cmetus5  autem  est  quem  habent  timentes.  sed  nunc  usur- 
pative  terrorem  pro  metu  posuit;  nam  hoc  dicit:  quod  si  tantum 
Turnum  timemus.  et  bene  involvit  quod  turpe  esset  audiente  Latino  20 
dicere,  ut  Turnum  timeat. 

358.  ipsvm  invidiose  repetitum  pronomen.  veniamqve  oremvs 
ab  ipso  cedat  Asper  hic  distinguit7  id  est  hanc  veniam  oremus,  ut 
cedat:  aut  si  coniuncte  legeris  *cedat  ius  proprium  regi%  nova  erit  elo- 
cutio  accusativo  iunctum  *cedatf.  et  *cedat  ius  proprium  (regi'),  id  est  25 
quod  proprium  regum  est,  aut  *cedat'  Aeneae.  quod  autem  hic  dixit 
*cedatf,  mox  *pone  animos  et  pulsus  dbi/ 

360.  QVID  miseros  totiens  in  aperta  pericvla  cives  proicis 
quasi  viles  et  abiciendos.  et  ingenti  pondere  universa  verba  sunt 
posita.  30 


5  Terentius]  Heautqntim.  II  3,  138 


etiam  adhuc  T  ||  terrentius  F  \\  2  regem  F  \\  3  mitti  dardanidis  et  cetera  F  \\ 
ebur  sellam  om.  H  ||  sella  ASM  ||  4  s.  v.  353  bene  dicit  dardanidis  quasi  cogna- 
tis  et  origine  generis  propinquis  T  ||  orige  G  ||  5  s.  v.  354  adice  et  hoc  bene 
dixit  quia  indecens  erat  ad  regem  imperatiue  loqui  T  ||  6  imperatione  F  \\ 
7  offerendum  F  (|  ad  qvin  s.  v.  ut  non  T  \\  11  nam  . . .  coniunctione  om.  ASBH\\ 
genero  F  \\  in  om.  ASM  ||  12  aeternae  ASM  ||  firmantur  M  ||  15  esse]  necesse 
BH.  necesse  esse  Burmannus  ||  19  dicitur  AS  ||  20  ad  v.  357  bene  uoluit  quod 
.  .  .  timeat  T  \\  et  bene  involvit  scripsi:  aliene  uoluit  F  aliene  loqui  uoluit 
Masvicius.  possis  et  A.  (*.  e.  Asper)  bene  involvit  ||  audiente  T:  audienti  F  || 
21  dicere  scilicet  ut  T  \\  22  ad  ipsvm  s.  v.  invidiose  .  .  .  pronomen  T  ||  23  hasper 
F  ||  24  s.  v.  358  si  coniunctim  legeris  .  .  .  pulsus  abi  T  ||  25  regi  addidi  ||  id 
est  quod]  quod  scilicet  T  ||  26  quod  autem  dicit  cedat  hoc  est  quod  mox  dicit 
T  ||  27  pulsos  F  ||  28  ad  proicis  s.  v.  demittis  siue  cogis  T 


524  SERVII 

361.  latio  non  uni  civitatL  capvt  principium.  et  est  an- 
tiquum:  qtiia  qui  auctor  et  princeps  rei  gestae  fuerat,  *caputf  a  vete- 
rihus  dicebatur:  Terentius  nam  si  hic  mali  est  quicquam;  illic 
huic  rei  est  caput;  Plautus  in  Asinaria  <1II  3;  138>  ego  caput 

5  huic  fui  argento  inveniendo. 

362.  nvlla  salvs  bello  plus  est,  quam  si  cspes?  diceret 
*nulla\  ^bello'  autem  per  bellum.  pacem  te  poscimvs  omnes  cte 
poscimus??  qui  solus  es  causa  bellorum:  nam  Aeneas  iam  pacem 
promisit.     *omnes'  invidiose,  ut  et  Latinus  hoc  poscere  videatur. 

10  363.    solvm  inviolabile  pignvs  id  est  Laviniam.    et  hoe  est 

quod  ait  supra  <(356)>  cpacem  hanc  aeterno  foedere  firrues'. 

364.  invisvm  qvem  tv  tibi  fingis  id  est  inimicum:  et  bene 
cquem  tu  tibi  fingis';  ne  ei  tamquam  inimico  minime  credatur.  et 
hoc  dicit:  non  sum  quidem  inimicus;  sed  si  velis  esse;  non  recuso: 

15  nam  hoc  est  cet  esse  nil  moror5. 

366.  fvsi  fugati. 

367.  desolavimvs  ageos  vel  dum  occiduntur  agri  cultores,  vel 
dum  coguntur  ad  militiam:  nam  legimus  <(VIII  8>  et  latos  va- 
stant  cultoribus  agros. 

20  369.    dotalis  regia  coedi  est   hoc  est  regnuni  Latini:    sic 

alibi  <(IX  734)>  non  haec  dotalis  regia  Amatae. 

371.  SCILICET  VT  TVRNO  CONTINGAT  REGIA  CONIVNX  haec  CUm 

quadam  inrisione  dicuntur.   et  ostendit  hoc  nec  iitile  nec  honestum  esse. 

372.  inhvmata  infletaqve  tvrba  atqui  sepulti   sunt  omnes 
25  qui  in  bello  perierant;  ut  legimus  supra  <(142)>.    sed  hoc  factum  est 

Aeneae  beneficio;  qui  sepulturae  eorum  reddidit  socios.  ergo  quan- 
tum  ad  Turnum  pertinet?  insepulti  sunt:  nam  campos  in  sua  po- 
testate  retinebat  Aeneas. 

373.  etiam  tv  heia:  nam   hortantis   adverbium   e.st  hoc  loco: 
30  Terentius  etiam  responde.     alias  cadhue?  significat  et  est  temporis 

adverbiumy  ut  <TI  485)>   etiam  currus;   etiam  arma  tenentem. 


3  Terentius]  Andr.  II  6,  27.    cf.  Don.  ad  h.  v.  ||  30  Terentius]  Andr.  V  2,  8 


1  ad  capvt  s.  v.  principium  .  .  .  dicebatur  T  ||  2  quia  quivis  auctor  Baniel  || 
aput  F  ||  3  quidquam  F  \\  illic  est  rei  caput  AS  \\  4  asinoria  F  ||  7  omnes  te 
poscimus  om.  AS  ||  8  iam  om.  HF  ||  9  omnes  .  .  .  uideatur  ~hao.  T\  inuidiose 
dicit  ut  hoc  Latinus  jT||  12  bene  .  .  .  fingis  om.  H  \\  15  nihil  BHM  ||  17  agii 
cultures  F  ||  ad  concipis  (v.  369)  in  ius  iurandum  uerba  accipere  est  proprie 
concipere  secundum  quendam  modum  T  ||  23  hoc  ne  utile  ne  (ne  hoc  G)  hone- 
stum  F,  corr.  JDaniel  ||  25  perierunt  ASM  \\  26  qui  in  sepulturae  F  ||  27  per- 
tinent  F  ||  in  om.  H  ||  29  heia  .  .  .  loco]  nunc  etiam  hortantis  aduerbium  est 
ut  eia  F  II  eia  J^ 


COMM.  m  YERG.  AEN.  XI  361—378.  525 

alibi  pro  coniunctione,  ut  <(X  39 (f>  vos  etiam  gemini.  ponittir  etiam 
pro  *nondum' :  Afranius  etiam  quidquam  egisti.  apud  rnaiores 
^etiani5  consentientis  fuerat,  quod  tanien  in  his  recentibus  idoneis  non 
invenitur.     non  nulli  *etiam  tu'  pro  *quin  tu9  tradunt.        vis  virtus. 

374.    si  patrii  qvijd  martis  habes  id  est  si  quid  bellicae  virtutis  5 
habes;  neque  enim  a  Marte  oriundus  est.    nam  *patrii'  et  a  patre,  et 
et  a  patria  potest  dici. 

377.  imo  pectore  voces  ut  qui  diu  tacuerit,  dum  audit  inimicum. 
dicendo  autem  *imo  pectore  vocei  more  suo  habitum  futurae  orationis 
ostendit.  10 

378.  LARGA    QVIDEM    SEMPER    DRANCE    TIBI    COPIA    FANDI   TVM 

CVM  bella  manvs  poscvnt  sunt  multa  sua  vi  optima,  quae  quo- 
niam  per  se  non  possunt  vituperari,  ab  accidentibus  vituperantur, 
ut  hoc  loco  quoniam  eloquentia  per  se  est  optima,  eam  culpat  ex 
tempore,  dicens:  tunc  incumbis  eloquentiae,  cum  manus  bella  de-  15 
poscunt.  et  ostendere  vult  omnem  illam  orationem  JDrancis  non  con- 
silio,  sed  timiditate  prolatam.  sane  rhetorice  responsurus  Turnus  bene 
coepit  a  Drance:  ante  enim  se  defendit,  tunc  de  bello  sententiam  dicit. 
et  primum  hoc  dicit,  quod  eloquens  et  infirmus  sententias  de  bello  audeat 
ferre,  dicendo  Harga  quidem  semper  Drance9  et  cetera,  et  *dum  distinet  20 
hostem'  et  reliqua.  inde  pro  se  agit,  per  enumerationem  ostendens  id 
falsum  esse,  quod  dicatur  victus  ^lliaco  tumidum  qui  sanguine  Thybrim? 
et  cetera.  sed  obicitur:  in  futurum  spes  nulla  est.  execratur  omen 
*capiti  cane  talia  demens  Dardanio' \  et  ex  adversariorum  persona  rem 
adtenuat  dicendo   *extollere  vires  gentis  bis  victae9.     etiam  illi  rei  re-  25 


2  Afranius]  v.  424  p.  186  Ribb.  ||  apud  maiores  .  .  .  invenitur]  cf.  Don.  ad 
Ter.  Hec.  V  3,  13 


1  ad  etiam  s.  v.  eta  (sic)  hoc  loco  pro  coniunctione  ut  uos  etiam  gemini. 
ponitur  et  pro  n  ut  afranius  etiam  quicquam  egisti.  non  nulli  etiam  pro  quin 
tu  T  ||  3  idoneis]  auctoribus  add.  D  ||  4  pro  quinto  F  \\  vis  uirtus]  Vir  iustus  H, 
om.  F\h  si  quid  .  .  .  dici  hab.  T  ||  6  habens  F  [|  neque  enim  est  a.  M.  o.  T  || 
morte  F  ||  patrii]  patri  F  ||  7  possunt  T  ||  8  ad  has  imo  p.  v.  s.  v.  quasi  qui 
.  .  .  inimicum  T  \\  tacuerat  T  ||  9  more  suo  post  ostendit  Jiab.  ASF\\  11  tvno 
BHM  ||  12  sunt  om.  B  ||  sua  uis  B  suauia  F  \\  13  uituperare  non  possunt  F  \\ 
14  est  om.  F  ||  eam]  etiam  H  ||  15  incumbes  B  incumbens  HF  ||  16  in  marg.  sup. 
Larga  quidem.  ostendere  uult  orationem  drancis  non  consilio  sed  timiditate 
prolatam.  et  rhetoriee  .  .  .  quasi  aliam  orationem  inchoat  nunc  ad  te  T  || 
17  prolatim  sane  F  prolati  insane  G  \\  responsurum  F  \\  Turnus  om.  T  ||  18 
drante  F  ||  ante  enim  se  defendere  debuit  et  turtc  d.  b.  s.  ferre  T  ||  bella  F  || 
19  dicit  T:  uicit  F  ||  quod  infirmus  et  eloquens  timide  audeat  de  bello  senten- 
tiam  proferre  larga  inquiens  quidem  T  ||  infirmas  F  ||  20  destinet  hostis  F  || 
21  agit  pro  se  T  ||  id  om.  T  ||  22  iliaco]  iliaco  inquit  T  illia  c  G  ||  tybrum  F  || 
23  spes  nulla  in  futurum  est  T  [|  execratur  .  .  .  Dardanio]  nulla  f.  b;  (lege  nulla 
scilicet  tibi)  capiti  cane  inquit  t.  d.  d.  T  ||  umen  F  \\  25  adtenuit  F  extenuat  T  || 
his  G  ||  etiam  illi  rei  ego:  etiam  ille  rege  F  etiam  et  illi  parti  T  etiam  ille 
regem  Daniel    etiam  ille  ad  rem  Masvicius  ||  respondet  T:  respondit  F 


526  SERVII 

spondet  quam  dixerat  Drances,  vim  se  timere  *vel  cum  se  pavidum9  et 
reliqua,  et  Siumquam  animam  talem'  et  reliqua.  dilata  autem  de  sin- 
gulari  certamine  quaestione  quasi  aliam  orationem  inchoat  *nuric  ad  te 
et  tud?  et  reliqua.  sed  haec  in  sequentitus  singulatim  tractanda  sunt. 
5  379.    patribvsqve  vocatis  primvs  ades  bella  penitus  ignorans 

atque  formidans;  prinaus  es  inter  senes  ad  danda  consilia. 

380.  replenda  est  cvria  verbis  emphasis  loquacitatis. 

381.  tvto  dativuSj  an  adverbium,  ut  *falsoy?  magna  volant 
Homerus  Hitea  TttBQoswa  TtQotiiqvda       distinet  arcet;  repellit;  nam 

10  *distinef  est  proprie  extra  tenet.     nam  cdis'  separantis  est;  unde  et 
cdiduco'  et  cdistraho?  dicimus. 

383.  proinde  *pro'  syllaba  metri  causa  excluditur.  tona  eloqvio 
non  strepitu  armorum.  meqve  timoeis  argve  tv  deance  ut  in 
bucolicis  <(III  25>   cantando  tu  illum?   carguo'   autem   genetivum 

15  regit;  ut  carguo  te  caedis;  insidiarum5.    et  est  de  Graeco:  nam  ita  di- 
cunt  %arr}yoQ<5  6s  (povov. 

384.  qvando  siquidem.  et  per  inrisionem  in  illum  suas  con- 
fert  laudes.         stragis  tevororvm  duo  genetivi. 

386.  insignis  campos  *nobilitas;  clarificas:  nam  verbum  est 
20  cinsignio  insignis'.  et  dicit  exauctorari  eius  debere  sententiam;  quod 
de   bello   iudicat  virtutis  ignarus.  qvid  vivida  virtvs  id  est  tua, 

vel  certe  mea. 

389.  imvs  in  adversos  contra  illud  <(374)>  illum  aspice  contra, 
qui  vocat. 

25  390.     ISTIS    dsLKTLKCOg. 

392.  pvlsvs  ego  quia  ille  dixerat  <366>  pone  animos  et 
pulsus  abi.    et  agit  coniectura:  nam  lioc  vult  intellegi;  non  posse 

9  Homerus]  II.  II  201 


1  pauidum  inquit  et  cetera  T  ||  2  singulare  F  ||  3  alium  F  ||  nuxic  a  te  F 
5  ignoratus  F  ||  6  primus  es  om.  F  ||  est  H  \\  ad]  et  HF  et  ad  M  ||  7  enfasis  F 
ad  keplenda  e.  c.  v.  s.  v.  enfasis  est  loquacitatis  T  ||  8  an]  in  G  ||  falso]  uolant 
add.  F  \\  $  enea  nTepoeNTa  npocneYAa  A  enea  Ticepene  ApoeYCAe  B  etieati  ce- 
pena  apo€ycao  H  eTTea  TirepoeNa  upoeYcae  M  eNea  nepeoNTa  rrpoceYaa  F  ||  Ttoog- 
rjvda]  id  est  pennata  et  uolatilia  uerba  add.  D  \\  destinet  BF  (corr.  f.)  \\  10  de- 
stinet  F  ||  diis  enim  reparantis  est  F  ||  12  tola  F  ||  ad  tona  e.  s.  v.  quasi 
diceret  non  strepitu  armorum  T||  13  akovito  B  argveto  H  \\  tv  om.  2T  ||  drance 
om.  BHM  ||  15  argue  te  caedes  F  \\  16  KaiNTOPtu  ce  cj>€noy  A  kathgoplu  ce 
<|)Onou  H  KaTHropow  €<|)Onoc  F  ||  cpovov~\  Sley%co  as  cpovov  r)  %%07triQ  add.  D  || 
17  suas  in  illum  F  \\  suas  om.  BH\\  ofFert  BHM  conferefc  F  \\   19  agkos  F  || 

20  insignis  om.  BHF.  pro  insignio  autem  insignios  H  inutsigni  F  ||  et  HF: 
nam  ASM  nam  se  B  ||  dicitur  AS  \\  dicit  et  exauctori  eiu  debere  fama  quod  F  || 

21  iudicat]  cogitat  BHM  ||  ad  v  386  insignio  proprie  est  insigne  facio  siue 
signum  impono  translatum  ab  animalibus  quae  signis  notantur  T  ||  ad  virtvs 
s.  v.  tua  uel  mea  T  \\  23  ad  imvs  i.  a.  contra  .  .  .  uenit  (sic\  ad  an  tibi  m.  s.  v. 
ad  illud  respondit  si  patrii  q.  m.  h.  T  ||  25  dicticos  libri  \\  27  agit  om.  F  ||  con- 
iecturam  BM 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  379-403.  527 

dici  merito  pulsum  eum;  qui  insequendo  hostem  bella  deseruit.  aperte 
autem  hoe  dicit:  potest  merito  credi  quod  pulsus  sit  is;  cuius  tot 
extant  tropaea?  et  rerum  commemoratione  falsum  probat. 

394.  cvm  stirpe  occiso  enim  Pallante  interiit  eius  cuncta  po- 
steritas.  5 

395.  exvtos  argadas  armis  aut  suis,  aut  sui  ducis:  unde  per  *Ar- 
cadas'  etiam  Pallantem  intellegi  quidam  volunt. 

396.  bitias  subaudis  cingens'  a  consequentibus.  mille  fini- 
tus  numerus  pro  infinito. 

398.  inglvsvs  mvris  quem  pulsum  ille  iactdbat.       aggere  saep-  io 
tvs    sicut   supra   <(IX  780>  vestris,    o   cives;  undique  saeptus 
aggeribus. 

399.  NVLLA    SALVS    BELLO    CAPITI    CANE    TALIA    DEMENS    DAR- 

danio  quotiens  argumentum  non  possumus  solvere;  aut  contraria 
obiectione  aut  risu  aut  maledicto?  ut  hoc  loco;  adversario  respon-  15 
demus.  ccane*  autem  pro  cdivina?.  et  bene  hic  mdle  ominantem  ca- 
nere  dicit,  ut  vatem.  quibusdam  videtur  vulgare  convicium,  ut  est  Hibi 
et  capiti  tuo%  sed  Jionestatem  dicto  additam  per  varietatem.  dardanio 
rebvsqve  tvis  simul  eum  Aeneae  iungendo  vult  latenter  ostendere  pro- 
ditorem.  20 

400.  proinde  itaque.  et  est  ordo  Vuila  salus  bello;  proinde 
omnia  magno  ne  cessa  turbare  metu':  cetera  per  parenthesin  dicta 
sunt;  Jioc  est  *capiti  cane  talia  demens  Dardanio'  et  cetera. 

401.  EXTOLLERE    VIRES    GENTIS    BIS    VICTAE    CONTRA   PREMERE 

arma  latini  haec   est  virtus   eloquentiae.     *bis'   autem  *victae3  ab  25 
Hercule  et  ab  Argivis.     carina'  autem  cLatinP   invidiose  dixit:    nam 
debuit  cmea'  dicere.    et  hoc  ad  illud  quod  ille  dixerat  <(359>  ius  pro- 
prium  regi  patriaeque  remittat. 

403.    myrmidonvm  proceres  Graecorum  principes.   dicit  autem 
Patroclum  et  Achillem:  nam  licet  ipsi  aliunde  fuerint;  tamen  Myr-  30 
midonibus  imperarunt.    haec  autem  ponit  inter  inpossibilia.    et  uti- 


1  sequendo  H  ||  deserunt  F  ||  2  dicitur  A  ||  potest]  pro  F  ||  3  ad  v.  392  rerum 
commemoratione  falsum  probat  esse  quod  drances  dixerat  T  ||  6  ad  armis  s.  v. 
aut  suis  aut  sui  ducis  T  ||  sui  om.  F  [|  8  bis  subaudis  ASM  \\  10  ad  inclvsvs  m. 
s.  v.  quem  pulsum  iactabat  T  ||  11  sicut  supra  F:  supra  et  AS  ut  HM,  om.  B  || 
16  canet  prae  diuinat  TL  ||  pro  divina]  praediuina  S  ||  ad  cane  t.  d.  s.  v.  prae- 
diuina.  et  bene  hic  male  ominantem  canere  dicit.  ut  autem  (sic)  quibusdam 
uidetur  uulgare  est  conuicium.  et  dicendo  dardanio  rebusque  tuis  uult  latenter 
ostendere  proditorem  T  ||  omini  ante  F  homini  ante  G  \\  17  conuicinum  F  || 
18  dictu  F  ||  dardano  F  ||  19  iungendi  F  ||  26  arguus  F  \\  dixit]  ut  drancem  la- 
tino  reddat  inuisum  add.  D  ||  28  patriaeque]  proprieque  G  ||  30  nam  dicit  ipse 
aliunde  fuerunt  F  ||  licet  et  ipsi  E  ||  31  et  utitur]  adutitur  AS 


528  SERVII 

tur  Graeco  proverbio  ccvco  Ttotapor.  sic  Horatius  et  ante  Padus 
Matina  laverit  cacumina.  et  sic  est  ruodo  dictum;  ut  in  quarto 
<(377)>  nunc  Lyciae  sortes;  nunc  et  Iove  missus  ab  ipso. 

405.  eetro  fvgit  avfedvs  vndas  quod  est  contrarium.  Aufidus 
5  autem  Apuliae  fluvius  est;  iuxta  Canusium  civitatem  cadens  in  Adria- 

ticuni  pelagus. 

406.  VEL    CVM   SE  PAVIDVM  CONTRA  MEA  IVBGIA  FINGIT    COntra 

illud  quod  ait  <(346>  det  libertatem  fandi  flatusque  remittat. 
nam  hoc  dicit:"timorem  suum  naturalem  invidiose  in  meam  causam 
10  retorquet;  ut  meae  praesentiae;  non  illius  naturae,  quod  timet  esse 
videatur.  hoc  est  enim  quod  planius  infert,  dicens  cet  formidine 
crimen  acerbat';  id  est  quam  simulat. 

407.  artificis  scelvs  nam   sceleratorum   est  simulare  formi- 
dinem.  agerbat  nomen  sine  verbi  origine:  non  enim  facit  *acerbo\ 

15  409.    habitet  tecvm  et  sit  pectore  in  isto  id  est  pessima 

et  vilis  anima  habitet  in  membris  congruis:  nam  ^talem'  vilem  et 
pessimam  accipimus;  quam  nefas  est  perire  ea  dextera;  quae  non 
inertes,  sed  quae  viros  fortes  tantum  consuevit  occidere.  et  hoc  ad 
illud  <(348>  licet  arma  mihi  et  cetera. 

20  410.    consvlta  revertor   cconsultor9    est  qui   consulit,   ccon- 

sultus'  qui  consulitur;  cconsultum9  vero  res  ipsa  de  qua  quis  con- 
sulitur.     bene  ergo  *consulta'  de  quibus  consulis. 

411.     SI   NVLLAM   NOSTRIS   VLTRA  SPEM  PONIS  IN  ARMIS  insinua- 

tione  utitur;  id  est  callido  et  subtili  aditu  ad  persuadendum:  vult 
25  enim  dicere  melius  esse  interire;  quam  pacem . rogare.  quod  quia 
aperte  non  audet;  latenter  et  paulatim  ad  hoc  serpit.  namque 
inter  principium  et  insinuationem  hoc  interest;  quod  principium  est 
aperta  rei  enuntiatio,  insinuatio  autem;  ut  diximus;  est  callida  et 
subtilis  oratio.  *in  armis5  autem  aut  meis;  aut  Latinorum  omnium 
30  generaliter.         vltra  modo  tempus  significat,  alias  locum. 


1  Horatius]   epod.  XVI  27    ||    23    insinuatione  utitur  e.  q.  s.]   cf.  Fortunat. 
art.  rhet.  II  14  sq.  et  Don.  ad  Ter.  Eun.  V  8,  41 


1     d,NLU     OC    TTOTaMOI    A  8      dNU)     AOTdMOI    R  H     dTXO     TTOTaCOO    F      ttVCO     TCOTUfiaV 

lsqwv  Qsovoi  TtrjyccL  Fabncius  \\  et  om.  F  \\  2  inatina  AS    matutina  M   niatini 
F  ||  et  et  est  om.  A  S  ||  sie  est]  sicut  et  F  \\  ad  v.  404  in  marg.  totum  istud  per 
contrarium  dicitur  et  mire  inter  haec  quae  uera  non  sunt  sententiam  diomedis 
abscondit.    uiderat  enim  grauari  causam  quod  ille  negauerat  auxilium.    quodque 
dissimulari  non  potest  commemorat  et  falsis  uera  miscendo  extenuat  T  ||  5  can- 
sium  F  ||  8  quo  F  \\  11  est  om.  F  \\  plenius  F  \[  infert  ASB:  iterat  HMF  ' 
14  ad  acerbat  s.  v.  acerbius  facit  T  [j    16  et  vilis  om.  F  ||   vilem  et  om.  F 
17  accipiamus  F  ||  ea]  mea  F  \<  18  inertis  F  ||  uires  F  ||    20  consultare  F 
25  esse]  est  B  (|  26  audet]  dicere  add.  ASM  \\  et  om.  M  \\  28  ut  diximus  om.  B 
est]  et  B   post  H 


COMM.  IN  VERO.  AEN.  XI  405—418.  529 

412.  si  tam  deserti  svmvs  si  ita,  si  valde.  et  hoc  propter 
Diomedem,  qui  solus  negavit  auxilia.  ergo  'deserti9  ab  auxiliis  acci- 
piendum. 

413.  neqve  habet  foktvna  eegressvm  omnia  quae  sibi  pos- 
sunt   obici;  ponit,   sed   eum  solutionibus  suis;    nam  et  fortuna  non  5 
est   inrnutabilis,    et   qui   semel  pellitur,  iterum  in  proelium  potest 
reverti.     et    ab   auxiliis   non  sunt  penitus   destituti,    et  in  ipsorum 
exercitu  est  adhuc  plurimum  spei.     est  autem  syllogismus. 

414.  oremvs  pagem  argumentum  ab  honesto.  dextras  tendamvs 
inertis  felicitatem  rei  verbis  expressit.  10 

415.  QVAMQVAM    O    SI    SOLITAE    QVIDQVAM    VIRTVTIS    ADESSET 

non  se  inertiae  arguit,  sed  queritur  de  virtute  omissa  per  neglegen- 
tiam.  et  videtur  voluisse  dicere:  si  solitae  quicquam  virtutis  adesset, 
numquam  ad  hoc  cogeremur;  sed  reliquit.  V  autem  dolentis  est  ex- 
elamatio,  et  intellegimus  inmoratam  esse  illic  eius  orationem:  nam  15 
exarsit  dolore?  quia  aperte  non  potuit  dicere  moriendum  potius  esse7 
quam  hostes  rogandos:  quod  tamen  dixit,  conferens  se  ad  alias  per- 
sonas  et  laudans  eos  quibus  contigit  perire,  ne  ista  conspicerent.  et 
servavit  viri  fortis  personam,  ut  paenituerit  eum  dixisse  *oremus  pacem\ 

416.  ille  mihi  ante  alios  utrum  generaliter  *ille>  pro  ^quicumque  20 
occubuif  accipiendum  est,  an  Mezentius?       ante  alios  nielior,  omni- 
bus  praeferendus.  fortvnatvsqve  laborvm  sicut  <73>  laeta 
laborum:  et  est  Graecum. 

417.  egregivs  animi  figurate  dixit.        tale  videret  vel  hostes 
rogari:    vel;   quod   latenter  insinuat,  tradi   alteri  sibi   ante  despon-  25 
satam.     ideo  et  medie  dicto,  quoniam  res  eius  agebatur,  *ne  quid  tale 
videref  posuit:  quis  enim  eum  ferret  dicentem  moriendum  potius,  quam 
de  nuptiis  eius  mutandum? 

418.  semel  ore  momordit  *semeV  eito,  confestim,  id  est  qui 

14  o  autem  e.  q.  s.]  cf.  Macr.  Sat.  IV  6,  20  sq. 


1  si  hoc  F  ||  2  diomeden  H  ||  ad  deserti  s.  s.  v.  ab  auxiliis  T  ||  7  suorum 
8  ipso  B  ||  9  scholia  ad  v.  414  hab.  T  ||  10  hoc  dicendo  felieitatem  T  ||  felita- 
tem  F.  ceterum  haec  scholia  non  ad  ea  quae  praescripta  sunt  verba,  sed  prius 
ad  v.  415  sqq.,  alterum  ad  v.  419  sqq.  pertinere  videntur.  ||  13  ad  v.  415  uidetur 
hoc  dicere  .  .  .  reliquit.  et  seruauit  .  .  .  oremus  pacem  T  ||  uirtutis  quicquam 
T  ||  14  ad  om.  T  ||  o  om.  JBjH"||  est  autem  dolentis  B  ||  15  immolatam  £T  inmo- 
deratam  M  ||  ei  S  ||  nam]  nunc  A  ||  16  uicere]  om.  F  \\  17  dicit  ASM\\  20  ad 
ille  m.  a.  a.  s.  v.  aut  generaliter  quicumque  aut  specialiter  mezentius  T  ||  21 
schol.  ad  ante  a.  om:  F  ||  22  laeta  laborum  ASM:  letorue  malorum  B  laeta 
borum  H  laetatus  laborum  F  \\  23  ^rraecum]  8vtv%tiq  tg*v  tcovcov  add.  Faoriciup 
||  24  te  laudare  uel  hostes  rogare  Fabricius  ||  25  rogari  ex  rogare  H  rogare  F  \\ 
ante^  om.  B  ||  desponsa  ex  desponsu  H  desponsum  F  ||  26  ad  ne  qvid  t.  v.  s.  v. 
medie  hoc  dicit  quia  res  eius  agebatur  T  ||  medie  dicto  F:  media  dicto  Baniel 
media  dicta  Masvicius  II  29  simvl  F 


530  SEKVII 

tota  mortis  celeritate  eonsumptus  est,  quasi  niJiil  ultra  passurus. 
vulnerati  autem  solent  vel  terram  vel  arma  raordere,  ne  dolorem 
eorum  indicet  gemitus:  Lucanus  de  Pompeio  <VIII  616)>  timuit, 
ne  quas  effundere  voces  vellet  et  aeternam  fletu  corrum- 
5  pere  famam. 

419.  adhvg  intacta  ivventvs  non  quae  non  pugnavit,  sed  de  qua 
adhuc  delectus  habendus  est. 

420.  vrbes  italae  quia  Diomedes  peregrinus  fuerat.  nam  hoc 
dicit:  habemus  robur  Italum,  non  Graecum  niilitem,  inertem  et  dis- 

10  solutum.       svpersvnt  superabundant,  adsunt  ultra  quam  bella  de- 
poscunt. 

421.  SIN    ET    TEOIANIS    CVM    MVLTO    GLOKIA    VENIT    SANGVINE 

mire  agit,  post  confirmatas  partes  suas  Troianorum  integras  vires 
inminuens.     quid    euim  proderat   dixisse,    quod   superessent  Latinis 

15  auxilia,   si  etiam  Troianorum   integrae  vires  esse  probarentur? 
cvm  mvlto   gloria  venit  sangvine   ac   si   diceret:    non   est  iudi- 
canda   victoria   quae  per  inmensa  detrimenta  contingit.     et  hoc  est 
unde  laudat  Sallustius   duces;   qui   victoriam  incruento    exercitu 
reportaverunt. 

20  422.    svnt  illis  sva  fvnera  id  est  Troianis.    legitur  et  cilli'; 

et  aut  cAeneae5  intellegimus;  aut  adverbium  loci  est  pro  cillic';  ut 
in  secundo  <(661)>  patet  isti  ianua  leto  pro  cistic?.  paeqve 
per  omnes  tempestas  sic  alibi  <VII  222>  quanta  per  Idaeos 
saevis    effusa  Mycenis    tempestas    ierit   campos:    nam  bello 

25  crebro  comparat  tempestatem. 

423.  indecores  cdecor'  decoris  facit;  sicut  cauctor'  auctoris: 
cdecus5  decoris,  sicut  cpecus?  pecoris.  similiter  facit  in  compositione 
cindecor'  indecoris;  cindecus'  indecoris.  ergo  in  neutro  cco'  brevis 
est;   in  masculino  producitur:   unde  apparet  systolen  fecisse  Vergi- 

30  lium.     nam  cindecores?  nominativus  est  pluralis  a  masculino;  ab  eo 
quod   est  cindecor?:    nam  non  potest   chic   indecus9  facere:  neutrum 

2  vulnerati  autem  e.  q.  s.]  cf.  comm.  Luc.  VIII  616  ||  10  svpersvnt  super- 
abundant]  cf.  Gell.  I  22,  3  sq.  ||  18  Sallustius]  hist.  III  16  D.  et  Kr.  |)  26  decor 
decoris  facit  e.  q.  s.]  cf.  Serv.  ad  Aen.  VII  231 

4  ne  quas]  nefas  AS  \\  vellet]  tuel  F  ||  et  om.  HF\\  fleti  F\\  5  famam]  et 
est  homeri  hemistichium  (II  II  418)  odag  la^olaxo  yaiav  add.  D  ||  6  ad  adhvc 
i.  i.  s.  v.  non  quae  non  pugnauerat  sed  de  qua  delectus  est  habendus  T  ||  8  ita- 
ltae  HM  ||  9  italium  A  ||  inermem  AS  \\  13  agitur  S  ||  post  om.  F  ||  14  dixisset 
jPj|  15  etiam  et  BF\\  16  cvm  .  .  .  confcingit]  ergo  cum  multa  gloria  uenit  san- 
guine  acsita  (acquisita  JDaniel)  conuenit  F\  17  contigit  AS\\  18  quia  F  ||  in- 
cruentato  MJS.  ef.  Dietschii  adnotatio  ||  21  aut  aduerbium]  ut  (et  a)  aut  uer- 
bum  AS  ||  23  sic  om.  F  ||  27  in]  efc  in  AS  ||  conpositionem  F  ||  28  in  utro  II F  || 
co]  o  F  ||  29  uergilium  F  ||  31  quod  est]  quidem  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  419—432.  531 

enini  cus*  terniinatum,  masculinuin  ex  se  non  facit.  aut  certe  dica- 
nius  cindeeores5  declinationeni  esse;  cuius  nominativus  singularis  non 
invenitur.  in  limine  primo  quasi  in  ipso  initio  et  aditu  infeli- 
citatis:  et  ad  illud  respexit  quod  supra  dixerat  <(412^>  et  semel 
agmine  verso  funditus  occidimus.  5 

425.  mvlta  dies  illi  rei  vehementer  mcumbit,  quia  dixerat 
<413>  neque  habet  Fortuna  regressum?  dicens  Fortunam  tam 
labores,  quam  felicitatem  pro  temporum  qualitate  mutare,  cdies? 
autem  tempus.  quidam  sane  non  *dies  multa9  accipiunt,  sed  *multa 
retulit  in  melitis9 :  et  *varii  aevV  non  ut  ipsum  varium  sit,  sed  ut  for-  10 
tuna  eius. 

427.  lvsit   decepit?    ut  <I  407)  quid   natum  totiens,   cru- 
delis   tu   quoque,   falsis   ludis   imaginibus?  et  in  solido 
rvrsvs  fortvna  locavit  subaudis  cmultos'.     et  est  sensus:  in  so- 
lidum  revocavit  oppressos  et  paulo  ante  derelictos,  lusit  vero  et  de-  15 
cepit  felices. 

428.  non  erit  avxilio  nobis  aetolvs  et  arpi  redit  ad  rem? 
quia  occurrebat:  sed  negantur  auxilia.    Aetolum  autem  dicendo  eius 
vires  ex  Graecae  gentis  commemoratione  debilitat,   ut  ostendat  plus 
esse  in  Messapo  ac  Tolumnio,  si  Diomedes,  et  infelix  et  alienus  fini-  20 
huSj  commemoraretur. 

429.  at  messapvs  erit  felixqve  tolvmnivs  bene  duo  iunxit 
quae  quaeruntur  in  bello,  fortitudinem  et  felicitatem:  nam  de  Mes- 
sapo  iam  legimus  <TII  692)>  quem  neque  fas  igni  cuiquam, 
nec  sternere  ferro.  utrumque  autem  contra  Diomedem  dixit;  25 
quem  dicendo  Graecum;  inertem  significavit.  infelicitatem  vero  eius 
supra  dicta  legatorum  verba  testantur.  oportune  ergo  foic  *felix%  quod 
Biomedi  nec  post  victoriam  contingit. 

430.  nec  tarda  seqvetvr  gloria  litotes  figura:  minus  enim 
dixit  quam  voluit.  nam  hoc  significat:  Latina  pubes  celerrime  victo-  30 
riam  adipiseetur,  quam  vix  Graeci  post  decennium  sunt  adepti. 

432.     EST    ET    VOLSCORVM    EGREGIA    DE    GENTE    CAMILLA    ut    in 

septimo7  segregem  eam  a  virorum  efficit  multitudine:  et  quoniam  a 


1  non  om.  F^  6  quia]  quam  B  ||  8  felicitates  ABM  \\  temporis  F  \\  9  ad 
mvlta  d.  s.  v.  tempus.  et  quidam  non  multa  dies  sed  multa  rettulit  accipiunt 
T  ||  10  varii  aevi  ego:  uaria  eui  F  varia  cui  Daniel  ||  ad  alterna  eevisens  (v.  426) 
repetens  recognoscens.  alterna  quasi  quae  huc  et  illuc  mutet  et  uariet  T  || 
14  subaudis  .  .  .  in  solidum  ASM:  subaudis  et  multos  nam  in  solidum  BHF\\ 
et  om.  ASM  \\  15  derelictos  ante  BH\\  18  quia]  quae  B  qui  F  ||  19  plus  essem 
messapo  ae  tolumnio  F,  corr.  Daniel  ||  20  diomedis  F  \\  22  duo  om.  H  ||  25  con- 
tra  om.  F  ||  diomeden  B  ||  27  oportuna  F,  corr.  Commelinus  ||  29  tarda  HM 
pakva  reliqui  ||  seqvitvr  F  ||  31  adipiscetur  B:  adipiscitur  religui  ||  quamuis 
ASH  ||  Graeci  vix  StepJianus  ||  33  segregat  B    segreget  F  ||  a  virorum  om.  F 

Servii  comm.  Vol.  II.  ITasc.  II.  35 


532  SERVII 

sexu  non  potest;  laudat  ex  gente.  et  vidt  ostendere  de  viris  amplius 
sperandum,  si  et  femina  dimicaret:  aut  ut  Dranci  exprobraret,  pueilam 
non  metuere  Troianos,  quos  Diomedes  timeret  et  Drances. 

434.  qvod  si  e.  q.  s.]  quasi  falsum  sit  quod  Drances  dixerat: 
5  sapra  enim  ait  <(374>  illum  aspice  contra.  qvod  si  me  solvm 
tevcri  in  certamina  poscvnt  quia  audiit  <374)>  illum  aspice 
contra  qui  vocat.  etiam  utitur  ductu:  nam  oblique  promittit  se 
singulari  certamine  dimicare  velle,  cum  nolit.  similiter  etiam  in 
duodecimo  agit;  dicens  inrisorie  <(15^>  sedeant  spectentque  Latini. 

10  435.    idqve  placet  Mnc  apparet  eum  nolle  pugnare:  si  placet,  in- 

quit,  vobis  hoc  fieri  quod  hostis  postulat.  tantvmqve  bonis  com- 
mvnibvs  OBSTO  et  in  tantum  obsum  commodis  publicis,  ut  nisi  so- 
lus  dimicavero,  concidat  universa  res  publica.  et  imputat  tamquam 
fhoc  faciat,  quod  pro  omnihus  facturus  est. 

15  436.    non  adeo  non   multum:   nam  verecunde   dicit  adsuetam 

manibus  suis  esse  victoriam.  et  hene  manvs  per  quas  f%t  ipsa  vic~ 
toria.     et  contra  *manus  dare'  dicuntur  qui  dedunt  se  victi. 

437.    tanta  pbo  spe  ut  solus  dicar  servasse  rempublicam:  vel 
spe  matrimonii. 

20  438.    ibo  animis  contra  ac  si  diceret,  si  desunt  corporis  vires. 

commendat  autem  gratiam  certaminis,  ne  invitus  videatur  adduci. 
vel  etiam.         magnvm  pkaestet  achillem   et  *praesto  illum*,  id 
est  melior  illo  sum;  et  cpraesto  illi5  dicimus:   Cicero  in  Caesarianis 
tanto    ille    superiores    vicerat  gloria;    quanto   tu   omnibus 

25  praestitisti. 

439.   vvlcani  manibvs  paeia  indvat  arma  bene  addidit  cparia?; 
nam  etiam  Aeneas  habuit  arma  Vulcania :  licet  possimus  dicere  quod 

23  Cicero  in  Caesarianis]  pro  Deiot.  IV  12 


1  ex  sexu  B  ||  ad  v.  432  uult  ostendere  amplius  de  uiris  sperandum  .  .  , 
diomedes  et  drances  timebant  T  ||  2  separandum  G  ||  sic  F  ||  demicaret  F  de- 
nicaret  G  ||  aut]  siue  T  ||  dransi  exprobaret  G  ||  3  non]  nom  G,  om.  T  \\  metue- 
ret  F  meturet  G  ||  quod  F  ||  ad  aere  (v.  433)  pro  ferro  posuit  antique  T  \\ 
4  poscvnt  quodsi  (sic)  falsum  .  .  .  contra  quia  audiit  F  (quodsi  .  .  .  contra  non 
edidit  DanieT)  \\  quasi  scripsi  ||  5  ait  scripsi:  aut  F  \\  7  dictu  F  \\  8  uellet  HF  || 
9  inrisores  M  inrisoris  HF  ||  10  s.  v.  435  hic  ostenditur  nolle  eum  pugnare 
singulari  certamine.  si  placet  inquit  hoc  quod  hostis  postulat  T  ||  13  dimica- 
ueris  F  ||  res  publica  om.  F  ||  14  hoc]  fortasse  hosti.  praeterea  et  imputat  .  .  . 
facturus  est  cum  scholio  ad  idqve  p.  adscripto  coniungenda  videntur  ||  16  ad 
manvs  v.  f.  s.  v.  bene  dicit  manus  .  .  .  qui  uicti  dedunt  se  hostibus  T  ||  ria- 
nus  F  ||  fit  T:  sit  F  \\  17  sicut  econtra  T  \\  18  dicar  BJSa:  dicat  A8M  di- 
cam  F  dicatur  Stephanus  ||  servasse  rem  p.]  pro  spe  publica  F  ||  uel  spem 
trimonii  G  \\  20  si  ante  desnnt  om.  ASHM  (add.  s)  \\  derunt  G  ||  21  commen- 
dat  gratiam  .  .  .  adduci  hab.  T  \\  24  superioris  AS  \\  gloria  uicerat  M  ||  quantu 
F?  tu  omittens  ||  26  addit  M  ||  "27  etiam  om.  B.\\  ad  paria  i.  a.  s.  v.  quia  et 
aeneas  habuit  arma  uulcania  T  ||  uulcani  (sic)  et  mire  .  .  .  uulcani  licet  .  .  . 
conprobatur  F  \\  possumus  F  \\  quod  hoc  Turnus]  coturnus  AS  (quod  coturnus  a) 


COMM.  IN  VERG.  AEH.  XI  434-453.  533 

hoe  Turnus  ignoret;  quod  tamen  non  valde  idoneum  comprobatur. 
vvlcani  e.  q.  s.]  *ntire,  quasi  falsum  sit  Aenean  habere  arma  Vulcani*. 

440.  vobis  animam  hanc  soceroqve  latino  bene  sibi  et  fa- 
vorem  conciliat  populi,  et  a  soceri  nominis  praeiudicio  Latini  in- 
plicat  voluntatem.  5 

441.  tvrnvs  ego  quem  Drances  contemnit.  vlli  vetervm 
SECVNDVS  dicimus  et  'secundus  illi'  et  *secundus  ab  illo\ 

442.  solvm  aeneas  vocAT  contra  illud  <374^>  illum  aspice  con- 
tra  qui  vocat. 

443.  NEC    DRANCES    POTIVS  SIVE  EST  HAEC  IRA  DEORVM  MORTE   10 

lvat  sive  est  virtvs  et  gloria  tollat  sensus  obscure  quidem 
dictus,  sed  facilis  et  qui  de  usu  numqaam  recedat:  nam  ita  irati 
de  inimico  dicere  consuevimus  cabeat;  nec  bonis  meis  nec  malis  re- 
bus  intersit:  nolo  sit  aut  meae  particeps  gloriae;  aut  in  me  invi- 
diam  ex  infelicitatis  communione  commoveat9:  sicut  nunc  de  Drance  15 
dicit  csive  est  haec  ira  deorum;  morte  luat?;  id  est;  si  periturus  sum 
iracundia  deorum;  nolo  invidiam  sustinere;  si  Drances  forte  pariter 
moriatur;  si  vero  me  virtus  et  gloria  comitabuntur;  nolo  ignavus 
felicitatis  alienae  sit  particeps,  si;  dum  meis  pugnat  auspiciis;  forte 
superarit.  alii  sic  accipiunt:  *sive  est  Jiaec  ira  deorum>  uter,  inquit,  20. 
eventus  ex  hac  pugna  sequetur:  vel  ira  deorum,  si  vincar,  vel  gloria, 
si  vicero:  mihi  potius  quam  JDranci  adscribatur.  alii  sic:  nec  Drances 
potius,  si  pereundum  est,  ira  deorum  pereat;  aut,  si  vincendum  est, 
gloriam  consequatur. 

445.    illi  haec  inter  se  aut  communiter  Latini,  aut  Drances  et  25 
Turnus.       castra  aeneas  aciemqve  movebat  id  est  ducebat  exer- 
citum;    ut    <(III  519)>    nos    castra    movemus:   Lucanus   <Y  374> 
Brundisium    decimis    iubet  hanc   attingere   castris;    decima. 
deductione. 

453.    arma  manv  nam  praeter  vocem,  gestum  etiam  flagitantis  ex-  30 


1  quod  .  .  .  non]  non  tamen  hoc  M  ||  4  impnblicat  JR  inpublicat  H  ||  6  con- 
tempnit  F  \\  7  ulli  HF  \\  ullo  F  ||  8  ad  solvm  a.  v.  s.  v.  ad  illud  respicit  illum 
respice  contra  qui  uenit  T  \\  solvs  F  \\  11  quidem  obscure  F  \\  12  ita  irati]  stau- 
rati  F  ||  13  de  inimico  om.  BH\\  dicimus  F  ||  abeat]  tamen  add.  ASB  ||  bonum 
eis  F  ||  14  me  ASH  (meae  a)  mene  F  \\  participi  groriae  F  ||  in  me]  mihi  AS  \\ 
15  ex  om.  BHM  \\  16  dici  F  ||  si  perenndum  est  AS  \\  17  iracundia  deorum 
om.  BHF\  pariter  forte  AS\\  pariter  om.  HF  \\  20  superarit  B:  superari  AS 
superaret  HMF  ||  ad  v.  443  quidam  sic  ^  accipiunt  .  .  .  consequatur  T  ||  uter  .  .  . 
eventus]  id  est  ut  euentus  T  ||  iter  G  \\  inquid  F  ||  22  ascribatur  T  adscribra- 
tur  F  ||  alii  ita  T  ||  nec  om.  T  ||  24  gloria  F  ||  25  ad  illi  h.  i.  s.  s.  v.  aut  latini 
communiter  inter  se  aut  turnus  aut  (sic)  drances  T  ||  autem  communiter  G  \\ 
aut  dranses  turnus  G  ||  27  ut]  quod  AS  in  F  ||  28  brondisium  B  brundisum  J2"|| 
iuuet  F  ||  adtingere  F  ||  id  est  decima  vulgo  ||  29  ad  ecce  rvit  (v.  448)  ruit  signi- 
ficat  cadit  irruit  festinat  siue  dissipat  T  ||  30  abma  m.  t.  p.  s.  v.  festini  uel  me- 
tuentes.    et  praeter  uocem  gestum  etiam  flagitantium  expressit  T 

35* 


534  SERVII 

pressit,  nec  est  superfluum  *manu\  ut  quidam  volunt.  fremit  arma 
ivventvs  expetit:  et  absolute,  id  est  hoc  freniebant  carnia  arma5.  et 
militaris  vox  est. 

454.    mvssant  modo  cqueruntur\ 
5  455.    dissensv  vario  alii  enim  Turni  dicta,   alii  Drancis  pro- 

babant. 

457.  piscosove  amne  padvsae  Padusa  pars  est  Padi:  nam 
Padus  licet  unus  sit  fluvius?  habet  tamen  fluenta  plurima,  e  quibus 
est  Padusa,    quae   quibusdam   locis   facit   paludem;    quae  plena   est 

io  cycnoruin.  alii  Padum  tribus  fontibus  nasci  dicunt,  ex  quibus  uni  sit 
vocabulum  Padusa:  qui  diffusus  in  modum  stagni  in  amnem  digeritur; 
nam  ideo  *per  stagna  loquacia9  alii  partem  fluminis  Padi,  in  quam 
descenditur  fossa:  Valgius  in  elegis  et  placidam  fossae  qua  iun- 
gttnt  ora  Padusam  navigat  Alpini  flumina  magna  Padi.    ce- 

15  terum  illud  incongruum  est  Padusam  feminino  genere  iuxta  veteres 
Padttm  dictum:  Titinius  in  Setina  vidistin  Tiberim?  vidi:  qui 
illam  derivety  beaverit  agrum  Setinum. 

458.  stagna  loqvacia  hypallage:  in  quibus  habitant  cycni 
loquaces.     crauci'   autem  twv  {letfmv  est:  nam  modo  canoros  signi- 

20  ficat,  alias  vocis  pessimae:  Iuvenalis  <I2)>  rauci  Theseide  Cordi: 
sicut  Venenuni*  et  de  bono  et  de  malo  dicitur^  ut  *odor?  et  bonus 
et  malus  vocatur. 

459.  arrepto  tempore  hic  inventa  oportunitate?  id  est  occasione. 

460.  gogite  concilivm  Drancis   vitium    omnibus  exprobrat,    quod 
25^belli  tempore  in  curiam  conveniant,  ut  <378)>  larga  quidem  semper 

Drance  tibi  copia  fandi  tum  cum  bella  manus  poscunt. 
SEDENTES  pigri,  ut  inmunisque  sedens  aliena  ad  pabula  fucus: 
vel  *sedentes9  invidiose,  ut  <(XII  15)>  sedeani  spectentqne  Latini. 


10  alii  Padum  .  .  .  digeritur]  cf.  Isid.  or.  XIII  21,  26  |)  13  Valgius  in  ele- 
gis]  cf.  Teuifel  G.  d.  r.  L.  §  241,  2  ||  16  Titinius  in  Setina]  fragm.  XI  Ribb. 
p.  129   ||   27  inmunisque]  georg.  IV  244 


2  hoc  om.  AS  ||  fremebat  A8  (fremebant  a)  ||  arma  arma  HM:  alterum 
arma  om.  reliqui.  cf.  Burmanni  adnot.  ||  5  turni  et  alii  drancis  dicta  M  ||  Turni 
dicta]  tumidi  H  ||  probant  H  ||  7  padvs  F  \\  Padi]  dicta  B  ||  8  unius  F  ||  plurime 
quibus  quae  est  R  ||  9  quae  quibusdam  F:  et  quibusdam  R,  quae  om.  reliqui. 
possis  et  e  quibus  quae  est  Padusa  quibusdam  e.  q.  s.  ||  qua  F  ||  10  cygnorum  ASF 
escarum  BH  cignerum  M  ||  ad  v.  457  quidam  dicunt  padum  tribus  fontibus 
nasci  e  quibus  unus  habet  uocabulum  padusa  qui  .  .  .  loquacia  T  ||  uni  sit  F: 
sumpsit  JDaniel  ||  11  in  amnem  digeritur]  amnem  sinu  dirigit  Isidorus  ||  12  nam 
ideo  dicit  T  ||  alii  .  .  .  Padi]  scil.  volunt  esse  Padusam  ||  discenditur  F  \\  13  forsa 
G  ||  uulgius  F,  corr.  Daniel  ||  14  padusama  uigat  Gr  ||  15  padusan  F  ||  16  sen- 
tina  F  ||  uidistiin  tiberini  F  \  17  diriuet  F  ||  sentinum  F  ||  18  YuaAAarH  AS 
ypallage  B:  om.  reliqui  ||  20  uoces  pessimas  MF  ||  rauci]  et  rauci  AS  reuici  F  || 
teretde  H  ||  codri  M  ||  21  ut  om.  HM  ||  24  ad  v.  460  Drancis  .  .  .  conuenerint 
(sic)  T  ||  exprobat  T  ||  27  ad  sedentes  s.  v.  pigri  uel  inuidiose  dicit  ut  . . .  latini  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  454—467.  535 

463.  armari  edice  flgura  est7   dic  ut  armentur:  verhim  verbo 
iunxit,  ut  <J  79)>  tu  das  epulis  accumbere  divum.    cedice'  autem 
plenus  est  iruperativus ;  nam  ab  omnium  coniugationum  infinito  de- 
tracta   cre*   ultima    syllaba  fit  imperativus,   ut  camare  ama';  cdocere 
doce^  clegere  lege'?  caudire  audi\    cum  autem  cfac?  vel  cdic'  dicinius,  5 
apocopen  verba  patiuntur  ex  *face'  *dice\    conposuit  *edice\    expressa 
autem  festinantis  oratio,  q%tia  Turnum  non  praedixit  locuturum.       ma- 
niplis   ars   quidem   exigebat   ut   cma?  haberet  accentum:   cni'  enim 
longa  quidem  est?  sed  ex  muta  et  liquida:  quod  quotiens  fit,  tertia 
syllaba  a  fine  sortitur  accentum,  ut  clatebrae?  ctenebrae?.     tamen  in  10 
hoc  sermone  ut  secunda  a  fme  accentum  habeat  usus  obtinuit. 
maniplis   signiferis,  qui  secundum  antiquum  morem  in  legione  erant 
triginta:   legio   autem  habebat  decem  cohortes,   sexaginta  centurias, 
licet  in   his   rebus   accessu   temporis   ducum   varietas  semper  muta- 
verit  militiae  disciplinam.  15 

464.  EQVITEM    MESSAPVS    IN    ARMIS    ET    CVM   FRATRE   CORAS  LA- 

Tis  diffvndite  CAMPis  'equitero.  in  armis',  id  est  armatum;  nam 
figura  est.  cMessapus?  autem  ut  diceret,  vitavit  6[ioiotsXsvtov:  nam 
vitiosum  erat  cVoluse?  cedice'  cMessape\  ergo  cMessapus?  aut  anti- 
quus  vocativus  est,  ut  <TIII  77^  Hesperidum  fluvius  regnator  20 
aquarum,  item  <(XII  192^>  socer  arma  Latinus  habeto:  aut 
certe  nominativus  est  pro  vocativo.  quamquam  possit  etiam  nomi- 
nativus  esse,  ut  sit  cMessapus  et  Coras  equitem  diffundite'  pro  cdif- 
fundant':  melior  tamen  est  sensus  superior. 

465.  cvm  fratre   coras   scilicet  Catillo,    nam  legimus   <T1I  25 
672>  Catillusque  acerque  Coras,  Argiva  iuventus. 

467.    qva  ivsso  pro  cqua  iussero':  et  est  antiquum. 


2  edice  autem  .  .  .  patiuntnr]  cf.  Don.  ad  Ter.  Adelph.  III  4,  36  ||   27  qva 
.  .  .  antiquum]  cf.  Sen.  ep.  VI  6,  4 


1  figurate  dicit  ut  armentur  B  \\  dic]  dicta  H  edic  F  edicere  G  ||  armen- 
tum  F  ||  3  nam  in  omnium  coniugationum  uerbis  infinito  modo  detrahe  ultimam 
syllabam  et  facit  imperatiuus  F  ||  4  cre?  ultima]  om.  HM  ||  6  ex]  et  G  ||  con- 
posuit  F  nonposuit  G  cum  posuit  JDaniel.  fort.  conpositum  est  ||  expressa] 
expressit  expresso  F  expressit  expressa  Daniel  (expressit  del.  Masvicius)  || 
7  autem  om.  Masvicius  ||  quia  scripsi:  qua  F  \\  8  exiebat  HF  ||  ni]  nos  F  ||  enim 
om.BHM\\  9  sit  AS  \\  12  maniplis  .  .  .  disciplinam  om.  F  \\  13  habebat  om.B  || 
cohortes  decem  AS  (duodecim  a)  septem  cohortes  BM  vnr  cohortes  H  ||  sexa- 
ginta]  uel  quadraginta  superscr.  a  \\  centuria  A  S  {corr.  a)  ||  18  Messapus  .  .  . 
d{ioioz£l8VTov~\  fortasse  inter  diceret  et  vitavit  quaedam  interciderunt ,  veluti 
metri  necessitas  fecit  et,  ut  scribatur  M.  a.  u.  d.  metri  necessitas  fecit.  et  v.  6. 
possis  et  rMessapus'  autem  dicendo  vitavit  ||  19  uolupe  F  ||  22  uocatiuo  ut  quam- 
quam  F  ||  23  diflundite  pro  om.  F  ||  24  sensus  est  ASF  ||  25  cum  catillo  ASR  || 
catilo  H   catoli  F  ||   26  catilusque  H   catiluque  F  ||  27  pro  om.  ASF 


536  SERVII 

468.  ilicet  confestirn,  ilico:    quod  ne  diceret;  metri  necessitas 
fecit;  nam  cilico'  dicimus. 

469.  magna  incepta  quia  de  pace  cogitabat;  quae  inpleri  non 
potuit. 

5  471.    mvltaQve  se  incvsat  pro  cinultum?.  et  est  Graeca  figura. 

472.    genervmqve  adsciverit  vrbi  id  est  propter  urbem,  quan- 

tum  de  praesentibus  rebus  eolligebatur :  Lucanus  de  Catone  <II  388)> 

urbi  pater  est;  urbique  maritus.    gener  autem  ideo  dicitur;  quia 

ad  augendum  genus  adhibetur. 
10  473.    praefodivnt  alii  poetas   id   est   ante  portas  fossas  fa- 

ciunt:  hoe  enim  est  quod  supra  dixit  <(466)>  pars  aditus  urbis  fir- 

ment:  quae  res  nimiam  indicat  desperationem. 

474.     BELLO  DAT  SIGNVM  RAVCA  CRVENTVM  BVCINA   bene    cbello 

dat';  nam  bucina  insonans  sollicitudinem  ad  bella  denuntiat:  sic  in 
15  septimo  <(519)>  qua  bucina  signum  dira  declit.    proelium  autem 
tubae   indicant;  ut  <TX  501>   at  tuba  terribilem  sonitum  pro- 
cul  aere  canoro  increpuit. 

476.  matronae  nunc  feminae.  quidam  sane  arbitranUir  inter  ma- 
tronam  et  matremfamilias  hoe  interesse,  quod  matrona  dieatur  primi 
20  pueri  mater,  materfamilias  quae  plures  peperit.  alii  hoc  putant  rectius, 
matronam  dici  quae  in  matrimonium  cum  viro  convenerit  et  in  eo  ma- 
trimonio  manserit,  etiam  si  liberi  nondum  fuerint:  dictam  matris  no- 
mine,  spe  atque  omine,  unde  et  matrimonmm  dictum.  matrem  vero  fa- 
milias  eam  esse,  quae  in  mariti  manu  manicipioque,  aut  in  cuius 
25  maritus  manu  mancipioque  esset,  quoniam  in  familiam  quoque  mariti 
et  sui  heredis  locum  venisset?  alii  matronas  virgines  nobiles  dicunt, 
matresfamilias  vero  illas  quae  in  matrimonium  per  coemptionem  convene- 
runt:  nam  per  quandam  iuris  solemnitatem  in  familiam  migrant  mariti. 


1  ilicet  .  .  .  dicimus]  cf.  Charis  p.  200,  27  K.  ||  14  nam  bucina  .  .  .  incre- 
puit]  exscr.  Isid.  or.  XVIII  4,  4.  cf.  diff.  verb.  77  ||  18  quidam  sane  arbitran- 
tur  e.  q.  s.]  cf.  Gell.  XVIII  6,  Isid.  diff.  verb.  373,  or.  IX  5,  8  et  7,  13 


1  quod  indiceret  F  \\  3  implere  B  inpeliri  F  \\  6  asciverit  H  assciverit 
M  ||  urbi  propter  urbem  B  ||  11  dixerit  F\\  urbis]  uobis  F  []  12  indicabat  F  \\ 
13  bene  addidit  bello  F  ||  14  dat  om.  AS  ||  nam  et  propter  hoc  bucina  F  || 
sonans  AS  ||  ad  bella  A S B F Isidorus :  ac  bella  H M  ||  18  nunc  feminae  .  .  .  in 
familiam  migrant  mariti  hab.  T  ||  sane  om.  T  \\  19  dicitur  T  ||  primi  T:  prima 
F  ||  20  rectius  putant  T  ||  retius  Gr  ||  22  permanserit  T  ||  matri  G  ||  23  omne  F  (| 
24  esse  eam  T  ||  mancipioque]  est  add.  Isidorus  diff.  ||  aut  .  .  .  mancipioque 
qm.  G  ||  aut  in  eius  in  cuius  maritus  e  G-ellio  Masvicius  ||  25  maritus  .  .  .  esset] 
manus  maritus  mancipiumque  esset  T  ||  quoniam  in  mariti  quoque  familia  T  \\ 
quoniam]  quomodo  F  ||  familia  F  ||  26  heredis  T  et  Isidorus:  heredes  F,  locum 
e  GeTiio  addidit  Masvicius  ||  matrimonias  G  ||  nubiles  Isidorus  ||  dici  T  ||  27  vero 
illas  om.  T  ||  coepcionem  G  ||  uenerunt  T  ||  28  migant  F  mignat  G  ||  mariti] 
inter  matrem  uero  et  matrem  familias  hoc  interest  (quod  mater  est  add.  Mas- 
vicius)  praeter  illam  significationem  quae  est  ad  aliquid  quae  tantum  conuenit 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  XI  468—484.  537 

vocat  labor  vltimvs  omnes  oinnes  acl  laboreni  ultiina  necessitas 
convocat.     alii  ^ultimus9  hypallagen  volunt  esse  pro  ^ultimis9. 

477.  nec  non  ad  templvm  secundum  Homerum;  qui  inducit 
in  summa  desperatione  matres  ad  templa  concurrere,  ut  victoria, 
quae  non  potest  viribus;  possit  deorum  favore  conquiri.  5 

478.  svbvehitvr  proprie:  matronae  enim  pilentis  vehebantur 
ad  templa  pergentes;  ut  <(VIII  666)>  pilentis  matres  in  mol- 
libus.         magna  matrvm  deest  *cum%  non  enim  caterva  subvehitur. 

479.  dona  ferens  peplum  scilicet;  sicut  dixit  in  primo  <480>; 
unde  id  omisit  hoc  loco.  10 

480.  mali  tanti  pro  *malorum  tantorum9.  ocvlos  deiecta 
decoros  deorsum  habens.  et  sic  ait  *deiecta  oeulos%  sicut  <(I  22)> 
oculos  suffusa  nitentes. 

481.  svggedvnt  matres  pro  Sntrantf.  et  est  ordo:  succedunt  ma- 
tres  templum  ture  vaporant.  15 

482.  de  limine  ad  preces  festinantium  mulierum  ostenditur 
desiderium. 

483.  ARMIPOTENS    PRAESES    BELLI    TRITONIA    VIRGO    antonoma- 

siva  sunt  pro  proprio.  haec  autem  omnis  oratio  verbum  ad  verbum 
de  Homero  translata  est.  cpraeses'  autem  cbelli%  id  est  quae  praeest  20 
omnibus  bellis;  cuius  nutu  semper  bella  tractantur.  sane  qui  *prae- 
sens9  leguntj  quasi  praestans  in  bellis  intellegunt;  qui  ^praesei  sine  n 
litteray  quasi  quae  praesideat  rei.  sic  praesides  dii  urbis  appellantur. 
cuius  genetivus  *praesidis9  facit. 

484.  frange  manv  telvm  aut  tua  manu;  aut  in   eius  manu  25 
tela  confringe:  Homerus  a%ov  8r\  £y%og  ^dto^iridsog. 


26  Homerus]  II.  VI  306 


in  matrimonium  quod  alii  matrifamilias  sicut  hoc  loco  dictum  est  applica- 
uerunt  add.  F,  quibus  Masvicius  haec  adiecit  materfamilias  vero  quae  convenit, 
ut  iam  diximus,  per  coemptionem:  quae  additamenta  non  recepi  quia  e  Serviano 
ad  v.  581  scholio  exscripta  sunt  ||  2  ultimas  ypallagem  F\\  ultimos  Masvicius  || 
5  conquiri]  sic  enim  monet  helenus  (II.  VI  86)  "Ektoq  .  .  .  iitl  yovvuoiv  r\v%6- 
[ioio  add.  2>  ||  7  ut  pilentis  om.  F  ||  pilentis]  uehebantur  add.  HM  ||  8  ad  magna 
s.  v.  scilicet  cum  T  ||  9  diximus  B  ||  10  unde  id]  ideo  M  ||  dimisit  HM  ||  loco] 
nam  homeri  locus  est  hecuba  peplum  ferente  (II.  VI  287)  rccl  d'  ccq'  dollioav . 
.  .  .  sqyec  yvvcciKmv  et  paulo  post  (293)  toSv  sv'  ccsiqccilsvtj  .  .  .  rjdh  [isyLOtog 
add.  D  ||  12  ad  deiecta  s.  v.  deorsum  habens  T  ||  13  effusa  B  suffossa  F  ||  14  ad 
svccedvnt  s.  v.  intrant  T  ||  intrantes  est  ordo  F,  corr.  Masvicius  ||  15  et  tem- 
plum  Commelinus  |j  16  ostendit  F  ||  18  duo  antonomasiua  B  \  19  pro  om.  BHF  || 
proprie  H  ||  uero  ad  uerbo  F  \\  20  translata  est]  (17.  VI  305)  itotvi  'Afty\vccir\, 
zQvolnxQli,  uloc  vsccojv  add.  D  jj  praesens  n  j|  praees  M  potest  F  \\  21  ad  v.  483 
praeses  quasi  praesideat  rei  unde  et  praesides  urbis  appellantur  T  ||  22  prae- 
stans]  praesens-com.  Bibbeckius  ||  praeses  sine  n  Masvicius:  pessint.  u.  F  prae- 
sens  .u.  G  praeses  sine  nouN  Daniel  \\  23  rei]  bellicae  addendum  esse  coni. 
BibbecJcius  II  24  facti  G 


538  SERVII 

485.    pronvm  sterne  solo  Hoinerus  TCQTjvSa  dbg  7C£<5eeiv. 

PORTISQVE    EFFVNDE     SVB    ALTIS    HomerUS    Zl%caC3V    7tQ07tCCQOl&8   7tV- 

XdcDV.  bene  autem  sub  ipsis  portis,  quasi  ad  quas  festinabat  Aeneas: 
unde  est  et  illud  <(473>  praefodiunt  alii  portas. 

5  486.     CINGITVR  IPSE  FVEENS  CERTATIM  IN  PROELIA  TVRNVS   Oeco- 

nomia  omnis  haec  est:  nam  Turnus  ideo  cum  mora  armatur  et  in- 
tecto  capite  circa  arcem  incedens  admonet  singulos;  ut  et  a  Lavinia 
possit  videri,  et  ut  sit  maior  causa  diniicandi,  dum  sponsae  placere 
contendit.     alii  *cingitur'  propere  armatur  accipiunt:   nam  ait  et  *su- 

10  rasque  incluserat  auro%  et  *certatim'  pro  festinanter.  *cingitur'  ergo 
accingitur:  nam  et  Terentius  de  futura  contentione  ait  accingere,  et 
*procinctus'  appellatur.  cfurens5  amore  Laviniae,  quam  videbat:  quod 
etiam  sequens  indicat  comparatio;  nam  dicturus  est  <(494)>  aut  ille 
in  pastus   armentaque  tendit   equarum.     ^cingitur   in  proelia' 

15  id  est  ut  proeliari  posset,  ut  si  dicas  clegor  in  advoeationem^  id 
est  ut  advocatus  esse  possim. 

487.  iamqve  adeo  aut  vacat  cadeo':  aut  certe  csic3  significat, 
ut  sit  sensus:  cadeo';  sic  praeparatur  in  proelia,  ut  iam  universa 
praeter  galeam  arma  portaret.        thoeaca  indvtvs  omnia  quae  in 

20  cax'  exeunt  Graeca  masculina  in  obliquis  casibus  ca9  producunt,  ut 
Hhorax  thoracis',  cpinax  pinacis':  nam  feminina  corripiunt;  ut  ccli- 
max  climacis';  sed  ad  Latinum  non  transeunt.  phalanx  vero  et 
aliter  exit;  et  peregrinum  est  etiam  apud  Graecos. 

489.  tempora  nvdvs  adhvc  quod  sine  galea.  ^prooeconomia  est,  quia 
25  mox  Camillam  adloquitur,   et  ut  hortans  et  incendens  ceteros  facilius 

nosceretur. 

490.  alta  decveeens  aveevs  aece  illic  enim  et  Amata 
fuerat;  et  Lavinia. 

491.  spe    iam   peaecipit    hostem    mente    praeoccupat    hostis 
30  adventura;  ut  <(VI  105>  omnia  praecepi. 


11  Terentius]  Phorm.  II  2,  4    ||    29  praecipit  mente  praeoccupat]  cf.  Non. 

p.  372,  12  M. 


4  illud  om.  F  \\  6  intecto]  integro  F  ||  7  aram  B  arce  H  ||  amouet  H  \\ 
9  s.  v.  486  quidam  cingitur  propere  armatur  intellegunt  siue  accingitur  cer- 
tatim  id  est  festinanter  uelociter  T  ||  suras  F  ||  11  derentius  F  ||  contentione  G  || 
12  procintus  G  \\  15  possit  MF  \\,b,g  si  AS  \\lego  libri,  correxi  \\  17  aut  certe] 
certe  adeo  AS  ||  sic  ante  significat  om.  HM  ||  18  adeo  fortasse  secludendum  \\ 
ut  etiam  M  \\  19  quae  del  s\\in  x  AS ,  eieunt  omittentes  |)  in  ax]  ita  F  ||  20  ut 
om.  HM  ||  22  in  latinum  F  ||  non  om.  BH  ||  23  etiam]  ut  etiam  B  ||  24  ad  tem- 
pora  n.  a.  s.  v.  sine  galea.  et  est  prooeconomia  quia  .  .  .  nosceretur  T  ||  prae- 
conomia  F  ||  25  hortans  T:  ortans  F  orans  Daniel  ||  intendens  T  (|  28  Lavinia] 
homerus  (II.  XIX  369)  Kvrjfiidag  psv  TtQcota  .  .  .  rjvxs  {irjvrjg  add.  D 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  485-502.  539 

492.  QVALIS     VBI     ABBVPTIS    FVGIT    PRAESEPIA    VINCLIS     etiam 

haec  comparatio  Homeri  est,  verbum  ad  verbuni  translata. 

493.  potitvs   venit  ab  eo  quod  est  cpotior  potiris*:  nam  <^IV 
21iy   subnixus   rapto   potitur,   venit  ab  eo  quod  est  cpotior  po- 
teris':   nam?   ut   etiam    supra  <(III  56>   diximus,   verbum  lioc  modo  5 
tertiae,  modo  quartae  invenitur  esse  coniugationis. 

495.  avt  adsvetvs   aqvae  figurate  *aquae  adsuetutf :  aut  *aquae 
flumine  perfundi ,  adsuetus'. 

496.  arrectisqve  fremit  cervicibvs  alte  calte  arrectis  cer- 
vicibus  fremit';  non  calte  fremit',  aut  ealte  luxurians'.    quidam  sane  10 
^cervicibus'  plurali  numero  secundum  veteres  dictum  volunt,  et  Horten- 
sium  primum  singulari  numero  *cervicem9}  unde  Ciceronem  cervicu- 
lam  illum  iactaturum  tradunt  dixisse. 

500.  desilvit  hoc  ad  Turni  honorem  refertur:  quattuor  namque 
erant  apud  Bomanos  quae  ad  honorificentiam  pertinebant:  equo  desilire,  15 
caput  aperire,  via  decedere,  adsurgere.     hoc  etiam  praecones  praeeuntes 
magistratus  clamare  dicebantur.         gohors  pro  Hurma9 :  nam  equitum 
turmae,  peditum  cohortes  appellantur. 

501.  ad  terram  deflvxit  dicendo  Mefluxit'  uno  verbo  absolvit 
desilientem  equis  multitudinem :  et  vel  celeritatem,  vel  artem  et  quan-  20 
dam   moderationem   ac  facilitatem  descendendi  significavit,   quae  est 
etiam  in  ascendendo  apud  huius  rei  peritos. 

502.  svi  merito   si  qva  est   fidvcia  forti   si  uiiusquisque 
fortis   habet   aliquam   confidentiam   ex   conscientia  fortitudihis  suae, 

et   ego   audere   non   dubito.     cforti?   autem   bene  dixit:  nam  cfortis'  25 
communis  est  generis.    haec  autem  hoc  vult  dicere,  non  sexum  con- 


10  quidam  sane  .  .  .  dixisse]  cf.  Isid.  or.  XI  1,  61  ||  12  Ciceronem]  in  Verr. 
act.  II  3,  19,  49 


1  et  haec  F  ||  2  uerburn  ad  uerba  F  ||  translata]  (II.  VI  506)  wg  d'  oxe 
tiq  OTccrog  Litnog  .  .  .  %ccl  vopov  pTtntov  add.  D  ||  3  nam  .  .  .  poteris  om.  HM  \\ 
4  subnixos  F  \\  potiris  F  ||  ad  tandem  (v.  493)  uix  siue  cum  labore  T  ||  7  ad 
aqvae  p.  f.  n.  s.  v.  aut  figurate  assuetus  aquae  aut  aquae  perfundi  flumine  noto 
assuetu3  T  ||  figurata  eaquae  F  ||  aut  om.  F.  fuisse  videntur  qui  eadsuetus  aquae9 
ab  insequentibus  separarent,  cperfundi  flumine  noto'  ad  *emicaV  referrent.  || 
9  arrectvsqve  A  S  \\  10  non]  haud  A  8  \\  fremit  aut  alte  om.  A  S  ||  luxuriat  JR 
luxurias  H  ||  12  singuli  G  ||  ceruiculum  F  ||  ad  lvdvntqve  (v.  497)  aut  ludunt  id 
est  mouentur  aut  lusum  quendam  imitantur  T  ||  14  hoc  ad  Turni  .  .  .  diceban- 
tur  hab.  T  \\  15  apud  romanos  erant  T  \\  erunt  F  ||  ad]  ab  F  ||  pertinebat  G  || 
16  capud  F  |[  decidere  F  ||  hoc]  bo  G  ||  17  magistraturus  G  ||  ad  v.  500  cohors 
id  est  turma  .  .  .  appellantur.  turma  autem  xxxvi  equites  antiquitus  diceban- 
tur  T  ||  num  F  ||  19  adfluxit  H  defulxit  M  ||  ad  deflvxit  s.  v.  hoc  uerbo  cele- 
ritatem  expressit  uel  quandam  artem  descendendi  T  ||  20  disilientem  etquis  F  || 
21  felicitatem  F,  corr.  Haniel  \\  deseendi  ASB  (corr.  s)  decendentibus  H  descen- 
dens  F  \\  22  in  om.  F  ||  rei  om.  F  ||  23  unus  quis  AS\\2±  fortis  om.  F  ||  26  haec] 
hic  M,  fortasse  recte 


540  SERVII 

siderandum  esse;   sed  robur.     et  est  ordo  co  Tume,  audeo  occurrere 
turmae*. 

503.    OCCVKRERE  tvrmae  equitatui:  nam  partem  pro  toto  po- 
suit.     Varro  turmam  triginta  sex  equites  posuit. 
5  506.    tv  pedes  ad  mvros  svbsiste  bene   Camillae  gloria   augetur, 

ut,  cum  eam  faciat  adversum  hostes  cuncta  promittere  quae  faciunt  viri 
fortes,  etiam  Turno  murorum  custodiam  inducat  mandantem. 

507.  ogvlos  horrenda  in  virgine  fixvs  figurate:  vel  oculos  figens, 
vel  fxos  habens.     *horrenda'  autem  pro  *admirabilis* ;  alioqui  hostibus 

10  horrenda. 

508.  qvas  dicere  grates  pro  *qacmtas9,  pronomen  pro  nomine. 
et  secundum  rhetoricani  disciplinam  dicit  se  verba  invenire  non  posse? 
quibus  eius  exprimat  laudes,  cum  dixerit  co  decus  Italiae,  virgo9: 
sic  alibi  <(125)>   quibus   caelo  te  laudibus  aequem?    cum  prae- 

15  miserit  o  fama  ingens,  ingentior  armis  vir  Troiane. 

509.  sed  nvnc  ordo  est  csed  nunc  mecum  partire  laborenr9: 
nam  per  parenthesin  dictum  est  cquando  iste  animus  est  supra 
omnia';  id  est  siquidem  es  magnanima,  aut  supra  omnes  grates  et 
supra  omne  praemium  quod  referri  potest.    cpartire?  autem  ideo,  quia 

20  illa  dixerat  csolaque  Tyrrhenos  equites  ire  obvia  eontra'. 

511.  aeneas  vt  fama  fidem  oeconomia:  educuntur  hinc  duces,  ut 
servata  eorum  honestate  fortitudo  virginis  possit  induci;  alioqui  indecens 
fuerat  praesentibus  Turno  et  Aenea. 

513.    qvaterent  CAMPOS  ad  camporum  perturbationem. 
25  515.    fvrta  paro   belli   insidias:   Sallustius   gens   ad   furta 

belli  peridonea. 

516.  bivias  favces  fauces  dicuntur  itinera  inter  duos  montes 
locata,  angusta  et  pervia:  dicta  a  faucium  similitudine. 

517.  conlatis  excipe  signis  coniunctis  ducibus  quos  comme- 


25  Sallustius]   hist.  I  86  D.  et  Kr.    (|    27  fauces  dicuntur  .  .  .  similitudine] 
exscr.  Isid.  or.  XIV  8,  26 


1  robore  testorio  turne  F,  corr.  Daniel  ||  4  turnam  F.  ceterum  cf.  guae  ex 
Turonensi  ad  v.  500  exscripsi  \\  5  Camillae  scripsi:  ex  mille  F  ex  muliere  Da- 
niel  ||  6  qua  F  ||  8  ad  ocvlos  h.  i.  v.  f.  s.  v.  figurate  .  .  .  habens.  horrenda  ad- 
mirabili  alioqui  horrenda  scilicet  hostibus  terribili  T  \\  11  ad  qvas  s.  v.  quantas, 
ad  diceke  s.  v.  dicere  pro  praesentibus  beneficiis  T  ||  pro  pronomine  F,  corr. 
Burmannus  ||  12  se  om.  AS  \\  13  exprimit  M  ||  18  omnia]  praemium  add.  F, 
delevit  Masvicius  \\  magnanima]  magna  BH\\  aut  ego:  ut  F  \\  grates]  gentes  G  || 
ad  KEPEimE  s.  v.  referre  pro  praeteritis,  ad  qvando  s.  v.  siquidem,  ad  v.  510 
supra  omnia  id  est  magnanima  es.  siue  super  omnes  grates  siue  supra  .  .  . 
potest  T  ||  20  ille  HF  ||  21  s.  v.  511  bona  oeconomia  educuntur  .  .  .  aenea  T  || 
educuntur  hinc]  i.  e.  a  ceteris  seiunguntur  ||  22  induci]  agnosci  T  ||  alioquin  G  || 
25  gens]  agens  BH\\  futura  H  ||  28  locata]  loca  B  locata  et  H  ||  29  ad  con- 
latis  e.  s.  s.  v.  sic  dicebatur  .  .  .  esset  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  503-528.  541 

moraturus  est.     sic  autem  dicebatur  a  Bomanis,  quotiens  acie  dimica- 
tum  esset. 

518.  tecvm  acer  messapvs  erit  ingenti  Jionore  *tecum'  dixit,  hoc 
est  non  tu  illi  adiuncta  eris,  sed  ille-  tibi. 

519.  tibvrniqve  manvs  Catillus  et  Coras.  dvcis  et  tv  5 
concipe  cvram  sicut  ego:  narn  rion  dicit,  sicut  Messapus  aut  alii, 
ne  ei  facere  videatur  iniuriam.  cconcipe'  autem  vel  simul  cum  illis 
sume;  vel  mecum  cape,  quia  ille  dixerat  *mecum  partire  laborem' : 
*con'  enim  coniunctiva  particula  est:  unde  et  cconvocari'  de  pluri- 
bus  dicimus.  10 

522.  valles  metri  necessitate  conpellimur  ut  cvalhV  dicamus: 
Statius  vallis  in  amplexu  nemorum  sedet:  nam  plenum  est 
cvalles';  sicut  nunc  Vergilius  posuit.  quod  ita  esse  diminutio  in- 
dicat:  nam  Valleeula'  dicitur;  sicut  cturrim5  dici  debere  cturricula? 
indicat,  cvulpes'  cvulpecula'  facit:  Horatius  moveat  vulpecula  ri-  15 
sum.  ergo  in  ces*  vel  in  cis'  quando  usurpative,  quando  natura- 
liter  exeant  nomina;  sola  diminutio  indicat.  ea  autem  quae  in  ces' 
exeunt,  longa  sunt  omnia,  si  in  genetivo  non  crescant;  ut  clabes' 
cvalles'  cvulpes':  nam  si  crescant;  brevia  sunt;  ut  cmiles  militis'. 

523.  densis  frondibvs  atrvm  utrum  *densis  frondibus  urgetf,  an  20 
*densis  frontibus  atrum'? 

524.  QVO  semita  dvcit  legitur  et  cqua'. 

525.  aditvsqve  maligni  proprie   cobscuri';   ut  <VI  270>   sub 
luce  maligna. 

527.  ignota  vel  infrequentata;  vel  Hgnota',  scilicet  Aeneae:  nam  25 
de  Turno  dicturus  est  chuc  iuvenis  nota  fertur  regione  viarum'. 
tvtiqve  receptvs.  male   quidam   crecessus'  legunt:  nam  creceptus' 
dicitur;   quo   se  tuto   exercitus   recipit:  unde   et  signa  creceptui  ca- 
nere'  dicuntur. 

528.  SEV  DEXTEA  LAEVAQVE  VELIS  OCCVRRERE  PVGNAE  sive  30 


12  Statius]  Theb.  YI  256  ||  15  Horatius]  ep.  I  3,  19.  cf.  I  7,  29  ||  27  re- 
ceptus  dicitur  .  .  .  dicuntur]  exscr.  Isid.  or.  XVIII  4?  4 

1  dimicandum  T  ||  3  schol.  ad  v.  518  hab.  T  |)  dicit  tecum  id  est  T  ||  4  con- 
iuncta  T  ||  5  tibvrniqve  MF  tybvrniqve  ASH  tibvktiqve  M.  cf.  ad  VII  670  || 
catilus  HF  ||  Coras]  ceteras  F  \\  8  sume  om.  BH  ||  9  nam  con  B  nam  (sine 
con)  A8  ||  coniunctiva]  continua  H  \\  12  nam  .  .  .  ita  esse  om.  AS  ||  14  ualli- 
cula  F  ||  sicut  .  .  .  indicat  om.  HM,  fortasse  recte  \\  turriculam  F  \\  15  ut  uul- 
pes  M\\  ueilpicula  E  ||  16  usurpatione  F  \\  17  es  om.  F  \\  18  crescunt  F  \\  20  ad 
densis  f.  a.  s.  v.  utrumque  potest  accipi  siue  densis  frondibus  atrum  siue  den- 
sis  frondibus  urget  T  ||  22  qva  et  quo  AS  \\  25  ad  ignota  s.  v.  ignorata  infre- 
quentata  scilicet  aeneae,  in  marg.  iacet  id  est  porrigitur  dilatatur  T  ||  27  male 
.  .  .  recipit  om.  H  ||  quidem  M  ||  legunt]  non  receptus  add.  AS  \\  28  tuto  E: 
tutus  AS   cito  M  cuto  F 


542  SERVII 

per  valles,  sive  per  montis  radices:  incertum  est  enim  qua  sit  ven- 
turus  Aeneas.    *velis'  autem  pro  *si  quis  velitf. 

529.    instare  ivgis  ut  <TIII  693)>  turritis  puppibus  instant. 

531.  arripvitqve  locvm  raptiin   tenuit.         insedit   proprie: 
5  nam  cinsidere'   est   dolose  aliquem  exspectare:   unde  et  insidiae  no- 

minatae  sunt.         iniqvis  intellegendum  ^foosti' :  vel  inaequalibus. 

532.  velocem  interea  licet  cinterea?  particula  negotia  semper 
praeteritis  futura  coniungat,  tamen  abruptus  est  et  vituperabilis 
transitus.    habet  autem   tales   transitus   et   in  superioribus  libris  et 

10  in  sequenti  praecipue;  ubi  luppiter  appellat  lunonem.  opim  cOpim? 
quando  dicimus;  nympham  significamus;  si  autem  dicamus  copem5, 
auxilium  intellegimus :  Terentius  lunoLucina  feropem;  servame, 
obsecro;  copes'  vero  numero  plurali  censum  accipimus:  nam  c0ps9 
Terra  est?  uxor  Safcurni,  quam  Graeci  Rheam  vocant.    sane  hoc  no~ 

15  men  ipsius  Dianae  fuisse,  ab  JEpfoesiis  dedicato  templo  ei  inpositum, 
Alexander  Aetolus,  poeta,  in  libro  qui  inscribitur  Musac,  refert:  quod 
fooc  loco  peritissimus  antiquitatis  poeta  sociae  eius  inposuit.  quidam 
dicunt  Opim  et  Hecaergen  primas  ex  Hyperboreis  sacra  in  insulam 
Delum  occultata  in  fascibus  mergitum  pertulisse.     alii  putant  Opim  et 

20  Hecaergon  nutritores  Apollinis  et  Dianae  fuisse:  foinc  itaque  Opim 
ipsam  Dianam  cognominatam ,  quod  supra  dictum  est,  Apollinem  vero 
Hecaergon;  vel  quod  fproxima  luna  quae  Diana  terris  facile  conspi- 
ciat  quoniam  uita  i  uocali  ecaergas  sola  TO  TOT  K&eNII€CTI  M€KPOM€N 


5  nam  insidere  .  .  .  nominatae  sunt]  exscr.  Isid.  or.  X  151  (|  12  Terentius] 
Andr.  III  1,  15  ||   14  sane  hoc  nomen  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.   V  22,  2  sqq. 


2  acl  velis  s.  v.  pro  uelit  quis  T  ||  3  turriti  F  \\  5  nam  sedere  est  dolere  F  || 
6  ad  iniqvis  s.  v.  uel  hosti  iniquis  uel  inequalibus  T  ||  7  malim  negotiis  ||  8  ab- 
ruptus]  abusus  H  ||  9  habet  .  .  .  transitus  om.  F  ||  10  opin  H  \\  11  si  ...  opem 
om.  H  ||  dicimus  B  \\  12  auxilium  om.  M  ||  intellegamus  F  ||  fert  F  ||  serva  me 
obsecro  om.  ASF\\  13  census  BHM  ||  accepimus  AS  \\  14  geam  B  ream  M 
reim  JP||  ad  v.  532  hoc  nomen  .  .  .  imposuit  T  ||  15  ab]  abest  F  \\  dedicata  F  || 
17  hic  loco  F,  om.  T  ||  socia  F  ||  18  Opim  et  Hecaergen  primas  Salmasius  Plin. 
exercit.  p.  147:  metica  ergen  primos  F  opimetica  ergea  primos  Daniel  ||  hyber- 
boreis  F  ||  19  Delum  ego:  delbi  F  Deli  Salmasius  ||  opimetaca  ergon  F  opi- 
meteca  ergo  Daniel  ||  20  hinc  itaque  hinc  opim  -  F,  alterum  hinc  del.  Daniel  || 
21  cognominatum  F  \\  22  ecaergon  F  ||  uel  quod  .  .  .  adducatus]  dedi  quod  F 
exhibet.  vel  quod  Luna,  quae  Diana,  proxima  terris  conspiciat  omnia:  ita 
uocatur  Hecaergos  Sol  oltco  tov  svsqysiv  (octso  zov  enag  SLQysiv  xovxsgxi  ijlomqo- 
&sv  Masvicius)  hoc  est  e  longinquo  Salmasius  ad  inscript.  Herodis  Attici  p.  17, 
vel  quod  proxima  luna  quae  est  Diana  e  terris  facile  conspiciatur  Opim  anu 
zov  oipsG&ai  vocari  Hecaergon  Solem  aitb  xov  vicdsiv  in  tov  sna&sv  hoc  est 
e  longinquo  coni.  Hagenus.  fortasse  vel  quod  Luna,  quae  Diana,  proxima  terris 
facile  conspiciat  hominum  uitam,  vocatam  Opim  dito  xr\q  oitidog  icf.  Welcker 
Griech.  Gotterl.  II  p.  394)  contra  vocatur  Hecaergos  Sol  anb  xov  sua&sv  id  est 
(tanQo&sv  hoc  est  e  longinquo.  pro  iis  quae  sequuntur  Masvicius  haec  edidit 
alii  dicunt  a  Latona  conceptos  non  educatos.  malim  a.  d.  a  Latona  Hecaergon 
et  Opim  aduocatas. 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  529—543.  543 

hoc  e  longinquo.    alii  a  latone  caeptos  non  adducatus:  et  ideo  poetam 
Triviae  custodem  Opim  induxisse. 

534.  teistes  voges  habitum  futurae  orationis  ostendit. 

535.  ore  dabat  pleonasmos.  bellvm  ad  crvdele  camilla 
uno  verbo  exitum  rei  docuit.  5 

536.  o  virgo  quidam  ad  Camillam  referunt,  quia  ineptum  putant 
praesenti  Opi  dicere  co  virgo\  co'  autem  interiectio  est.  nostris 
neqviqvam  CINOITVR  armis  'nostris'  quibus  utraque  gaudemus:  ut 
etiam  ipsa  habeat  causam  doloris  et  maioris  iracundiae.  et  *cingi- 
tur9  nolunt  quidam  esse  passivum:  neque  enim  ab  alio  cingitur:  sed  ita,  10 
quemadmodum  dictum  est  (II  722)>  fulvique  insternor  pelle  leonis. 

537.  cara  mihi  ante  alias  ante  omnes  caray  omnium  carissima, 
ut  <(III  321>  o  felix  una  ante  alias.  neqve  enim  novvs  iste 
dianae  venit  amor  firmiores  enim  sunt  antiquiores  amicitiae:  Te- 
rentius  per  amicitiam,  quae  coepta  a  parvulis  cum  aetate  15 
adcrevit  simul,  Iuvenalis  <(VI  214>  ille  excludatur  amicus 
iani  senior,  cuius  barbam  tua  ianua  vidit. 

539.  pvlsvs  ob  invidiam  scilicet  crudelitatis;  nam  sequitur 
<(568>  neque  ipse  manus  feritate  dedisset.  viresqve  svperbas 
quibus  superbe  [viribus]  utebatur.  20 

540.  antiqva   nobili    urbe;   nam  choc  Privernum'  dicitur. 
metabvs  nomen  sumptum  de  historia:  Metabus  enim  fuit  dux  Graeci 
agminiSj  qui  iuxta  Hadriaticum  mare  urbem  Metapontum  condidit. 

543.    nomine  gasmillae  Statius  TuTUanus  de  vocabulis  rerum  libro 
primo  ait  dixisse  Gallimachum  apud  Tuscos  Gamillum  appellari  Mer-  25 
curium,  quo  vocabulo  signiftcant  deorum  praeministrum,  unde  Vergilius 

14   Terentius]   Andr.  III  3,  6    ||    24  Statius  Tullianus  e.  q.  s.l    cf.  Macrob. 
Sat.  III  8,  5  sqq.;  Varro  d.  1.  1.  VII  34 


2  Triviae  Daniel:  triuia  F  ||  6  s.  v.  536  quidam  uirgo  ad  camillam  refe- 
runt  .  .  .  interiectio  est  T  \\  7  dicere  T:  duceret  F  \\  o  virgo  om.  T  ||  o  ante 
autem  omisit  Baniel  ||  autem]  in  loco  hoc  add.  jT||  8  nostris  om.  A  S  ||  utraque 
HM:  utrumque  AS  utrique  B  utreque  F  ||  ut]  uel  F  ||  9  etiam]  iam  AS 
etiam  et  F  ||  ipsa  JR  ipse  F  ||  habea  R  ||  ad  v.  536  in  marg.  quidam  cingitur 
nolunt  .  .  .  leonis  T  \\  10  enim  om.  T  \\  ll  quemadmodum  dictum  est  om.  F  || 
felle  F  |)  12  ad  ante  a.  s.  v.  id  est  ante  omnes  et  omnium  carissima  T  ||  15  coep- 
ta  BM:  tuepta  H  incepti  AS  incepta  F  ||  16  accreuit  A  acreuit  S  decre- 
uit  H  ||  simul  ASF:  similiter  BHM  (adcrevit.  similiter  Iuvenalis  distinxit 
Stephanus)  ||  amicum  HM  ||  17  barba  F  ||  19  neque]  enim  add.  F  \\  ad  vires- 
qve  s.  s.  v.  quibus  superbe  utebatur  T  ||  22  ad  metabvs  s.  v.  nomen  .  .  .  con- 
didit  T  ||  sumptum]  tractum  T  ||  Metabus]  bic  T  ||  fuit]  fant  F  ||  23  urbem  om.  T  || 
24  Statius  Tullianus  .  .  .  praeministros  liab.  T  ||  uocabilis  G  ||  ait  libro  primo  T  || 
in  libro  6r  ||  25  ait]  aut  G  ||  ca///llamaclium  (m  videtur  radendo  deletum,  alterum 
a  in  i  mutavit  ead.  man.)  T  callimadium  F  \\  apud  tuscos  T:  apud  dios  quos  F 
apudios  quos  G.  Tuscos  om.  JDaniel  ||  camillam  appelJaii  F  appellari  camil- 
lam  T,  emendavit  Commelinus  ||  mercuriuf  67  ||  26  significant  Maerobius:  signi- 
ficatur  FT\\  ideorum  F  ||  priministrum  67   ministrum  Daniel  ||  uergilius  F 


544  SERYII 

hene  ait  Metabum  Gamillam  appellasse  filiam,  scilicet  Dianae  mini- 
stram:  nam  et  Pacuvius  in  Medea  cum  de  Medea  loqueretur  caelitum 
camilla  exspectata  advenis,  salve  hospita.  Pomani  quoque  pueros 
et  puellas  nohiles  et  investes  camillos  et  camillas  appellahant,  flamini- 
5  carum  et  flaminum  praeministros. 

544.  ivga  longa  id  est  longe  posita,  remotiora:  Sallustius  et 
Metello  procul  agente,  longa  spes  auxiliorum,  id  est  longe 
posita. 

545.  soloevm  nemorvm  desertorum:   Terentius  venit   medi- 
10  tatus  aliunde  ex  solo  loco;  item  ipse  nonne  hunc  abici  opor- 

tet  in  solas  terras? 

547.  fvgae  medio  dum  fugit;  inter  fugam:  nam  figuratum 
est?  ut  <(VII  59^>  laurus  erat  tecti  medio. 

548.  imber  rvperat  impetum  pluviae  ostendit. 

15  550.    caroqve  oneri  timet  Anacreon  cpoQtov  "Eqcjrog^  id  est 

onus  amoris;  et  (TL  729)>  pariter  comitique  onerique  timentem. 

551.    vix  haec  sententia  sedit  ideo  cvix'?  quia  naturale  est; 

ut;  quotiens  simul  multa  cogitamus;  vix  aliquid  conprobemus:  unde 

-    vera  distinctio  est  comnia  secum  versanti  subito'. 

20  553.    ET  roboee  COCTO  aut  antiquam  hastam  fuisse  significat: 

nam  multi  temporis  aliquid  coctum  vocatur:  Horatius  plerumque 
recoctus  scriba  ex  quinqueviro  corvum  deludet  hiantem, 
item  Persius  <I  97)>  ut  ramale  vetus  vegrandi  subere  coctum: 
aut  re  vera  ccocto  robore^:  hastae  enim  igni  plerumque  durari  con- 

25  suerunt,  ut  facilius  corticem  demittant. 

554.    hvic   *huic9   scilicet  telo   *natam  inplicat'.    Prohus  de  hoc 


2  Pacuvius  in  Medea]  fragin.  XIII  ap.  Ribbeckium  p.  105  ed.  II  ||  6  Sal- 
lustius]  hist.  inc.  3  D.,  I  24  Kr.  ||  9  Tereutius]  Andr.  II  4,  3  |)  10  item  ipse] 
Phorm.  V  8,  85  ||  15  Anacreon]  vide  Bergk  poet.  lyr.  Gr.  p.  1044  ed.  III  || 
21  nam  .  .  .  vocatur]  exscr.  Isid.  or.  XX  1,  21   ||  Horatius]  sat.  II  5,  55 


1  camilam  F  \\  2  nam  .  .  .  hospita  om.  T  ||  pauciuias  F  ||  cum  de  media  F\\ 
3  saue  F  ||  hopita  G  ||  pueros  ex  puellas  F  \\  7  procul]  pericula  F  ||  9  schol.  ad 
v.  545  om.  F  \\  10  aliunde  ASHM  abunde  B  ||  Non  hoc  publicitus  scelus  hinc 
asportarier  in  solas  terras  Terentius  ||  14  ad  rvpekat  i.  i.  p.  s.  v.  hoc  dicendo 
impetum  pluuiae  ostendit  T  ||  15  Anacreon]  anakp€lon  ASM  annacreon  JEf,  co- 
mitique  onerique  timentem  add.  F  ||  forton  erotos  M  fortum  erotos  H  4>optuj- 
ton  gplotoc  F  onkon  gplotoc  ASB.  cpoQtov  "ILqcotoq  commendat  BergMus  ||  16 
honus  AS  ||  18  simul]  si  H,  om.  M  ||  19  subito]  haec  sententia  sedit  add.  Ste- 
phanus  ||  20  aut  om.  AS  \\  21  recoctum  M  ||  plerumque  Horatius:  plenumque 
libri,  nisi  quod  plenum  A  ||  22  recoctu  BH  \\  quinquiuiro  M  ||  cornuum  S  cor- 
num  F\\  deludet  M:  deludit  ASB  delud  H  diludet  F  \\  hiautem  F  \\  23  item 
om.  ASF  ||  uitnsue  grandis  ubere  AS  uetusus  uaegrandi  subere  BH,  nisi  qaod 
subire  H  uetus  ac  grandi  subere  M  uentus  uaegrandis  ubere  F  \\  24  at  AS 
(aut  a)  ||  durari]  om.  AS,  dari  F  et  s.  v.  a  ||  25  demittat  F,  corr.  Gommelinus 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  544—566.  545 

loco  aitC&avov  itkd^iia.  libro  liber  dicitur  interior  corticis  pars? 
quae  ligno  cohaeret:  alibi  alta  liber  aret  in  ulnio.  unde  et  liber 
dicitur  in  quo  scribimus,  quia  ante  usuni  chartae  vel  menibranae 
de  libris  arborum  volumina  fiebant,  id  est  conpaginabantur. 

557.  alma  tibi  hang  nemorvm  antomasia:  nam  tria  epitheta  sine  5 
nomine  posita  sunt. 

558.  ipse  pater  famvlam  voveo  bene  cipse  pater',  quia  aueto- 
ramenti  potestatem  nisi  patres  non  habent.  cvoveo'  autem  conseero 
in  tuum  ministerium:  unde  et  Camilla  dicta  est;  licet  supra  <542> 
eam  a  matre  dixerit  esse  nominatam.  sed  illud  poetice  dictum  est:  10 
nam  cCaniilla*  quasi  ministra  dicta  est,  quod  superius  expositum  est: 
ministros  enim  et  ministras  inpuberes  camillos  et  camillas  in  sacris 
vocabant,  unde  et  Mercurius  Etrusca  lingua  Camillus  dicitur,  quasi 
minister  deorum.  in  sacris  tamen  legitur  posse  etiam  opera  consecrari 
ex  servis,  usque  dum  solvatur  caput  hominis,  id  est  liberetur  sacrationis  15 
nexu  -faut  enim  numen  famulae,  quam  servi  significatio  condicionis. 

559.  tela  tenens  ordo  est  Hua  supplex  tela  tenens%  quibus  in- 
ligata  est.     et  ingeniose  Henens%  cum  inligata  sit. 

562.    sonvere  vnbae  distinguendum. 

56>3.    infelix  camilla   mire  *fugit\     Hnfelix>  autem  *Camilla9  20 
non  eo  tempore  quo  evasit,  sed  nunc  infelix:  plerumque  enim  epi- 
theta  praesentis  temporis  sunt;  licet  in  peractis  negotiis,  ut  in  se- 
cundo   <455>   infelix  qua   se;   dum   regna  manebant,   saepius 
Andromache  ferre  incomitata  solebat. 

565.  vigtor  propositi  sui  et  intentionis  effectu,  ut  <(VIII  61>  mihi  25 
victor  honorem  persolves. 

566.  donvm  triviae  mire  *Triviae%  cum  ipsa  loquatur.    et  bene 


1  liber  .  .  .  conpaginabantur]  exscr.  Isid.  or.  VI  13,  3  ||  2  alta]  buc.  X  67 


1  ttTtt&uvov  TtXda^ia  Dorvillius:  arpitanplasma  F  ||  infcerior  om.  HM\\  inte- 
rior  tunica  corticis  Isidorus  ||  4  libris]  lignis  ASJR  ||  fiebant  et  compaginaban- 
tur  Masvicius  ||  ad  svbere  (v.  554)  genus  arboris  quae  totam  materiem  expendit 
in  corticem  T  \  5  ad  alma  t.  h.  n.  s.  v.  antonomasia  quia  tria  epiteta  posuit 
sine  nomine  T  \  antonomisia  F  ||  tri  F  \\  7  auctoramanti  H  ||  9  dicta  est]  unde 
est  H,  om.  M\  10  eam]  et  HM\\  esse  om.  AS  \\  dictum  est  om.  F\  11  est] 
sunt  F  ||  12  ministros  enim  . . .  quasi  minister  deorum  post  inligata  sit  (lin.  18) 
hab.  F  ||  13  millus  F  ||  14  ligitur  G  ||  15  scluatur  F  ||  capud  G  \\  sacra  nationis 
F,  corr.  Daniel  ||  16  fortasse  quid  enim  nomen  famulae  aliud  quam  servi  signi- 
ficatio  condicionis  ?  ||  19  schol.  ad  v.  562  om.  F  j|  20  ad  fvgit  s.  v.  mire  posuit 
fugit  T "  ||  mira  efugit  F  (mire  fugit  G).  mira  effingit  Daniel  ||  22  temporis 
scilicet  sunt  F,  licet  in  omittens  ||  licet  in  peractis  negotiis  ASMi  licet  pe- 
ractis  negotiis  B  licet  et  peractis  negotiis  H  ||  in  om.  F  ||  23  manibunt  H 
manebunt  F  ||  25  ad  victor  s.  v.  propositi  sui^  effector  T  ||  26  honore  F  ||  27  ad 
dohvm  t.  s.  v.  mire  dicit  donum  triuiae  cum  ipsa  loquebatur  T  ||  et  scripsi:  ut 
F,  at  Masvicius 


546  SERVII 

^donum9  ait,  quoniam  pater  Dianae  servaverit.  caespite  Prohis  -faut 
cespite  aut  *caespitey  pro  campo,  scilicet  quod  caespes  gleba  sit. 

567.  NON    ILLVM    TECTIS    VLLAE    NON    MOENIBVS    VRBES    ACCE- 

pere  non  Hiirum  a  nulla  hunc  civitate  suseeptum:  nam  licet  Pri- 
5  vernas  esset,  tamen  quia  in  Tuscorum  iure  paene  omnis  Italia  fuerat, 
generaliter  in  Metabum  omnium  odia  ferebantur.  nam  pulsus  fuerat 
a  gente  Volscorum,  quae  etiam  ipsa  Etruscorum  potestate  regeba- 
tur:  quod  Cato  plenissime  exsecutus  est.  liinc  est  <(581)>  multae 
illam  frustra  Tyrrhena  per  oppida  matres  optavere  nurum: 

10  quod    non    procederet,    nisi   inter   eos   essent  iura   conubii.  NON 

moenibvs  vrbes  accepere  non  tectis,,  non  moenibus,  hoc  est  nec 
in  civitatem  nec  in  privatam  admissus  est  domum.  et  sic  ista  etiam 
in  primo  libro  separavit  <600)>  urbe  domo  socias.  sciendum  autem 
cmoenia5  abusive  dici  omnia  publica  aedificia,   ut  <1I  234)>  dividi- 

15  mus  muros  et  moenia  pandimus  urbis:  nam  proprie  cmoemV 
sun-t  tantum  muri?  dicta  quasi  cmunia9  a  munitione  civitatis. 

568.  manvs  dedisset  consensisset.  et  hoc  dicit:  etiam  si  qui 
eum  voluissent  suseipere,  ille  tamen  eorum  consortia  morum  feritate 
fugisset.     ^feritati  autem  figurate  pro  ^feritati' :  an  ob  feritatem? 

20  569.     PASTORVM    ET    SOLIS    EXEGIT    MONTIBVS    AEVVM    et    pasto- 

rum  aevum  exegit  in  montibus  solis,  icl  est  pastorali  usus  est  vita. 

571.    armentalis  eqvae  indomitae,  scilicet,  quae  inter  armenta 

feturae  causa  pascatur:  unde  sequitur  cet  lacte  ferino9.     veteres  enim 

omnes  prope  quadrupedes  feras  vocabant,  <(II  51^>  in  latus  inque  cur- 


8  Cato]  or.  II  fragm.  14  Iord.,  fragm.  62  Pet. 


1  ait  scripsi:  aut  F,  del.  Masvicius  ||  quoniam]  qn  G  ||  servaverit]  malim 
consecraverat  ||  ad  caespite  s.  v.  campo  T  ||  aut  cespito  Daniel  aut  cortice 
coni.  Bibbeckius  prol.  p.  141.  cf.  Steupius  de  Probis  p.  102.  scribendum  videtur 
Probus  ait:  ccaespite'  pro  campo,  ut  alterum  aut  caespite  tamquam  errore  li- 
brarii  iteratum  abiciatur.  ideo  autem  Probus  illud  adnotasse  videtur,  quod  nove 
poeta  caespitem  dixit  locum  graminosum ,  cum  caespes  dici  soleret  Herra  cum 
herbis  caesa',  ut  ait  Festus  Pauli  s.  v.  caespes.  cf.  Serv.  ad  buc.  I  69.  idem 
ostenditur  verbis  quae  sunt  scilicet  quod  caespes  gleba  sit,  quae  non  puto  ipsius 
Probi  esse,  sed  interpretis  alicuius,  qui  adnotationem  illam  in  suum  commen- 
tarium  receperat.  ||  2  cepes  F  ||  4  suspectum  -4  $  ||  priuerno  B,  priuerna  H  || 
6  omnia  F  \\  odia  .  .  .  etiam  om.  H  ||  ferebant  M  ||,  7  uolscorum  B:  uulscorum 
reliqui  ||  regebantur  F  ||  8  exequutus  F  ||  multa  BRM  \\  9  tyrrenae  BHM 
10  procederent  F  ||  essent  om.  F  ||  conuiuii  AS  \\  11  vrbes  . . .  moenibus  om.  AS 
necj  non  F  ]|  12  ciuitates  BHM  ciuitate  F  j|  nec]  non  F  ||  domum  om.  F 
17  si  qui]  sequi  ASM  ||  19  ad  feritate  d.  s.  v.  siue  feritati  siue  propter  feri- 
tatem  T  ||  feritate]  feritate  G  ||  ferritatem  G  ||  22  inter  armenta  scripsi:  in  ar- 
menta  F  ||  23  fetura  F  fecura  G,  corr.  Daniel  \\  parcatur  F,  corr.  Masvicius  || 
ad  v.  571  ueteres  omnes  fere  quadrupedes  feras  uocabant.  equae  autem  mam- 
mis  et  lacte  ferino  €N  Aia  aiin  est  T  ||  24  quadrupedas  F  ||  in  .  .  .  curvam] 
latinaeque  fere  ceruam  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  567—584.  547 

vam  compagibus  alvum.  eqvae  autem  mammis  et  lagte  ferino 
sv  dia  Svotv. 

572.  nvtribat  quidam  nove  dictum  accipiunt. 

573.  vestigia  plantis  institerat  signa  peduni  primis  plantis 
expresserat:  nam  haec  sunt  vestigia,  imagines  peduni,  ut  <(III  244)>  5 
semesam  praedam  et  vestigia  foeda  relinquunt. 

574.  palmas  oneravit   onus   enim   est   quicquid  teneris  inpo- 
nitur  manibus. 

576.  grinali  avro  quo  crines  inligantur.  pro  longae  teg- 
mine  pallae   palla  proprie   est   muliebris   vestis   deducta  usque  ad  10 
vestigia,    unde    ait    *longae\*    sic    supra   (I  648>    pallam    signis 
auroque  rigentem. 

577.  a   vertige  pendent  tempora  variavit:  nam  de  praeterito  dicit. 

580.  strymoniamqve  grvem  Thraciam.  a  fluvio  Strymone.  sane 
sciendum  posse  dici  et  *hic?  et  chaec  grus?;  et  chic'  et  chaec  gruis'.  15 

olorem  latine  ita  dicimus:  nam  cycni  graece  dicuntur. 

581.  mvltae  illam  frvstra  antequam  rem  diceret,  praeiudi- 
cavit;    sic  Sallustius   falso    queritur  de  natura   sua  genus  hu~ 
manum;  nam  antequam  diceret  cqueritur',  dixit  cfalso3.         matres 
inter  matrem  et  matremfamilias   hoc  interest,  quod  mater  est  prae-  20 
ter  illam  significationem  quae  est  ad  aliquid,  quae  tantum  convenit 

in  matrimonium;  materfamilias  vero  illa  dicitur  quae  in  matrimo- 
nium  convenit  per  coemptionem:  nam  per  quandam  iuris  sollemni- 
tatem  in  familiam  migrat  mariti.  et  hic  ostendit  dicendo  *Tyrrhena 
per  oppidob    quod  etiam  Volsci  in  Tuscorum  fuerint  potestate.  25 

583.  aeternvm  id  est  aeterue:  nam  nomen  est  pro  adverbio. 

584.  intemerata  colit  inviolata,  incorrupta:  ^temeratai  enim  qui- 
bus  vis  allata  est. 


4  signa  pedum  .  .  .  pedura]  cf.  Isicl.  or.  XV  16,  13  ||  10  palla  .  .  .  vestigia] 
cf.  Isid.  or.  XIX  25,  2  ||  16  latine  .  .  .  dicuntur]  cf.  Isid.  or.  XII  7,  18  ||  18  Sal- 
lustius]  Iug.  I  1 


2  hendiadyn  F  hendyadin  G  ||  4  ad  institerat  s.  v.  expresserat  siue  stare 
fecerat  T  ||  5  haec]  ec  H  eo  F  ||  nam  vestigia  sunt  imagines  pedum  Daniel  \\ 
6  se  mensam  F  ||  7  quidquid  JELF  ||  9  ad  fro  c.  a.  s.  v.  crinale  aurum  dicitur 
quo  crines  illigantur  T  \\  11  sicut  j^  ||  14  Strymone]  strimoniae  M  styitmonae 
JEL  ||  15  grus]  gruis  H  graum  F  ||  et  hic  et  haec  gruis]  om.  HM?  et  hic  et  hae 
grues  F.  cf.  Neue  Formenl.  II2  p.  180  ||  16  olorem  .s.  A  oloros  B  oleres  H 
olores  M\\  cigni  ASE  cicni  H  cygni  MF\\  graece  om.  F  \\  17  praeiudicavit] 
prius  enim  (eius  DanieT)  ostendit  euentum  F  ||  18  sic  om.  AS  ||  20  inter  matrem 
et  matrem  familiarum  quid  intersit  superius  (476)  plenissime  narratum  est.  et 
hic  ostendit  .  . .  potestate.  inter  matrem  et  matremfamilias  hoc  interest  e.  q.  s.  F. 
Serviana  non  edidit  Daniel.  cf.  ad  v.  476  ||  quod]  quia  F  ||  praeter]  propter  F  \\ 
22  matremfamilias  uero  illa  quae  dicitur  e.  q.  s.  F  ||  24  ad  tyrrhena  p.^  o.  m. 
s.  v.  quod  dicit  tyrrhena  per  oppida  ostendit  quod  .  .  .  potestate  fuerunt  T  || 
25  uulsci  F  ||  26  aeterno  F,  sed  consulto,  ut  videtur,  Servius  aeterne  scripsit  ||  27  ad 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  36 


548  SERVII 

585.  conata  cum  conaretur,  ut  <II  441>  obsessumque  acta 
testudine  limen  et  <TIII  218>  Gaci  spem  custodita  fefellit.  hac 
autem  ratione  ostendit,  quare  non  suscenseat  Troianis. 

587.  fatis  vrgetvr  aceebis  ostendit  etiam  desideria  ex  fati 
5  necessitate  descendere. 

589.  committitvr  omine  pvgna  pro  ccommittetur?. 

590.  haec  CAPE  generaliter  dixit  arcum,  pharetram?  ut  sequen- 
tia  indicant:  nam  dicit  cet  ultricem  pharetra  deprome  sagittam'. 
et  neotericum  putatur  ipsum  *sagittam  ultricem\        vltricem  nomina 

10  omnia  in  cx?  littera  terminata  ablativum  singularem  in  V  mittunt? 
genetivum  vero  pluralem  in  cum'?  exceptis  his  quae  omnis  sunt 
generis,  ut  cfelix?;  nam  et  cab  hoc  felici5  et  chorum  felicium'  facit: 
Lucanus  <IV  663)>  felici  non  fausta  loco  tentoria  ponens. 
quod   receptum  est  ideo?   quia  genetivus  pluralis  a  nominativo  plu- 

15  rali  minor  esse  non  debet,  sed  aut  par7  aut  maior  una  syllaba.  et 
quia  a  neutro  facit  cfelicia97  felicum5  dicere  non  debemus,  ne  propter 
alia  genera  huic  praeiudicemus.  namque  ab  eo  quod  est  cfelices? 
ut  cfelicium?  dicanms,  ratio  patitur:  una  enim  crescit  syllaba:  ab  eo 
quod   est  cfelicia?   ut   cfelicum?   dicamus   non  procedit,  ne  minor  sit 

20  genetivus  a  nominativo  plurali,  similiter  et  cultricium?  et  cvictri- 
cium'  dicimus;  licet  in  his  neutrum  genus  in  numero  singulari  non 
inveniatur. 

591.  violarit  vvlnere  corpvs  lene  *violarit%  quia  dixerat 
csacrum?.     et  superius  <558^>  dictum  est  operam  sollemni  more  conse- 

25  crari}  usque  dum  solvatur  caput  hominis,  id  est  liberetur  sacrationis 
nexu:  quod  facilius  accidet,  si  mors  intercedat  hic  ergo  totius  rei  et 
praecipue  sacrationis  aliud  agens  poeta  mentionem  inseruit?  dicens  *hac 
quicumque  sacrum  violarit  vulnere  corpus,  Tros  Italusve,  mihi  pariter 
det  sanguine  poenas\    bene  ergo,  sicut  dictum  est,  *violarit%  quia  dixerat 

30  *sacrum\ 

intemerata  s.  v.  inuiolata,  in  marg.  db  alia  manu  temeratae  dicuntur  quibus 
est  uis  allata  proprie  T  ||  temerata  F  ||  1  dum  conatur  F  cum  conatur  a  || 
obsessam  G  ||  actaque  F  ||  2  lumen  F  ||  spe  F  ||  3  suscenseat  Troianis  scripsi : 
suscensa  a  troianis  F  \\  4  ex  fati  non  necessitate  F  ||  6  mittitvr  A  8  conmita- 
tvr  H  ||  committeretur  A  S  (corr.  a)  conmitur  H  committatur  M  ||  9  neoteri- 
cum  Masvicius:  neuteritum  F  ||  ipsam  F,  correxi  \\  10  x]  ix  HM  \\  in  em  mit- 
tunt  F  ||  mittunt]  non  in  i  add.  ASE  ||  12  ab  om.  M\\  16  a  neutro  AS:  neutro 
BH  neutra  M  in  neutro  F  ||  felicium  F  \\  17  huic]  rei  add.  M  felices  add.  F  || 
iudicemus  F  ||  19  felicium  F  \\  2Q  uictricia  H  ||  23  dixerant  F  ||  24  ad  v.  591  in 
marg.  superius  dictum  est  capita  sollemni  more  consecrari  et  usque  dum  caput 
hominis  liberetur  id  est  soluatur  consecratione  non  posse  interire.  quod  facile 
accidit  interuentu  mortis.  bic.  ergo  commemorationem  facit  uirgilius  ipsius  rei. 
hac  quicumque  inquit  sacrum  u.  u.  c.  peritissime  autem  adiecit  pariter  mihi 
d.  s.  fp.  quia  expiatio  est  diis  acceptior  si  sanguine  placatio  expediatur  T  || 
sollempni  F  ||  26  totius]  fcius  (i.  e.  Hercius')  G  ||  27  praecipuae  F  \\  haec  F  || 
28  uiolaret  F  ||  29  uiolauit  F  ||   30  sacrum]  pariter  aut  (fort.  autem)  dat  san- 


COMM.  IN  VERG-.  AEN.  XI  585-598.  549 

592.  TROS  italvsve  mihi  si  siinpliciter  accipiamus,  ita  in- 
tellegamus:  sive  eam  Troianus  interemerit,  sive  aliquis  de  Aeneae 
auxiliis:  namque  alii  volunt  Arruntem  de  Turni  esse  partibus  et 
indignatum;  femineum  sexum  plus  in  bello  potuisse,  quam  viros. 
quam  rem  hic  dicunt  praestruxisse  Vergilium:  et  re  vera  sic  ubique  5 
loquitur,  ut  incertum  sit  Arruns  de  cuius  partibus  fuerit:  unde  est 
et  illud  <(789)>  da,   pater,   lioc  nostris  aboleri  dedecus  armis. 

pariter  similiter?  uno  modo.     et  est  antiquum. 

593.  miserandae  CORPVS  haec  in  oeconomia  praeiudicia  no- 
minantur,  quotiens  negotii  futuri  exitus  tollitur:  vult  enim  nos  de  10 
Camillae  cadavere  nihil  ulterius  expectare:  sicut  fecit  in  primo 
<(683)>  tu  faciem  illius  noctem  non  amplius  unam  falle  dolo; 
quod  praemissum  sustulit  commemorationem,  quando  vel  Cupido 
discesserit  vel  Ascanius  sit  reversus. 

594.  arma  inspoliata   aut  mdetracta,   aut  ipsius  inspoliatae.  15 
patriaeqve  reponam  hoc  est  in  patriam. 

596.  nigro  circvmdata  tvrbine  corpvs  hoc  ideo,  quia  ad 
maerorem  luctumque  descendit.  contra  in  octavo  <(608)>;  ubi  ad 
laetitiam  descendit  Venus;  claro  eam  nimbo  circumdatam  dicit,  ut 
at  Venus  aetherios  inter  dea  candida  nimbos.  20 

597.  at  manvs  interea  in  tota  Jiac  descriptione  historicitm  charac- 
terem  poetico  miscet 

598.  etrvsciqve  dvces  Etruria  dicta  est;  quod  eius  fines  ten- 
debantur  usque  ad  ripam  Tiberis;  quasi  irsQovQta^  nam  stsqqv  est 
alterum;  oQog  finis  vocatur.    Roma  enim  antea  unam  tantum  Tiberis  25 


8  paeiter  similiter]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  I  2,  12  ||  23  Etruria  .  .  .  tenebat] 
exscr.  Isid.  or.  XIV  4,  22 


guine  poenas  add.  F:  unde  ea  quoque  quae  Turonensis  post  u.  u.  c.  exhibet 
peritissime  .  .  .  expediatur  in  Floriacensis  archetypo  fuisse  conicias  ||  1  italvsqve 
JRM  ||  si  om.  HM  ||  similiter  HM\\  accipiemus  M  accipimus  H  \\  ita  intellega- 
mus  .  .  .  abo]eri  dedecus  armis  om.  F  ||  2  aliqui  M  ||  3  esse]  fuisse  ASB  II 
5  praestrucsisse  AH  praestrinxisse  a  perstrinxisse  vulgo  ||  6  inde  est  illud  AS\\ 
8  et  est  antiquum  .  .  .  aut  ipsius  inspoliatae  Camillae  om.  F  ||  antiquum]  Plau- 
tus  in  aulularia  ffilium  pariter  moratum'  add.  I)  ||  9  in  om.  M  ||  nominatur  M  \\ 
14  discesserat  H  discessera  M  ||  15  inspoliatae]  spoliatae  H,  Camillae  add. 
JDaniel  e  Turonensi ,  qui  ad  inspoliata  f.  haec  habet  indetracta  aut  ipsius  spo- 
liatae  camillae  ||  ad  illa  levis  c.  d.  p.  a.  (v.  595)  aut  leuis  ipsa  id  est  non  gra- 
uata  pondere  corporis  aut  leuis  auras  leues  accipiamus  T  ||  17  quia]  quoniam  F  \\ 
18  contra]  contra  quae  B  contra  quem  H  nam  inuenimus  F  ||  19  laetitiam] 
latinum  AS  \\  claro  .  .  .  at  Venus  om.  AS  ||  21  s.  v.  597  in  tota  .  .  .  miscet  T  \\ 
cdaracterem  F  ||  23  tenebantur  HM  ||  24  ripam]  primam  H  primam  ripam  JR  || 
Tiberis]  et  per  syncopam  ezqovqicc  add.  D  ||  quasi  steqovqicc  .  .  .  vocatur  M: 
quasi  €t€poypoi  nam  etepoN  est  alcerum  tuopoc  (in  opoc  S)  finis  uocatur  AS 
quasi  eterooras  nam  eteron  est  alterum  oros  finis  uocatur  M  quasi  6taipoyapoic 
NAMGTPoiconoic  significat  oron  e  quasi  alterum  orus  fines  uocatur  F ,  om.  H  II 
25  ante  HF 

36* 


550  SERVII 

ripam   tenebat:   Iuvenalis  <TIII  264>   et  quae  imperii  fines  Ti- 
berinum  virgo  natavit.    quidam  sane  *Etiniri9  legunt,  ab*Etruria?: 
trans  Tiberim  enim  Etruriam  dicebant,  homines  Etruros,  quos  nunc 
Eiruseos. 
5  599.    compositi  nvmero   id   est  aequati  numero  rationabiliter, 

unde  et  csaepenumero?  dicimus,  id  est  frequenter  et  rationabiliter. 
hinc  est  tum  vero  in  numerum;  id  est  in  rationem,  in  rhythmum: 
unde  et  metra  cnumeros?  dicimus;  ut  numeros  memini;  si  verba 
tenerem.  sane  modo  generalis  est  descriptio  equestris  certaminis; 
10  paulo  post  descendit  ad  specialem;  sicut  fecit  in  quinto  et  de  cur- 
soribus  et  de  navali  certamine. 

600.  pressis  cum  habenis  premeretur.         pvgnat  autem  pro  *re- 
pugnat\ 

601.  ferrevs  hastis  quaeritur  quid  sit  ^ferreus'?  utrum  *ferreus 
15  ager  horret  hastis%  an  Yerreus  hastis  ager  horref.         horret  aoer 

terribilis  est:  est  autem  versus  Ennianus;  vituperatus  a  Lucilio  di- 
cente  per  inrisionem;  debuisse  eum  dicere  horret  et  alget:  unde 
Horatius  de  Lueilio  non  ridet  versus  Enni  gravitate  minores? 

602.  campiqve   armis  svblimibvs  ardent  -id  est  resplendent. 
20           603.    celeresqve  latini  adludit  ad  militiam  Romanam:  nam- 

que  et  equites  habuit  Romulus;  ut  illo  diximus  loco  <IX  368>  ter- 
centum;  scutati  omnes;  Volscente  magistro:  quos  celeres 
appellavit  vel  a  celeritate;  vel  a  duce  Celere;  qui  dicitur  Remum 
occidisse;  in  cuius  gratiae  vicem  a  Romulo  fieri  tribunus  equitum 
25  meruit.  alii  hos  celeres  ideo  appellatos  dicunt,  quod  explorationes  ob- 
irent  et  q%iae  usus  exigeret,  velocius  facerent.  alii  a  Graeco  dictum  pu- 
tant  quod  esi  xeArjg. 

7  tum  vero]  buc.  VI  27  ||  8  numeros]  buc.  IX  45  ||  16  vers.  Ennianus]  sat. 
v.  15  p.  156  Vahl.  ||  a  Lucilio]  III  61  ap.  Muell.  p.  18  ||  18  Horatius]  sat.  I  10,  54 

1  quae  imperii]  quem  peris  F  ||  2  notauit  H\\  ad  v  598  quidam  etruri  ab 
etruria  dictum  accipiunt.  trans  tiberim  autem  etruriam  dicebant  et  homines 
etruros  quos  nunc  etruscos  T  ||  iquidam  F  ||  et  ruri  F  Etrurique  Masvicius  \ 
ab  eturie  trus  F  ab  Etrurus  Commelinus  ||  5  ad  compositi  s.  v.  aequati  T  \ 
rationabiliter]  onorabiliter  F  honorabiliter  Daniel  ||  7  rhythmum]  edmum  F, 
i.  e.  addens  ||  12  ad  pkessis  s.  v.  id  est  cum  premeretur  T  ||  promeretur  F  || 
14  ad  v.  601  siue  ferreus  hastis  horret  ager  siue  ferreus  ager  horret  hastis. 
ferreus  dicit  propter  multitudinem  telorum  quae  apparebant  T  ||  15  ferreis 
hastis  Masvicius;  sed  quaeritur  liastis'  utrum  ad  fhorref  an  ad  ^ferreus''  refe- 
rendum  sit  ||  16  est  autem]  et  est  F  ||  18  ridet]  dicens  add.  F  ||  enni  H :  ennii 
ASM  enin  B  enim  F  ||  minoris  BHM  ||  19  resplendent]  et  Euripides  in  Phoe- 
nissis  ncczcc  %al%6v  ccnav  nsdiov  aCTQUTtTSL  add.  D  ||  21  equitem  H  ||  22  celeres] 
scelere  F  ||  24  uice  F  [|  25  meruit]  et  Tribunus  Celerum  appellatus  est  add. 
Fabricius  ||  ad  v.  603  quidam  celeres  dictos  uolunt  ab  eo  quod  explorationes 
obirent  .  .  .  nslrjg  T  ||  hos  sceleres  F  os  sceleres  G  ||  appellatas  F  ||  26  usu  G  || 
celerius  T  ||  faceret  G  ||  e  graeco  G  ||  dictum  putant  dm.  T  ||  27  quod  est  %ilr\q 
om.  G  ||  k€anc  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  599—627.  551 

604.  ala  camillae   equitatus.     calae5  autem  dieuntur  equites, 
quod  alarum  viee  pedestrem  exercitum  tegunt. 

605.  hastasqve  redvgtis  ante  oculos  posita  descriptio. 

608.  intra  iactvm  teli   unde  possit  hasta  emissa  in  hosteni 
venire.     hinc   traxit  Statius   ut  diceret  quale  quater  iaculo  spa-  5 
tium  ter  harundine   vincas.     et  Enniana  est  omnis  haec  anibi- 
tiosa  descriptio. 

609.  svbito  adverbium  est:  an  *subito  clamori?  et  est  versus  hy~ 
permetros. 

612.    continvo  adversis  hic  specialis  pugna  est.  10 

615.     PERFRACTAQVE   PECTORA   PECTORIBVS  RVMPVNT  pW   *TtimpUnt  pme- 

fraetaque  faciunf. 

617.    praecipitat  pro  cpraecipitatur9. 

619.     REICIVNT  PARMAS  ET  EQVOS  AD  MOENIA  VERTVNT  'reiciunt' 

retro  agunt,  vel  retrorsum  ferunt,  ut  cedentium  terga  munita.  sint,  ut  15 
ipse  <(630>  bis   reieeti  armis   respectant   terga   tegentes.    sane 
nunc    fugiunt,    non    timore,    sed    lege   proeliandi:    Sallustius    more 
equestris   proelii   sumptis   tergis  ac  redditis.     *parma'  autem 
est  equestre  scutum. 

622.    mollia  domita;  domitorum  scilicet  equonim.  20 

625.  svperiacit  vndam  super  scopulos  undam  iacit:  nam  more 
suo  dedit  verbo  detractam  nomini  praepositionem. 

626.  extremamqve  quantum  ad  mare  pertinet:  nam  terrae  prima 
est.         sinv    curvatione    et    flexu    undarum.     cextremani*   autem   ad 
illud   pertinet   quod   ait   supra  <(623>  penitusque  datis  referun-  25 
tur  habenis. 

627.  aestv  revolvta  resorbens  saxa  fvgit  aestus  proprie 
est  maris  incerta  commotio. 


1  alae  .  .  .  tegunt]  cf.  Gell.  XVI  4,  6  ||  5  Statius]  Theb.  VI  354  ||  18  Sal- 
lustius]  hist.  inc.  55  D.,  21  Kr. 


4  teli]  Homericuni  est  1'tfeo  fielovg  add.  D\\  5  ut  diceret  om.  F  ||  spatium 
iaculo  ASF  ||  6  arundine  uindicas  AS  hajundine  metas  B  harundinem  eas 
HM  ||  et  enniana  est  ista  omnis  haec  tam  discriptio  breuis  F  et  E.  e.  i.  o. 
tam  brevis  descriptio  Daniel  ||  8  ad  svbito  s.  v.  aut  aduerbium  est  aut  subito 
clamore  T  ||  est  om.  G  ||  ypermetos  F  ||  10  ad  continvo  s.  v.  specialis  pugna  T  || 
adversi  F  ||  11  ad  rvmpvnt  s.  v.  id  est  praefracta  faciunt  T  ||  pkaepractaqve 
Daniel  ||  pro  om,  Daniel  ||  perfractaquae  Daniet  ||  14  ad  keicivnt  s.  v.  retro  agunt 
ut  cedentium  terga  munita  sint  T  ||  15  edentium  F  ||  terga  .  .  .  respectant  terga 
om.  G  ||  sunt  F  ||  16  tergentes  G  ||  19  equestra  scutam  F  ||  20  domina  domi- 
norum  B  ||  dominatorum  F  \\  scilicet  om.  F  ||  scilicet]  qui  facile  flectuntur  add.  D 
||  22  detractum  uerbo.jn^mi^i^  ^  ju-  —  ^emamqve  s.  v  quantum  ad  mare 
pertinet  quia  prima  wu  teriue  1  \\  externamqve  G  ||  24  extremum  BH\\  28  com- 
motio]  crescentis  et  decrescentis  unde  aestaaria  dicta:  plautus  in  aulularia  rquo 
magis  te  in  altum  capessis  aestus  te  in  portum  refert3  add.  D 


552  SERVII 

628.  vado  labente  hypallage  pro  clabens  ipse  per  vadum 
litus  reliquit? 

633.  gemitvs  morientvm  aliquanti  *morientum'  genetivum  corrup- 
tum  pro  integro  accipiunt:  facit  enim  *morientium\         et  sangvine 

5  in  alto  iiicpaTMws  caedis  ostenditur  magnitudo. 

634.  armaqve  corporaqve  versus  TtoXvGvvdEtog.  et  bene  belli  fa- 
ciem  demonstravit  multa  enumerando  quae  in  alto  sanguine  velut  natarent. 

636.  qvanbo  ipsvm  horrebat  adire  parenthesis.  et  qiiaeritur  quid 
sit  *horrebatf. 

10  637.    hastam  intoesit  eqvo  figurate:  nam  'intorqueo  in  equum' 

dicimus,  ut  <TI  51>  in  latus  inque  feri  curvam  conpagibus 
alvum  contorsit.  svb  avre  reliqvit  ex  vulneris  genere  fu- 
gientem  eum  intellegimus  esse  percussum. 

640.    volvitvr  ille  excvssvs  hvmi  chumi  volvitur':  nam  cex- 

15  cussus'  per  se  plenum  est. 

642.  deicit  herminivm  nomen  hoc  de  historia  Romana  est: 
namque  cum  Goclite  contra  Tuscos  Larcius  et  Herminius  steterunt 
et  pugnaverunt  eo  tempore,  quo  pons  sublicius  rumpebatur;  unde  et 
eum  plurimum  laudat,  ac  si  diceret:  talis  hic  est,  qualis  ille  fuit. 

20  644.    tantvs  in  arma  patet  id  est  tantum  patebat  in  vulnera, 

id  est  in  hostilia  tela  totus  patebat.  alii  Hn  arma'  pro  *armis'  fvel 
satis  tradunt.  per  armos  abusive:  nam  proprie  armi  quadrupe- 
dum  sunt. 

648.    exvltat  amazon  suspendendum  cexultat%    ut  'Arnazon' 

25  intellegas  quasi  Amazon;  nam  Camilla  Volsca  fuerat:  sic  in  primo 
<(319>  dederatque  comam  diffundere  ventis,  venatrix,  id  est 
quasi  venatrix. 


16  nomen  hoc  e.  q.  s.]  cf.  Liv.  II  10,  6  ||  22  nam  .  .  .  sunt]  exscr.  Isid.  or. 
XI  1,  62.    cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VII  633 


2  ad  legitqve  v.  v.  (v.  632)  siue  eligit  aut  accedit  ad  uirum  uir  T  ||  3  mo- 
rientivm  F  ||  aliqui  Commelinus  ||  4  faciunt  F,  corr.  Daniel  \\  6  polysimdetos  F  \\ 
ad  v.  633  (sanguine  largo)  in  marg.  in  alto  id  est  in  profundo  et  bene  .  . 
natarent  T  ||  8  ad  qv&ndo  i.  s.  v.  parenthesis,  ad  horrebat  s.  v.  pauebat  T  || 
12  contorsit]  contussit  H  intorsit  F.  equo  ergo  pro  in  equum  add.  D  ||  13  per- 
cussum]  prensum  H  peruersum  F  ||  16  erminivm  H  hermenivm  F  ||  est  om.  A8\\ 
17  cum  om.  F  ||  iarcius  HMi  largius  A8  lartius  B  latius  F  (|  hermenius  ASH 
armenius  F  ||  18  subicius  ASH  subliciu  F  ||  20  uulnera  M  (idem  coni.  Rib- 
oeckius):  uulnere  reliqui  ||  21  in  hostili  tutela  AS  (corr.  a)  in  hostiliut  tela  H  || 
ad  v.  644  quidam  in  arma  pro  in  armis  accipiunt  *  pro  satis  T  (in  arma  lectio 
non  est  satis  certa ,  ante  pro  satis  octo  fere  litterae  evanuerunt)  ||  vel  scutis  Da- 
niel.  fortasse  et  ctantus'  pro  csatis'  vel  et  ctantus'  pro  ctalis'  ||  22  proprie] 
primos  F  \\  quadripedum  F  ||  25  intellegamus  M\\  amazo  A8H\\  uulsca  BMF 
uulca  JET  ||  fuit  AS  ||  sic  in  primo]  sicut  in  principio  dixerat  II  ||  26  uestis  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  628-657.  553 

649.  pharetrata  participium  a  feminino  genere  derivatum. 
vnvm  autem  exserta  latvs  pro  *exsertum  latus  habens'. 

650.  denset  id  est  dense,  sparse  iacit.  sane  densentur  plures  res 
in  unum,  ut  (XII  264>  vos  unanimes  densete  catervas.  et  decli- 
natur  *denseo  denses  densef.  5 

651.  indefessa  infatigabilis.  et  omnia  ei  arnia  Amazonum 
tradit,  quas  Titianus  unimammas  vocat:  nam  hoc  est  Amazon,  quasi 
avsv  fia&v,  sine  mamma.  ^bipennis'  autem  dicitur,  quod  ex  utraque 
parte  habeat  aciem,  quasi  duas  pennas  quas  veteres  dicebant. 

654.  spicvla  fvgientia  pro  cipsa  fugiens'.  10 

655.  at  circvm  lectae  COMITES  subaudis  cdimicant'?  quod 
etiam  sequens  Amazonum  indicat  comparatio,  quae  inducuntur  circa 
reginam  bella  tractantes:  ne  culpetur  poeta,  quod  nullam  earum  pu- 
gnantem  induxerit.  laeinaqve  virgo  nomina  liaec  nobilissimarum 
sunt  Italiae  feminarum.  et  ^aerataw?  pro  *ferream%  ut  <VII  743>  micat  15 
aereus  ensis. 

657.    italides   ut  *Sicelides'  * Atlantides' .     fanque  saeiamm  du- 
cem  amazonam  dicit  velut  amazonidas,  ut  <(I  490)>  ducit  Amazoni- 
dum.    et  est  pulcbra  derivatio,  non  famen  vera:  nam  verum  est  cIta- 
lae?:    cItalis'    autem?    unde    est    cItalides??    magis    patronjmicon   est;  20 
quam  derivativum;  sicut  cBelis5,  unde  est  cBelides':  et  est  Graecum. 

QVAS  ipsa  decvs  et  ad  delectas,  et  ad  ipsam  potest  referri.  cde- 
cus'  autem  si  ad  Camillani,  nobilitas;  pulchritudo;  si  ad  delectas, 
ornamentum;   quas  sibi  elegit  ornamentam,   id  est  ad  ornamentum. 

dia  CAMILLA  generosa;  svysvrjg]  nam  Graecum  est.    cuius  nominis  25 
etymologiam  plerique  volunt  venire  a%o  %ov  Aiog\  quod  si  est;  di- 
cemus   dissentire   derivationem   a  principalitate :  nam  cdia'  cdi'  pro- 


7  quas  Titianus  .  .  .  sine  mamma]   exscr.  Isid.  or.  IX  2,  64   ||   8  bipennis 
.  pennas]  exscr.  Isid.  or.  XIX  19,  11.    cf.  XI  1,  46 


1  ad  vnvm  e.  l.  s.  v.  unum  latus  habens  exertum,  ad  pharetrata  s.  v.  par- 
ticipium  sine  uerbi  origine  T  ||  pharetra  F  ||  2  vnam  F  ||  latum  F  \\  3  ad  denset 
s.  v.  dense  spargit  T  ||  sparse]  an  sparsim  ?  ||  iacet  F  ||  4  unianimes  F  ||  6  ei] 
om.  B,  et  H  \\  arraa  om.  F  \\  amazona  F  \\  7  tradidit  B  ||  ticianus  HM  ||  unia- 
nimas  F  ||  amazon]  amazon  tradit  AS  amazonum  tradit  BHM  ||  quase  eneY 
mazon  A  (quasi  anev  a)  quasi  aeNCY  mazon  S  quasi  anes  nazos  BHM,  nisi 
quod  natos  B  quasi  dNer  MdzoY  F  \\  8  pinnas  F,  correxi.  cf.  Serv.  ad  Aen. 
II  479  ||  11  dimicat  HF  \\  quia  F  \\  12  qua  B  ||  14  nouissimarum  HF  ||  15  ad 
aeratam  s.  v.  ferream  T||  17  anque  saciarum  Daniel  atque  sociarum  Masvicius. 
fortasse  atque  supra  earum  ducem  Amazonem  dicit  hic  ipsas  inducit  velut 
Amazonidas  ||  19  tamen]  tantum  Daniel  ||  italae  MSa:  italiae  reliqui  ||  21  unde 
est  hae  belides  B  unde  est  heelides  H  ||  22  decvs]  decus  add.  ASH  ||  ad  electas 
ASHM  ||  23  electas  H  ||   25  diva  BH  qvia  M\\  eugenos  B    eugenes  reliqui  \\ 

26  cltio  .  .  .  est  post  principalitate  hdb.  AS  ||  apotu  dios  AS   arroTOY  aioco  BM 
aao  toy  aoco  H   ctTro  toy  aoic  F  ||  si  sic  est  HM  ||  dicendum  HM  dicimus  F  || 

27  diua  BHM 


554  SERVII 

ducit,  cum  zfiog  corripiat:  sicut  e  contra  cum  clux'  *lu9  producat; 
clueerna?  clu?  corripit. 

658.     PACISQVE     BONAE     BELLIQVE     MINISTEAS     COngruum     paci 

epitheton   dedit,   ut  eam  bonam   diceret,   cum   bellum   e   contra  sit 

5  pessimum:  nam  sine  dubio  et  cbelli  saevi'  diceret,  si  ratio  versus 
admitteret.  quidam  *bonunf  interdum  pro  grandi  accipiunt  belli- 
qve  ministras  non  nulli  ^ministras*  modo  ad  bellum  tantum  referri  vo~ 
lunt,  ideoque  coniunctionem  incongrue  positam,  et  ordinem  esse  *decus 
pacis  et  ministras  belli\  poterit  et  ita  'quas  sibi  decus  delegit  ministras 

10  bonae  paeis  et  belli\ 

j  659.    qvales  threiciae  Tauais  fluvius  est;  qui  separat  Asiam 

ab  Europa,  circa  quem  antea  Amazones  habitaverunt;  unde  se  postea 
ad  Thermodonta,  fluvium  Thraeiae,  transtulerunt:  quod  etiam  Sal- 
lustius  testatur,  dicens  dein  campi  Themiscyrei;  quos  habuere 

15  Amazones,   ab   Tanai  flumine,   incertum    quam   ob   causam; 
digressae.     has  quidam  dicunt  stato  die  solitas  cum  Scythis  coire. 
flvmina  pro  flumine,  autfluenta.         thermodontis  plenum  est  cTher- 
modoon';  sed  per  synaeresin  cThermodon'  fecit:   unde  cdon*  circum- 
flexum  habebit  accentum.     Graeca  enim  nomina  necesse  est  ut  cir- 

20  cumflectantur;  quotiens  fit  synaeresis  exigente  metri  necessitate. 
ergo  si  sit  cThermodoon';  cdo?  acutum  habebit  accentum:  quod  si 
cThermodon9  fecerit;  et  in  finalem  transfertur;  et  mutatur  accentus: 
nam  circumflexus  fit. 

660.    pvlsant    Ennius    ad    musas    quae    pedibus    pulsatis 

25  Olympum.  bellantvr  pro  cbellant':  nam  solent  verba  pro 
verbis  poni:  unde  nunc  passivam  declinationem  sub  activa  posuit 
significatione;  sicut  in  georgicis  <(II  425>  et  placidam  paci  nu- 
tritor   olivam   futurum  tempus  a  passivo  posuit  pro  praesenti  ab 


11  Tanais  .  .  .  transtulerunt]  cf.  Ammian.  Marc.  XXII  8,  17  sqq.  ||  13  Sal- 
lustius]  hist.  III  49  D.,  46  Kr.  cf.  Isid.  or.  XIV  3,  27  ||  24  Ennius]  ann.  v.  1  Vabl.  || 
25  bellantvr  pro  bellant]  cf.  Non.  p.  472,  9  M. 


1  dios  A8F  iaoc  H  dioc  M  \\  5  et  belli  saeuiret  s.  r.  u.  diceret  F  ||  6  ad 
v.  658  quidam  bonum  interdum  pro  grandi  accipiunt  et  hoc  loco  ita  intelle- 
gunt.  non  nulli  ministras  .  .  .  et  belli  T.  non  nulli  .  .  .  et  belli  ex  hoc  codice 
edidit  Daniel,  om.  F  |[  12  ante  ASB  ||  13  hermodonta  AS M  ermotonta  H  \\ 
etiam]  et  F  ||  14  capi  B  campo  F  \\  themescyrei  AS  themescirei  B  Trenis- 
cyrei  H  threisci  M  thenis  cyrrei  F  ||  15  Tanai]  iana  H  ||  16  digresse  B  di- 
gressi  HF  ||  cum  Scythis  scripsi:  cum  scinthiis  G  scinthiis  F  Sinthiis  Masvi- 
cius.  cf.  Strabo  XI  p.  504  ||  17  ad  flvmina  s.  v.  fluenta  T  ||  thermodoontis  BM  || 
18  facit  HF  ||  19  graeca  enim  .  .  .  habebit  accentum  om.  B  ||  23  circumflexus 
om.  H  ||  24  ad  musas]  musae  AS  ||  quae]  eq.  B  ||  pedibus  om.  AS  ||  25  olypu  A 
olimpi  B    olipi  H  ||  nam  .  .  .  caelo  praecipitat  om.  F 


COMM.  IN  YERG.  AEN.  XI  658-672.  555 

activo:  nam  cnutritor?  pro  cnutri5  posuit.     inde  est  e  contra  <(II  8> 
nox  umida  caelo  praecipitat. 

661.  hippolyten  haec  Amazonum  fuit  regina,  cui  victae  Her- 
cules  balteum  sustulit.  huius  filia  fuit  Antiopa,  quam  Theseus  ra~ 
puit,  unde  Hippolytus.  martia  aut  bellicosa,  aut  Martis  filia.  quae  5 
ab  Achille  occisa  ac  mortua  adamata  est:  ut  non  nulli  vero  adserunt, 
cum  Achille  concubuit,  et  ex  eo  Caystrum  filium  edidit,  ex  quo  flumen 
Lydiae  ita  appellatur.  refert  autem  aut  addita  est  praepositio  *re% 
id  est  *fert\  aut  mutata  pro  Hnferf. 

662.  vlvlante  tvmvltv  ululatum  veteres  etiam  vocem,  quae  red-  10 
ditur  initio  proelii,  dicebant,  quam  Graeci  ololvyriv  vocabant. 

664.  qvem  telo  primvm  deicis  Homericum  est  interrogatio- 
nem  ad  ipsum  referre,  qui  describitur?  cum  semper  sic  musae  inter- 
rogari  consueverint,  ut  <(IX  523)>  vos;  o  Calliope,  precor?  ad- 
spirate    canenti.  aspera   virgo    epitheton    ad    officium    belli  15 

respiciens,  alias  incongrue  virginem  asperam  dicimus. 

666.  evnevm  quia  Latina  est  declinatio,  ideo  cne'  accipit  ac- 
centum:  nam  Statius  quia  graece  declinavit,  graecum  accentum  po- 
suit  dicens  Euneos  ante  et  nunc  ante  Thoas  et  Euneon  audit. 

667.  longa  abiete  hasta  abietali:  nam  arborem  pro  hasta  posuit.  20 

671.  svffvso  casuro:  nam  csuffusr'  equi  dicuntur  quos  vulgo 
incespitatores  vocant.  alii  csuffosso?  legunt,  id  est  praecipiti  et  iam 
cadenti. 

672.  dvm  svbit  scilicet,  dum  se  ad  sustentationem  ruentis  in- 


18  Statius]  Theb.  VI  433  et  464 


1  posuit]  sic  apud  Cicercmem  in  officiis  (I  25,  88)  fneque  ad  eius  qui  pu- 
nitur  aliquem  aut  uerbis  castigat  sed  ad  rei  publicae  utilitatem  referri'  puni- 
tur  pro,  punit  add.  Fabricius  ||  unde  B  M  ||  e  om.  AS  ||  2  umida]  timida  AS  || 
praecipitat]  pro  praecipitatur  activum  pro  passivo  add.  Fabricius  ||  3  fuerat  B  || 
cui  om.  F  ||  uicta  F  \\  4  suscipit  F  ||  huius  .  .  .  yppolitus  (sic)  hab.  T  ||  fuit. 
om.  F  ||  anthyopa  T  ||  5  ippolitnr  F  ||  s.  v.  662  haec  ab  achille  occisa  .  .  .  ita 
est  appellatum  T  \\  6  ut  uero  non  nulli  asserunt  T  ||  7  achillea  F  ||  et  exinde 
filium  caystrum  nomine  T  ||  8  lydia  et  ita  F  \\  re]  rei  F  ||  10  ad  v.  662  in  marg. 
refert  aut  uacat  re  aut  infert  significat  et  ululatum  ueteres  dicebant  q  initio 
belli  redditur  T  ||  ululare  F  ||  reddat  G  \\  11  uitio  F  \\  quem  G  ||  oAOArHN  F  || 
12  deicit  AS  ||  13  describitur]  (II.  XVI  692)  ev&cc  xiva  nqmxov  .  .  .  %dle66av 
add.  Fabricius  ||  sit  F  ||  interrogare  AS\\  17  evnaevm  F  ||  ne]  nec  H  non  F  || 
19  euneon  adit  ante  thos  AS  eunea  audiente  thoas  JR  euneuna  audit  ante 
thas  H  euneon  audit  ante  thoas  M  eNNeon  audit  anthe  thoas  F.  duos  Statii 
versus  VI  433  et  464  a  Servio  laudatos  esse  vidit  F.  Schoellius  de  acc.  I  l. 
p.  210  ||  20  hasta  .  .  .  arborem]  longa  hasta  longa  abiete  arborem  enim  F  || 
abetata  A  (corr.  a)  abiectali  H  ||  21  sofposo  B  svpfosa  H  ||  suffusi  ASHM: 
suffosi  BF  \\  22  ineespitatores  BM:  incespitores  AS  intercespitateres  H  in- 
cepitatores  F  cespitatores  Fabricius  \\  suffosso  F:  suffo  B  suffuso  reliqui.  cf. 
Wagneri  et  Bibbeckii  adnot.  crit.  \\  iam  om.  F\  24  dum  se  scilicet  AS  \\  dum 
se  om.  HF  ||  inclinat  om.  HF 


556  SERVII 

clinat.     et  vult  utrumque  tanta  celeritate  esse  percussum7  ut  unum 
ictum  putares:  inde  est  enim  cpraecipitcs  pariterque  ruunt'.  in~ 

ertem  nudam.     an  nihil  proficientem? 

673.    his  adbit  amastrvm  adiungii 
5  674.    seqvitvr  pro  *persequitur\ 

678.  armis  ignotis  novis,  ineonsuetis:  vel  ignobilibus,  id  est 
non  conspicuis.        iapyge  Apulo. 

679.  pellis  erepta  ivvenco  id  est  lorica:  nam  proprie  lorica 
est  tegimen  de  corio,  tamquam  de  loro  factura,  quo  maiores  in  bello 

10  uti  consueverant. 

680.  capvt  ingens  oris  hiatvs  amphibolon^  sed  melius  est  Hngens 
hiatus\ 

682.  agrestisqve  manvs  armat  sparvs  bene  cagrestis':  nam 
sparus    est   rusticum   telum,    in    modum    pedi  recurvum:    Sallustius 

15  sparos  aut  lanceas,  alii  praeacutas  sudes  portare.  Varro 
ait  sparum  telum  missile,  a  piscibus  ducta  similitudine,  qui 
spari  vocantur.     alii  *sparus'  a  spargendo  dici  putant. 

683.  vertitvr  in  mediis  id  est  agit:  nam  graece  dixit  ava- 
GTQsystai.         toto  vertice  svpra  est  sic  Statius  de  Capaneo  et 

20  totum  transcendit  corpore  bellum. 

684.  hvnc  illa  exceptvm  fraude  circuinventuni,  ut  <VI  173> 
aemulus  exceptum  Triton.  agmine  verso  aut  converso  impetu 
suo:  aut  adversariorum  conlato  agmine. 

685.  traicit  vis  iactus  ostenditur. 

25  686.    silvis  pro  cin  silvis':  et  est  archaismos. 


8  nam  .  .  .  factum]  cf.  Varro  ch  1.  1.  V  116  ||  13  nam  .  .  .  telum]  cf.  Non. 
p.  555,  19  M.  Isid.  or.  XII  6,  31  ||  14  Sallustius]  Cat.  56,  3  ||  19  Statius]  Theb. 
IV  165.    cf.  Serv.  ad  Aen.  VII  784 


2  ictum]  interemptum  F  ||  ad  >  ineemem  (sic)  s.  v.  nudam  nihil  proficientem 
T  ||  4  schol.  ad  v.  673  om.  AF  \\  adiungit  M,  om.  reliqui  ||  6  ignotvs  F  \\  novis 
inconsuetis]  nouiter  assiitis  B  \\  nobis  AS  \\  inconsuetus  F  ||  ad  ignotis  s.  v.  nouis 
inconsuetis  uel  ignobilibus  non  conspicuis  T  ||  ignobili  F  ignobilis  Daniel  igoo- 
tis  Masvicius  ||  7  conspicuus  F  ||  Apulo]  equo  add.  Fabricius  \\  9  tegmen  AS  \\ 
tamquam  .  .  .  factum]  tamquam  de  loro  tamquam  factum  F  ||  in  bello  vulgo: 
dolo  RIIM,  077i.  ASF.  fortasse  olim  ||  10  consueuerant  MF:  consueuerat  H 
consueuerunt  ASB  ||  11  ad  capvt  i.  o.  h.  s.  v.  amfibolon  est  sed  melius  est  in- 
gens  hiatus  et  hoc  ad  terrorem  hostium  fiebat  T  ||  okas  F  ||  amfibolon  id  est 
hiatus  F  a.  id  est  h.  ingeos  Masvicius  ||  14  rusticulum  A  (corr.  a)  ||  in  medium 
pedis  F  ||  15  aut  F:  et  Serviani  libri  ||  lanceis  M  laceas  H  ||  praeacutis  B  prae- 
accutes  F  \\  sedes  F  ||  ad  v.  682  in  marg.  Varro  sparum  taelum  missile  dicit 
ducta  similitudine  a  piscibus  qui  spari  uocantur  et  sunt  in  modum  lanceae. 
alii  sparos  a  spargendo  dictos  uolunt  T  ||  18  agitur  F  (|  aNacTPHTai  F  ||  19  sta- 
tis  F  ||  canapeo  RH  ||  et  ...  bellum  RRMF,  nisi  quod  toto  F:  et  toto  de- 
spectans  uertice  bellum  AS  ||  22  schol.  ad  agmine  v.  hab.  T  ||  aut  conuersu 
inpetu  suo  F  ||  25  arcasmos  R  arcaimos  H  ariaismos  F  sarcasmos  AM  sar- 
camos  S  ||  archaismos]  casus  pro  casu  add.  D 


COMM.  m  YERG.  AEN.  XI  673-703.  557 

687.  mvliebribvs  aemis  usus  obtinuit;  ut  innuptas  cvirgines'; 
nuptas  cniulieres?  vocemus:  nam  apud  maiores  indiscrete  virgo  dice- 
batur  et  mulier.  utrumque  enim  sexum  tantum  signifieabat,  ut  ecce 
hoc  loco  dicit  carmis  muliebribus%  cum  Camil-lam  innuptam  fuisse 
manifestum  sit.  item  in  bucolicis  legimus  <TI  47)>  a;  virgo  in-  5 
felix;  cum  Pasiphaen  constat  ex  Minoe  ante  amorem  tauri  liberos 
suscepisse:   Terentius   etiam   mulierem  post  partum  virginem  vocat. 

688.  NOMEN  TAMEN  HAVD  LEVE  PATEVM  MANIBVS  HOC  REFERES 

telo  cecidisse  camillae  inrisio  est  amaritadinis  plena:  nam  si 
voluerimus  simpliciter  accipere,  ut  ita  sit  dictum  quemadmodum  10 
supra  <(X  830)>  Aeneae  magni  dextra  cadis,  incipit  contrarium 
esse  superioribus.  unde  melius  est;  ut  perseveremus  in  sensu  et  ita 
sit  dictum:  magnam  re  vera  gloriam  laturus  est  ad  manes  paren- 
tum;  quem  feminea  tela  superarunt. 

692.    sedentis   equitis.     sane  eum  ex  vicino  intellegimus  esse.  15 
695.    interior  sinisterior,  breviore  scilicet  circulo. 

698.  congeminat  hic  distinguendum:  nam  nemo  dicit  csecurim 
vulnus  congeminat5;  secl  ^securis'. 

699.  incidit    hvic   figurate    pro    cin   hanc  incidit':    Terentius 
ego  in  eum  incidi  infelix  locum;  ut  neque  mihi  amittendi;  20 
neque  retinendi  sit  copia. 

700.  appenninicolae  bellator  filivs  avni  quia  Liguria 
maiore  parte  sui  in  Appennino  est  constituta.  Ligures  autem  omnes 
fallaces  sunt;  sicut  ait  Cato  in  secundo  originum  libro.  filivs 
avni  Aunus  scilicet:  nam;  ut  supra  <IX  360>  diximus?  cum  dictis  25 
parentibus  filiorum  nomina  supprimuntur;  eos  patri  cognomines  in- 
tellegimus;  ut  <JX  358>  Tiburti  Remulo  ditissimus  olim. 

703.    reginam  avertere  proprio  verbo  usus  est,  ut  est  mos  eque- 
stris,  id  est  non  sperat  fore  ut  illam  averteret. 

7  Terentius]  Hec.  III  3,  23.    ef.  Don.  ad  Adelph.  IV  5,  16  ||   19  Terentius] 
Phorm.  I  3,  23.    cf.  Luct.  Plac.  in  Stat.  Theb.  VIII  1 


1  scholia  ad  v.  687—695  om.  F  ||  2  dicebatur]  cingebatur  H  \\  3  utrumque] 
unum  AS  ||  signiucat  AS\\  6  pasiphen  AM  passiphen  B  phasiphen  H  \\  libe- 
ros]  filios  H  |)  7  Terentius]  in  Hecyra  add.  vulgo  ||  vocat]  cnam  uitium  est  ob- 
latum  uirgini  olim  ab  nescio  quo  inprobo'  add.  JD  ||  ad  mvliebribvs  a.  s.  v.  et 
in.marg.  maluit  muliebribus  quam  uirginalibus  dicere,  ut,  quia  perpetuae  ca- 
stitatis  uigorem  uiuidum  proximum  esse  uiris  constat,  nomine  mollioris  sexus 
usa^sit,  quo  troiani  turpius  uincerentur  T  ||  13  es  M  ||  14  superabunt  BH  || 
15  ex  vicino]  ex  uicina  manu  B  ||  esse]  percussum  add.  D.  sed  hoc  voluit,  ni 
fallor,  Servius:  equitem  fuisse  JButen  non  aperte  dici,  sed  ex  iis  quae  praecedant 
et  sequantur  intellegendum  esse.  fortasse  igitur  equitem  post  esse  addendum  || 
17  securium  B  securum  M  ||  20  eum]  illum  AS  ||  ut  om.  BHM  \\  mihi  om.  ASF  || 
25  ut]  et  B  in  H  \\  26  patris  BHF  ||  cognominis  H  cognomine  F  ||  28  ad 
avertere  c.  s.  v.  proprio  .  .  .  averteret  T  ||  mos]  an  moris  ?  ||  29  fore  om.  F  || 
auertere  F 


558  SERVII 

704  versare  dolos  ingressvs  tractare  ut  <II  62>  seu  ver- 
sare  dolos,  seu  certae  occunibere  morti.  astv  malitia:  nam 
proprie  castutos'  malitiosos  vocamus:  unde  in  Terentio  postquam  de 
domino  dixit  servus  astute;  ille  iratus  ait  carnifex  quae  loqui- 
5  tur?  Cicero  ita  fit  ut  tua  ista  ratio  existimetur  astuta, 
meum  hoc  consilium  necessarium. 

706.    dimitte  fvgam  id  est  equi  celeritatem,  cui  fidis;  relinque. 

708.    ventosa  ferat  cvi  gloria  fravdem  haec   est  vera  et 

.antiqua  lectio,  ut  *fraudem'  non  Haudem'  legas,  ut  si  *fraudem'  legeris, 

10  sit  sensus:  pedes  congredere,  iam  agnosces  cui  inanis  iactantia  ad- 

ferat  poenam:   nam  cfraudem?  veteres  poenam  vocabant;  ab  eo  quod 

praecedit,  id  quod  sequitur,  ut  <(II  229>  et  scelus  expendisse  me- 

rentem  Laocoonta  ferunt,  Cicero  in  Cornelianis  ne  fraudi  sit  ei 

qui    populum   ad   contentionem   vocarit;    ut    etiam    in    antiquo 

15  cognoscitur  iure.    si  autem  ^laudem'  legerimus;  erit  sensus:  agnosces 

cui  inanis  gloria  adferat  laudem.    cventosa'  autem  cgloria*  est  quam 

Graeci  Ksvodo%oav  vocant. 

710.    paribvsqve  resistit  in  ARMis   pedes;   sicut  etiam  illum 
congressurum  putabat. 
20  711.    pvra  parma  tunc  eniin  primum  in  bella  descenderat. 

713.  fvgax  fugiens;  nam  nomen  est  pro  participio:  non  enim 
fugacem  possumus  accipere  quem  supra  <(700)>  legimus  bellatorem. 

714.  ferrata  calce  *calc(?  genere  feminino. 

715.  vane  ligvs  aut  fallax;  aut  inaniter  iactans:  nam  cvanos? 
25  stultos  posteriores  dicere  coeperunt.    inde  tractum  est  etiam  in  neo- 

tericis:  Iuvenalis  <1II  159)>  sic  libitum  vano;  qui  nos  distinxit, 


3  in  Terentio]  Andr.  I  2,  12  ||  5  Cicero]  in  Verr.  I  11,  34  ||  13  Cicero  in 
Cornelianis]  p.  939,  34  Or.  ||  23  calce  gen.  fem.]  cf.  Non.  p.  199,  18  M.  ||  24  nam 
vanos  .  .  .  coeperunt]  cf.  Gell.  XVIII  4,  10 


2  astvm  alii  iana  H\\  malitia  nam]  alii  ianam  F  ||  malicia  AM  ||  4  quae 
om.  B  ||  5  ita  .  .  .  tua  om.  H,  fit  .  .  .  tua  om.  B  ||  fiet  Cicero  ||  6  meum]  eum 
AS,  hoc  omittentes  ||  necessarium]  necessarum  M  non  esse  seruam  F  \\  7  relin- 
que]  Fuga  id  est  celeritas  ut  Iuuenalis  etiam  indicat  illo  uersu  (VIII  60)  fcuius 
clara  fuga  ante  alios  et  primus  in  aequore  puluis'  add.  D  ||  9  legas  G,  om.  F  || 
10  cognosces  BH\  11  ad  fravdem  s.  v.  poenam  uel  dampnum  T  ||  12  et  ut  G  || 
13  lacoonta  fuerunt  F  ||  cornelialis  F  \\  fraude  F  \\  14  uocari  F  \\  15  iure]  Sal- 
lustius  in  Catilinario  (36,  2)  cdiem  statuit  ante  quam  sine  fraude  liceret  ab 
armis  discedere  add.  D.  his  haec  add.  Fabricius  est  autem  hypallage  pro  cui 
fraus  ferat  gloriam.  ||  legimus  H  \\  17  kanaaoziam  B  KeiNOAozaN  H  keinoao- 
ziaN  M  KeNoaoHiaN  F  ||  18  id  est  pedes  B  \\  etiam]  et  F  \\  20  scholia  ad  v.  711 
et  713  om.  F  ||  in  bella]  in  parma  AS  (camilla  in  bella  a)  ||  descenderat]  cum 
tirones  pictas  minime  gestarent  parmas  add.  Fabricius  \\  21  iam  U||  23  calcem 
F,  correxi  \\  feminino]  usurpat  add.  Masvicius  ||  25  inde  tractum  B:  intraturum 
AS  intratum  H  hinc  tractum  M  et  rarum  F  \\  neotericis]  neutris  AS  eote- 
ricis  H  ||    26  vano]  iuno  B 


COMM.  DSr  VERG.  AEN.  XI  704—722.  559 

Othoni.  quid  autem  hoe  loco  cvane'  signifieet,  sequentia  demon- 
strant  cfrustraque  aniniis  elate  superbis9.  possumus  tamen  Ifhic  et  men- 
dacem  verius  accipere,  quia  ait  <701>  dum  fallere  fata  sinebant 
et  <^iny  nec  fraus  te  incolumem  fallaci  perferet  Auno:  Nigi- 
dius  de  terris  nam  et  Ligures,  qui  Appenninum  tenuerunt,  la-  5 
trones,  insidiosi,  fallaces,  mendaces,  Cato  originum  cum  de  Li- 
guribus  loqueretur  sed  ipsi,  unde  oriundi  sunt,  exacta  memoria 
inliterati  mendacesque  sunt  et  vera  minus  meminere.  sane 
subito,  ut  solet,  ad  characterem  dramaticum  transit:  neque  enim  osten- 
dit  Camillam  loqui  coepisse.  10 

716.    lvbricvs  mobilis,  fallax. 

718.  pernicibvs  ignea  plantis  modo  velocibus,  alias  perse- 
verantibus:  nam  cpernix*  interdum  velox,  interdum  perseverans 
significat,  ut  ipse  in  georgicis  <(III  229^>  et  inter  dura  iacet  per- 
nix  instrato  saxa  cubili.  15 

719.  transit  eqvvm  CVRSV  nunc  hoc  incredibile  esse  videre- 
tur7  nisi  praemisisset  in  septimo  <808>  illa  vel  intactae  segetis 
per  summa  volaret  gramina  nec  teneras  cursu  laesisset 
aristas.         adversa  opposita. 

721.  qvam  similitudinis  adverbium  est;  est  et  pronomen  tam  siib-  20 
iunctivum,  quam  praepositivum ;  est  et  coniunctio,  ut  cum  dicimus  Ham 
hoc,  quam  illud\  accipiter  saxo  sacer  ales  ab  alto  csacer' 
ideo,  quia  Marti  est  consecratus  accipiter:  aut  ^sacer'  avibus  execra- 
bilis?  ut  <(III  57>  auri  sacra  fames:  aut,  quod  verius  est,  Grae- 
cum  nomen  expressit:  nam  [s(>a%  dicitur,  hoc  est  sacer:  isQsvg  enim  25 
graece,  latine  sacerdos  vocatur.  cur  autem  graece  ita  dictus  sit,  ra- 
tione  non  caret,  quae  nota  est  sacrorunl  peritis. 

.     722.    conseqvitvr  pennis  nova  laus  Camillae,  siquidem  acci- 


6  Cato  originum]  II  1  Iord.?  31  Pet.  ||  12  modo  velocibus  e.  q.  s.]  cf.  Isid. 
or.  X  211 


1  othini  F  ||  2  animi  A  animus  F  ||  ad  v.  715  in  marg.  sin.  subito  ut  solet 
.  .  .  coepisse.  uauum  possumus  hoc  loco  mendacem  accipere  quia  ait  supra 
dum  fallere  fata  sinebant,  in  marg.  dextro  siue  quia  fallaces  ligures  sunt  siue 
quia  fallaci  dauno  (sic)  filius  es.  ideo  dicit  patrias  artes  T  ||  3  verius  Daniel: 
aerius  F  ||  qui  G  ||  4  perferret  G  ||  nigius  F,  corr.  Daniel  ||  5~  de  terris]  cf.  J.  Klein 
de  vita  Nigidii  p.  25:  de  terras  F  de  erra  Daniel  de  Sphaera  Masvicius  || 
ligueres  F  \\  apenninum  F  apennium  G  ||  6  originum  II  Daniel  ||  7  sed  ipsi 
Daniel:  sed  ipse  F  sed  ipsae  G  sedis  coni.  Mommsenus  ap.  Iordanum  \\  for- 
tasse  unde  unde  oriundi  sunt  ||  exacta  memoria  i.  e.  eis  temporibus  quorum  ex- 
acta  i.  e.  satis  certa  memoria  est  ||  8  rninus  Daniel:  nimus  F  \\  9  caractherem 
dramatricum  F  ||  10  illam  loqui  primo  cepisse  T  ||  11  schol.  ad  v.  716  om.  F  || 
15  instra  H  instaurato  F  ||  19  adversa  opposita  om.  JRF.  ad  adversa  s.  v.  ex 
aduerso  ueniens  T  ||  20  ad  qvam  f.  a.  s.  v.  similitudinis  aduerbium  quam  T  \\ 
alterum  est  om.  G  ||  24  quodj  quia  F  ||  25  ieras  F  ||  gereus  H  iereus  reliqui  || 
26  dictum  F  ||  27  quae]  quia  F 


560  SERVII 

piter  colurnbam  sequitur,  ista  hostem  praecedit.  ipsa  etiam  avium 
comparatio  sumpta  ex  contrario  est:  nam  aequius  vir  accipitri,  Ca- 
milla  compararetur  columbae. 

723.  evisgerat  ne  vulgari  verbo  ex  Graeco  uteretur  dicens  *exen- 
5  teraf,  ait  ^pedibusque  evisceraf. 

724.  TVM  CKVOR  ET  VVLSAE  LABVNTVR  AB  AETHERE  PLVMAE 

ecbasis  poetica,  id  est  excessus. 

725.  non  nvllis  id  est  non  neglegentibus:  nam  litotes  figura 
est.     vult   enim   dicere:   non   leviter  luppiter   intuebatur   ista   certa- 

10  mina.  ideo  et  adiecit  ^observans  oculis9,  id  est  intente  aspiciens:  Plautus 
observato,  quam  blande  suppalpatur  mulieri. 

730.  instigat  vocibvs  alas  incitat  et  inritat  ad  reditum: 
primum  enim  est;  ut  fugere  desinant,  post  ut  in  hostes  impetum 
faciant. 

15  731.    nomine  qvemqve  vocans  per  hoc  extrema  necessitas  in- 

-     dicatur.         reficitqve  id  est  restituit. 

732.  qvis  metvs  dolentis,  non  interrogantis:  id  est  qualis,  quan- 
tus;  qui  viros  etiam  feminam  timere  compellit?  unde  paulo  post 
cquae  tanta  animis  ignavia  venit?    femina  palantes  agit*.       o  NVM- 

20  qvam  dolitvri  id  est  stulti:  stultus  enim  est  quisquis  iniuria  non 
movetur.  et  bene  cnumquam';  siquidem  antea  saevitiam  Mezentii 
pertulerunt  nec  se  ulti  sunt;  nunc  praebent  terga  mulieri  et  ne  hinc 
quidem  commoventur  dolore.  non  nulli  tamen  ^dolorem'  studii  ali- 
cuius  ardorem  et  promptam  gloriae  cupiditatem  veterum  more  dictum 

25  tradunt,  ut  Graeci  itovov  appellant.    - 

734.  atqve  haec  agmina  deLKTMCjg,  id  est  multitudinem  tan- 
tam;  hoc  est  magnam. 

735.  inrita  id  est  inertia?  quae  nos  ulcisci  minime  valent. 

736.  at   non  in  venerem  segnes   latenter  hoc   dicit:   fugitis 
30  mulierem;  quia  armata  est;  alias  primi  ad  huiic  curritis  sexum. 

noctvrnaqve  bella  coitum:  alibi  et  siquando  ad  proelia  ven- 
tum  est. 


10  Plautus]  Amphitr.  I  3,  9   ||    31  et  siquando]   georg.  III  98 


1  etiam]  autem  F  ||  2  est  e  contrario  F  \\  3  comparetur  AS  \\  4  ad  evisce- 
rat  v.  s.  v.  dissicit  extrahit  uiscera.  et  ne  uulgari  uerbo  uteretur  dicens  exen- 
terat  ideo  ait  euiscerat  T  \\  et  graeco  Daniel  ||  7  etbasis  AS  ecbassis  M  ||  ex- 
cursus  B  excDSsus  II  cursus  M  \\  8  littores  AS  (littotes  s)  ||  9  ista]  haec  B  || 
10  ad  observans  s.  v.  intente  aspiciens  T  ||  obscurans  F  ||  16  ad  reficitqve  s.  v: 
restituit  T  ||  17  ad  qvis  m,  s.  v.  qualis  quantus.  et  est  dolentis  non  interrogan- 
tis  T\\  non  om.  F  \\  18  qui]  quod  F  \\  21  ante  F  \\  22  hic  AS  (hinc  a)  ||  23  ad 
o  nvmqvam  d.  s.  v.  non  nulli  dolorem  hoc  loco  studii  alicuius  ardorem  more 
ueterum  dictum  accipiunt  T  ||  dolore  F  \  25  ponon  F  ||  appellant  om.  Daniel  || 
26  dicticos  libri  \\  29  sionem  F  ||  30  primum  AS  ||  adhuc  BH  ||  31  coitum  BHM: 
coitus  AS   quibus  coitus  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  723-745.  561 

737.  cvrva  tibia  symphoniacorum.  bacchi  autem  ideo, 
quia  apucl  veteres  ludi  theatrales  non  erant,  nisi  in  honorem  Liberi 
patris.  hanc  tibiam  Graeci  Ttkayiavlov  vocant,  Latini  vascam  tibiam: 
et  est  Dionysia,  cum  maxime  ea  saturi  utantur. 

738.  expectate    pro    cexpectatis?;    modum    pro    modo   posuit.  5 

739.  hic  amor  hoc  stvdivm  per  parenthesin  dictum  est;  nam  ordo 
est  ^pocula  mensae  dum  sacra  secundus  aruspex  nuntief.  secvndvs 
harvspex  pro  csecunda  sacra?;  id  est  prospera:  sicut  e  contrario 
Homerus  \Lavxi  Kauwv ?  id  est  malorum  diviue. 

740.  in   ALTOS    lvcos    illic    enim    epulabantur    sacris    diebus.  10 
mire  autem  vocet  hostia  pro  *ut  ad  hostiam  conveniatis\ 

741.  moritvrvs  et  ipse  moriturus  animo:  nam  moriturus  non 
est.  quod  autem  ait  cet  ipse?;  aut  ad  Camillam,  aut  ad  Venulum 
respicit. 

742.  tvrbidvs  id  est  terribilis.  15 

743.  DEREPTVMQVE  AB  EQVO  DEXTRA  COMPLECTITVR  HOSTEM 

hoc  de  historia  tractum  est:  namque  Gaius  Iulius  Caesar,  cum  di- 
micaret  in  Gallia  et  ab  hoste  raptus  equo  eius  portaretur  armatus; 
occurrit  quidam  ex  hostibus,  qui  eum  nosset;  et  insultans  ait  ccae- 
sar?  caesar',  quod  Gallorum  lingua  cdimitte?  significat:  et  itafactum  20 
est  ut  dimitteretur.  hoc  autem  ipse  Caesar  in  ephemeride  sua  dicit; 
ubi  propriam  commemorat  felicitatem.  est  et  alia  huius  rei  historia: 
Varro  enim  cum  de  suo  cognomine  disputaret,  ait  eum  qui  primus 
Varro  sit  appellatus,  in  Illyrico  hostem,  Varronem  nomine,  quod  ra- 
puerat  et  ad  suos  portaverat,  ex  insigni  facto  vocdbulum  meruisse.  25 

745.    tollitvr  in  caelvm  clamor  rei  scilicct  admiratione. 


9  Homerus]  II.  I  106  ||  15  tvrbidvs  terribilis]  exscr.  Isid.  or.  X  270 


1  cvrva]  cantv  B  II  symphonia  chorum  AS  symphonia  eorum  HM  sym- 
phonia  quorum  F  ||  2  honore  B  ||  3  hanc  Daniel:  huic  F  ||  plagiaulon  F  ||  4  dio- 
nisia  F  ||  Satyri  Daniel  ||  utuntur  F,  correxi  j|  5  exspectat  F  ||  6  ad  hic  a.  h.  s. 
s.  «?.  parentesis  quia  ordo  est  plene  pocula  m.  d.  s,  s.  a.  n.  T  ||    7  potula  G  || 

8    HARVSPEX  F:    ARVSPEX  ASH    AVRVSPEX  HM  ||  9  MdNTI  KU)N  A    MdNTI  KdCUJN  H M  || 

diuina  AS  diuinae  H  ||  10  enim  om.  F  \\  11  ad  hostia  s.  v.  pro  ad  hostiam 
pinguem  T  ||  vocem  F  ||  12  moritur  AS  morituris  H  ||  13  ipse  om.  HMF  || 
16  direptvmqve  libri  ||  17  tractatum  HM  \\  iaius  F,  Iulius  omittens  ||  18  arreptus 
B  ||  19  nosset]  non  est  H  ||  caesar  caesar  BF  caesar  ASM  cecos  ac  cesar  H  \\ 
21  ipsa  A  ||  epimeride  B  emptemeride  F  \\  dicitur  AS  ||  22  ad  v.  743  in  marg. 
praeter  historiam  illam  quam  de  caesare  hoc  loco  memorat  seruius  aliam  etiam 
inuenimus  ex  qua  similitudinem  sumpsit  uirgilius.  Varro  cum  de  suo  cogno- 
mine  disputaret  ait  eum  qui  sit  primus  uarro  appellatus  in  illirico  hostem 
uarronem  nomine  quod  rapuerat  et  ad  hostes  portauerat  ex  insigni  facto  uoca- 
bulum  meruisse  T  ||  uius  G  \\  23  de  om.  F  ||  dis.putare  F  ||  24  uero  F  ||  appel- 
]atur  G  ||  ilyrico  F  hybrico  G  ||  25  ad  suos  Commelinus:  ad  uos  F  ||  facto] 
ficato  G  ||  vocabulum  om.  F  meruisse  nomen  coni.  Mazvicius ,  fortasse  rectius, 
quam  voc.  mer.  Turonensis  interpres  ||  26  ad  toixLitvr  s,  v.  rei  scilicet  admira- 
tione  T 


562  SERVII 

748.    rimatvr  inquirit,  ut  <(VII  508)>  rimanti  telum  ira  facit 

750.  exit  evitat,  ut  atque  oculis  vigilantibus  exit  in 
quinto  <438>. 

751.  vtqve  volans  alte  raptvm   Horaerica   comparatio.     et 
5  utrum  *alte  volans9,  an  *alte  raptum%  an  *alte  fert'? 

756.    lvctantem  rostro  magna  Irevitate  rem  descrijosit. 

758.  dvcis  exemplvm  eventvmqve  secvti  et  virtutem,  et 
felicitafcem:  ( °exemplum\  quod  coepit;  *eventum%  qyiod  prospere. 

759.  maeonidae  Lydii,  ut  <VIII  499>  o  Maeoniae  delecta 
10  iuventus. 

760.  a^te  dolo,  ut  <II  152>  arte  Pelasga. 

762.  qva  se  cvmqve  evrens  medio  tvlit  agmine  vlrgo,  hac 
arrvns  svbit  ut  etiam  supra  <592)>  diximus,  ita  poeta  loquitur,  ut 
aliquibus    locis    det    suspicionem;    quod   Arruns   de   Turni  partibus 

15  fuerit:  namque  et  in  Camillam  impetum  facit,  et  eum  ipsa  rursus 
recedit:  quod  nisi  de  socio  non  procedit.  Donatus  etiam  dicit,  esse 
manifestum  signum  socium  ei  fuisse?  quod  Apollinem  Soractis  in- 
vocat  montis,  de  quo  Turno  auxilia  constat  venisse:  licet  possit 
fieri?   ut  alterius   loci  homo   alterius   loci  invocet  numen.     item  ad 

20  argumentum  vocat  <793)>  patrias  remeabo  inglorius  urbes: 
quod  etiam  de  hoste  procedit,  nam  superare  feminam  nullain  constat 
esse  virtutem:  aut  quia  nec  gloriari  poterat,  si  Camillam  earundem 
partium  occidisset,  ut,  quod  supra  dictum  est,  videatur  eam  invidia 
peremisse,  quod  viris  praeripiat  gloriam  et  sola  nobiliter  pugnet  Camilla. 

25  763.    tacitvs  hoc  est  latens. 

767.  circvitvm  proprie:  nam  circumire  insidiantum  est:  unde 
est   nec    gregibus    nocturnus    obambulat.         certam  hastam 


1  kimatvr  inquirit]  cf.  Non.  p.  382,  5  M.  ||  2  exit  evitat]  cf.  Non.  p.  296, 
17  sqq.  M.  ||   27  nec  gregibus]  georg.  III  538 


1  ad  rimatvr  s.  v.  inquirit  T  ||  inquiritur  F,  ut  omittens  ||  frimanti  F  ||  2  et 
uitat  E  ||  ut  om.  F  ||  in  quinto  Jti  in  v.  ASM,  om.  HF  ||  4  coinparatio]  (II. 
XII  200)  OQVig  yccQ  6cpiv  snrjX^s  .  .  .  Ttvotfjg  avspoio  add.  D  \\  s.  v.  751  homerica 
comparatio.  potest  et  alte  uolans  et  alte  raptum  et  alte  fert  accipi  T  ||  5  alto 
uolens  F  ||  an]  nam  G  ||  6  describit  G  ||  9  lidi  B  ||  ut]  et  AS  ||  o  Maeoniae] 
amoeonii  AS  meoniae  B  amaeoniae  H  at  maeoniae  M  maeoniae  F  \\  11  arte 
.  .  .  Pelasga  post  virtutem  Jiab.  Serviani  libri,  om.  F  ||  ad  v.  760  is  interpres 
qui  Tironianis  notis  utebatur  in  Turonensi  haee  adscripsit  Prior  erat  arte  id 
est  dolo  et  fraude,  non  fortitudine  aut  agilitate.  ||  12  hanc  H  \\  14  det]  et  AS 
(corr.  a)  ||  15  nam  quod  et  in  camillam  F  ||  ipsa]  ea  .<4.#.F||  16  Donatus  dicit 
.  .  .  iuvocet  numen  hab.  T  ||   18  posset  AS  ||   19  homo  alterins  loci  om.  AS  || 

21  non  procedit  B  ||   procedit  nam]  procedit  .  inglorius   autem  ideo   quia  F  || 

22  earunden  parcium  G  ||   24  pugnae  F,  corr.  Daniel  \\  25  ad  tacitvs  s.  v.  la- 
tens  T  ||  26  circvit  B  ||  insidiantium  F  ||   27  nocturnis  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  748—773.  563 

inevitabilein :    uncle  est   e    contra  <(II  224)>   et  incertam  excussit 
cervice  securini,  id  est  infirmam,  evitabilem. 

768.  sacer  cybelo  nam  montem  pro  numine,  quod  in  eo  co- 
litur,  posuit.  et  bona  occasio  ad  mortem  Camillae,  ut  sacerdotem 
maioris  numinis  conetur  occidere:  per  quod  quasi  exauctoratur  Dia-  5 
nae  favor,  interveniente  maioris  numinis  iracundia.  olimqve  sager- 
dos  aut  quia  vetus  sacerdos:  aut  cuius  etiam  maiores  saeerdotes  fuis- 
sent,  quibus  apud  veteres  in  sacra  quoque  succedebatur. 

769.  longe  fvlgebat  vel  Honge  fulgebaf,  vel  Honge  insignis\ 

770.  QVEM   PELLIS    AENIS  IN  PLVMAM  SQVAMIS  AVRO  CONSERTA  10 

tegebat  catafractuni  eum  fuisse  significat.  catafracti  autem  equites 
dicuntur,  qui  et  ipsi  ferro  muniti  sunt,  et  equos  similiter  munitos 
habent:  de  quibus  Sallustius  equis  paria  operimenta  erant, 
fquae  linteo  ferreis  laminis  in  modum  plumae  adnexue- 
rant;  nunc  autem  pro  linteo  cpellem?  posuit,  et  caeneas  squamas'  15 
aereas  laminas  intellegimus.  cin  plumam'  vero  est  in  similitudinem 
plumae;  ut  <(VI  42)>  excisum  Euboicae  latus  ingens  rupis  in 
antrum;  id  est  in  antri  similitudinem.  sane  sciendum  quod  ipsos 
equites  catafractos  dicimus:  Sallustius  et  sequebantur  equites 
catafracti.  in  plvmam  *pluma   est  in   armatura  ubi  lamina  in  20 

laminam  se  indit*. 

772.  peregrina  ferrvgine  ut  Hibera,  id  est  Hispana:  nam  ipse 
hoc  alibi  exposuit  <(IX  579^>  et  ferrugine  clarus  Hibera.  quidam 
purpuram  accipiunt,  quod  eius  prima  tinctura  ferrugineo  colore  sit. 

773.  spicvla    torqvebat   lycio   gortynia   cornv  Cretenses  25 


11  catafractam  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  IV  268  et  XI  543 
13  Sallustius]  hist.  IV  59  D.,  17  Kr.  ||  19  Sallustius]  hist.  IV  58  D.,  16  Kr. 
23  quidam  .  .  .  sit]  cf.  Isid.  or.  XIX  28,  6 


1  e  contrario  F  ||  et]  ut  B  ||  3  cybela  H  \\  nam]  nunc  F  ||  eo]  caelo  H  || 
5  numinis]  iracundia  add.  AS  \\  6  favor  vulgo:  fauore  ASBM  fauoe  H  fa- 
bore  F  \\  iracundia  om.  AS  ||  7  aut  .  .  .  succedebatur  hab.  T  ||  quia  om.  T  \\ 
etiam  om.  T  \\  8  quoque  in  sacris  T  ||  succedebantur  F  ||  9  vel  .  .  .  insignis 
Jiab.  T  |)  longe  id  est  ualde  insignis  T  \\  11  autem  om.  B  ||  12  ipsi  om.  BH  \\ 
uniti  AS  (corr.  as)  \\  13  equi  BH  ||  paria]  simila  A  similia  Sa  patria  B  || 
14  quae]  q:  B  ||  linteo  ASMF  lina  B  linco  H  lintea  vulgo  ||  lamineis  A  (la- 
minis  a).  fortasse  namque  linteo  ferreas  laminas  in  modum  plumae  adnexue- 
rant.  Kritzius  vulgatam  scripturam  ita  defendit,  ut  Sallustium  insolenter  cope- 
rimenta  adnectere  laminis'  pro  roperimentis  adnectere  laminas*  posuisse  diceret; 
Dietschius  *ferreis  laminis  i.  m.  p.'  ablativum,  quem  qudlitatis  vocant  gramma- 
tici,  esse,  lintea  autem  ipsis  equis  adnexa  dici  sibi  persuasit.  ||  adnexuerant] 
pluma  .  .  .  scindit  add.  F,  quae  a  Servianis  separavi  ||  15  pelle  F  \\  aenis  F  || 
16  est  om.  F  \\  17  eubois  AS\\  19  et  om.  AS  ||  sequebatur  H\\  equites  vulgo: 
equi  libri ,  nisi  quod  aequi  AS.  fort.  equi  catafractos  ||  20  lamina  Daniel: 
lamen  F  \\  21  se  indit  JDaniel:  scindit  F  ||  22  ad  pereghrina  p.  s.  v.  hispana  pur- 
pura  T  ||  ispania  F  ||  ipso  F  ||  24  purpuram  Masvicius:  purpura  F.  possis  et 
cferrugine'  purpura  ||  tuntura  F,  corr.  Daniel 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  37 


564  SERVII 

sagittas  Lycio   arcu   dirigebat:    quod   etiam;    ut   supra   diximus,    ad 
ornatum  poni  consuevit. 

774.  vati  hic  vatern,  supra  <(768)>  sacerdotem,  ut de Heleno  utrumque. 

775.  CASSIDA  pro  ccassis':    nam  accusativum  posuit  pro  nomi- 
5  nativo. 

777.     PICTVS  ACV  TVNICAS  ET  BAEBARA  TEGMINA  CRVRVM  'pictus 

tunicas,    pictus   crurum   barbara   tegmina5,    id    est   habebat    vestem 
phrygionis  arte  perfectam.    sane  armorum  longa  descriptio  illuc  spec- 
tat;  ut  in  eorum  cupiditatem  merito  Camilla  videatur  esse  succensa. 
10  782.    femineo  inpatienti,  inrationabili,  ut  <(VII  345)>  femineae 

ardentem  iraeque  curaeque  coquebant. 

785.  svmme  devm  ex  affectu  colentis  dicitur:  nam  luppiter 
summus  est.  sancti  cvstos  soractis  apollo  Soractis  mons  est 
Hirpinorum  in  Flaminia  conlocatus.     in  lioc  autem  monte  cum  ali- 

15  quando  Diti  patri  sacrum  persolveretur  —  nam  diis  manibus  consecra- 
tus  est  —  subito  venientes  lupi  exta  de  igni  rapuerunt.  quos  cum  diu 
pastores  sequerentur,  delati  sunt  ad  quandam  speluncam,  halitum  ex 
se  pestiferum  emittentem,  adeo  ut  iuxta  stantes  necaret:  et  exinde 
est   orta  pestilentia,   quia  fuerant  lupos  secuti.     de  qua  responsum 

20  est,  posse  eam  sedari,  si  lupos  imitarenfcur,  id  est  rapto  viverent. 
quod  postquam  factum  est,  dicti  sunt  ipsi  populi  Hirpi  Sorani:  nam 
lupi  Sabinorum  lingua  vocantur  hirpi.  Sorani  vero  a  Dite:  nam 
Ditis  pater  Soranus  vocatur:  quasi  lupi  Ditis  patris.  unde  memor 
rei  Vergilius  Arruntem  paulo  post  comparat  lupo,    quasi  Hirpinum 

25  Soranum. 

786.  pinevs  aedob.  ignis  TteQicpQaGig.  acervo  pyra,  coacer- 
vatione  lignorum. 

787.  freti  pietate  iste  quidem  hoc  dicit;  sed  Varro,  ubique 
expugnator  religionis?  ait?  cum  quoddam  medicamentum  describeret; 

30  ut  soient  Hirpini7  qui  ambulaturi  per  ignes,  medicamento 
plantas  tingunt. 


3  hic  .  .  .  sacerdotem]  cf.  Isid.  or.   VII  12,  15  et  diff.  verb.  451 


1  dirigebant  BH\\  ut  etiam  HM\\  3  ad  vatt  s.  v.  sacerdoti  T  ||  7  frigia  a  || 
8  spectatur  HF  ||  9  cupiditate  BF  captiuitatem  H  ||  Camilla  om.  F  ||  ad  caeca 
(v.  781)  quia  nesciebat  quid  ei  accideret  T  ||  10  ut  om.  F  ||  ad  cvm  tandem 
(v.  783)  cum  labore,  ad  tempore  c.  s.  v.  oportunitate  nacta  T  ||  12  scliol.  ad 
svmme  n.  om.  F  ||  uolentis  AS  (corr.  a)  \\  13  est  om.  AS  (add.  a)  ||  soracte  AS  \\ 
14  hyrpinorum  ASBH  arpinorum  F  ||  17  alitum  ABH  \\  18  etinde  B  \\  19  fuerunt 
AS  \\  20  uiuere  F  \\  21  hyrpisarani  AS  hyrpi  sorani  BM  hirpini  sorani  F  || 
22  hirpri  uocantur  H  hirpi  uocantur  MF  \\  sarani  AS  ||  23  saranus  AS  ||  24  rei] 
et  AS  ||  uergilius  F  ||  hyrpinum  ASBM  \\  25  saranum  A  sarranum  S  \\  29  cum] 
eum  AS  ||  describere  AS  describeretur  H  \\  30  ut]  et  ut  F,  inde  eo  uti  Sal- 
masius  Plin.  exercit.  p.  60  ||  hyrpini  ASBH  Hirpi  Varronis  esse  coni.  Salmasius  || 
ignem  F  \\  medicantentes  H 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  774-805.  565 

788.  mvlta  prvna  in  pruna.  cpruna?  autem  quamdiu  ardet 
dicitur:  Horatius  praetextam  et  latum  clavum  prunaeque  ba- 
tillum:  cum  autem  extincta  fuerit;  carbo  nominatur:  Terentius  tam 
excoctam  atque  atram  reddam;  quam  carbo  est:  nam  -pruna5 
a  perurendo  dicta  est.  5 

790.  exvvias  pvlsaeve  tropaevm  exuvias  occisae;  pulsae  tro- 
paeum.  et  proprie:  nam?  ut  supra  <^X  775^  diximus;  de  occisis 
hostibus  triumphabant;  de  pulsis  figebant  tropaea. 

795.     PARTEM     MENTE    DEDIT    PARTEM    VOLVCRES    DISPERSIT    IN 

avras  bona  moderatio  Apollinis  inter  sacerdotis  preces  et  volunta-  10 
tem  sororis. 

801.  nihil  non.  neqve  avras  nec  sonitvs  memor  haec 
est  antiqua  lectio;  namque  apud  maiores  trahebatur  interdum  a 
Graeco  genetivus  singularis.  hinc  est  et  ^paterfaniilias*  et  cmater- 
familias?;  quae  duo  tantum  nomina  remauserunt:  nam  nec  chuius  15 
auras'  dicimus;  nec  'huius  custodias'  secundum  Sallustium;  qui  ait 
castella  custodias  thesaurorum  pro  ^custodiae':  ita  enim  etiam 
Asper  intellegit;  licet  alii  ccustodias?  accusativum  velint.  sane  cpa- 
terfamilias'  et  Unaterfamilias'  quanclo  dicimus,  cfamilias'  indeclinabile 
est.  si  autem  cpater  familiae'  dicere  voluerimus;  iam  non  erit  no-  20 
men;  sed  locutio,  et  cfamiliae?  erit  dativus;  nam  cpater  mihi  est' 
dicimus:  Terentius  natura  tu  illi  pater  es;  consiliis  ego.  multi 
tamen  volunt  in  numero  plurali  nomen  utrumque  declinari;  ut  di- 
camus  chi  patres  familiae,  horum  patrum  familiarum'. 

803.    papillam   exertam    nuclam.     sane    cmamilla'    est    omnis  25 
eminentia  uberis;  cpapilla9  vero  breve  illud,  unde  lac  trahitur. 

805.  dominam  reginam;  ut  <VI  397>  hi  dominam  Ditis 
thalamo  deducere  adorti. 


1  pruna  .  .  .  dicta  est]  exscr.  Isid.  or.  XIX  6,  7  ||  2  Horatius]  sat.  I  5,  36  || 
3  Terentius]  Adelph.  V  3,  63  ||  16  secunduin  Sallustium]  hist.  III  35  D.,  42  Kr. 
cf.  Charis.  p.  107,  9  sqq.  K.  ||  21  Terentius]  Adelph.  I  2,  46  ||  25  mamilla  .  .  . 
trahitur]  exscr.  Isid.  or.  XI  l,  75.    cf.  diff.  verb.  372 


1  inter  pruna  AS  inter  prunam  M,  et  carbonem  hoc  interest  addens  || 
2  praetexta  HF  ||  et  om.  H  |)  uatillum  ASB  batilum  HMF  |)  3  tam]  quam  H 
nam  F  ||  4  exactam  F  \\  atque]  tam  ASM  ||  ad  dedecvs  (v.  789)  quod  femina 
persequeretur  uiros  T  ||  6  exuvias  .  .  .  tropaeum  om.  A  S  ||  7  et  proprie]  et  im- 
proprie  B,  om.  F  |j  de  om.  HM  ||  8  de  pulsis]  defeesis  H  (sed  alterum  e  man. 
rec.  in  ras.)  defugatis  Guelferb.  1 1|  11  sororis]  est  autem  homeri  orante  patroclo 
achille  (II.  XVI  249)  a>g  scpav'  svxofisvog  .  .  .  ftap^  s£  aTtovesGftai  add  JD  || 
JL2  nihil  non  post  patrum  familiarum  (lin.  24)  hab.  F  \\  13  est  om.  F  ||  antiqua] 
uera  B  ||  nam  AS  ||  17  custodiae  F  ||  18  pro  custodia  H  |)  19  quando  .  .  .  fami- 
lias  om.  AS  \\  20  dicimus  iam  F  \\  eloquutio  AS  elocutio  MF  ||  22  tui  F  || 
23  dicas  B  ||  26  breue]  unde  H,  om.  M  \\  27  ad  trepidae  s.  v.  festinae  aut  me- 
tuentes  T  \\  reginam]  ruentem  M  ||  domini  F 

37* 


566  SERVII 

808.    virginis  avdet  sic  fuerat  consternatus,   ut  etiam  vulne- 
ratam  timeret. 

811.    occiso  pastore  lvpvs   bene   pastori   reginam  comparat 
nam  reges  ipsi  pastores  vocantur:  Homerus  noi^iva  la&v. 
5  812.    cavdam  pavitantem  quae  timorem  indicat:  pro  eipse  pa- 

vitans'. 

814.    tvrbidvs   modo  timiclus,   supra  terribilis,   ut  <(742>  Ve 
nulo  adversum  se  turbidus  infert. 

817.    mvcro  hine  apparet  mucronem  esse  cuiuslibet  teli  acumen. 
10  81*8.    frigida  leto   alii   ctelo'   legunt   et  intellegunt  cvulnere\ 

et  quidam  labvntvr  leto  non   Heto  frigida%  sed  *leto  labuntur\     alii 
*frigida  leto9   accipiunt,  quia  sequitur  post  *captum  leto  posuit  capuf. 
non  nulli  *frigida  lumina'  tradunt,   scilicet  igni  caloris  extincto,  ut  e 
contrario  <II  405>  ad  caelum  tendens  ardentia  lumina. 
15  822.    partiri  cvras  subaudis  cconsueverat\       haec  ita  fatvr 

unum  abundat:  nani  supra  ait  cadloquitur\ 

823.  potvi   absolute,    vel  pugnare   vel   vivere:    necessaria  enim 
eclipsis  in  defectione,  quae  ex  arte  non  semel  posita  est. 

826.    svccedat  pvgnae  animus  bellatricis  ostenditur;  quae  non 
20  se   dolet  lucem,   sed  bella  deserere,  in  tantum,   ut  nihil  aliud  fmo- 
riens,  quam  de  re  publica  tuenda,  et  bellum  mandaret,  et  solum  putaret 
idoneum  Tiwnum  qui  in  eius  vicem  succederet. 

828.  non  sponte  flvens  non  ut  supra  <499>  portisque  ab 
equo   regina   sub   ipsis   desiluit;    quam  tota  cohors  imitata 

25  relictis  ad  terram  defluxit  equis. 

829.  pavlatim   exsolvit    se    corpore    sic   in  quarto   <703> 
teque  isto  corpore  solvo. 

830.  et  captvm  leto  posvit  capvt  cum  dicit  *caputf  ostendit  ope- 
ram  consecratam,  usque  dum  solvatur  caput  hominis,   id  est  liberetur; 

4  Homerus]  II.  I  263  ||   9  hinc  apparet  .  .  .  acumenl  exscr.  Isid.  or    XVIII 
6,  2;  diff.  verb.  198 


8  instat  BHM\\  10  alii  te  leguntur  H  \\  11  ad  loeto  s.  v.  loeto  labuntur 
non  leto  frigida,  s.  v.  819  non  nulli  .  .  .  ardentia  lumina  T  ||  frigido  F,  cor- 
rexi  ||  13  scilicet  om.  T  ||  extincto  igne  caloris  T  ||  ignis  calore  JDaniel  ||  e  con- 
tra  T  ||  15  schol.  ad  partiri  c.  om.  F  ||  consuerat  AS  \\  17  vel  ante  pugnare 
om.  F  ||  ad  potvi  s.  v.  scilicet  uel  uiuere  uel  pugnare.  et  est  necessaria  ellipsis 
quia  interrumpebatur  uox  morientis  T  \\  20  sed]  sub  F  \\  s.  v.  825  in  tantum 
animus  bellatricis  ostenditur  ut  uihil  aliud  quam  de  re  publica  tuenda  moriens 
et  bellum  mandaret  et  solum  idoneum  putaret  turnum  qui  in  eius  locum  suc- 
cederet  T  \\  moriens]  fortasse  moliens  aut  nihil  aliud  cogitans  q.  d.  r.  p.  t., 
moriens  et  e.  q.  s.  \\  21  putarent  F  ||  22  qui  om.  F  ||  succiderit  F  ||  23  non]  sua 
sponte  add.  M  ||  24  dissiluit  BF  ||  26  schol.  ad  v.  829  om..HM\\  28  ad  exsolvit 
s.  v.  liberat  T  \\  opera  consecrationis  qui  dum  F  operam  consecrari  '(consecra- 
tam  ego)  usque  dum  Daniel 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  808-842.  567 

quod  facilius  potest  morte  contingere,  sicut  supra  <(591)>  dictum  est. 
arma  relinqvens  alU  *arma  relinquunf  legunt.    Probus  hypallagen  vult 
esse   vel  contrarium}   ut  ipsa  relinquat.     alii  *arma  relinquunf  cum 
laude  dictum  accipiunt,  id  est  illa  decidebant  e  manibus  Camillae  ex- 
animis.  5 

831.  VITAQVE    CVM   GEMITV  FVGIT  INDIGNATA  SVB  VMBRAS    ser- 

vat  hoc  ubique,  ut  iuvenum  animas  a  corporibus  dicat  cum  dolore 
discedere,  quod  adhuc  esse  superstites  poterant:  quod  etiam  de  Turno 
dicturus  est. 

832.  clamor   Troianorum   scilicet;   qui   exultabant,   et  quorum  10 
animi  aucti  sunt  Camilla  moriente. 

833.  crvdescit  crudelior  fit  caede  multorum. 

834.  omnis  gopia  pro   Hotus  exercitus%   ut  <JI  564)  et  quae  sit 
me  circum  copia,  lustro. 

836.    at  triviae  cvstos  vel  ministra,  vel  observatrix.   potest  et  lp 
pro  comite  accipi:  vel  *custos'  mandatorum  Triviae,  ne  inulta  Camilla 
moriatur. 

839.    mvlcatam  affectam:  *mulcari'  enim proprie  verberibus  dicimus. 

842.    conata  lacessere  tevcros  propter  illud  <305>  bellum 
inportunum    cives    cum  gente   deorum.  hev  autem   doloris  20 

exclamatio  est.  crvdele  lvisti  svpplicivm  iuris  verbo  usus  est.  Huere' 
enim  debere  dicitur  qui  pecuniam  solvit:  quod  hic  usurpatum  est  in 
capitis  poenam.  quidam  huius  lcci  longam  expositionem  tradunt:  Volscos 
a  Volscatibus  Hylinis  originem  ducere,  -fexclytas  autem,  inter  quos  Ama- 
zones  sunt,  regionem  lllyricam  incolere.  luisse  ergo  supplicium  Camil-  25 
lam  dicunt,  quae  adversum  Troianos  arma  tulerit,  quibus  maiores  eius 
auxilium  constat  tulisse,  id  est  Penthesileam. 


15  vel  ministra  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  III  6,  15  et  V  22,  2 


2  ad  v.  830#ilii  arma  relinquunt  legunt.  probus  hypallagen  uult  esse  ut, 
ipsa  relinquat.  alii  cum  laude  dictum  accipiunt  id  est  illa  decidebant  e  mani- 
bus  cum  illa  iam  esset  exanimis  T  ||  3  esse  om.  F  ||  relinquit  F  ||  cum  ...  id 
est]  laudant  dictum  est  F  ||  4  cumille  F  ||  exanimi  F,  corr.  Masvicius  ||  6  ser- 
vat  hoc  ubique]  ferunt  hoc  alii  quae  F  ||  8  potuerunt  F  \\  9  dicturus  est]  idem 
cicero  in  catone  maiore  (XX  72)  ciam  omnis  conglutinatio  recens  aegre,  inuete- 
rata  facillime  diuellitur7.  et  est  homeri  (II.  XVI  856)  add.  D  ||  11  aucti  Da- 
niel:  uicti  F  ||  12  multorum]  nam  crudus  et  crudelis  a  cruore  dicitur  add.  D  \\ 
14  lustrum  F  ||  15  s.  v.  836  ministra  uel  obseruans  (sic)  .  .  .  moriatur  camilla 
(sic)  T  ||  obseruatris  F  ||  ad  mvltatam  s.  v.  adfectam  T  \\  mvltatam  debilitatam 
Fabricias  M.  debilitatam  damnatam  Stephanus  \\  uerberirnus  F  \\  20  ad  hev 
nimivm  s.  v.  doloris  exclamatio  est  hoc  loco  heu  T  ||  ad  lvisti  in  marg.  soluisti 
et  iuris  uerbo  usus  est  .  .  .  ut  pentesiiea  T  ||  22  debere  om.  T  \\  23  huius  .  .  . 
expositionem  om.  T  ||  uulcos  F T  \\  24  a  uulcatibus  ylinis  F  ab  illiriis  T  cf. 
Hauptius  op.  III  p.  331 ,.  qui  Hylleis  pro  Hylinis  proposuit.  \\  exclytas  F  ex- 
cithis  T  ||   sunt  amazones  T  \\  amagones  F  ||  25  religionem  F  \\   illiricum  F 

r 

yllirioii  T  \\  26  dicunt  om.  F  ||  27  pontesilea  F,  corr.  Masvicius 


568  SERVII 

843.   desertae  in  dvmis  *in  silvis  coluisse* \  aut  *in  dumis  desertae', 
id  est  soli  et  sine  nobis.       colvisse  dianam  peopvit  non  deam  in- 
cusat,  sed  fatorum  necessitatem,  contra  quae  nec  numinis  opitulatur 
auxiliuni. 
5  846.    sine  nomine   sine   gloria,    sine  farna,   quod  fortiter  fecit: 

vel  quia  dea  vindicat. 

847.    avt  famam  patieris  invltae  id  est  nec  invindicatae  igno- 
miniam   sustinebis:   quod   etiam   Dido   dolet,   dicens  <1V  659)>   mo- 
riemur  inultae?  sed  moriamur  ait. 
10  849.    monte  svb  alto  ut  <TI  234>  monte  sub  aerio.    apud 

maiores  nobiles  aut  sub  montibus  dltis,  aut  in  ipsis  montibus  se- 
peliebantur;  unde  natum  est  ut  super  cadavera  aut  pyramides  fierent, 
aut  ingentes  collocarentur  columnae. 

850.    regis  dercenni  quidam  fdestercenii,  rege  Aboriginum,  hoc  no- 
15  men  fictum  putant.         bvstvm  hoc  loco  sepulchrum. 

854.  vana  tvmentem  plenum  falsae  gloriae,  quam  Graeci  %svo- 
do&av  dicunt.  *vana'  autem  Humentem%  ut  <(VIII  489)>  infanda 
furentem. 

855.  cvr  inqvit  diversvs  abis  non  quasi  audienti  dicat,  ut  (IX 
20  638)>  macte  nova  virtute,  puer.    ^diversus'  autem  a  pugna  diversus: 

vel  *diversus%  quod  fugit  quam  occidit. 

856.  digna  camillae  praemia  pro  poena:  sic  in  secundo  <537)> 
persolvant  grates  dignas  et  praemia  reddant  debita,  item 
alibi  <X  881>  et  haec  tibi  porto  dona  prius. 

25  857.    tvne  etiam  telis  moriere  dianae  cum  ingenti  amari- 

tudine  dictum  est:  nam  ei  etiam  genus  invidet  mortis.  *quod  autem 
ait  Hune  etianr5  ad  Niobes  numerosam  pertinet  subolem. 


1  ad  desertae  s.  v.  id  est  soli  sine  nobis  T  ||  in  dumis  desertae  egoi  dubiis 
deserti  F  dumis  deserti  Daniel  \\  3  conteque  F  \\  5  sine  fama  om.  HM  ||  sine 
gloria  .  .  .  uindicabit  (sic)  hab.  T  ||  6  uel  quia  fortiter  fecit  f  ||  7  nec  inuindi- 
catae  sustinebis  iniuriam  AS  \\  9  multae  F  \\  11  in  montibus]  in  domibus  M  \\ 
12  supra  A  ||  paranides  AS  (piramides  s)  ||  13  columnae]  lucanus  (VIII  695) 
cet  regum  cineres  exstructo  monte  quiescant,  cum  ptolemaeorum  manes  seriem- 
que  pudendam  pyramides  claudant'  add.  D  ||  14  ad  v.  850  quidam  aboriginum 
regis  nomen  fictum  putant  hoc  loco  T  ||  detennii  G  ||  derircenu  G  de  Stercenii 
Daniel  de  Sterce  Masvicius,  fortasse  ex  August.  de  civit.  dei  XVIII  15.  mihi 
ipsuni  Dercennii  nomen  restituendum  esse  videtur,  ut  is  interpres  cuius  scholium 
fquidam  putantf  formula  Servianis  adiunctum  est  haec  fere  scripserit  dercenni.i 
regis  Aboriginum.  hoc  nomen  fictum  est.  ||  rege  F  regem  Daniel  ||  oboriginem 
F  (ob  ori  evanuerunt  in  G)  ||  15  ad  bvstvm  s.  v.  modo  sepulcrum  T  ||  16  nsvo- 
do^tav  Daniel:  nsvodo^ioc  Serviani  libri  (nisi  quod  nsvoXoo^Lcc  H),  om.  F  || 
17  ad  vana .s.  v.  nomen  pro  aduerbio  T ,  ad  v.  854  in  marg.  KeNODOxia  inanis 
gloria  T  \\  19  habes  F  ||  20  ad  diversvs  a.  h.  d.  g.  s.  v.  uel  diuersus  a  pugna 
uel  diuersus  quia  fugit  quam  occiderat  T  \\  diuer  F  ||  22  praemia  om.  AF  \\  pro 
poena  non  edidit  Daniel  \\  24  alibi]  in  decimo  F  \\  27  Niobes  Stephanus:  iouis 
ASBM   iuues  H  mobis  F  ||  sobolem  ASBH 


COMM.  m  VERG.  AEN.  XI  843—866.  569 

858.  volvcrem  sagittam  proprie:  quia  sagittis  pennae  adglutinan- 
tttr.  threissa  propter  Amazonas.  et  hanc  Vergilius  non  ita  finxit, 
ut  Tarpeiam  et  ceteras,  sed  proprio  nomine  videtur  induxisse:  Graeci 
enim  tradunt  a^ia^og^ogovg  ex  Hyperboreis,  qui  et  ipsi  sunt  Thraces, 
ad  Latonam  venisse:  Jianc  et  Hecaergon  Apollinem  et  Dianam  educasse,  5 
ut  etiam  ex  cognominibus  deorum?  cum,  illa  Opis  et  hic  Hecaergos  ap- 
pellatur,  agnoscitur:  quod  supra  <(532)>  plenius  dictum  est. 

859.  cornvqve  infensa  tetendit  ccornu?  accusativus  singu- 
laris  est;  ac  si  diceret  carcurnque  infensa  tetendit9:  nam  horum  du- 
biorum  nominum  casus  ex  similibus  vel  synonymis  conprobantur.      10 

860.  coirent   inter  se  capita  Homerica  est  ista  descriptio. 

861.  manibvs  aeqvis  pro  aequaliter ;  vel  aequantibus.  et  licitum 
poetae,  nomen  pro  adverbiis  aut  participiis  ponere. 

863.    teli  stridorem  Homerus  snXccy&v  d'  <xp'  oajtog. 

864    avdiit  vna  arrvns  haesitqve  in  corpore  ferrvm  cele-  15 
ritas  iaculantis  exprimitur:  sic  Statius  cum  iam  percussum  dixisset 
extinctum;   ait  necdum   certi  tacet  arcus  Amyntae.     multi  no- 
lunt  in  medio  distingui  propter  exprimendam  celeritatem. 

866.  obliti  non  nulli  Vergilium  secundum  vetustatem  hoc  verbo 
usum  tradunt,  ut  *obliti*  aiisXrjtfavtsg,  hoc  est  neglegentes  et  contemnen-  20 
tes,  putent:  viderant  enim  peremptum,  sed  neglexerunt,  ergo  scientes 
liquerunty  ut  <V  174>  oblitus  decorisque  sui  et  <(V  703)  oblitus 
fatorum.  alii  ^obliti'  ubi  reliquerant  nescientes:  et  est  sensus  *obliti 
illum\         ignoto   camporvm  in  pvlvere  linqvvnt  bene  Arruns, 


1  proprie  ,  .  .  adglutinantur]  cf.  Isid.  diff.  verb.  47  ||  14  Homerus]  II.  I  46 
16  Statius]  Theb.  VIII  440 


1  ad  v.  858  propter  amazones  dicit.  et  hoc  uirgilius  nomen  non  ita  finxit 
ut  tarpeiam  et  citheram  sed  proprio  nomine  uidetur  induxisse.  graeci  enim 
tradunt  ex  hyperboreis  qui  et  ipsi  sunt  thraces  latonam  uenisse  et  hanc  cum 
latona  educasse.  et  uolucrem  sagittam  proprie  dixit  quia  .  .  .  agglutinantur  T  II 
pinnae  F  ||  2  amazonias  F  ||  uergilius  F  \\  3  terpeiam  F  ||  grecae  eum  tradunt  F  \\ 

4  uyialloyoQovQ  ego  (cf.  Welcker  Goetterl.  II  p.  350):  amilloforos  F  anulloforos 
Daniel  ouloforos  Salmasius  ad  inscript.  Herodis  Attici  p.  19  Opin  et  Hecaergon 
ovlocpoQovg  Masvicius  [|   hyperuoreis  F  ||  Thraces]  trudi  F   Threci  Salmasius  \\ 

5  ad  Latonam  ego:  et  latitonam  F  in  Latitonam  Daniel  in  insulam  Delum 
Salmasius  ||  hanc  et  Hecaergon  Apollinem  et  Dianam  Salmasius:  hanc  et  aegon 
hoc  est  dianam  F  hunc  Hecaergon  Commelinus  ||  6  cum  Salmasius:  et  cum  F  || 
Hecaergos  Salmasius:  et  aergos  F  ||  11  descriptio]  pandaro  foedera  iussu  pal- 
ladis  confundente  (II.  IV  122)  %1%b  $'  6[iov  .  .  .  t6£w  ds  6Cdr\Qov  add.  D  || 
12  ad  aeqvis  s.  v.  aut  aequaliter  aut  aequantibus  T  ||  14  EnXccy^av  d'  ccq3  oloxoC 
Homerus  ||  oigxol]  an  co{icqv  et  (II.  IV  125)  XCy^s  fiiog,  vbvqtj  dh  [isy3  ia%zv 
add.  D  ||  15  ferrvm]  t.  A    vvlnvs  H  ||  17  amindae  M    aminde  H  amyndae  M  |[ 

19  ad  v.  866  quidam  obliti  inteliegunt  id  est  scientes  reliquerunt  uiderant 
enim    eum   sed   neglexerant.     alii    intellegunt   ubi   reliquerant   nescientes    T  || 

20  aM€A€HcaNTec  F  aMeacHcaNTec  G  ||  contempnentes  F  ||  21  uiderat  F  ||  sien- 
tes  G  ||  22  decoresque  F 


570  SERVII 

qui  quasi  sacrilegus  peremptus   est,   faciente    numinis    iracundia    est 
relictus,  ut  nec  sepulturam  posset  mereri. 

868.  levis  ala  levis  armatura  scilicet. 

869.  tvrbati  fvgivnt  rvtvli  hoc  ad  Camillae  pertinet  lau- 
5  dem;  qua  amissa  turbati  fuerunt  Rutuli,  et  inmutantur  fata  bellorum. 

acer  atinas  licet  acer;  fugit  tamen. 

870.  desolatiqve  manipli  deserti  signiferi:  quod  est  nimii 
discriminis;  namque  hoc  ubique  dux  praecipit,  ut  frequentes  circa 
se  sint  milites?  sicut  in  Sallustio  legimus.    manipli  autem  dicti  sunt 

10  signiferi,  quia  sub  Romulo  pauper  adhuc  Romanus  exercitus  hastis 
faeni  manipulos  inligabant,  et  hos  pro  signis  gerebant;  unde  hoc 
nomen  remansit. 

872.    letvmqvje  ferentis  pro  Hnferentis\ 
874.    laxos  arcvs  non  intentos,  sed  iam  solutos. 
15  877.    pvlvis  hic"  corripuit,  alibi  produxit  <I  478>  versa  pulvis 

inscribitur  hasta. 

878.  feminevm  clamorem  inpatientem:  nam  iam  dixerat  cma- 
tres?;  per  quod  muliebrem  clamorem  poteramus  accipere. 

879.  qvi  gvrsv  portas  fpotanda  elocutio,  quia  consequatur  *hos\ 
20  sed  intellegendum  *eos  qui\ 

880.  inimica  pro  *hostilis\ 

881.  miseram  mortem  quia  sequitur  climine  in  ipso'. 

882.  moenibvs  in  patriis  scilicet  ubi  se  iam  tutos  esse  credebant. 

883.  pars  clavdere  portas  pars  eorum  qui  cursu  inrupere  portas. 
25           884.  aperire  viam  id   est  dare   aditum.     et  bono  locutus  est 

ambitu;  nam  cum  portis  via  et  aperitur  et  clauditur. 

885.    oritvrqve  miserrima  caedes  quoniam  defensores  moenium 
dum  hostes  petunt,  suos  feriebant:   sic  in  secundo  <411>;  ubi  intulit 
armorum  facie  et  Graiarum  errore  iubarum. 
30  886.    defendentvm  ideo   'defendentum'  et  cruentum';  quia  ad 


9  manipli  .  .  .  remansit]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  IV  7,  6  et  Isid.  or.  XVIII  3,  5 


1  facientis  F  ||  2  possit  ASF  ||  3  ad  levis  a.  s.  v.  id  est  leuis  armatura  T 
arma  matura  F\  5  mutantur  M   mittanter  F  \\  6  atinvs  AS   a.  M,  om.  H 
licet  acer  ASBF:    armis   scilicet  H  armis   scilicet  acer  M  |)    7  est  om.  F 
mmis  F  ||  8  praecepit  HF  ||  frequenter  F  ||  9  se]  om.  HM    signa  Daniel  ||  sunfc 
AS  \\  10  hastas  faeni  manipulis  F  \\  11  inligabat  F  \\  generabant  F  ||  12  reman- 
sit]   ouidius  in  fastis   (III  115)    cilla   quidem   foeno  .  .  .  nomina  miles  habet' 
add.  D  ||  13  inferentis  hab.  T  ||  14  schol.  ad  v.  874  om.  F  ||  15  atibi  F  ||  19  cvr- 
svm  F  ||  potanda  F   portanda  Daniel,  quod  quid  sibi  velit  non  intellego.   fortasse 
rotunda.    cf.  Fortunat.  art  rhet.  III  10  p.  127,  10  H.  \\  quia  Masvicius:  qui  F  || 
20  sed]  malim  et  ||  21  ad  inimica  s.  v.  liosJlis  T  ||  23  iam  se  F  ||  24  ad  pars  c.  p. 
s.  v.  id  est  illorum  qui  cursu  irruperunt  portas  petentes  T  ||  26  cum  om.  AS  || 
et  ante  aperitur  om.  F  ||  27  ad  oritvrqve  m.  c.  s.  v    quoniam  .  .  .  suos  feriunt 
(sic)  T  ||  28  petunt  T:  pati  ut  F  ||  29  graiorum  MF  (corr.  m) 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  XI  868-896.  571 

masculinum  retulit;  et  chi  defendentes'  facit;  quod  et  de  feminino 
dicimus:  si  autem  de  neutro  loquamur,  Mefendentiurn'  dicamus  ne- 
cesse  est;  quia  chaec  defendentia'  facit  et;  ut  supra  <(590)>  dixi;  gene- 
tivus  pluralis  a  nominativo  plurali  minor  esse  non  debet.  quod  si 
forte  minorem  eum  aliquando  invenerimus;  metri  necessitate  fit;  et  5 
incipit  iam  pathos  esse;  non  declinatio.  non  nulli  ergo  in  Tiis  no- 
minibus  genetivum  corruptum  pro  integro  accipiunt. 

887.  lacrimantvm  quidam  *lacrimantum'  genetivum  corruptum  pro 
integro  accipktnt,  quia  facit  Hacrimantium\ 

888.  praecipites  FOSSAS  in  quas  quid  potest  praecipitari.         10 

889.  CAECA  inrationabilis;  quae  in  clusas  portas  more  arietis 
ruebat;  id  est  bellici  machinamenti. 

891.  svmmo  certamine  in  extremo  discrimine;  ut  supra  <476)> 
vocat  labor  ultimus  omnes. 

892.  monstrat  amor  vervs  qui  apparet  in  adversis.        videre  ga-  15 
millam  scilicet  quae  pro  dliena  patria  cecidisse  videbahtr.    sane  \tt  vi- 
dere'   non  relatam   ex  pugna,  sed  ut  exemphtm  virtutis  eius  viderunt. 

et  quidam  *ut  videre'  quasi  quemadmodum  videre;  *utf  enim  coniunctio 
modo,  non  ddverbium  temporis  est.  aut  'ut  videre^  quemadmodum  illam 
dimicare  (viderunt;  non  enim  eam)  viderant  quando  interiit.  20 

893.  trepidae  licet  trepidae;  tamen  oblitae  sexus  tela  iacula- 
bantur. 

895.  praecipites  aut  festinae,  aut  in  mortem  ruentes.  pri- 
maeqve  mori  pro  moenibvs  avdent  nimii  doloris  est;  ut  <IX  492) 
me  primam  absumite  ferro.  *  25 

896.  saevissimvs  implet  nvntivs  ut  etiam  supra  <VI  456> 
diximus,  cnuntius?  est  qui  nuntiat;  cnuntium'  quod  nuntiatur;  secun- 
dum  quod  nunc  nec  de  femina;  nec  de  re  quae  nuntiatur;  proceclit 
cnuntius':  unde  multi  volunt  alium  nuntium  intellegi;  Accam  vero 
postea  venisse.     sed  melius  est;  ut  cnuntius?  de  Acca  dictum  intel-  30 


27  irantius  est  e.  q.  s.]  ef.  Isid.  or.  X  189 


1  de  om.  ASH  ||  3  dixi  ASB:  ait  II  diximus  M F  \\  4  a  om.  B  ||  5  neces- 
sitas  facit  BM  necessitas  fit  B||  6  iam]  etiam  HM\\  pathos]  emfato^  B  ||  in 
his  .  .  .  pro  integro  om.  G  ||  numioibus  F  ||  8  quidam  a  lacrimantum  F  ||  9  quia 
facit  lacrimantium  post  accipiunt  (Un.  7)  hab.  F  ||  10  fossas]  decliues  add.  D  || 
quis  ASM\\  possit  A  ||  15  scholia  ad  v.  892  iiab.  T  ||  16  uidebatur  T:  uidea- 
tur  F  videtur  Daniel  ||  sane  om.  T  \\  uideret  F  uiderunt  T  \\  17  non  relatam] 
scilicet  add.  T  ||  18  et  quidam  .  .  .  quaudo  interiit]  ut  autem  coniunctio  hic  est 
non  aduerbium  temporis.  siue  ut  uiderunt  quemadmodum  illa  dimicauit.  con 
enim  eam  priiro  uiderunt  quando  interiit  T  ||  quemadmodum]  ut  add.  F  \\  enim 
scripsi:  eum  F  cum  Daniel  ||  19  aduerbiumj  modo  add.  F  \\  20  viderunt  .  .  . 
eam  addidi  ||  28  nec  de  ante  femina]  potest  AS,  nec  om.  B  de  om.  H\  29  aliud 
F  ||  30  postea]  pro  ea  F  ||  uenisset  F  ||  est  om.  ASB  ||  ut  om.  F 


572  SERVII 

legamus.  novimus  enim  poni  aliqua  in  subauditione  quae  ex  aperto 
dieere  non  debemus,  ut  <VII  498>  nec  dextrae  erranti  deus 
afuit;  cum  necesse  sit  ut  aut  Iunonem,  aut  Allecto  intellegamus: 
item  Sallustius  prima  quae  forte  venientes  exciperet,  cum  de 
5  insidiis  loqueretur;  quas  numeri  tantum  pluralis  esse  plus  quam 
manifestum  est. 

897.  tvmvltvm  perite  Humultum9 ;  ita  enim  dicitur  bellum,  quod 
differri  non  potest. 

898.  deletas  vvlscorvm  acies  falsum  est;  tantum  enim  fu- 
10  gerant;   sed   vim   exprimit  nuntii;   cuius   mos   est  plus   quam  habet 

veritas  nuntiare. 

899.  ingrvere  impetum  facere,  ut  <XII  628>  ingruit  Aeneas 
armis. 

901.  ille  fvrens  et  saeva  iovis  sic  nvmina  poscvnt  du- 
15  plici  ratione   eum   insidias  reliquisse  coniinemorat,    dolore  nimio  et 

numinum  voluntate;  quod  utrumque  id  egit;  ne  capi  posset  Aeneas. 
*saeva'  autem  *Iovis  numina?  per  parenthesin  dictum  est.  saeva 
IOVIS  SIC  nvmina  POSCVNT  Homerus  ^Jibg  d'  itEksisro  flovZtf. 

902.  obsessos  colles  quos  ipse  obsederat,  ne  ad  urbem  transitum 
20  hdberet  Aeneas. 

904.    apertos  paulo  ante  praecedens  tempus  a  Turno  relictos,  id 
est  vacantes  insidiis. 

906.    ambo  ad  mvros  ut  tueretur  et  repugnaret  Turnus;  ut  ob- 
sideret  Aeneas. 
25  908.    fvmantes  pvlvere  campos  veluti  fumantes  caligine  pul- 

veris:  ita  enim  nebulam  excitat  pulvis,  ut  fumus. 

910.    saevvm  fortem;  ut  <I  99>  saevus  ubi  Aeacidae  telo 
iacet  Hector;   item   <(XII  107)>    nec    minus  interea  maternis 
saevus   in   armis.     an  iratum?   ut  <(I  458>   et  saevum  ambobus 
30  Achillem. 


4  Sallustius]  hist.  II  15  D.;  22  Kr.   ||   18  Homerus]  II.  I  5 


2  ne  HF  \\  dextra  errantis  F  \\  3  affuit  B  M  ||  ut  om.  F  ||  4  primaq;  ASBHM 
primoq;  F  prima  qui  exemplaria  impressa  pleraque,  prima  quae  ego  ||  forte] 
fonte  forte  F  sonte  forte  Haniel  fronte  Masvicius  ||  exciperent  BH  \\  7  ad 
tvmvltvm  in  marg.  bene  dicit  tumultum  quia  ita  uocatur  bellum  quod  differri 
non  potest  T  ||-  8  diferri  F  ||  9  fugerunt  ASF  ||  13  armis]  om.  F,  Italis  Ver- 
gilius  ||  16  numinum]  nimium  F  \\  quod]  quae  F  ||  id  JRHF:\ideo  ASM  ||  pos- 
sit  AS  ||  17  nomina  F  ||  pareuthesis  F  ||  saeva  .  .  .  $ovlr\  post  vacantes  insidiis 
hab.  Serviani  libri  praeter  Hamburgensem  qui  schol.  ad  v.  904  et  906  omittit  || 
18  Aioq  .  .  .  fiovlrj]  ho  aciete  F  ||  19  ad  obsessos  c.  s.  v.  quos  ipse  obsederat 
ne  transitum  haberet  ad  urbem  aeneas  T  ||  21  relictus  F  ||  22  uacantis  F  || 
26  fumus  est  F ,  est  del.  Masvicius.  possis  et  ut  fumus  esse  videatur  ||  29  ar- 
mis]  fugit  add.  BH  surgit  add.  M.  utrumque  ortum  ex  gvrgite  (v.  913)  ||  ad 
saevvm  s.  v.  fortem  siue  iratum  T  ||  saeuus  ambubus  F  (ambobus  G) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XI  897-915.  573 

912.  ineant  pvgnas  pro  Hnissenf  et  Hemptassent\ 

913.  gvrgite  hibero  oceano  occiduo,  id  ist  Hispano.    Hispa- 
niani   autem  Hiberiam   ab  Hibero   flumine   constat  esse  nominatam. 

914.  tingvat  eqvos  quidam  Hinguaf   humiliter  dictum  accipiunt. 

915.  considvnt  castris  hoc  est  in  sua  quisque  castra  digressi.  5 
ergo  aut  castra  posuerunt:  aut  ad  morem  castrorum  fecerunt.       moe- 
nia  vallant   hinc   probatur   quia   et   qui   tuentur;   et  qui  obsident 
vallare  dicuntur. 


2  Hispaniam  .  .  .  nominatam]  cf.  Isid.  or.  XIV  4,  28 


1  ad  ineant  s.  v.  inissent,  ad  temptent  s.  v.  pro  temptassent  T  ||  2  hispa- 
nio  F  ||  paniam  H  ||  4  ad  tingvat  s.  v.  pro  tingueret  T  ||  6  aut  castra  .  .  .  fece- 
runt  hab.  T  ||  adj  in  T  ||  uiorem  F  ||  fecerunt  om.  F.  fort.  consederunt  ||  explicit 

LIBER    VNDECIMVS    INCIPIT    LIBER    DVODECIMVS    A  M    EXPLICIT    DE    LIBRO    VNDECIMO    E 


SERVII  GRAMMATICI 

IN  VERGILII  ABNBIDOS  LIBRVM  DVODEOIMVM 
COMMENTARIVS. 

1.  tvrnvs  vt  infractos  postquam  Turnus  bello  defecisse  videt 
Latinos,  antea  semper  infractos:  narnque  ita  maior  est  sensus,  quam 
si  cinfractos'  valde  fractos  acceperis. 

2.  sva  nvnc   promissa  reposci   quia   dixerat   <XI  438)    ibo 
5  animis  contra,  vel  magnum  praestet  Achillem.     *nunc*  autem 

pro  *tunc\ 

3.  se  signari  ocvlis  propter  illud  quod  post  dicturus  est  <656)> 
in  te  ora  Latini,  in  te  oculos  referunt.  modo  autem  (*signari') 
significari  est,   ut  quod  esset  silentio  ambiguum   oculis   confirmaretur, 

10  sine  dubio  eorum  a  quibus  coactus  promiserat.  vltro  aut  cinsuper'? 
aut  cantequam  aliquis  exposcat'.  et  bene  ducis  dignitatem  servavit, 
ut  non  ideo  faceret,  quia  quidam  reposcebant,  sed  sua  sponte  accende- 
retur  in  proelium. 

5.    savcivs  ille  %a%i  i£>o%rjv  cille  leo??  id  est  princeps  ferarum: 

15  vel  certe  veteri  more  ad  magnitudinem  pertinet,  ut  <(X  707)>  ac  velut 
ille  canum  morsu;  interdum  nobilitatem  signiftcat,  ut  <(I  3)>  mul- 
tum  ille  et  terris  iactatus;  aut  similem  designat:  Lucilius  velut 
ollim  auceps  ille  facit  cum  inproviso  insidiisque:  quamvis 
quidam  Hlle9  pro  se  *superfluum  hoc  loco  pronomen  tradunt.     csaucius5 


17  Lucilius]  ex  libr.  inc.  v.  153  p.  154  Muell. 


1  schol.  ad  v.  1  om.  F  \\  postquaui  .  .  .  videt  om.  M\  postquam]  quam  AS  \\ 
in  bello  Stephanus  ||  3  acciperis  A  H  ||  4  dixit  F  ||  7  ad  v.  3  in  marg.  ut  quod 
esset  .  .  .  a  quibus  coactus  fuerat  (sic)  T  \\  8  signari  significari  est  scripsi:  signi- 
ficat  id  est  F  ||  9  ambiguam  F  ||  10  autem  insuper  H  aut  super  F  \\  11  ex- 
poscat]  sponte  sua  se  in  certamen  offert  add.  Fabricius  ||  bene  seruat  ducis 
dignitatem  ut  non  ideo  faceret  quod  ipsi  reposcebant  sed  sua  sponte  accederet 
ad  proelium  T  ||  duci  F  ||  14  catexochen  libri  ||  15  ueteri  more  .  .  .  tradunt 
hab.  T||  16  morsum  F  morsus  Masvicius  \\  significat  om.  T  \\  11  et  terris  iacta- 
tus  om.  T  ||  similem]  insignem  Baehrensius  ||  designet  F  \\  Lucilius  .  .  .  insidiis- 
que  om.  T  ||  18  ollim  Muellerus:  olli  F  \\  cum]  eum  G  ||  quamvis  .  .  .  tradunt] 
quamuis  quidam  boc  loco  superfluum  uelint  T  ||  pro]  per  Daniel 


COMM.  m  VERGK  AEN.  XII  1-7.  575 

autem  *pectus?  saucium  pectus  habens,  ut  <T  135^>  nudatosque 
umeros  oleo  perfusa  nitescit.  et  bene  alia  verba  interposuit; 
quia  csaucius  pectus'  et  sonabat  asperrinie;  et  inperitis  poterat  so- 
loecismus  videri.    et  *saucius  pectus'  congrue,  in  quo  Tumi  dolor  est. 

GRAVI  vvlnere   *  gravi'   id  est  forti,   ut  <(458)>  ferit  ense  gra-  5 
vem   Thymbraeus   Osirim.     *venantum9   autem  *vulnere'  quod  ve- 
nantes  fecerunt. 

6.  tvm  demvm   novissime,  id   est   postquam  fuerit  vulnere  la- 
cessitus:   liaec   enim   leonum   natura  est;   nt  nisi  lacessiti  irasci  ne- 
queant.       movet  autem  arma  vires  suas  experitur:  nam  arma  sunt  10 
uniuscuiusque  rei  possibilitas,  unde  est  <II  99>  et  quaerere  con- 
scius  arma,   id  est  dolos.     est  autem  *movet  armd?  etiam  translatio 
ab  hominibus,  qui  cum  hostem  petunt,  arma  movere  dicuntur:  sic  alibi 
de  tauro  signa  movet  praecepsque  oblitum  fertur  in  hostem. 
gavbetqve  spe   ultionis.    et  dicendo   *gaudet9  alacritatem  volait  leonis  15 
exprimere  gaudii  verbo.     ceterum  nulli  ferarum  vel  pecudum  iste  sen- 
sus  adponitur. 

7.  excvtiens  cervice  toros  cervice  excutiens:  an  quos  in  cervice 
habet?  latronis  insidiatoris ,  a  latendo;  sed  modo  venatoris.  et 
est  Graecum:  nam  Xcctqsveiv  dicunt  obsequi  et  servire  mercede;  20 
unde  latrones  vocantur  conducti  milites.  moris  autem  erat  ut  hos 
imperator  et  circa  se  haberet  et  eos  primos  mitteret  ad  omne  dis- 
crimen:  unde  nunc  dicit  latronis  telo  fixum  leonem;  quia  etiam 
venatores  operas  suas  locare  consuerunt.  sic  etiam  dicti  qui  circa 
vias  suntj  quod  ut  milites  sunt  cum  ferro,  aut  quod  latent  ad  insidias  25 


9  haec  .  .  .  nequeant]  cf.  Isid.  or.  XII  2,  6  ||  14  signa]  georg.  III  236  ||  19 
latronis  insidiatoris  e.  q.  s.]  cf.  Paul.  Fest.  s.  v.  latrones,  Isid.  or.  X  159  et 
diff.  verb.  340 


1  pectus  id  est  saucium  M  ||  saucium  pectus  om.  F  ||  3  solycismus  F  || 
5  gravi]  grauidi  F  \\  6  thymbraeus  M:  thymbreus  AM  hymbreus  H  tymbre- 
sus  F  ||  osirim  B:  osirin  ASHM,  om.  F  ||  ad  venantum  s.  v.  quod  uenantes 
fecerunt  T  ||  8  vulnere  lacessitus]  uulneratus  F  ||  9  lac.essiti]  laesi  ASF\\  ne- 
queant]  id  est  irritati  et  provocati  add.  Stephanus  ||  12  translatio  est  ab  homi- 
nibus  .  .  .  iste  sensus  apponitur  hab.  T  ||  13  hoste  F  ||  dicuntur  arma  mouere  T  [| 
dicuntur]  dns  F  ||  14  praeceps  .  .  .  hostem  om.  T  ||  15  gavdetqve]  gaudet  autem 
T  ||  leones  F  \\  16  ceteram  F  ||  18  ad  toros  s.  v.  eminentia  cuiuslibet  rei  tori 
dicuntur  T  \\  19  ad  latronis  s.  v.  et  in  marg.  uenatoris.  et  a  latendo  insidia- 
toris  accipe  proprie  dictum.  dicebantur  etiam  latrones  qui  circa  caueas  specta- 
bant  quod  ut  milites  cum  ferro  essent  latentes  aut  quod  laterent  ad  insidias 
faciendas  T  \\  20  Xcctqsvslv  dicunt]  latrone  (latronem  S)  ueindicunt  AS  aaoacg- 
bim  dicunt  B,  lathase  uidicunt  H  latronoue  dicunt  M  latereuein  dicunt^  F  || 
obsequii  F  \\  mercedem  ASH  ||  21  autem]  enim  AB  ||  23  dicitur  B  ||  24  locari 
M  ||  consueuerant  F  ||  etiam  om.  F,  e  Turonensi  add.  Daniel  ||  qui  circa  caueas 
sunt  dicti  JP;  dicti  transposuit  Daniel,  circa  vias  scr.  Masvicius.  cf.  Fest.  Taul. 
s.  v.  latrones  et  Isid.  or.  X  159  ||  25  sunt  (ante  cum)  ego:  stent  Daniel,  om.  F  \\ 
lateant  Daniel  ||  snsidias  F 


576  SERVII 

faciendas.  ergo  ex  eadem  similitudine  Hatronem*  hic  venatorem  acci- 
piendum,  quia  et  obsidet  saltus,  et  cum  ferro  est.  sane  ^latronew?  ve- 
natorem  quis  ante  hunc?  Varro  tamen  dicit,  hoc  nomen  posse  habere 
etiam  Latinam  etymologiam,  ut  latrones  dieti  sint  quasi  laterones; 
5  quod  circa  latera  regum  sunt;  quos  nunc  satellites  vocant:  una  ta- 
men  est  significatio,  licet  in  diversa  etyrnologia.  Plautus  in  Pyr- 
gopolinice  aperte  ostendit  quid  sint  latrones;  dicens  rex  me  Se- 
leucus  misit  ad  condueendos  latrones.  idem  in  JBacchidibus 
(20y  exsecutus  est,  militem  latronem  dicens,  suam  qui  auro  vitam 
10  venditat. 

8.  inpavidvs  frangit  telvm  Lucanus  <T  212>  per  ferrum 
tanti  securus  vulneris  exit.  fremit  ore  crvento  fremit; 
licet  os  habeat  suo  cruore  perfusum.  sane  ipsa  comparatio  exitum 
ostendit  futurum:  nam  etiam  Turnus  ruet  in  mortem;  ferocitate  con- 

15  pulsus:   sic   in  quarto  <(69>  indieat  futurum  reginae  exitum,    dicens 
qualis  coniecta  cerva  sagitta. 

9.  gliscit  crescit;  et  latenter :  unde  et  glires  dicti  sunt;  quos 
pingues  efficit  somnus.  veteres  *gliscit*  incremento  ignis  ponebant: 
bene  ergo  hoc  verbo  utitur,  de  quo  ait  <(3)>  ultro  inplacabilis  ardet. 

20  10.    tvrbidvs    plenus    terroris   et  perturbationis.     sane  notan- 

dum  cadfatur'  atque  cinfiT:  nam  iteratio  est;  qua  frequenter  estusus: 
licet  non  nulli  dicant;  temperare  hoc  interpositam  coniunctionem. 
et  hic  hdbitum  futurae  orationis  ostendit. 

11.  nvlla  mora  in  tvrno  plus  est  Hn  Turno%  quam  si  Hn  me9 
25  dixisset,    ut  <T  48)>   et  quisquam  numen  Iunonis  adoret  prae- 

terea.  et  bonum  principium  eius,  qui  (in)  suspicionem  timiditatis  in- 
ciderat.         retractent  repetant  et  revolvant. 

12.  ignavi  aeneadae  aiit  * Aeneadatf  pro  *Aeneas\  aliud per  aliud 
significavit :  aut  ^Aeneadae*  non  Aeneas;  quasi  -contra  omnes  pugnaturus. 

3  Varro]  cf.  d.  1.  1.  VII  52  ||  6  Plautus  in  Pyrgopolinice]  mil.  gl.  I  1,  75  || 
17  gliscit  crescit  e.  q.  s.]  cf.  Non.  p.  22,  20  M.;  Luct.  Piac.  in  Stat.  Theb.  III  73 
et  VIII  755;  Isid.  or.  XII  3,  6  ||  24  plus  est  .  .  .  dixisset]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr. 
III  2,  29 


2  obsidet  Daniel:  hocsidet  F  ||  latronum  F  ||  3  hoc  nomen  et  latinum  posse 
habere  etymologiam  _F  ||  6  est  om.  F  ||  in  om.  M  ||  plautis  F  ||  piscopolinice  B 
piscopolynicae  H  pyrgopolynice  M F  ||  7  rex  .  .  .  latronesl  om.  H,  nam  rex 
me  seleucus  me  opere  orauit  maxime  ut  ei  adconducerem  latrones  et  conscri- 
berem  F  ||  8  baccidibus  F  ||  12  os]  hos  F  \\  13  suo]  proprio  F  ||  14  ruit  F  || 
15  reginae  om.  F  \\  exitium  B  ||  18  pinguis  F\\  efFecit  H  \\  fort.  in  incremento  || 
19  fort.  utitur  de  eo,  de  quo  ait  ||  21  itera.tio]  ternaute  F  \\  22  temperare  BF: 
temptare  AS  temptrare  H  discrepare  M  ||  23  ad  tvrbidvs  i.  s.  v.  plenus  ter- 
roris.  et  habitum  futurae  orationis  ostendit  T  ||  24  ad  in  t.  s.  v.  plus  est  quam 
si  dixisset  in  me  .  et  bonum  principium  illius  qni  suspicionem  timiditatis  in- 
ciderat  T  ||  in  Turno  ego:  in  om.  F  ||  26  in  add.  Masvicius  ||  28  ionavia  F  \\ 
alius  Gr  ||  per  Masvicius:  pro  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  8-15.  577 

13.  CONGREDIOR  hypocrisis  est,  (ut)  exprimatur :  id  est  qiiod  fla- 
gitatis.  sic  Statius,  ubi  Polynicen  oblique  indueit  loquentem  non 
me  ullius  domus  anxia  culpet  expectentve  truces  obliquo 
lumine  nati:  unde  etiam  supra  <(3)>  ait  poeta  se  signari  oculis. 
quidam  sane  a  *nulla  mora  in  Turno3  usque  ad  *pepigere  recusent'  5 
iungunt,  ne7  si  distinctio  intercesserit ,  languescat  sentcniiae  color. 
concipe  foedvs  id  est  conceptis  exple  verbis.  concepta  autem  verba  di- 
cuntur  iurandi  formida,  quam  nobis  transgredi  non  licet:  nam  et  sar- 
cinatores  concipere  dicuntur  vestimenta,  cum  e  diverso  coniungunt  et 
adsuunt.  •  10 

15.  desertorem  asiae  ut  <VII  359>  exulibusne  datur  du- 
cenda  Lavinia  Teucris?  unde  est  praemissa  illa  excusatio  et  in 
tota  secundi  oeconomia,  et  in  quarto,  ubi  dicit  <34(X>  me  si  fata 
meis  paterentur  ducere  vitam  auspiciis  et  sponte  mea  com- 
ponere  curas,  urbem  Troianam  primum  dulcesque  meorum  15 
reliquias  colereni.  sane  *aut  hac  Dardanium  dexira  sub  Tartara 
mittam>  ponenda  est  mora,  ut  postea  inferatur  *desertorem  Asiae' ;  po- 
test  enim  videri  non  ita  instituisse  Turnus  orationem  praedicto  *Dar- 
danium\  ut  inferret  *desertorem%  sed  *regem';  verum  ubi  propius 
accessit,  intellexisse  hunc  honorem  nomini  eius  non  dandum,  itaque  coni-  20 
mutasse  et  contumeliose  ^desertorem*  dixisse.  sedeant  spectentqve 
latini  ductus  est,  ut  diximus  supra  <(XI  434) :  pollicetur  enim  se 
singulari  certamine  dimicare  velle;  cum  nolit:  nam  clicens  csedeant 
spectentque'  latenter  eos  ignaviae  arguit;  quod  solus;  omnibus  qui- 
escentibus,  dimicet:  quam  rem  plenius  sequens  indicat  versus  cet  25 
solus    ferro    crimen    commune  refellam?;   id   est   commune   fugae   ac 

2  Statius]  Theb.  III  376  ||  23  nam  .  .  .  arguit]  cf.  Don.  ad  Ter.  Ad.  IV  5,  38 


1  ypocrisis  F  \\  ut  add.  Masvicius  ||  est  om.  JDaniel  ||  2  statius  sub  yppoli- 
nicen  R  statius  suby  polycen  H  statius  ubi  pollycen  F  ||  3  ullus  AS  ||  ansia  F  || 
expectentque  M  expectenue  H  expetentue  M  ||  4  limine  R  ||  nati]  matres  AS  || 
5  a  om.  G  ||  6  distinatio  F  ||  languescat  Commelinus:  et  languescit  F  ||  ad  fer  s 
s.  v.  quibus  completur  foedus  T  ||  7  ad  concipe  f.  s.  v.  et  in  marg.  scilicet  con- 
ceptis  exple  uerbis.  concepta  autem  uerba  sunt  iurandi  formula  composita 
quam  nobis  transgredi  non  licet.  unde  concipere  sarcinatores  dicuntur  cum 
ediuerso  uestimenta  coniungunt  et  assuunt  T  ||  exple  om.  F  ||  10  adsunt  F  II 
11  AsrAE]  exulem  add.  M  ||  13  quarti  B  ||  16  ad  mittam  in  marg.  hic  ponenda 
est  distinctio.  non  enim  ita  instituit  orationem  ut  post  dardaniom  intulerit 
desertorem  sed  regem.  uerum  ubi  propius  accessit  intellexisse  nomine  tamen 
regis  indignum  T  \\  17  postea  Daniel:  possunt  F  ||  18  praedictor  F  ||  20  nomini 
ego:  nominis  F  \\  21  contumeliase  F  contumelia  G  ||  22  ductus  .  .  .  supra]  in- 
uidiose  nam  sensus  est  ductus  est  ut  diximus  supra  aliis  F  ex  his  invidiose 
ad  sedeant  maxime  pertinere  videtar.  cf.  acl  Aen.  XI  460.  nam  sensus  est  alius 
(sic  enim  scribendum  puto)  ut  ductus  est  quid  sibi  velit  intellegatur  adscripta 
esse  suspicor.  invidiose  dictum  est  ut  diximus  supra  Masvicius  \\  ductus]  dictus 
H  ||  23  dicens]  cum  dicit  F  ||  25  planius  EF  pius  H  sepius  h  \\  26  commu- 
nem  fugam  JR, 


578  SERVII 

timoris  dedeeus   solus  meis  virtutibus  conpriniam.    alii 

mune%  id  est  omnium  Latinorum.     et  *crimen[  ait  quod  Troiani  in 

Italia  consederunt. 

17.  avt  habeat  vigtos  Ditavit  propter  omen  pessimum  verbum  de 
5  se,  quod  de  Aenea  dixerat  'ille  me  in  Tartara  mittatf ;  sed  ait  *victos\ 

cedat  lavinia  conivnx  ut  <XI  321>  cedat  amicitiae  Teucrorum, 
id  est  in  praemium  victoriae  concedat. 

18.  sedato  corde'  quia  de  Turno  ait  <10>  atque  ita  tur- 
bidus  infit.     et  qualitatem  orationis  praedixit. 

10  19.    O   praestans   animi  .et  'praestans    virium',    et   'praestans 

viribus5  dicimus.  sane  magnae  moderationis  est  haec  oratio:  nam 
et  laudat  Turnum  quasi  virum  fortem;  et  tamen  eum  a  singulari 
certamine  dehortatur:  dicens  enim  cpraestans  aninir5  latenter  osten- 
dit;  eum  inferiorem  esse  virtute. 

15  21.    expendere  casvs  ne  ex  abrupto  de  eius  virtute  desperare 

videatur;  casuum  varietatem  se  timere  commemorat. 

22.  svnt  tibi  regna  patris  davni  svnt  oppida  argute  negat 
illi  sua  regna}  dicens  ei  esse  alia,  ut  haec  malit  Turnus  quae  sua  vir- 
tute  quaesivit.    sensus  ergo  est:  si  propter  regnum  dimicare  disponis, 

20  habes  patemum;  si  propter  gloriam;  multos  virtute  superasti.  quod 
autem  dicit  cnec  non  aurumque  animusque  Latino  est'  varie  expo- 
nitur.  namque  alii  dicunt:  habes  regnum  paternum;  habes  oppida; 
etiam  a  me  habes  aurum  et  promptum  animum  ad  danda  omnia 
praeter  filiam:  ut  de  se  Latinus  dixisse  videatur  de  auro,  propter  illud 

25  <XI  213>  praedivitis  urbe  Latini.  alii  vero  sic  intellegunt:  si 
propter  opes  et  uxorem  dimicaturus  es;  haec  non  solus  habeo;  cui- 
cumque  enim  Latino  est  et  aurum  et  animus  promptus  in  generum; 
ut  cLatino9  non  de  se  dicat;  sed  ccuicumque  cle  Latio*. 

24.    latio  et  lavrentibvs  arvis   et  in   civitate;   et   in  omni 

30  regno  Latinorum. 

1  dedecus]  deductus  H  cedecui  F  \\  solis  B  ||  2  troiam  F  ||  4  ad  avt  h.  v. 
s.  v.  noluit  uerbum  dicere  propter  omen  pessimum  de  se  quod  .  .  .  mittat  sed 
habeat  uictos  T  ||  6  ad  cedat  l.  c.  s.  v.  in  praemium  uictoriae  concedat  T  || 
9  infit]  pro  decoro  aetatis  inducitur  sermo.  hoc  est  quod  praecipit  Horatius 
in  arte  poetica  (114)  fintererit  multum  Davusne  loquatur  an  heros,  maturusne 
senex  an  adhuc  florente  iuventa  fervidus'  add.  Fabricius  ||  10  animo  B  ||  vinum 
et  praestans  om.  ASH  ||  virium]  uiribus  F  \\  11  viribus]  uirium  F  \\  13  praestans] 
praecantis  F  ||  14  uirtutem  HF  ||  ad  v.  19  cum  haec  dicit  ostenxiit  sollicitudi- 
nem  suam  et  beniuolentiam  circa  jllum.  et  laudando  uirtutem  eius  ad  audien- 
dum  eum  reddit  aequiorem.  ideo  mollioribus  principiis  incipit  suadere.  ciuuenis' 
autem  exquisito  uerbo  usus  est  id  est  inconsultae  aetatis.  et  hoc  attendendum 
quia  non  dixit  ferocia  sed  feroci  uirtute.  nam  et  dixit  quod  uoluit  et  senten- 
tiam  molliuit  T  \\  17  argute  negat  .  .  .  quaesivit  hab.  T  ||  18  alia  esse  T  \\  22 
regnum  .  .  .  habes  om.  F  \\  24  praeter]  propter  F  |)  25  praediuicns  F  ||  sicj 
sicut  F  ||  26  dimicaturus  es]  dimicare  uis  B  dimicaturus  II  ||  28  cuique  H  || 
29  agris  M  ||  in  om.  F  ||  ciuitatibus  ASB  ||  in  om.  B 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  XII  17—33.  579 

25.  nec  g-envs  indecores  quia  iste  regis  filiani  petebat.  est 
autem  elocutio  figurata  de  Graeco,  ev6%ri[ioveg  to  yevog.  SINE  me 
haec  lioc  loco  intelleginius,  Turnuin  clolore  voluisse  in  aliqua  verba 
prorumpere.  havd  mollia  fatv  id  est  vera:  nam  aspera  sunt 
quae  cum  verjtate  dicuntur;  falsa  enim  plena  solent  esse  blanditiis.  5 

26.  animo  havri  omni  intentione  percipe. 

27.  nvlli  vetervm  sociare  procorvm  generaliter  dicit  pro- 
hibitum  esse  dari  Laviniam  cuilibet  Latino,  ut  Turnus  solacium 
aliquod  habere  possit  doloris*. 

28.  diviqve  hominesqve  propter  Faunum  et  vates.  10 

29.  victvs  amore  tvi  hoe  est  propter  te?  propter  tuum  amo- 
rem.  sane  inter  ctui  causa  feei?  et  ctua  causa  feci'  haec  discretio 
est?  ut  *tui  causa'  tunc  dicamus,  si  aliquid  ipsi  ad  quem  loquimur, 
praestiterinius,  ut  puta  ctui  causa  te  defendi';  ctua'  vero  ccausa5 
tunc;  cum  alteri  aliquid  alterius  contemplatione  praestamus,  ut  puta  15 
ctua  causa  hominem  tuum  defendi'.  COGNATO  SANGVINE  quia 
Venilia,  mater  Turni,  soror  est  Amatae. 

30.  vincla  omnia  rvpi  et  religionis  et  foederis. 

31.  promissam  eripvi  genero  verum  est:  nam  Aeneae  per 
legatos  promiserat  filiam;  cui  postea  intulit  bellum.  licet  multi  di-  20 
cant;  ante  eam  Turno  fuisse  promissam:  quod  falsum  est.  nam 
Latinus  numquam  eam  est  Turno  pollicitus:  nam  nec  Faunum  con- 
suleret;  si  eam  Turno  ante  promisisset:  sed  tantum  eum  esse  gene- 
rum  Amata  cupiebat;  quod  etiam  legimus  <TII  56)>  quem  regia 
coniunx  adiungi  generum  miro  properabat  amore.  25 

32.  QVi  me  casvs  excusat  Turnum;  ut  non  ipsius  esse  videatur 
quod  victus  est;  sed  suum;  qui  ausus  fuerat  contra  generum  bella 
suscipere. 

33.  primvs  praecipuus,  ante  omnes. 


3  hoc  loco  .  .  .  prorumpere]  cf.  Don.  ad  Ter.  Hec.  V,  1,  18 


1  nec  solvs  indecorvs  H  II  petebat  filiaxn  regis  F  \\  2  cc6%rj(iovsg  Daniel,  xb 
yevog  Masvicius:  €xymongc  mc^ton  F  ||  3  dolore]  solere  H  dolorem  F  \\  4  fata 
JR  ||  nam  .  .  .  dicuntur]  non  aspera  sed  quae  cum  ueritate  dicitur  F.  ad  havd  m. 
s.  v.  id  est  uera  aspera  quia  illa  uera  sunt  interdum  quae  cum  asperitate  di- 
cas  T  ||  blanditiis]  haec  enim  libenter  audiuntur,  illa  uero  grauiter:  hinc  Te- 
rentius  (Andr.  I  1,  41)  cobs§quium  amicos,  veritas  odium  parit'  add.  Fabricius  || 
8  dare  F  ||  solatium  libri  ||  9  posset  AS  ||  doloris]  quando  Latinum  neminem 
praeferri  sibi  videat  add.  Fabricius  ||  11  te  propter  om.  F  \\  12  tui]  tua  F  \\ 
et  tua  causa  feci  om.  H  ||  tua]  tui  M  ||  hoc  interest  F  ||  13  tui]  cui  B  |  causa] 
cu.  F  ||  tune  F  ||  dicamus]  tui  causam  fecimus  add.  F  \\  si  aliquid]  si  ali  om.  F  || 
ipse  adque  loquitur  H  ||  14  causa  te]  cum  me  F  \\  15  cumplatione  H\\  16  tui 
causam  M  tua  cu  F  \\  20  filiam  om.  F  \\  22  eam  om.  F  \\  Turno  .  .  .  si  eam 
om.  H  ||  23  sed  .  .  .  esse  om.  H,  sed  om.  F  ||  26  uideatur  esse  F  ||  27  fuerat] 
est  F,  om.  H  ||  contra  om.  F 

Servii  comm.  Vol.  H.  Fasc.  II.  38 


580  SERVII 

34.  bis  magna  victi  pvgna  semel,  cum  est  occisus  Mezentius; 
iterum,  cum  interiit  Camilla. 

35.  regalent  pro  *calenf :  Ve'  enim  superflua  conpositio  est  verbi. 
aut  *recalenf  iterum  calent,  quia  dixerat  *bis  magna  victi  pugna? :  Ve? 

5  enim  iterationis  obtinet  vicem.    et  bene  necessarium  cum  actu  refert. 

36.  albent  usurpavit  verbum  calbeo  albes'. 

37.  insania  mvtat  insania  enim  est  illuc  reverti,  unde  vix 
evaseris. 

38.  soaos  svm  adscire  paratvs  bene  non  adiecit  quos,  ut  levaret 
10  invidiam. 

39.  tollo  finio,  removeo?  ut  <(VIII439)>  tollite  cuncta,  inquit. 

41.  fors  dicta  refvtet  parenthesis,  quasi  dissimulatio  vel  re- 
motio,  plena  abominationis0 

42.  natam  et  convbia  nostra  petentem  iniquissimum  enim 
15  est  eum  morti  opponere,  qui  tuam  adfinitatem  exoptat. 

43.  respice  RES  bello  varias  ne  eum  ignaviae  videatur  ar- 
guere,  admonet  eum  casuum;  ut  supra  <21)>  atque  omnes  me- 
tuentem  expendere  casus. 

44.  maestvm  patria  ardea  longe  dividit  clonge  maestum', 
20  id  est  valde  maestum:   nam  clonge  dividit'  non  procedit;  non  enim 

Ardea  a  Laurento  longo  valde  dissidet  spatio. 

45.  havdqvaqvam  neqaaquam,  quia  supra  <(3>  dixerat  ultro  in- 
placabilis. 

46.  aegrescitqve  medendo  inde  magis  eius  aegritudo'  cresce- 
25  bat?    unde    se    ei    Latinus    remedium    sperabat    adferre.     cmedendo? 

autem   dum   ei   medetur:   nam    gerundi   modus   est   a  passiva  signi- 
ficatione. 

47.  VT  primvm  fari  potvit   nimius    enim   dolor   et  iracundia 


1  bis  in  agmina  B  ||  semel  occiso  niezentio  F  \\  3  ad  kecalent  s.  v.  aut  re 
uacat  aut  iterum  calent  quia  dixerat  bis  magna  uicti  pugna  T  ||  4  quia  .  .  . 
vicem]  dixerat  quamuis  magnae  uictae  pugnare  enim  iterationes  optinet  uicem  F 
dixerat  magna  quod  victi  pugna  re  enim  i.  o.  v.  JDaniel\\  5  cum  actum  refert 
coni.  Barthius  ad  Stat.  Theb.  IV  671,  addens  Hd  est  denuo  eundem  actum  pro- 
ponit.  dixerat  enim  ^bis  magna  victi  pugna'\  ||  6  schol.  ad  albent  om.  F  || 
7  s.  v.  37  hoc  dicit  quasi  ad  uoluntatem  eius  bellum.redintegretur  aut  certe  non 
facio  quod  dii  uolunt  T  ||  insania  est  enim  unde  uix  euaseris  illuc  reuerti  F  || 
9  bene  .  .  .  invidiam  hab.  T  ||  11  remotio  Masvicius:  remo  F  ||  15  opponere  B: 
ponere  HM  prodere  ASF  tradere  cxemplaria  pleraque  ||  infirmitatem  F  || 
exoptat]  supportat  H  exoptet  MF  ||  20  id  est  valde  maestum  om.  B  ||  nam 
om.  F  ||  21  longe  BMF  \\  22  havdqvamqvam  F  \\  quia  dixerat  supra  ultro  inpla- 
cabilis  ardet  T  ||  24  gis  (de  magis)  .  .  .  Amatae  gratia  (v.  57)  om.  F  ||  26  mede- 
tur]  et  medicina  affertur  add.  Fabricius  ||  gerendi  AS  gerundiui  M  \\  28  nimis 
AS  (nimius  s)  himinus  H  \\  enirn  om.  H  \\  et  M:  uel  ASB,  om.  H  ||  iracundiae 
B,  ei  omittens 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  34—66.  581 

ei  intercluserant  vocern:  sic  de  Euandro  <(XI  151>  et  via  vix  tan- 
dem  laxata  dolori  est. 

48.  QVAM  PRO  ME  CVRAM  GERIS  HANC  PRECOR  OPTIME  PRO  ME 

deponas    bis   quideni  ait  *pro  me';   sed  diversa  adfectione:  namque 
hoc  dicit:  quam  pro  salute  mea  sollicitudinem  geris,  hanc  pro  mea  5 
fama   et  gloria  quaeso  derelinquas;    vir  fortis  enim  gloriosam  mor- 
tem  praeponit  saluti. 

50.  debile  ferrvm  sic  in  secundo  <544>  telumque  inbelle 
sine  ictu  coniecit. 

51.  NOSTRO  de  vvlnere  quod  nos  inferimus:  et  dubie  est  locutus.  10 

52.  LONCE  illi  dea  mater  erit  contra  illud  csed  matris 
auxilio  utitur\ 

54.  NOVA  SORTE  id  est  magna:  nam  novum  non  est  quod  fuerat 
ante  promissum.    magnam  autem  sortem  vocavit  singulare  certamen. 

57.     PER    SI    QVIS    AMATAE    TANGIT    HONOS   ANIMVM    si,    quia    te  15 

regina  rogat;  tuam  commovet  mentem:  sic  in  septimo  <(401)>  siqua 
piis  animis  manet  infelicis  Amatae  gratia. 

59.  in  te  omnis  domvs  inclinata  recvmbit  totum  digessit  ante 
per  species;  et  sic  se  contulit  ad  generalitatem.  et  est  a  ruina  translatio. 

60.  manvm  committere  tevcris  ab  omni  eum  bello;  non  tan-  20 
tum  a  singulari  certamine  dehortatur. 

62.  et  me  tvrne  manent  mire  agit:  nam  quia  scit  virum  fortem 
suam  mortem  facile  posse  conteninere,  deterret  eum;  dicens  se  simul 
esse  morituram:  ut  qui  periculuui  non  timet;  formidet  invidiam. 

63.  NEG    GENERVM    AENEAN    CAPTIVA     VIDEBO     Whire     et    fidem    SUCMl     et  25 

studium  circa  Turnum  expressit. 

64.  accepit  vocem  ordo  est:  accepit  vocem  matris  Lavinia; 
flagrantes  genas  lacrimis  perfusa,  id  est  lacrimis  genas  perfusas 
habens:  Statius  et  gemitu  maestos  imitata  parentes. 

66.    ignem  SVBIECIT  rvbor  hypallage  est  pro  ccui  ignis  animi  30 


29  Statius]  Theb.  III  200 


1  sic  de  Euandro  om.  B  ||  tandem]  uoci  add.  AS  ||  2  laxati  M\\  dolore  B  \\ 
7  saluti]  Lucanus  (IX  275)  ccur  non  maiora  mereri  quam  uitam  ueniamque 
libet'  et  Cicero  cantiquiorem  mortem  turpitudine  haberi'  add.  Masvicins  ||  ad 
pacisct  (v.  49)  adipisci.  et  hic  turnus  agit  per  statum  compensatiuum  T  || 
9  iactu  B  ||  10  ad  de  vvlnere  s.  v.  sicut  et  de  uulnere  aeneae  T  ||  11  erat  B  || 
12  utitur]  unde  est  (107)  fmaternis  saevus  in  armis  add.  Fabricius  ||  15  si  qui 
ante  AS  (si  quia  te  a)  si  quod  te  M  \\  16  regna  S  ||  commonet  B  ||  mentem] 
et  si  quem  honorem  habes  amatae  add.  M  ||  18  tantum  B  \\  19  et]  haec  S  || 
ruina]  roma  B  \\  et  .  .  .  translatio  om.  F  \\  22  ait  B  \\  23  suam  uirum  fortem  F, 
mortem  omittens  ||  contempnere  BM  \\  25  mire  .  .  .  exprimit  (sic)  hao.  T  ||  28  fla- 
grantes  .  .  .  habens]  flagrantes  perfusa  genas  lacrimis  perfusas  F  ||  perfusas] 
sparsas  AS  \\  29  Statius  om.  H  \\  gemituque  meos  aequasse  parentes  Stathts  || 
30  robvr  B  ||  cui  om-r-F 

38* 


582  SERVII 

subiecit  ruborem'.  movebatur  autem;  intellegens  se  esse  tantorum 
causam  maloruni,  simt  supra  ipse  <(XI  48CT>  causa  mali  tanti, 
oculos  deiecta  decoros. 

67.  violaverit  ostro  si  QVIS  ebvr  Homeri  comparatid,  unde 
5  et  cviolaverit'  transtulit:  ille  enim  ait  ^vrj. 

68.  MIXTA  RVBENT  VBI  LILIA  MVLTA  ALBA  ROSA   aut  ubi  multa 

alba  lilia  permixta  rubent  rosa?  id  est  rosae  coniunctione:  natura- 
liter  enim  omnis  candor  vicinum  in  se  trahit  ruborem. 

70.    illvm  tvrbat  amor  invenit  occasionem;  qua  Turnus  magis 
10  moveretur  in  bellum. 

74.     NEQVE    ENIM  TVRNO  MORA  LIBERA  MORTIS    duplex   llOC   loco 

est  expositio.  aut  enim  ordo  est:  ne;  quaeso,  mater,  ne  me  lacri- 
mis?  id  est  tanto  mortis  omine,  prosequaris,  ad  duri  Martis  certa- 
mina  proficiscentem :  neque  enim  Turno  mora  libera  est  non  eundi 

15  post  iam  promissum  singulare  certamen.  aut  certe  hoc  dicit:  noli 
me;  mater?  ad  bellum  euntem  ominosis  lacrimis  prosequi:  cneque 
enim  Turno  mora  libera  mortis',  id  est  neque  enim  in  potestate 
mea  est  moram  inferre  venientibus  fatis,  ac  si  diceret:  si  inminet, 
periturus  sum,  etiam  si  minime   ad  bella  proficiscar.     sciendum  ta- 

20  men  est?  locum  hunc  unum  esse  de  insolubilibus  xni.  quae  habent 
obscuritatem,  licet  a  multis  pro  captu  resolvantur  ingenii. 

76.    CVM   PRIMVM   CRASTINA  CAELO  PVNICEIS  INVECTA  ROTIS  hoc 

loco  aviditas  pugnaturi  exprimitur.    sane  nunc  non  dicit  oriri  diem? 
sed   designat  tenrpus,    quo   vult  ut  uterque   ad   certamen   singulare 
25  procedat. 

79.  nostro  dirimamvs  sangvine  bellvm  bene  se  omnibus 
commendat  hoc  dicto;  siquidem  suum  sanguinem  pro  omni  bello 
dicit  posse  sufficere. 

82.  POSCIT  EQVOS  GAVDETQVE  TVENS  ANTE  ORA  FREMENTES 

30  solent  enim  ex  equorum  vel  maestitia;  vel  alacritate  eventum  futu- 
rum  dimicaturi  colligere. 


4  Homeri]  II.  IV  141  ||  30  solent  .  .  .  colligere]   exscr.  Isid.  or.  XII  1,  44 


2  tanti]  atque  add.  vulgo  ||  3  decoros]  nam  quo  se  (ea  Fabricius)  formosior 
inducitur  eo  magis  turnus   ardet  ut  sequentia  indicant  add.  D   ||    5  mihain  A 

MIHNH    S     MINEI    JZ H     MIN6T    M    M€N€    F     6>g    d'    OXB    %lg    %'    il£CpCiVtU    yVVTJ    CpQLVlKL 

\x>iif]vri  D.  cf.  Macrdh.  Sat.  V  12,  4  ||  6  vbi  .  .  .  rubent  om.  H  ||  aut]  at  AS  \\ 
7  nam  naturaliter  B  ||  8  enim  om.  A  ||  9  qua]  quam  H,  om.  F  [\  13  dura  B  \\ 
14  Turno]  libera  mortis  add.  H  \\  16  ominosis]  omnino  sic  F  \\  17  turno  est 
mora  B  ||  in  .  .  .  est]  potestatis  meae  F  ||  18  inminet]  imminent  fata  D  ||  19  sim 
F  ||  20  est  om.  F  ||  de  om.  F  ||  xn  Bs  ||  habent  inter  obscuritatem  B  ||  21  a 
om.  H  ||  ingenio  H  ||  23  non  om.  H  ||  diem  oriri  AS  orri  diem  H  ora  diem  F  || 
24  signare  H  designaret  M  ||  qui  H  ||  ut  uterque  om.  H  ||  uterque  om.  M  ||  25  ut 
...  procedat]  ad  singulare  certamen  uterque  procedat  F  ||  28  dicit  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  67-88.  583 

83.  pilvmno  qvos  ipsa  decvs  dedit  orithyia  ait  Horatius 
in  arte  poetica  <(339>  nec  quodcumque  velit  poscat  sibi  fa- 
bula  credi.  unde  critici  culpant  hoc  loco  Vergilium,  dicentes  in- 
congruum  esse  figmentum.  namque  Orithyia  cum  Atheniensis  fuerit, 
filia  terrigenae,  et  a  Borea  in  Thraciam  rapta  sit;  quemadmodum  5 
potuit  Pilumno^  qui  erat  in  Italia,  equos  dare?  decvs  dedit 
ad  omamentum;  ut  <(XI  657)>  quas  ipsa  decus  sibi  dia  Oamilla 
delegit.  sane  hic  versus  spondiazon  est:  nam  cthyi?  diphthongus 
est  Graeca. 

84.  QVI    CANDORE    NIVES    ANTEIRENT    CVRSIBVS   AVRAS   Homeri  10 

versus;  verbum  ad  verbum. 

85.  properi  avrigae  festini?  veloces:  et  erit  nominativus  chic 
properus5.  aurigas  autem  pro  agasonibus  posuit:  nam  aurigae  pro- 
prie  sunt  currus  regentes. 

87.  alboqve  orichalco  apud  maiores  orichalcum  pretiosius  15 
metallis  omnibus  fuit:  namque  sicut  Lucretius  dicit  <(V  1241)>;  cum 
primum  homines  silvas  incendissent,  nullarum  adhuc  rerum  periti, 
terra  casu  ferfilis  omnium;  ex  incendii  calore  desudavit  metalla, 
inter  quae  orichalcum  pretiosius  visum  est;  quod  et  splendorem 
auri  et  aeris  duritiam  possideret.  namque  primum  de  auro  securis  20 
facta  displicuit  causa  mollitiae;  simili  ratione  et  argenti  contemptus 
est  usus,  mox  aeris;  orichalcum  placuit,  donec  veniretur  ad  ferrum: 
unde  etiam  saecula  ita  dicuntur  fuisse  divisa.  orichalcum  autem 
fuisse  pretiosum  etiam  Plautus  docet; ,  qui  ait  in  milite  glorioso  ^III 

1;  69)>  ego  istos  mores  orichalco  contra  conparem.       albo-  25 
qve  orichalco  auri  scilicet  comparatione:  nam  album  non  est. 

88.  circvmdat  loricam  vmeris  non  armatur  hoc  loco  Tumus, 


19  quod  .  .  .  possideret]  cf.  Isid.  or.  XVi  20,  3 


2  volet  Horatius  ||  3  cretici  libri  ||  uergilium  F  ||  4  figmentum]  futurum 
B  ||  neque  H  \\  5  terriginae  H  thesei  regis  M.  fort.  Erechthei  terrigenae  ||  tra- 
cia  A  tratia  S  ||  quomodo  F  ||  7  ut  om.  F  ||  8  thiy  A  thyy.  8  ||  9  graeca  est  F  || 
ad  v.  83  in  marg.  Orithyia  regis  ericthei  atheniensium  filia  fuit  et  a  borea 
adamata  filios  habuit  pennatos  zetum  et  calain  qui  inter  argonautas  fuerunt  et 
cum  fineo  arpyias  fugauerunt.    sed  cum  contentio  orta  fuisset  inter  erictheum 

a 
et  egresseum  pilumnus  affinitatis  causa  qua  argiui  atheniensibus  confoederati 
sunt  auxilium  tulit  erictheo.  hinc  ergo  honoris  causa  equi  thraces  pilumno 
dati  sunt  quos  postea  <turnus  habuit  T  ||  11  verbum]  (II.  X  437)  XevnoxsQoi 
%iovog  &8L8LV  d'  dv&yuoiciv  byLOioi  add.  D  ||  12  propere  F  ||  veloces  om.  F  || 
13  proprie]  prope  R  pospit  H  \\  15  oricalcum  H  M  ut  et  infra,  oriohalcum  F  || 
17  incidissent  AS  \  20  duriciem  H  duritiem  F\  de  auro  primum  F\  22  inde 
orichalcum  Masvicius  ||  23  autem]  etiam  F \\  24  etiam  om.  F  ||  Plautus]  pastus 
H  ||  25  ergo  H  ||  stos  H  \\  contra  om.  F  \\  parem  JR  ||  cedo  tris  mi  homines  auri- 
chalco  contra  cum  istis  moribus  Plautus  ||  26  nam  per  se  album  n.  e.  Masvi- 
cius  ||  27  vmebis  H  hvmeeis  reliqui  ||  non]  nam  H 


584  SERVII 

sed  explorat  utrum  arma  apte  et  congrue  eius  membris  inhaereant. 
aptat  habendo  ad  habendum;  ut  congrue  possit  inhaerere. 

89.  COENVA  ceistae  id  est  comas;  quas  Graeci  KSQaxa  nomi- 
nabant:  unde  et  kslqbiv  dicunt  tonderi.    cornua  autem  sunt  proprie 

5  cincinni. 

90.  devs  ipse  paeenti  feceeat  ac  si  diceret;  non  per  mini- 
stros:  Statius  sed  plurimus  ipsi  sudor  ibi.  et  notandum  quod 
adfectate  variaverit,  ut  Aeneae  uno  loco  arma  describeret;  Turni 
vero  hic  hastam?  gladium  et  Ioricam;  in  septimo  <(785)>  autem  scutum 

10  et  galeam. 

91.  stygia  vnda  quasi  inmortalem  fecerat. 

92.  exim  deinde:  nam  ordinis  est  adverbium.  ingenti  ad- 
nixa  colvmnae  hastae  per  columnam  exprimitur  magnitudo;  sicut 
in    septimo  <(275>  equorum;    ut    stabant   ter    centum   nitidi   in 

15  praesepibus  altis. 

93.  vi  virtute. 

94.  ACTOEIS  avevnci  spolivm  vel  quod  Actori  detraxerat  Tur- 
nus?  vel  quod  Actor  cuidam  alteri:  nam  ambigue  posuit.  qvas- 
satqve  teementem  quassat  et  tremere  facit. 

20  95.    VOCIFEEANS  haec  scilicet  quae  dicturus  est:  plerumque  enim 

ita  clamor  ostenditur;  ut  statim  ipsius  clamoris  verba  subdantur: 
sic  supra  <TIX  399)>  torvumque  repente  clamat  cio  matres*. 
sane  nunc  ita  ad  hastam;  quasi  ad  aliquam  personam;  loquitur  et 
ei  intellectum   et   auditum  dat;   sicut  Cicero  verba  reipublicae.    sed 

25  ille  ait  csi  patriam  loqui  posset  fieri^  Turnus  vero  quasi  ad  vere 
sentientem  loquitur:  nec  inmerito;  nam  eum  inducit  furentem,  ut 
<(101>  his  agitur  furiis;  totoque  ardentis  ab  ore  scintillae 
absistunt,  oculis  micat  acribus  ignis.  vocatvs  hasta  meos 
invocationes   et   preces:   nam   appellatio   est   a   verbo;   quae   semper 

7  Statius]  Theb.  II  275  ||  22  sane  nunc  e.  q.  s.]  cf.  Macrob.  Sat.  IV  6,  10  || 
23  Cicero]  cf.  in  Catil.  I  7,  18 


2  schol.  ad  aptat  h.  om.  F  ||  possit  ABHM  (e  Sangallensi,  qui  cum  Da- 
nielis  exemplari  possint  exhibente  conlatus  est,  nihil  enotavit  Hagenus):  possint 
vulgo  ||  3  cerata  ASBHM  kgptcl  F  \\  nominabant]  a  secando  nominabant  M 
nominant  F  ||  4  et  cirin  HM  et  k€P€in  F  occirin  B  iacirin  S  ////cirin  A  (et 
cyrin  a)  ||  tondere  M  ||  5  cicinni  A  S  concinni  H  ||  7  sed  om.  B  M  \\  sudoribus 
BH  sudor  ibat  exemplaria  pleraque  ||  quod]  quia  F  ||  8  uariauerat  B  ||  9  in 
septimo  ego:  in  vim.  AS-  in  vm.  religui  \\  11  schol.  ad  v.  91  post  schol.  ad^v.  92 
liab.  libri  ||  inmortale  F  ||  12  exim  AS:  exin  reliqui  ||  ingenti  .  .  .  Terontianus  de 
hoc  rarum  concedam  fieri  (v.  144)  om.  M\  14  ter  om.  B  ||  15  praesentibus  H  \\ 
16  vi  om.  F  ||  17  arvnci  AS  avrinci  H  ||  auctori  et  auctor  F  ||  18  posuit]  est 
positum  F  ||  20  enim  om.  F  ||  24  sic  B  \\  verba  reipublicae  sed]  uerbo  ciuitate 
inuectuisset  F.  voluisse  videtur  interpres  verba  civitatis  innexuit.  sed  ||  25  pos- 
set]  pos  AS  possi  B  ||  ad  vere  sentientem]  aduerbium  F  \\  vere]  uirum  BH  || 
28  acribus]  auribus  as    caribus  H,  om.  B  ||  29  et]  meae  F  ||  appetitio  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  89—106.  585 

aut  in  cio?  exit;  aut  in  cus*;  si  in  cio5  exeant,  tertiae  sunt  formae; 
si  in  cus5;  quartae;  ut  ab  eo  quod  est  clego9  aut  *leetio?  aut  clectus5 
facit.  sed  hoc  nos  dicinius,  quod  svcpcovotsQov  fuerit:  sicut  nunc 
ab  eo  quod  est  cvoco5  cvocatus'  fecit;  non  cvocationes?.  te  maxi- 
mvs  actor  siibaudimus  antea  gerere  consueverat.  5 

97.  tvrni  nvnc  dextra  gerit  eius  scilicet,  qui  est  supra 
maxirnuni  quasi  Actorem.  da  sternere  figura  Graeca/  ut  (Y  262> 
donat  habere  viro  item  <T  248^>  dat  ferre  talentum. 

98.  lacerare    revvlsam    ut    laceratam    revellam.     laceratam 
autem   propter   illud  <XI  9>   et   bis   sex   thoraca   petitum   per-  10 
fossumque  locis. 

100.    vibratos  calido  ferro  crispatos  calamistro:   nam  cala- 
mistrum   est   acus   maior?   quae   calefacta   et   adhibita    intorquet   ca- 
pillos.     unde   etiam   Cicero   calamistratam   comam    appellat  fre- 
quenter,  quae  etiam  vituperationi  est:  unde  e  contra  ad  laudem  est  15 
positum   ab    Horatio   hunc   et  incomptis  Curium   capillis. 
mvrra  autem  madentes  unguentatos. 

102.  ocvlis  micat  acribvs  ignis  ut  supra  <95>  dictum  est, 
furoris  inmanitate.    Homeri  est. 

104.    terrificos  ciet  hinc  apparet;  mugitus  non  tantum  do-  20 
lentum  esse;  sed  etiam  irascentum.    cciet'  autem  modo  dat;  sicut  in 
tertio  legimus  lacrimasque  ciebant:  nam  proprie  cciere'  est  alteri 
aut  dolorem  aut  lacrimas  commovere. 

106.    ad  pvgnam  prolvdit  praemeditatur.    Cicero  si  mecum 
in    hac   prolusione   nihil   fueris;    id   est  praemeditatione   certa-  25 
minis;  quem  te  in  ipsa  pugna  cum  acerrimo  adversario  fore 
putemus? 


12  nara  calamistrum  .  .  .  frequenter]  exscr.  IsicL  or.  XX  13,  4.  cf.  or.  X  57  || 
14  Cicero]  pro  Sestio  VIII  18  ||  16  ab  Horatio]  carm.  I  12,  41  II  24  Cicero]  div. 
in  Q.  Caec.  XIV  47 


1  io  .  .  .  in  om.  H  ||  io]  tio  bis  B  |J_si  in  tom  H  si  in  u  F  ||  formae  est  F  || 
sunt]  eunt  H  ||  3  eufonoteron  AS  eufonteron  B  eufononteron  H  eufonoten  F  || 
4  fecit]  potest  F  ||  uocationis  AS  uocatio  F  ||  5  avctor  H  ||  gerere]  gere  B 
agere  F  ||  6  qui  quasi  est  snpra  maximus  e  actorum  F  \\  9  ut  .  .  .  revellam 
om.  AS  ||  ut]  aut  F  \\  10  autem]  aut  AS  ||  pitetum  F  ||  13  et  om.  BH  ||  14  ca- 
mistratam  F  \\  15  econtra]  et  contra  F  \\  16  hinc  BH  hic  vulgo  \\  capillis]  et 
Ovidio  (fast  VI  264)  'intonsi  regia  magna  Numae'  add.  Fabricius  \\  17  mvrra 
.  .  .  unguentatos  post  Homeri  est  hab.  ASH  \\  myrra  B  mvrram  H  ||  ad  absi- 
stvnt  (v.  17)  procedunt  euolant  T  ||  18  ignem  F  ||  19  Homeri  est  om.  F.  (II. 
I  104)  066S  ds  ov  tcvqI  laiL7t£TQ(ovxi  U"Axr\v  add.  I)  ||  20  ciet]  nomen  et  add.  F. 
nomine  et  coni.  Daniel.  milii  nomen  ad  mvgitvs  adscriptum  fuisse  videtur.  \\ 
21  in  tertio  BHF  in  nn.  AS.  cf.  Aen.  III  344  et  VI  468  ||  22  legimus  om.AS 
||sciebant  A  ciebat  F  \\  alteri  om.  F\  24  sin  Gicero  ||  25  fuerit  B  ||  praemida- 
tione  H  praemeditationis  F  ||  26  cum  acerrimo  et  aduersario  pore  putemus  F 


586  SERVII 

107.    saevvs   fortis:   inore  suo;  vel  magnus.     et  ingentem  mo- 
derationem  dat  Aeneae,  quippe  queni  inducit  laborantem,  ut  possit 
in  iram   moveri,   eum  Turnum  ita  dicat  furere,   ut  nec  Latini  con- 
siliis,  nec  Amatae  precibus  possit  oboedire. 
5  108.    acvIt  martem  inritat  se  ad  futura  certamina. 

109.  compcwi  foedere  bellvm  finiri,  ut  <I  374>  ante  diem 
clauso  componet  vesper  Olympo:  aut  ^componi  bellum'  ad  pac- 
tionem  singularis  certaminis  bellum  deduci.  *foedus9  autem,  sicut  supra 
<I  62;  VIII  64 1>  dictum  est,  ab  hostia,  quae  foede  interimi  solet,  ap~ 

10  pellatum  est.     *oblato*  autem  *gaudens'  intellegendum  nuntium  Aeneae 
venisse  de  bello.    - 

110.  tvm  socios  maestiqve  metvm  solatvr  ivli  intellegimus 
hos  spe  singularis  certaminis  pro  ducis  salute  esse  turbatos.  bene 
autem  separavit  Ascanium  a  sociis:  de  illis  enim  *socios*  dixit,  non 

15  addidit  ^metum9,  quia  proprium  erat  et  filii  et  pueri  timere  pro  patre. 

111.  fata  dogens  monens  quibus  condenda  urbs  sit,  propter  quod 
futurum,  ut  vincat.  latino  certa  referre  viros  xata  xb  6md- 
tcgj^isvov  etiam  Latinum  ad  Aenean  legatos  misisse  intellegimus : 
nam    supra  <75>   Turnus    tantum    dixerat   nuntius    haec    Idmon 

20  Phrygio  mea  dicta  tyranno.     ^certa?   autem  pro   *firma  et  vera\ 
aut  certe  hos  legatos  Idmoni  adiunctos  potest  intellegi. 

112.  pacis  dicere  leges  id  est  quas  paulo  post  in  ipso  foe- 
dere  est  dicturu^  Aeneas. 

113.  postera  vix  svmmo  descriptio  temporis,  quod  Turnus  praefinierat. 
25           114.   gvm  primvm  alto  quia  res  perturbatae  secutarae  sunt,  diem 

quoque  cum  fervore  oriri  fecit. 

115.    lvcemqve  elatis  naribvs  efflant  Bnnianus  versus  est 
ordine  commutato:  ille  enim  ait  funduntque  elatis  naribus  lu- 
cem.     et  sciendum;  nusquam  diem  sic  potenter  descripsisse  Vergi- 
30  lium:  sicut  in  quarto  <(522)>  noctem,  ubi  Dido  pervigilans  deliberat. 

27  Ennianus  versus]  ann.  v.  588  Vabl. 


1  ad  saevvs  s.  v.  fortis  et  magnus  T  \\  2  ut  om.  F  ||  3  in  iram]  intra  F  || 
turnus  ita  dicatur  E  ||  5  schol.  ad  v.  108  om.  F  ||  7  componit  F  ||  ad  componi 
f.  b.  s.  v.  finiri  siue  componi  bellum  ad  petitionem  singularis  certaminis  bellum 
deduci,  ad  v.  109  in  marg.  hic  intellegimus  nuntium  aeneae  uenisse  de  bello  T  || 
10  ablato  F  ||  13  ad  v.  110  bene  separat  ascanium  a  sociis  proprium  enim  erat 
filii  timere  pro  patre  T  ||  14  Ascanium]  et  cum  add.  F  (|  illos  F  ||  16  ad  fata  d. 
s.  v.  monens  .  .  .  vincat  T  ||  facta  F  ||  propter  om.  F  ||  quid  Daniel\\  18  intelle- 
gamus  F  \\  20  ad  cekta  s.  v.  firma  et  uera,  ad  viros  s.  v.  potest  intellegi  hos 
legatos  idmoni  adiunctos  T  \\  24  ad  v.  113  descriptio  .  .  .  praefinierat.  ostendit 
autem  res  turbatas  sequi  diem  quem  cum  feruore  oriri  facit  T  ||  25  altos  F  \\ 
28  funduntque]  suntque  H  \\  29  sciendum]  cata  to  siopumenon  add.  H  ||  num- 
quam  F  \\  putentur  F  patenter  exemplaria  pleraque  ||  descripsisse]  sed  scripsit 
se  H  esse  F  ||  uergilium  F  ||  30  ad  elatis  s.  v.  erectis:  siue  patulis ,  ad  efflant 
s.  v.  effundunt  T 


COMM.  IN  VERGL  AEN.  XII  107—119.  587 

116.  campvm  ad  certamen  totus  hic  de  foederibus  locus  de 
Homero  translatus  est,  ubi  Alexander  Paris  cum  Menelao  singulari 
est  certamine  dimicaturus. 

117.  dimensi  rvtvliqve  viei  inter   se  per  certa   spatia  divi- 
dentes,  quae  quisque  loca  purgaret.    et  hoc  loco  Pauni  lucum  ever-  5 
tere  Troiani:  unde  est  paulo  post  <(770)>  sed  stirpem  Teucri  nullo 
discrimine  sacrum  sustulerant;  puro  ut  possent  concurrere 
campo. 

118.  FOCOS  quidquid  ignem  fovet  cfocus?  vocatur,  sive  ara  sit; 
sive  quid  aliud  in  quo  ignis  fovetur,  sicut  in  tertio  <134)>  dictum  est.  10 
tamen  et  hic  in  publico  sacrificio  ostendit  cum  aris  etiam  focos  sacratos; 
nam  ait  %n  medioque  focos  et  dis  communibus  aras'  et  post  <285> 
subtexuit  craterasque  focosque  ferunt:  ^crateras'*  scilicet  quibus 
libaverant,  *focos*   vero  a$>  °LU0S  legitimum  sacrificium  perfecerant. 

et  dis  commvnibvs  aras  di  communes  sunt;  ut  alii  dicunt,  Mars  15 
Bellona  Victoria;  quod  hi  in  bello  utrique  parti  possunt  favere.  ut 
autem  altioris  scientiae  hominibus  placet;  di  communes  sunt  qui 
a%G)voi  dicuntur,  id  est  qui  caeli  certas  non  habent  partes;  sed 
generaliter  a  cunctis  coluntur:  ubique  enim  eos  esse  manifestum 
est:  ut  mater  deurn,  cuius  potestas  in  omnibus  zonis  est;  nam  ideo  20 
et  mater  deum  dicitur;  quod  cum  omnibus  eius  est  communis  po- 
testas.  alii  communes  deos  volunt  Solem;  Lunam;  Plutonem;  Mar- 
tem:  hi  enim  apud  omnes  homines  inveniuntur  et  sunt  in  omnibus 
terris.     prior  tamen   sensus    et  simplex  est  et  magis  aptus  negotio. 

119.  aras  geamineas  Komani  enim  moris  fuerat  caespitem  arae  25 
superimponere  et  ita  sacrificare.    cgramineas'  autem  ideo,  quia  et  de 
bello  res  agitur  et  Marti  sacrificatur;  cui  gramen  est  consecratum;  quod 
secundum  Plinium  in  naturali  historia  ex  humano  cruore  procreatur. 
gramen  autem  herbae  species  est;  licet  omnis  herba  gramen  vocetur; 

9  quidquid  .  .  .  fovetur]  exscr.  Isid.  or.  XX  10,  1  ||  15  dii  communes  sunt 
e.  q.  s.]  exscr.  mythogr.  III  13,  8  ||  29  gramen  autem  .  .  .  cum  sit  et  species] 
cf.  Isid.  or.  XVII  9,  104 


4  kvtvli  viriqve  A  tevcri  viRiQVE  S  tevcriqve  viri  H  \\  cepta  JR  ([  5  quis- 
que  om.  H  \\  loco]  sciendum  add.  F  \\  fauniculum  BH\\  euerteret  F  \\  6  sed]  si 
AS  ||  scripem  JEZ"  ||  nullo  certamine  F  \\  7  possent]  sint  F  \\  10  quod  ASF\\  ad 
v.  118  ostendit  hic  in  publico  sacrificio  etiam  cum  aris  focos  sacratos  namque 
ait  .  .  .  perficerent  T  ||  12  post  subtexuit]  paulo  post  T  ||  14  libaverant  ego: 
liberat  F  libarent  T  libaverat  Daniel  ||  vero  om.  T  \\  ad  quos]  quibus  T  \\  per- 
fecerant  ego:  perfecerat  F  perficerent  T  ||  16  quia  F  ||  17  quia  zonoi  A  quia 
izonoi  S  qui  zoe  H  (azonoi  superscr.  ead.  man.)  qui  azome  H  azonas  F  \\ 
18  quia  AS  (qui  s)  \\  20  ut  om.  B  \\  'deum]  dicitur  quod  cum  eius  est  omnis 
add.  F  ||  21  est  om.  H\  24  ad  dis  commvnibvs  a.  s.  v.  communes  dii  praeter  hoc 
quod  seruius  intellegit  possunt  accipi  quos  communiter  inuocaturi  erant  .  aut 
communibus  amicitiae  et  foederis  T  ||  26  superponere  F  ||  28  plenium  F  ||  29 
uocatur  F 


-  588  SERVII 

sicut  robur  omne  lignuim  cuni  sit  et  species.  fontemqve  ignem- 
qve  ferebant  cfontem5  pro  aqua  posuit;  a  toto  partem.  sane  ad 
facienda  foedera  semper  aqua  et  ignis  adhibentur;  unde  econtra  quos 
arcere  volumus  a  nostro  consortio;  eis  aqua  et  igni  interdicimus;  id 
5  est  rebus;  quibus  consortia  copulantur.  ad  haec  autem  foedera  aqua 
de  certis  fontibus  peti  solet. 

120.  velati  lino  atqui  fetiales  et  pater  patratus;  per  quos 
bella  vel  foedera  confirmabantur;  numquam  utebantur  vestibus  lineis. 
adeo  autem  a  Bomano  ritu  alienum  est7  ut,  cum  flaminica  esset  inventa 

io  tunicam  laneam  lino  hahuisse  consutam,  constitisset  6b  eam  causam  pia- 
culum  esse  commissum.  unde  dicemus  errore  factum;  ut  linea  vestis 
contra  morem  adhiberetur  ad  foedera;  quae  firma  futura  non  erant. 
scimus  enim  hoc  ubique  servare  Vergilium?  ut  rebus;  quibus  dene- 
gaturus  est  exituim  det  etiam  infirma  principia.    sic  in  Thracia  civi- 

15  tatem  condens  Aeneas  <III  16>;  quam  mox  fuerat  relicturus,  contra 
morem  lovi  de  tauro  sacrificavit.  sic  senatum  ad  privata  Latinus 
convocat  tecta  <(XI  234>;  quando  eius  non  erunt  firma  consilia.  sic 
paulo  post  <XII  247>  in  augurio  liberatus  cyenus  in  fluvium 
concidit;  quia  Turnum  Rutuli;  licet  rupto  foedere;  liberare  non  po- 

20  terunt.  Caper  tamen  et  Hyginus  hoc  loco  dicunt  lectionem  esse 
corruptam:  nam  Vergilium  ita  reliquisse  confirmant  cvelati  linio\ 
limu_s  autem  est  vestis;  qua  ab  umbilico  usque  ad  pedes  prope  te- 
guntur  pudenda  poparum.    haec  autem  vestis  habet  in  extremo  sui 


2  sane  .  .  .  copulantur]  cf.  Isid.  or.  XIII  12,  2  ||    22  limus  autem  .  .  .  obli- 
quum  dicimus]  exscr.  Isid.  or.  XIX  22,  26 


1  robor  ASBF  rubor  H  \\  3  aqua]  et  aqua  B  ||  econtra  B:  contra  AS 
haeccontra  H  et  F  ||  4  a  nostra  consortia  F  ||  eius  H  \\  aquam  BH  \\  ignem  B  || 
5  res  B  trebus  H  ||  consortio  F  \\  ad  alii  f.  i.  f.  s.  v.  ad  haec  foedera  facienda 
de  certis  fontibus  aqua  petebatur  T  ||  foedera  om.  F  ||  6  ceteris  F  \\  solent  F  || 
9  ad  v.  120  in  tantum  erat  a  romanorum  ritibus  alienum  lino  non  (del.  non) 
uti  fetialibus  ut  cum  flaminica  esset  inuenta  tunicam  laneam  habuisse  Jino 
consutam  ob  eam  causam  dicatur  piaculum  esse  commissum  .  alii  autem  ideo 
lineis  uolunt  (i.  e.  falii  volunt  ideo  Vergilium  lineis  usos  esse  dixisse  illos  qui 
fontem  ignemque  ferebantf),  quia  purior  est  uestis  linea  quam  lanea  quae  sine 
iniuria  animalium  conficitur.  unde  aegyptii  sacerdotes  lineis  utuntur.  quantum 
autem  uestis  linea  apta  sacris  sit  binc  docetur  quod  ea  luctuosis  uti  non  licet 
quae  squalori  tollendo  apta  putatur.  alii  fuelati  lino'  caput  operti  li//xeo  (lege 
opertum  linteo)  habentes  tradunt  T  \\  adeo  Commelinus:  ideo  F  \\  10  constituis- 
set  F,  corr.  Commelinus  ||  11  dicimus  ASF\\  13  servare  om.  F  \\  uergilium  F  \\ 
negaturus  BH  denagaturus  F  \\  14  est  om.  H  \\  exitus  H  ||  in  tracie  ciuitate 
considens  B  in  thrahia  ciuitate  consedens  H  \\  15  Aeneas  om.  F  \\  16  tauro  ,  .  . 
quando  om.  F  \\  17  erunt  H:  err  A  erit  S  (erat  s)  erant  BF  \\  18  auguria  F  || 
19  concidit  *et  quia  F  \\  poterant  B  potuerunt  F  \\  20  yginus  ASF  higinus  H  || 
21  nam]  et  F  \\  uergilium  F  \\  ita]  it  B  itali  H  \\  lino  B  (corr.  ead.  man.),  limo 
om.  F  ||  22  libus  H  ||  cfui  B  (corr,  ead.  man.)  quae  F  ||  peduntur  H  tegebantur 
F  ||   23  pudenda  poparum  om.  F  \\  pomparum  AS  ||  uestes  habent  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  120—121.  589 

purpuram  limam;  id  est  flexuosam,  unde  et  nomen  accepit:  nam 
climum'  obliquum  dicimus;  unde  et  Terentius  limis  oeulis  dicit;  id  est 
obliquis.  verbena  tempora  vincti  verbena  proprie  est  herba  sacra, 
ros  marinus,  ut  multi  volunt,  id  est  h^avmtig  f  sicutagonis,  sumpta  de 
loco  sacro  Capitolii;  qua  coronabantur  fetiales  et  pater  patratus;  5 
foedera  facturi  vel  bella  indicturi.  abusive  tamen  iam  verbenas 
vocamus  omnes  frondes  sacratas;  ut  est  laurus,  oliva  vel  myrtus: 
Terentius  ex  ara  hinc  verbenas  sume:  nam  myrtum  fuisse  Me- 
nancler  testatur,  de  quo  Terentius  transtulit.  quidam  sane  veris  proximi 
herbas  verbenas  dicunt.    alii  certa  ligamenta  verbenas  volunt  vocari.       10 

121.  legio  avsonidvm  pro  cAusonidaruin?;  quod  venit  ab  eo 
quocl  est  chic  Ausonida%  sicut  chic  auriga';  nam  cAusonis'  generis 
feminini  est;  unde  cAusonidum?  facit:  quod  ut  diceret;  metri  est  ne- 
cessitate  conpulsus.  pilataqve  plenis  hoc  est  pilis  armata.  quidam 
hoc  loco  ^pilata  agmina'  non  a  genere  hastarum  positum  adserunt:  nam  15 
paulo  post  <130>  dictum  inferunt  defigunt  tellure  hastas:  sed  *pi- 
lata'  densa,  spissa,  ut  implere  portas  potuerint  et  postea  se  in  loca 
apertiora  diffundere.  alii  *pilatum  agmen'  dicunt  quod  in  longitudine 
directum  est,  quale  solet  esse  cum  portis  procedit.  vel  certe  ^pilata?  fixa 
et  stabilia,  vel  a  pilo,  quod  figit,  vel  a  pila  structili,  quae  fixa  est  et  20 
manet:  nam  et  Graeci  res  densas  et  artas  TtiXcotd  dicunt.  Ennius  sa- 
turarum  n.  contemplor  inde  loci  liquidas  pilatasque  aetheris 
oras,  cum  firmas  et  stabiles  significaret  et  quasi  pilis  fultas.  Hostius 
belli  Histrici  primo  percutit  atque  hastam  pilans  prae  pondere 
frangit  ^pilans"  id  est  figens,  idem  sententia  praesto  pectore  pi-  25 
lata,   id  est  fixa,   stabilis.     Asellio  historiarum  triarium  quartum 

2  Terentius]  Eun.  III  5,  53.  cf.  Don.  ad  h.  v.  ||  8  Terentius]  Andr.  IV  3,  11. 
cf.  Don.  ad  h.  v.  ||  21  Ennius  sat.  II]  p.  155  Vahl.  ||  26.Asellio  hist.]  p.  184  Pet. 

1  fluxuosam  AS  plexuosum  F  ||  2  hpum  F  ||  oblicom  H  oblicum  F  \\  limis] 
luminis  F  ||  3  ueruena  ASHF  ||  propria  ABH  \\  4  aiBdNoic  F,  corr.  Baniel, 
lificLvcoToq  Liofi  ||  Licutagonis  Daniel,  ut  ex  Xi^avooztg  corruptum  del.  G.  Vossius 
etymol.  ling.  lat.  p.  547.  cf.  Steudener  Jcrit.  Streifz.  p.  56.  fortasse  plantae  nomen, 
velut  cunilaginis,  Jatet.  cf.  Plin.  nat.  hist.  XX  §  171  sqq.  ||  8  hara  AS  area  H  ora 
F  ||  sume  hinc  ueruenas  et  rlq.  atque  F  \\  ueruenas  AS  uerbena  B  ||  menender 
AS  (corr.  s)  minander  H  ||  9  veris  Commelinus:  uenis  F  ||  10  ueruenas  F  \\ 
ligamenta  Daniel:  legitamen  F  ||  uerbenam  F  ||  11  schol.  ad  lbgio  a.  om.  F  || 
12  auguriga  B  ||  14  pilatoqve  F  \\  quidam  .  .  .  transmittatur  hab.  T  ||  15  hastu- 
rum  F  ||  asserunt  T  ||  16  dictum  inferuntj  dicturus  est  T  ||  tellura  F  ||  sed  .  .  . 
spissa]  ergo  pilata  conferta  i.  e.  dense  spissa  T  ||  17  densas  F  ||  possent  T  \\ 
18  dicunt  om.  T  ||  19  vel  .  .  .  nam  et  om.  T  ||  20  structili  Daniel:  structi  F  jj 
21  Graeci]  propterea  add.  T  ||  et]  ex  F  ||  tiiIcqxu  ego:  maujia  F  niAoia  T  m- 
lcoia  Daniel  ||  Ennius  .  .  .  in  bella  dolones  om.  T  ||  22  inde  .  .  .  oras  contemplor 
Vahlenus  ||  23  et  ante  quasi  om.  F  ||  hostium  F  ||  25  pilato  F,  corr.  Daniel  || 
26  fixa  stabilis  scripsi:  fixabilis  F  fixa  Masvicius  ||  triarium  Woelfflinus  Phitot. 
XXXIII  p.  66:  triarum  F.  historiarum  tritarum  Daniel  historiarum  III.  Com- 
melinus  historiarum  quarto  signum  Vossius  de  hist.  lat.  I  8  historiarum  vin. 
triariorum  Masvicius    historiarum  tritarum  quarto  signum  Burmannus 


590  SERVII 

signum  accedebat,  sive  pilatim,  sive  passim  iter  facere  vole- 

bat    Scaurus  de  vita  sua  in  agrum  hostium  veni,  pilatim  exer- 

citum  duxi,  id  est  strictim  et  dense.   nam  ubi  proprie  de  genere  hastae 

loquitur,  ait  <TII  664>  pila  manu  saevosque  gerunt  in  bella  do- 

5  lones.    Varro   rerum   humanarum   duo   genera  agminum  dicit,   qua- 

dratum,  quod  inmixtis  etiam  iumentis  incedit,  ut  ubivis  pos- 

sit  considere;  pilatum  alterum,   quod  sine  iumentis  incedit, 

sed  inter  se  denmm  est,  quo  facilius  per  iniquiora  loca  trans- 

mittatur. 

10  123.    rvit  cum  impetu  venit:  quod  apud  Graecos  est  cQQiirjGev. 

variis  quia  alius  Troicus,  alius  Tyrrhenus:  aut  ipse  Tyrrhenus  va- 

rius,  quia  de  variis  gentibus  Tuscorum. 

124.    instevcti  ferro  bona  prooeconomia  et  rei  futurae  prae- 
paratio:  ruptis  enim  foederibus  in  bella  descendent:  quia  necesse  non 
15  erat  armari  omnes,  solis  ducibus  pugnantibus. 
127.    asilas  Etruscum  nomen. 

131.    WLGVS  inermvm   senum   scilicet   ac   matrum,   sicut  ipse 
memoravit:  et  quidam  volunt  ideo  hic  matrum  factam  mentionem,  ut 
etiam  Amata  inter  ceteras  ad  spectandum  venisse  videatur,  quo  possit, 
20  ducta  errore,  se  perimere. 

134.  nvng  albanvs  habetvr  Catonem  sequitur,  qui  AJbanum  mon- 
tem  ab  ATba  longa  putat  dictum. 

135.  tvng  neqve  nomen  erat  hoc  ideo  ait,  quia  in  Albano  res  di- 
vina  a  iure  triumphantibus  fieri  solebat,  scilicet  quod  Alba  patria  populi 

25  Bomani  habetur,  unde  omnis  origo  Bomana:  propter  quod  (I  7)>  Al- 
banique  patres:  et  luppiter  Latiaris  antiquissimus  est.  ergo  montis 
huiusce  ^glorid9,  quod  patria  populi  Bomani  esse  dicatur;   *honos*  vero 


2  Scaurus  d.  v.  s.]  p.  185  Pet.   [|   21  Catonem]  or.  I  14  lord.  et  Pet. 


2  aagrum  F  \\  pilatum  F,  corr.  Daniel  ||  erercitum  F  ||  3  strictum  F,  corr, 
Daniel  (|  5  uarro  etiam  T,  rerum  humanarum  omittens  ||  6  immixtis  T  [|  inmen- 
tis  F  ||  ut  .  .  .  incedit  om.  F  ||  8  quod  F  ||  tramittatur  F  ||  10  u,'pmac€n  AS 
opm€C€n  B  opmhccn  H  €(f)0PMeceN  F  ||  11  ad  v.  123  Variis  armis  quia  alius  tro- 
ianus  alius  tyrrhenus  erat  exercitus  .  aut  ipse  .  .  .  gentibus  erat  tuscorum  T  \\ 
qui  F  ||  tyrrenus  F  \\  14  enim]  autem  F  ||  in]  ad  F  \\  descendunt  H  discedent 
F  ||  16  asilias  F  ||  ad  stvdio  s.  v.  scilicet  uidendi  T  ||  17  inervvm  F  ||  18  ad 
v.  131  quidam  uolunt  .  .  .  perimere  T  ||  hic  om.  T  ||  mentionem  matrum  esse 
factam  T  ||  matrem  F  ||  19  inter  ceteras  ad  spectandum  egoi  inter  cetera  sed 
spectandum  F  inter  cetetras  spectandum  T  i.  c.  spectatum  Masvicius  ||  20  se 
om.  F  ||  21  Albanum  Masvicius:  albonem  F  \\  22  ab  Commelinus :  alii  F  \\  putant 
Daniel  ||  23  quia  .  .  .  et  iupiter  latiaris  antiquissimus  dictus  est  huius  montis 
gloria  T  \\  24  a  om.  T  ||  triumphantibus  iure  T  ||  25  habeatur  T  ||  unde  .  .  .  R,o- 
mana]  unde  profecto  omnis  origo  romana  per  ascanium  processerit  T  ||  quod 
et  albani  T  ||  27  ad  honos  a.  g.  m.  s.  v.  res  diuina  quae  a  roinanis  ibi  fieri 
consueuerat  T 


COMM.  IN  VERG,  AEN.  XII  123—139.  591 

res  divina,  qiiae  ibi  a  Eomanis  fieri  consueverat;  *nowien9  quis  ignorat 
a  longa  Alba  ftractaturi? 

136.    aspectabat  amat  usurpare  antiqidtatem :  nam  potuit  *specta- 
baf  dicere. 

139.  diva  DEAM  aut  hypallage  est  pro  cdea  divain':  nam  deos  5 
aeternos  dicirnus,  divos  vero  qui  ex  hominibus  fiunt.  aut  bene  dixit 
de  Iunone  divani,  respiciens  etymologiam:  nam  in  Horatio  legimus 
sub  divo  moreris  victima  nil  miserantis  Orci;  id  est  sub  aere, 
quem  constat  esse  Iunonem.  deus  autem  vel  dea  generale  nomen 
est  omnibus:  nam  quod  graece  deog,  latine  timor  vocatur?  inde  deus  10 
dictus  est,  quod  omnis  religio  sit  timoris.  Varro  ad  Ciceronem  tertio 
ita  respondeant  cur  dicant  deos,  cum  (de)  omnibus  antiqui 
dixerint  divos.  stagnis  qvae  flvminibvsqve  sonoeis  prae- 
SIDET  luturna  fons  est  in  Italia  saluberrimus  iuxta  Numicum  flu- 
vium;  cui  nomen  a  iuvando  est  inditum.  cum  enim  naturaliter  omnis  15 
aqua  noxia  sit  extraneorum  corporibus,  hic  omnibus  saluberrimus 
fons  est.  de  hoc  autem  fonte  Romam  ad  omnia  sacrificia  aqua  ad- 
ferri  consueverat.  bene  ergo  Vergilius  Turno  fingit  sororem,  quae  la- 
borantes  iuvare  consuevit.  huic  fonti  propter  aquarum  inopiam  sacri- 
ficari  solet:  cui  Lutatius  Gatulus  primus  templum  in  campo  Martis  20 
fecit;  nam  et  luturnas  ferias  celebrant  qui  artificium  aqua  exercent, 
quem  diem  festum  luturnalia  dicunt.  Varro  rerum  divinarum  quarto 
decimo  ait  luturna  inter  proprios  deos  nymphasque  ponitur. 
et  quia  *stagna9  dixerat,  ideo  *sonora  flumina9  addidit:  est  enim  stagno- 
rum  avTi&stov.  25 


7  in  Horatio]  carm.  II  3,  23  ||  10  nam  quod  graece  ...  sit  timoris]  cf.  Isid. 
or.  VII  1,  5  ||  11  Varro  ad  Cic.  III.]  p.  150  WilmannP.  ||  22  Varro  rer.  div.  XIV.] 
fragm.  15  ap.  Merkelium  praef.  ad  Ov.  Fast.  p.  CLXXXVIII 


1  rei  diuinae  F  ||  2  tractum  oeri  JDaniel,  tractum  oriri  Heinsius  tractum  ex  re 
Burmannus.  tractum  Masvicius.  a  porca  alba  tractum  Schoellius  ||  3  ad  aspecta- 
bat  s.  v.  amat  antiquitatem  usurpare  nam  spectabat  potuit  dicere  T  ||  5  diuinam 
H  ||  7  diua  F  ||  8  divo]  duo  H  dio  F  ||  nihil  HF  \\  oro  H  ||  9  vel  dea  om.  F  || 
10  nam  .  .  .  timoris]  nam  deus  graece  dicitur  <j>opoc  id  est  timor  unde  factum 
est  deus  quia  omnis  religio  timori  F  \\  dsog]  deus  est  AS  oeoc  JR  deos  H  II 
12  deus  F ,  corr.  JDaniel  ||  de  inserui.  omnis  Commelinus  omnes  Masvicius  || 
14  flumen  ASJR  ||  16  extraneorum]  aegrotorum  Masvicius.  cf.  Varro  d.  I.  I. 
V  71  ||  17  romani  JR,  ||  18  ad  v.  139  bene  iuturnam  uirgilius  iingit  turni  sororem 
quae  .  .  .  addidit  T.  quae  post  addidit  scripta  fuerunt  hodie  legi  non  possunt  || 
uergilius  F  \\  19  consueuerat  T  ||  propter  aquarum  inopiam  T:  per  aqua  mirum 
inopium  F  per  aquaminum  inopum  JDaniel.  fort.  per  aquarum  inopiam  i.  e. 
dum  a.  inopia  est.  ceterum  huic  fonti  per  Aquarum  Pontificem  sacrificari  solet 
coni.  Barthius  ad  Stat.  silv.  IV  5,  35  ||  20  solebant  T  ||  Martio  Barthius  I.  I.  || 
21  Iuturnias  Barthius  Iuturnae  Masvicius  ||  celebrabant  T  ||  aquae  Barthius  l.  I.  \\ 
exercebant  T  ||  22  quem  .  .  .  dicunt]  et  iuturnalia  ipsum  diem  festum  uocabant 
T  ||  XIIII.  T  quarta  decima  F  ||  25  dvzi&srov  scripsi:  dNnoeTON  F  siti^srov 
Daniel 


592  SERVII 

142.  nympha  decvs  flvviorvm  sic  supra  <VIII  71>  nym- 
phae?  Laurentes  nymphae,  genus  amnibus  unde  est.      animo 

GRATISSIMA    NQSTRO    HomerUS    £{l(X)    K8%UQL<5lieVS    &V{l(p. 

143.  cvnctis  praetvlerim  litotes  figura  per  contrarium;  plus 
5  enim   dicit   et  minus  signiiicat.     namque  alias  omnes  est  persecuta, 

huic  vero  libenter  indulsit:  et  dicit  se  hanc  omnibus  praetulisse, 
quasi  etiarn  alias  in  honore  habuerit.  ergo  ideo  hoc  dicit,  ut  tollat 
causam,  quam  potuit  luturna  habere  suspectam.  sane  tale  est  et  illud 
Sallustianum  mare  Ponticum  dulcius  quam  cetera,  cum  nullum 
10  dulce  sit.  sane  sciendum  non  inmerito  finxisse  Vergilium,  nymphae, 
id   est  parti   suae?   indulsisse  lunonem.  qvaecvmqve  latinae  quae 

sint  Latinae,  cum  quibus  luppiter  concubuerit,  incertum  est. 

144.  ingratvm  cvbile  aut  *ingratum\  de  quo  paelici  nulla  gra- 
tia;  hoc  enim  convenit  personae  dicentis:  aut  quod  grafciam  eam  castae 

15  non  praesentat  uxori  luppiter.  ergo  sibi  dicit  Hngratum%  non  illis 
quae  ascenderunt;  nam  luturna  dea  facta  est,  neque  propter  lovem 
dictum  est,  qui  inmortalitatis  praemium  persolvit.  ergo  bene  sibi  Hn- 
gratum9:  Iuppiter  enim  multas  vitiasse  narratur,  cum  nihil  umquam 
tale  de  lunone  legerimus.    animadvertendum  autem  versum  hunc  sine 

20  caesura  esse:  nam  hephthemimeres  quam  habere  creditur,  in  syna- 
lipham  cadit,  ut  ^magnanimi  Iovis  ingratum  ascendere  cubile\  Te- 
rentianus  <(1707)>  de  hoc  rarum  concedam;  fieri  non  pbsse 
negabo, 

145.  caeli  in  parte  in  parte  divinitatis:  nam  locum  numiuum 
25  pro  honore  posuit. 

147.  qva  visa  est  fortvna  pati  quatenus,  in  quantum  per- 
misit:  et  sic  ait  cqua  visa  est';  ut  supra  (XI  292)>  coeant  in  foe- 
dera  dextrae?  qua  datur.  sane  latenter  ostendit;  favorem  numi- 
num  sine  concessione  fatorum  non  posse  procedere.    et  quidam  putant 


3  Homerus]  II.  V  243  ||  9  Sallustianum]  hist.  III  45  D.,  51  Kr. 


1  sic]  ut  F  ||  3  gratissime  JR  gratissimo  H  \\  Homerus  .  .  .  &v{i(p']  home- 
rus  meo  donate  animo  F  \\  KxapieM€N€  AS  kxcIpicmcn  H  ||  4»ymu)  B  \\  4  scholia 
ad  v.  143  sq.  om.  H  \\  8  suspectum  F  ||  sane  talis  haec  figura  est  et  (ut  Com- 
melinus)  illud  F  \\  et  om.  AS  ||  10  sane  sciendum  autem  F  ||  uergilium  F  || 
13  paelici]  paulici  F  pellici  Commelinus  ||  14  gracia  AS  ||  eam  om.  F§  casta 
AS\\  15  repraesentat  AS  \\  Iuppiter]  om.  F.  nam  cum  Iuppiter  multas  vitiasse 
diceretur,  nihil  tamen  a  Iunone  de  Iuturna  detractum  est,  sed  potius  auctum 
est  add.  Stephanus  et  Fabricius  ||  ad  ingratvm  a.  c.  s.  v.  sibi  dicit  ingratum 
non  illis  quae  ascenderant  T  ||  18  multas]  multi  sunt  F  ||  19  autem  om.  AS  || 
20  cessura  AB  ||  eptime  meres  AS  eptimemeris  JRFs  ||  22  raro  H  ||  non]  nam 
J^  ||  24  locum  om.  F  ||  pro  honore  nominum  F  ||  26  qvoad  visa  est  F.  cf. 
Arus.  p.  505,  1  K.  ||  28  ostenditur  JRH  \\  29  concessione  BHi  confessione  ASM 
consensione  F  confensione  a  ||  fatorum  om.  JRH\\  s.  v.  147  quatenus  quo  usque 
in  quantum  quidam  enim  putant  quoad  uirgilium  reliquisse  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  142—158.  593 

Vergilium  *quoad  visa  est  Fortuna'  reliquisse,  ut  sit  *quoad  visa  esf 
usque  quo. 

148.  cedere  res  latio  feliciter  cuncta  procedere. 

149.  video  concvrrere  pro  cconcursurum  esse?:  licet,  quasi 
dea;  bene  praesenti  usa  sit  tenipore,  quae  etiani  futura  cernebat.       5 

151.  NON  pvgnam  aspicere  hanc  OCVLis  quoniam  numina, 
quotiens  morituros  viderint  eos  quibus  favent;  ab  his  seceduDt:  sic 
Statius  Apollinem  inducit  Amphiaraum  deserentem;  ubi  eum  vicinun] 
morti  esse  cognovit. 

152.  praesentivs   efficacius,   vehementius:  nam  decet  germa-  10 
nam  inlicita  etiam  pro  fratris  salute  temptare. 

153.  forsan  miseros  meliora  seqventvr  ne  forte  possit  fa- 
torum  ordo  mutari. 

154.  gvm  lagrimas  ogvlis  ivtvrna  profvdit  totum  iungendum  *cum 
lacrimas  oculis  luturna  profudit  terque  quaterque  manu  pectus  percussitf ,  15 
ne  videatur  diverso  tempore  et  lacrimare  et  pectus  percutere,  cum  utrum- 
que  simul  fiat.  terqve  qvaterqve  m.  p.  p.  h.  quia  solam  doloris 
audiverat  causam,  nihil,  quemadmodum  fratri  posset  mederi:  nam 
paulo  post  audiet  caut  tu  bella  cie  conceptumque  excute  foedus'. 
honestvm  aut  divinum,  aut  quod  lovi  placere  potuerit.  20 

156.  non  lacrimis  HOC  tempvs  ait  non  flendi;  sed  subveniendi 
tempus  est:  Statius  in  matrum  consolatione  accenso  flebitis  igne. 
*non  lacrimis^  autem  aut  deest  *agendum%  vel  quid  tale.  figuratum  est 
pro  Hacrimarum\ 

157.  et  fratrem  si  qvis  modvs  wm  ditit:  aut  eripe,  aut  bella  cie;  25 
sed  eripe  fratrem7  aut  bello  concitato,  aut  rupto  foedere. 

158.  conceptvmqve  excvte  FOEDVS  placitu in;  animo  prae- 
destinatum;  ut  fiat. 


22  Statius]  Theb.  XII  408 


1  uergilium  F  \\  visa]  usa  F  \\  quod  aduisa  est  F  \\  4  concursum  ASJRH 
concursu  M  concurum  F  ||  6  quoniam]  quia  F  \\  7  ab  his]  albis  F  ||  secedunt 
il||8  desertum  AS  deferentem  M  ||  9  cognovit]  (Slat.  Theb.  VII  789)  fdesiliit 
maerens  lacrimasque  avertit  Apolio'.  et  homerus  cum  lanx  hectoris  expendente 
ioue  inclinaretur  (II.  XXII  213)  ICtcs  ds  s  ^ol^og  'Anolloiv  add.  D  ||  10  prae- 
stantivs  F\  efficatius  AMMF\\  licet  BF\\  11-etiam]  enim  F  \\  ad  perge  s.  v. 
aut  perseuera  temptare  aut  reuera  perge  temptare  T  ||  14  ad  v.  154  totum  iun- 
gendum  ccum  lacrimas  o.  i.  p.  t.  q.  qq.  m.  pph.'  ne  uideatur  diuerso  tempore 
et  lacrimasse  et  pectus  percussisse  cum  utrumque  simul  fecerit  T  \\  lacrimts  F  || 
intvrna  praefvndit  F  \\  15  intuma  prefundit  F  ||  16  cum  utramque  simul  flat  et 
hoc  ideo  quia  e.  q.  s.  F  ||  18  audierat  ASR  ||  quemadmodum  om.  F  \  19  coeptum- 
que  AS  conceptum  F\  excutere  F  ||  20  ad  honestvm  in  marg.  quidam  hone- 
stum  accipiunt  aut  diuinum  aut  quod  ioui  placere  potuerat  T  ||  21  non]  nam  M  || 
22  matrum]  Menaetis  coni.  Burmannus  ||  accensos  flebitis  ignes  M  ||  25  eripi  F  |) 
26  autem  bella  F  ||  foerere  F  ||  27  praedistinato  F 


594  SERVII 

159.  avctor  ego  avdendi  nomina  in  ctor?  exeuntia  feminina 
ex  se  faciunt;  quae  ctrix'  terminantur,  si  tamen  a  verbo  veniant,  ut 
ab  eo  quod  est  clego'  et  clector'  et  'leetrix'  facit,  'doceo'  cdoctor' 
et  cdoctrix5.     si  autem  a  verbo  non  venerint,  communia  sunt:  nam 

5  similiter  et  masculina  et  feminina  in  ctor?  exeunt,  ut  ^hic'  et  chaec 
senator',  chic?  et  chaec  balneator^:  licet  Petronius  usurpaverit  bal- 
neatricem  dieens.  tale  est  et  chic5  et  "haec  auctor',  sed  tunc  cum 
ab  auctoritate  descendit;  ut  hoc  loco:  cum  autem  venit  ab  eo  quod 
est  caugeo'?  et  cauctor?  et  cauctrix'  facit;  ut  si  dicas  cauctor  divi- 
10  tiarum5  vel  cauetrix  patrimonif . 

160.  reliqvit  inceetam  quia;  licet  dederit  ei  consilium;  di- 
cendo  cforsan?  eam  reliquit  incertam. 

161.  interea  reges  longum  hyperbaton;  id  est  pendens  sensas 
qui  postea  redditur:   nam  ordo  est  cinterea  reges  procedunt  castris'; 

15  cetera  enim  per  parenthesin  dicta  sunt:  nec  est  eclipsis;  \id  est  con- 
ceptio~\7  cum  sermo  in  omnibus  congruat.  ingenti  mole  pompa; 
ambitu:  nam  modo  hoc  significat. 

162.  gircvm  absolute  *ex  omni  parte%  ut  si  dicas  Hempora  radiis 
cingitur\ 

20  164.    SOLIS  avi  specimen   ut   etiam   in  septimo  <47>  diximus; 

Latinus  secundum  Hesiodum  in  atiTtidoitoua  Ulixis  et  Circae  filius 
fuit;  quam  multi  etiam  Maricam  dicunt:  secundum  quem  nunc  dicit 
cSolis  avi  specimen';  nam  Circe  Solis  est  filia.  sane  sciendum  Ver- 
gilium  in  varietate  historiae  sua  etiam  dicta  variare.    sed  de  Ulixe; 

$5  ut  etiam  supra  <VII  47>  diximus;  temporum  nos  ratio  credere  non 
sinit.  bigis  it  tvrnvs  quotiens  utimur  nominibus  tantum  plu- 
ralis  numeri  et  unum  volumus  significare;  ita  dicimus  cunas  bigas; 
unas  quadrigas,  unas  scalas":  Sallustius  hi  postquam  in  una 
moenia  convenere. 

30  165.    bina  pro  duobus. 


1  nomina  e.  q.  s.]  cf.  Probi  cath.  p.  12,  27  sqq.  K.  ||  6  Petronius]  fragm.  2 
p.  206  Buech.  ||  13  longum  hyperbaton  e.  q.  s.l  cf.  Macrob.  Sat.  VI  6,  10  II 
28  Sallustius]  Cat.  6,  2  '  " 


2  trix]  mox  T  ||  ueniunt  H  ||  4  et  hab.  M  ||  sint  F  \\  nam  om.  F  \\  6  seiiator 
ut  hic  F  I  petroni  F  ||  7  et  (ante  hic)  F:  ut  RHM,  om.  A  ||  cum]  quando  F  \\ 
9  a,ugor  et  augtrix  F  \\  augtor  F  \\  10  augtrix  HF  \\  11  dicendo  tamen  forsan  M  \\ 
15  id  est  conceptio  seclusi.  qui  haee  addidit  eclipsin  et  cvllr^iv  figuras  confudisse 
videtur  \\  16  cum]  con  F  \\  18  ad  circvm  s.  v.  in  circuitu  T  \\  21  esiodum  AH 
eusiodnm  M  ||  haspido  peia  AS  aspidopya  BH  aspidotiria  M  aspidopyia  F. 
immo  in  theogonia  (v.  1011  sqq.)  ||  circes  B  \\  22  nunc]  non  F  ||  23  uergilium  F  \\ 
24  sua  B:  suae  reliqui  ||  25  credere  uos  (sic)  temporum  non  sinit  ratio  F  ||  ad 
solis  a.  s.  s.  v.  quidam  auum  pro  genere  maiorum  accipiunt  quia  picum  auum 
latini  circe  solis  filia  adamauit  T  ||  28  hi]  hic  H  ||  29  conuenire  AS 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  159—170.  595 

166.  eomanae  stiepis  oeigo  hoc  ad  laudeni  Augusti  respicii 

167.  sidereo  flagrans  glipeo  Latino  tantum  imaginem  Solis  de- 
dit,  Aenean  autem  cum  sidereo  clipeo  ipsi  quodammodo  conparat  Soli. 

1 68.  magnae  spes  alteea  eomae  ideo,  quia  Aeneas  una.   niale 
autem   quidam   cmagna'   legimt.     sane  Ascanii  habitum  omisit,   quia  5 
puer  est.  ' 

169.  pveaqve  m  veste  saceedos  inpolluta  et  pura  dicitur 
vestis,  qua  festis  diebus  uti  eonsueverant  sacra  celebraturi:  ut  neque 
funesta  sit,  neque  fulgurata,  neque  maculam  habeat  ex  homine  mortuo. 
est  autem  linea  et  purpurea.  purpura  maris  vicem  ad  piandum  prae-  10 
bet,  linum  vero  fluminis,  quia,  cum  vere  primo  in  oricnte  fl^imen  in- 
undasset,  sponte  sua  linum  natum  Plinius  Secundus  dicit.  ideo  magi- 
stratus  et  sacrificaturi  togam  praetextam  habent  et  manus  ablutas 
detergere  lineis  mantelibus  curant  quod  ipse  de  Aristaeo  ait  Oceano 
libemus  et  manibus  liquidos  dant  ordine  fontes  germanae  15 
tonsisque  ferunt  mantelia  villis,  ecce  mentionem  de  lino:  rursum 
de  purpura  <1II  405)>  purpureo  velare  comas  adopertus  amictu, 
item  <120>  velati  lino.  ergo  *pura'  lintea  vel  purpurea  bene  potest 
intellegi. 

170.  saetigeei  fetvm  svis  more  Roniano,  ut  <VIII  641>  et  20 
caesa  iungebant  foedera  porca:  nam  Homerus  aliud  genus 
sacrificii  commemoravit.  non  nulli  autem  porcum}  non  porcam  in 
foederibus  adserunt  solere  mactari,  sed  poetam  periphrasi  usum  propter 
nominis  humilitatem\  Hntonsam*  vero  *bidentem'  dixisse,  quam  pontifices 
altilaneam  vocant.    sane  non    praeter  rationem   est    quod  ait  cfetum  25 

7  et  pura  e.  q.  s.]  cf.  Fest.  Paul.  s.  v.  pura  vestimenta  ||  12  Plinius  Secun- 
dus]  cf.  nat.  hist.  XIX  §  7  sqq.  ||  14  Oceano]  georg.  IV  381  ||  15  manibus]  georg. 
IV  376 


2  ad  v.  167  bona  distinctio.  latino  tantuni  .  .  .  soli  T  ||  3  ipse  F,  correxi, 
om.  T  ||  quodadmodo  F  ||  4  ad  spes  a.  r.  s.  v.  quia  una  erat  aeneas  T  ||  5  habi- 
tum]  batum  F  habitum  vel  ornatum  Commelinus.  pro  batum  vel  habitum  vel 
ornatum  proposuisse  videtur  Salmasius,  cf.  praef.  p.  XCIV  adnot.  ||  7  dicitur 
MF:  dicit  usu  ASH  dicit  usum  B  ||  8  quia  F  ||  ad  v.  169  haec  uestis  talis 
debet  esse  ut  neque  .  .  .  intellegi  T  \\  9  fulgorata  F  fulgurita  T  ||  ex  T:  gk  F 
ab  Masvicius  \\  10  purpura  .  .  .  praebet]  purpurea  ad  expiandum  maris  uicem 
praebet  T  ||  purpura  JDaniel:  purpurea  F  \\  11  uero  F  ||  primo  T.-.primum  F  || 
12  natum  T:  nationis  F  natum  esse  Commelinus  \\  13  togam  .  .  .  manus]  cu  ia 
caput  ptectum  habent  ////  manus  T  ||  cogam  F,  corr.  Daniel  ||  ablatus  F  \\  14 
ipse]  idem  uirgilius  T  ||  Oceano  . .  .  villis]  oceano  libemus  et  cetera  usque  ferunt 
mantelia  uiilis  T  ||  15  manibus  ex  manebimus  F  ||  16  rursum]  item  T  ||  17  de 
ante  purpura  om.  F  ||  18  item  velati  lino  om.  T  ||  lino]  no  F  ||  lintea]  uel  lin- 
tea  jf||  bene  om.  T  \\  20  saetigera  H  ||  21  porca  .  non  nulli  .  .  .  uocant  .  nam 
homerus  .  .  .  commemoravit.  sane  non  e.  q.  s.  F  \\  genus  om.  M  ||  22  sacrifi- 
cium  F  ||  memoravit]  dicens  (II.  III  245)  %t\qv%£<s  d'  dva  aazv  .  .  .  ^ds  %QV6sia 
KvitsXlct  add.  T)  ||  ad  v.  170  quidam  porcum  non  porcam  .  .  .  intonsam  autem 
bidentem  pontifices  antilaneam  uocabant  T  ||  23  sed]  malim  et  ||  25  non]  nam  B  || 
est  om.  AS  \\  fetum]  om.  E,  fetus  H 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  39 


596  SERVII 

suis';  item  cintonsaroque  bidentein',  id  est  brevem  adhuc:  nam  in 
rebus;  quas  volebant  finiri  celerius;  senilibus  et  iam  decrescentibus 
animalibus  sacrificabant;  in  rebus  vero;  quas  augeri  et  confirmari 
volebant;  de  minoribus  et  adhuc  crescentibus  inmolabant.  sane  ovem 
5  Graeco  more  foederi  adhibuit. 

171.  adtvlit  admovitqve  pecvs  primo  adtulit,  inde  admovit  pecus, 
id  est  hostias. 

172;  illi  ad  svrgentem  non  utique  nunc  solem  surgentem  dixit: 
iamdudum  enim  dies  erat:  sed  disciplinam  caerimoniarum  secutus  est, 
10  ut  orientem  spectare  diceret  eum  qui  esset  precaturus. 

173.  dant  frvges  manibvs  salsas  far  et  sal:  quibus  rebus 
et  cultri  aspergebantur  et  victimae.  erant  autem  istae  probationes; 
utrum  aptum  esset  animal  sacrificio.  obliquum  etiam  cultrum  a 
fronte   usque    ad   caudam   ante   inmolationem   ducere    consueverant: 

15  nam  hoc  est  quod  dicit  cet  tempora  ferro  summa  notant  pecudum5. 

174.  paterisqve  altaria  libant  Probus  *altaria'  id  est  Hn  altaria' 
dicit,  et  *pateris9  pro  *e%  pateris\  aut  vinum  ^altaria?  intellegamus :  ea 
enim  quae  in  altaria  funduntur  *altaria'  dici  voluit.  alii  *altaria? 
species  ararum  tradunt. 

20  175.      TVM  PIVS  AENEAS  STRIGTO   SIO  ENSE  PRECATVR  Jlic  pHor  prCCatur, 

quia  hic  mavult  fieri  foedus.   *stricto9  autem  *ense'  iuxta  quendam  iuris 

iurandi  morem  ait. 

176.    ESTO  NVNC  SOL  testis  bene  eum  primum  invocat  deum; 

quem   orientem  intuens   vidit:   nam   ait  <(172^>  illi  ad^surgentem 
25  conversi  lumina  solem.    cesto?  autem  inulti  volunt  tertiam  esse 

personam;  id  est  csit  mihi  Sol  testis';  quia  sequitur  cet  haec  Terra?; 

ut  elocutionem  per  nominativum  factam  intellegamus.    sed  hoc  non 

procedit,  quia  sequentia  vocativum  habent,  ut  *et  tu  Saturnia  luno5 

item  ctuque  inclite  Mavors':  unde  per  vocativum  eum  omnia  dixisse 
30  accipiamus;  in  hoc   vero  tantum  ad  nominativum  fecisse  transitum 


2  celerius  om.  AS  ||  senibus  F  ||  4  crescentibus]  animalibus  add.  ASBM  || 
inmolabant]  sacrificabant  ASB,  ||  5  foedere  adhibunt  F,  corr.  Daniel  ||  6  ad 
attvlit  s.  v.  ordo  .  primo  enim  attulit  postea  admouit  T  ||  admonvitqve  F  || 
admonuit  F  ||  7  hostias  ego:  hostis  F  hostiam  Daniel  ||  8  s.  v.  172  contra.  et 
disciplinam  cerimoniarum  hoc  loco  exequitur  ut  orientem  spectaret  solem  qui 
precaturus  erat.  nam  iandudum  dies  erat  T  \\  11  far  et  sal]  sal  et  far  B  fru- 
ges  salsas  et  ferro  F  \\  13  oblique  AS  oblicum  F  ||  15  timpora  B.  tergora 
Servium  apud  Vergilium  legisse  suspicatur  Dorvillius  \\  pecodum  ASH\\  16  ad 
altaria  l.  s.  v.  ea  quae  in  altaria  funduntur  ut  uinum  altaria  appellantur. 
quidam  speciem  ararum  intellegunt  T  \\  17  aut  BibbecJcius  prol.  p.  145  adnot.: 
ut  F  ||  19  noluit  F,  voluit  Daniel.  an  volunt  ?  ||  alia  F  \\  20  ad  tvm  p.  a.  s.  v. 
hic  prior  .  .  .  fieri  foedus,  ad  stricto  s.  e.  p.  s.  v.  iuxta  .  .  .  morem  T  \\  23  pri- 
nio  B  ||  24  assurgentem  B  insurgentem  F  \\  25  limina  F  \\  26  id  est  om.  F  || 
27  fictam  B  ||  28  tu  om.  AB  ||  29  item  tuque]  itemque  F  ||  eum]  om.  AS, 
enim  M  cum  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  171—180.  597 

cet  haec  mihi  Terra  precanti':  licet  etiam  hic  possit  esse  vocativus; 
nam  dei^tixcjg  est  dictum  chaec  Terra  esto  mihi  testis',  ac  si  diceret 
co  Italica  terra,  testis  mihi  esto\  sane  ktxta  Homericum  foedus  hic 
inducit  fieri:  nam  ut  ibi  Priamus,  ita  hic  Latinus;  ut  hic  Aeneas,  ita 
ibi  Agamemnon.  et  priores  precantur  qui  servaturi  sunt  foedus,  quod  5 
ruperunt  qui  posteriores  iuraturi  erant,  ibi  per  Pandarum  Troiani,  hic 
per  Tolumnium  Latini.  et  hoc  per  speciem  augurii,  quae  precatio  maxima 
appellatur,  dicit.  precatio  autem  maxima  est,  cum  plures  deos,  quam 
in  ceteris  partibus  auguriorum,  precantur,  eventusque  rei  bonae  poscitur, 
ut  in  melius  iuvent,  quod  his  versibus  ostenditur  *esto  nunc  Sol  testis  10 
et  haec  mihi  Terra  precanti\  ceterum,  quod  in  precatione  dici  solet,  ut 
melius  iuvent,  melius  fortunent,  subiecit  his  versibus  <187>  si  nostrum 
adnuerit  nobis  victoria  Martem.  , 

177.  QVAM  propter  *ter'  habet  accentum,  quia  est  postposita 
praepositio:  id  est  propter  quam  tantos.  15 

179.  iam  melior  iam  diva  precor  ac  si  diceret,  non  Saturnia, 
id  est  iam  minime  nocens,  sed  Troianis  propitia:  aut  *melior*  non 
optantis,  sed  adfirmantis  accipiamus:  potuit  enim  intellegere  minus  se 
inpugnari  a  Iunone  qui  vicerat  bis. 

180.  torqves  sustines;  regis.        torqves  hoc  loco  *regis,  frenas' ;  20 
alibi  fprotenus  ut  (VII  666)>  tegimen  torquens  inmani  leonis; 
alibi  sustines,  %tt  <TV  48 2)>  axem  umero  torquet.       inclyte  mavors 
bene  induxit  Martem  poeta,  quem  scit  Eomanae  stirpis  auctorem. 


14   fter'   habet  accentum  .  .  .  praepositio]   cf.  Sciioell  de  acc.  1.  1.  p.  185 


1  posset  et  AS  posset  esse  M  ||  2  dicticus  F  dicticos  reliqui  ||  est]  esse 
AS  est  nam  F  \\  mi  sol  testis  F  ||  3  italia  ASM  (italica  m)  ||  esto]  et  huic  est 
homeri  simile  iuramentum  (II.  III  276)  Zsv  naxsQ  .  . .  opvlccGasxs  d3  0Q%ia  itwxcc 
add.  D  ||  ad  v.  176  hoc  iuxta  homericum  foedus  dicit  .  nam  ut  ibi  priamns 
.  .  .  sin  nostrum  a.  nobis  et  reliqua  T  ||  hic]  ut  hic  F.  fort.  hoc  (|  4  ita  (ante  ibi) 
om.  F  ||  5  quod  .  .  .  Latini]  posteriores  qui  rupturi  .  et  quod  ibi  per  pandarum 
fecere  troiani  hoc  per  tolumnium  latini  actnri  sunt  T  ||  quod]  quae  F  ||  8  no- 
minatur  T  ||  dicit  om.  T  ||  maxima  autem  precatio  est  T  ||  maximio  F  \\  deos  F: 
di  T  ||  9  precantur  T:  precatur  F  ||  bonae  rei  T  ||  10  iubet  F  ||  quod  hic  osten- 
ditur  his  uersibus  T  \\  11  ceterum  .  .  .  Martem  post  tantos  hab.  F  \\  dici  solet] 
dicitur  T  \\  12  iuuet  F  \\  14  ter  e.  q.  s.]  propter  habet  accentum  cum  praeponi- 
tur,  ut  si  dicas  propter  quam.  at  nunc  penultima  habet  accentum,  quia  ejt 
postposita  praepositio,  ut  graece  tcsqi  fiaoilsLccg,  cum  contra  dicatur  fiaailsfaq 
nsQL,  quia  est  postposita  praepositio  Fabricius  ||  15  quem  F  \\  16  non  Saturnia 
.  .  .  sustines  regis  om.  H  \\  non]  iam  non  AS  ||  17  iam  om.  AS  ||  docens  F  || 
sed]  et  B  F  \\  propicia  AS  \\  ad  iam  m.  s.  v.  quidam  non  optantis  sed  affirman- 
tis  accipiunt  T  ||  aut  meliorum  optantis  F  ||  18  intellegelegere  F  ||  19  a  om.  F  \\ 
20  Servianum  scholium  om.  F  \\  legis  F,  ,corr.  Daniel  ||  frenas  alibi  scripsi.  cf. 
ad  Aen^I  108:  frenalis  alibi  F  freno  sic  alibi  Danicl  ||  21  alibi  .  .  .  leonis  haud 
scio  an  secludenda  sit,  ut  alibi  pro  ctenes5  ut  ctegimen  .  .  .  leonis  in  marg. 
adscripta  fuisse  putentur.  ipse  pedes  pro  protenus  .ut  edidit  Daniel  ||  regimen 
F  ||  22  ad  inclite  m.  s.  v.  bene  inuocat  martem  quia  scit  eum  romanae  stirpis 
auctorem  T  \\  23  scit]  yit  F  ||  styrpis  F 

39* 


598  SERVII 

181.    fontesqve  flvviosqve  voco  congruenter,  cum  a  Tiberino  flu- 
mine  sit  admonitus,  quae  agere  deberet.         qvaeqve  aetheris  alti 
eeligio  post  specialia  intulit  generalitatem.    sane  religio  dicta,  quod 
ea  homines  religantur  ad  cnltum  divinum. 
5  182.    ponto  id  est  in  ponto.     et  quidam  hoc  loco  a  filio   Veneris 

iure  iurando  velut  matris  volunt  inditam  mentionem. 

183.    cesserit  avsonio  si  FORS  victoria  tvrno  si  forte:   et 

bene    dubitat   de   hoc.    contra   curn    aS   suurn   venerit  nomen,    dicet 

<(188>   ut  potius  reor  et  potius  di  numine  firment.    sane  ra- 

10  tione  non  caret  quod  primo  de  victoria  Turni  loquitur;  post  descendit 

ad  suam:  scit  enim  in  auguriis  prima  posterioribus  cedere. 

185.  rebelles  honio  crebellis?  dicitur,  res  ipsa  crebellio';  non 
crebellatio?:  sic  Suetonius. 

187.    adnverit   nobis   victoria  martem    hypallage    pro    csin 
15  nosterMars  adnuerit  nobis  victoriam' :  nam  Martem  Victoria  comitatur. 

191.  invictae  quasi  invictae.  et  bene  sibi  conciliat  populum: 
nam  sine  dubio  una  cum  rege  vincetur. 

192.  SACRA  deosqve  dabo  captat  gratiam  populi.  magna  enim 
fuit   apud  maiores    sacrorum   eura,   sicut  diximus  supra  ^III  104)>: 

20  unde  nunc  Aeneas  id  agit  ne  pereant.  et  re  vera  eonstat;  sacra 
Phrygia;  nunc  Latinis  tradita,  coluisse  Romanos.  latinvs  ha- 
beto  aut  antiquus  vocativus  est:  aut  chabeto'  tertia  persona  sit. 
sane  sciendum  quia  crebra  soceri  commemoratione  sibi  favorem 
Latini  conciliat;  item  dicendo  emihi  moenia  Teucri  constituent'  po- 

25  pularem  gratiam  captat;  quia^  supra  dixerat  Drances  <^XI  131>  saxa- 
que  subvectare  umeris  Troiana  iuvabit. 

197.  terram  mare  sidera  ivro  et  ornatior  elocutio  et  crebra 
apud  maiores;  quam  si  velis  addere  praepositionem;  ut  dicas  ciuro 
per   maria?   per   terras'.     ceadem'    autem  bene  dixit:   nam  pro  mari 

30  ille  fontes  et  fluvios  posuit;  pro  sideribus  solem. 

3  sane  religio  .  .  .  divinum]  cf.  Isid.  or.  VIII  2,  2  et  diff.  verb.  486  ||  13 
Suetonius]  p.  148,  4  Reiffersch. 

1  s.  v.  181  congrue  quia  a  tiberino  fiumine  est  admonitus  quid  agere  de- 
beret  T  ||  3  religio]  et  add.  AS,  est  add.  EHM\\  specialia  MF:  specialiter 
AS  specialitatem  B  specialia  est  H  \\  s.  v.  182  religio  dicitur  quod  ea  homi- 
nes  regantur  siue  religentur  ad  cultum  diuinum  T  ||  4  religantur  Masvicius: 
rigantur  F  regantur  Baniel  ||  7  forte]  foret  M  ||  8  contra  om.  F\  dicit  AS  \\ 
10  Turni  om.  AS  ||  11  cedere]  contingere  AS\\  ad  convenit  v.  184  oportet  sive 
placet,  ad  cedet  v.  185  aut  locum  dabit  aut  discedet  T  ||  13  sitonius  H  sico- 
minus  F  ||  14  annverit  BM  advenerit  H  advenerint  F  ||  nobis  om.  AHM  || 
victoriam  .ffH  sin  noster  F:  si  noster  ASM  sin  B  sinerent  H  \\  15  annuerit  M 
aduenerit  H  ||  uictoriam  H  ||  16  et  bene  .  .  .  populum  om.  F  ||  18  magna  enim] 
et  magna  F  quia  magna  Daniel  ||  20  sacra  Phrygia]  sacrificia  M  ||  21  nunc]  necF 
tunc  JDaniel  ||  22.fit  B  est  exemplaria  pleraque  \\  27  tornatior  H\\  28  ut  . . .  ter- 
ras  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  181-206.  599 

198.  latonaeqve  genvs  dvplex  ac  si  diceret;  utruinque 
sexum  prolis  Latonae  vel  subolis.  et  bene  in  foederibus  duplicia 
invocat  numina;  quia  in  unum  duo  coituri  sunt  populi.  ianvm 
quoque  rite  invocat,  quia  ipse  faciendis  foederibus  praeest:  namque 
postquam  Eomulus  et  Titus  Tatius  in  foedera  convenerunt;  Iano  5 
simulacrum  duplicis  frontis  effectum  est;  quasi  ad  imaginem  duo- 
rum  populorum.  legimus  tamen  Ianum  etiam  quadrifrontem  fuisse:  * 
unde  Martialis  ait  <VIII  2;  5>  et  lingua  pariter  locutus  omni: 
nam  comnis?  de  duobus  non  dicimus. 

199.  vim  duritiem,  inexorabilitatem.         sackaria  ditis  sacra-  10 
rium   proprie    est   locus   in   templo;  in  quo  sacra  reponuntur,   sicut 
donarium  est;   ubi  ponuntur  oblata;  sicut  lectisternia  dicuntur,  ubi 
homines  in  templo  sedere  consueverunt. 

200.  qvi  foedeea  fvlmine  sancit  confirinat;  sancta  esse  facit, 
quia   cum  fiunt  foedera;  si  coruscatio  fuerit;  confirmantur:  vel  certe;  15 
quia  apud  maiores  arae  non  incendebantur;  sed  ignem  divinum  pre- 
cibus  eliciebant,  qui  incendebat  altaria.    csaneire'  autem  proprie  est 
sanctum  aliquid;   id  est  consecratum;  facere  fuso  sanguine  hostiae: 

et  dictum  csanctum';  quasi  sanguine  consecratum. 

204.  si  tellvrem  effvndat  in  vndas  hypallage  pro  csi  un-  20 
das  effundat  in  terras'. 

205.  dilvvio  miscens  id  est  aquae  superfusione  universa  per- 
turbans. 

206.  vt  SCEPTRVM  hoc  Homeri  locus;  verbum  ad  verbum. 
dextra  sceptrvm  nam  forte  gerebat  per  parenthesin  dictum  est.  25 
ut  autem  sceptrum  adhibeatur  ad  foeclera;  haec  ratio  est;  quia  ma- 
iores    semper    simulacrum   lovis    adhibebant:    quod    cum   taediosum 
esset;  praecipue  quando  fiebant  foedera  cum  longe  positis  gentibus; 
inventum   est,  ut  sceptrum  tenentes  quasi  imaginem  simulacri  red- 
derent  lovis;    sceptrum  enim  ipsius  est  proprium.    unde  nunc  tenet  30 
sceptrum  Latinus;  non  quasi  rex;  secl  quasi  pater  patratus. 

10  sacrarium  ...  consueverunt]   exscr.  Isid.  or.  XV  5,  1  ||    17  sancire  .  .  . 
consecratum]  cf.  Isid.  or.  XV  4,  2        * 


2  prolu  F,  corr.  Baniel  ||  sobolis  ASJR  ||  3  indicat  AS  ||  ianvmqve  bifkontem 
rite  invocat  vulgo,  nisi  quod  i.  b.  rite  hunc  quoque  invocat  Masvicius  \\  6  quasi 
.  .  .  populorum  om.  F  \\  7  tamen]  tunc  AS\\  etiam  genum  F  \\  fuisse  om.  B  || 
8  unde  etiam  martialis  B  \\  pariter]  qualiter  H,  om.  F  ||  omnis]  om  A  omnes 
HH.  ||  9  non  om.  F  ||  10  duritiam  BH  \\  12  ubi  collocantur  F  ])  lectisternia] 
lectisternia  uel  stemedia  B  lectistemedia  H  ||  13  consueuerant  A  S  consuerunt 
F  ||  15  fiunt]  finiuntur  BH  fiant  F  \\  vel  certe  .  .  .  incendebantur  om.  H  \\  16 
precibus]  faucibus  F  \\  17  incendebant  F  \\  20  si]  ut  BH\\  mundas  H\\  24  ver- 
bum]  (U.  I  234)  vccl  fia  tode  G^ryitxqov  .  .  .  o  ds  tol  fieyag  saaszai  ogv.oq  add.  D  || 
25  est]  om.  AS  \\  26  sceptra  adhibeantur  F  ||  27  simulacra  F  ||  29  imaginem 
sacri  AS  \\  30  proprium]  imperium  F 


600  SERVII 

208.  imo  de  stirpe  ideo  genere  rnasculino  usus  est;  quia  de 
arboribus  loquitur:  nam  de  honiinibus  genere  feminino  dicinius;  ut 
<(VII  293>  heu  stirpem  invisam;  dixit  tamen,  sed  usurpative, 
Horatius    etiam   de    arboribus;    ut   stirpesque    raptas    et    pecus 

5  et  domos. 

209.  matre  caret  vel  terra;   ut  <III  96>  antiquam  exqui- 
*  rite    matrem:    vel    arbore,    ut    parva    sub    ingenti    matris    se 

subicit  umbra. 

210.  aere  DECORO  id  est  orichalco. 

10  211.    dedit  gestake  ut  <V  248>  dat  ferre. 

212.  TALIBVS    INTER    SE    FIRMABANT    FOEDERA    DICTIS    Latinus 

et  Aeneas.  Turnum  autem  non  inducit  iurantem;  quia  dux  est;  qui 
praesente  rege  non  habet  potestatem.  et  imitatus  est  Homerum,  qui 
post  ius  iurandum  Menelai  Alexandrum  quasi  fervidum  et  ad- 
15  ulescentem  inducit  exclusum  et  Priamum  adhibitum  ad  foederis  con- 
firmationem. 

213.  rite  sacratas  rite  exploratas  sollemnitate,  quam  dixi- 
mus  supra  <(173>. 

216.    videri  et  misceri  infiniti  sunt  pro  indicativis. 
20  218.    propivs  diligentius;  ut  <T  526>  et  propius  res  aspice 

nostras.         non  viribvs  aeqvis  eos  congressuros  subaudis. 
219.    incessv  tacito  pro  cipse  tacitus':  hypallage  est. 
225.    cvi   genvs   A  proavis   ingens   cuius    auctoritatem   com- 
mendabat   et   origo  maiorum  et  paterna  virtus  et  propria  fortitudo. 
25  229.    pro  cvnctis  talibvs  qualis  etiam  Turnus  est:  et  adtendit 

sensuni   superiorem;   ubi   ait   Turnus   dblique  <16>   et   solus   ferro 
crimen  commune  refellam. 

230.  an  viribvs  aeqvi  non  svmvs  bene  addidit  cviribus?:  nam 
legimus   in   Sallustio   memorare   possum;    quibus   in   locis   po- 

30  pulus  Romanus  ingentes  hostium  copias  parva  manu  fude- 
rit;  Vergilius  <T  754>  exigui  numero;  sed  bello  vivida  virtus. 

231.  en  omnes  ne  occurreret:  sed  est  in  castris  alter  exercitus. 

232.  fatalisqve  manvs  Troianorum;   qui  fataliter  ad  Italiam 


4  Horatius]   carm.  III  29,  37   ||   7   parva]   georg.  II  19   ||    29   in   Sallustio] 
Cat.  7,  7 


7  paruas  ab  F  ||  8  umbra]  sic  enim  melius  carmini  respondet  homerico 
(11.  I  235)  xo[i?]v  iv  oq86ol  leloiTtsv  add.  D  ||  14  ius  om.  AS  ||-17  exploratas  F: 
explorata  AS  expurgatas  BHM  ||  qua  B  ||  18  supra  om.  F  ||  19  infinitiui  B 
infinitus  F  \\  sunt  om.  F  ||  22  hypallage  est  om.  F\  23  cui  F  \\  25  est  om.  BHM 
||  27  refelliam  B  refellat  H  \\  ad  animam  (v.  230)  hominem  a  parte  totum  T  || 
28  additur  JBT  ||  29  possumus  AS  possem  libri  Sallustiani  ||  populus  Eomanus] 
par  F\\  30  capias  F  \\  federit  H\\  31  uergilius  F  ||  32  ne]  nc  H  nec  F\\  oc- 
curre  H  |]  33  Troianorum  scilicet  vulgo 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  208-257.  601 

venerant,    ut    sit  iteratio.     cEtruria'   autem   cinfensa5  pro   cEtrusei?; 
qui  etiam  Turno  inimiei  sunt  eausa  Mezentii. 

234.  devovet  aris  quia  ait  supra  <219>  et  aram  suppli- 
citer  venerans,  item  supra  (XI  440>  vobis  animam  hanc  so- 
ceroque  Latino  devovi:  nam  ipsa  iterat  verba.  5 

235.  vivvsqve  per  ora  feretvr  tamquam  de  vivo  omnes 
loquentur. 

237.  lenti  otiosi,  ut  nos  patriam  fugimus,  tu,  Tityre, 
lentus  in  umbra. 

242.    foedvsqve   precantvr  infectvm   rogant;    ut   pro    non  10 
facto  sit,  ne  piaculum  videantur  admittere. 

245.  et  alto  dat  signvm  caelo  ut  religio  alia  religione  sol- 
vatur.         praesentivs  efficacius. 

246.  monstroqve  fefellit  bene  cfefellit?:  namque  hoc  augu- 
rium  nec  oblativum  est  nec  inpetrativum;  sed  inmissum  factione  15 
luturnae,  quod  carere  fide  inclicat  sedes  negata:  nam  ubicumque  fir- 
mum  introducit  augurium;  dat  ei  firmissimam  sedem;  ut  <VI  191> 
ipsa  sub  ora  viri  caelo  venere  volantes  et  viridi  sedere 
solo,  item  ante  sinistra  cava  monuisset  ab  ilice  cornix.  in 
lioc  autem  augurio  liberatum  cycnum  cecidisse  in  aquam  dicit;  20 
quam  instabilem  esse  et  infirmam  manifestum  est. 

248.  litoreas  agitabat  aves  palustres:  nam  litus  dicitur 
omnis  terra  aquis  vicina;  ut  ^VJII  83)>  viridique  in  litore  con^ 
spicitur  sus. 

250.  excellentem  magnum;  sicut  in  exercitu  magnus  est  Turnus.  25 

252.  convertvnt  clamore  fvgam  redeunt  cum  clamore;  sicut 
exercitus  solet. 

257.    avgvrivm  salvtant   venerantur.     et  proprie:  nam  salu- 


8  nos  patriam]  buc.  I  4  ||   19  ante]  buc.  IX  15 


1  ut  sit  om.  H  ||  etruscis  B  \\  2  causa]  accusat  H  \\  mentienti  F  propter 
Mezentium  Stephanus  ||  3  devocet  F  ||  supra  uobis  animam  II  supra  de  Turno 
Fabricius  \\  et  .  .  .  supra  om.  M  ||  4  uenerant  F  ||  supra  vobis  animam  om.  H  || 
supra]  sed  F  \\  5  deuoui  latino  AS  \\  deioui  M  ||  ipse  B  \\  6  vovisqve  H  \\  deuino 
A  (corr.  a)  diuino  S  \\  7  loquentur]  locuntur  F.  uel  nominis  inmortalitate  uiuet 
et  laudibus  add.  D  \\  13  regant  F  \\  11  factum  M  ||  piacula  B  piaculo  F  \\ 
uideatur  F\\  amittere  AS  \\  13  efficatius  libri  praeter  AS  \\  efficacius]  et  alibi 
(buc.  I  41)  cuec  tam  praesentes  alibi  cognoscere  diuos'  add.  D  \\  15  nec]  neque 
B  non  F  \\  ablatiuum  H  oblatum  F  ||  imperatiuum  BH  inpetritum  F  \\  immis- 
siuum  B  1]  16  tuturno  B  inturnae  F  ||  fidei  H  \\  nam  ubicumque]  manu  ambi- 
cuumque  H  ||  17  inducit  F  \\  20  occidisse  F  \\  ducit  F  ||  21  quam]  aquam  autem 
F  ||  instabile  B  \\  esse  om.  F  ||  non  dubium  est  F  ||  22  dicitur  .  .  .  vicina]  circa 
omnem  aquam  est  F  \\  26  redeunt]  reuertuntur  ASB  \\  sicut  in  exercitu  (exer- 
citum  H)  solet  BHM   s.  in  e.  s.  fieri  vulgo 


602  SERVII 

tari  dicimus  deos:  Terentius  at  ego  hinc  deos  domum  saluta- 
tum  pergam. 

258.  expedivntqve  manvs  dimicare  se  velle  significant:  haec 
enim    est  consensio   militaris:    Lucanus   <T  387)>   elatasque    alte, 

5  quaecumque  ad  bella  vocaret,  promisere  nianus. 

259.  QVOD  SAEPE  petivi  quasi  inpetrativum  hoc  augurium  vult 
videri.  agcipio  agnoscoqve  deos  modo  quasi  de  oblativo  loqui- 
tur:  nam  in  oblativis  auguriis  in  potestate  videntis  est;  utrum  id 
ad  se  pertinere  velit,  an  refutet  et  abominetur.    ergo  nunc  dicit  se 

10  augurium  libenter   amplecti  et  agnoscere  circa  se  favorem  deorum. 

261.  QVOS  inprobvs  advena  interpretatur  augurium:  et  con- 
firmat  id  ad  praesens  negotium  pertinere. 

262.  litora  vestra  bona  iteratio:  nam  supra  ait  <(248)>  lito- 
reas  agitabat  aves. 

15  263.    vi  popvlat  antique:  nam  veteres  et  cpopulo5  et  *populor' 

dicebant?  nunc  tantum  cpopulor?  dicimus;  illud  penitus  de  usu  re- 
cessit.  penitvsqve  profvndo  vela  dabit  ut  supra  de  aquila 
<(256)>  penitusque  in  nubila  fugit. 

264.    densete  catervas   sicuti  cycni  <(253>  hostemque  per 

20  auras  facta  nube  premunt. 

266.  ET   ADVERSOS    TELVM   CONTORSIT    IN   HOSTES   hoc   lofcO    ab 

Homeri  oeconomia  recessit:  ille  enim  inducit  Minervam  persuaden- 
tem  Pandaro,  ut  iacto  in  Menelaum  telo  dissipet  foedera;  hic  vero 
dicit  ipsum  augurem  telum  sponte  Itorsisse  et  occidisse  unum  de 
25  novem  fratribus.  quod  pertinet  ad  oeconomiam:  necesse  enim  erat; 
ut  fratres;  dolore  ex  unius  morte  commoti;  bellum  moverent.  si  enim 
vilis  aliquis  interiret;  poterat  eius  mors  ob  foederis  religionem  forte 
contemni. 

267.  sonitvm  dat    id    est  facit.         certa    inevitabilis:    unde 
30  cincerta?  est  infirma  et  vitabilis. 


1  Terentius]  Phorm.  II  1,  81 


1  binc]  immo  B  ||  domum]  domus  H  domo  M,  om.  F.  ego  deos  penates 
hinc  salutatum  domum  deuertar  Terentius  \\  2  pergam]  et  plautus  in  curculione 
(III  1,  19)  fquis  est  qui  operto  capite  salutat  aesculapium'  add.  JD  \\  3  signifi- 
cat  HM  ||  5  ad  bellum  H  abella  M  ||  uocarent  F  \\  promiscere  -A  S  admisere  B 
admisere  et  H  ||  ad  expedivntqve  m.  s.  v.  proferunt  ut  consensio  militaris  habet 
T  ||  6  inpetritum  H  inpetratum  F  \\  7  ablatiuo  H  ||  8  ablatiuis  H F  \\  9  ad 
om.  AB  (add.  a)  ||  13  bona  .  .  .  aves  om.  F  \\  15  ad  vi  p.  s.  v.  sua  uirtute  de- 
praedatur  T  ||  16  penitus  .  .  .  de  aquila  om.  H  \\  17  penitvsqve  .  .  .  dabit]  petet 
ille  fvoam  B  \\  ut  om>  A  S  F  \\  supra  de  aquila]  illud  B  ||  19  sicut  HM\\  cycni] 
ignem  add.  B  ||  hostem  M  \\  21  adversvs  HF  adverso  M  \\  hostem  HF  ||  22  enim] 
autem  F  ||  23  foedera]  (II.  IV  92)  dy%ov  d'  iata^ievrj  .  .  .  'AU^avdqcp  puailrii 
add.  D  ||  25  ad  om.  H\  26  fratris  F  ||  committi  F  \  29  idest  om.  F  ||  facit]  ut 
supra  (I  79)  ftu  das  epulis  accumbere  diuum'  et  plautus  in  aulularia  (IV  5,  1) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  258-284.  603 

268.  simvl  hog  simvl  antique,  ut  <XII  758>  ille  simul  fugiens 
Butulos  simul  increpat  omnes  et  <(I  631)>  simul  Aenean  in 
regia  ducit  tecta,  simul  divum  templis  indicit  honorem. 

270.    hasta  volans  ininus  est  cnamque\    sane  reliquit  hastam 
poeta,   dum   vult   simul  multa  describere,   et  rem  inperfectam  omisit;  5 
deinde  rediit  ad  descriptionem,  ut  supra  in  augurii  narratione. 

273.    horvm  vnvm  ordo  est:  transadigit  costas.  et  figurate  dixit 
pro  cunius\        teritvr  qva  svtilis  ALVO  baltevs  rem  physicam 
dixit:    omnia  enim  quibus  utimur,  non  nos  terunt,  sed  ea  iios  teri- 
mus;   ut  anulurn,  vestem,   balteum.     zad  medium'  autem  absolute,  id  10 
est  ubi  alvo  teritur  balteus. 

275.  egregivm  forma  ivvenem  bene  Mc  *egregium%  quippe  qui  esset 
de  fratrum  grege. 

277.    at  fratres  pro    *at  fratrum  pars\        animosa  phalank 
quasi  phalanx,  id  est  legio.    et  bene  a  numero,  a  germanitate,  a  no-  15 
bilitate,  a  forma7  db  aetate,  ab  vulneris  genere,  ab  ipsius  laude,  a  ge- 
nere  mortis  incitatio  nata. 

279.  caeci  salutis  inprovidi.    et  bene  iam  non  pars}  sed  universi. 

280.  invndant  more  undae  fiuunt. 

281.  agtlliniqve  pro  Etruscis :  hi  enim  contra  Mezentium  auctores  20 
coniurationis  fuerunt         pictis  arcades  armis  bene  *pictis%  ut  in  un- 
decimo  <(93)>   et  versis  Arcades  armis,  ut  ornatus  picturae  lateret 
in  luctu. 

282.  sic  omnes  amor  vnvs  habet  csic'  id  est  dum  paulatim 
suis  invicem  subveniunt,  omnes  in  bellum  coacti  sunt.    sic  Sallustius.  25 

283.  diripvere  aras  deiecerunt;  dissipaverunt.  sane  cum  prae- 
sens  tempus  belli  loquitur,  bene  praeteritum  intulit  *diripuere\  et  more 
suo  interiecit  aliud:  nam  ordo  erat  *diripuere  aras  craterasque  focos- 
que  ferunt\ 

284.  ferrevs  imber   permansit  in  translatione;   quia  dixerat  30 
ctempestas  telorum'. 

cemortuum  ego  mauelim  leto  malo  quam  illi  hodie  seni  dem  insidias  add.  D  || 
2  et]  ut  F  ||  4  reliquid  F  ||  5  discribere  F  ||  7  transadigit  unum  costas  D  ||  dixit] 
unum  add.  D  ||  8  aliyo  JR  abbo  H  albvm  F  \\  baltevm  F  \\  10  annulum  H 
anullum  F  ||  s.  v.  273  ad  medium  absolute  posuit  id  est  ubi  aluo  teritur  balteus. 
quidam  uero  medio  legunt  quasi  ad  medium  aluum  .  sutulis  (sic)  intextus  T  || 
ut  medium  F  ||  ad  latervm  i.  (v.  274)  in  quibus  iunguntur  aluo  T  ||  12  ad  egre- 
givm  f.  i.  s.  v.  qui  erat  electus  ex  grege  fratrum  T  ||  14  ad  at  f.  s.  v.  id  est 
fratrum  pars  T  ||  15  ad  animosa  ph.  s.  v.  aut  plena  animis  aut  iracunda  propter 
fratris  interitum.  et  bene  .  .  .  a  genere  mortis  accensio  animorum  nata  T  || 
16  a  forma  a  nobilitate  T  ||  17  morte  F  ||  incitatio  Masvicius:  incite  sio  F  || 
21  ad  et  p.  a.  a.  s.  v.  scuta  picta  babentes  T  ||  22  picturas  F  ||  25  subveniunt] 
obediunt  H  ||  26  decerunt  F  ||  s.  v.  283  deiecerunt  .  et  bene  cum  praesens  belli 
tempus  ostendat  infert  praeteritum  .  et  more  suo  aliud  interiecit  nam  ordo  est 
diripuere  .  .  .  focosque  T  ||  27  malim  loquatur  ||  praeteritam  F 


604  SERVII 

285.  fervnt  auferunt:  nani  aphaeresis  est;  ut  ctenmere?  pro 
ccontemnere':  alibi  omnia  fert  aetas. 

286.  pvlsatos  bivos  id  est  violatos;  laesos  fractis  foederibus. 

287.  infrenant  alii  CVREVS   id   est   equos;   qui  sub  curribus 
5  sunt:  sic  'dlibifertur  equis  auriga  neque  audit  currus  habenas. 

288.  svbicivnt  in  eqvos  super  equos  iaciunt;  sed  proprie  non 
est  locutus,  magisque  contrarie:  nam  csubieere?  est  subter  aliquid 
iacere. 

289.  regisqve  insigne  gerentem  id   est  diadema  habentem. 
10  et  decenter  regem  cum  insignibus  suis  dixit. 

290.  avidvs  confvndere  foedvs  legitur  et  'avidunr9;  sed 
melius  cavidus?;  quia  Messapus  Turno  favebat;  qui  erat  inpar  ad 
singulare  certamen:  nam  et  postea  ait  <292>  et  miser  oppositis  a 
tergo  involvitur  aris.     sic  enim  facilius  foedus  dissiparet,  si  arae 

15  humano  cruore  polluerentur:  nam  et  Messapi  voluntas  ita  expressa  est, 
qui  ait  <296)>  haec  melior  magnis  data  victima  divis.  *confun- 
dere  foedus'  autem  pro  ut  confunderet. 

291.  proterret  mire  dictum. 
293.    hasta  cum  hasta. 

20  294.    teloqve  orantem  mvlta  trabali  Ennius  teloque  trabali. 

295.  altvs  eqvo  equi  magnitudinem  latenter  ostendit. 

296.  hoc  habet  id  est  letali  percussus  est  vulnere.  apud  anti- 
quos  enim  id  erat  *hoc  habet\  quod  nunc  *peractum  esf :  sic  Terentius 
certe   captus   est;  habet.     sane  sarcasmos  est;  carnificina  quasi, 

25  de  loci  qualitate  inventus:  nam  quia  super  aras  cecidit;  ait  chaec 
melior  magnis  data  victima  divis'. 

298.    obvivs   bene  obvius  corripuit.  ambvstvm  torrem  quidam 

^ambustum1  proprie  circumustum  accipiunt;  sed  poetae  indifferenter  pro 
conbusto  utuntur.         torrem  autem  erit  nominativus  chic  torris^  et 


2  alibi]  buc.  IX  51  ||  5  alibij  georg.  I  514  ||  6  super  .  .  .  iacere]  cf.  Non. 
p.  387,  9  sqq.  M.  ||  20  Ermius]  ann.  v.  589  Vahl.  ||  23  Terentius]  Andr.  I  1,  55. 
cf.  Don.  ad.  h.  v.  et  Non.  p.  317,  21 


4  ad  infkenant  c.  s.  v.  id  est  frena  aptant  equis  et  equos  qui  erant  sub 
curribus  T  ||  5  fertor  F  \\  audet  F  ||  7  aliquid  om.  F  ||  9  habentem  om.  F  ||  13  ad 
avidvs  c.  .p,  in  marg.  cupidus.  et  hoc  de  messapo  melius  accipitur  quia  ipse 
paulo  post  dicturus  est  et  miser  .  .  .  uictima  diuis  T  ||  14  foedus  facilius  dissi- 
paretur  T\\  15  humanae  F  ]|  uoluntas  messapi  T  ||  16  qui  ait  om.  T  ||  hoc  habet 
haec  e.  q.  s.  T  ||  ad  conpvndere  s.  v.  ut  confunderet  T  ||  17  pro  ut  confunderet 
scripsi:  prodiit  confundere  F  ||  20  enius  F  |j  trabalim  F  ||  22  ad  v.  296  apud 
antiquos  id  clicebatur  hoc  habet  quod  nunc  significat  peractum  est.  siue  hoc 
habet  significat  satis  est  T  ||  24  raptus  AS  ||  sarcosmos  B,  sacrasmos  F  ||  25  ce- 
ciderat  F  ||  27  ad  ambvstvm  t.  s.  v.  ambustum  proprie  quidam  circumustum 
accipiunt  sed  poetae  indeferenter  pro  conbustum  accipiunt  T 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  285—312.  605 

ita  nunc   dicirnus:    nam   illud  Ennii  et  Pacuvii  penitus   de   usu  re- 
cessit,  ut  chic  torrus,  huius  torri'  dicamus. 

299.  ferenti  pro  *inferenti\ 

300.  relvxit  bene  ad  brevitatem  ignis  retulit,  qui  tantum  fulgo- 
rem  brevi  ediderat.  5 

301.  nidorem  modo  putorem.         svper  quidam  pro  *praeterea% 
alii  pro  *supra\  ut  <(306)>  ense  sequens  nudo  super  inminet. 

302.  tvrbati  hostis  quia  phis  trepidationis  in  illa  flamma  fuit, 
quam  periculi. 

304.  sic  rigido  quidam  *sic9  pro  *aeque'  accipiunt,  alii  simpliciter,  10 
ut  eum  inpresso  genu  terrae  adplicuerat,  ut  est  illud  (1  224)>  despi- 
ciens    mare    velivolum    terrasque    iacentes    sie   vertice   caeli. 
*rigido'  autem  quidam  *duro  et  acuto'  volunt,  non  *recto%  ut  et  curvae 
rigidum  falces  formantur  in  ensem. 

305.  frimaqve  agie  hic  *qu£  coniunctio  dbundat        rventem  non  15 
cadentem,  sed  magno  impetu  se  inferentem. 

309.    ferrevs  somnvs  Homerus  %al%eog  vTtvog. 

312.  nvdato  capite  scilicet  deposita  galea,  ut  possit  agnosci. 
sane  quaeritur,  quemadmodum  cnudato?  dixerit,  cum  supra  eum  nus- 
quam  tecto  induxerit  capite:  nam  ^nudatum'  est  quicquid  fuit  ante  20 
coopertum,  cnudum5  vero  dicitur  quod  tectum  ante  non  fuerat.  ergo 
aut  cnudato*  pro  cnudo'  accipiamus,  ut  sit  pro  nomine  participium: 
aut  dicamus  tectum  eum  habuisse  caput,  cum  descendit  ad  campum: 
nam  legimus  <(167)>  sidereo  flagrans  clipeo  et  caelestibus  ar- 
mis.  svos  clamore  vocabat  utrumque  exercitum  iam  suum  25 
vocabat,  ut  talis  fuerit  eius  clamor  ccur  in  vos  invicem  ruitis  mei?? 
*  autem  et  adverbium  potest  esse  et  nomen. 


1  Ennii]  ex  libr.  incert.  fragm.  XXXV  p.  179  Vahl.  ||  Pacuvii]  ex  inc.  fab. 
fragm.  LVI  p.  135  ed.  sec.  Ribb.  ||  13  et  curvae]  georg.  I  508  ||  15  rventem  .  .  . 
inferentem]  cf.  Don.  ad  Ter.  Ad.  III  2,  21  ||  17  Homerus]  II.  XI  241  ||  20  nam 
nudatum  .  .  .  fuerat]  cf.  Isid.  diff.  verb.  385 


1  nam  .  .  .  dicamus  om.  H  ||  3  ferenti  inferenti  hab.  T  ||  &  ad  relvxit  s.  v. 
flammauit  .  et  bene  ad  breuitatem  ignis  qui  tantum  fulgorem  breui  ediderit 
posuit  reluxit  T  ||  6  pudorem  ASF  (putorem  as)  ||  ad  svper  i.  s.  s.  v.  super 
quidam  pro  praeterea  alii  pro  supra  accipiunt  T  ||  pro  praeterea]  propterea  F  || 
7  ansse  F  \\  8  ad  v.  302  perturbati  quia  .  .  .  periculi  T  \\  fuit  in  flamma  T  || 
10  ad  v.  304  quidam  sic  pro  aeque  accipiunt  alii  simpliciter,  ad  sic  r.  s.  v. 
id  est  taliter  prostrato  T  \\  11  inpressu  F  \\  12  terrase  F  \\  13  et  ut  F  ||  14 
formantur]  conflantur  Vergilius  ||  15  ad  qve  s.  v.  uacat  T  ||  habnndat  F  |j  non 
.  .  .  inferentem  hab.  T  \\  17  xaAKetuc  yanoc  R  xaAKeo  yanoc  H  xaaKeoc  yttnoc  M 
aeneus  somnus  F  \\  ad  inermem  (v.  311)  qnia  deposuerat  arma  cum  ad  foedus 
faciendum  accessit  T  ||  18  ad  nvdato  c.  s.  v.  sine  galea  T  ||  19  quomodo  F  ||  20  in- 
duxerat  F  \\  quicquid]  quod  F  \\  fuit  om.  B'\\  21  conpertum  F  \\  antea  ASB  || 
23  discendit  F  \\  campos  B  eampus  H  \\  26  fuerat  AS  ||  mei  ruitis  F  \\  27  qvo 
autem  JDaniel,  sed  non  dubito  quin  ad  repens  pertineat  scholium 


606  SERVII 

313.    repens  aut  subito,   ut  sit  adverbiuni,   id  est  repente,  ut 
sole  recens  orto:  aut  crepens  discorchV  pro  repentina. 

316.    me  sinite  subaudiendum  *concurrere9:  et  est  zeugma.       faxo 
id  est  faciam,  confirmabo:  et  est  archaismos. 
5  319.    alis  adlapsa  sagitta  est  utrum  *alis  stridens%  an  *alis  ad- 

lapsa9? 

320.  incertvm  qva  pvlsa  manv  hoc  loco  adhuc  quideru  quasi 
dubitat;  tamen  intelleginius  a  luturna  inmissum  quendam,  qui  vul- 
neraret  Aenean:  quod  autem  paulo  post  Iuno  dictura  est  de  luturna 
10  qtiod  movitj  <(815)  non  ut  tela  tamen,  non  ut  contenderet  ar- 
cuni,  minime  est  mirandum:  nam  scimus  unicuique  inputari  quod 
alter  in  eius  fecerit  gratiain,  sicut  est  <(X  83)>  et  potes  in  toti- 
dem  classes  convertere  nymphas.  Aenean  autem  ab  homine 
vulneratum  indicat  luppiter,  paulo  post  dicens  <(797>  mortalin  de- 
15  cuit  violari  vulnere  divuin.  tvrbine  quod  inprovisa,  alii  quod 
vehementer  venerit,  accipiunt 

322.  pressa  est  insignis  *pressa'  pro  suppressa\   et  non  Hnsignis 
gloria9,  sed  Hnsignis  facti',  ut  genetivus  casus  magis  sit. 

323.  aeneae  vvlnere  hic  proprie:  est  enim  huic  contrarium  <(51)> 
20  et   nostro   sequitur   de   vulnere  sanguis.         iagtavit  autem    aut 

adeo  fortis  Aeneas  et  metuendus;  aut  adeo  impium  nefas  visum  est. 

327.    molitvr  regit.    et  est  acyrologia:   nam  proprie  cmolitur5 
est  parat.     alii  *molitur>  movet  intellegunt,  vel  arripit,  vel  aptat. 
v     331.    hebri  fluvii  Thraciae;  iuxta  Gypsela  oppidum. 
25  332.    sangvinevs  mavors  gaudens  sanguine,  at^o%aQ^g.         m- 

crepat  sonat;  alibi  arguit;  ut  <(X  830)>  increpat  ultro  cunctan- 
tes  socios. 


2  sole]  georg.  III  156 


3  ad  me  s.  s.  v.  scilicet  concurrere  et  est  zeuma;  ad  faxo  s.  v.  faciam  con- 
firmabo  T  ||  zeuma  F  ||  ad  tvrnvm  d.  h.  i.  m.  s.  v.  317  ego  placaui  deos  et  sacra 
redclidi  quibus  uictoriam  caperem  de  turno  T  \\  5  ad  stridens  a.  a.  s.  e.  s.  v. 
siue  stridens  alis  siue  alis  allapsa  T  ||  alh  sed  lapsa  F  \\  8  ab  EM\\  9  autem 
om.  F  ||  iunooi  dictum  est  B  iuno  dictum  est  H  \\  10  movet  Daniel  \\  conderet 
F  ||  12  potest  AS  ||  in  om.  11  ||  13  classem  AB  ||  hominibns  F  ||  14  inducat  AS  || 
mortali  indecuit  AR  mortali  d.  B  mortali  n  d.  M  ||  15  ad  tvrbine  a.  i.  m.  aut 
emissa  aut  infixa.  turbine  quod  ioprouisa  alii  quod  uehementer  uenerit  T  || 
16  venerit  om.  F  \\  17  suppresaa  et  non  .  .  .  facti  liab.  T  ||  20  nostro]  non  F  \\  ad 
iactavit  v.  q.  s.  v.  aut  quia  aeneas  fortis  et  metuendus  erat  aut  quia  nefas  et 
impium  uidebatur  T  ||  21  metuendos  F  ||  22  regitur  B  ||  23  ad  molitvr  h.  s.  v. 
quidam  molitur  .  .  .  aptat  T  ||  ad  volitans  (v.  328)  celeriter  discurrens  T  \\  24 
ad  v.  331  haec  comparatio  hoc  ostendit  quodin  parte  septentrionali  quam  de- 
scribit  bellicosiores  sunt  populi  T  ||  ebri  HM.  hebrus  autem  fiuuius  thraciae  F  || 
ad  hebri  s.  v.  hebrus  fluuius  thraciae  .  .  .  oppidum  T  ||  cypsala  libri  ||  25  gmo- 
xapHc  F}  sanguine  gaudens  iterans  ||  incbepat  .  .  .  ultro  om.  F  \\  26  ultro  om.  M  || 
emantes  socios  F.    hinc  ortum  Emantellocios  illud,  quod  post  cci[jLo%ciQrig  edidit 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  313—347.  607 

334.  ante  notos  zephtrvmqve  volant  id  est  ventos  praevertantur. 
vltima  hoc  est  tota:  si  enim  gemit  ultima;  omnis  sine  dubio. 

335.  thraca  autem  id  est  Thracia:  Cicero  in  de  republica  <II  4;  9)> 
coloniarum  vero  quae  est  deducta  a  Graecis  in  Asiam,  Thra- 
cam,  Italiam,  et  non  dixit  *Thraciam\  5 

336.  iraeqve  insidiaeqve  dei  (comitatvs)  figurata  elocutio ,  vario 
significatu  idem  ostendens.    et  non  tam  virtute,  sed  insidiis  -fcomitatus. 

337.  alager  quidam  ^alacer*  gestiens  et  rei  novitate  turbatus  vo- 
lunt,  *alacris'  vero  laetus. 

338.  qvatit  exagitat.         miseeabile  CAESIS  h.  i.  miserabiliter:  10 
nomen  pro  adverbio,  ut  <X  273>  sanguinei  lugubre  rubent. 

340.  mixtaqve  crvor  hypallage  est  pro  *mixto  cruore'. 

341.  sthenelvmqve  dedit  thamyrvmqve  plura  b^iOiOtsXsvta. 

342.  ambo  antiquo  more  *ambo\'  Terentius  ambo  oportune  vos 
volo,  sicut  superius  dicium  est,  cum  hodie  rambos'  dicamus.  15 

343.  ipse  nvteierat  solent  enim  plerumque  filios  suos  aliis 
dare  nutriendos  parentes.  dicendo  autem  Hpse9  ignotae  personae  hoc 
pronomine  addit  dignitatem. 

344.  ^lycia  autem  pro  %n  Lycia%  ut  <IV  36)>  non  Lybiae,  non 
ante  Tyro  despectus  Iarbas.       paribvsqve  ornaverat  armis  scilicet  20 
ut  aequaliter  dimicarent,  aequaliter  currerent. 

347.    antiqvi  pro   *nobilis  et  magni%  ut  (1  12>  urbs  antiqua 


8  quidani  .  .  .  laetus]  exscr.  Isid.  or.  X  6.    cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  II  3,  12 
14  Terentius]  Andr.  II  2,  8  ||   15  superius]  cf.  ad  buc.  V  68;  VI  18 


Daniel  ||  s.  v.  332  quasi  uideatur  in  ipsis  deus  mars  esse.  neque  enim  ipse 
deus  uidetur  sed  in  ipsis  apparet  T  ||  ad  aeqvore  a.  (v.  333)  campo  patenti  ab- 
latiuus  pro  accusatiuo  T  ||  1  zefirvmqve  F  ||  pro  uertuntur  F.  inde  a.  n.  z.  id 
est  uentos.  volant  pro  uertuntur  Daniel  ||  ad  ante  n.  z.  s.  v.  id  est  uentos  et 
species  pro  genere ,  ad  volant  uentos  praeuertuntur  T  ||  2  gemit  om.  F  ||  omnes 
B  ||  3  thraca  thracia  hab.  T  ||  4  coloniarum  F  colonia  Daniel  ||  Grais  Gkero  \\ 
ad  pedvm  s.  v.  equorum  scilicet,  ad  circvm  in  marg.  in  circuitu  ante  faciem  T  || 
6  s.  v.  336  ipse  comitatus  ipsius  dei  sunt  irae  et  insidiae.  irae  propter  impe- 
tum  bellantium  et  insidiae  propter  fraudem  bellicam.  aguntur  feruntur  T  \\ 
insiaeqve  F  ||  figurat  F,  corr.  Daniel.  ceterum  cf.  ad  IX  85  ||  7  idem]  id  est 
Daniel.  cdei  comitatus'  adpositis  interpres  idem  ostendi  dicit,  quod  ccircum  agun- 
tur'  verbis  ||  post  comitatus  lacunam  indicavit  Daniel.  fortasse  et  non  tam  vir- 
tute,  sed  insidiis  deus  comitatur  vel,  quod  Schoellius  coniecit,  et  non  tam  vir- 
tute,  sed  insidiis  consistit  comitatus,  ut  Turnus  insidiis,  non  virtute  Aenean 
impugnat.  ||  ad  talis  s.  v.  sic  sanguineus,  ad  ea  quae  sequuntur  alacer  quidam 
.  .  .  laetus  T  ||  8  rein  F  ||  volunt]  intellegunt  T  ||  10  qvatit  exagitat  liab.  T  || 
mirabiliter  F  ||  12  ad  mixtaqve  c.  c.  h.  s.  v.  hypallage  id  est  mixto  cruore  cal- 
catur  harena  T  ||  13  thamirVmqve  F  ||  14  ad  ambo  s.  v.  pro  ambos  antique  T  || 
modore  F  \\  15  dicimus  F,  corr.  Daniel  ||  17  parentes  om.  H,  post  plerumque 
hab.  F  ||  ad  ipse  s.  v.  hoc  pronomine  ignotae  personae  addidit  dignitatem  T  || 
ignota  persona  F  ||  19  libiae  F  ||  20  oonaverat  F  oneraverat  Daniel  ||  ad 
paribvsqve  o.  a.s.^v.  scilicet  .  .  .  currerent  jT||  21  dimicarent  et  aequaliter  T  || 
22  ad  antiqvi  s.  v.  nobilis  aut  re  uera  antiqui  si  referas  ad  tempora  scribentis  T 


608  SERVII 

fuit:  aut  proprie  *antiqui%  si  referamus  ad  tempora  scribentis.  do- 
lonis  cum  Troiani  exploratorem,  quem  ad  castra  Graecorum  mitterent, 
quaererent,  hic  Dolon  exploratum  se  ire  obtulit,  si  sibi  equi  Achillis 
pro  praemio  darentur.  qui  cum  isset,  obvios  habuit  Diomeden  et  Vlixen, 
5  similiter  exploratores  missos  ad  castra  Troiana,  captusque  ab  eis  tor- 
mentis  coactus  est  confiteri  consilia  Troianorum,  JRhesi  etiam  adventum, 
qui  in  auxilium  Troianorum  equos  fatales  adduxerat.  quem  Diomedes 
et  Vlixes  vinctum  ad  arborem  relinquentes  profecti  ad  castra  Troiana, 
occiso  Bheso  abductisque  equis,  redeuntes  occiderunt.  huius  flium  nunc 
10  inter  Troianos  a  Turno  dicit  occisum. 

350.  AVSVS    PELIDAE    PRETIVM    SIBI    POSCERE    CVRRVS    difficilis 

hypallage:   nanihoc  vult  dicere:  qui  ut  Achillis  equos  posset  acci- 
pere,  ire  ausus  est  ad  castra  Graeeorum.     ordo  enim  non  procedit: 
qui  ut  iret?  ausus  est  petere.    *currusv  vero  pro  *curruum'  ac  per  hoc 
15  *equorum'  dixit. 

351.  pro  talibvs  avsis  quaeritur ,  quis  ante  hunc  *ausis9  dixerit. 

352.  adpecit   pretio   modo   poenam  signifcat:    nam  pretium 
tg5v  {istiwv  est:  Terentius  ergo  pretium  ob  stultitiam  fero. 
NEC  EQViiS  adspirat  achillis  cadspirat*  apud  maiores  accedit  signi- 

20  ficat:  Cicero  numquam  adspiravit  ad  curiam.     sed  hic  figurate 
dixit  cadspirat  equis'  pro  cad  equos^  id  est  occisus  est  nec  ad  equos 
Achillis  accessit.    melius  tamen  est  ut  de  Diomede  intellegamus,  ut 
ut  sit  sensus:  Diomedes  occidit  Dolonem,   qui  equos  Achillis   ausus . 
est  petere;    quos   nec  ille   qui   eum   vicit,  poposcit.     sane   *adspiraf 

25  est  tractum  ab  his,  qui  insequentes  spiritu  suo  proximos  adflant 


18  Terentius]  Andr.  III  5,  4.    cf.  Don.  ad  h.  v.   ||  20  Cicero]  in  Verr.  act. 
II  2,  3-1,  76.    cf.  Pseudo-Ascon.  ad  div.  in  Q.  Caec.  V  extr. 


2  cum  troiani  .  .  .  occisum  hab.  T  ||  exploratorem  quaererent  quem  .  .  . 
mitterent  T  ||  mitteret  F  \\  3  optulit  T  ||  adullis  F  \\  4  obuius  F  ||  diomede  et 
ulixe  T  ||  5  similiter  post  habuit  hab.  T  ||  captusque  . . .  adduxerat  T:  captusque 
abscis  et  tormentis  constiterat  (constituerat  Daniel)  adactus  tam  consilia  tro- 
ianorum  tyrresi  aduentum  qui  equos  falcatos  adduxerat  ad  (in  Daniel)  auxilium 
troianorum  F  captusque  ab  iis  (sic  iam  Commelinus)  et  tormentis  adactus  ex- 
posuerat  tam  c.  T.  quam  R.  a.  q.  e.  fatales  a.  i.  a.-  T.  Masvicius  ||  6  rhessi  T  \\ 
8  uictum  F  ||  relinquentes  ad  arborem  T  \\  9  occiso  rhesso  T:  occisores  F  || 
abductis  equis  F  \\  huius  .  .  .  occisum]  et  istum  dolonem  cuius  nunc  uirgilius 
filium  dicit  a  turno  inter  reliquos  troianos  occisum  T  ||  12  qui  ut]  quia  JR  \\ 
possit  HF  ||  14  ad  cvkrvs  s.  v  equos  T  ||  curruum  Daniel:  currum  F.  fort. 
recte,  ut  ac  per  hoc  equos  scribatur.  cf.  ad  v.  374  ||  hac  F  \\  17  poena  ASM  || 
18  fero]  unde  et  graeci  TLficogiav  poenam  uocant  &716  xr\g  tLjjbrjg  quod  est  pre- 
tium  add.  D  ||  19  accedat  HM  ||  20  Cicero]  in  pissionem  add.  A  in  pusionem 
add.  S  in  pisonem  add.  Bs,  ciceronem  H  \\  numquam]  nu  H  \\  curiam]  id  est 
accessit  add.  ASB  ||  22  ut  diomeden  intellegimus  F  ||  24  vicit]  occidit  F  \\ 
ad  adspirat  s.  v.  hoc  uerbum  tractum  est  ab  his  qui  insequentes  proximos 
quosque  suo  spiritu  efflant  (sic)  T 


COMM.  m  VERG.  AEN.  XII  350—366.  609 

354.    longvm  per  inane  hoc  est  per  longum  spatium.        secvtvs 
iacvlo  pro  Hnsecutus' :  vel  certe,  e  longinquo  eum  ante  iaculo  vulneravit 

356.  elapsoqve  pro  Hapso9. 

357.  dextrae  mvcronem  extorqvet  quasi  prooeconomia  est 
ut  iioii  eum  suo  interimat  gladio;  ne  agnoscat  quod  Metisci  est;  et  5 
iam    nunc   suum   requirat:    quo   facto   perire   poterat   sequens   fracti 
gladii  oeconomia. 

358.  tingvit  ivgvlo  hic  non  significat  *inficit\  ut  tingue  novo 
mecum  direptis   crura   cothumis,   sed   *demersit  in  iugulum9,   ut 
ibi  <91>   et  Stygia  candentem  tinxerat  unda  Hnbuerat,  duraraf  10 
significat. 

359.  en  agros  subauditur,  quos  victore  Aenea  te  accipere  posse 
eredebas,  corpore  tuo  ^metire9 ;  metiuntur  autem  agros  qui  colonis  ad- 
signant:  inde  enim  sarcasmos  factus  est.  nam  consuetudo  erat  ut 
victores  imperatores  agros  militibus  suis  darent;  ut  in  historiis  legi-  15 
mus;  item  in  Lucano  <1  346^>  an  melius  fient  piratae;  inagne, 
coloni.    et  hoc  est,  quod  supra  ait  <(339)>  hostibus  insultans. 

364.  sternacis  eqvi  ferocis;  qui  facile  sternit  sedentem.    qui- 
dam  pro  *pavidi9  accipiunt:  *consternati9  enim  *equi9  dicuntur. 

365.  edoni  boreae  *Edoni9  Thracii.  nam  Edon  mons  est  20 
Thraciae.  sane  sciendum  hoc  loco  errasse  Donatura,  qui  dicit  cEdonii? 
legendum;  ut  cdo?  brevis  sit;  secundum  Lucanum,  qui  dicit  (I  675)> 
Edonis  Ogygio  decurrit  plena  Lyaeo:  namque  certum  est 
systolen  fecisse  Lucanum:  unde  cEdonf  legendum  est,  ut  sit  chic 
Edonus;  huius  Edoni\  Statius  et  Vergilium  et  artem  secutus  ait  25 
tristius  Edonas   hiemes   Hebrumque   nivalem;  non  cEdonias\ 

366.  Aegaeo  mari  scilicet;  sicut  sequentia  indicant  csequiturque 


8  tingue]  georg.  II  8  ||    25  Statius]  Theb.  V  78 


1  s.  v.  354  id  est  per  longum  spatinm  secutus  est  uel  certe  eura  e  longin- 
quo  iaculo  uulnerauit  T  ||  3  ad  elapsoqve  s.  v.  iam  ad  terram  proiecto  T  \\ 
4  praeconomia  H  peroeconomion  F  ||  5  ne]  nec  HM.  cf.  v.  735  sqg.  ||  quod 
metiscie  et  suum  requirat  F  ||  6  sequenti  F  ||  fracti  gladii  M :  fracti  gladi  H 
fracti  gladio  A8JRF  fracto  gladio  a  ||  8  significat  ut  inficit  ut  et  tingue  F  || 
9  coturnis  F  ||  at  F  ||  10  tincxerat  F  ||  11  significarat  F  ||  13  metisrem  etiun- 
tur  F  ||  14  sarcosmos  BF  \\  16  pyratae  A  pyrratae  B  ||  magnae  AF  magna 
SH\\  17  colonis  A8  ecolonia  H  \\  coloni]  et  alibi  (344)  fquae  sedes  erit  eme- 
ritis  ?  quae  rura  dabuntur  quae  noster  ueteranus  arat  (sic)  add.  D  \\  18  ad  ster- 
nacis  s.  v.  id  est  ferocis  quidam  pauidi  accipiunt  unde  consternati  equi  dicun- 
tur,  in  marg.  sternaces  equi  dicuntur  cespitatores  qui  crebro  cadunt  sua  sponte 
a  sternendo  sic  dicti  T  \\  19  forte  consternari  ||  sequi  F  \\  20  edoni  M  hodonii  F 
aedoni  reliqui  ||  edonii  F  ||  21  dicit  om.  H  \\  aedonl  B  aedonii  M  tedonit  H 
22  qui  dicit  .  .  .  certum  est  om.  F  ||  23  ogyo  A  ||  luceo  B  ||  24  Lucanum  om.  F 
aedon  M  aedoni  ex  aedonis  F  ||  hic  edon  huius  edonis  B  ||  25  uergilium  F 
26  rareicius  B  triscius  H  dulcius  Statius  \\  aedonas  libri  \\  biemas  H  \\  ebrum- 
que  AM  hiebrumque  H.  arctonque  frementem  Statius  |)  aedonis  F  \\  27  matri  M 


610  SERVII 

ad  litora  fluctus9:  nam  male  ait  Donatus  montem  esse,  unde  flat 
Boreas,  cum  certum  sit  eum  de  Hyperboreis  montibus  flare.  quidam 
*fluctus'  melius  numero  singulari  accipiendum  putant. 

367.    qva  venti  incvbvere  pro  *qua  ventus' :  JBoream  enim  solum 
5  dixit.         fvgam  dant  pro  *fugiunt\  ut  alibi  <(437)>  defensum  dabit. 

370.  qvatit  volantem  ut  oblimat  inermes. 

371.  instantem  phegevs  aut  sibi;  aut  omnibus. 

372.  ad  cvrrvm  pro  ccurrui  se  obiecif.       citatorvm  aphae- 
resis  pro  cconcitatorum'. 

10  374.    pendetqve  ivais  pro  *iugo\  ut  <(350>  austts  Pelidae  pre- 

tium  sibi  poscere  currus. 

375.    lancea  raro  lectum:  et  est  telum  missile.         bilicem  lo- 

ricam  clf  longa  est-et  accentum  habet,  sicut  cbifilunr>  cfi^  produci- 

tur?  quia  et  cfila?  et  clicia'  dicimus. 
15  376.    degvstat  vvlnere  corpvs   id  est  leviter  tangit,   id  est 

stringit,  propter  exiguitatem  sanguinis:  unde  econtra  de  alto  vulnere 

ait  <(XI  804)>  virgineumque  alte  bibit  acta  cruorem. 

378.  dvcto  mvcrone  id  est  educto. 

379.  procvrsv  impetu.    et  est  una  pars  orationis  cprocursus'. 
20           387.    saevit   scilicet,   quia  non  potest  in  bella  procedere:   vel 

quod  abstractus  a  bellis  sit.  et  bene  viro  forti  servat  dignitqtem,  qui 
nihil  molliter  facit  in  tam  aspero  vulnere:  nam  ideo  ait  Hnfracta  luc- 
tatur  harundine\ 

389.    ense  secent  lato  vvlnvs  quidam  Hato'  ita  dictum  acci- 

25  piunt,  ut,  quasi  ipso  iubente,  ne  scalpello  aut  aliquo  ferramento  minore, 

sed  ense,  et  hoc  lato,  aperiretur,  quamquam  cum  maiore  dolore,  dum- 

modo   extracta  sagitta  remittant  eum  quamprimum  ad  pugnam.     alii 


6  oblimat]  georg.  III  136  ||   18  dvcto  id  est  educto]  cf.  Non.  p.  283,  3 


M. 


4  ad  qva  v.  i.  s.  v.  plur-alem  ponit  pro  siugulari  quia  de  solo  borea  dicit 
T  ||  ad  viam  s.  (t?.-368)  id  e'st  uiam  facit  secando  id  est  interficiendo  T  ||  ad 
adverso  (v.  370)  contra  uentum  posito  T  \\  6  oblimet  inertis  Vergilius  ||  7  ad 
instantem  s.  v  imniinentem  sibi  aut  omnibus  T  ||  8  currui  subiecit  B  \\  aferesis 
id  est  ablatio  F  ||  ad  detorsit  s.  v.  in  alteram  partem  flexit  T  ||  10  ad  ivgis 
s.  v.  id  est  in  iugo  in  altitudine  currus  T  ||  auusus  F  \\  12  ad  lancea  s.  v.  telum 
missile  T  ||  cokonam  H  \\  13  bifilium  SB  (corr.  s)  bififum  H.  fort.  trifilem.  cf. 
Mart.  VI  74,  2  ||  14  filia  H  ||  dicia  B  lycia  II  \\  15  ad  degvstat  leuiter  tangit 
propter  exiguitatem  sanguinis  T  \\  16  contra  BH  ||  alio  H  \\  17  altu  F  ||  aucta  B  \\ 
18  ad  dvcto  s.  v.  euaginato  T  ||  educte  F  ||  19  schol.  ad  v.  379  om.  AS  ||  et 
est  procursus  u.  p.  o.  F  \\  ad  alternos  (v.  386)  mutuos  quia  pede  post  pedem 
incedimus  T  ||  20  producere  B  ||  ad  saevit  s.  v.  quia  bello  est  protractus,  in 
marg.  bene  .  .  .  arundine  T  ||  21  abtractus  F  ||  ad  viam  q.  p.  p.  s.  v.  quae  pro- 
xima  est  uelocitati  .  exprimit  enim  eum  ad  pugnam  festinantem  T  ||  24  late  B 
alto  H  ||  ad  v.  389  quidam  lato  accipiunt  quasi  ipso  iubente  .  .  .  pro  late  T  || 
25  ne]  malim  non  ||  aliqua  F  ||  26  aperiretur  om.  F  ||  quamquam  T:  quod  F  \\ 
27  extracta  agitata  F  ||  alii]  quidam  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  367—397.  611 

*lato9   pro    Hate'    tradunt:    ubique    tamen    animum    viri    fortis    ex- 
pressit. 

391.    iapix   aptuni  nomen   medico:  nam   ia<5&ai  Graeci  dicunt 
ccurare5. 

394.  avgvrivm  citharamqve  dabat  vera  lectio   est  cdabat\-  5 
nam    non    dedit.     sane    per    citharam   scientiam  indicat  harmoniae, 
id  est  musicae.     sed  et  cithara  et  sagittae  artes  sunt,  augurium  vero 
munus:  non  enim  sola  arte,  verum  etiam  indulta  divinitate  colligitur. 

395.  vt  depositi  id  est  desperati:  nam  apud  veteres  consuetudo 
erat  ut   desperati   anfce  ianuas  suas  eollocarentur,   vel  ut  extremum  10 
spiritum   redderent  terrae,  vel  ut  possent  a  transeuntibus  forte  eu- 
rari?   qui   aliquando   simili  laboraverant  morbo:  Cicero  aegram  et 
prope  depositam  reipublicae  partem  suscepisse. 

396.  potestates  herbakvm  vim?  possibilitatem,  *quae  dvva^g 
dicitur*.  nam  in  herbarum  cura  nulla  ratio  est:  unde  etiam  ait  15 
emutas  artes':  licet  alii  mutam  artem  tactum  venae  velint,  alii  cmutas 
artes'  musicae  comparatione.  alii  *mutas%  quia  apud  veteres  manibus 
magis  medicina  tractata  est:  unde  et  chirurgia  dicta;  nam  ipse  ait 
<402>  multa  manu  medica  Phoebique  potentibus  herbis.  ergo 
*mutas%  quia,  ubi  manu  res  agebatur,  cessabat  oratio.  vsvmqve  20 
medendi  i{i7teiQi%rjv  scientiam;  hoc  est  medicinam,  in  usu?  non  in 
ratione  constantem:  nam  quaedam  artes  usu  discuntur,  sicut  ipsa 
maxima  parte  medicina,  quae  ante  Hippocratem  fuit. 

397.  inglorivs  comparatione  sagittarum,  harmoniae,  id  est  mu- 
sicae,  divinitatis.        malvit  quoniam  heroicis  temporibus  etiam  medicina  25 
valde  fuerat  in  honore. 

9  depositi  desperati  .  .  .  morbo]  exscr.  Isid.  or.  X  72.  cf.  Non.  p.  279, 
17  sqq.  M.  ||  12  Cicero]  in  Verr.  act.  II  lib.  I  2,  5.    cf.  Pseudo-Ascon.  ad  h.  1. 

1  animi  H  \\  nir  M  \\  fortis  uiri  B  ||  3  japyx  F  \\  iaa  AM  iace  RHFa  || 
Graeci  hab.  a  ||  4  curare]  unde  latQog  dicitur  medicus  add.  I)  ||  ad  dabat  s.  v. 
id  est  dare  uoluerat  T  ||  dabat  JRHMs:  dadat  S  dedit  AF  ||  dabant  F  \  6  sane 
sciendum  per  F  ||  armoniae  libri,  nisiquod  armoeniae  A  ||  7  s.  v.  394  cithara 
et  sagittae  . .  .  colligitur  T  ||  cythara  F  ||  12  qui]  quia  M\\  dissimili  H  ||  13  par- 
tem]  et  seneca  (Statius  vulgo)  in  theb.  (Oedip.  v.  1079  P.  et.  B.)  fite  ferte  de- 
positis  opem'  add.  D  ||  14  potestas  AS  \\  15  nam  in  herbarum  cura  (natura 
Commelinus)  uis  est  quae  dinamis  dicitur  (cuius  add.  Commelinus)  nulla  ratio 
est  F  ||  in  om.  AS\  16%licet  alii  .  .  .  mutas  artes  om.  F\\  17  alii  mutas  quia 
e.  q.  s.]  cf.  ad  v.  397  ||  18  tracta  F  \\  21  enpericen  ABh  enperices  H  enpnice 
M  empiricen  id  est  pericia  empiros  peritus  F  (id  est  .  .  .  peritus  in  cod.  se- 
clusit  Daniel,  in  marg.  gl.  =  glosa,  adscribens)  \\  non  ratione  AS  ||'22  constante 
F  ||  23  maxima  Daniel:  proxima  F.  an  pro  maxima  ?  ||  fuit]  fuit  mutata  F, 
muta  fuit  Daniel.  mutata  delevi,  ut  ex  mvtas  a.  ortum:  nam  quia  apud  vete- 
res  . . .  cessabat  oratio  olim  ad  mvtas  a.  i.  a.  adscripta  fuisse  Turonensis  docet  \\ 
25  ad  malvit  in  marg.  maluit  propterea  dicit  quia  heroicis  temporibus  in  magno 
honore  fuit  medicina  T  ||  italvit  F  ||  ad  mvtas  a.  i.  a.  s.  v.  quia  manibus  medi- 
cina  apud  ueteres  tractabatur  unde  et  cyrurgia  dicta.  nam  ipse  paulo  post  ait 
multa  manu  m.  ergo  muta  ubi  cessabat  oratio  res  agebatur  T 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  40 


612  SERVII 

398.    agerba  fremens  pro  *acerbe' :  adverbium  qualitatis  in  nomen 
derivatum. 

400.  lagrimisqve  inmobilis  non  suis,  sed  illorum. 

401.  paeonivm  in  morem  niedicinalem,  a  Paeone:  nam  Doricae 
5  linguae  est  Taean';  naturale  enim  est  Taeon?. 

402.  mvlta  pro  *multum\  trepidat  pro  Hrepidanter  facif. 
404.    forcipe  ferrvm  hic  forcipem  dixit  quod  Graeci  ardiotheran 

dicunt,  qua  solent  spicula  vulneribus  evelli:  ardia  enim  spicula  sagit- 
tarum  appellantur.  alibi  forcipes,  quod  formum,  id  est  calidumj  capiant. 

10  405.    nvlla    viam   FORTVNA    regit    nuljus    eventus    rationem 

praestat.  nihil  AVCTOR  apollo  medicinae  inventor:  nam  Aescu- 
lapius  praeest  medicinae,  quam  Apollo  invenit,  qui  in  Ovidio  de  se 
ait  inventum  medicina  meum  est. 

407.    propivsqve  malvm  ex  fuga  scilicet  Troianorum. 

15  408.    stare  v.  plenum  esse.     dlii  *stare'  constare  intellegunt,  ttt 

significet  ^pulvere  caelum  constat\  id  est  in  pulverem  versum  est  et 
quasi  totum  ex  pulvere  est.  alii  diutinum  pulverem  et  continuum  \et~\ 
significatum  volunt  inumbrationemque  ex  eo  solis  et  caeli  factam,  id 
est  non  moveri  caelum,  sed  consistere,  eundemque  manere  habitum  aeris 

20  ex  continua  caligine  pulveris,   obducto  semel  caelo  et  quasi  ab  oculis 
intercluso. 

411.  mc  venvs  genetrix.         indigno  dolore  qui  fuerat  natus 
ex  vulnere  indigne  inlato,  scilicet  per  insidias. 

412.  dictamnvm   haec  herba  licet  ubique  nascatur,  melior  in 
25  Creta  est,  quae  Dicta  dicitur,  unde  proprium  herbae  nomen.    haec  ad- 

mota  vulneri,  in  quo  ferrum  est,  extrahit  ferrum  in  tantum,  ut  ani- 
malia  apud  Cretam,xcum  fuerint  vulnerata,  ad  hanc  herbam  currant 


9  alibi  .  .  .  capiunt]  cf,  Isid.  or.  XX  13,  3  et  X  99  ||  11  medicinae  .  .  .  in- 
venit]  cf.  Isid.  or.  IV  3,  1  ||  12  in  Ovidio]  met.  I  521  ||  24  haec  herba  .  .  .  exi- 
gere  dicitur]  cf.  Isid.  or.  XVII  9,  29  et  XII  1,  18 


1  ad  acekba  s.  v.  pro  acerbe  nomen  pro  aduerbio  T  ||  3  non  suis  sed  illo- 
rum  hdb.  T  ||  5  est  enim  AS  autem  est  F  \\  6  ad  mvlta  s.  v.  multum,  ad  tre- 
pidat  s.  v.  trepidanter  facit  siue  accelerat  T  ||  7  schol.  ad  v.  404  hab.  T  ||  for- 
cipen  T  ||  agdto^Qav  Daniel  ||  8  quae  F  ||  aqdia  Daniel\  9  alibi  forceps  dicitur  T  || 
forcipem  F,  corr.  Schoellius  ||  forbum  F  ||  capiant  Schoellius:  capiunt  F  capiat  T  || 
11  nec  scolapius  H  nam  aescolapius  B  ||  12  qui  .  . .  ait]  ipse  in  obidi  metamorfoseos 
F  ||  13  inuentum  de  re  ait  H  ||  inuenta  B  \\  15  plenum  esse]  om.  H,  id  est  p.  e.  M. 
ut  alibi  rstat  puluere  caelum'  et  [{buc.  VII  53)  cstant  et  iuniperi5  add.  D  \\ 
17  puluere  Daniel  ||  et  seclusi  ||  24  ad  dictamnvm  s.  v.  vuizuarz  homo  saec.  X 
adscripsit  in  S  ||  nascatur  om.  HM  ||  melior]  tamen  add.  D  ||  25  ad  v.  412  creta 
dicitur  dicta  unde  proprium  est  nomen  herbae  inditum  haec  admota  .  .  .  etiam 
uenena  dicitur  a  corpore  exigere  .  et  figurate  dixit  dictamnum  caulem  pro 
dictamni  T  \\  26  extrahat  F  \\  ferrum  om.  T  ||  ut  muta  animalia  T  ||  27  cum  fue- 
rit  uulnera  F  ||    curantia  quae  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  398-422.  613 

eaque  depasta  tela  corpore  dicantur  excutere.    haec  herba  Jiausta  etiam 
venena  corpore  exigere  dicitur. 

413.    pvberibvs  cavlem  foliis  hoc  est  adultis:  sic  in  quarto 
<Dl4)>   pubentes   herbae.     et  est  reciproca  inter  herbas  et  homi- 
nes   translatio:   nam   et  pubertatem   herbarum  et  florem  iuventutis  5 
vocamus.     ^caulem?  autem  medium  fruticem,  qui  vulgo  ihyrsus  dicitur. 
de  1/iac  herba  in  iv.  <(72)>   ait  de  vulnerata  cerva  illa  fuga  silvass 
saltusque  peragrat  Dictaeos. 

415.  gramina  hic  pro  herba:  nam  est  hoc  nomine  alia  herba,  quae 
in  inmensum  excrescit.  10 

416.  faciem  CIRCVmdata  a  parte  totum  corpus  accipimus.    et 
putatur  sic  dictum,  ut  <(I  658)>  faciem  mutatus  et  ora  Cupido. 

417.  fvsvm  amnem  pro  caquam?;  a  toto  partem:  sic  supra  <119> 
fontemque  ignemque  ferebant. 

419.  ambrosiae  svcos  ambrosia  est  cibus  deorum:  nam  nectar  15 
potant.  alibi  ambrosia  unguentum  deorum  legitur  <I  403>  ambro- 
siaeque  comae  divinum  vertice  odorem.  panaceam  genus  her- 
bae  est.  sciendum  tamen  Lucretium  panaceam  ubique  salem  dicere. 
unde  possumus  et  hoc  loco  salem  intellegere;  nam  omnem  pellit 
dolorem.  sed  melius  herbam,  quia  ait  codoriferam\  alii  panaceam  20 
medicamentum  dicunt  ex  conpluribus  herbis  conpositum,  quod  ad  omne 
vulnus  faeit.  hanc  herbam  Hercules  contra  vim  venenorum  Thessalis 
dicitur  praestitisse.   sane  nomen  mire  conpositum. 

422.    qvippe  dolor  quasi  dolor,  cuius  natura  haec  est;  ut  ad- 
hibito  remedio  statim  recedat.     nam  dolor  consequens  res  est,  non  25 
principalis:  unde  sublata  causa  etiam  ipse  statim  recedit.    hinc  ait 
cquippe?;  nam  infusa  aqua  inhaerens   laxare   coeperat  telum;   quod 
antea  inferebat  dolorem. 

6  caulem  .  .  .  dicitur]  cf.  Isid.  or.  XVII  10,  3 


1  tela  dicantur  corpore  excutere  T  ||  3  cavlen  B  [|  sicut  F  ||  5  et  ante  puber- 
tatem  om.  F  ||  6  ad  cavlem  s.  v.  medium  fruticem  dicit  qui  uulgo  tyrsus  dici- 
tur  T  ||  frutice  F  fruticae  Daniel  fruticis  Masvicius  ||  tyrsos  F\\  7  ait  ubi  de 
Daniel  \\  8  peragra  dictatos  F  ||  9  ad  gkamina  s.  v.  pro  herba  posuit.  scilicet 
sunt  T  ||  11  accipiamus  AS  accepimus  H  \\  ad  circvmdata  s.  v.  nota  figura  T  || 
12  sic  dictum  est  ut  F  \\  faciam  F  ||  ad  labris  (v.  417)  s.  v.  in  uasis,  in  marg. 
labrum  proprie  appellatur  uas  in  quo  lauatio  solet  fieri  infantum  quod  et  al- 
ueum  alio  nomine  appellatur  T  ||  16  potant]  potus  F.  ambrosia  ab  immortali- 
tate  dicta,  a  enim  sine  et  ^Qorog  mortalis  add.  D  ||  ad  v.  419  alibi  ambrosiam 
unguentum  deorum  uirgilius  intellegit  ut  ambrosiaeque  .  .  .  uertice  0.  s.  T  \\ 
17  panacevm  B  ||  18  Lucretium]  Lucilium  coni.  Bapt.  Pius  ad  Lucr.  IV  123. 
cf.  BecJcer  Philol.  I  p.  48  et  L.  Mueller  Lucil.  p.  159  ||  panaceum  B  \\  19  unde] 
nam  M  \\  20  dolorem]  unde  et  nomen  accepit  quasi  TtQog  navxcc  ccnog,  id  est 
ad  omnia  remedium  add.  Masvicius  ||  ad  panaceam  s.  v.  quidam  medicamentum 
dicunt  .  .  .  praestitisse  T  ||  21  conpluralibus  T  ||  22  facit]  idoneum  comprobatur 
T  ||  contra]  propter  T  ||  thessales  F  ||  25  recidat  R  ||  26  causa]  cu  F  \\  hic  F  \\ 
28  ante  H  inte  F  ||  inserebat  F 

40* 


614  SERVII 

423.  iamqve  secvta  manvm  leniter  temptantis  secuta  est. 

424.  in  pristina  in  usum  priorem,  hoc  est  qxiales  fuerunt  pri- 
stinae.    vel  ^novai  magnae  aut  mirae. 

425.  arma  giti  properate   viro   suo   more  ostendit  festinationem : 
5  ante  induxit  loquentem,  quam  significaret  qui  loqueretur.     fqui  sicut 

nos  *properare,  festinare'  dicimus,  ita  antiqui  pro  *dare9  dicebant:  Sal- 
lustius  soleas  festinate. 

427.    non  haeg  hvmanis  opibvs  potest  subaudiri  et  *arte  humana'. 

429.  maior  agit  devs  Apollo  scilicet,  inventor  medicinae:  hoc 
io  est  haec  agit  maior. 

432.  habilis  lateri  glipevs  et  hic  expressa  festinatio  est.  lori- 
caqve  tergo  est  quare  tergo  tantum,  cum  totum  ambiat  corpus?  at 
quia  latus  clipeo  dixerat  tectum,  supererat  ut  tergum  loriea  muniret. 

434.  svmmaqve  per  galeam  decenter  galeam  quoque  eum  induisse 
15  significat. 

435.  vervmqve  laborem  quem  per  me  ipse  suscipio,  non  qui 
ex  aliorum  virtute  imperatoribus  adscribi  consuevit. 

436.  portvnam  ex  aliis  subaudimus  copta':  nec  enim  fortuna 
discitur.     et   est  zeugma  non  integrum.     quidam  autem  defectionem 

20  putant  et  deesse  volunt  ^pete*  aut  *accipe\  alii  figuram  volunt  pro 
*quid  fortuna  sit  ex  aliis  disce':  cum  et  bona  et  mala  sit  fortuna,  quid 
valeat  dea  haec,  ex  aliis  disce:  vult  enim  intellegi,  se  adversa  usum. 

437.  defensvm  dabit  pro  *defendet'.  inter  praemia  Hnter' 
mteres  pro  *ad'  ponebant:  id  est  ad  praemia:  Cicero  dico  te  priore 

25  nocte  venisse  inter  falcarios,  id  est  ad  falcarios. 

6  Sallustius]  hist.  inc.  105  D.,  74  Kr.  ||  24  Cicero]  in  Catil.  I  4,  8 


1  manv  F  ||  2  pnisTiNA  HM  ||  s.  v.  424  id  est  quales  fuerunt  pristinae.  aut 
nouae  mirae  et  magnae  T  \\  4  ad  v.  425  in  marg.  suo  more  .  .  .  significaret 
loqui  incipientem  T  \\  ostendens  T  ||  5  qui  ex  eis  quae  praecedunt  perperam 
videtur  repetitum  esse,  atqui  edidit  JDaniel.  ||  6  ad  properate  s.  v.  propere  et 
festinanter  date  T  ||  sicut  .  .  .  dicebant]  sicut  nos  properare  dicimus  ita  antiqui 
festinare  pro  dare  dicebant  coni.  Dietschius  ad  Sall.  I.  I.  p.  141.  sicut  nos  cpro- 
perare'  cfestinare'  pro  cfestinanter  ire'  dicimus,  ita  antiqui  pro  fdare'  dicebant 
Schoellius.  cf.  ad  IV  575  et  IX  399  ||  7  soleas  Masvicius:  solas  F  ||  festinare  Mas~ 
vicius  ||  8  arte  Masvicius:  ante  F.  dicere  voluit  interpres  ad  arte  ex  eis  quae 
praecedunt  humana  intellegendum  esse  ||  9  inuentor  Apollo  scilicet  medicinae  F. 
Apollo  inuentor  scilicet  m.  Stephanus  \\  11  ad  svkas  i.  a.  s.  v.  id  est  tibialia 
induerat.  et  est  expressa  festinatio  T  ||  ad  loeicaqve  t.  e.  s.  v.  quia  latus  clipeo 
dixerat  tectum  supererat  ut  tergum  lorica  muniret  .  alioqui  lorica  totum  ambit 
corpus  T  ||  12  aut  F,  correxi  ||  13  tergo  F  ||  14  ad  delibans  o.  f.  (v.  434)  pro- 
pinans  et  decenter  hoc  loco  galeam  induisse  significat  T  \\  eum  ego:  cum  F 
tum  Baniel  ||  17  consueuit  adscribi  ASE  ||  18  nec]  nam  M  neque  F  ||  19  et 
est  .  .  .  integrum  om.  F  ||  zeuma  libri  plerique  ||  ad  fortvnam  in  marg.  scilicet 
opta  .  et  quidam  defectionem  putant  .  .  .  se  aduersa  ausurum  (sic)  T  ||  21  cum 
bona  F  ||  22  dea  hac  F  haec  dea  T  ||  an  usurum  ?  ||  23  ad  defensvm  d.  s.  v.  id 
est  defendet  a  bello  T  ||  defendit  F  ||  ad  inter  s.  v.  pro  ad  T  ||  24  priora  F  \\ 
25  id  est  ad  falcarios  om.  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  423-452.  615 

438.  matvra  adoleverit  aetas  adulescendo  matura  esse  coeperit.  ' 

439.  sis  memor  subaudiendum  *meorum  factorum\ 

443.    anthevsqve  mnesthevsqve  servavit  xb  7tQ£7tov]  necesse 
enim  erat  ut;  vulnerato  duce,  multi  cum  eo  in  castra  remearent. 

445.  miscetvr  modo  cconfunditur':  alibi  cperturbatur',  ut  <I191>  5 
miscet  agens  telis  nemora  inter  frondea  turbam. 

446.  aggere  tvrnvs  hic^  ^aggere*  pro  eminentia  posuit;  de  via 
autem  aggerem  non  possumus  dicere,  nisi  si  viae  aggerem  dicere 
voluerimus,  id  est  viae  coacervationem,  quam  historici  viam  mili- 
tarem  dicunt,  ut  <V  273>  qualis  saepe  viae  deprensus  in  ag-  10 
gere  serpens.  quidam  ambiguitatem  volunt,  utrum  ipse  Turnus  in 
aggere,  an  venientes  ex  aggere? 

448.  prima  ante  omnes  ut  <(II  40>  primus  ibi  ante  omnes.    et 
ante  omnes  Latinos  sonum  audit. 

449.  tremefaota  refvgit  quaeritur,  cur  Iuturna,  cum  hic  acie  ex-  15 
cedat  tremefacta,  mox  tamen  inducitur  revertens. 

450.  atrvm  rapit  agmen  pulveris  nube  coopertum.     quidam 
autem  *agmen9  iter  accipiunt,  *rapif  autem  festinat,  ut  sit:  ille  campo 
aperto  iter  festinat  pulveris  plenum  et  ipsa  festinatione  excitat.    et  ita 
dicunt,  quoniam,  si  *agmen'  exercitum  dicit,  apertus  campus  esse  non  20 
potuit  bellatorum  densitate  conpletus. 

451.  abrvpto  sidere  vel  inmensa,  vel  magna  tempestate:  per 
sidus  enim  tempestas  significatur:  ut  <(III  422)>  sorbet  in  abruptum 
fluctus,   item  <(XI  259)>   scit  triste  Minervae  sidus.     interdum 
ipsum  sidus,  hoc  est  astrum.    *abruptum'  vero  ad  hominum  opinionem  25 
retulit;  videtur  enim  praecipitari. 

452.  IT    MARE    PER    MEDIVM    MISERIS    H.    P.   L.   H.   C.   A.    Statius 

planius    de    hoc    sensu    deflent    sua    damna    coloni    et   tamen 


27  Statius]  Theb.  XI  117 


2  ad  sis  m.  s.  v.  scilicet  meorum  factorum  T  \\  3  schol.  ad  v.  443  om.  AS  || 
ton  protton  B  tropepon  id  est  quod  decet  F  ||  6  misceret  M  ||  7  via]  tua  S 
ea  F  ||  8  si  om.  AH  ||  9  viae  om.  EF  ||  stroici  F  ||  10  depressus  ASB  ||  in] 
ab  F  ||  ud  v.  446  potest  esse  ambiguum  utrum  scilicet  turnus  in  aggere  positus 
uenientes  uiderit  an  ex  ipso  aggere  uenientes  T  ||  11  ipsi  F  ||  12  ad  oelidvsqve 
p.  i.  c.  (vt  447)  non  nulli  intellegunt  similiter  ut  ausonios  conterritum  ipsum  tur- 
num  T||  14  sonum  F:  solum  Daniel\\  16  tremefacta  Masvieius:  tempestas  F9 
om.  Gommelinws,  fortasse  recte  \\  17  ad  v.  450  quidam  hoc  loco  agmen  iter  acci- 
piunt  et  rapit  festinat  ut  sit  secundum  illorum  sensum  ille  campo  aperto  festi- 
nat  iter  pulueris  plenum  et  ipsa  festinatione  excitat,  quoniam  si  agmen  exer- 
citum  dixit  campus  bellatorum  densitate  repletus  apertus  esse  non  potuit  T  || 
23  ut]  alibi  ASB\\  24  interdum  .  .  .  praecipitari  non  edidit  JDaniel.  interdum 
.  .  .  astrum  non  videntur  veteris  esse  interpretis  ||  ad  abrvpto  s.  in  marg.  ab- 
ruptum  ad  hominum  .  .  .  praecipitari  T  ||  28  colent  H 


"    616  SERVII 

oppressos  miserantur  in  aequore  nautas.    sane  *  aut  Honge  hor- 
rescunf.  *heu9  autem,  ut  solet,  interiectionem  ex  sua  persona  interposuit. 

453.    dabit  ille  rvinas  *dabitf  pro  faciet:  Terentius  quas  turbas 
dedit  et  ipse  <1I  482)>  et  ingentem  lato  dedit  ore  fenestram. 
5  rvet  eruet,  evertet:  Terentius  ceteros  agerem  ruerem:  nam  aliter 
dictum  est  <(II  290)>  ruit  alto  a  culmine  Troia. 

456.  talis  taliter,  simili  modo:  sic  paulo  post  <(477>  similis 
medios  luturna  per  hostes.  bhoeteivs  Troianus,  a  promun- 
turio  Troiae. 

10  457.     CVNEIS   SE  QVISQVE  COACTIS  ADGLOMERANT    densentur,   ut 

cuneatim  dimicent;  scilicet  in  cuneorum  modum  conipositi,  ut  hostem 
facilius  invaderent. 

458.    gravem  fortem:  Sallustius  Lusitaniae  gravem  civitatem. 
460.    gadit  ipse  tolvmnivs  avqvr    Homerice:   ut  primus  violator 
15  foederis  poenas  luat. 

462.  tollitvr  isr  caelvm  clamor  occiso  eo;  qui  auctor  dis- 
rumpendi  foederis  fuerat,  exortus  est  clamor^  et  statim  secuta  fuga 
Rutulorum7  ut  Versique  vicissim  pulverulenta  fuga  Rutuli  dant  terga 
per  agros'.     et  bene  vicissim,    quia  Troianos  in  fugam  versos  fuisse, 

20  exinde  apparet,  quod  supra  dixit  <408)>  subeunt  equites  et  spicula 
castris  densa  cadunt  mediis. 

463.  pvlvervlenta  plena  pulveris:  nam  apud  veteres  ^pulverulentd? 
dicebantur,  sicut  vinolentum  dicimus  qui  vino  plenus  est,  et  temulentum 
qui  temeto  plenus  est. 

25  465.    nec  pede  congressos  aeqvo  pedestres :  quae  est  pugna  aequa. 

3  Terentius]  Eun.  IV  3,  11  ||  6  Terentius]  Ad.  III  2,  21  ||  13  gravem  forfcem] 
cf.  Non.  p.  315,  14  M.  ||  Sallustius]  hist.  inc.  68  D.?  34  Kr.  ||  22  pvlvervebnta 
plena  pulveris]  cf.  Isid.  diff.  verb.  468  ||  23  sicut  .  .  .  plenus  est]  cf.  Don.  ad 
Ter.  Andr.  I  4,  2  et  Eun.  IV  3,  13;  Isid.  or.  X  271 

1  obpraessos  H  \\  aequere  M  ||  sane  *  aut]  aut  clonge  praescia'  intercidisse 
videntur  \\  2  ad  hev  s.  v.  interiectio  ex  persona  poetae  T  ||  3  ad  dabit  s.  v. 
faciet  T  ||  5  rvit  eruit  euertit  F  ||  evertet]  et  auertet  A8  et  euertet  B  \\  agge- 
rem  F  ||  6  ruit]  ut  B,  om.  F  ||  troiae  F  j|  8  schol.  ad  rhoeteivs  om.  F  ||  koe- 
theivs  libri  ||  promontorio  AS  promunctorio  M  promuntorio  TIM\\  10  adglome- 
rat  SMF  adolomekad  jff  II  11  modo  BH\\  ad  cvneis  s.  q.  c.  a.  s.  v.  densantur 
in  cuneorum  moduin  ut  hostem  facilius  inuaderent  T  ||  14  ad  cadit  i.  t.  a.  s.  v. 
homerice  dicit  ut  princeps  uiolati  foederis  poenas  luat  T  ||  homericae  F  Home- 
rus  Daniel  ||  uiolatur  F  ||  15  iucet  F  ||  16  auctorum  pendi  F  ||  dirrumpendi  AH 
derumpendi  M  \\  18  ut  om.  F  \\  aduersique  F  (|  pulverulenta  . . .  agros  om.  HMF  \\ 
19  ad  vicissim  in  marg.  bene  dicit  uicissim  quia  et  troianos  uersos  esse  in  fugam 
exinde  apparet  quod  supra  dixit  subeunt  equites  .  .  .  mediis  T  ||  troianam  F  || 
uersus  F  ||  22  ad  pvlvervlenta  s.  v.  plena  pulueris  T  ||  plenalenta  F  ||  25  con- 
(jressvs  eqvo  F  congressos  nec  eqvo  Dcmiel  ||  s.  v.  465  idest  ex  aequo  stantes 
aut  pedestres  aut  equestres;  in  marg.  aequa  pugna  est  quando  pedes  cum  pe- 
dite  eques  cum  equite  congreditur  T  ||  pedestres:  quae  est  pugna  aequa  scripsi: 
pedestris  quae  est  pugnae  quo  F  pedestres  et  equestres  pugnas  vocat  ubi  inter 
e.  q.  i     *" 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  453-492.  617 

at  ubi  inter  equitem  et  peditem  pugna  est,  (ait)  <X  889)>  et  urguetur 
pugna  congressus  iniqua.  nec  tela  ferentes  inseqvitvr  id 
est  nec  fugientes,  nec  contra  stantes  dignatur  occidere.  et  magna 
Aeneae  ostenditur  pietas,  qui  nec  vulneratus  irascitur,  ut  velit  contra 
legem  foederis  in  bellum  moveri.  5 

468.  vibago  virago  dicitur  niulier,  quae  virile  implet  officium, 
id  est  mulier,  quae  viri  animum  Jiabet:  has  antiqui  viras  dicebant. 

471.     vndantes  quia  in  motu  undarum  modo  flectuntur. 

474.  pervolat  per  magnas  aedes  volat:  nam  more  suo  verbo 
dedit  detractam  nomini  praepositionem.  10 

475.  nidisqve  loqvagibvs  escas  ordo  est  *escasque  (nidis  loquacibus 
legens'). 

476.  vacvis  magnis,  ut<(II528)>  vacua  atria  lustrat  saucius. 

477.  similis  pro  *similiter\ 

480.  nec  conperre  manvm  cum  Aenea:  nam  alios  persequitur.  15 
avia  ab  ea  scilicet  parte,  qua  veniebat  Aeneas. 

481.  tortos  okbes  obliquas  et  inplicitas  vias. 

482.  vestioatqve  virvm   inquirit:    translatio    a   canibus. 
disiecta  PER  AGMINA  dissipata  adventu  Aeneae. 

485.  aversos  retorsit  pro  *retorsit  et  avertif.  20 

486.  hev  qvid  agat  omne  adverbium  verbo  cohaeret:  unde 
cheu?  *en9  et  cattat'  et  similia;  quia  verbo  cohaerere  non  possunt, 
separata  fecerunt  aliam  partem  orationis,  scilicet  interiectionem? 
quam  sola  Latiuitas  possidet.  sane  hoc  poeta  dedit  rerum  miseratio- 
nem  movens.  dlii  ab  Aeneae  persona  dictum  accipiunt,  ut  diceret  *heu  25 
quid  agam'? 

488.    hvic  pro  cin  hunc\    et  est  ordo  chuic  dirigit'. 

491.  collegit  in  arma  ita  se  texit;  ut  nulla  parte  posset  feriri. 

492.  apicem  tamen  incita  svmmvm  galeae*  eminentiam,  quam 
Graeci  conum  vocant;  in  qua  eminent  cristae.   potest  hoc  tamen  no-  30 

6  virago  .  .  .  dicebant]  cf.  Isid.  or.  XI  2,  22  sq.,  diff.  verb.  590  ||  29  galeae 
.  .  .  cristae]  exscr.  Isid.  or.  XVIII  14,  2 


1  ait  inserui  ||  6  virago  om.  A  F  ||  7  ad  vikago  s,  v.  quae  uiri  animum  habet 
quas  antiqui  uiras  dicebant  T  \\  8  ad  vndantes  s.  v.  ideo  dicit  undantes  quia 
.  .  .  flectuntur  T  ||  undarum]  in  undarum  F  ipsarum  undarum  T  ||  9  nam  .  .  . 
praepositionem  om.  F  ||  10  nomine  B  ||  11  nidis  loquacibus  legens  add.  Daniel  || 
14  pro  simiiiter  hab.  T  ||  15  nam]  nec  F  ||  16  quia  M  ||  17  implacitas  E  ||  18 
tractatio  F  ||  a  canibus]  qui  per  uestigia  et  pedum  signa  feram  indagant  add.  D  || 
21  verbo]  uel  uerbo  F  ||  cohaeret  .  .  .  verbo  om.  H  \\  unde  quia  heu  F  ||  22  en] 
hem  Masvicius,  fort.  recte  ||  et  tactat  A  et//actat  8  ||  23  separatam  F  separa- 
tim  Masvicius  ||  24  possidet]  cum  graeci  sub  aduerbio  comprehendunt  (sic)  tales 
uoces  add.  D  ||  s.  v.  486  hoc  poeta  miserationem  rei  intendens  posuit  .  alii  ab 
enea  dictum  uolunt  ut  diceret  heu  quid  agam  T  ||  miserationum  F  ||  27  in  om.  H  || 
28  schol.  ad  v.  491  om.  F  \\  29  galeae  id  est  eminentia  F  \\  30  conon  JR 


618  SERVII 

meia  et  de  sacerdote  flamine  accipi,  qui  apice  utuntur:  quod  in  quarto 
plenius  dictum  est:  nam  subiunxit  *vertice  cristae9.  ingita  id  est  cum 
impetu  veniens. 

495.    referri  id  est  retro  ferri. 

5  496.     MVLTA   IOVEM  ET  LAESI  TESTATVS  FOEDEEIS  ARAS    *multd? 

pro  *multum\  licet  haberet  iustam  eausam  iracundiae,  quod  et  fu- 
giebat  Turnus,  et  ipse  adpetebatur  insidiis,  non  tamen  ante  prorupit 
in  bellum?  quam  Iovis  fidem  et  laesa  foedera  testaretur. 

497.  medios  qui  inter  ipsum  sequentem  et  fugientem  Turnum  medii 
10  de  hostibus  erant       marte  secvndo  terribilis  potest  et  *Marte  secundo' 

distingui,  ut  sequatur  *terribilis  saevam?  et  cetera;  potest  et  iungi,  ut 
sit  *Marte  secundo  terribilis.' 

498.  nvllo  discrimine  caedem  svscitat  indiscrete  obtruncat 
universos,  quibus  ante  pari  pepercerat  modo. 

15  499.    irakvm  habenas  potestatein,  facultatem,  id  est  irae  per- 

mittit  saeviendi  liberam  potestatem,  ut  <T  63)>  et  premere  et  laxas 
sciret  dare  iussus  habenas.  et  hic  moderate  locutus  est:  nam 
Ennius  effundit  irarum  quadrigas  dixit. 

500.    qvis  mihi  nvnc  tot  acerba  devs  ac  si  diceret:  nec  musa 

20  nec  Apollo   sufficiunt.     Statius   maior   ab   Aoniis    sumenda   de- 
mentia  lucis:  mecum  omnes  audete  deae. 

502.  inqve  vicem  in  vicem:  nam   *que?   vacat.     alii  *que9  ex~ 
pletivam  coniunctionem  accipiunt 

503.  tanton7  placvit  CONCVRRERE  m.  i.   apostropha  cum  ex- 
25  clamatione  ad  lovem.     sane  Hantoii'  cton?  circumflectitur:  nam  cam 

per  apostrophum  apocopen  verba  patiuntur,  is  qui  in  integra  parte 
fuerat,  perseverat  accentus. 

505.    aeneas  rvtvlvm  svcronem  descripUo  per  alterna  divisa,  ut 


18  Ennius]  ann.  v.  464  Vahl.  j|   20  Statius]  Theb.  X  830 


1  de]  da  F  ||  2  ad  incita  s.  v.  uiolenter  incitata  iactata  T  ||  4  retro  ferri 
hab.  T  ||  5  testatvs]  t.  libri  ||  ad  mvlta  s.  v.  multum  iouem  T  \\  6  quod  effu- 
giebat  BHM  \\  7  prorumpit  in  H  prorupit  ille  in  M  ||  9  ad  invadit  m.  s.  v. 
cum  impetu  aggreditur  medios  qui  inter  ipsum  .  .  .  erant  T  ||  13  indiscreto  F  || 
14  conuersos  B  \\  antea  F  ||  pari  et  modo  om.  B  ||  15  habenas]  modo  irarum 
habenas  add.  B  ||  ad  iharvm  h.  s.  v.  id  est  .  .  .  potestatem  T  \\  17  nam  ennius 
ait  irarum  effunde  quadrigas  F  ||  19  schol.  ad  v.  500  om.  F  ||  20  appello  A  || 
sufficient  B  ||  ab  onus  B  ab  aoiis  M  ||  dementia  libri:  audacia  Statius  ||  s.  v. 
500  non  nulli  acerba  mala  accipiunt  siue  acerbas  caedes  .  plerique  absolute  T  || 
22  ad  inqve  vicem  s.  v.  que  uacat  quamuis  multi  expletiuam  hoc  loco  acci- 
piant  T  ||  24  ad  tanton  s.  v.  apostropha  ad  iouem  cum  exclamatione  T  ||  25  ton] 
on  BHM,  om.  F  \\  26  apostropham  vel  apostrofam  libri,  corr.  F.  Schoellius 
d.  a.  I.  I.  p.  140  ||  is]  unde  his  II  \\  in  om.  BHF\\  27  perseverat  accentus]  ac- 
centus  mutatur  F  ||  accentus]  ut  ctantone',  inde  fit  ctanton'  ut  et  (Aen.  X  668) 
ctanton'  me  crimine  dignum'  add.  D  ||  28  ad  v.  505  descriptio  est  per  alternam 
diuisionem  facta  ut  solent  historici  T  ||  ut  om.  F 


COMM.  m  VERGL  AEN.  XII  495—514.  619 

solent  historici.         rventes  tevckos  modo  fugientes,  quos  inse<fue- 
batur  Sucro. 

506.  havd  mvlta  moratvm  id  est  non  diu  moratum:  vim  Aeneae 
diutius  sustinere  non  potuit. 

507.  excipit  in  latvs  figurata  elocutio.        crvdvm  ensem  modo  5 
cdurum',    alias   ^crudelem'.         et  crates  pectokis  Douatus   super- 
fluam   vult  esse  coniunctionem ,   ut  cet?  sit  epexegesis:  adigit  ensem 
per  costas  ?  id  est  pectoris  crates,  ubi  celerius  fata  complentur.     et 
hoc  est;  quod  ait  supra  chaud  multa  moratus'. 

509.    amycvm  fratremqve   diorem  hi  duo  duces   sunt  etiam  10 
supra    memorati,    ut    <(I  221^>   nunc   Amyci   casum   gemit,    item 
<(V  339)>  et  nunc  tertia  palma  Diores:  unde  ad  terrorem  populi 
eorum  capita  religantur  in  curru. 

511.    cvrrv   autem   aut   septimus   est,   aut  dativus   casus  anti-     - 
quus,    secundum  regulam,   ne   sit  maior  a  nominativo  plurali.  15 

dvorvm  pro  *amborum\ 

514.  maestvm  oniten  naturaliter  tristeni,  severum,  ayslatitov : 
aut  imaginatus  est  exspirantem.  mittit  autem  socium  supra  me- 
moratis.  sane  ^Oniten5  Donatus  dicit  aut  gentile  esse;  aut  patro- 
nymicon,  ut  nomen  eius  proprium  sit  cEchionius5.  sed  hoc  non  pro-  20 
cedit,  quia  neque  patronymicon  in  ctes?  exit;  neque  cOnytes'  a  qua 
gente  veniat;  usquam  lectum  est.  proprium  ergo  est;  et  sequens 
versus  erit  cnomen  Echionium';  id  est  Thebana  gloria;  per  peri- 
phrasin:  nam  Echionii  sunt  Thebani  a  rege  Echione:  unde  male  qui- 
dam   legunt    cnomine   Chionium5.     alii  ^nomen  Echionhim9 ,  hoc    est  25 


17  maestvm  naturaliter  tristem]  cf.  Isid.  or.  X  174 


1  ad  rventes  s.  v.  fugientes  .  .  .  Sucro  T\\  fugientis  F  ||  quas  AS  ||  2  sucro 
integebatur  F.  quos  Turnus  insequebatur  mucrone  Stephanus  \\  ad  loco  statvit 
Ifioc  schol.  edidit  Faoricius  stabiles  reddidit,  ut  cstabilitque  fugam  trepidantis 
Orestis'.  ||  3  ad  havd  mvlta  morantem  (sic)  s.  v.  non  diutius  sustinentem  uim 
aeneae  T  ||  vim]  quod  scilicet  vim  Daniel  \\  5  modo  durum]  modorum  H  modo 
nudum  M  \\  6  cratis  F  \\  1  ut  et  AS:  et  ut  BM,  et  om.  HF  ||  8  facta  ASF 
(corr.  a)  ||  9  moratus  Serviani  libri:  morantem  F  \  11  ut  .  .  .  gemit  om.  H  || 
14  anticus  HF\\  17  oniten  AS  onyten  BF  onyton  H  onytem  M  \\  severum] 
quem  graeci  6Y,v^Qcon6v  dicunt  add.  D  \\  areAacTdN  A  aYGAacroN  B  area  acton 
H  areacton  M  areaacTON  F  ||  19  oniten  AS  onyten  BHF  onitem  M  \\  20  ut 
om.  F  \\  chionius  ASHF  [|  21  oiiites  AS  onyten  BH  onitem  M  onytes  F  \\ 
22  ueniet  AS  ||  proprium]  primus  F  \\  23  nomine  chionium  F  \\  aechionium  AS 
ethionium  H  \\  id  est  .  .  .  periphrasin]  ut  sit  perifrasin  figuratio  thebana  glo- 
ria  F  \\  24  nam  echio  thebani  F  \\  oechionii  B  ethionii  et  ethione  H  \\  Echione] 
ouidius  de  sociis  cadmi  loquens  thebarum  aedificatoris  ait  (met.  III  126)  cquin- 
que  superstitibus  quorum  fuit  unus  echion'  add.  D  ||  quidam  male  F  \\  25  chio- 
num  H  echionium  M  ||  ad  v.  514  quidam  nomen  genus  accipiunt  quemadmodum 
de  matre  dixit  genus  ut  ostendatur  et  perhydiae  filium  et  genus  ducentem  ab 
echione  T  II   echonium  F 


620  SERVII 

gemis,'  quemadmodum  de  matre  *genus9  dixit,  accipiunt,  ut  osjtendatur 
eum  JEchionis  esse  et  Peridiae  filium,  vel  ab  Echione  genus  ducentem. 
515.    mateisqve  genvs  peridiae  periphrasis  est,  hoc  est  filiuni 
Peridiae. 
5  516.    lycia  missos  et   apollinis  agris   vacat  cet':    nam  per 

epexegesin  Lyciam  arva  Apollinis  dixit,  ut  <(IV  377)>  nunc  Lyciae 
sortes.  appellata  autem  Lycia  est  a  Lyce  nympha,  ex  qua  habuit 
Apollo  filium  nomine  Lycadium.  *missos'  autem  profectos,  ut  <(VI  812)> 
missus  in  imperium  magnum. 

io  517.    exosvm  neqviqvam  bella  sic  supra  <X  419>  iniecere 

manum  parcae:  nam  per  transitum  ostendit,  urguentibus  fatis  eum 
ad  bella  deductum,  quae  nequiquam  semper  vitare  cupiebat.  hunc 
autem  Menoeten  oriundo  Arcada  fuisse  intellegimus  ?  sed  habitasse 
circa  Argos:   nam  Lerna   palus    est   Argivorum,   in   qua   eum   dicit 

15  solitum  fuisse  piscari:  nam  hoc  significat  cpiscosae  cui  circum  flu- 
mina  Lernae  ars  fuerat'.  et  vetuste  *flumina'  pro  fluore  dixit:  neque 
enim  Lerna  fluvius  est.  et  sic  *flumina  Lernae\  quomodo  <(VIII  23  Y) 
Aventini  montem.  quaeritur  sane  quis  primus  *exosum'  pro  peroso 
dixerit. 

20  519.    pavperqve  domvs   chic'   et   chaec  pauper'  dicimus:  nam 

cpaupera?  usurpatum  est.  sic  Plautus  paupera  est  haec  mulier. 
sed  hoc  hodie  non  utimur.  ea  enim  nomina,  quae  ablativo  singulari 
in  V  exeunt,  si  feminina  ex  se  faciunt;  similia  faciunt;  neque  enim 

s    heteroclita,  alterius  declinationis  esse  possunt:  ut  puta;  quia  cab  hoc 

25  hospite'  facit,  chic'  et  chaec  hospes9  dicamus  necesse  est:  Lucanus 
<(V  11>  hospes  in  externis  audivit  curia  tectis:  cab  hoc 
leone'  chic'  et  chaec  leo?;  cab  hoc  latrone'  chic5  et  chaec  latro';  cab 
hoc  fullone'  chic'  et  chaec  fullo';  cab  hoc  nepote5  chic?  et  chaec  ne- 
pos*:   nam   ut  cneptis?   dicamus  in  iure  propter   successionis  discre- 

30  tionem  admissum  est.  sciendum  tamen  chospita?  cpaupera5  cleaena? 
clea5  usurpata  a  poetis  esse. 

20  hic  et  haec  pauper  e.  q.  s.]  cf.  Serv.  ad  Aen.  III  539 


1  quaeadmoduni  F  ||  2  echonis  F  ||  4  peride  H  peridae  M  ||  5  agros  F  || 
6  licyam  AS  liciam  B  licia  M  lycia  F  ||  apollonis  duxit  F  ||  7  ad  v.  516 
licia  a  licae  nimpha  est  appellata  ex  qua  .  .  .  lieadium,  ad  missos  s.  v.  pro- 
fectos  T  ||  appellata  ego:  appellant  F  appellat  Daniel  ||  lycia  est  F:  Lyciam 
Daniel  ||  16  ad  flvmina  l.  in  vnarg.  flumina  pro  fluore  posuit  uetuste  nam  lerna 
non  est  fluuius  .  et  sic  dixit  flumina  lernae  quomodo  auentini  montem  T  || 
uetusta  F  ||  18  auentiu  F  ||  20  nam  pauper  usurpatiuum  F  ||  21  sic]  nam 
F  ||  pauper  M  (paupera  man.  rec.)  ||  22  utimur]  dicimus  F  ||  nomina  F:  omnia 
Servidni  libri  ||  23  si]  etsi  H  ||  faciant  HF  ||  24  heteroclita]  iterum  nomina 
add.  F  ||  esse  non  possunt  H  \\  26  extermis  H  extremis  F  ||  nam  ab  hoc  leone 
F  ||  29  est  propter  discretionem  successionis  admissus  F  ||  30  tamen]  autem  F  || 
leena  AB   lena  HM 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  515-530.  621 

520.  potentvm  mvnera  <tmunera>  dicit  obsequia,  id  est  officia, 
quae  pauperes  divitibus  loco  muneruin  solvunt.  sane  ^munera'  et 
quae  *mimia9  dicimus.         pater  ipse  pater,  an  pater  eius? 

522.    arentem  in   silvam   pro   caridam\  virgvlta  sonantia 

lavro  quaeritur  quid  sit  *virgulta   sonantia   lauro'?    scilicet  ipsa  vir-  5 
gulta  lauri.     *sonantia'  autem  cam  crepitu  ardentia. 

524.  dant  sonitvm  spvmosi  amnes  bellum  semper  incendio 
et  fluminibus  comparat:  sic  in  secundo  <(304)>  in  segetem  veluti 
cum  flamma  furentibus  austris  incidit  aut  rapidus  mon- 
tano  flumine  torrens.  10 

525.  non  segnivs  ambo  aeneas  tvrnvsqve  rvvnt  bene  comparatio- 
nibus  diversis  singula  reddidit  ad  similitudinem  veram,  quia  ambos 
ignibus  aut  fluminibus  comparaverat.  ergo  *non  segnius'  ad  ignem  re- 
tulit,  quia  segnis  quasi  sine  igne  sit  *fluctuatf  autem  ad  amnes  eum 
retulisse  nulla  dubitatio  est.  15 

527.  rvmpvntvr  pro  *fatigantur\  et  *fluctuat'  et  *rumpuntur% 
quia  *nescia  vinci  pectora\  nescia  vinci  pectoka  Horatius  Pe- 
lidae  stomachum  cedere  nescii. 

529.  MVRRANVM  HIC  ATAVOS  ET  AVORVM  ANTIQVA  SONANTEM 

nomina  hoc  est  cuius  maiores  omnes  Murrani  sunt  dicti  et  reges  20 
fuerunt;  ut  cper  regesque  actum  genus  omne  Latinos'.  scimus  enim 
solere  plerumque  fieri  ut  primi  regis  reliqui  nomen  etiam  possideant, 
ut  apud  Romanos  Augusti  vocantur,  apud  Albanos  Silvii,  apud  Per- 
sas  Arsacidae;  apud  Aegyptios  Ptolomaei,  apud  Athenienses  Cecro- 
pidae.  unde  superfluum  est  quod  ait  Donatus,  debere  nos  accipere  25 
interemptum  esse  Murranum,  dum  avos  et  atavos  Turni  comme- 
morat  et  effert  laudibus  maximis;  propVer  illud  <(638)>  vidi  oculos 
ante  ipse  meos  me  voce  vocantem  Murranum. 

530.  PER   REGESQVE    ACTVM   GENVS  OMNE  LATINOS  Horatius   et 

nepotum  per  memores  genus  omne  fastos  de  Lamo.  30 


1  obsequia  .  .  .  solvunt]  exscr.  Isid.  or.  VI  19,  27  ||  17  Horatius]  carm.  I 
6,  6  ||  21  scinius  enim  .  .  .  Cecropidae]  exscr.  Isid.  or.  IX  3,  15.  cf.  Serv.  ad 
Aen.  VI  760  ||  29  Horatius]  carm.  III  17,  3 


1  ad  mvnera  s.  v.  obsequia  officia  T  ||  2  divitibus]  ducibus  B  ||  in  locum 
AS  \\  et  quae]  aeque  SchoelUus  quae  et  ego  ||  4  ad  sonantia  s.  v.  cum  crepitu 
ardentia  T  ||  8  comparant  F  ||  secundo]  v.  F  ||  9  flamina  F  ||  austris]  x.  AS  \\  aut] 
ast  F  ||  10  flumine  torrensj  g.  i.  c.  AS  g.  t.  HM  ||  torques  F  ||  14  segnis 
Daniel:  segnius  F  ||  fluctua  F  ||  16  acl  v.  527  rumpuntur  et  fluctuat  ad  hoe  per- 
tinet  ut  ostendat  uerum  esse  nescia  pectora  uinci  T  j|  17  uincit  F  \\  pelide 
BMF  pelida  H\\  18  edere  F  \\  nescit  ASB  \\  20  murmurani  B  murrationi  H 
murram  F  \\  21  ut]  et  F  \\  latinus  HF  ||  22  nomen  reliqui  F  \\  23  persos  B  per- 
sidas  F  ||  24  arsaciadae  ASH\\  ptholomaei  ABHM  ptolemaei  F  \\  26  inter- 
emptum]  occisum  F  \\  murmuranum  B  \\  27  propter  Schoellius:  pro  F  per  Da- 
niel  ||   29  horatius  et  lemo  et  nepotum  F  ||  30  de  Lamo]  de  latino  B,  om.  F 


622  SERVII 

534.     NEC    DOMINI   MEMOEVM    PROCVLCAT   EQVOEVM    id   CSt  equo- 

rum  domini  inmemorum. 

538.  DEXTERA  NEC  TVA  TE  GRAIVM  FORTISSIME  CRETHEV  ERI- 

pvit  tvrno  nec  Di  texere  cvpencvm  ita  Aenean  comparat  Turno, 
5  ut  eum  superiorem  esse  significet:  nam  quem  Turnus  interimit,  for- 
titudo  sua  liberare  non  potuit;  ei  vero  quem  occidit  Aeneas,  ne  sua 
quidem  numina  prodesse  potuerunt.  Terentius  memini  relinqui 
me  deo  irato  meo.  sic  alibi  <(IV  610)>  nee  di  morientis  JElissae. 
singuli  enim  deos  proprios  habemus  genios.    sane  sciendum  cupencum 

10  Sabinorum  lingua  sacerdotem  vocari?  ut  apud  JRomanos  flaminem 
et  pontificem,  sacerdotem.  sunt  autem  cupenci  Herculis  sacerdotes.  ergo 
quia  huic  proprium  nomen  de  sacerdote  finxit,  bene  dixit  *nec  dii  texere 
sui\  et  quidam  reprehendunt  poetam  hoc  loco,  quod  in  nominum  in- 
ventione  deficitur:   iam  enim  in  ix.  (11 V}  Crethea  a  Tumo  occisum 

15  induxit,  ut  Crethea,  musarum  comitem;  sed  et  Homerus  et  Pylae- 
menem  et  Adrastum  bis  ponit  et  alios  conplures. 

543.  late  terram  consternere  aliud  ex  alio  ostenditur:  nam 
per  lioc  corporis  exprimitur  magnitudo,  ut  <(VII  275)>  stabant  ter 
centum  nitidi  in  praesepibus  altis. 

20  545.    eversor  achilles  bene  separat  Achillem   a  Graecis?    ut 

<T  30)>  reliquias  Danaum  atque  inmitis  Achilli. 

546.  mortis  metae  id  est  mors;  quae  meta  est  et  finis:  nam 
metam  et  fines  vitae  dicimus,  non  mortis:  mors  enim  infinita  est. 
sciendum  tamen;  ita  hoc  de  Homero  esse  translatum;  qui  ait  tehog 

25  ftuvatoio,  hoc  est  finis  mortis :  nam  in  ipsa  morte  finis  est. 

547.  lyrnesi  domvs  alta  Ljrnesos  civitas  est  Phrygiae;  unde 


7  Terentius]  Phorm.  I  2?  24.    cf.  Don.  ad  h.  v.  ||  24  de  Homero]  II.  III  309 


2  immemores  F  ||  5  nam  quem]  namque  BH  \\  Turnus  om.  JR  ||  interimit 
quem  fortitudo  B  \\  fortitudo]  uirtus  F  ||  6  sua]  eum  add.  Masvicius  ||  7  reliqui 
F  ||  8  nec]  et  Vergilius,  ||  10  s.  v.  538  uariat  narrationem  propter  fastidium  et 
apostropham  facit  ad  unum  illorum  qui  periit,  in  marg.  apud  romanos  flarai- 
num  et  pontificum  sacerdotes  cupenci  dicuntur  .  sunt  autem  herculis^  proprie 
sacerdotes  .  ergo  quia  hic  nomen  proprium  .  .  .  sui  T  ||  ut  .  -.  .  sacerdotem  Mas- 
viciusi  et  apud  romanos  flaminum  et  pontificum  sacerdotum  F  (sacerdotem 
DanieT).  fortasse  in  archetypo  adscripserat  aliquis  ut  apud  Romanos  flaminum 
et  pontificum  sacerdotium:  nam  non  videntur  haec  verba  antiqui  esse  interpretis  || 

11  hercules  F  ||  12  quia]  quae  F  quod  Daniel  ||  14  in  ix.  Daniel:  in  x°i.  F  \\ 
15  cretea  F  \\  sed  et  Homerus  ego:  sed  et  apud  homerum  F\  pylaemonem  F, 
correxi.  cf.  II.  V  576  et  XIII  658  ||  16  adrascum  his  F,  corr.  JDaniel  ||  20  achil- 
lis  ASH  ||  separauit  F  ||  Achillem  a  Graecis  om.  F  ||  23  metam  et  fines  B: 
metas  et  finis  S  meta  est  et  finis  H  metam  finem  M  metas  F ',  nam  metam 
et  fines  om.  A  (nam  metas  add.  a)  ||  24  Teaoc  oantoio  A  tgaoc  eaNaToio  B  teAoc 
eanataio  H  Teaoc  eanocToio  M   TdiAoc  oaNaTOio  F  ||  26  lyrneros  H  lyrnesas  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  534-566.  623 

fuit  Briseis.    et  per  transitum  docet,  neminein  posse  statuta  vitare: 
quando  enim  hic  crederet,  ibi  se  natum  tam  longe  esse  periturum? 

548.    conversae  acies  in  bellum  coactae,  vel  inter  se  conversae. 

552.  pro  se  qvisqve  viri  pro  qualitate  virium  suarum:  sic  in 
quinto  <(501)>   pro    se    quisque  viri  et  depromunt  tela  phare-  5 
tris.         svmma  nitvntvr  opvm  vi  kemistichium  est  Ennianum. 

553.  tenbvnt  pro  *contendunt\ 

554.  mentem  aeneae  genetrix  pvlcherrima  misit  ^mentew? 
consilium,  ut  <(I  676)>  qua  facere  id  possis  nostram  nunc  ac- 
cipe  mentem.  misit  autem  pro  *inmisit\  et  pvlcherrima  10 
perpetuum  est  epitheton,  nec  ad  negotium  pertinens.  sane  bona 
usus  est  oeconomia?  ut  diceret  instinctu  numinis  profectum  esse 
Aenean  ad  civitatis  excidium:  nam  incongruum  fuerat,  occupatum 
bello  per  se  tale  cepisse  consilium. 

555.  vrbiqve  adverteret  agmen  id  esi  contra  urbem.  15 

558.  acies  circvmtvlit  vel  exercitum  suum  huc  atque  illuc  cir- 
cumduxitj  vel  acies  oculorum  scilicet.  et  bona  occasione  pervenit  ad 
id,  ut  Aeneas  civitatem  posset  aspicere. 

559.  inmvnem  tanti  belli   sine   officio  dimicandi.    et  vult  in- 
dbsessam  intellegi,   quae  sine  periculo  sit  oppugnationis :  nam  inmunis  20 
est  qui  nihil  praestat,  quasi  sine  muniis;  hoc  est  qui  non  facit  munia. 
inpvne  qvietam  quae  specialiter  debuit  poenas  luere  propter  foedus 
abruptum. 

560.  pvgnae  accendit  maioris  imago  subaudis  ceuni\ 

563.     NEC    SCVTA    AVT    SPICVLA    DENSI    DEPONVNT    ex    eo    quod  25 

non  est  factum;  quid  fieri  soleat  indicavit;  ut  supra  <130>  defigunt 
telluri  hastas  et  scuta  reclinant. 

565,  neqva  pro  *nulla9.         esto  sit.         ivppiter  hac   stat 
pro  nobis  religio  est,  quam  laeserunt  Rutuli  ruptis  foederibus.   novi- 
rnus    autem   interfuisse    foederi    et   deos    alios;    et  Iovis    imaginem  30 
sceptri  praesentia  redditam. 

566.  NEV    QVIS    OB  INCEPTVM  SVBITVM  MIHI  SEGNIOR  ITO   tertia 

6  hemistichinm  Ennianum]  ann.  v.  168  Vahl.  cf.  Macrob.  Sat.  VI  1,  17  || 
7  tendvnt  pro  contendunt]  cf.  Don.  ad  Ter.  Eun.  IV  1,  12 

1  breseis  vel  braeseis  libri  ||  statuta]  fatorum  statuta  Fabricius  ||  3  ad  con- 
versae  a.  s.  v.  uel  in  bellum  .  .  .  conuersae  T  \\  4  sicut  F  \\  5  et  om.  B,  ||  de- 
ponunt  AH\\  6  nititvr  F  \\  Ennianum  om.  F  \\  10  ad  misit  s.  v.  in  T  \\  14  coe- 
pisse  libri,  nisi  quod  coepisset  F  cepisse  a  \\  17  et  om.  F  ||  20  quae  F:  quasi 
Daniel  ||  21  munus  ASF  (muniis  a)  munere  M  [|  22  qvietem  AS  qvietiam  H  \\ 
27  telluribus  F  \\  declinant  ASH  (d  del.  a)  ||  28  ad  neqva  s.  v.  nulla  T\  esto 
sit  om.  F  ||  28  ad  hac  stat  s.  v.  in  nostra  parte  T  ||  30  et  deos  Fa:  ut  deos 
reliqui  |)  32  incoeptvm  M  im  derivm  A  impekivm  H.  e  JReginensi  et  Floriacensi 
nihil  enotavi,  e  Sangallensi ,  quem  cum  Danielis  exemplari  inceptvm  exhibente 
contulit,  nihil  Hagenus.    haud  scio  an  Servius  impertvm  legerit 


624  SERVII 

persona  est  (cito';  id  est)  eat.    et  hortatur  eos;  ut  ita  in  bellum  eant; 
quasi  res  fuerit  ante  disposita.    nam  hoc  dicit:  repentinum  imperium 
nullam  vobis  adferat  moram:  unde  est  illud  paulo  post  <(576)>  csea- 
lae  inproviso  subitusque  apparuit  ignis. 
5  567.    cavsam  belli  quia  illic  erat  Lavinia. 

568.  frenvm  singtdari  numero  raro  lectum  est.     et  quidam  hunc 
versum  per  figuram  Graecam  dictum  tradunt,  b^oloyov^tv  ^jlsXXblv  XafieZv. 

569.  ervam  confdenter,  quasi  iam  non  hellum  sit7  sed  expugnatio. 

572.  hoc   capvt   o  cives  sic  superius  Drances  de  Turno,  ut 
10  <(XI  361)>   o  Latio    caput    horum    et    causa    malorum,   id   est 

principium.        (hoc  capvt  o.  c.  &.  b.  s.  n.)  potuistis  enim  quieti  esse}   si 
Latini  foedus  servassent.    et  ad  Latinos  transfert  crimen  Turni. 

573.  foedvsqve  reposcite  flammis   gravitate  sermonum  de- 
clamationi  pondus  inposuit.     nam  hoc  dicit:  flammas  foederis  urbis 

15  innovemus  incendio:  nam  crepo&eite'  est  revocate,  innovate. 

575.  dant  cvnevm  quotiens  in  similitudinem  cunei  milites  dispo- 
nuntur.         densa  mole  densi  cum  impetu. 

576.  inproviso  deest  *ex%  ut  sit  *ex  inproviso*.  apparvit  ignis 
pro  *apparuerunf:  et  est  geugma,  ut  in  primo  <(144)>  Cymothoe  simul 

20  et  Triton  adnixus  pro  ^adnixV :  non  enim  soltts  Triton  adnitebatur. 

577.  DISCVRKVNT   ALII   AD   PORTAS  PRIMOSQVE  TRVCIDANT    Sub- 

audis   cinproviso?:   et  haec  simul  pronuntianda  sunt,   ut  simul  facta 
videantur,  quo  vehementer  vis  bellica  possit  agnosci.    *primosque  tru- 
cidanf  autem,  id  est  qui  primi  ad  portas  erant  obvii,  scilicet  stationem 
25  agentes. 

579.    inter  primos  inter  duces?  inter  principes. 

581.    testatvrqve  deos  id  est  foederis.       haec  altera  foedera 

rvmpi  bis  rumpi  foedera,   bis  hostes  Italos  fieri;  bis  se  in  proelia 

saeva   conpelli:  nam   varie   eandem   rem   iterat.     bis  autem  foedera 

30  facta  sunt;  semel  per  Ilioneum,  quando  Latinus  ait  <TII  263>  ipse 


1  ito  id  est  e  JD  recepi,  reliqui  libri  omittunt  ||  eant]  ruant  F  ||  2  fuerat 
ASH\\  3  scalae]  caelo  JR  cale  H  \\  6  ad  frenvm  s  v.  dominatum  imperium  T  || 
frenvm  frenum  Daniel  ||  7  oMOAoroYcciN  mcmin  AaBeiN  F  o^ioloyovacv  [isllsv  lcc- 
fistv  Daniel  6  ybsllsw  X.  Masvicius  \\  8  ad  ervam  s.  v.  euertam.  et  confidenter 
dicit  quasi  non  .  .  .  expugnatio  T  \\  9  de  Masvicius:  a  F  ||  11  ad  o  cives  h.  b. 
s.  n.  s.  v.  possetis  enim  esse  quieti  si  latini  foedus  seruassent  T  ||  13  graui- 
tatem  A  ||  sermonem  F  [|  14  nam]  nam  hic  D  ||  15  reposita  A  ||  inuocate  H  || 
16  ad  v.  575  in  marg.  cuneus  est  collecta  militum  multitudo  a  coeundo  dictus, 
ad  dant  £.  v.  faciunt,  ad  cvnevm  d.  a.  m.m.  f.  s.  v.  in  similitudinem  cunei  dispo- 
nuntur  milites,  tum  densa  mole  id  est  densi  cum  impetu  T  ||  19  ,zeuma  F  \\ 
premo  F  (|  cynotheo  F  [|  ad  apparvit  s.  v.  syllemsis  zeuma  T  ||  23  vehemens 
Stephanus  \\  ad  primosqve  t.  s.  v.  id  est  . . .  agentes  T  ||  primusque  F  \\  24  aut  F, 
corr.  Daniel  ||  erant]  uenerant  T  ||  scilicet  om.  T  ||  25  egentes  F  ||  27  ad  deos 
s.  v.  scilicet  foederis  T  ||  28  fieri]  dicit  et  add.  Lion 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  567-591.  625 

modo  Aeneas,  nostri  si  tanta  cupido  est,  si  iungi  hospitio 
properat  sociusque  vocari,  adveniat,  et  <(285>  suilimes  in  equis 
redeunt  pacemque  reportant,  et  iterum  paulo  ante  propter  sin- 
gulare  certamen. 

583.    trepidos/ inter  lioc  est  inter  trepidos.  5 

.     584.    reseraee  ivbent  id  est  volunt,  ut  Terentius  iubeo  Chre- 
metem. 

585.    trahvnt  AD  moenia  BEGEM   trahere  volunt:   nam  animi 
est,  non   facti.     ctrahunt?    autem   scilicet  ut  possit  inminens  videre 
discrimen.     Donatus    dicit    ctrahunt    in    moenia'    pro    cdilacerant   in  10 
moenibus    rumoribus    suis'.     ergo   *regem'   de  Latino   dixit,    *moenia' 
autem  hic  muros  dixit. 

587.  inclvsas  vt  cvm  LATEBROSO  in  pvmice  pastor  paene 
omnia  comparationis  istius  verba  ad  supra  dictum  pertinent  bellum: 
nam  ita  apes  inclusae  sunt?  ut  homines  qui  obsidentur:  ita  civita-  15 
tem  timentium  latebras  dicimus,  sicut  apum  sunt  alvearia:  item 
pastor  est  et  re  vera  pastor  et  ductor  exercitus,  ut  Homerus  %oi- 
{isvcc  Xaov.  cin  pumice5  autem  iste  masculino  genere  posuit;  et  hunc 
sequimur:  nam  et  Plautns  ita  dixit:  licet  Catullus  dixerit  feminino. 

588.  fvmo  amaro  quod  elicit  lacrimas.  20 

589.  trepidae  rervm   nescientes    quid  agant,  ignarae  auxilii, 
hoc  est  trepidae  de  suis  rebus:   Terentius  sat  agit  rerum  suarum. 

gerea  gastra  oportune  hic  ^castra'  de  his  rebus  quae  nunc  aguntur: 
in  georgicis  <(IV  202)>  aulasque  et  cerea  regna. 

591.    ater  odor  nove:  nam  in  odore  quis  color  est?  sed  hoc  25 
dicit:   odor   atrae  rei;   fumi  scilicet  *ater  odor?;  id  est  pessimus;  ut 
cfumoque  implevit  amaro'. 


6  Terentius]  Andr.  III  3,  1   ||   17  Homerus]  cf.  II.  I  263  ||   19  Catullus]  cf. 
adnot.  crit.  ||  22  Terentius]  Heautontim.  II  1,  13 


1  si  iungi]  singuli  F  \\  2  sociosque  F  ||  3  propter  om.  F  \\  6  ut  om.  HF  || 
iuueodire  mete  F  ||  cremetem  ASBH  crementem  M  Cremetem  salvere  Ste- 
phanus  \\  8  ad]  in  F  ||  nam  animi  est  non  facti  B  Burmanni  ut  videtur  nam 
animem  non  facti  F:  nuncius  (nam  ius  a)  animi  est  non  facti  ^L$  nam  motus 
a.  e.  n.  f.  B  nam  motus  a.  e.  n.  factum  L  Vos.  Burmanni  nam  tius  a.  e.  n. 
facit  H  nam  uoluntas  a.  e.  n.  facti  M,  quod  impressa  exemplaria  occupavit. 
fortasse  nam  tantum  animi  est,  non  facti  vel  notatio  a.  e.  n.  f.  ||  9  trahunt  auteni 
om.  F\  11  rumoribus  suis  om.  F\  13  inclvsas  autem  latebroso  F\  15  inclau- 
sae  ^.$11  17  pastor  est]  rex  add.  M,  ut  rex  add.  D  ||  et  re  uera  pastor  om.  B  \\ 
pastor]  pastor  est  F  ||  exercituum  ASM  ||  hoiM€NAXAU  AS  NOMENaxAv  BH 
HOTMGNaaau  M  TroiM€AawN  F  \\  18  in  pumicem  H  pumicen  F  ||  et]  ut  AS  || 
19  sequitur  ASH  ||  catulus  F  ||  feminino]  om.  ASBH.  carida  modo  pumice 
expoiitum'  (Cat.  1,  2)  add.  Fabricius  \\  21  ad  trepidae  rervm  s.  v.  nescientes 
quid  agant  id  est  trepidae  de  suis  rebus  T  ||  24  aulas  quiriatus  regna  F  ||  25 
est  om.  AS  ||  26  odoratae  rei  A  odor  ataer  ei  S  odor  ater  BM  odor  aterei  H 
odor  atreae  rei  F  \\  fumus  BH  \\  id  est  fumi  F  ||  27  inpiicuit  F 


626  SERVII 

593.  fessis  pro  *adflictis\  etiam  foktvna  casus :  nani  omnis 
casus  in  potestate  Fortunae  est. 

595.     TECTIS    VENIENTEM    PROSPICIT    HOSTEM    aut    e    tectis    pro- 

spicit:  aut  contra  tecta  venientem. 
5  596.    incessi  mvros  invadi. 

598.  infelix  pvgnae  ivvenem  quia  non  putabat,  Turnum  civita- 
tem  oppugnari  passurum  fuisse,  si  viveret. 

599.  mentem  tvrbata  figurate,  ut  <I  228>  oculos  suffusa. 

600.  gapvtqve  sicut  supra  <(592>  dictum  est,  *capuf  dicebatur  qui 
10  auctor  et  princeps  alicuius  rei  gestae  fuisset,  ut  <XI  361)>   o  Latio 

caput  horum. 

601.  demens  effata  fvrorem  verba  noluit  ponere,  unde  videtur  di- 
ras  significare. 

602.  pvrpvreos  moritvra  manv  rem  quae  flaminicae  conpetit,  trans- 
15  tulit   ad  reginam.     flaminica  enim  venenato  operiri  debet:   nam  cum 

*amictus'  dicit,  opertam  dicit,  quae  res  ad  pallium  refertur.. 

603.  et  nodvm  informis  leti  alii  dicunt,  quod  Amata  in- 
edia  se  interemerit.  sane  sciendum  quia  cautum  fuerat  in  ponti- 
ficalibus   libr?s;   ut  qui  laqueo  vitam  finisset,   insepultus  abiceretur: 

20  unde  bene  ait  cinformis  leti?;  quasi  mortis  infamissimae.  ergo  cum 
nihil  sit  Jiac  morte  deformius,  poetam  etiam  pro  reginae  dignitate  dixisse 
accipiamus.  Cassius  autem  Hemina  ait,  Tarquinium,  Superbum, 
cum  cloacas  populum  facere  coegisset,  et  ob  hanc  iniuriam 
multi   se   suspendio   necarenty    iussisse    corpora   eorum  cruci 

25  affigi.  tunc  primum  turpe  habitum  est  mortem  sibi  consci- 
scere.  et  Varro  ait,  suspendiosisy  quibus  iusta  fieri  ius  non 
sit,  suspensis  oscillis,  veluti  per  imitationem  mortis  paren- 
tari.  docet  ergo  Vergilius  secundum  Varronqm  et  Cassium,  quia  se 
laqueo  induerat,  leto  perisse  informi. 

30  605.    FLAVOS  LAVINIA  CRINES  antiqua  lectio  cfloros5  habuit,  id 


9  eaput  .  .  .  fuisset]  cf.  Don.  ad  Ter.  Andr.  II  6,  27  ||  22  Cassius  Hemina] 
fragiu.  15  p.  100  Pet. 


1  ad  fessis  s.  v.  afilictis  T  ||  3  hostem]  a.  HM  ||  5  schol.  ad  v.  596  om.  F  \\ 
incessi]  incendia  B  ||  8  ad  mentem  t.  s.  v.  nota  figura  T  ||  10  auctor  et  Daniel: 
auctore  F  ||  alicuius  rei  Daniel:  alii  cumspei  F  \\  12  ad  demens  e.  f.  s.  v.  uerba 
noluit  ponere  unde  uidetur  dira  uoluisse  significare  T  ||  14  schol.  ad  v.  602 
hab.  T  ||  15  flamica  F  ||  ueneto  T  ||  16  ostendit  opertam  T  \\  opertum  F  ||  17 
schol  ad  v.  603  hab.  T  ||  alii  dicunt]  fabios  pictor  dicit  F.  cf.  Peter  vet.  hist 
Bom  rel.  p.  109,  1  ||  media  HF  ||  18  mterimit  M  \\  quod  caute  fuerat  F  \\  21  sit 
om.  F  ||  ac  F  \\  22  autem  om.  F  ||  emina  F  \\  23  cloapas  F  ||  24  se  om.  F  || 
eorum]  aegrum  T  ||  cruci  .  .  .  sibi  om.  F  \\  25  consciscere]  sistere  F  \\  27  paren- 
tum  F  ||  28  uergilius  F  ||  29  lato  F  ||  perisee  dixit  informi  F  ||  30  Flauos  flo- 

VOS    A     FLAVIS    H   ||     CRINIS    F .  '  ' 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  593-616.  627 

est  florulentos,  pulchros:  et  est  sermo  Ennianus.  Probus  sic  adno- 
tavit:  neotericum  erat  *flavos%  ergo  bene  *floros' :  nam  sequi- 
tur  *et  roseas  laniata  genas9 :  Accius  in  Bacchis  *nam  flori 
crines,  video,  ei  propessi  iacent\  in  iisdem  *et  lanugo  flora 
nunc  demum  inrigat%  Pacuvius  Antiopa  *cervicum  floros  5 
dispergite  crines'. 

606.  et  roseas  laniata  genas  nioris  fuit  apud  veteres  ut  ante 
rogos  regum  humanus  sanguis  effuncleretur,  vel  eaptivorum  vel  gia- 
diatorum:  quorum  si  forte  copia  non  fuisset,  laniantes  genas  suum 
effundebant  cruorem,  ut  rogis  illa  imago  restitueretur.  tamen  scien-  10 
dum,  cautum  lege  duodecim  tabularum,  ne  mulieres  carperent  fa- 
ciem;  his  verbis  mulier  faciem  ne  carpito. 

608.  hinc  totam  id  est  de  domo  regia.         infelix  fama  re- 
rum  infelicium  nuntia,  ut  <(III  246)>  infelix  vates. 

609.  demittvnt  mentes   desperant,   sicut  e   contra   sperantes  15 
aliquid  cerigunt  mentes'. 

610.  CONIVGIS    ATTONITVS    FATIS    VRBISQVE   RVINA    et    privatis 

et  publicis  luctibus. 

611.  canitiem  ex  aetate  pathos  movit:  non  enim  tam  miserum  est7 
regem  in  miseriis  esse,  quam  senem.  inmvndo  pvlvere  bene  cin-  20 
mundo5  addidit:  sic  in  georgicis  monitionibus  (1  81  >  et  cinerem 
inmundum  iactare  per  agros;  quia  etiam  pulvis  ille  quo  utuntur 
puellae;  cinis  vocatur;  unde  etiam  ciniflones  dicti  sunt:  Horatius 
custodes;  lectica,  ciniflones,  parasitae. 

614.    bellator  epitheton  peracti  temporis.  25 

616.    minvs    svccessv   laetvs   eqvorvm  infirmitas    animi    ex 


1  sermo  Ennianus]  incert.  libror.  XXIII  p.  177  Vahl.  ||  3  Accius  in  Bacchis] 
fragm.  XIII  p.  169  Eibb.  ||  4  in  iisdem]  fragm.  VIII  p.  168  Ribb.  ||  5  Pacuvius 
Antiopa]  fragm.  XII  p.  79  Eibb.  ||  10  fcamen  sciendum  . . .  carpifco]  cf.  R.  Schoell 
leg.  XII  fcab.  rel.  p.  154  ||  23  Horafcius]  sat.  I  2,  98 


1  florulenfculos  ASH\\  enmanus  sermo  F  ||  2  flavos  Daniel:  fluuium  F.  an 
flavos  crinis  ?  ||  flores  F,  corr.  Daniel  ||  3  rosaeos  F  ||  Accius  Daniel:  acciui  F  || 
Bacchis  Commelinus:  bacchidibus  F  ||  4  uideo  et  processuacent  F  video  efc 
processi  iacenfc  Daniel  video  ufc  et  propexi  iacent  Commelinus.  quod  dedi  JRib- 
beckii  est.  viden  ut  Vsenerus  ap.  Mibb.  coroll.  p.  LIV  ||  hisdem  F  ||  et]  ei  Mib- 
beckius  (|  laguna  F,  corr.  Daniel  \\  floro  F  florea  Masvicius  flora  Scriverius  \\ 
6  disperdite  F  dispergite  Delrio  dispendite  BibbecJcius  ||  7  laniata  genas  .  .  . 
rogos  om.  ASH,  moris  .  .  .  rogos  om.  M\  ante  rogos  F:  in  rogis  B  ||  8  fun- 
deretur  B  ||  10  constitueretur  F  \\  11  carperent  faciem]  carpenta  facerent  AS 
carpent  facere  H  \\  12  in  his  uerbis  BH\\  14  infelicia  AS  (corr.  a)  [|  15  despe- 
rati  B  desperanti  H\  16  aliquid]  ad  quid  A  ||  19  caniciem  F  ||  ex  aetate  mouit 
j>athos  .  .  .  senem  hab.  T  []  20  rege  F  ||  in  modvm  dvlveee  A  (corr.  a)  ]|  21  mu- 
nicionibus  AS  munitionibus  H,  om.  F  ||  et  om.  F  ||  22  ille  puluis  F  \  23  etiam] 
etiam  et  F,  apud  Plautum  de  mundo  mulierum  add.  Fabricius  ||  24  cinifens  A 
ciniferens  S    ciniflens  BH  ||  26  ex  quorum  F 

Servii  comm.  Vol.  II.  Fasc.  II.  41 


628  SERVII 

equorum  etiani  tarditate  veniebat,  quia  minus  successus  Jiabebant  equi 
iam  fatigati. 

617.  ATTVLIT    HVNC    ILLI    CAECIS    TERRORIBVS    AVRA    naturale 

enim  est;  ut  a  qua  parte  ventus  flat;  inde  maximus  audiatur  clamor. 
5  et  mire  *caecis  terroribus',  quos  nemo  videret. 

618.  commixtvm  clamorem  ex  inpugnatione,  et  morte  reginae. 
arrectas  avres  ad  audiendum  sollicitas:  Terentius  arrige  aures 

Pamphile. 

619.  inlaetabile  mvrmvr  quaeritur  quis  *irilaetabile>  dixerit?  ideo 
10  autem   *murmur\   quia  ferre  solent  quasi  praesagium  murmura,   sive 

bona  sintj  sive  mala  intellegenda. 

621.  diversa  glamor  hypallage  (pro)   *diversus   clamor\-   aut  ex 
variis  partibus  civitatisv 

622.  amens  consilii  egens,  nescius  rei  gerendae. 

15  625.    occvrrit  dictis  orationi  eius  verbis  obviam  venit. 

626.  prima  victoria  id  est  primum. 

627.  svnt  alii  qvi  tegta  manv  ideo   quia  scit  Turnum  pro  urbe 
maxime  esse  sollicitum. 

630.     NEC  NVMERO  INFERIOR  PVGNAE  NEC  HONORE  R.    id    est  nec 

20  pauciores  interimis,  nec  minor  te,  quam  Aenean;  comitabitur  gldria: 
nam  occisorum  multitudo  conpensat  hoc?  quod  tu  fugientes  interi- 
mis.  sane  sciendum;  in  hac  omni  oratione  Iuturnam  occurrere  quae- 
stionibus  tacitis 

632.    prima   per   artem   eoedera   tvrbasti    *prinia?    aut   in- 

25  choantia:    aut    ctu   prima5:    nam  post   datum   augurium   quo    animi 

omnium  perturbati  sunt,  et  post  eius  orationem  Tolumnius  tela  con- 

torsit.    *per  artem'  autem  per  fraudem,  ut  <(II  125)>  artificis  scelus. 

634.    neqviqvam  fallis  pro  *non  fallis\ 


7  Terentius]  Andr.  V-  4,  30 


1  ueniebant  F  ||  s.  v.  616  quia  minores  suceessus  .  .  .  fatigati  T  \\  4  ut  a 
qua  parte  fuerit  uentus  F  ||  audiatur  maximus  clamor  F  \\  5  ad  caecis  t.  s.  v. 
quos  nemo  uideret  T  \\  7  aurigo  F  \\  S  panpile  A  (panphile  a)  pampile  S  pan- 
file  H  pampilae  F  \\  9  an  quis  ante  hunc  inl.  dix.  ?  ||  10  quia  Masvicius  ||  11 
sint  om.  Daniel  \\  intellegenda  scripsi:  intellegi  F,  del.  Masvicius.  de  eis  quae 
in  Turonensi  ad  inlaetabile  m.  adscripta  fuerunt  hodie  haec  legi  possunt  semper 
triste.  et  murmura  solent  intellegi  siue  1*  quia  fer*:  quae  haud  scio  an  sic 
supplenda  sint  siue  bona  siue  mala  quia  ferunt  quasi  praesagium  ||  ad  diveksa 
c.  a.  v.  s.  v.  hypallage  id  est  diuersus  clamor  siue  ex  diuersis  partibus  ueniens 
ciuitatis  T  \\  12  ypallage  F  ||  diuersas  F  ||  14  gerendae]  nam  mentem  et  con- 
silium  significare  diximus  ut  (v.  554)  fmentem  Aeneae  genetrix  pulcherrima 
misit'  add.  D  ||  15  eius  orationis  F  orationis  eius  a  \\  17  s.  v.  627  ideo  hoc 
dicebat  quia  sciebat  turnum  maxime  pro  urbe  esse  sollicitum  T  \\  pro  om.  F, 
de  Daniel  ||  18  maxima  F  ||  21  conpensat  MFa:  complexat  AS  conflat  \R  con- 
flexat  H  ||  22  ratione  M  ||  26  perturbata  F,  corr.  Daniel  ||,  oratione  F  ||  27  ad 
per  artem  s.  v.  per  fraudem  T  ||  ut  initio  II.  Aen.  Daniel  ||  artificus  solus  F 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  617-646.  629 

636.  an  fratris  miseri  letvm  liumile  est  si  ex  persona  Turni  ac- 
cipias:  ergo  *miseri*  ad  animum  sororis  referendum  est.  et  quod  ait 
*sed  quis  Olympo%  intulit  *an  ut  videres%  subaudiendum  *ergo  tua  sponte\ 

637.  nam  qvid  ago  argnmentuin  a  necessario.  iam  non  est 
temporis,  aut  erit  absurdum.  5 

638.  me  voce  vocantem  atqui  hoc  nusquam  legimus;  sed  aut 
ocara  %b  6ia)7tc6[ievov  intellegimus,  aut  mortis  est  omen  audire  quod 
non  dicitur,  videre  quod  minime  occurrit:  sic  in  quarto  <460>  hinc 
exaudiri  gemitus  et  verba  vocantis  visa  viri. 

639.  svperat  vivit,  ut  <III  339>  superatne  et  vescitur  aura?  10 

641.  NE    NOSTRVM  DEDECVS  VFENS  ASPICERET   SW   est  flOC,    ac  si 

diceret,  fortasse  viveret,  nisi  ideo  voluisset  occumbere;  ne  nos  victos 
videret.     et  est  quale  in  xi.  <(416>  ille  mihi  ante  alios  fortuna- 
tusque  laborum  egregiusque  animi,  qui,  ne  quid  tale  videret, 
procubuit  moriens.  *infelix'  autem  in  Jioc  bello,  contra  illud  <TII  745^>  15 
insignem  fama  et  felicibus  armis.    et  est  argumentum  ab  honesto. 

642.  tevcri  potivntvr  corpore  et  armis  id  est  etiam  se- 
pultura  caret:  nam  ut  in  Homero  legimus,  de  virorum  fortium  ca- 
daveribus  erat  inter  hostes  grande  certamen. 

644.  DEXTRA    NEC    DRANCIS    DICTA    REFELLAM     id     est    virtute:  20 

nam  pro  rei  officio  ipsam  rem  posuit,  dexteram  pro  virtute;  hoc  est 
fortiter  faciendo. 

645.  tvrnvm  fvgientem  i{icpati%aig  Turnum. 

646.  vsqve  adeone  mori  miservm  est  tacitae  quaestioni  oc- 
currit.  et  quidam  hoc  verbum  reprehendunt  *usque  adeone' ' ;  melius  dici  25 
*usque  eo\m  Lucilius  septimo  usque  adeo  studio  atque  odio  illius 
efferor  ira.  quidam  sic  accipiunt  *usque  adeone  mori  miserum  esf, 
ut  non  quasi  confirmet,  sed  quasi  interroget,  quare  dea  sic  de  illo  la- 
boret  ut  vivat,  cum  satius  sit  honeste  mori,  quam  turpiter  vivere.    ergo 


25  Lucilius  septimo]  lib.  IV  v.  24  p.  23  Muell. 


1  ad  an  f.  m.  s.  v.  oratio  est  misericordiam  commouens,  in  marg.  humile 
est  .  .  .  est  referendum,  ad  videres  s.  v„  bic  subaudiendum  est  ergo  tua  uolun- 
tate  T  ||  3  olyppo  F  ||  6  numquam  R  ||  7  6Lconc6[isvov~\  id  est  secundum  taci- 
tum  add.  F  \\  nomen  F  ||  audire]  se  a  mortuo  uocari  aut  audire  e  coniectura, 
ut  videtur,  add.  Daniel  \\  8  quam  minime  F  \\  9  gemitur  F,  et  .  .  .  viri  omittens  \ 
10  schol.  ad  v.  639  om.  F  ||  aura]  a.  add.  All,  ae.  add.  M.  cf.  Aen.  I  546  | 
12  fortasse  inueniret  ne  ideo  F  \\  13  forturantusque  F  \\  16  ad  occidit  i.  s.  v. 
argumentum  ab  honesto  T  ||  ab  honestum  F  ||  17  etiam  om.  AS  \\  sepulturae  aruit 
F  ||  19  certamen]  quod  maxime  apparet  de  cadauere  Patrocli  add.  D  \\  ad  rebvs 
(v.  643)  scilicet  nostris,  ad  depvit  s.  v.  pro  deest  T||  21  dexteram  scilicet  pro 
v.  F  ||  ad  tvrnvm  f.  s.  v.  enfaticos  dixit  turnum  quasi  in  nomine  constaret  T  \\ 
26  usque  eo  F:  usque  adeo  Daniel  ||  septimo]  quarto  Muellerus  ||  27  efferor  ira] 
efferoris  F  \\  ad  v.  646  in  marg.  quidam  sic  accipiunt  .  .  .  uiuere  T  ||  mori 
miserum  est  om.  T  ||  28  quare  .  .  .  laboret]  cur  dea  sic  laboret  pro  illo  T  || 
illa  laborat  F 

41* 


630.  SERVII 

*usque  adeone%  ut  tamen  tanta  turpitudo  ferenda  sit.  vos  o  mihi 
manes  quasi  per  fantasiam  relinquens  superos,  ad  manes  eonvertit  ora- 
tionem. 

647.  svpekis  aversa  volvntas  quia,  ut  supra  <I  387>  dixi- 
5  mus?  donec  vivinius,   curae  sumus  dis  superis,  post  mortem  ad  in- 

feros  pertinerous,  quibus  se  modo  commendat. 

648.  sangta  ad  vos  anima  quae  differentia  sancti  sit,  superius  <(XI 
158>  dietum  est:  Jiic  *sanck?  incorrupta  accipiendum  est:  neque  enim 
sacro   aut  religioso   eius   anima  tenebatur.         istivs  inscia  cvlpae 

10  vel  fugae,  quia  fuga  grande  crimen  est  apud  virum  fortem:  vel 
rupti  foederis  et  laesae  religionis,  a  qua  re  se  esse  dicit  alienum 
propter  futura  supplicia. 

649.  indignvs  avorvm  Graeca  figura:  nam  nos  cindignus  illa 
re'  dicimus;  contra  Graeci  avd&og  Grsyavov,  id  est  indignus  coronae. 

15  651.    vegtvs  eqvo  spvmante  saces  pro  *cum  veheretur\  ut  <T  121)> 

et  qua  vectus  Abas. 

652.  inplorans  nomine  tvrnvm  ex  multis  rebus  indicat  per- 
turbationem :  quod  festinans  venit,  quod  per  hostes;  quod  vulneratus; 
quod  Turnum  nomine  appellat;  nam  contumelia  est  nomine  suo  su- 

20  periorem  vocare:  sic  in  georgicis  <TV  321>  mater;  Cjrene  mater; 
cum  praemisisset  <(356)>  et  te  crudelem  nomine  dicit. 

653.  tvene  in  te  svprema  salvs  omnia  quae  supra  luturna 
dixerat;  oratio  ista  dissolvit. 

654.  fvlmmat  aeneas  A.  exaggeratio  est:  sic  paulo  post  <700> 
25  horrendumque  intonat  armis.         minatvr  deiectvrvm  arces 

quia  dixerat  <569>  et  aequa  solo  fumantia  culmina  ponam. 

656.  ia3iqve  fages  ut  sit  quare  Turnus  subvenire  festinet. 

657.  mvssat  modo  dubitat.  et  cunctatur  rex  ipse,  in  quo  summa 
rerum  est.     veteres  *mtissaf  pro   timet,  JEnnius  *mussare'  pro  Hacere' 

30  posuit.  Clodius  Tuscus  mussare  est  ex  Graeco,  conprimere  ocu- 
los:  Graeci  pvtiai  dicunt 


7  quae  differentia  .  .  .  tenebatur]  cf.  Macrctb.  Sat.  III  3,  6  ||  28  modo  dubi- 
tat  e.  q.  s.]  cf.  Don.  ad  Ter.  Ad.  II  1,  53  ||  29  Ennius]  cf.  ann.  v.  426  Vahl. 


2  horationem  F  ||  6  quibus  .  .  .  commendat  om.  F  ||  7  ad  sancta  a.  v.  a. 
s.  v.  hic  incorrupta  accipienda  est  neque  enim  sacro  aut  relig  T ,  reliqua  eva^ 
nuerunt  \\  8  sancta]  insancta  F  j|  14  auaf-ioc  crcf>aNOY  M  aNa|oic  Tcecf^aNov  F  || 
dignus  F  \  15  ad  vectvs  s.  v.  cum  neheretur  T  ||  19  sua  F  \\  21  dicit]  sicut 
econtra  aeolus  ad  iunonem  ait  (I  76)  ctuus  o  regina  quid  optes  explorare  labor' 
add.  D  ||  24  ad  fvlminat  s.  v.  ln  morem  fulminis  dirigit  tela  T  ||  26  quod  F  || 
27  ad  iamqve  f.  s.  v.  dicit  quare  subueniri  (sic)  uelit  turnum  T  ||  28  ad  mvssat  s.  v. 
dubitat  cunctatur.  ueteres  autem  mussat  pro  timet  dicebant  ennius  pro  tacet. 
sed  mussare  a  peritis  uiris  dicitur  ex  greco  uenire  et  proprie  significare  oculos 
comprimere  quod  graeci  micai  dicunt  T  ||  29  mossat  F  ||  musare  F  ||  31  iivgui 
Daniel:  myrae  F 


COMM.  IN  VERG-.  AEN.  XII  647—666.  631 

658.  qvos  generos  voget  pro  *utros' ;  pluraliter  autem  *generos9 
de  exercitibus,  quorum  duces  sunt  Aeneas  et  Turnus.  avt  qvae  sese 
ad  foedera  flectat  aut  nupUarum  foedera7  ut  <(IV  338)>  nec  con- 
iugis  umquam  praetendi  taedas,  aut  haec  in  foedera  veni:  aut 
propter  violatum  foedus,  ut  ideo  dixerit  *quae  sese  flectat  ad  foedera',  5 
quasi  nec  hoc  remedium  supersit,  cum  illa  iam  bello  corrupta  sint. 

659.  praeterea  kegina  tvi  quia  oceurrebat,  Aniatam,  si  La- 
tinus  dubitat,  reginam  pro  eius  partibus  niti.  tvi  fidissima  tui 
amantissima.        dextra  occidit  ipsa  sva  ut.  laquei  dbsconderet  dedecus. 

660.  lvcemqjve  exterrita  fvgit  augmentum  mali.  10 

661.  soli  pro  portis  contra  illud  <627>  sunt  alii  qui 
tecta  inanu  defendere  possint.  *pro  portis'  autem  *ante  portas' : 
Sallustius  et  parte  cohortium  -fpraecipere  instructa  et  statio- 
nes  locatae  pro  castris.  bene  autem  cum  dicit  *pro  portis  sustentant 
acies'  spem  adhuc  subveniendi  dedit.  et  dicendo  *soli9  addidit  etiam  15 
necessitatem.  ♦ 

•  664.  deserto  in  gramine  versas  huc-atque  illuc  agis,  ut  Aethio- 
pum  versemus  oves.  Homerus  6rQC3(pav.  et  bene  *deserto  in  gra- 
mine9  contra  illud  <^629)>  et  nos  saeva  mittamus  funera  Teucris. 

665.  varia  confvs vs  imagine  rervm  multiplici  nuntio :  quod  "20 
regina  periit,  quod  urbs  oppugnatur,  quod  omnes  Latini  in  illum  oculos 
referunt,  quod  dubitat  Latinus  quos  generos  vocet. 

666.  et  obtvtv  tacito  stetit  vultu:  et  obtutus  est  proprie 
TtgocicoTiov,  id  est  fvultum  dicunt. 


13  Sallustius]  hist.  inc.  43  D.,  9  Kr.  ||  17  Aethiopum]  buc.  X  68 


1  ad  generos  s.  v.  generos  pluraliter  dicit  pro  exercitibus  quorum  duces 
sunt  turnus  et  aeneas  T  ||  2  ad  v.  658  in  rnarg.  aut  nuptiarum  foedera  dicit  . 
aut  propter  uiolatum  .  .  .  corrupta  sint  T  ||  5  sese  a.  f.  f.  T  ||  6  supersit]  sit  T  \\ 
illa]  haec  T  ||  bella  corrupti  sunt  F  \\  8  ad  fidissima  s.  v.  amantissima  T  ||  9  ad 
occidit  i  s.  s.  v.  dextera  sua  dicit  ut  laquei  absconderet  dedecus  T  ||  ostenderet 
F  ||  10  augmentum  mali  hab.  T  ||  12  ad  v.  661  in  marg.  sallustius  et  parte  cohor- 
tium  pro  .  pere  instructa  et  stationes  .  .  catae  pro  castris  T.  (puncta  locis  litte- 
rarwn  quae  evanuerunt  posui.  praeterea  haec  non  db  eo  qui  cetera  scholia  plera- 
que  adscripsit  scripta  esse  moneo.)  ||  13  et]  ex  F  ||  cohortum  F  ||  praecipere  F. 
pro  tempore  coni.  Dietscliius.  fort.  pro  opere  ||  et  del.  Dietschius.  possit  et  ita 
Sallustio  tribui  ut  scribatur  et  pars  c.  pro  opere  vel  propere  instructa  et  sta- 
tiones  e.  q.  s.  \\  14  ad  pko  p.  s.  v.  ante  portas.  bene  cum  dicit  pro  portis  spem 
adhuc  subueniendi  dedit  et  dicendo  soli  addit  necessitatem  T  ||  15  acies  et 
spem  F  ||  17  ad  deserto  i.  g.  v.  s.  v.  id  est  in  extrema  parte  campi  et  contra 
illud  quocl  iuturna  dixerat  et  nos  ,  .  .  teucris  T  ||  18  €ttp€v|)A/\on  F  atQcocpav 
Schoellius  ||  20  multiplici  .  .  .  uocet  hab.  T  ||  21  perit  F  [|  obpugnatur  F  ||  22  dubi- 
tet  T  ||  generes  F  ||  23  obtvtv  tacito  stetit  M  obtvta  cito  stetit  R  optvtv 
vario  stetit  reliqui.  et  obtvtv  vario  stetit  vultu  exempl.  impressa  ||  et  obtutus 
est  proprie  uultus  quem  proprie  graeci  nQoqaitov  dicunt  D  et  o.  e.  p.  vultus 
quem  Graeci  dicunt  nQogcoTcov  Stephanus  et  o.  e.  p.  quem  Graeci  itQogconov  id 
est  vultum  dicunt  Daniel  \\  24  apotujaon  B  apocujaon  H  upocwiton  M  uoclouon  F 
\\  id  est  intuitus  Schoellius.    cf.  Serv.  ad  VII  250 


632  SERVII 

667.    pvdor  propter  illud  <(664)>  tu  currurn  deserto  jn  gra- 
mine  versas:  vel  *pudor%  quia  in  illum  oculi  referuntur.       insania 
qua  in  hostes  ferebatur:  vel  qyiia  urhs  oppugnabatur.       mixto  lvctv 
propter  Aniatae  cognitam  mortem. 
5  668,    amor  quia  mussat  Latinus.  conscia  virtvs  quia  fugere 

putatur  qui  *currum  deserto  in  gramine  versat\ 

66.9.  discvssae  vmbrae  postquam  mentis  caligo  discessit:  quod 
sequentia  indicant  *et  lux  reddita  menti  est'. 

671.    tvrbidvs  plenus  perturbationis. 
10  672.    ecce  avtem  flammis  alia  persuasio  ex  aspectu. 

673.  vndabat  vertex  dbundabat.  et  bene  in  translatione  permansit, 
ut  verticem  undare  diceret:  vertex  enim  undarum  dicitur,  ut  <VII  31> 
verticibus  rapidis  et  <I  117>  vorat  aequore  vertex. 

674.  qvam  edvxerat  ipse    scilicet   quod    ei   maiorem   creabat 
15  dolorem.    graviter  enim  dolemus  si  perire  videamus  illa  quae  fecimus. 

*edtixeratf  autem  in  altum  fabricando  sustiderat,  ut  c&ibi  <VI  630> 
Cyclopum  educta  caminis. 

675.  svbdideratqve  rotas  quo  posset  trahi  ad  ea  loca,  qui- 
bus  hostis  instabat. 

20  676.    iam  iam  fata  Sallustianum  iam  iam  frater  animo  meo 

carissime. 

678.    stat  conferre  manvm  aeneae  placet,  ut  <(II  75(T>  stat  casus 

renovare  omnis:  vel  *statf  certum  est.     qvicqvid  acerbvmest  morte 

pati   aut   quicquid   morte   acerbum  est  placet  pati;   hoc  est  inferna 
25  supplicia:  vel  quae  potest  superbus  hostis  inferre,  sicut  de  Hectore 

legimus:  aut  certe  positivus  sit  pro  comparativo:  placet  pati  si  quid 

etiam  morte  acerbius  invenitur. 

680.    evrere  antb  fvrorem  figura  antiqua,  ut  cservitutem  ser- 

vit??  cdolet  dolorem'.    et  est  sensus:  sine  me  furorem  bellicum  ante 


20  Sallustianuiii]  lug.  14,  22 


2  qua]  quia  F  \\  3  hoste  BH  ||  ferebatur]  fremebat  F  \\  ad  mixtoqve  i.  l. 
s.  v.  id  est  quia  in  hostem  ferebatur.  mixto  autem  luctu  uel  propter  amatae 
cognitam  mortem  uel  quia  urbs  capiebatur  T  ||  5  musat  F  ||  ad  conscia  v.  s.  v. 
quia  fugere  putabatur  T  ||  7  quod]  quae  F  ||  8  indicant  ut  et  vulgo  ||  menti  est] 
mentiae  F  \\  11  exhabundabat  F  abundabat  Schoellius  exundabat  Commelinus  \\ 
ad  vertex  t.  t.  s.  v.  bene  permansit  in  translatione  ut  .  .  .  rapidis  T  \\  12  ut 
om.  F  ||  vertex  .  .  .  dicitur]  uertex  autem  proprie  undarum  est  T  ||  13  rapidus 
F  ||  uorax  aequora  F  \\  15  perirem  F  ||  ille  F  \\  16.  ad  edvxerat  s.  v.  in  altum 
fabricando  sustulerat  T  ||  dixerat  F  ||  sustelerat  F  ||  18  possit  F  ||  20  fata]  fka- 
ter  F  ||  23  qvicqvid  .  .  .  pati]  qvicqvid  acervvm  est  placet  pati  A  S  (aut  q.  in 
morte  acerbum  e.  p.  p.  a)  ||  qvidqvid  H  ||  acerbi  M F  ||  24  quidquid  HF  ||  in 
morte  Fa  ||  25  quae]  quid  F  ||  superbus]  aceruus  F  \\  26  legimus]  (II.  XXII 108) 
e/not  ds  rox'  av  itolv  %sodiov  sl'r}  add.  Fabricius  ||  27  aceruus  H  aceruius  F  || 
29  sine  me  . . .  veniam]  s.  m.  f.  b.  autem  (ante  a)  furere  (furorem  S)  scilicet  quam 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  667—694.  633 

furere,  scilicet  quam,  ad  eum  veniam,  ut  pugnam  mente  coneipiam 
et  instructus  furore  in  bella  prorumpam. 

684.  saxvm  de  vertice  praeceps  cvm  rvit  comparatio  ipsa 
futurum   ostendit   eventum.     simul  notandum   quod;   sicut   supra  in 
proelio,    ita  nunc   etiam  in   comparatione   praefertur   Aeneas:    nam  5 
Turnum  parti  comparat  montis,  montibus  exaequat  Aenean. 

685.  avvlsvm  vento  proprie:  nam  et  Turnus  ad  bellum  in- 
vitus  adtrahitur. 

686.  annis  solvit  svblapsa  pro    *  multorum   annorum  sublapsum 
saxum\    et  quidam  Hapsa'  quasi  non  passiva  specie,  sed  activa  dictum  10 
volunt. 

687.  mons  inprobvs  pars  montis:  et  s^icpari%wg  dictum  est; 
sicut  supra  <(X  128)>  haud  partem  exiguam  montis.  magno 
actv  magno  inpulsu,  magno  impetu. 

688.  exvltatqve  solo  mire:  saepe  exilit,  dum  volvitur.  15 

690.  VBI     PLVRIMA    EVSO    SANGVINE    TERRA    MADET     hypallage: 

ubi  plurimo  sanguine  terra  maduerat:  sic  supra  (XI  633)>  sangnine 
in  alto:  vel  certe,  ubi  plurimum  fuso  sanguine. 

691.  stridvntqve  hastilibvs  avrae  Homerus  6VQ%0V6ccf 
[laxsaov  LGitttars  ^6y%r].  20 

692.  magno  ore  pro  *voce  magna\ 

693.  tela  inhibete  cohibete,  suspendite:  et  est  translatio  a 
nautis. 

694.  me  verivs  vnvm  pro  vobis  f.  l.  'verius5  iustius.  et  sen- 
sus  hic  est:  iustius  est,  me  unum  pro  omnibus  rupti  foederis  poenas  25 


19   Homerus]   epic.   graec.   fragm.  coll.  Kinkel  vol.  I  p.  74    ||    22   cohibete 
nautis]  cf.  comm.  Luc.  III  659 


a.  e.u.AS  s.  m.  f.  b.  aut  furorem  s.  quo  a.  e.  u.  B  s.  m.  f.  b.  autem  furorem  s.  quam 
a.  e.  u.  JEL  s.  m.  furere  furorem  bellicum  furorem  scilicet  ante  quam  a.  e.  u.  M 
s.  m.  b.  f.  ante  furere  s.  priusquam  a.  e.  u.  F  ||  2  ad  bella  F  ||  3  ipsa]  ista 
Stephanus  ||  5  etiam  om.  F  \\  6  comparat]  commemorat  F  ||  Aenean]  et  est  com- 
paratio  de  homero  sumpta  qui  ait  (II.  XIII  137)  uvtlkqv  fis^cccog  . . .  s66v^isv6g 
TtsQ  add.  _Z3>  ||  7  ventis  ASF\\  et]  ut  F  \\  acl]  in  AS  ||  9  ad  annis  s.  v.  id  est 
multorum  annorum ,  ad  svblapsa  s.  v.  retro  lapsa  T  ||  solvte  F  ||  10  quasi  Mas- 
vicius:  quoniam  F  \\  16  ad  plvrima  f.  s.  v.  bypallage  pro  ubi  plurimo  sanguine 
fuso  terra  madet  uel  certe  plurima  pro  plurimum  T  ||  17  terra  .  .  .  sanguine 
Servii  sunt  ||  maduerat]  madet  Masvicius  |)  18  sanguine]  madet  terra  add.  Da- 
niel  ||  19  schol.  ad  v.  691  om.  Fabricius  ||  cypizoyca  makcaon  icititate  aonxh  AS, 
nisi  quod   makcaon   et   aonxh  S    cypizoca   MAKeaoN  icititate   aonxh  JR,    cypizoica 

MAKEAOH    ICITITATE    AONXN  H     CYPIZOYCa  aKCaOM   CITlTaTG  aONXH   M     CYPIZOlCa    AONXH 

F.  Graeca  om.  Stephanus.  6vql£ov6cc  l6y%rj  id  est  stridor  lanceae  Daniel,  qui 
latinam  interpretationem  ipse  addidisse  videtur.  6vqi£ov6cc  ficc%rjtcccov  iftv  nxdxo 
^6y%r\  (cf.  II.  XX  99)  vel  6vql£ov6cc  {iccl'  sv  divccig  sl6S71tccto  i6y%r\  coni.  Hugo 
Stadtmueller  6vqi£ov6cc  [lansdvi]  'A^id^ovog  r\itxsxo  loy%r\  Schoellius  ||  22  conhi- 
bite  AS    conibit  R    conhibete  M  ||  est  om.  F§  25  pro  hominibus  ruptis  AS 


634  SEEVII 

exsolvere.  alii  veteri  more  dickim  accipiunt:  *verum'  enim  quod  rec- 
tum  et  bonum  esset,  appellabant:  Terentius  idne  vst  verum  modo? 
id  est  pessimum  genus,  et  item  quod  si  astu  rem  tractavit,  di 
vestram  fidem!  quantam  et  quam  veram  laudem  capit  Par- 
5  meno!  Sallustias  in  primo  ea  paucis,  quibus  peritia  et  verum 
ingenium  est,  abnuentibus,  idem  fper  pennatam  paucis  pro 
pectus  vera  est  aestimanda. 

695.    degernere  ferro  decertare ,  dimicare:  aliter  ^decemere'  sta- 
tuere,  ut  decemere  senatum  dicimus. 

10  701.    qvantvs   athon    haec    est  vera   lectio:    nam   si   cAthos' 

legeris,  cos'  brevis  est  et  versus  non  stat.  cAthon?  autern  dici  ac- 
cusativus  indicat:  nani  chunc  Athona'  facit,  sicut  cApollon?  cApollona?. 
quod  autern  Herodotus  chunc  Athon'  et  chunc  Apollo'  dieit,  Atticae 
declinationis    est.     Athon   autem   mons   est  adiacens   Thraciae,    circa 

15  Lemnum  insulam,  in  promunturio  Macedoniae.         avt  qvantvs  eryx 
Siciliae  mons  supra  Drepanum  oppidum. 

702.     NIVALI    VEETICE    SE     ATTOLLENS    PATER    APPENNINVS    Ap- 

penninus  mons  Italiae:  de  hoc  Lucanus  <(II  397>  nulloque  a  ver- 
tice  tellus  altius  intumuit  propiorque  accessit  Olympo. 
20  704.    troes  et  omnes  graece  declinavit;    unde  brevis  est  ces?; 

sic  supra  <(XI  620>  Troes  agunt. 

707.    armaqve  deposvere   vel   spectaturi,   vel  fessi,   vel  iussi, 
ne  quis  possit  iterum  foedus  turbare. 

709.    inter  se  coisse  viros  et  cernere  ferro  vera  et  anti- 
25  qua  haec  est  lectio:   nam  Ennium  secutus  est  qui  ait  olli  cerne- 


2  Terentius]  Andr.  IV  1,  5.  cf.  Don.  ad  h.  v.  ||  3  et  item]  Eun.  V  4,  2 
5  Sallustius  in  primo]  111  D.,  102  Kr.  ||  6  idem]  hist.  inc.  5  D.,  hist.  I  41  K*r. 
13  Herodotus]  veluti  VII  21  ||  25  Ennium]  ann.  v.  544  Vahl. 


1  ad  veeivs  v.  in  marg.  pro  iustius  aequius.  quidam  ueteri  more  dictum 
accipiunt  e.  q.  s.  T,  sed  ita  ut  a  dextera  parte  haud  pauca  membranae  putredine 
perierint  \\  3  dii  F  ||  6  est]  erat  coni.  Dietschius.  ceterum  de  Sallustii  verbis 
priore  loco  laudatis  haec  hodie  in  Turonensi  legi  possunt  ea  paucis  quibus  peri- 
tia  et  ue  et  entibus  ||  per  .  .  .  aestimanda]  dedi  quae  F  exhibet.  perpen  et  uera 
est  ae  in  Turonensi  servata  sunt.  Perpenna  tam  paucis  prospectis  vera  est 
aestimanda  Masvicius  poena  tam  paucis  proscriptis  vera  (vel  profecto  yera) 
est  aestimanda  Wagnerus  act.  gymn.YK. p.  195  pro  poena  tam  paucis  proscriptis 
vindicta  vera  est  existimanda  Dietschius  Perpeanae  casu  paucis  perspecta  Ser- 
torii  virtus  vera  est  aestimanda  Schoellius  ||  9  ut  Daniel:  uel  F  ||  10  athos  F  || 
haec]  hoc  AS  ||  legeris  athos  F\\  11  hos  F  \\  12  Apollona  .  .  .  Apollo  om.  F  \\ 
13  autem  om.  AS  \\  erodotus  BRM  \\  athon  B:  athoen  HM  atho  AS  ||  14 
Athon  autem  .  .  .  insulam  edidit  Stephanus  ||  athona  F  ||  cirta  F  ||  15  promun- 
torio  F  ||  eeix  F  ||  16  drepanem  F  ||  18  Italiae]  est  italiae  B  italiae  est  F  \\ 
a  om.  H  ||  19  tellus]  terra  tellus  F  ||  altius]  salustius  BH  latius  F  ||  propiorque] 
proprior  A  (propior  a)  propriora  BH  propriorque  F  \\  olimpho  B  ||  20  es| 
om.  H,  ut  es  F  \\  22  vel  .  .  .  fessi]  uel  spectantur  indefessi  F  ||  defessi  M  || 
24  coiisse  H  ||   25  obli  F  ||   cernebant  magnabant  magnis  A  (magnabant  del.  a) 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  695-725.  635 

bant  magnis  de  rebus  agentes.  posteritas  coepit  legere  cet  de- 
eernere  ferro':  secundum  quam  lectionem  synalipha  opus  est,  sed 
excluso  V,  ut  sit  *viro  et  decernere  ferro\ 

710.  vacvo  patvervnt  potest  intellegi,  ut  patnerunt  corporis  magni- 
tudine.  5 

711.  procvrsv  una  pars  orationis  est. 

713.  DAT    GrEMITVM    TELLVS  jOUlSU  pedufH. 

714.  FORS    ET    VIRTVS    MISCENTVR   IN   VNVM    *fors%    td    est   CaSUS 

in   Turno;    virtus    in    Aenea;    nam   in   bello   etiam   casus  plurimum 
valet:  Cicero   in  Miloniana  <(21;  56)>  adde   casus,   adde   incertos  10 
exitus  Martemque  communem. 

715.  AC    VELVT    INGENTI    SILA    SVMMOVE    TABVRNO     Sila    mODS 

silva  est  Lueaniae,  Taburnus  mons  Campaniae:   Sallustius  de  fugi- 
tivis  in   silva  Sila  fuerunt:   unde  pessime  quidam  csilva?  legunt; 
quia  proprium  appellativo  non  potest  exaequari.    unde  bene  proprium  15 
proprio  iunxit. 

717.  pavidi  CESSERE  magistri  proprie  magistri  sunt  milituim 
pastores   pecorum;   sed   reciprocae  sunt  inter  se  istae  translationes: 
nam  et  ductor  militum  pastor  vocatur,  ut  diximus  supra  <(587)>?  et 
magistros    pecorum    dicimus:    Cicero    quem    magistrum    pecoris  20 
esse  dicebat. 

718.  mvssantqve    ivvencae    dubitant,    sicut   <657>    mussat 
rex  ipse  Latinus. 

719.  nemori  imperitet  lioc  est  qui  sunt  in  nemore,  ut  est  sed  tota 
aestiva  repente.  25 

725.     IVPPITER   IPSE    DVAS    AEQVATO    EXAMINE  LANCES    aut   poe- 

tice  dictum  est  et  ratione  caret:  nam  Iuppiter  ignorare  nihil  poterat: 


1  posteritas  .  .  .  ferro]  cf.  Sen.  ep.  VI  6,  3  ||  1&  Sallustius]  hist.  IV  7  D., 
IV  28  Kr.  |1  20  Cicero]  in  Verr.  act.  II  lib.  V  7,  17  ||  24  sed  tota]  georg.  III  472  || 
26  aut  poetice  e.  q.  s  ]  cf.  Macrob.  Sat.  V  13,  39 


1  agentes  M:  egentis  AS   agentibus  MH  agentis  F.    et  item  (ann.  v.202 
Valil.)  fferro  non  auro  uitam  cernamus  utrique'  add.  D.    e  Giceronis  de  off.  lib. 

1  12,  38  hunc  vers.  sumpserunt  Itali.    ||    et  om.  B   ||    discernere  AS  (corr.  a)  || 

2  secundum  ...  decernere  ferro  om.  HHF\\  3  s]  os  D  ||  viro  et  decernere  ego: 
re  (ret  m)  decernere  M  et  decernere  ASD  vir  et  decernere  Stephanus  inter 
se  coisse  vir  et  decernere  Fabricius  et  Daniel  ||  4  ad  vacvo  p.  s.  v.  potest  in- 
tellegi  corporis  magnitudine  T  ||  7  pulsu  pedum  hab.  T  ||  10  meloniana  Serviani 
libri  ||  11  exitus  pugnarum  Martemque  Cicero  ||  13  silva]  evanuit  in  M,  om.  F  \\ 
mons  est  campaniae  M  ||  14  Sila]  silua  H  ||  fuerunt]  fugerunt  E  ficerunt  H. 
in  silvam  Silam  fugerunt  coni.  Dietschius  ||  inde  M  ||  pessima  F  ||  15  exaequari 
BF:  exesequariJBT  iungi  exaequari  AS  iungi  M  \\  16  proprio  Masvicius:  pro 
proprio  F  ||  iunxit]  dixit  M  iuncxit  F  ||  18  pecodum  A  pecudum  a  ||  20  magi- 
strum  AS  ||  pecodum  AS  (pecudum  a)  \\  21  dicebant  MF  ||  24  ad  kemoki  i.  s.  v. 
metonimicos  pro  his  qui  sunt  in  nemore  T  ||  26  aeqvae  AB  aeqve  HM  \\  ex- 
agmine  F  ||  27  ignorarent  F ,  nihil  omittens 


636  SERVII 

aut  certe  illud  quaerit,  quis  ibi  de  Turno  et  Aenea  niortis  adferat 
causam.  nam  dicunt  philosophi,  mortem  ad  eum  minime  pertinere: 
nam  bona  tantum  praestat,  nec  ad  eum  quae  mala  sunt,  pertinent: 
nam  ideo  et  aequas  lances  stistinet.  vel  ideo  a  Iove  hoc  fit,  ut  Iunoni 
5  aliisque deis  necessitatis  violentiam  probet.  an  inquirit,  utrum  tempus 
sit?  tamen  sciendum,  locum  hunc  a  Vergilio  ita  esse  translatum, 
ut  in  Homero  lectus  est.  examine  examen  proprie  est  filum, 
quo  trutina  regitur. 

727.    damnet  labor  liberet,  id  est  quem  voto  liberet  labor  proe- 

10  liandi,  parta  scilicet  victoria,  quoniam  unusquisque  ob  incolumitatem 
recuperatam  votis  exsolvitur,  id  est  liberatur  explicitis  sacrificiis,  ut  est 
damnabis  tu  quoque  votis.  non  nulli  sic  tradunt:  quem  labor 
snus  liberet,  quem  mors  urgeat:  nam  in  iure  cum  dicitur  *damnas  esto% 
hoc  est  *damnatus  esto  ut  des%  hoc  est  damno  te  ut  des,  neque  alias 

15  liber  eris.  quidam  Habor9  pro  militia  intellegunt.  vergat  pon- 
dere  letvm  bene  cvergat\-  nam  morientes  inferos  petunt. 

730.  trepidi  latini  atqui  laeti  esse  debuerunt.  sed  nimia 
Aeneae  ostenditur  virtus:  namque  naturale  est,  ut  sociis  timori  sit 
inferioris   audacia:    unde   nunc  Latini  sunt  territi  ex  eo  quod  supe- 

20  riorem  ferire  ausus  est  Turnus. 

731.  acies  aut  exercitus,  aut  oculi. 

734.  VT  CAPVLVM  ignotvm  dextramqve  aspexit  inermem 
locus  hic  totus  ad  gloriam  Aeneae  pertinet:  namque  id  agit,  ne 
videatur  Turnus  armorum  vilitate  superatus.  unde  ei  redditur  gla- 
25  dius,  quo  etiam  cum  divinis  armis  ab  Aenea  possit  extingui.  *as- 
pexitf  autem  quasi  mirabundus,  quod  fractus  esset,  cum  putaret  se  gla- 
dium  ferre  Vulcanium. 


7  examen  .  .  .  regitur]  ef.  Isid.  or.  XVI  25,  5  [|   9  damnet  liberet]  cf.  Non. 
p.  277,  2  sqq.  M.  ||  12  damnabis]  buc.  V  80 


1  quaeritur  F  ||  quis  ibi  EHF:  quae  sibi  AS  (qui  sibi  a)  quae  lanx  sibi 
M  quis  sibi  Fahricius  recte,  ut  videtur  \\  2  ad  deum  MF  ||  minime  .  .  .  ad 
eum  om.  HHF\\  3  bona  om.  A8  ||  ad  deum  A  ||  pertinent]  unde  Cicero  in  offi- 
ciis  ait  rsed  quia  nocere  deos  non  putant,  his  exceptis  homines  honiinibus 
obesse  plurimum  arbitrantur'  add.  Fabricius  ||  4  de  scholio  ad  v.  725  in  marg. 
Turonensis  adscripto  haec  legere  potui  a  ioue  ut  iunoni  ceterisque  et  uiolentia 
probetur  et  utrum  iam  tempus  sit  ||  iunone  alisque  deis  F  ||  6  uergilio  F  || 
7  lectum  est  F.  nccl  xoxs  Srj  %Qvaeia  .  .  .  Xitiev  ds  s  <f?oi$og  'AtioIIcqv  (II.  XXII 
209)  add.  D  ||  8  rutina  H  turtina  M  truncina  F  ||  ligatur  B  legitur  H  \\  9  ad 
v.  727  in  marg.  quem  uoto  liberet  .  .  .  explicitis  sacrificiis  ut  damnabis  tu  quo- 
que  uotis  .  alii  sic  tradunt  quem  labor  suus  liberet  id  est  quem  mors  urgeat 
sicut  in  iure  dicitur  damnatus  esto  T  ||  liberauit  F  ||  11  reciperatam  T  ||  13  ur- 
guet  F  ||  14  damnatus  es  JDaniel  |j  15  pro  militia  intellegunt  Masvicius:  pro- 
maluit  intelleguntnr  F  \\  16  bene]  apte  posuit  F  \\  18  namque]  nam  quod  F  || 
timoris  sit  MF\\  21  aut  .  .  .  oculi  hab.  T  \\  haut  oculi  F  ||  23  Aeneae  om.  F  \\ 
25  ab  . . .  extingui]  possit  ab  eo  extingui  B  ab  ea  possit  extingui  H  \\  26  quasi 
,  .  .  Yulcanium  hab.  T  ||  se]  sed  F 


COMM.  1N  VERG.  AEN.  XII  727-717.  637 

736.  patrio  mvcrone  KELICTO  quo  tempore  vulneratum  vidit 
Aenean  <(324)>.  sed  supra  de  Tumo  <88)>  simul  aptat  habendo 
ensemque  elipeumque,  ensem  quem  Dauno  ignipotens  cleus 
ipse  parenti  fecerat.  modo  ergo  Metisci  usus  est  ferro:  et  liaec 
ratio  est,  quocl,  qvtamvis  armatus  suo  gladio  descendisset  ad  canipum,  5 
tamen  causa  foederis  deposuisset  arma.  nam  et  de  Aenea  hoc  dixit 
<311>  dextram  tendebat  inermem,  qui  utique  ad  foedus  non  in- 
ermis  advenerat:  nam  dictum  est  <166)>  hinc  pater  Aeneas,  sidereo 
flagrans  clipeo  et  caelestibus  armis.  sane  cpatrio9  moclo  cpa- 
terno'  significat:  nam  Dauni  fuerat  gladius?  ut  <89>  ensemio 
quem  Dauno  ignipotens  deus  ipse  parenti  fecerat.  alias 
cpatrium'  a  patria  est  derivativum.  ^mucrone9  autem  pro  *gladio9,  a 
parte  totum. 

737.  dvm  trepidat  dum  tnrbatur,  festinat,  quod  Graeci  ev  ayco- 
via  i<jti  (dicunt),  scilicet,  quando  rupto  foedere,  subita  spe  furibundus  15 
ardet.         ferrvm  materiam  pro  opere  (posnit,  ut)  solet,  ut  <T  817> 
iungit  equos  auro  genitor. 

739.  arma  dei  ad  vvLGANiA  liypallage  pro  *dei  Vulcani  arma9. 

740.  MORTALIS  MVCRO  mortali  manu  factus.        glacies  cev  fvt- 
tilis  hoc  loco  fragilis.  20 

744.  VNDIQVE    ENIM    DENSA    TEVCRI   INCLVSERE    CORONA   strate- 

gema  est:  nam  postquam  Turnum  fugere  videre  Troiani,  clausere 
loca?  per  quae  evadere  poterat:  aut  non  dedita  opera  inclusere  Tro- 
iani,  sed  quod  ita  consederant. 

745.  atqve  hinc  vasta  palvs  quae  nunc  non  apparet.  25 
747.    cvrsvmqve  recvsant  scilicet  genua,  quae  inpediebat  vul- 

nus  inlatum  sagitta.    sane  perite  facit,  ut  gladio  non  utatur  Aeneas, 


1  patrio  mvckone  quo  (est  quo  M)  fuerat  gladius  ut  ensem  quem  dauno 
(quendam  uno  S)  tempore  uulneratum  uidit  aeneam  sane  patrio  (patri  H)  modo 
paterno  (paternos  H)  significat  nam  dauni  ignipotens  deus  igne  (ignis  M)  ipse 
parenti  fecerat  alias  .  .  .  diriuatiuum  (deriuatiuum  M)  ASHM  patrio  mvcrone 
quo  fuerat  ante  usus  pater  eius  daunus  .  sane  patrio  modo  paterno  significat  . 
nam  dauno  ignipotens  deus  ipse  parenti  fecerat.  alias  patrium  a  patria  est 
diriuatum  B  patrio  mvcrone  quo  tempore  uulneratum  uidit  aeneam.  sed  supra 
.  .  .  caelestibus  armis,  sane  hic  dictum  est  patrio  modo  paterno  significat  nam 
dauni  fuerat  gladius  ut  ensem  qaem  dauno  rtq.  alias  patrinm  a  patria  est 
diriuatiuum  F  ||  5  discendisset  F  \\  8  hunc  F  \\  sedere  F  \\  12  a  om.  F  ||  14  ena- 
pionictns  F,  corr.  Daniel  q)Qevcc  vel  cpqsvag  mosio&ai  coni.  Schoellius ,  conferri 
iubens  ea  quae  Stallbaumius  ad  Plat.  Phaed.  p.  68  G.  de  7zzoei6&ai,  verbo  dis- 
putavit.  sed  cf.  schol.  ad  Aen.  IX  231  'ergo  per  metalepsin  cupidos  dixit  dyco- 
vimvxa^  ||  15  dicunt  addidi  ||  rupto  Baniel:  capto  F  ||  16  posuit  ut  add.  Masvi- 
cius  ||  17  auro]  curru  Daniel  ||  19  naortalis  F  ||  ad  fvttilis  s.  v.  hoc  loco  fragilis 
jT||  22  clauserunt  F  ||  23  potuerat  ^L#  ||  debita  F,  corr.  Daniel  ||  24  consederant 
Commelinus :  confiderant  F  \\  26  recvsant]  retardant  add.  D\  impediebant  AS 
(corr.  s)  inpediebant  F  ||  27  sagitta  sane  F:  sane  sagittas  A  S H  sane  sagittis  M 
sagitta  B,  sane  omittens  ||  fecit  B 


638  SERVII 

sed  hasta  eminus  dimicare  contendat,  quia  inpediente  vulnere  nec 
sequi  poterat  nec  in  ictum  consurgere:  unde  est  <^789)>  hic  gladio 
fidens,  hic  acer  et  arduus  hasta. 

749.  inclvsvm  flvmine    coniparatio   Apollonii.     alterutro  Hn- 
5  clusum%  aut  flumine  aut  formidine:  aut  duobus  inclusum;  infra  enim 

ait  Hnsidiis  et  rijpa  territus  alta%  ut  insidias  pro  formidine,  ripam  pro 
flumine  posuerit 

750.  gervvm  avt  pvniceae  utrum  figiirate  ^cervum  instat':  an  po- 
tius  cervum  nanctus  alioquin  instat?         pvniceae  saeptvM  formi- 

10  dine   pennae  Lucanus  <IV  438)>    claudit    odoratae   metuentis 
aera  pennae. 

751.  venator  canis  pro  cvenatieus'. 

752.  insidiis  pennarum  scilicet. 

753.  vividvs    vmber    acerrimus    Tuscus:    nam    Vmbria    pars 
15  Tusciae  est.    sane  Vmbros  Gallorum  veterum  propaginem  esse  Marcus 

Antonius  refert:  hos  eosdem,  quod  tempore  aquosae  cladis  imbribus 
superfuerunt,  'O^Qiovg  cognominatos.  fvgitqve  vias  figura}  ut  *cam- 
pum  currit,  mare  navigaf. 

754.  iam  iamqve  tenet  ita  ut  videtur  intuentibus:  et  hi  duo 
20  versus  verbum  ad  verbum  sunt  translati  de  Apollonio.    sane  summa 

brevitate  rem  elocutus  est. 

755.  tvm  vero  exoritvr  clamor  quidam  quaerunt,  an  iam  reces- 
sum  sit  his  versibus  a  comparatione.     sed  non  d^ibie  videtur. 

758.  increpat   obiurgat;   incusat,   ut   aestatem  increpitans 
25  seram. 

759.  efflagitat  ensem  cum  clamore  deposcit. 


15  sane  Umbros  .  .  .  cognominatos]  cf.  Plin.  nat.  hist.  III  §  112,  Isid.  or. 
IX  2,  87  et  XIV  4,  21  ||  20  de  Apollonio]  Arg.  11  278  sqq.  ||  24  aestatem]  georg. 
IV  138 


1  nec]  non  F  ||  2  j>otuerat  A  S  ||  4  inclvsvm  velvti  si  qvando  JB1 1|  ad  v.  749 
in  marg.  alterutro  .  .  .  posuerit  T  ||  5  aut  formidine  aut  flumine  T  ||  aut  duobus 
inclusum  om.  T  \\  6  ait]  aut  F  ||  ripa  F  ||  8  ad  instat  s:  v.  siue  figurate  ceruum 
instat  siue  ceru*  (reliqua  evanuerunt)  ||  9  ceruam  F  \\  10  claudit]  diuidit  F  ||  11  pin- 
nae  HF  ||  13  pennarum]  pinnarum  HMF.  argumentum  quoddam  in  fune  ad 
terrendas  bestias  add.  M  instrumentum  quoddam  in  fune  ad  terrendas  bestias 
factum  add.  D,  edidit  Stephanus  \\  14  paras  H  par  F  ||  15  ad  vmber  s.  v.  fuscus 
canis  species  pro  genere  T.  in  marg.  Vmbros  e.  q.  s.  quattuor  versibus  adscripta 
fuerunt,  de  quibus  haec  hodie  legi  possunt  umbros  gallorum  uete  |  nius  refert 
eosque  qu  |  dis  superfuerunt  umbri  j  hi  dicuntur  apenninum  mont  ||  16  Antoni- 
nius  Gommelinus  Antoninus  Masvicius  ||  aquosea  F  ||  17  ambrosios  gnominatus 
F  Vmbros  cognominatos  Daniel  'O^qiovg  graece  nominatos  Tsidorus  \\  figura 
campum  curri  F,  correxi.  figurate  campum  cum  Daniel  ||  18  ad  haeret  h.  s.  v. 
id  est  acriter  et  uehementer  incumbit  cum  nimia  apertione  oris  T  ||  19  tenens 
JR  tenenti  F  ||  uideatur  F  ||  21  elocus  F,  corr,  Daniel  ||  22  quaerunt  Daniel: 
quaeritur  F  ||  23  ad  responsant  (v.  757)  resonant  imitando  uocem  clamantium  T  \\ 
26  ad  notvmqve  s.  v.  carum  aut  re  uera  notum  T 


COMM.  1N  YEUG.  AEN.  XII  749-772.  639 

761.  terretqve  trementes  quis  enim  saucium  non  timeret 
instantem,  cum  eum  integer  fugeret?  et  bene  terret  eos,  apnd  quos 
terror  eius.habetur:  et  dlibi  <(875)>  ne  me  terrete  timentem. 

764.    lvdicra  praemia   vilia;   digna  ludo.     Jiaec  apud  antiquos 
ludibria  dicebantur,  non,  ut  nunc,  in  mala  significatione.    ddbatur  autem  5 
victori  pro  praemio  aut  pellis,  aut  vinum,  esca,  hordeum;  unde  hordea- 
riae  quadrigae  dicuntur. 

766.  sacer  oleaster  fere  omnia  Latina  arborurn  nomina  ge- 
neris  feminini  sunt,  exceptis  paueis,  ut  chic  oleaster'  et  choc  siler': 
Vergilius  ut  molle  siler  lentaeque  genistae.  item  choc  buxum',  10 
licet  et  chaec  buxus'  dicatur:  nam  superfluam  qaidani  volunt  facere 
discretionem;  ut  chaec  buxus'  de  arbore  dicamus;  ?buxum'  vero  de 
ligno  conposito:  legimus  enim  in  Vergilio  de  tibiis  <(IX616)>  buxus- 
que  vocat  Berecyntia  matris  Idaeae.  item  cum  de  arboribus 
loqueretur,  ait  et  torno  rasile  buxum.  15 

767.  venerabile  lignvm  antiquam  arborem  voluit  exprimere: 
seu  truncus  fuerit  iam  et  aridus  ob  vetustatem.  et  ideo  Hignum'  hu- 
militer  dictum  accipiunt,  ornavit  tamen  *venerabile>  dicendo. 

768.  vbi  figere  dona   solebant   proprie,    ut  ait  <IX  406> 
sacra  ad  fastigia  fixi.     et  quaeritur,   cur  terreno  deo  nautae  dona  20 
suspenderent?    quia  constat  omnes  in  periculis  suis  deos  patrios  invo- 
care  et  ideo  illis  vota  solvere,  quorum  familiarius  numen  opitulari  sibi 
credant. 

770.    nvllo  discrimine  sine  aliquo  intuitu  religionis.    et  deest 
*habito\  ut  sit  *nullo  discrimine  habito\     intellegendum  antem,  eatenus  25 
stirpem  excisum,  quatenus  supra  terram  fuit;  ergo  ^stirpem'  pro  *ar- 
borem'  accipiendum,  quia  et  subolem  *stirpem'  appellant. 

772.    fixam  et  lenta  RADICE  tenebat  plenum  est:  quam  ra- 


8  fere  onmia  .  .  .  de  ligno  composito]  exscr.  Isid.  or.  XVII  7,  74  ||  10  Ver- 
gilius]  georg.  II  12   ||   15  et  torno]  georg.  II  449 


1  trementis  A  SH  \\  qui  M  ||  2  ad  terretqve  t.  s.  v.  bene  terret  eos  apud 
quos  terror  eiu  *  T  ||  3  habetu  F  ||  ne  mittere  timentem  F  \\  4  digna  ludo]  lai 
uersus  de  homero  sunt  translati  (17.  XXII  159)  stzbI  ov%  ieqtiiov  .  .  .  "Emoqos 
iTtno 8 ayuo io  add.  D  ||  5  dabitur  F,  corr.  JDaniel  ||  6  pellis  GommeJinus :  pellius  F 
pelvis  Masvicius  ||  vinum  Masvicius:  unius  F  mnus  Daniel  ||  aesca  F  ||  hordia- 
riae  F  \\  8  latini  F,  arborum  nomina  omittens  ||  9  hic  siler  B  (corr.  Daniel)  \\ 
10  Vergilius]  ipse  F  ||  item  . . .  licet  om.  F  ||  11  dicatur  . .  .  haec  buxus  om.  BH  || 
dicitur  F  |j  12  de  ligno  aliquid  compositum  F  ||  13  in  Vergilio  om.  F  ||  14  ma- 
tres  F  ||  idae  Serviani  libri  \\  15  loqueretur]  diceret  F,  ait  omittens  ||  16  anti- 
quum  M  ||  17  humiliter  Masvicius:  uiriliter  F  \\  19  ait  om.  BH\\  20  et  quae- 
ritur  .  .  .  credant]  de  his  in  Turonensi  Jiaec  extant  periculis  maxime  deos 
patrios  inuocare  et  illis  uota  soluere  quorum  farailiarius  numen  opitulatur  II 
terrendo  F  ||  nautde  F  ||  22  nomen  epitulare  F  \\  24  nvllo  .  .  .  religionis  om.  B  \ 
religionis  intuitu  F  \  "11  sobolem  F  ||  28  fixam  .  .  .  tenebat  om.  B 


640  SERVII 

dix  fixam  tenebat.  et  bene  Henebaf :  quasi  propter  piaculum  remotae 
arboris  hoc  videtur  passus  Aeneas.  et  ideo  dixit  *tenebat%  quod  adeo 
veri  simile  est,  ut  Faunus  Turnum  audiat  et  hastam  moretur. 

775.   prendere  cvrsv  quidam  humiliter  *prendere'  dietum  accipiunt. 
5  778.    ferrvm  terra  tene  ^ferrum'  pro  telo;   Herra'  autem  pro 

cTellus',  elementum  pro  clea  posuit. 

779.  bello  fegere  profanos  c profanum9  proprie  dicitur  quod  ex 
religiosa  re  in  hominum  usum  convertitur,  ut  hic  plenissime  ostenditur: 
dicens  enim  Turnus  *colui  vestros  si  semper  honores,  quos  contra  Aenea- 

10  dae  bello  fecere  profanos*  (ostendit)  et  sibi  religiosam  fuisse  arborem, 
et  a  Troianis  in  usum  communem  fuisse  praesumptam:  nam  ex  sua 
persona  poeta  ait  <764)>  ^forte  sacer  Fauno  foliis  oleaster  amaris  hic 
steterat  nautis  olim9  et  subiunxit  *sed  stirpem  Teucri  nullo  discrimine 
sacrum  sf  at  postea  dicendo  *bello  fecere  profanos9  docuit  *profanum9 

15  esse  quod  a  religione  in  usum  hominum  transiit.  sacro  profanum  con- 
trarium,  ut  festo  profestum,  fasto  nefastum.  ergo  non  omne  quod  sacrum 
non  sit,  profanum,  sed  quod  sacrum  fuerit  et  esse  desierit. 

780.  non  cassa  in  vota  non  ad  inania  vota  poposeit  auxilium. 

781.  lvctans  moratvs  cluctatus?  et  *nioratus?  erat  integrum, 
20  quod  vitavit  propter  6{ioioreA£VTov.  *in  stirpe9  autem  hic  radicem  dixit. 

784.     RVRSVS  IN  AVRIGAE  FACIEM  MVTATA  METISCI  KCCTCC  TO  (jLCO- 

7tG){isvov  intellegimus  Iuturnam  in  numen  reversam;  postquam  Tur- 
nus  currus  reliquit. 

786.    avdaci  nymphae   ut   supra  <IX  3>   diximus?   ubicumque 
25  inducit  nitentem  aliquem  sine  effectu,  audacem  dicit.  praecipue  autem 
hoc  de  Butidis  servavit  dicens.        licere  pro  *quod  liceret9. 

788.  armis  animisqve  refecti  sicut  armis;  ita  et  animis:  nam 
armorum  inopia  animi  ante  utriusque  torpebant. 

789.  hic  acer  et  ardvvs  hasta  potest  et  *hic  hasta  fidens9  sub- 
30  audiri. 


5  pro  Tellus  .  .  .  posuit]  cf.  Macrob.  Sat.  IV  6,  10   ||  7  profanum  e.  q.  s.] 
cf.  Macrob.  Sat.  III  3,  4 


1  fixa  F  ||  4  perdere  F  ||  prendere]  cursu  add.  Daniel  ||  5  pro  Tellus  om.  F  \\ 
ad  v.  778  in  marg.  pathos  est  quotiens  dirigitur  sermo  uel  ad  inanimalia  uel 
ad  muta  T  ||  9  vestros]  uos  F  ||  10  ostendit  inserui  ||  relegiosam  F  ||  11  con- 
sumptam  Daniel  ||  12  poeta]  supra  poeta  Daniel  \\  13  subiuncxit  F  ||  14  facere 
profanas  F  ||  15  transierit  T ,  in  quo  exiguae  tanlum  huius  scholii  reliquiae 
extant  \\  16  fasta  F  \\  17  sed  quod  sacrum  esse  desierit  T  ||  deserit  F.  esse  addidi, 
om.  F  II  18  uocata  R  ||  poscit  F  ||  20  quod  .  .  .  metisci  om.  B,  tavit  (de  vitavit) 
.  .  .  cata  to  sio  om.  H  ||  propter  om.  AS  \\  ad  lentoqve  s.  v.  uiscido,  ad  in  stirpe 
s.  v.  hoc  loeo  in  radice  T  ||  22  in  numine  uersam  B  ||  Turnus  om.  B  ||  23  cur- 
rum  M  ||  24  supra  om.  F  ||  26  dicens]  fnec  curant  caeco  contendere  Marte 
amplius  audaces  Rutuli'  etc.  (IX  516)  add.  Daniel  ||  27  refecit  B  repicit  H  \\ 
28  ante  om.  BF  \\  29  ad  hasta  s.  v.  potest  et  hasta  fidens  subaudiri  T 


COMM.  m  VERG.  AEN.  XII  775—800.  641 

790.  CERTAMINA  martis  anheli  alii  'certainine'  legunt,  ut  sit 
sensus:  adsistunt  contra  se  in  Martis  anheli  certamine. 

792.  fvlva  de  nvbe  de  aere?  de  elemento  suo. 

793.  qvae  iam  finis  erit  CONIVNX  ciam'  denique.    verba  ista 
quasi    iam   taediantis   sunt  ad  longam  Iunonis  iracundiain,  unde  et  5 
paulo  post  <800>  desine  iam  tandem  precibusque  inflectere 
nostris. 

794.  indigetem  aenean  scis  ipsa  et  scire  fateris  subaudis 
cfore?.      et  indigetes  dii  duplici  ratione  dicuntur:  vel  secundum  Lu- 
cretium;  quod  nullius  rei  egeant;  qui  ait  (II  650>  ipse  sitis  pollens  10 
opibus  nihil  indiga  curae:  vel  qnod  nos  deorum  indigeamus,  unde 
quidam  omnes  deos  indigetes  appellari  volunt    alii  patrios  deos  indigetes 
dici  debere  tradunt,  alii  ab  invocatione  indigetes  dictos  volunt,  quod  Hn- 
digeto'  est  precor  et  invoco:  vel  certe  indigetes  sunt  dii  ex  hominibus 
facti;  et  dicti  indigetes  quasi  in  diis  agentes.   sane  de  Aenea  fabula  15 
talis  est:  cum  Turno  occiso  et  accepta  Lavinia,  condita  civitate  in  Nu- 
micum  fluvium,  ut  alii  volunt,  sacriftcans,  ut  alii,  Mezentium,  ut  alii, 
Messapum  fugiens,  cecidisset,  nec  eius  esset  cadaver  inventum,  Ascanius, 
ftlius  eius,  victo  Mezentio  cum  ceteris  Troianis  credens  et  iactitans  inter 
numina  receptum,  sive  patrem  volens  consecrare ;  templum  ei  constituit,  20 
quod  indigetis  appellari  iussit. 

797.  mortalin  decvit  violari  vvlnere  divvm  *mortali  vul- 
nertf  dixit,  non  *letali';  sed;  aut  quo  mortales  laborant;  aut  a  mor- 
tali  inlato.  aut  ^mortali  vulnere',  id  est  mortem  facienti:  ergo  non 
quasi  luturna  mortalis  sit.     Mivum'  autem  subaudis  cfuturum\  25 

798.  qvid  enim  sine  te  ivtvrna  valeret  parenthesis:  poterat 
enim  excusare  se  Iuno;  nihil  fecisse  commemorans,  unde  eam  aucto- 
rem  fuisse  Iuppiter  dicit  propter  illud  <159)>  auctor  ego  audendi. 

800.  desine  iam  tandem  singula  pronuntianda  sunt.  dicendo 
autem  Handem'  odium  perseverantis  ostendit.  30 


9  et  indigetes  dii  e.  q.  s.-]  cf.  mythogr.  III  2,  1  et  2 


1  anheli  .  .  .  Martis  om.  ASBH\\  2  in  om.  Stephamis  et  Fabricius  ||  4  iam] 
qnid  BF  ||  5  quasi]  qua  AS  \\  6  post]  ait  add.  AS\\9  dii]  di  H,  om.  J^  ||  IX  in- 
dica  H  ||  curae  ASF:  cura  BH  \\  12  indigentes  F  \\  14  sunt  .  .  .  indigetes 
om.  AS  ||  di  H  ||  15  dicti]  di  F  ||  quasi  indisegetes  AS  (q.  in  dis  egentes  a 
q.  in  dis  agentes  s)  ||  dis  HF  ||  egentes  B  (corr.  Daniel)  ||  sane  .  .  .  iussit]  de 
his  cadaver  .  .  .  credens  et  is  appellari  iussit  in  Turonensi  extant  ||  20  ei  con- 
stituit  Commelinus:  et  constituit  F  circonstituit  Haniel  \\  21  appellare  F  \\ 
22  moetaliin  ABH  mortali  F\\  23  letales  F  ||  aut  .  .  .  inlato]  aut  mortalibus 
congruo  aut  a  mortalibus  facto  B  ||  quo  om.  H  ||  mortalis  ASH  (corr.  a)  \\ 
labant  ASH  (corr.  a)  ||  aut  inmortaii  ASH  (corr.  a)  ||  24  inalto  H  \\  25  sub- 
audimus  BF  \\  27  iuno  se  F,  se  om.  AS  ||  eum  F  ||  30  ad  tandem  s.  v.  dicendo 
.  .  .  ostenditur  (sic)  T  \\  ad  precibvsqve  i.  n.  s.  v.  addidit  precibus  quod  est 
prope  inuidiosum  T 


642  SERVIl 

801.  nec  te  tantvs  edat  tacitam  dolor  f  scilicet  sidereis 
odiis  urgere  Troianos.  sane  cedo  edis  edit'  integrum  verbuni  est,  ut 
lego7  legis?  legit:  nam  cedo  es  est9  esse  anomaluni  constat. 

803.    ventvm  ad  svpremvm  est  per  infinikim  modum  verbi  dictum. 

5  804.    troianos    potvisti    id    est   iam    non    potes:    ideo    enim 

praeterito  usus  est  tempore.    et  bene  *potuisti\  quia  ipsa  dixerat  <l4ff) 

atque  ipsos  potuit  submergere  ponto  et  iterum  <VII  304>  Mars 

perdere  gentem  inmanem  Lapithum  valuit. 

805.    deformare  domvm  deformem  reddere  per  luctum. 
10  807.    svbmisso  vvltv  habitum  futurae  orationis  ostendit. 

808.     QVIA   NOTA  MIHI  TVA  MAGNE  VOLVNTAS   IVPPITER   JlOC  ideo 

luno,  quia  Iuppiter  necessitatern  obiecerat  fati,  dicens  <803>  cven- 
tum  ad  supremum  es.t5.  sed  Iuno;  sciens  fatum  esse  quicquid  lup- 
piter  dixerit,  dicit  se  cedere  eius  voluntati:  nam  id  agit;  ut  conciliet 

15  sibi  eius  favorem  ad  petitionem  futuram. 

810.  aeria  sede  nubem  dixit,  quia  supra  dixerat  <792>  fulva 
pugnas  de  nube  tuentem:  nam  et  hoc  accusaverat  luppiter.  ergo 
argumento  verisimili  utiktr,  quasi  dicat,  non  facerem  solum  ut  specta- 
trix  essem,  sed  ipsam  rem  gererem. 

20  811.    digna   indigna    pati    id    est    omnia.     et    proverbialiter 

dictum  est. 

813.  svggvrrere  fratri  bene  *fratri\  ne7  si  diceret  *Tumo%  ca- 
reret  adfectu. 

814.  PRO  vita  ac  si  diceret:  pro  re  nobis  data;  id  est  superis. 
25  et  bene  figuravit  *audere  probavi9. 

815.  NON  VT  TELA  TAMEN  NON  VT  CONTENDERET  ARCVM  hoc 

loco  quasi  luturnam  sagittam  iecisse  significat;  sed,  ut  supra  <(320> 
diximus,  possumus  accipere,   quod  alter  in  eius  gratiam  in  Aenean 


1  scilicet  sydereis  (sidere  H  sidereis  M)  odiis  ASHM  scilicet  ut  uelis 
superis  odiis  B  scilicet  desideriis  F  scilicet  ut  uelis  sidereis  odiis  L  Burmanni. 
scilicet  desine  odiis  Fabricius.  fortasse  si  non  licet  sempiternis  o.  vel  scilicet 
si  prohiberis  o.  vel  si  frustni  desideras  o.  nam  si  et  .s. ,  'sciliceV  vocis  compen- 
dium,  facile  inter  se  confundi  p.oterant.  \\  2  urguere  A  urgueret  8  ||  edet  R  || 
3  est  om.  F  \  5  s.  v.  804  iarn  non  potes  ideo  praeterito  usus  est  .  et  bene 
potuisti  quia  ipsa  dixerat  quae  ipsas  potui  sub  *  T  ||  non  om.  BH  (add.  r)  || 
potest  BR\\  enim  om.  F\  6  ipse  F\  7  atque]  que  F\  ipsas  F\  8  perfodere 
F  1|  uoluit  F  ||  9  deformem  .  .  .  lactum  hab.  T  \  ad  orsvs  (v.  806)  fiuem  faciens 
sermonis  T  \\  13  Iuppiter  om.  BH\\  14  dixerit  iuppiter  F\\  dicit]  om.  AS,  dixit 
B  ||  16  ad  aeria  s.  v.  s.  v.  nube  quia  .  .  .  euntem  (sic)  ad  v,  810  inmarg.  uti- 
tur  uerisimili  argumento  quasi  diceret  non  facerem  solum  ut  spectatrix  adessem 
sed  ipsam  rem  coinplerem  T  \\  17  pugnans  F  [|  euntem  F  ||  18  uerisimile  F  \\ 
facere  F  faceres  Commelinus  ||  19  ipsum  F  ipsa  Commelinus  ||  22  de  scholio  ad 
v.  813  haec  in  Turonensi  extant  bene  dicit  fratri  quia  ||  Turno  add.  Masvicius  " 
caroret  F  ||  24  pro  vita  .  .  .  superis  post  contorsit  hab.  libri  Serviani  ||  superis 
superius  F   a  superis  vulgo  \\  28  quod]  quia  F  ||  aliter  M 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  801-830.  643 

tela  contorsit.  ipsi  adscribendum  ergo  *contenderet  arcum\  alii  *osten- 
deretf,  id  est  adiuvaret  tendentem  in  Aenean  telum:  non  enim  certus 
auctor  vulneris  fuerat. 

816.  ADIVRO     STYGII     CAPVT     INPLACABILE     FONTIS     pro     'iuro'; 

nam  prothesis  est.  quidam  tamen  volunt  ciuro?  tunc  dfci  debere,  5 
cum  confirmamus  aliquid  aut  promittimus;  ut  ciuro  me  facturuni'; 
cadiuro?  vero;  cum  neganius;  ut  cadiuro  me  non  posse';  cadiuro  me 
non  fecisse':  Terentius  adiurat;  se  non  posse  apud  vos;  Pam- 
philo  absente;  perdurare.  potest  tamen  et  cad'  valde  signifieare, 
ut  sit  ^adiurd*  valde  iuro.  *inplacabile>  autem  periurantibus  inplaca-  10 
bile.  et  bene  respondit  ad  illud  guod  luppiter  iuraverat  in  decimo 
<(113>;  ne  quis  deorum  Troianis  vel  Butulis  ferret  auxilium. 

817.  vna  svperstitio    id   est  "sola*  vel  *summa\   ut  (1  15> 
unam  posthabita  coluisse.    *superstitio'  autem  religio;  metus;  eo 
quod  superstet  capiti  omnis  religio.         reddita  hoc  est  data:  nam  15 
prothesis  est. 

818.  exosa  relwqvo  ^exosus'  et  *perosus'  de  eo  tantum  qui  odit, 
dicitur. 

819.  nvlla  fati  qvod  lege  tenetvr  bene  cfati':  nam  victo- 
riae  lex  est;  ut  victi  cedant  in  habitum  nomenque  victorum.  20 

820.  pro  maiestate  tvorvm  respexit  ad  Saturnum,  qui  in 
Italia  aliquando  regnaverat:  inde  ait  ctuorum'.  nam  et  Latinus  inde 
originem  ducit;  ut  <(VII  48>  Fauno  Picus  pater;  isque  paren- 
tem  te;  Saturne;  refert;  tu  sanguinis  ultimus  auctor. 

821.  esto  component  consentit;  sed  invita.  '25 
827.    sit  romana  potens  itala.  virtvte  propago  hoc  videtur 

dicere:  si  fataliter  inminet  ut  a  Troianis  origo  Romana  descendat; 
Troiani  Italorum  nomen  accipiant;  ut  Romani  de  Italis;  non  de 
Troianis  videantur  esse  progeniti. 

830.    es  germana  iovis  satvrniqve  altera  proles  locus  de  30 
obscuris;  de  quo  quidam  hoc  sentiunt:  petis  paene  inlicita;  sed  con- 
cedenda  sunt;  quoniam   soror  lovis  es;  id  est  Saturni  filia.    quod  si 


4  pro  iuro  e.  q.  s.]  cf.  Luct.  Plac.  ad  Stat.  Theb.  VII  130  ||    8  Terentius] 
Hec.  II  2,  26.    cf.  Don.  ad  h.  v. 


1  ad  json  v.  c.  a.  s.  v.  id  est  non  iuuaret  tendentem  in  aeneani  telum  in- 
certus  enim  *  T  ||  5  prosthesis  F  ||  tum  B  \\  8  aput  A  ||  10  periurantibus  Baniel : 
perrimantibus  F  \\  11  in  decimo  ne  Daniel:  in  decimon  F  \\  12  quis  Masvicius: 
qui  F  ||  13  vana  B,  ||  ad  vna  s.  s.  v.  uel  sola  subaudiendum  uel  summa  acci- 
piendum  T  ||  id  est  JDaniel:  deest  F  ||  15  omnis  religio  om.  F  ||  religio]  et  est 
homeri  locus  (II.  XV  37)  %ocl  ro  naxBi^o^vov  .  .  .  ^anccQS66L  &E0L61  add.  D  \\ 
16  prosthesis  F  \\  17  exusus  F  ||  20  victi]  uictores  F  ||  nomineque  B  \\  victorum] 
in  hac  voce  desinit  Floriacensis  codex  ||  27  humana  BH  (romana  r)  ||  28  acci- 
piant]  om.  BH,  ut  accipiant  M  sortiantur  s.  v.  r  ||  29  videantur  om.  AS  (add.  a) 

Servii  comni.  Vol.  II.  Fasc.  II.  42 


644  SERVII 

volueriraus  admittere;  erit  sequens  versus  incongruus;  ut  *irarum 
tantos  volvis  sub  pectore  fiuctus'.  unde  melius  est  ut  ita  intelle- 
gamus:  soror  Iovis  es;  id  est  Saturni  filia:  uncle  non  mirum  est 
tantam  te  iraeundiam  retinere  sub  pectore.  nam  scimus  unumquem- 
5  que  pro  generis  qualitate  in  iram  moveri:  nobiles  enim  etsi  ad  prae- 
sens  videntur  ignoscere;  tamen  in  posterum  iram  reservant.  quod 
nunc  lunoni  videtur  obicere:  nam  cum  se  concedere  diceret,  petiit 
tamen  quod  graviter  posset  obesse  Troianis.  sic  Homerus  inducit 
Calchantem   dicentem    de  Agamemirone :   regum   irae  ita   se  habent, 

10  ut;  etiam  si  ad  praesens  indulgere  videantur;  stimulos  iracundiae  ad 
futurum  reservent. 

833.    do  QVOD  vis  bene  praesenti  usus  est  tempore:  nam  pro- 
missio  numinis  pro  facto  est. 

836.    svbsident   remanebunt;    latebunt;    in   Latinorum   scilicet 

15  multitudine,    ut  (V  498)   galeaque   ima   subsedit  Acestes. 
kitvsqve  saceorvm  adiciam   verum   est:   nam   sacra   matris  deum 
Romani  Phrygio   more   coluerunt.  '  *   q  et  patritae  leges  appellatum 
est  dixit  q  morem  sacrorum  ritusque  continehant  quod  licet  in  vn.  dixerit 
plenius  tamen  declarat  *  ri.  q.  t  nihil  est  enim  sermo  patrius  Auso- 

20  nkisque  nisi  awitus,  quippe  cum  Ausonii  antiqui  Italiae  populi  fuisse 
referantur:  nam  patri  *  quod  ait  ^morem  ritusque.  s.  adiciarvC  ipso 
tikdo  legis  Papiriae  usus  est,  quam  sciehat  de  ritu  sacrorum  publica- 
tam.  et  quod  iunxit  ^faciamque  omnii  *  sic  enim  dictae  sunt  leges 
avitae   et  patritae   et  utramque   legem  sacrorum  complexus  est.     nam 

25  ritus  est  comprobata  in  administrandis  sacri  *  q.  civitas  ex  alieno  ascivit 
sibi;  cum  receptum  est,  mos  appellatur.     alii  ita  definiunt,  ritum  esse, 


1  nt  irarurn  .  .  .  Saturni  filia  om.  AS  \\  2  uoluens  M  \\  4  in  pectore  B  || 
8  obesse  posset  B  posse  H  obesse  omittens  ||  9  calchantam  HM  ||  rerum  ABH 
(regum  r)  ||  11  reservent]  kqbioccov  yaQ  $acilev<s  .  .  .  oopqa  relsaGTj  {II.  I  80) 
add.  B  [|  17  q  et  patritae  .  .  .  compitorum  in  superiore  fol.  218b  Turonensis  mar- 
gine  sex  versibus  scripta  sunt  .  a  dextris  partibus  versuum  pauca,  plura  a  sini- 
stris  perierunt,  sed  quantum  de  singulis  versibus  interierit  non  audeo  definire, 
cum  non  iam  possit  dignosci,  utrum  ab  extrema  sinistra  membranae  ora  ad 
dexteram  extremam  scripserit  interpres,  an  utrimque  spatium  reliquerit  .  illud 
tamen  suadere  licet,  si  quis  quae  interciderint  coniectando  supplere  velit,  ut  is 
minimum  quadragenis  litteris  singulas  lacunas  quas  indicavi  explendas  esse  putet.  || 
q  om.  Haniel  ||  appellatum  est  dixit  quae  morem  sacrorum  Daniel  appellatu 
e  dix  q  more  sacroru  hodie  T,  nam  notae  supra  u  e  x  q  e  u  olim  ^  adpictae 
circumcisa  membrana  perierunt.  et  patrias  leges  appellatas  esse  dixit  quae 
morem  sacrorum  ritusque  continebant  Masvicius  ||  18  in  vii.]  cf.  Serv.  ad  Aen. 
VII  601  ||  19  declarat  .  .  .  i.  q.  t.  Daniel  declarat  csermonem  Ausonii  patrium 
moresque  tenebunt  Masvicius  \\  21  nam  patrium  quod  ait  Masvicius  ||  22  papy- 
riae  T  ||  23  omnis  in  ob  .  .  .  eri  sic  enim  Daniel  comnes  uno  ore  Latinos'  sic 
enim  Masvicius  ||  24  nam  ritus  est  e.  q.  s.\  cf.  Festus  s.  v.  ritus  et  receptus, 
Macrob.  Sat.  IIL8,  8  sqq.  \\  25  in  administrandis  sacrificiis  .  .  .  q.  Daniel  in 
administrandis  sacrificiis  consuetudo  quam  Masvicius 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  833-847.  645 

quo  sacrificium  uti  fiat  *  tis  aut  institutus  religiosus  aut  cerimoniis 
consecratus,  isque  privatus  aut  puNicus  est,  publicus  ut  curiarum^  com- 
pitorum  * 

841.    MENTEM  laetata   RETORSIT  iste   quideni   hoc   dicit;   sed 
constat   bello  Punico  seeundo  exoratam  Iunonem,  tertio  vero  bello  5 
a  Scipione  sacris  quibusdam  etiam  Romam  esse  translatam. 

843.  HIS  actis  remoto  a  Turno  auxilio. 

844.  dimitteee  ab  armis  per  transitum  historiae  usus  est  ver- 
bis;    nam    qui    ab    exercitu   relaxantur?    ab    arniis    dicuntur   dimitti: 
Sallustius   de  Oppio,   ubi   eum  Cotta  in  contione  ab  exercitu  cogit  io 
abscedere,  dicit,  se  eius  opera  non  usurum,  eumque  ab  armis 
dimittit. 

845.  pestes  cognomine  dirae  proprie  cpestes'  vocantur,  Mi- 
rae'  vero  cognomine.  et  dictae  cdirae*;  quod  non  nisi  ante  iratum 
Iovem  videntur,   ut  <(849>  saevique   in   limine  regis  apparent.  15 

846.  tartaream  megaeram  bene  ^Tartaream5  addidit,  ut  osten- 
dat  esse  et  terrenam   et  aeriam  Megaeram:  nam;  ut  etiam  in  tertio 

.  <(209)>  diximus,  volunt  periti  quandam  triplicem  potestatem  esse  et 
in  terris  et  apud  superos,  sicut  est  furiarum  apud  inferos.  ideo 
autem  dicit  has  ex  Nocte  progenitas,  ut  ostendat  et  latenter  oriri  20 
et  intolerabilem  esse  iram  deorum.  nox  intempesta  perpetuum  est 
noctis  epitheton.  alio  modo  dicimus  intempestam,  partem  noctis  signi- 
ficantes. 

847.  vno  eodemqve  tvlit  partv  dispositio  haee  poetae,  quae 
dicit  has  et  similes  esse  furiis,  et  cum  his  esse  procreatas,  hoc  agit?  25 
ut    ostendat  illam   prudentium   opinionem?    esse   tam   apud   superos 
quam  in  terris,  sicut  apud  inferos  furias. 


9  nam  .  .  .  dimitti]  cf.  Don.  ad  Ter.  Enn.  IV  7,  44    II    10  Sallustius]  hisi 
III  38  D.,  40  Kr. 


1  quo  sacrificium  uti  fiat  statutum  est  aut  institutus  Masvicius  ||  aut  ante 
cerimoniis  om.  Daniel  ||  2  compitorum]  in  hac  voce  desinitnt  quae  de  sexto  versu 
legi  possunt.  de  iis  quae  quartam  fere  insequentis  versus  partem  olim  occupave- 
runt  nihil  nisi  ~orii  hodie  extat  \\  5  exortam  H  ||  6  etiam  romanam  esset  trans- 
latam  H  \\  ad  excedit  c.  (v.  842)  duplex  est  sensus:  aut  excedit  de  aere  aut  in 
caelum  iit,  ad  nvbem  (v.  842)  in  qua  sedit  T  ||  7  auxilio]  iunonis  auxilio  B  \\ 
8  historiae]  in  hac  voce  desinit  Monacensis  fol.  193a;  de  insequenti  pagina,  quae 
codicis  extrema  est ,  plurima  evanuerunt  ||  10  Oppio  H  et  M,  ut  videtur:  uppio 
AS  apio  B  ||  Cotta  B:  cocta  ASH\\  contione  B:  concione  AS  contentione  H  || 
11  operi  AS  \\  12  dimittit]  Cicero  ad  Appium  Pulchrum  csi  intellexeram  per- 
multos  a  te  milites  tunc  dimissos'  add.  Masvicius  \\  14  vero]  suo  B  ||  et  dictae 
irae  H  \\  15  ad  limina  B  et  limina  H  \\  17  et  aeriam]  esse  et  aeriam  A  esse 
et  aeriem  H  ||  21  est  om.  T  \\  26  ut  om.  H  ||  ostendit  B  ||  prudentiam  B  ||  oppi- 
nionem  AS  M  opitionem  H  opinione  vulgo  ||  apud  superos  inferos  H  (superos 
del.  ft)~||  27  furias  om.  BH\\  ad  spiris  (v.  848)  nodis  uolubilitatibus,  ad  ventosas 
(v.  848)  stridentes  uento  T 

42* 


646  SERVII 

849.  saevi  regis  epitheton  est  accommodatum ,  id  est  cum  saevit; 
neqtie  enim  est  luppiter  semper  saevus. 

850.  apparent  videntur,  praesto  sunt  ad  obsequium:  <  unde 
etiani  apparitores  constat  esse  nominatos. 

5  851.    letvm  horripicvm  volunt  Tovem  non  esse  mortis  aucto- 

rem;   sed   posse   mortis   genere  vel  prodesse  vel  obesse  mortalibus. 

854.     INQVE     OMEN    IVTVRNAE     OCCVRRERE     IVSSIT     llt    luturnae 

omen  fraternae  mortis  efficeret. 

856.  NON    SECVS    AC    NERVO    PER    NVBEM   INPVLSA    SAGITTA    sic 

10  illa  descendit,  ut  solet  sagitta  conscendere.  hinc  Statius  traxit 
ut  diceret  de  disco  iacto  similisque  cadenti .  crescit  in  ad- 
versos.  cinpulsa'  autem  proprie;  sicut  supra  <(320)>  incertum  qua 
pulsa  manu. 

857.  pelle  veneni  amaritudine  veneni,  suco  noxio:   aut  certe 
15  periphrasticos  dixit  venenuni,  ut  (5lt]  HQaxlrjeir}. 

858.  telvm  inmedigabile  Hnmedicabile'  est,  cuius  vulneri  mederi 
non  possit. 

859.  celeres  Jiypallage  est  pro  *celeriter':  et  ita  celeriter,  ut  tran- 
siliat  priusquam  exeat.       transilit  vmbras  hyperbole  est;  namque 

20  umbra  semper  tela  comitatur,  hic  ait?  transit  umbras  sagitta:  male 
enim  quidem  cauras'  legunt. 

860.  talis  se    taliter. 

862.  collecta  ex  nimia  scilicet  furiae  magnitudine. 

863.  CVLMINIBVS  desertis  noctuam  dicit;  non  bubonem;  nam 
25  ait  calitis  in  parvae':  bubo  autem  maior  est. 

864.  servm  canit  triste;  diuturnum,  ut  <V  524>  seraque 
terrifici  cecinerunt  omina  vates:  Sallustius  serum  bellum 
in  angustiis  futurum. 

866.    clipevmqve  everberat  alis  signa  sunt  ista  plangentium. 
30  869.    striborem    vocis   scilicet  sonum:    nam  utrumque  tangit 

augurium;   et   oscinum   et  praepetum;   quod   graviter  posset   obesse 
Troianis:  sic  Homerus  inducit  Calchanta. 


3  videntur  .  .  .  nominatos]  exscr.  Isid.  or.  X  18  ||  10  Statius]  Theb.  VI  662  I 
27  Sallustius]  hist.  inc.  15  D.,  III  13  Kr. 


1  •/•  (i.  e.  id  est)  T:  enim  Daniel  ei  Masvicius  ||  15  §ir\  ^HQanlrjsir}  (II. 
V  638)  ego:  bibNPAKAEiN  A  inbnpAKAeiN  S  bin  hparein  B  binnpak€in  H  biHHPa- 
neiN  M  §Ca  'HQccnlovg  Lion.  Parthi  enim  sagittas  ueneno  oblinunt  .  Lucanus 
(VIII  303)  cspicula  nec  solo .  spargunt  fidutia  (sic)  ferro'  add.  D  ||  19  exeat  Da- 
niel:  ex;ea  hodie  T  ||  20  hinc  agit  transilit  B  ||  23  eximia  H  ||  26  tristem  S  \\ 
diuturnum  BH:  ad  turnum  AS  ad  iuturnum  M9  ut  videtur.  ac  tardum  Schoel- 
lius.  cf.  Aen.  II  374  ||  ad  tokpoe  (v.  867)  nouus  torpor  aut  inprouisus  *  T  [| 
31  quod  .  . .  Troianis  om.  AS  ||  32  Calchanta]  duorum  versuum  spatium  relictum 
in  D3  \x>i\%r\Q  d'  a^cpsnoxaxo  .  .  .  a\iq>ia%viav  (II.  II  315)  add.  Faoricim 


COMM.  IN  YERG.  AEN.  XII  849—897.  647 

870.  crines  scindit  solvtos  aut  solvit  et  scindit:  aut  *solutos' 
non  propter  fratris  exitium  sed  * 

872.  qvid  nvnc  decenter  inducit  loqui  coepisse. 

873.  DVRAE  inmiti,  quae  possum  fratrein  cernere  tot  laboribus 
subclitum.  5 

874.  monstro  augurio  ex  Iovis  voluntate  venienti. 
876.    obscenae  volvcres  invidiose  dixit;  narn  una  est. 

879.  qvo  vitam  dedit  aeternam  quia  occurrebat,  sed  prae- 
stitit  inrnortalitatem,  dicit  lianc  aeternam  esse  causam  doloris. 

882.    inmortalis  per   indignationem   dictum   est   Hnmortalis  ego%  io 
quam  maxime  scilicet  con  * 

885.  glavco  amictv  quasi  nyrnpha;  propter  undarum  simili- 
tudinem. 

888.    IN&ENS  arborevm  quidam  pro  ligneo  accipiunt,  ut  hoc  * 
ingens  arborevm  non  sunt  duo  epitheta;  sed  Aeneas  ingens  telum  15 
coruscat  arboreum. 

890.  saevis  certandvm  comminvs  armis  Jioc  ideo  dicit,  quia  vulnere 
tardus  magis  comminus  pugnare  desiderat 

891.  tete  in  facies  te  ipsum.     et  est  proverbialiter  dictum. 
CONTRAHE  collige;  est  autem  hostilis  iracundia.  20 

892.  animis  id  est  virihus:  aut  enim  animo,  aut  corpore,  aut  pre- 
cibus  et  voce  possumus  quidquid  possumus:  et  hoc  ideo,  quia  saeptus 
erat  undique  et  non  habebat  effugium. 

894.  capvt  qvassans  concutiens,  ut  <VII  292>  tunc  quas- 
sans  caput.  25 

895.  %et  ivppiter  hostis  ordo  est  cferox  hostis\ 

896.  saxvm  circvmspicit  Homeri  totus  hic  locus  est. 

897.  campo  qvod  forte  iacebat  limes  agro  positvs  secun- 
dum  artem  propiori  respondit;  sicut  est  in  carcere  locus,  quod 
Tullianum  appellatur.  30 


10  per  indignationem  e.  q.  s.]    cf.  Macrob.  Sat.  IV  4,  25  ||    29  est  in  car- 
cere]  Sall.  Cat.  55,  3  . 


2  sed  q . . .  *  Daniel:  quantum  perierit  non  potest  definiri  \\  3  cepisse  T  || 
4  misbkab  svpekat  durae  imnaiti  superest  Daniel  ||  7  qd  obscenab  v.  s.  v.  quia 
malum  omen  ore  canunt  T  ||  ad  haec  p.  v.  k.  (v.  878)  hyronice  id  est  haec  mihi 
praemia  dat  ui  *,  ad  condicio  (v.  880)  facultas  siue  sors  T||  11  c  T  c...* 
Daniel.  quam  maxime  scilicet  constat  miseram  esse  ego  quam  maxime  scili- 
cet  concupiscit  mortem  SchoeUius  ||  14  ut  ho  . . .  *  Non  sunt  duo  e.  q.  s.  Da- 
niel  ut  hoc  loco  non  sint  duo  e.  a.  s.  Masvicius  ||  17  sed  hoc  T ,  sed  delevi  \\ 
26  o  ferox  hostis  AS  \\  27  hic  locns  est]  (II.  VJI  264)  ccll'  dvcL%ccocd[isvog 
.  .  .  rgrjxvv  ts  psyav  rs  et  alibi  (II.  XII  445)  "Ekzgjq  d'  ccQTcd^ag  .  .  .  o  ds  \hiv 
Qsa  Tcdlls  -accl  olog  add.  D  ||  29  propiori  Masvicius:  proprio  AH  proprie  SB 
priori  M.  cf.  Serv.  ad.  Aen.  I  159  [|  sicut]  non  sicut  M  sic  Sallustius  vel  sicut 
Sallustius  vulgo 


648  SERVII 

901.    manv  raptvm  trepida  aut  festina:  aut  re  vera  'trepidV, 
quia   sequitur   csed   neque   currentem  se  nec  cognoscit  euntem'. 
torqvebat  bene  inperfecto   usus   est  tempore,    quia  non   est  per- 
fectum  quod  voluit,  ut  <(90T}  nec  spatium.  evasit  totum   neque 
5  pertulit  ictum. 

906.  viri  mire  *viri'  addidit,  quasi  propter  rationem  eius,  qui 
languide  iecerat,  ut  ipse  lapis  sine  effectu  fuerit:  ut  si  dixisset,  talis 
est  vir  qualem  descripsi. 

907.  nec  spativm  evasit  hic  distinguendum  est,  ut  sit  ctotum 
10  neque   pertulit  ietum',!  id   est  evacuatus   est  impetus   ipsius   spatio 

longiore. 

908.  ac  velvt  in  somnis  Homeri  comparatio. 

917.    nec  qvo  $e  eripiat  totum  enim  Troiani  clauserant. 
920.    sortitvs  fortvnam  ocvlis  hune  locum  oculis  ad  ferien- 
15  dum  elegit  Aeneas?  quem  fortuna  destinaverat  vulneri. 

922.  nec  fvlmine  pro  ctonitru';  sine  quo  numquam  fulmen 
emittitur. 

923.  atri  tvrbinis  instar  multis  utitur  comparationibus  ad 
exprimendum  nimium  impetum.    et   cinstar'?   ut  supra  <(II  15)>  dixi- 

20  mus;  per  se  plenum  est  nec  recipit  praepositionem;  licet  Serenus  ad 
instar  dixerit,  quod  in  idoneis  non  invenitur  auctoribus. 

926.  ictvs  percussus:  nam  participium  est;  ac  si  diceret  cce- 
cidit  elisus'. 

931.  eqvidem  mervi   secundum   artem   agit  rhetoricam:    nam 
25  quotiens  personae  in  invidia  sunt;  aliae  pro  his  opponuntur.     unde 

ita  agit:  ego  quidem  occidi  mereor,  sed  tu  debes  ignoscere  parentis 
intuitu.         NEC  deprecor  non  refuto;  non  recuso. 

932.  vtere  sorte  tva  interfice  hostem  tuum. 

933.  FVIT  et  tibi  talis  anchises  hic  distinguendum;  ut  duo 
30  dicat:  et  habuisti  patreni,  et  pater  es. 


27  non  refuto  non  recuso]    cf.  Gell.  VII  16,  5  sqq.  et  Luct.  Piac.  ad  Sfcat. 
Theb.  VIII  116 


2  se  nec]  sed  nec  AS  nec  se  B  sese  H  sese  nec  M,  ut  videtur  ||  3  in- 
fecto  H\\  4  totum  euasit  BHM\\  nec  B  ||  7  ut  scripsi:  et  T  ||  9  est  om.  SH  || 
sic  H  ||  12  cornparatio]  (II.  XXII  199)  a>g  d9  sv  ovslqco  .  .  .  ovd'  og  dlv^ca 
add.  D  ||  13  clauserunt  H  ||  15  fortuna  .  .  .  sine  om.  H  ||  16  fulrnine  mittitur  B 
numine  inmittitur  H  ||  22  cecidit  om.  B  ||  24  ait  H  ||  nam]  non  B  \\  25  quoties 
B  ||  ipsae  personae  Lion  ||  in  om.  B  ||  aliae  per  insinuationem ,  ut  Cicero  ait, 
hominem  pro  liomine  his  adponuntur  Masvieius  ||  26  ait  B  \\  sed  tu  bene  igno- 
scere  parentibus  intuitu  H  \\  27  non  ante  recuso  om.  H  ||  28  hostem  tuum]  in 
Ms  vocibus  desinit  Monacensis  ||  29  distinguendum  est  AS  ||  ut]  ad  H  ||  30  dicat] 
ordo  est  add.  Lion 


COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  901-952.  649 

935.  ET  ME  ordo  est  'redde  rneis';  sed  ne  ex  aperto  rem  viro 
forti  pudendam  peteret,  interpositione  usus  est;  dicens  cseu  corpus 
spoliatum  lumine  mavis'. 

936.  tendeee  palmas  avsonii  videee  ad  gloriam  Aeneae  per- 
tinet;  quod  se  Turnus  cunctis  praesentibus  victum  fatetur.  5 

937.  tva  est  lavinia  conivnx  quae  fuerat  causa  certaminis. 

938.  vlterivs  ne  tende  odiis  noli  velle  crudelitatem  tuam 
ultra  fata  protendere,  sed  redde  corpus  sepulchro.  ACER  IN  armis 
non  tantum  ad  praesens  refertur;  sed  quia  semper  in  armis  acer 
esse  consuevit.  10 

940.  cvnctantem  flectere  sermo  coeperat  omnis  intentio 
ad  Aeneae  pertinet  gloriam:  nam  et  ex  eo  quod  hosti  cogitat  parcere; 
pius  ostenditur;  et  ex  eo  quod  eum  interimit;  pietatis  gestat  insigne: 
nam  Euandri  intuitu  Pallantis  ulciscitur  mortem. 

941.  infelix  baltevs   nulli   domino   felix.     et  sic  est  dictum  15 
cinfelix  balteus';  sicut  <III  328)>  Lacedaemoniosque  hymenaeos. 

et  sciendum,  balteum  habuisse  Turnum  ad  insultationem  et  iactan- 
tiam;  non  ad  utilitatem;  unde  est  <944>  atque  umeris  inimicum 
insigne  gerebat. 

945.  monvmenta   doloris   proprie;   nam   et   monumentum   ab  20 
eo  quod  mentem  moneat;  dictum  est. 

946.  havsit  vidit;  ut  <^IV  661)>  hauriat  hunc  oculis  ignem 
crudelis  ab  alto  Dardanus. 

949.  pallas  inmolat  et  ad  suae  mortis  et  ad  rupti  foederis 
ultionem;  te  tamquam  hostiam  inmolat  Pallas.  25 

951.  frigore  morte;  ut  <(VI  219)>  corpusque  lavant  fri- 
gentis  et  ungunt. 

952.  VITAQVE    CVM    GEMITV    FVGIT    INDIONATA    SVB  VMBRAS    *in- 

dignata';  vel  quia  post  preces  veniam  non  meruerat;  vel  quia  Lavi- 
niam  fore  sciebat  Aeneae;  vel  quia;  ut  supra  (XI  831>  de  Camilla  30 
diximus,   discedebat  a  iuvene.     nam  volunt  philosophi  invitam  ani- 


20  nam  .  .  .  moneat]  cf.  Isid.  or.  XV  11,  1 


1  me]  kedde  meis  additur  vulgo  ||  redde  me  meis  Masvicius  ||  uiri  AS  \\ 
2  forti  om.  H  ||  pateret  E  ||  8  facta  A8  ||  9  quia]  qui  BH  \\  11  intentia  B  || 
13  interemit  BH  \\  18  non]  nam  H  \\  humeris  libri  \\  20  monimenta  B  \\  24  et 
ante  ad  suae  om.  H  ||  ad  rupti  AS:  abrupti  BH  \\  26  corpusque]  in  hac  voce  de- 
sinit  Caroliruliensis  ||  primentis  et  iuDgunt  H  ||  29  post]  mox  H  et  Steplianus  || 
merueat  H  meruerant  Stephanus  ||  30  forte  H  \\  31  descendebat  H  ||  ab  S  || 
physici  vulyo 


650 


SERVII  COMM.  IN  VERG.  AEN.  XII  952. 


uiani  discedere  a  corpore  cuin  quo  adhuc   habitare   naturae   legibus 

poterat:  sic  Honierus 

il)V%rj  d'  i%  §£&sg)v  itxa^Eviq  "Ac86§8e  fisfiiqKSi 

ov  7tQT{JLOv  yo6co6tt,  XiTtova7  avdQOzrjta  %ccl  rjfirjv. 


2  Homerus]  11.  XVI  856 


2  Graeca  om.  RH,  in  M  add.  Daniel  \\    4  ov  izoxyLov]  toottotmon  S  \\   bx- 

PLICIT    LIB    XII    FELICITER    S 


■•>'        0F  AaEfiiCA  r 

LIBRARY 

SS^filNGTOtJj- 


This  preservation  copy 

was  created,  printed,  and  bound 

at  Bridgeport  National  Bindery,  Inc, 

in  compliance  with  U.S.  copyright  law. 

The  paper  used  meets  the  requirements 

of  ANSI/NISO  Z39.48-1992 

(Permanence  of  Paper). 

P  A 

2008 

(60)